Skip to main content

Full text of "Opera quae supersunt omnia;"

See other formats 


I 


M.  TULLTI  CICEllONIS  OPERA. 


Digitized  by  the  Internet  Archive 

in  2011  with  funding  from 

University  of  Toronto 


http://www.archive.org/details/operaquaesupers05cice 


LU 
C5^84B 


M.  TULLII  CICERONIS 


OPERA 


QUAE  8UPERSUNT  OMNIA 


EDIDERUNT 


J.  G.  BAITER   C.  L.  KAYSER. 


VOL.  V. 


EDITIO   STEREOTYPA 


EX  OFFICINA  BERNHARDI  TAUCHNITZ. 
LIPSIAE  MDCCCLXII. 


M.  TULLII  CICERONIS 


ORATIONES 


UECOGNovrr 


C.  L.   KAYSER 


VOL.  IIL 


EDITIO   STEREOTYPA. 


EX    OFFICINA   liEKNIIARDI   TAUCHNITZ. 
LIRSIAE   MDCCCLXII. 


PllOOEMIUiM. 


Qnaolioc  volumino  oiMtiones  Tiil- 
Jianae  continentur,  pleraeciue  opti  ■ 
mis  libris,  p:  I^arisino  771)4  (Sesti- 
a  n  a ,  i  n  A'  a  t  i  n  i  u  ni ,  p  r  o  C  a  e  1  i  o , 
de  provinciis  consularibus, 
p  r  o  C  0  r  n  e  1  i  0  B  a  1  b  o),  et  v:  Vati- 
cano  tabularii  basilicae  Vaticanae 
signatoll,  25  ((luihabct  Philippicas 
1— XI, 22^X11,12—23,  Xlil,  1  —  10) 
servatae  sunt  iani  pridem  notis,sed 
nostra  demum  actate  adcurate  ex- 
cussis  ab  Halmio,  U.  liibbeckio, 
Bursiano.  lu  codice  Parisino  sae- 
culi  noui  recentior  manus  saeculi 
duodecimi  explevit  quas  antiquior 
lacunas  reliquerat  raro  ita,  ut  ge- 
nuina  reposuisse  videatur  i,  maxi- 
mam  partcm  futilia  inseruit  emble- 
mata.  Eis  iam  usi  sunt  librarii  cod. 
g:  Gomblacensis  (nunc  Bruxellen- 
sis  5345),  et  Bernensis^,  cui  olim 
viri  docti,  quibus  vera  eius  origo 
ignota  esset,  singularem  quandam 
bonitatem  tribuerunt.  Praeterea 
paucis  locis^  alii  libri  corrigendis 
eisdemorationibusinserviere;quae 
autem  inde  ducta  sunt,  potius  do- 
ctorum  librariorum  ingeniis  referi- 
mus  accepta  quam  melioribus  codi- 

1  ut  in  Sestiana  7,  8,  1.5,  67,  62;  Vatiniana 
12,  40;  Caeliana  35,  oratione  de  provinciis 
cons.  15. 

2  uterquc  lihcr  saeciilo  item  Xllnio  scri- 
ptus  csse  perhihctur.  cf.  nalmii  dissertatio 
in  Musco  Klicnano  IX,  p.  .321  sqq.:  Intcrpo- 
lationen  in  Ciccronischcn  Hedcn  aus  dcm 
codcx  Parisiniis  num.  77i)4  nachgcwiesen. 
Pauca  rectiora  offcrt  g  in  Sest.  24,  91,  100; 
Vat.  1,  28;  de  prov.  cons.  7  ;  pro  Balbo  25,  et 
ib.  a  secunda  nianu  19,  28,  40,  65. 

3  huc  rcfcras  in  Sest.  32  Francianum 
Graevii,  87  Vossiannm  Bakii,  137  .^alisl)ur- 
gensem  (s),  nunc  Monacensem  15734,  in  Cael. 
eundcm  35,  49,  52,  78;  Colonicnsem  12,  Lei- 
densem  ib.  62,  Oxonienses  49;  eosdcm  in 
or.  p.  Balb.  38,  56,  ib.  55  Barberinianum ;  9 
Stephani  codicem,  45  Ursini.  Editionem 
Venetam  1472  hic  et  in  ceteris  orationibus 
notat/^;  vid.  Sest.  6,  p.  Balb.  4,  8,  in  Piso- 
nem  1,  26,  87,  de  prov.  cons.  29.  p.  Planc.  44. 


cibus  arclietypis.  Pliisauctoritatis 
habent  lemmata  scholiastao  Bobi- 
ensis  (a)  ad  Sestianam  ct  V^atinia- 
nam,  etin  Caeliana  fragmenta  pa- 
limpsesti  Ambrosiani  et  Tauri- 
nensis  (t). 

In  adhibendis  eis  copiis  vestigia 
proximae  editionis  raro  deserui- 
mus4,pleraque,  quibus  et  haocpars 
et  quae  deincops  in  hoc  volumine 
leguntur,  emcndatior  existit,  criti- 
corum  debentur  acumini,  quorum 
iamin  prioribus  tomisfecimusmen- 
tionem  aut  nunc  primum  nomina 
grato  animo  enumeramus^. 


4  e.  c.  Sest.  24,  32,  37,  62,  87,91.  Cael.  36, 
52.  de  prov.  15.  p.  Balb.  25. 

5  saepius  redeunt  illnstria  nomina  Bakii, 
Jeepii ,  Madvigi ,  Mommscnii  et  Piuygersii; 
huius  infelici  quodam  casu  sero  ad  nos  per- 
vcnerunt  reccns  in  Mncmosynae  vol.  X,  p. 
97  sfjq.  publicatae  cmcndationes  Caelianae, 
or.  p.Balbo,  Pisonianae,  Habirianae,  quas  hic 
ponere  cogimur:   p.  Cad.  12  natuiis,  studiis, 

16  cupide  ut  magis ,  21  rcpugnant  lacessiti. 
p.  Baib.  25  uti,  cum  vellcni  uti;  28  '  civis  no- 
stcr'  incl.  30  Athenicnsis,  Rhodios;  ib.  '  nisi 
postliminio  recuperasscnt'  ind.  45  qui  im- 
peria  (om.  'nam'),  46  an  quacris.  in  Pis.  38 
'Romam'  incl.,  68  iam  cum  liac,  ib.  et  saepe 
praeceps,  72  tota  civitas,  ib.  82  depositam 
simultatem.  ib.  'praesertim  tani  afflicto,  tam 
inopi,  tam  infirmo,  tam  cncrvato  reo'  incl. 
86  'quasi'  incl.  87  locum  aliquntcnns,  91  co- 
gnosci ,    95  in  tota  civitate,    96  putat.    Rab. 

17  at  tam  cs,  32  'solet'  incl.  post  'dixit'  et 
'is',  54  '  in  iudicio  Gabinii'  incl.  36  ut,  cuin 
eis  nota  sint  omnia,  ne  quid- fingi  possit. 

Viros  j)ractcr  illos  dc  orationibus  h.  vol. 
bcne  meritos  iam  rcccnsco :  Bnrdili,  Biiche- 
ler,  Christ,  Cobct,  van  de  Coppcllo,  Dobrec, 
F.  V.  Fritzsche,  Hansing,  C.  F.  Hcrmann, 
Hcinrich,  Hertz ,  L.  de  lan  ,  Kicl,  Klcyn, 
Kochlv,  Krause,  Lange,  Latcndorf,  Mcncko. 
C.  F.  W.  Miillcr,  O.  M.  MUller,  P.  H.  Muiler, 
Nipperdey,  Nilrnbcrgcr,  Rau,  O.  Hibbc' k, 
Hichter,  Humpf,  II.  ."-auj^pe,  A.Schiifcr,  Seyf- 
fert,  Spengel,  Tischcr,  Wescnbcrg,  Wcx,  F. 
C.  Wolff.  Wunder,  A.  W.  Zumj)t,  C.  G.  Zuinpt. 
Eorum  invcntis  j)aitim  iam  Baiter  Haimius- 
(jue,  partim  nos  j^rimum  usi  sumus,  interdum 
etiam  veterum  criticorum  Ernesti,  Fcrrarii, 
Garatoni,  Lambini,  Orelli,  Schiltzii  iudicia 
scqui  maluimus. 


^  III 


PROOK.MIUM. 


Sej)fcin  oratiojiuin,  (inas  Poggius 
1417  in  nion;i>t('rio  S.  (ialli  propo 
Constantiiini  invenit,  liicdnae  sunt, 
iu  L.Pisoneni  ot  proC.Ilabirio 
Postumo;  illa  niinus  <iuani  haec 
corrupta  legitur  liodie,  cuin  boni 
codices  magnani  eius  partern  cou- 
servaverint:  v,  Vaticanus  §^.  33 — 
74;  t:  palini])sestns  Taurinensis§§. 
17—23,  33-3J,  47—50,  61-63,  76 
— 78,  79 — 81,  subveniantque  etiam 
Asconii  Pediani  (a)  lemmata;  Ra- 
birianae  ex  libro  nunc  amisso  de- 
scriptae  novitii  codices^  scatent 
mcndis,  quibus  tollcndis  olim  A. 
Patricius^,  nuj)erN.  Madvig^  egrc- 
giam  o])eram  dcderunt.  j 

Scauriana  (luamvislaccra^  eo- j 
dem  tamen  quo  Tulliana  iure   iu: 
ordincm  orationum  recipiendaerat, 
itaque  Orcllii  exemplum  secuti  su- 
nius,  nisi  ({uodBcieri  su])])lementis 
parciusutendum  fuit,  quij)])e(jui  ea 
e.\  integris  Ciceronis  operibns  con-  j 
suerit;  usurpavimuseatantumilliusi 
viri  additamenta,  quae  singulorum 
fragmentorum    lacunas    tollcrent, 
non  ea,  (juibus  diversa  apos|)asma- 
tia  coagmentare  conatus  cst. 

Planciana  et  Miloniana  co- 
dicibus  maxime  e  (i^rfurtensi)i^  et 

fi  (lico  diios  Viiulohoiicnscs  u,  v  et  Salis- 
buigeiis(!in  s. 

7  A.  Patriciiis  orationcm  cdidit  Cracovlac 
1582.  I 

8  cf.  nj)i)eii(1i('cin  cditioiiis  2dae  Orellianac 
]).  U.')4       1  (.'iS  ct  l'cb(T  (^i(cio*s  Hode  fiir  l*. 
i{al)irius  ro.>*tmnu8:     lOiiu!  kiitischc  Abliand- 
hxw^  V.  K.  ll;ilm.    Miinclicn  1X55,   ()ui  ct  ijise  , 
coinphira  ad  cius  cincndalioncin  attulit.  I 

9  fragmcnta  iiiodo  A  (palimpscstus  Am- 1 
brosianiis)  modo  T(palim|)s.  T.iiirincnsis)  iii- | 
vicciii  scrvat,  18—24  ct  ;il— .'ii;  ambo  babcnt. 

10  in  l',rlurtcnsi  plcrumi|iic  cuin  g  cons(-ii- 
ticntc  ctiaiii  (.'acliana,  dc  i)rov.  coiis.  ct  jno 
(.'ornclio  Halbo  iiicst.  In  IManciana  cst  v  (cf. 
20,  bli,  5S)  sclioliastac  llobiciisis  pars  \'ati- 
caiia ;  in  Milnniana  valdc  i^rofiiit  iiroximis 
editoribus  palimpscstiiH  'raiirincnsis  (p)  et 
scboliasta  Ambrosianus  ad  or.  dc  acrc  alicno 
Milonis  p.  .■U(i  cum  (^uintiliano  IX,  2,  54  ad 
c.\plciidas  ma;riias  laciinas  ;  b  ibi  cst  scboliasta 
Uobiensis  (|).  273  ed.  IJaitcr),  cf.  §.  12. 


t^Tegornseensi')  nilmitur,  jiraeter- 
ea  \\  tindcri,  Madvigi,  lialmii,  ali- 
orum  curis  ad  ])ristinum  suum  ha- 
bitum  propius  revocari  potuerunt. 

InCaesarianis  tribusorationibus 
j)ro  Marcello,  pro  Ligario, 
])  r  o  r  e  g  e  D  e  i  o  t  a r  o  novum  auxi- 
lium  nobis  suppeditavit  collatio 
eiusdem  codicis  Ambrosiani  ^a),  de 
(juo  in  i^rooemio  vol.I Vj). Vlll.n.  18. 
egimusii;  etsi  non  cum  meliore  fa- 
milia  (g,  e:  Gemblacensi  s.  Bruxel- 
lensi  534.')  et  Erfurtensi)  facit,  sed 
cum  f:  Fuldensi  n.  181,  4.  C  20,  m: 
Mediceo  Plut.  L.  45,  t:  Togcrn- 
seensi,  tamen  nonnusquam  veriora 
aut  cum  his  consentiens  aut  solus 
praebct  12.  Ceterum  liceat  de  Mar- 
celliana  hic  fateri  nostro  sensu 
eam  aeque  indignam  Cicerono  esse 
atque  illas  (juattuor  item  a  ¥.  A. 
WoHio  reprehensas,de(]uibus  bre- 
viter  ])ronuntiavimus  in  jiroocmio 
vol.  IV.  p.  IX. 

Vaticanum  librum  in  P h  i  i i p p  i  - 
cis  ita  expressimus,  ut  })aucas  le- 
ctiones  eius  ab  Halmio  reiectas  re- 
stitueremusi^  aut  coterorumeo  ne- 
glecto  rociperomusi-i.  Hic  quo(jue 
nost  Ilalmii  correctionos  novae 
iNladvigi,  Pluygorsii,  Jeepii  inultum 
j)rofuenint,  magis  etiam  in  nltimis 
orationibus,  quibus  liber  A'atica- 
nus  oarot,  Kum  autom  ciusdem  bi- 
bliotliecao,  (]iu'm  n.  3227  notatum 
(v)  adhibuit  Ilalm  in  oratione  ul- 
tima,  vioarium  alterius  haberc 
minime  lieet. 


11  siniilis,  sod  iniiuis  iitilis  libri  F.gmon- 
tani  (f  varictatcm  a  Caiicliio  marp;ini  cd. 
(,'rataiiiUinac  Has.  152S  adscriptam  (,cf.  Vol. 
I.  1).  \11.  II.  5.)  ipsi  cx(  crpsiinus.  In  Deiotu- 
riaiia  d  cst  sigla  (ludiani  2. 

12  vidc  1).  Marc.  2.  (J,  27;  p.  I.igar.  2,  3, 
15,  2:!,  .'{:5;  p.  Dciot.  l(i,  17,  21. 

i;j    ut  II,  ;10,  45,  .so.  97,  III,  31. 

14  ut  V,  1,  I.\,  C,  17.  X,  IS.  (\.dicos  cc- 
tcri  siiiit  t:  'rcgcrnscciisis ;  a:  nainbergcnsis 
.M,1V;  b:  ncrncnsis  104  ;  g:  Giidiaiuis278 ;  i: 
Lagoiii.iisiniaiius  55,  iiunc  Ilcnrici  Alani. 


ADXOTATIO  CIUTICA. 


M.  TVLLU  CICEROXIS 
PllO  P.  SESTIO  ORATIO. 

1,  ].  libertates.  pi.  Ubertate  is 
Bake,  Mommsen,  Halm.  excilarint 
—  everierint.  Bake  in  tota  hac  pe- 
riodoindicativumpostulat.  [|  2.qno- 
niam  add.  Klotz,  IJalm  ('quia'  add. 
Ilotoman,  al.)  ||  2,  3.  et  quamquam 
arctius  cum  supcrioribus  coniunxi. 
II  4.  laudanda  e^^Halm.  laudandans. 
pi.  laudanda.  quam  mea  inflamma- 
ta  Halm.  quam  ea  inflammat.  pi. 
quam  ea  quac  me  inflammat.||  5.fo: 
in  initiis.  ||  3,  G.gravissumis  C.  inde 
*gravissumis  summae'  Mommscn. 
ut  utrique  eornm  g,  Halm.  utrique 
corumpi.  'utriquc  eorum  ut.'p2,^, 
Klotz.  II  7.  duxit  iterum.  Mommsen 
('alteram  duxit'  Scliiitz).  duxit.  'et' 
ante  'omiiibus'  om.  pi,  incl.  Halm. 
'praeteritas  esse  sed  iis'  add.  pi  post 
'maxiniis'  unde  '■praelerea  adsiduis- 
qite'  Mommscn,  Ilalm.  [|  8.  in  ilio 
Baiter.  illo.  et  omnibus  Kochly, 
HahTi.  ct  vobis  onniibus  p2^  E^  ^t 
omnibus  om,  pi,  g.  ||  4,  9.  idemque 
suspectum  Bakio ;  fo: '  iudidemtiue' 
inchisis  'ox  illa  urbe.'  P.  Sesdo 
inch  Manut.,  Bake.  ||  10.  L.  Sesti 
Hotoman,  Ilahn.  P.Sesti.  au t  \nc\. 
Pluygers.  //i^y/cem  Kochly,  Hahn. 
vicem.  [j  5,  12.  M.  ])raenomen  add. 
OrclU,  Klotz,  Halai.  maiestatem  su- 
am  dignitatemquellwXm.  maiestatem 
suam  dignitatem  p,  g.  cum  maie- 
statem  suam,  tum  dignitatcm  E.  C. 
Antonium  consecutus  est  Hahn.  e. 
antonium  consecutus  pi.  scd  fuit 


ibi  :  'C.  antonium  consccutus.' 
'pracstans  in  re  gerenchi'  coni. 
Halm,K6chly.  'praedariWsi\m.  pre- 
dare  (vel  'preclare')  pi.  praedari 
(vel  'praeclari')  p^.  'pervagari' 
Wesenberg.  'peragrare'  Madvig. 
'praeoccupare'  C.  F.  W.  Miiller.  [( 
G,  14.n^yen/^//2Madvig,Klotz,  Halm. 
iuti  p.  uti.  II  7,  15.  fueral  ille  annus 
iam  Madvig,  Klotz;  et  Halm  addi- 
ta  f.  fuerat  ille  annus  tam  C.  ' fune- 
stus  fuerat  i.  a.  iam  '  Dryander.  fo  : 
'  fuerat  atcr  i.  a.  i.'  est  add.  Madvig, 
Klotz,  Halm.  'vera'  om.  pi,  Halm. 
'arbitratut'  pi.  arhitratus  est  Pan- 
tagathus.  arbitratus  C.  ||  16.  lege 
r?//-m/aTurnebus.  legum  curiataC. 
mihi  iratusYi.  miratus  p,  g.  iratus 
A,  Halm.  [|  8, 18.  mincl.  Seyffert.  || 
19.  tanta  erat  —  videretur  incl.  Bakc. 
annus  Lambin.,  Klotz,  Halm.  an- 
tuus  p.    anantuus  g.  'cinciunatus' 

i 

leep.  II  20.  labep.  labei  g.  probantc 
Halmio.  ||  9,21.  fo:  'et  nobilitate'. 
II  22.  ''falsa  opinione'  incl.Pluygers. 
!|  10.  sermones  ansas  dahant  Sauppe. 
sermonis  ansas  dabat.  ||  2S.sensihus 
add.  Halm,  alii  alia.  'devorarat' 
Junt.,  Halm.  devorat  p,  [|  24.  sic 
add.  Halm;  'ita'  add.  Lambin., 
Orelli,  Klotz.  esse  exspectandum  g. 
cxspcctandum.  totam  rem  puhlicam 
scr.  ut  Pluygers.  tam  rcm  publ.  p, 
g.  tantam  rem  publ.  Miihly,  Halm. 
rcm  publ.  E.  ici  Pluygcrs.  ictum 
sanciri.  [j  26.  'omni  ratione,  etiam 
privato  consilio'  Kochly,  tolum 
quanwis  quaesium  Halm.    tum  qua 


ADNOTATIO    CTUTICA. 


(inuestum  p'.    tum  quasi  qu.  p-,  g. 
cuin  quasi  (ju,  Orclli.  venisset  ad  se- 
nalum  p,  g.    lacunam  notavi.    fo : 
*vos  tlein(ie,cumvonissctisadsena- 
tum.'  vcnistis  ad  senatum  Halm.  om. 
E  priorcs.  vos  pro  meo  Klotz.  vosque 
pro  meo  p,  g,  Orelli.    vos,  inquam, 
pro  meo  E  ante  Orellium.  cum  ve-\ 
stris  precibus  —  repndiati  esiis  Orelli, ' 
Ivlotz.    cum  vestris  precibus  —  re- 1 
l)udiatis  p,  g,  E.  priores.    *tum  ve- 
slris  precibus  —  repudiatis'  Halm. 
tum  ^vrscr.  vir.  ||  12,28.  'illius  dies'^ 
Gell.  IX,  14,  6,  Klotz.  iilciscendi sui\ 
Halm.    ulcisccndi  ...  p,  g  erasis 
littcris  tribus.  ulciscendi  scE.  ||  29. 
cum  patre  Asccns.  1531,  Madvig, 
Klotz.    cum  fratre  cum  patre  p,  E.  j 
'curafratre'  incl.  Halm.     releyarit 
iiicl.  du  Kieu.  ||  14,32.  audehas  cod. 
Francian., Lambin.,  A[advig.  aude- 
as. II  33.7?i«//a^j//Lallcmand.  mutavit| 
C,  E.  ante  Orell.  legatos  suspectum ; 
Madvig. ;   \nQ\.  (luin  non  Garatoni,! 
qui  nou  C.  agehantur  supplet  Halm, 
alii  alia.  I|  15,  34.  antc  'auina'  sup-i 
plet  'conivcntibus'  IMuygers.  aliis^ 
pollicehatur  incl.  Pluygers.  ||  16, 36. 
fo:   *tam  parato  equestri  ordine.', 
simile  postulat  Kichter.  ||  37.  'om-| 
nes  boni '  Orelli,  Klotz.  eam addidi. 
sutnpseratC  spcctaratE.  Hum  spe- 
ctarat'    Madvig,    Klotz.   ||   38.  fo:, 
'ct  ea  condicionc'  ||  17,39.  vel  po-\ 
tius    domesticorum   hostium   om.   a, 
incl.  morte  maereret  p^.  maeretpi. 
cladcmmaorcr(!tK(H'lily.  ||  AO.prae- 
sto  esse  Fr.  C.  WollV,  Halm.     prae- 
csse.jl  IS.quid?  ergo  Lambin.,Klotz. 
(juid  crgo?  alio  tum  JJake.    aliquo 
hiMi.     (piod  (tcta  —  putahant   incl. 
Bako.  II  41.  domi  meae  incl.  Erncsti, 
Hako.  ad  eam  rcin  posili  incl.  Bakc. 
II  1*.),    12.  'ac  dissupatam'  Orelli, 
1  )(»broo.  II  43.  rpds  reli(jua  praestaret 
Guliclmius,  al.    quis  rcliqua  irae 
staret  p.     quid  reliqui  rcstaret  ff. 
'(juid roli(piiarum  rostarot ' Ernesti, 
Orclli.    cui  deui^iue  Guliclmius,  al. 


quod  dcniquo  pi.  (juid  douique.  vt 
si  cum  ainenlissimo  trihuno  plehis  de- 
certasset  Halm.  ut  cuma.t.p.si  dec. 
Wesenberg.  ut  cum  a.  t.  p.  cum 
dec.  Klotz.  ut  cum  a.  t.  p.  dcc.  C. 
II  44.  vel  si  Madvig,  Halm.  veui  p,  g. 
si  mihi  uni  Lambin.,  al.  qui  impo- 
suisset  Halm.  'que  imp.  pi.  qua  ei 
imp.  g.  quam  reip.  imp.  Ascons. 
1522,  Orelli.  qui  eam  imposuisscnt 
Lambin.  'ad  arma  vocassent'  Er- 
nesti.  requiritur  aliud.  interitum 
7«ew//i  Asccns.  1531.  Hervag.  intcri- 
tumC.  II  20,45. 'unum  etiam'  Halm. 
maliin  et  'enim'  dclere  et  in  fine 
§  'magnum'.  ||  46.  non  del.  L  M. 
(iesner,  Madvig,  Halm;  incl.  ||  21, 
47.  'improbi.  at  vi'Bake.  'impr.  at 
rei,  atcives'  K(>chly.  non  exilium 
Holoman,  Madvig,  Wesenberg. 
non  exsilium  ('n.  exilium'  C).  |i  50. 
ti  Halm.  vim.  il//»/i(rnw  suspcctum 
Klotzio  incl.  Halm.  fatum  Panta- 
gathus.  ratum  C.  'ad  alium  rei  pu- 
blicae  statum'  Garatoni.  'ad  reci- 
perandamrom' Jeep.  m^waErnesti. 
in  quo  C.  ||  23,52.  numquam  denique 
Garatoni.  'numquam  etiam'  Ma- 
nutius.  numquam  enim  C,  ||  24,53. 
e  complexu  Asccns.  1522.  complcxu 
C.  11  54.  interitutn  add.  L.  Jan.  'dis- 
crimcn'  p-  recenti  manu.  'casum' 
Orelli.  II  2b,  55.  ah  add.  Y..  om.  C. 
lege  iitrique  potestas  conira  Sempro- 
niam  suppletHalm  auctcre  Momm- 
senio.  ||  2(j,57.  honorem  istuin  con- 
secutus  add.  p-,g,  om.  p^  Hlum  ho- 
noretn  consecutusllnlm.  \\  27,58.//?/- 
per  ipsi  diuturnumque  Halm.  aut  per 
ipsi  diuturnumque  p^  pordiutur- 
nuuKpie.  hic  ct  ipse.  fo  :  '  is  et  ipsc'. 
huius  imperii.  Jlalm  malit  'huius 
urbis'  proptcr  Valcr.  Max.  V,  1,  9. 
ah  L.  Lucullo  Halm.  ad  JjUCuHo  C. 
(L.  add.Madvig.^aLucullo  I''.  ])rio- 
rcs.  pulsus  'j)ulsum'  p,  g.  vidctur 
llalmio  ropetitio  ox  vs.  superiore, 
(pia  vcrum  vorbum  suo  locomotum 
sit.  II  59.  tulit  gessii  j),  g,  Halm,  cuin 


ADNOTATIO    CRITICA. 


XI 


lacuna  15  litterarum  quam  explet 
Miilily:  'qui  bellum  sociis  intulit'; 
requiritur  praeterea  'ita'  aut  simi- 
lis  particula.  'Tigranes  igitur  qui' 
addebat  Lambin.,  al.  'rex  igitur 
Armenius  qui'  Halmed.Lips.  ||  29, 
62.  eius  vinC  ('ei'  in  pi  abest.),  E. 
talis  viri  Halm.  |1  GS.possei  in  Erne- 
sti.  possit  in  C.  ||  oO,  64.  'incuius 
magistratus'  Pluygers.  audiret^l?i- 
nutius.  auderet  C.  defenderant  — 
'proiexerantY.xnQsi\.  defenderunt — 
protexerunt.  societas  magistratuum, 
pactioni  C.  F.  Hermann,  Halm.  so- 
cietas,  magistratuum  pactioni.||  65. 
ne  cui  Mommsen.  neque  C.  neve 
Lambin.,  Klotz,  Halm.  ||  66.  fuerint 
0.  M.Miiller,  Madvig,Klotz,Halm. 
fuerant  C.  fueruntE.  ||  31,  67.  ali- 
quando  p,  Bake,  Halm.  aliquanto 
g,  Klotz.  II  32,  69.  decrevisse  scr. 
crevisse.  'defuisse'Mommsen.  ta- 
nien  habueram  scr.  tunc  habueram. 
'ante  hab.'  Ernesti.  ||  33,  71.  desi- 
gnatus  incl.  Bake,  Halm.  ||  72.  Ga- 
vio  laeliorea  cahitis  Gaviis  p,  et  g 
('calatis  gravis').  'Gavii  Oleli  (s. 
Ufelli)  horto'  C.  F.  Hermann.  'a 
Galatis  Gaviis'  Mommsen.  abiit  — 
perdidissemus  Spengel  post  sustulit 
transposuit  antea  post  'nonabhor- 
rere'  (_§.  71)  lecta.  |j  34,  73.  'absens 
non  minus'  Bake  ex  Vossiano  cod, 
II  35,  76.  virum  oplimum  —  amantis- 
simum  incl. ,  ex  parte  etiam  Bake 
'fortissimum  meique  amantissi- 
mum'.  non  repugnandi  sed  moriendi 
causa  incl.  Bake.  praeterea  'in 
tanto  luctu  ac  desiderio  mei'.  jj  3G, 
77.  oblato  add.  Halm  ante  'imperi- 
tis',  posui  ante  'commodo'.  nulla 
lata  legeHsdm  in  appendice.  'nulla 
lege  lata'  idem  in  ordine.  nulla 
legeC.  concitatamU.Si\m.  concitata 
p.  recitata  g.  recitata  concitatam 
Gruter,  Orelli,Klotz.  Fabricio  incl. 
Bake.  ispraetor}\i\\m.  isP.R.p,g. 
is  E.  quam  acceptam  gemere.  'q. 
acc.  uon  gemcre'  Bake.    'qua  ac- 


ccpta  emergere'  Dryander.  'qua 
acc.  saltem  gemere'  Halm.  'qua 
acc.  tamen  g.'  Baiter  fo:  'quam 
acc.  tegere'.  rem  pnblicam  incl. 
Madvig,  Wunder,  Halm.  'rei  pu- 
blicae  iure'  Mommsen,  SeyfFert. 
forum  spurces  Manutius.  forum  pur- 
ges.  II  37,  79.  ac  incl.  Garatoni.  |1 
38,  80.  quid  reprehendilis?  Bake, 
WesenbergjHalm.  quod  reprehen- 
ditis.  Ij  81.  conculcatam  Gulielmius 
occultatamp,g.  occupatam  s,Orelli. 
11  82.  perhorruerunt  Madvig,  Klotz. 
perhorruerant  g,  Halm  cum  E,  (in 
p  lectio  est  incerta.)  |1  39,  85.  divini 
incl.  Mommsen.  ||  40,  87.  tribunus 
plebis  om.  cod.  Voss.  incl.  Bake.  || 
41,  89.  id  eum  umquam  Lambin., 
Halm.  id  euquam  p.  id  umquam. 
'susceptam  abiceret'  lluhnken, 
Mommsen.  ||  42,  90.  praesidii  com- 
parati'm(i\..  Pluygers.  ||  91.  feritate 
g,  E.  ecferitate  p.  efferitate  Halm. 
ut  moenibus  lR,iiu,  Halm.  moenibus, 
nt  ius  experiretur,  vim  depellerel  incl. 
Pluygers.  1|  43,  93.  Gabinium  et  Pi- 
sonem  incl.  Pluygers.  ib.  malis:  'ex 
opulentissimis  gazis  —  bellum  in- 
ferre  pacatissiinis  gentibus,  ut  ea- 
rum',  II  94.  eos  Wesenberg.  'illos' 
llalm.  hos.  ||  44,  95.  in  tribunatu 
incl.  Bake.  ||  45,  97.  'aut  furiosi' 
Kochly.  est  igilur  p,  Halm,  Klotz. 
'sequitur'  Madvig.  'efficitur'  Bake. 
esto  igitur.  qui  integri  Madvig, 
Klotz,  Halm.  et  qui  int.  C.  'quiet 
int.'  Manut.,  al.  opinionibus  Halm. 
opinisp,  g.  opinioni.  |1  46,  100.  et 
m«V/iarM7w  scr.autinsidiarum.  [|  48, 
102.  dixisset  Wescnborg,  Halm, 
Klotz.  dixit('dixet'  Miihly).  |1  103. 
ac  ratio  Orelli,  Halm.  haec  ratio. 
autpopuli  Jacob,  Halm,  Klotz.  '  ac 
populi'  Lambin.,  al.  ad  populi  C. 
quod  et  Hervag.  quod  ei  C.  ||  49, 
104.  amp/exa^ur Madvig.  malexatur 
s.  male  laxatur  C.  |1  50,  106.  'maxi- 
mc  de  re  publ.  iudicium'  Momm- 
sen.  'max.  de  rep.pop.R.  iud.'Bai- 


XII 


ADNOTATIO    CRITICA. 


ter.  iinn  pnssel  Laiiibin.  j)0.ss(>t  C. 
eraitl  g,  llalin.  crant,  orant.  ||  107. 
praehnil  add.  Madvig,  Klotz,  Ilalm. 
•oxhibuit'  add.  E.  priores.  ut  scm- 
/j^rymm  Spcngcl,  Sc^tFcrt,  Ilalm. 
et  pcrgravis.  neque  eloquentia  neque 
iucundifate  Spcngel,  Halm.  neque 
cloquentiam  iucuuditate  pi.  ncque 
sententiam  cius  auctoritatc  ncquc 
cloqucntiam  iucnnditatc  ]>-,  g,  E.  || 
51,  110.  reew/am F.LatendorfetK. 

Kcil.  rcgulam.  niliil  sanc  ate  libelli 
pi.  antc 'libelli'  add.  p-  super  lin. 
'  iuvabant  anangnostac',  nihil  sane 


incl.  Bakc,  cf.  0.  Kibbeck  Trag. 
Gr.  reli.  p.  329.  quac  proximc  se- 
quuntur,  in  Eurysacem  transferri 
uon  potucrunt.  puiahat  Asccns. 
1522,  Hervag.,Lambin.,(mg.)Erne- 
sti,  Orcl!i.  putarat  C,  nalm,Klotz 
eversam,  quae  sic  egit  Bakc,  lialm. 
eversamque  sic  egit.  ||  57,  122.  mn- 
/«  Asccns.,  Naugcr.  sinite  C.  ||  58, 
124.  universi  Schlitz,  Halm.  uni- 
verso.  Q.  om.  a  Madvigo  probante. 
II  59,  12G.  ille  jfraelor  qui  Garatoni. 
illi  et  R.  qui  p.  ille  et  Kequi  g.  iile 
tribunus  plcbis  qui.  Epriores.  ('tri- 
bunus  plcbis'  om.  Klotz.)  ||  127.  i)i- 


atte  iuvabant  anagnoscae  libclli  g.\tersit  om.  C. add.  Wcsenbcrg,  Halni 


fo:  nihilsane  Attaeiuvabant  libelli. 
(etsi  'iuvabant'  est  a  scc.  manu). 
'uihil  sanabant  eum  libclli'  Ilalm; 


ante  'inter',  E  post  contionem. 
'quara  eis  invitis  a  quibus'  Jeep.  || 
GO,  128.  ne  qui  K\otz,  Ilalm.     ne 


'  nihil  sane  ad  eum  libclli' Kochly;  quid  p^    ne  quis.  ||   G2,  130.  cum 
'nihil  sanc  erat:  libclii' Jeop. 'nihili5u??i?//a  Manutius.    sunnna  cum  C. 


savia  iuvabantanagnostae'Hertz.  || 
52,  \\2.estnctum  Madvig.  sitactum 


tum  incredihili  add.  Manutius,  Halm. 
'cum  summa  auctoritate  P.  C.  (h. 


C.  '■iustamuliam''  ll2i\YC\.  ex 'iustam  e.  patrum  conscriptorum),  tum  i'. 
ut  illam',  p,  g  (sed  in  p  'ut  illam'  Servilii  incredibili'  Wesenberg. 
cxpunctum  est).  11  53, 113.  t7V/cf////?/.s  'cum  summa  auctoritate  senatus, 
Xaugcr.  videmusC.  veheiuenier  duo  .iwm  P.  Scrvilii  divina  quadam' 
p,  E.  duo  vehemcnter  g,  Hahn.iKlotz.  /•c/Zex/.v.se/IIcrvag.  refixisset 
///•«/(//// ////.s-.s-fManutiu^SjHalm.  'gra-[C.  iV//?//iV//t7  IManutius.  unum  dici- 
ta  fuisse'  itcm  Manutius,  Wescn- jtius  pi.  unum  dictitius  gi.  conlacri- 
bcrg.  gratuin  fui.sse  C.  ||  ll^i.  quid ,macit  vir  l^iwwhnx.  conlacrimavitat 
poj)ulares  iiii  duo/  om.  (juid  eqerunt?\ut  vir  p.  undc  Mommscn:  'conla- 
IMuygcrs.  quid?  popularcs  illi  duojcrimavit  atque  ut  vir  —  totum  se'. 


(iuid  egcruntV  nihi/i  Hotoinan, 
llalm.  nihil.  re?n  puhlicam  (Jara- 
toni,  Klotz,  Halm.  populum  li.  iajn 
.\scens.  1.V22.  tamC.  ||  55, 11.").  con- 
/Vc-/</.v  Lambin.  contcctus  C.  ||  116. 
I7/-/i///'.s' a,  Ilalm.  virln.  s.  honorisp. 
honoris  g.  Ilonoris  \'irtutis  E.  || 
1 17.  rei  ///.s/(»aratoni.  orc  ipsi  C.  |j 
i  18. 7IC  /7/^///Asccns.  1522.  et  illudC. 
Ij  i)G,  120.  m  re  puhlica  Nauger.  in 
'Vli.  I'L.  C.  'quaenim  vi'  Kochly, 
Miihly,  Ilalm.  h(iud{diihitarit)Miid- 
vig,  Klotz,  ct  Ilalm.  (haut).  ut  C. 
ncc  E.  vitam  Nauger.  viam  C.  cum 
i(wi.  fo:  otcum  iam.  ac7or/,sHcrvag. 
auctorisC.  ||  57.  'in  eudem  fahula' 


ante  'idcm  dics'  supplet  Richter 
'quo  die  lex  est  lata  dc  mc,  eo  ve- 
nisscm  cumque  casu'.  reditusque 
quilhi\m.  rodifnsquiC.  roditusque. 
aedis  acKl.  llalni.  Salutis  add.  Ma- 
nutius.  'cunniue'  antc  'itinere'incl. 
Madvig.  II  132. '  ct  a  vi  omni  abhor- 
rentcm'  vclit  Halm.  ||  (54,  133.  de 
we/fc// Manutius.  defccti  p,  g.  sese 
scriptorem  esse  Ilalm.  csse  se  scri- 
ptorem  essc.  p.  esse,  se  scriptorem. 
vi  exercitu  Xauger.  ut  exercitu  C. 
petierit  aut  incl.  Madvig.  iste  nimia 
gloriae  cupiditate  incl.  Madvig.  est 
cnim  n.  gl.  cnpiditate  Joo[),  Ilalm. 
cos  Orclli.  lios  C.  eam  add.  Ascons. 


ADNOTATIO    CRITICA. 


XII! 


IJ31.  enncl.OrcllijIIalm.  II  \3b.est 
acld.  Wcsenbcrg.  cnntemnit  Aladvig, 
Haim,  Klotz.  contempnct  C.  con- 
temnat  E.  sic  statuit  Madvig,  lialm, 
Klotz.  sistatuitpi.  se  statuitp^,g, 
E.  II  lS7.a  7naioribus s^  H.si\m.  maio- 
ribus.  splendnrem  cnnfirmare  Bake, 
Klotz,  Halm.  splendore  confirmari. 
jl  67,  1-41.  hnnestius  Seyffcrt.  non 
aliud  C.  'multo  amplius'  Halm. 
'maius'  Madvig.  'te  def.  occ.  ma- 
luisses'  Jeep.  alii  alia.  ||  69,  145. 
cerie  dilexeram  Madvig.  certa  de  ie 
texeram  pi.  ('ie'  cxpunctum).  certo 
detexeram  g.  certe  tcxeram(appo- 
sitaf  Hahn.)  'ab  interitu  retraxe- 
ram'  Seyffert.  ||  146.  hns  C.  F.  Her- 
mann,  Halm.  'eos'  Madvig,  Klotz. 
vosC,  E. 

M.  TULLII  CICERONIS 
IN  P.  VATINIUM  TESTEM 
OKATIO. 
1,  1.  tua  om.  p,  add.  Halm  ante 
'Vatini',  E  ante  'tantum'.  ciut  ita 
rngandum  g,  Halm  (in  appendicc). 
autrogandum.  in  te  add.  Lambin. 
'intemperantior'  s,  Orelli,  malit 
llalm.  II  2.  impulit  Ernesti,  Bake. 
impulisset.  ||  3.  te  add.  Lambin.  cum 
tt  T.  Claudium  Halm.  qui  et  T.  Cl. 
g.  ('qui  et  vel  quia')  E.  'cum'om. 
p  in  rasura.  ||  2,  4.  accidat.  Panta- 
gathus.  accidit  p.  accedat  g.  in  to 
. . . .  pi,  Halm.  in  te  p^,  g,  E.  dein- 
de  lacuna  maxima  in  p.  ||  b.defende- 
bat  Madvig,  Halm.  defendebatur. 
II  3,  7.  CU771  ei  C.  F.Hermann,  Halm. 
'quod  ei'  Madvig.  et  cum  C.  pe- 
derci  C.  F.  Hermann,  Madvig,  Halm. 
pepercerim.  quamquam  es  Wescn- 
berg,Halm.  quamquamsis.  ||  4, 10, 
taliH.eY\'ag.  talis  C.  Post'nonso- 
lum'  defectus  signa  ponit  Halm. 
'  impudentissimo  et  mihi  inimicis- 
simo  quaero'  p^.  impud.  atque  in- 
fimo  conferam  de  te  ipso  homine 
et  arrogantissimo  et  mihi  inimicis- 
simo  quacro  p^,  g,  E;  unde  eiectis 


aliis,  alii^  translatis  nnn  solum  snr- 
didissi77in  ntque  in/imn  cnnferam,  sed 
etiam  impudentissimn  et  mihi  inimicis- 
simn  Haim.  ||  5, 11.  tuae  om.  p^,  incl. 
Hahn.  in  adulescentia  incl.  Bake. 
tais  om.  a,  incL  Madvig.  quaestor 
incl.  Bake.  esset  factus  Ernesti, 
Bake.  sit  factus.  ||  12.  terreres  cnn- 
scendentis  add.  p2,  g,  E.  'vexares 
consc.'malitHahn.  'ec(iuem  scias' 
coni.  Halm.  ||  13.  'inde'  suspectum 
Garatonio.  ||  7,  16.  m  eis  Halm.  in 
teis  C.  in  his  E.  ||  17.  quod  novem 
Goveanus.  cum  novem.  ||  8,  19.  cn- 
gitaris  incl.  Madvig.  ac  fnrtissimi 
om.  p.  Halm,  incl.  ||  20.  'augur' 
incl.Bake.  de/e/M??2mErnesti,Halm. 
deleri.  ||  9,  22.  domum  p,  gi.  dnmn 
g2,  E.  fo:  domu.  'templis  expulsum' 
velit  Bako  pro  'templis  locis  pu- 
blicis  omnibus  expulisses'.  'id' 
incl.  Garatoni,  Schiitz,  Madvig,  cf. 
Halm  ed.  Lips.  p.  76.  modn  add.  E. 
om.  C,  Klotz.  II  10,  24.  'spoliaras' 
add.  p2,  g,  E.  ante  'consulatu'  om. 
Halm  cum  lacunae  siguo;  ipse 
coni.  'consulatu  exutum'  s.  'cons. 
deiectum'.  'consulem  patria  pri- 
vare'  Baiter.  'in  libertate'  Junt., 
Halm.  II  25.  Vatini  incl.  Ernesti, 
Madvig.  et  perditissime  om.  p.  incl. 
II  W.,2^.commniiinrem  reo  reiectinnis 
cnndicionem  sc.  commodiore  iectio- 
nis  pi.  '  reo  commodum  reiectionis' 
Halm.  commodiore  inimico  suo 
contionem  re  p2.  comm.  i.  s.  condi- 
cione  relectionis  g.  commodiorem 
i.  s.  condicionem  reiectionis  E.  illis 
g,  Halm.  illius  p.  illis  virisE.  ||  12, 
30.  'nw/Zaefuerunt'  C, /3,KIotz.||  31. 
visendum  Baiter.  visendo.  ||  13, 
32.  tanta  te  Baiter,  Halm.  tanta  C. 
te  tanta  E.  ||  14,  33.  cum  clarissimi 
vm  cai/sa  Madvig,  Halm.  cum  cla- 
rissimi  viri  causam  p.  cumclarissi- 
mis  viris  causam.  numquam  Gara- 
toni,  Madvig,Halm.  numquaui  est. 
estmoX.  P.  add.  Baiter.  memnria  est 
Lambiu.  mcmoriasitC.  \\Sl.escen- 


XIV 


ADNOTATIO   CRITICA. 


dcrU  Au};.  Mai.    ascondcrit  C.  deie-\  :id(i.  Cnraloni.  ||   12.  el  qvidcm.  fo 
ceril    A,    Ilotoman.     dclcgcrit    C.\ ' atque  idem\  /lagrahant  vilia  lihidi' 
<inaero  cum  Aldus.  quaero  quod  C.l^""--  opnd  illum  incl.  Bake.    vigehant 
arhitraretur  K.    arbitrctur  C.  ||   15,  etinni  .«tudia  rei  militaris  mcl  'divcr- 

sisque'  incl.  Erncsti,  malim  lcgcre 
'ex  diversis  intcr  scque  pugnanti- 
bus'.  etinterCo\.,ll-a.]m.  'inter' cum 


35.  spectarasne  s,  pal.  2,  UrcUi, 
Ilalm.  spcctarisne  p,  g.  'spera- 
basnc'  Ernesti,Klotz.  oratores  Gu- 
liclmius.  curatorcsC,  EanteKlotz. 
II  36.  quae  numquam  aut  summi 
eonsili  gubernationc  auferre  p^. 
supplet  p2  post  'numquam':  'sibi 
P.  R.  appetivit,  qui  numquam', 
idem  habet  g.  '  ut  tu  summi'  Orelli, 
Klotz.  'quae  numquam.  populus 
ab  summiconsilii  gubernationc  au- 


parva  antea  rasura  p.  ||  7,  15.  cnn- 
iurationis  incl.  Bake.  ||  16.  cupidus 
incl.  Lambin.,  Ernesti,  Madvig, 
Klotz.  II  17.  post  'demum'  voxin  p 
crasa  cst,  au  'iudices'?  Halm.  ||  18. 
'animo  aegra'  s,  E,  ut  Cornif.  II, 
34;  ubi  lege  'animo  aegro'.  Medi- 
amque   migrationem  /9.      Medeaia 


ferre  con.  cst'  Ilalm.  Paelignorum\ca7nque  migrationem   scr.    Medeam 

migrationemque.  ||  19.  ex  quo  iste  E. 
'ex  quo  te'  s.  'ex  quoto'  C.  ||  9,  21. 
<?f>  <^72'coSchlitz,OrcIIi.  ego  dico.  vos 
incl.  Garatoni.  ||  10,  23.  Asicius  — 
Asicio  —  Asicius  —  Asicii  p,  /?  (Asi- 
tius)  Ascius  —  Ascio  —  Ascius  — 
Asiciig.  AscitiusE.  veraformare- 
stituatur  in  Memorabilibus  vitae 
Cicerouis  p.  XXX,  v.40.  facti  Nau- 
gcrius,  Halm.  facto.  |I  24.  cuicui- 
modi  Augustinus.  cuiusmodi  C. 
Post  Gaiusque  in  p  spatium  quat- 
tuor  versuum  et  dimidii  relictum  est. 
II  11,25.  7-ejnoveanturE.  removen- 
tur  C, /9.  miiis  esset  —  soleret.  conne 
'mitis  cst —  solet'?  j|  26.  ^pastora- 
lis^  malit  Halm.  ||  27.  qui  in  liortis 
fue7-it  add.  Donatus  adTorent.  Hec. 
IV,  1,36.  om.  C,  incl.  Klotz.  ||  12, 
29.  'et  copiose'  add.  Naugerius, 
Orclli,  Klotz.  copiose  add.  Bake, 
Ilalm.  'cst  iudices'  Halm.  ||  30.  'si 
quaest.'  p.  'si  quaest'  E.  ||  14,  33. 
.s7  illo  Erncsti.  sin  illo  C,  E  priores, 
Klotz.  II  lo,  35.  ut  etiai7i  verear  Wc- 
scnberg,  Halm.  ut  ct  vercar  C.  ut 
vcrcar  E.  nt  vel  severissi^nis  s.  vel 
soverissimis  p.  severissimis  g.  'ut 
severissimis'  Ilalm.  'Intcr  quae' 
ct  'probarc'  librarius,  (jui  codiccm 
p  cxaravit,  sj)atium  unius  vs.  et 
dimidii  rcliquit'.  llalin.  aut  falsa 
essc  doccas  incl.  liaitcr.  'ac  falsa' 


Halm.  Pelignorum.  ||  37.  posse  re- 
pe7-iriE.  'esscreperirique'coni.Bai- 
ter.  essc  repeririC.  'reperiri' coni. 
Halm.  II  IG,  38.  .<.■<?  add.  Baiter.  ||  39. 
vici7ii  —  duxe7n7it  .s/  iucl.  'audire  te' 
malit  Lambin.  ||  40.  rogaho  om.  pi. 
'intcrrogabo'  post  'teque'  exci- 
disse  coni.  Halm.  ||  17,  41.  ve7-u7n 
tamen  Lambin.  verum  etiamen  p^. 
verum  etiam  g^.  (verum  etiam 
inquaero  p2.  verum  etiam  in- 
quiro  g2.) 

M.  TULLII  CICERONIS 
PRO  M.  CAELIO  ORATIO. 
1,  l.yl//rt///j/incl. Muret.,Lambin. 
om.  Halm.  ||  2,  3.  M.  altero  loco 
add.  Lambin.  ct  add.  Bake.  ei  scr. 
hi.  II  4.  'equitis  autem  Romani' 
Quintil.  XI,  1,  29,  Lambin.  C7i77iinis 
m/oco  Halm.  criminis  loco.  est  qui- 
de/n  ista  C,  Ivlotz.  est  inta  quidem 
Lambin.,  Ilalm.  vestra  Ilalm.  no- 
stra.  II  5.  TuscuUmi  coni.  Baiter. 
j)raetoriani  C.  Puteolani  E.  (incl. 
illotz")  '(Mjuitum  Romanorum'  ve- 
litlialm.ij  '6,(j.h()7ni7ie7n  ut  7iotct  inc\. 
nisi  fucrit  'nomine  ut  notet'.  ||  8. 
'tcvclis  hii^xistimcnt'  s.^tevelisho- 
mines(!xistinient'  Ilalm.  alqueetia77/ 
isti  dlg7iitati  om.  p,  s.  incl.  Halm. 
'at^juc  dignitati'  lcgit  Agroctius 
2269.  II  4,  10.  ^//oadd.Baitcr.  'cum' 


ADNOTATIO    CRITICA. 


XV 


llalin.  'etfjilsa'  Orelli,  Klotz.  ex 
istis  tiiis  M.ulvig.  ex  is  igitur  p^ 
ex  liis  igitur  tuis  p^,  g,  s.  '  ex  inti- 
mis  tuis'  \'ollenhoveii.  quid  —  facis 
aguovit  versum  primus  Bcier.  ||  3G. 
'porpulerunt'  p,  Halm.  ^  IG,  37.  7ni 
liibbeck.  mihi.  eyone  alterum  incl., 
ut  liibbeck,  Spengel.  dissice  Pu- 
teauus,  Hahii.  disceC,/5.  disiice 
K.  possil  Hahn.  potest.  |j  17,  39. 
^y»/ achl.  Hahn  i^in  nota).  'illosFa- 
bricios  fuisse  arbitror,  Camillos'  t, 
Klotz,  11  41.  conioeret  interdum  Mad- 
vig.  coniveret  et  interdum  C.  ||  18, 
42.  'ahqui  iudus  aetati'  t,  llahn.  cf. 
§.  28.  II  43.  lihet  Madvig.  iiquet  p. 
necesse  est  cett.  C,  E  ante  Klotz.  |1 
1*J,  41.  quoniamE.  (Crat.:  'quae- 
dam  audeo  quaedam').  quondam 
C.  'quae  iam  firmiore' Halm.  coni. 
ex  'quam  tirmiore'  p.  ||  45.  'acvigi- 
His'  KU^tz.  'inodo  fucimusnon  add. 
Madvig,  Klotz,  Halm.  ||  46.  lahor 
offendit  Iwniines  Madvig,  Klotz, 
Halm.  labore  fiendi  homines  p. 
labor  confitendi  homines  e,  g.  de- 
didisset  Arusianus.  dedisset  C.  tot 
iam  inenses  Lambiii.  tot  tamenses 
p.  tot  menses  cett.  C,  Klotz.  |j  20, 
48.  ipsam  rem  coni.  Halm.  iam  rem 
p.  rem  iam  c,  g.  ||  49  faciat  Halm 
ex  2  Oxonn.  facit  p.  faciet.  gerat 
idein  ex  3  Oxonn.  geret.  sed  eiiam 
proterva  meretrix  add.  s,  om.  p,  g,  e, 
E  ante  Orellium.  ||  uO.  iniwias  tuas 
Arusianus  s.  v,  obliviscor  et  Ser- 
vius  ad  \'erg.  Aen.  H,  148,  Halm. 
iniurias  (in  p  lacuna  ex  erasione). 
impudentia  et  huic  defendendum 
C.  'impudeutia  tua  etiam  huic  ad 
defendendum'  Halm.  'impudentia 
ei  sui  defendendi'  Madvig,  Klotz. 
fo:  impudentia  item  huic  ad  defen- 
dendum  se.  ||  21,  o2.  spatium  unius 
et  dimidii  versus  est  vacuum  in  p^ 
'quam  ad  rem  aurum  tum  iret  an 
non  di.xerit  si  non'  p^,  g,  e,  et  s,  qui 
•  tum  sumeret '  ofiert.  Halm  requirit 
'Caelius  quantum  ad   facinus  au- 


rum  quaereret  an  non  dixerit.  si 
non'  sempiternam  1'antagathus. 
sempiterni  C.  ||  53.  non  dixit  Rau. 
non  dedit.  ||  22,  54.  et  ante  gravis- 
simum  om.  Orelli  ed.  2,  Hahn.  in 
hospitemt,  Garatoui,  Klotz,  Halm. 
in  hospite.  servis  add.  t,  Klotz, 
Hahn  non  probatum  Madvigio.  || 
55.  fo:  'an  aliam  vocem'.  ||  26,  56. 
causa  alterius  Halm.  allerius  causa 
s,  E.  causa  om.  C.  ||  57.  eisne  Lain- 
bin.  hisne  C.  omnia  add.  Lambin. 
II  24,58.  ad  eam  rem  Madvig,  Klotz, 
Hahn.  'ad  eadem  rem' p^.  ad  rem. 
II  59.  procella  mihiOveXW,  Hahn.  pro- 
cella  nobis  liau,  Klotz.  procelhi 
ibi  C.  proc.  urbi  E  ante  Orelli  2.  || 
60.  pa//'Me/nncI.OrelIi,Klotz,HaIm. 
eiiciat  E.  elieeat  pi.  eiiciat  al.  C, 
Klotz.  sed  enim.  'etenim'  velintGru- 
ter,  Ernesti.  ||  25,  61.  aiunt  huic 
Madvig,  Klotz,  Halm.  aiunt  hoc  C. 
II  62.  venenumque  cod.  Leidensis, 
Lamb.  venenum  C.  1|  26.  essepossit 
Orelli.  esse  posset.  ||  6b.  qui  si  Er- 
nesti.  quae  si.  iam  ea  traditaBai- 
ter.  cum  iam  erat  tradita  E.  iam 
erat  tradita  C.  mulieris  amici  incl. 
Ernesti.  hominum  E.  omnium  C. 
est  iam  E.  est  etiamC.  ||  28,  QQ.  ami- 
sm/codd.Lambini.  miseritp.  emi- 
serit  e,  g,  s,  Klotz.  ||  29,  69.  esl  fa- 
bula  Halm.  sit  fab.  1|  70.  hac  nunc 
Halm.  hac  enim  C.  fo:  bace  iam. 
lihidinosae  codd.  Lambini,  Halin. 

libidin p^.  'libidinis  et'  cett.  C, 

Klotz.  II  30,  71.  M  t  Camurtii.  'In 
P.  camurti  et  magna  ex  parte  in  ras. 
ita  scriptum  est,  ut  spatium  littera- 
rum  deletarum  non  sit  expletum' 
Halm.  C.  Aesernii  Baiter.  caeser- 
ni.  p.  'isto  stupro  sunt'  Halm.  ex 
'  sunt  stupro  sunt'  p.  aeraiia  Gara- 
toni.  afraria  C.  ||  72.  'proprium  qui- 
dem'  a,  unde  'proprium  quoddam' 
Halm.  fuit  incl.  Ernesti,  Orelli, 
Halm.  II  31,74.nemini  cuiquamvelit 
Bake.  |1  77.  'inimicitiis  suis'  Halm. 
ex  'inimicitiis  vis' C.  iam  us'us  iam 


\VI 


ADNOTATIU    CHITICA. 


<lies  Rau,  Halin,  Ivlotz.  iam  ista  .... 
dics  p.  iam  i.sta  dies.  ||  32,  78.  pa- 
tialnr  Wesenberg,  Klotz,  Halm. 
(latur  C.  ('patitur'  s.)  ahsolnlus  est 
Baitcr.  abs.  sit.  h<>uiincm  sine  re  — 
intiuinalinnj  qui  aedis  sacras  —  in- 
cendit  (jaratoni.  qui  acdis  sacras  — 
inccndit,  homincm  sine  re  —  in- 
quinatum.  ad  add.  Bake  ac  statim 
ct  ante  'turpissimum'.  'vos'  om. 
Halm. 

M.  TULLH  CICP:R0NIS 
I)E  rROVJNCllS  CONSULARI- 

BUS  IN  SENATU  ORATIO. 

1,  1.  in  universam  E.  univcrsam 
C.  II  2.  'esse'  ante  'notandos'  incl. 
Ernesti.  ||  2,3.  sunt  nobis  pi.  nobis 
sunt.  II  4.  effecerunl  Tisclier.  cffcce- 
rint.  II  3,  5.  noster  ille  C.  ille  noster 
E  et  Baitcri  opcrae.  cxpiatmn  esse 
Kappeyne  van  de  Coppello  (cf.  in 
Pis.  85).  expetituin  esse  p,  Baiter. 
II  4,  6.  cum  o??/m.sBaitcr.  cumnis  p^. 
cum  cett.  C,  E.  'aegre  repulsum' 
Orelli.ll  7.joroe.r/;;«7.sMadvig, Klotz, 
Baiter.  proximis.  C.  Vergiiias  g, 
Klotz,  Baiter.  C.  Virgilius.  ||  8. 
'  utrum  protervior'  Lambin,  Baiter. 
II  9.  gestum  neque  add.Orelli,  Klotz. 
'cogitatum  ncciue'  Madvig,  lacu- 
nam  notatBaiter.  hortaieturE.  hor- 
tetur  C.  II  5,  10.  'pro  dignitatc  sua' 
Pluygers.  magistratus.  nonne  'ma- 
gistratuum"?  II  12.  malim  'facit  — 
putat'.  II  b,  13.  cum  vix  Baitcr, 
Piuygcrs.  cum  vi  g.  cum  ..  p.  ||  7, 
l.j.  facere  ne  iniperator  p^,  g.  faccrc 
imperator  pi,  et  Baiter  cum  hic. 
signo.  'faccrecur  imj),' Augustin. 
'faccre  num  impcrator' Hahn.  |j  IG. 
(inid?  est  pnmum  Garatoni,  Baiter. 
'quid?  estne  primum'  ScylFcrt. 
({uid  cst  primum  p.  quod  cst  pri- 
nium  g,  c,  Orelli,  Klotz.  ei  tijrannis 
Baitcr.  ac  tyrannis  Lambin.  tyran- 
ni8.  mM.s7a«/ Hahn,  Baitcr.  inusta 
e«t.  II  <S,  18.  'an  non  Ti.  Gracchus' 
Lambin.,  qui  practcrca  'an  —  tri- 


umphassct'  post  'dcfcndorent' (9, 
21)  conlocat.  ||  19.  alieni,  inimici 
Madvig,  Kiotz,  Baitcr.  aiini  ini- 
mici  p.  aliine  inimici  cctt.  C.  sed  ei 
Halm.  scd  et  C.  ||  9,  22.  illic  adside- 
rel  Madvig,  Kk)tz,  Baitcr.  '  iilc  de- 
siderat'  s.  ille  desidcret  C.  ille  vi- 
veretE.  i//////a.9  supplet  Baitcr.  illa 
P.  Serviiii  Pluygcrs.  illius  P.  Ser- 
vilii.  li  10,  25.  fo-  pro  eo  isdem  vo- 
bis  adsentior.  'est  publici'  p,  Bai- 
ter.  II  11,27.  deccm  Manutius,  Grae- 
vius,  Tischer.  duodccim.  ||  12,  29. 
'longinquius'  Tischer.  'a  quo  mis- 
sus  est'  /?,  Junt.,  Lambin.  ||  13,  32. 
'Caesaris'  (om.  'C.')  C,  ^,  Klotz. 
.scf/eaPluygcrs.  etea.  ||  33.ea5Coni. 
Baiter.  has.  at  certe  Pluygcrs.  aut 
certe.  ||  14,  34.  asperae  Nippcrdcy. 
crudae  Halm.  accrbae.  C.  (apposita 
f  Baiter).  ||  So.laurea  Junt.  ('laude 
laurea')  Orelli.  laude.  ||  15,36.  eam 
se  tueri  scr.  cam  scntire  Icgera  ]), 
et  apposita  f  Baiter,  ({ui  coni.  'eam 
se  sentire  legem  esse,  quam  esse? 
eam  se  tenerc'  Madvig,  Klotz. 
'cam  se  sancire'  Halm.  cam  se 
scire  e,  g.  eam  se  sciscere  Orelli. 
et  add.  Pluygcrs.  sed  legem  Pluy- 
gcrs.  legcm.  'is  quoquc'  Pluygers. 
eam  quoque  C.  eam  is  quoque  scr. 
qun  milii  Manutius.  quae  mihi  C. 
alienius  Madvig.  minus  C.  j|  37.  fo  : 
fuerit  finito  consulatu.  tum  add. 
E.  om.  C,  fi.  ne  add.  E  om.  C.  ||  16, 
38.  singulares,  si  quod  Gruter.  sin- 
gulari  quodC.  indignitatem  Schiitz, 
Baiter.  dignitatem.  ||  39.  alicui  de- 
tur  Klotz  auctore  Madvigo.  'alii 
dctur  ncscio  cui '  Monnnscn.  detur 
om.  C,  Baitcr  notata  hicuna.  'ct 
per  quem'  Pluygers.  ||  17,42.  'ne 
bcncficiis  quidcm'  Orclii.  in  incl.  || 
IS,  43.  dchui  p-,  Baitcr.  debuis  p^ 
dchuit.  Ilomanum  incl.  Baiter.  || 
li),  45.  omnino  E.  homini  C,  /?.  est 
add,  Wescnberg,  Baiter.  'cst  mihi 
—  pcrhonorificum'  Orolli,  picbcius 
omnino  E.  j)I.onuiiumC.  'pcrniciosis- 


ADNOTATIO   CKITICA. 


XVII 


8imae  res'Lambin.  ||  20,47.66/.  ego 
Junt.  estcumegoC.  estcuraeego/5. 

M.  TULLII  CICERONIS 

PRO    L.  CORNELIO    BALBO 

OKATIO. 

1,  1.  valent  Ernesti.  valerent  C, 
Klotz.  V () luntati  paris  Jmit.  volun- 
tatis  parens.  'alio  loco  dicturus' 
veJit  Halm.  ||  2.  hoc  pono  Augusti- 
uus.  hoc  oppono  C.  referenda  Her- 
vag.  adferenda  C.  memoria  Gara- 
toui.  de  memoria  C.  recte  se  dare 
Madvig,  Klotz,  Baiter.  tractare.  || 
4.  extremus  E.  exercitus  j),  g.  ex.  e. 
'extremus'  om.  /?  fortasse  recte.  |1 
2,  5.  Karthagine  esse  obsessum  Mad- 
vig,  Klotz,  Baiter.  Karthaginem 
esse  possessum  p.  Karthaginem 
possessum  esse  g,  e.  'K.  p.  isse'  Er- 
uesti  exGuelf.  cod.,  Orelli,  K.  pro- 
fectum  esse  E  priores.  |1  6.  praesi- 
dia  scr.  proelia  C.  om.  Madvig.  pro- 
pria  Klotz,  Baiter.  ||  3.  est  igitur  /3, 
Orelli,  Klotz,  Baiter.  igitur  p.  igi- 
tur  est  cett.  C,  E  priores.  est  ergo 
Lambin.  ex  cod.  nulla  nisi  famae 
Orellio  auctore  Baiter.  n.  si  famae 
p.  n.  si  famem  g.  n.  si  famara  e.  n. 
sic  famam  E  (addita  f  Klotz).  n.  sic 
fame  /?.  est  natus  Baiter.  sit  natus. 
II  7.  actione  Junt.  actiones  C.  quin 
etiam  Madvig,  Klotz,  Baiter,  qui 
etiam  C.  aliquid  quod  C.  quodmcl. 
Garatoni.  [1  8.  est  enim  E  (/S).  sed  si 
enim  pi,  g,  e.  si  enim  p2.  jj  4.  post 
'cuncter'  in  p  est  lacuna  quattuor 
versuum.  ||  9.  ei  trihui  Lambin.  et 
tribui  C.  cui  —  consiliorum  Madvig, 
Klotz,  Baiter.  inquid  —  eius  cons. 
C.  cum  — eius  cons.  E.  'quo  quem 
provinciae'  Baiter  coni.  ultimae 
yen/escod.Steph.,Graevius.  ult..ra 
regentes  p.  ultra  regentes  g,  e. 
exterae  gentes  Junt.,  Ernesti.  ||  10. 
dedit  non  postulanti^  imperia  vero 
etiam  recusanti  Manutius,  Baiter. 
dedit,  non  postulanti  imperia,  ve- 
rum  e.  r.  C,  E.  non  turpe  rei  p.C. 
Ciceronis  vol.  V. 


non  turpe  populo  Romano.  |1  5,  12. 
testimonium  Junt.  et  testim.  C.  cum 
del.  Madvig,  Klotz,  Baiter.  incl. 
Graeci  homines  spectati  viri  nolue- 
n<n/Baiter.  Graeci  homines,  spe- 
ctati  viri,  nol.  constrictam  add.  p^. 
'vinctam'  maiit  Halm.  ||  6, 14.  'quasi 
vero  peius  sit'  Lambin.  quam  Pan- 
tagathus.  an  C.  ('aut'  g^.)  qui  in 
add.  Lambin.  (ex  cod.Y)  om.  C. 
cum  ius  Madvig,  Klotz,  Baiter.  cu- 
ius  p.  cui  g,  e.  se  add.  Lambin.  1| 
15.  eius  praestahilem  Baiter.  '  eius  et 
praestabilem'  Hervag.  et  praest. 
in  foederihus.  fo:  'in  interpretandis 
foederibus.  cf.  Phil.  IX,  10.  extera- 
rum  Junt.  et  terrarum  C.  libri  E. 
liberi  C.  vi7/o  Madvig,Klotz.  vitiis. 
quam  genere  Madvig,  Klotz,  Baiter. 
inquam  genere  C,  ('in'  lineola  no- 
tatum  g)  E.  11  16.  inauditis  honoribus 
singularibusque  Baiter.  inauditis 
singularibusque  honoribus  Gara- 
toni,  Klotz.  in  singularibusque  C. 
singularibus  honoribus  E.  niterent 
Niirnberger,  Baiter.  niterentur. 
huius  visa  atque  Halm.  huius  atque 
C.  (huius  nota  atque  g^).  huius  ex- 
perta  atque  perspecta  E,l|  7, 18.  'at 
prius '  pi,  quod  praefert  nunc  Bait. 
poena  essent  Halm.  poenae  sunt  C. 
pena  sunt  g^.  poena  sunt  E.  viola^ 
tura  yirtutem  Ascens.  1511.  violatur 
a  virtute  p.  violatur  virtute  g,  e.  || 
19.  poeniendam  Gruterus,  Orelli, 
Baiter.  poenitendam  C.  punien- 
damg2,  E,  Klotz.  potiusYi.  totius 
C.  II  8.  '•saiis^  suspectum  Pantaga- 
tho,  Schiitzio,  Madvigo.  ||  20.  bene- 
ficiorumque  E.  beneficioque  C.  po- 
pulus  RomanusH.er\'Sig.  (p.r.)  prae- 
tor  C.  11  21.  Heracliensium  E.  Hera- 
clensium  C.  ||  22.  videtur  Rumpf, 
Baiter.  videatur  C.  ||  9.  periculosis 
Madvig,  Klotz,  Baiter.  periculis  C. 
inpericulisE.  ||  23.  'auxilio,labore, 
commeatu'  Lambin.  |1  24.  sua  com- 
municare  E.  suis  comm.  |1  10,  25. 
licet  g,  e.  liceat.  magnis  incl.  Mad- 

B 


WIII 


ADNDTATln    CHITICA. 


vig.  adiutorihits  i/iis  usi  Hiilin.  ('jid- 
iutoribiis  illis'  Madvig.j  adiutori- 
bus  tuis  C.  'ut  etiam'  Halm.  etiam 
C,  E.  (utrumque  oiii.  Baitcr.)  ab 
iinperatoribus  noslris  E.  j)er  impera- 
toribus  nostris  p.  per  imperatores 
nostros  e,  g,  Klotz.  iiceret  Madvig, 
Klotz,  Baiter.  non  liceret.  ||  26.pu- 
(atisE.  putasti  C.  ||  11,  27.  popnlis 
Junt.  populi  C.  r/(//a  llalin,  Baiter. 
quod  C.  est  populorum  Ihilmj  Bai- 
ter.  etpop.C.  |j  '28.na?n  add.  Ilalm, 
liaiter.  ('cum'  add.Madvig,  Klotz) 
latu7n  est  g2,  Orelli,  Baiter.  latum. 
suis  rehus  Halm,  Baiter.  his  s.  iis 
rebus.  ||  12,  29.  comniunione  —  con- 
iineri  Weiske,  Baiter,  communio- 
nern  continere.  nostroshomines  Gu- 
lielmius.  nostros  omuesp.  nostros 
g,  e.  II  13,31.  fortasse  excidit  'iuris 
adferret'  s.  'iuris  adferat  nccesse 
est'.  ex  celeris  regionibus  Rumpf, 
Baiter.  ex  ceteris  generibus.  con- 
sccuti  Ald.  seciiti.  ||  14,  32.  Ceno- 
manorum  Madvig,  Klotz,  Baiter. 
genumhanorum  pi,  g,  e.  Germa- 
norum  p-,  E.  uhi  non  est  exceptum, 
ihi  necesse  est  licere  Madvig  ('ubi 
non  sit'),  Baitcr.  ubi  necesse  est 
licere  C.  ibi  necesse  est  iicere,  ubi 
non  est  exceptum'  E  inde  a  Nau- 
gerio.  exceptum  add.  Ascens.  loll, 
om.  C.  de/initeE.  deiinitae  })^,  de- 
finita  est  C.  ||  33.  in  quo  Pantaga- 
thus.  in  (jua  C.  sacrosanclum  '\nc\. 
Madvig,  Klotz,  Baiter.  aut  t/enere 
ipsoatfiue ohteslatione Matl  vig,  Klotz. 
aut  genere  ij)so  aut  obteslatione 
C,  Baitcr  (f  praefixn).  et  consecra- 
lionehwA.  Madvig,  Klotz.  aut poena 
Orelli,  Madvig,  Klotz.  aut  j)oenae. 
«;i//«ViA- Augustinu.s.  a  eaj^itis  C.  tiui 
cotilia  E.  (juem  contra  j)-,  g,  e. 
coutra  p.  netpie  lcgem  neque  poenam 
f/ratam  es.^^e  incl.  Manutiu.s,  Orelli, 
al.  sacrosanctum  est  Aldus  uepos, 
liaitcr.  sacr.  esset.  ||  15,  34.  'duo 
lumiiia'  P^rnesti.  icisse  N.  Angclius. 
'icciase'  a.  'fecis8e'C.    dispulatioui 


Orelli,  Klotz,  Baiter.  hic  add.  Co- 
bet,  Baiter.  ||  1(3,  35.  consenuinto 
Larabin.conservantC.Iaterrogantii 
sigiium  post  'inferior'  ponunt  Mad- 
\ig,  Baiter.  jj  3G.  siletur  E.  sileatur 
C.  II  37.  potest  E.  j)Osset  C,;.?.  a  Ga- 
dilanis  ^nugev.  GaditanisC.  elicere 
E.  eligere  C,  /S.  ||  17,38.  conservare 
codd.  Oxon.  servare.  aut  studio  rei 
puhLicae  ii  C.  incl.  Baiter.  ac  rci- 
publicae  ab  Junt.  Orelli.  Ante 
'moeuibus'  vocabuIum,quod  hostis 
significaret,  excidisse  viditMadvig. 
II  40.  'Flaccos'  pro  'Horatios'  velit 
Garatoni;  'Crassos'  pro  'Cassios' 
Munutius.  zp.vf/mg-,  Baiter.  ij)so.  || 
18,41.  tesseram  Madvig,  Klotz,Bai- 
ter.  te  tesserain  C.  testes  E.  ut 
huic  Lambiu,  Iiuic  ut  Orelli,  Klotz. 
huic  C.  Lacunam  ante  'gravis- 
simam'  uotavit  Halm.  consulta 
Asceus.  1511.  couvita  pi.  couvitia 
cett.  C.  II  42.  hiius  civitalis  Lambin. 
ius  civitatis  C.  honore  Lambiu.  ex 
cod.  houorem  C.  indicium  Madvig, 
Baiter.  iudicium  C,  Klotz.  poena 
notavil  Baiter.  poenatavit  pi  (quid 
cett.  C?).  poeua  multavit.  ||  4:3.  per- 
pctiio  Hervag.  perpetuum  C.  dili- 
gentia  E  (diligentiaque  ^).  \\  19.  ut 
add.  Kau.  quandam  Aldus  uepos. 
quoudam.  civitatis  E.  eivitatcs  C, 
^i.  of/icioutE.  oflicium  j)^  officio 
j)^,  g,  e.  eorum  E.  horum  C,  ;A  ||  44. 
constitutum  ei/Halm,  Baiter.  consti- 
tutum  sit.  Ij  45.  hominibus  cod,  F.  Ur- 
sini.  omnibus  C,  Orelli,  Klotz.  re- 
li(jione?  /.sHalm,Baiter.  religionisC. 
II  4G.  Iguvinatem  Halm,  Baiter.  ae- 
quitate  C.  summa  add.  Grjjihius. 
idem  cohortis  duas  univorsas  Vamer- 
tium  civitate  donavit  add.  Madvig.  || 
47.  'quem  iam  oculis'  coni.  llalm. 
queinoc.  E.  'belli  ....'p,  hellici  iuiHs 
Halm,  Baitcr.  '.s«  tanla  hella  legatus 
obi.sset'  8cr.  si  tanta  bella  egisset  C 
et  E  ('iegisset'  Aldus.)  et  confecit 
E.  coufecitC.  con.s*// /W// Abramius. 
cousul  fuisset  C,  /9,  Orelli.    nullo 


ADNOTATIO    CRITICA. 


XIX 


foedere  Junt.  non  nuUo  foed,  C. 
foedere  a  re  publica  E.  'fooflore  re 
p.'  s.  'foedere  res  p.'  C.  |j  21,  48. 
non  dixit  Lallemand,  Baiter.  'iion 
ei  istud  dixit'  rantagathus.  'Spo- 
letinus  dixit'  C, /5.  |i  22,  oO.  C.  Ma- 
rius  add.  L.  Lange,  Baitcr.  erosno- 
vemp.  heros  novem  p2,  g,  e.  'Ero- 
sium'  Halm.  0'adilanum  Garatoni. 
Gaditanos  C.  Fius  Q.  Fahium  E. 
piusque  Fabius  C,/?.  adest  E.  abest 
C,  /9.  II  5L  (juod  M.  Crassurn  supplet 
Baitervel  ante  vcl  post  'Q.  Metel- 
lum';  ex  §.  64  posui  ante  'Q.  Me- 
tellum'.  Oy/os  Buchanan.  obvios. 
donavit  add.  E,  ^.  cuius  civitatis  sit^ 
id.  Baiter,  interpunctione  mutata. 
cuiatis  siet  p.  civitatis  siet  g,  e. 
liodit  Halm.  hoc  C.  1|  23.  52.  cum 
prae  se  ferrent  E.  cum  saepe  prae- 
fcrrent  C  et  /9  ('ferrent').  liberati 
om.  Klotz,  incl.  Baiter.  ||  53.  esse 
ic/um  Madvig.  ictum  E.  esset  cum 
p,  g,  /5.  Tiburs  Nauger.  Tibur  C.  || 
24, 54.  et  gravissimi  Halm.  a  gravis- 
simi  pi.  ac  gravissimi  p^,  Urelli. 
gravissiiniE.  et  sapientissimi  om.  pi, 
incl.  Baiter.  neriue  ius  Madvig,  Bai- 
ter.  neque  his.  e/ add.  Ernesti.  pos- 
set  Ernesti.  possit  C.  senatori  E. 
senator  C.  Serviliae  legi.  Valesius. 
Servilia  loge.  j|  55.  ex  Graecia  coni. 
Baiter.  de  Graecia.  'de'p  in  ra- 
sura  habet.  Veliensis  E,  Veilienses 
C,  ut  infra.  sententiaK.  sententiam 
p*^.  .sententia  M.  g,  e.  praetorem  ur- 
hanum  E.  pr.  urbi  p.  pr.  urbis  gi. 
pr.  verbis  g2.  patrem  urbis  /?.  ar- 
bitramur  cod.  Barberin.,  Klotz, 
Baiter.  arbitrabamur  pi,  gi.  arbi- 
trabimur  p'^,  g^,  ^,  E  priores.  ||  25, 
56.  'peritissimis'  malit  abesse  Bai- 
ter.  summa  cod.Oxon.,Klotz,Baiter. 
suap,g,/5.  Epriores.  suae  e,  Orelli. 
pecuniam  E.  pecunia  C.  de  Venonii 
Vindicii  Nauger.  debentnon  ('noni' 
p)  iudici  C.  ('Veunonii'  Baiter.) 
'pervenit'  Madvig.  'senatoriam' 
Halm,  [[  26.  in  circulis  E.  in  circulis 


idcirco  (in  c.  incirco  g^)  C.  maligno 
den/e  Madvig.  maledente  C.  male- 
dico  dente  E.  I[  58.  ez  Baiter.  hi  C.  |; 
j59.  discordiis  incl.  Baiter.  in  rui- 
nis  nostris  [vestrisque  discordiis] 
Orelli.  in  ruinis  nostris  lacrimisque 
Madvig,  qui  statim  om.  'lacrimis'. 
I  et  ut  aprincipio  E  ('  et  ut'  om.  /5).  et 
ut  et  pr.  p.  ut  et  g.  et  e.  'huius' 
incl.  Garatoni.  |[  27,  60.  nobis  E. 
vobis  C.  etenim  contendere  Abra- 
mius.  id  enim  contenderem  de  re 
P.  cum  id  C.  id  enim  contondere  E 
priores.  ita  enim  contendereOrelli, 
noyo  Manutius.  novem  C.  'novem' 
suspectum  Hahnio.  puto  sententiam 
E.  puto  in  sent.  C.  ||  62.  suspectum 
E.  susceptum  C.  confligant  E,  con- 
fligunt  C,  /?.  II  28,  Gi.regione  Manu- 
tius.  regionesC,  Je  add,Manutius, 
si  F.  Crassus  Madvig,  Klotz,Baiter. 
si  D,  Crassus  p,  si  d,  Crassus  g,  e, 
si  M.  Crassus  E.  ('  L, Crassus '  Crat,) 
II  Qb.quihnc  g^.  qmsQhocC.  quiper- 
saepe  hocE('quisaepe  hoc'Klotz). 

M.  TULLH  CICERONIS 
IN  L.  CALPURNIUM  PISONEM 
ORATIO  HABITAIN  SENATU. 

Fragmenta  2,  3,  4,  6,  8  ex  Asco- 
iiio  Pediano  ducta  sunt,  4,  1  etiam 
ex  Arusiano  Messio  p,  221,  ex  eo- 
dem  7  p.  250,  9  ex  Quintiliano  IX, 

4,  76;  VIII,  3,  21;  5  ex  Servio  ad 
Verg.Aen.  VIII,  139;  l,10exl  io- 
mede  II,  464, 1,405. 

1, 1.  quibus erasL,ix[[eiiva.nd,B'dke . 
quibus  erat.  ^/ona/i/7-/5,  Halm.  glo- 
riabatur  C.  gloriabitur  E.  [[  2.  mni 
7iom?m  cod.  Ursini  (?),  Bake,  Wun- 
der.  homini  C,  quod  incl.  Halm. 
tu  cum  Ald.  tum,  cum  C.  perspectae 
Cratand.  perfoctae  C.  |[  3.  Caesare 
et  Ftibulo  incl.  Manutius,  Ilalm.  ||  2, 

5.  meo  om.  f ,  incl.  commutavi  Hoto- 
man^  Ernesti,  Halm.  communicavi. 
II  5,  6.  bene  gestae  —  conservatae  rei 
publicae  C,  Klotz.  'bene  gesta  — 

B  * 


XX 


ADNOTATK)    CHrHtA. 


conscivata  re  piiblica'  Garatoni, 
llalin.  cxcidissc  vidctur:  'gratula- 
tionc  dccrcta'  ('testiiiioniuui  dcdit 
et'  supplet  Lambin.).  ea  quae  a, 
Bake.  (luac.  cum  in  a,  Bakc.  cum- 
(luc  is.  II  7.  fo;  ac  niihi  populus.  |1 
4,  8.  L.  InUum  et  C.  Marcunti  Orclli 
in  uot.,  llalm.  li.  LusccUum  et  C. 
Marium  (Marcium  g.)  C.  L.  Mctcl- 
lum  et  Q.  Marcium  Manut.,  Klotz. 
frelos  add.  Ernesti.  ||  5,  10.  'qua- 
dringentos  —  censoriam'  Schiitz, 
Bake  post  'convellere' conlocant. 
II  11.  Ciceronemdiil.  Wuuder,  Hahn. 
incl.  si  sua  cum  illo  coniunxeris 
('  tua'  s.)  C.  si  sua  consilia  cum  illo 
coniun.xisset  Halm.  Bi  tua  consilia 
cum  illo  coniunxisses  E.  ('coniun- 
xeris'  Klotz.)  'cum  diceres'  Bakc. 
14.  sic  aequatum  fo:  emancipatum. 
II  7,  15.  cim  inferre  patriae  scr.  vi 
terrerc  patriam  g.  interire  patriam 
C.  intcrimerc  patriam  Junt.,  Ursi- 
nus,  Docderlein,  Hahn.  vos  adiu- 
ristis  incl.  Madvig.  ei  mori  Bake, 
Halm.  emori.  ||  IG.  mortuorum  incl. 
AbramiuSjHaUn.  'in  nefariis'  velit 
Hahn.  ||  9,  21.  his  incl.  VVunder, 
Halm.  'bis' Mommscn,  Jeep.  ||  10, 
22.  suum  illum  C,  E.  illum  Hahn. 
aut  Centaurorum  incl.  Wundcr.  an 
vomuerit  incl.  Wundcr,  Hahn.  ||  23. 
in  tofjd  incl.  Garatoni,  Wunder,  dcl. 
Hahn.  'ct  in  toga' Orclli.  voluisti, 
lis  intcrpunxi.  voluisti.  His.  his 
Lanibin.  huius  C,  Klotz.  Clodiane 
s,  Lambin.Jlahn.  Ciodiana  o,  f,  g. 
Clodiaiiac  E.  et om.  Oxon.  H,  Hahn. 
incl.  II  11,  25.  j)ulsatae<iue  C  'pur- 
j)urissata(Miue '  coni.  Hahn.  'paUi- 
dacquc'  Jcep.  ccrussatacciucJunt. 
ct  celt.  E.  revocarant  Lambin.  re- 
vocarunt  C.  ||  26.  domum  om.  a, 
Hahu  incl.  ||  12.  libi  paruit  /?.  dis- 
paruit  C.  ||  27.  Caesonine  Manu- 
tius,  E.  (Cacsoni  Junt. )  ccso  C. 
*quacso' Klotz.  (iabinius  inci.  Mu- 
rctus,  Hahn.  ||  28.  in  paclione  pro- 
vinciarum  incl.  Bake.  ||  13,  29.  tuni' 


Wunder,  Ilalm.  tum  C.  ^'tu'  4 
Oxonn.)  is  se  in  lialia  amicus  Ur- 
sini.  idcmquc  in  Itaha  C.  'idemse 
in  It.'  aut  referre  ad  senatum  incl. 
Wunder,Halm.  I|  30.  'eos  consulcs' 
velit  Hahn.  ac  tamen  Wundcr,  Ba- 
ke,HaIm.  hactamen.  'nonmorcm' 
Bake.  ||  31.  ac  proditores  Halra.  aut 
prod.  jj  14.  m  add.  Halm.  ||  32. 
opiandam  r/Zco  Bake.  optandam  du- 
co.  11  33.  'mala  precarentur'  Wun- 
der.  II  15, 34. /nsi/fter  Turnebus.  in- 
super  C  ('semper'  v).  ||  IG,  38.  La- 
cunam  post  'statim'  esse  frustra 
negat  Kau  11,  p.  3G.  ||  18,  43.  inusta 
Facrnus.  iusta  v,  Orelli.  iusti  f,  s, 
E  priores.  ||  11).  poena  incl.  Bakc. 
•mahi  precabar  —  cruciatum  prc- 
cabar'  Bakc.  ||  14.  ab  senatu  Manu- 
tius.  abscns  C.  'optaram'  Gara- 
toni.  a  ^e  Baiter.  tc.  ||  20,45.  recor- 
dationem  ipsam  e,  f,  g,  Bake.  recor- 
datione  ipsa.  ||  46.  venerat  s,  Gara- 
toni.  venit  Bake.  venirct.  ||  47. 
'nosse  —  nosse'Bake.  ||  ■iS.IiOinani 
incl.  Bake  utroque  loco.  ||  21.  par- 
tim  per7nutationes  om.  t,  incl.  Halm. 
inmonte  om.  t,  v,  Ilahn ;  incl.  ||  50. 
Romani  add.  t,  Klotz,  llalm,  incl. 
Bake.  maiestatis  Cornelia  t,Klotz. 
II  22,  51.  'ex  sedibus'  coni.  Halm.  H 
53.  'qui  quidem  amisso' Bake.||  23. 
ipsam  Arusianus  Mossius  p.  239 
Lind.,  Garatoni,  Klotz,  Halm. 
ipsam  foedavit  advcntus  tuus('foe- 
davit'  om.  v)  C,  E.  quem  ad  modum 
ingressus  es  Arusianus  (ubi  'iugr. 
cst'),  Garatoni,  Klotz,  llalm.  quem 
ad  modum  vcnisti  C,  E.  1|  55.  quin 
diro  Jecp,  Halm.  qui  dico  C,  E. 
('(pii'om.  Erncsti.  'cui  dico'  Orclli, 
Klotz,  illc  incl.  'cui').  eum  om.  C. 
incl.  'qucm  cum  cgo' Bake.  '(juac 
porta  —  patuit,  ea  tu  —  non  introi- 
rcs'  Bake.  'tu  unus  invcntus  es' 
Orclli  coni.  malui  '/u  —  triumpha- 
res'  inchulcrc.  ||  24,  56.  mercede  vi, 
Halm.  una  mcrccdc  v^,  cett.  C,  E. 
II  57.  levis  om.  Lambin.,  Hahn,  incl. 


AI)Ne)TAT10    CHITICA. 


XXI 


noneversaeperteetperdilaev.  no/alel. 
Facrnus;  iiicl.scd  pcrditae.  'prodi- 
tae'  Turneb.  iraderelur  Facrnus, 
Halm.  utradcrctur  vi.  ut  trad.  v^. 
redderetur.  ||  25,59.  ardet  incl.Bai- 
tcr.  factiis  ad  persnadendum  A.  Au- 
gustinus.  facetusad  pers.  perfectus 
incl.  Dobree.  ||  61.  perscriptis  ratio- 
nibus'mQ.\.  Schiitz,I)obree.  ||  2G,62. 
.s'pm7//.s-Madvig.  spiculis.||  G3.'Tlie- 
mi  ipsa'  Manutius.  ita  eyomet  mihi 
(iaratoni.  ita  met  inihi  v.  itamihi- 
met.  II  64.  adsidua  incl.  Baiter.  de- 
spicati.s8ii)io  Larnbin.,  Halm,  despe- 
ratissimo.  jj  21.  'noiunt  non  pos- 
sunt'  V,  per  latrones,  per  servos  v. 
per  latrones  et  per  servos.  ||  65. 
'sed  haec  non  dubito  nam'  v.  sub 
qua  lectione  alihd  hitet.  jj  QQ.  vidc- 
tur  Madvig.  videatur.  Jianc  fo.  ex- 
cidit  'volgarem'.  ||  67.  quin  ne  Halm. 
cuine  v.  ne.  et  ei  Klotz,  Halm.  et  hi. 
dedolio  n??o  Baden  ('dedolio' A.  Au- 
gustinus).de  solio.ij  28,69.r/e5e/-/Mm 
Madvig,  Jeep,  Klotz,  Halm.  diser- 
tum.  etenim  Madvig,  Klotz,  Halm. 
est  tamen.  ||  29,  70.  ceteros  incl. 
Orelli,  Klotz,  Halm.  |1  30,  73.  cum 
locutus  sum  iliilm.  conlocutusv.  lo- 
cutus.  ('locutus  sum'  Madvig)  jj  74, 
iudicastie,  s,  Bake,  indicasti.  ||  75. 
'violarem'  p,  e,  f,  g,  unde  Halm 
coni.  'me  eum  —  qui  quem'.  'pri- 
mum'  Halmconi.  compe?isabatMa.d- 
vig.compcnsabit.  quodsiesset  Schiitz. 
quodsi  est,  ('quosi  est'Bake.)||  31, 
76.  vestrae  cupiditates  provinciarum 
effecerunt  add,  E  etC  praeter  t,  del. 
Halm,  incl.  Kiotz.  qui  mecmn  Bake. 
qui  me  qui.  i|  77.  consulibus  C  i^rae- 
tcr  t,  E.  se  consulibus  t.  sed  con- 
sulibus  Klotz,  Halm.  ||  78.  'neque 
te —  tuum'  Garatoni.  ||  32,  80.  C. 
Caesarem  incl.  Bake.  ||  33,  81.  me- 
minero,  semper  interp.  Bake,  Halm. 
meminero  semper.  ||  82.  perfecil  ille, 
ut  si  monies  resedissent  —  haberemus 
incl.  Bake.  eludebas  fo :  audebas. 
tam  inopi  Halm.   tam  opimo  C.  om. 


E,  'vidercre' Halm.  ||  34,  83.  no- 
taia  Cratand.  notanda  C.  devertisti 
Mommsen.  evertisti.  tecum  tum 
Halm.  tecum  tu  C,  E  ('tu'  om. 
Orclli).  II  Si.Cotyi,  Garatoni,  Halin. 
Cotto  E.  Coddo  C.  praesidia  auxi- 
lia  e,  g.  praesidia  et  auxilia.  auxi- 
lia  incl.  te  del.  Mommsen,  incl. 
Macedoniam  Garatoni.  Macedonica 
C,  E  anteOrellium.  abripueruniHo- 
toman,  arripueruntC.  ||  35,85.  Urii 
Turnebus.  vel  suri  C.  ||  86.  aesti- 
niandi.  fo :  aestimati.  Cherronesus  et 
Thessalonica  Halm.  Cherronenses 
Thessalonica.  ||  36,  87.  noium  esse 
^.  notum  est  C.  notum  g,  Ernesti, 
al.  ;:)?<W/cam>incl.Bake,Halm.  [|  88, 
aediliciis  reiectis praeposiius  Madvig. 
aedilicius  reiectus  praepositus  «  f. 
89.  quodpopulari ^.  quid  pop.  p,  e, 
f,  g.  quid  quod  pop.  s,  m,  E  ('quid' 
incl.  Orelli).  Aihamante,  Timocle 
Madvig,  Halm,  Klotz.  Ath.  et  Tim. 
<piod  inde  Garatoni.  qui  cum  inde 
p,  g.  quid  cum  inde  f,  m,  s,  E  prio- 
res.  'quid?quod  cum  inde'  Ernesti. 
Euchadiae  'Euadnae'  coni.  Halm. 
('in  villa  Leucadia,  quae  fuit  uxoris 
Aegisthi'  Turnebus.)  Execesti  Ga- 
ratoni.  exegesti  C.  quod  cum  J^nm- 
bin.  qui  cum  C,  E  ('ubi  cum'  Erne- 
bti  coni.),  II  37,  90.  te  incl.  Halm  au- 
ctore  Madvigo;  om,  cod.  Faerni, 
Orelli,Klotz,  'accopta  iam'Momm- 
sen.  ne  fieri  liceat  incl.  Halm.  ||  91, 
disiuncia  /S,  Halm.  disiuncta  est  C, 
E.  'disiuncta  est  et'  coni.  Halm. 
esi  incl.  Arsinoen^  Siratum^  Naupa- 
clum  Turnebus.  arsinoan,  thracum, 
neopactumC.  Agrianum  Turnebus. 
aggrinarum  C.  recognoscere  coni. 
llalm.  cognoscere.  ||  38,  92.  eaque 
ipiae  Cratand.  '  eaque '  s. '  eaquae ' 
C.  II  OS.arbiirarentur  s,  Halm.  arbi- 
trantur  e,  f,  g,  m.  arbitrabantur.  || 
94.  est  om.  4  Oxonn.,  m,  Orelli,  incl. 
Halm.  II  39.  neque  Madvig.  non  ae- 
que  C.  ('non  enim'  Lambin.)  ad  in- 
simulationem  scr.  'ad  siinultatem' 


X  X I  r 


ADNOTATK)    CRITICA. 


Lutr.hin.,  Ilalm.  ad  simulationem 
Lanibin,  'conitetur"  Faernus.  coni- 
cieturC.  ('conferetur'  Lambin.)  in- 
vitum  llotonian.  invitus.  ||  95.  Mc 
civis  C,  Halm.  hac  c  civitas  E  praeter 
Asccns.  15  H .  eieclus  est  ejxihia  e,  g, 
('a  patria'  f,  m,s).  eicctuspatriaest 
Ascens.,  Klotz.  'sceleris  conscien- 
tia'  Bake.  ||  40,  96.  diribeantur  Au- 
gustinus,  Klotz,  Halm.  diripiantur 
C.  dirimantur  Orelli.  tribuni  milita- 
res  auctore  Orellio  Halm.  tribuni 
mil.  C.  tribuni  militum  E.  Parthini 
E.  l^irtlienii  C,/9.  mmE.  inhisC, 
Klotz.  II  97.  sententiae  damnationis 
tuae  incl.  Bake,  Hahn,  speraveras, 
.s/Bake,  eperare  vohieras  C.  spe- 
rare  vohieras  si  E.  'ausus  sis'  niaht 
Hahn.  ||  41,98.  ;>r;«r/era/7  jManutius, 
Faernus.  ponderari  dicere  audes 
C.  te  inch  Garatoni,  Hahn.  putent 
Garatoni,  Hahn.  putant.  nonapud 
equitcs  Romanos  et  ad  ignoscendum. 
incK  Halm.  ipse  p,  Ernesti,  Hahn. 
ipsum.  II  99.  potest  Bake,  Halm. 
posset. 

M.  TULLH  CJCERONLS 
1»R0    CN.    PLANCIO    ORATIO. 

5,  7.  magni  dignitatis  t  et  Baiter, 
a(hUta  f.  'candidati  dign.'  Jeep. 
nmhm  'candidatisdign.'||  ^.vel\nc\. 
'id  (juod'  Hahn  coni.  ||  5, 13.  aberat 
(i  tiie,  cum  te  non  videbam  t,  c.  'abe- 
ras  a  me,  certe  te  n.  vid.'  Orelh, 
Wunder.  aberas  a  me;  mecum  te 
n.  vid.  Fritzsche,  Baiter.  avebam, 
tamen  te  n.  vid.  Jeep.  |(  6,  14.  sup- 
jilicatio  magistratuuvi  inch  Manu- 
tius,  Baiter.  suffragiorum  inch  Ga- 
latojii,  Baiter.  simul  ut  t,  E.  simul 
ut  et  e.  'simuhittpie'  coni.  Baiter. 
II  15.  in  add.  Baiter.  'tanto  nos  im- 
petu'  codd.  Wunderi,  Klofz.  ||  IG, 
'estdignior'  coni.  Baiter.  'si  dice- 
rcm'  inch  Erne.sti.  natn  quid  Crat,, 
Lambin.,  OrcUi,  Klotz.  nnm  (piid. 
Orelli,  liaitcr,  nunc(piid  C.  adseipic- 


rere  Gruter,  Baiter,  al.  assequere. 

II  8,  20.  '  etiam  si  noUs '  et  '  tamen ' 

orn.  v.  II  21.  est  add.  Mommsen.  ||  9, 

22.  illam  officii  rationem  Wunder, 

Klotz.    illum  off.  morem  E.    illum 

off.  n~ite  t.  (quid  cett.  C?)  nostra  illa 

E.  'ea  nostra  ita'  Baiter  ex  'ano- 

stra  ita'  t.  ||  24.  quia  pro  filio  nonne 

'quod  profilio'?  ||  l0,26.'votisomi- 

nibusque  et  lacrimis^Madvig.  ||  IL 

j27.  honoris  Bake.    honori.    magnis 

Pantagathus.    magni  C.   ||  12,  29. 

indicia  et  haec  incl.  Wunder^  idem 

,  non  in  manus  sumitur.  ||  30.  tam  — 

quam  e,  Graevius,  Eruesti,  Baiter. 

'  (luam  —  quam  t.    qua  —  qua  Crat. 

I  mg.  Orelli,  Klotz.   genere  —  nomine 

Garatoni,  Baiter.    generis  —  no- 

jminis.  ||  31.  est  add.  Baiter.  ||  14, 

j33.   'et  multa'    Kiohl.      et  ut   fit, 

Ulixisset  Baiter.    ut  fit,  dixisset  C. 

I  ut  fit,  dixissetque  E.  ||  15,  36.  quae 

'  est  de  sodaliciis  incl.  Bake.  '  adsecu- 

tus  es'  Cobet.  ||    IG,  38.  Oufentina 

Baiter.    Ufcntina,  ||  18,  44.  sanciri 

Manutius.  sancire  C.  ||  45.  'iram  et 

dolorcm' Cobet.   excitarentt.  exci- 

tarunt.  ||  AS.cum  eosi  (cu  eos).  cum- 

que  eos.  'conscientia'  Cobet.  |j  11), 

48.  adversario  incl.  ||  20,  49.  tabellae 

add.  Wunder,  idem  incl.  'rennntia- 

tae'.  II  21,52.  detractum  2id.i\.  Ven. 

1480,  om.  C,  /9.  ||  22,53.  demovebunt 

Ernesti.  movebunt.  'dubitabitis'  v. 

23,b7.autem  add.Baiter  coni.  i|  24, 

58.  Congo  C.  L.Roth,  Baiter,  Klotz. 

('onco  v.    long.  (sic)  t.    longe  e. 

Longino  E.  ||  59.  nostis  cetera  Ald. 

nostris  cetora  C.    nosti  cet.  Orolli, 

Klotz.  II  25,  60.  reperies  Junt.   're- 

peris's.  'repperis'C.  ||  61.  .>// add. 

Baitcr  coni.  in  qnibus  dol.  Garatoni, 

Baiterincl.    triumjiharint  Garatoni, 

Baiter,  triumi)harent.  ||  2G,  63.  pu- 

tabis  del.Guliolmins,  (Jaratoni,Bai- 

ter;  inch  ('putabit'  Orelli)    me  e 

provinciaYj.  moa  prov,  t.  moa  e  pr. 

0,    me  a  prov.  /9,  \Vunder,  Klotz.  |l 

27,  G6.  forum  Fantagathus.    corum 


ADNOTATIO    CRITICA. 


X  X  J  1 1 


0.  'eas  ego'  Baiter.  ||  67.  ohservan- 
(lis  Nanger.  adservandis  t,  e.  ser- 
vandis  cett.  C.  ||  28,  G8.  Jimc  nomen 
Wunder.  lioc  nomen  C.  |1  29,  71. 
inquit.  malim  'inquis'.  ||  30,  72. 
ementinV>^kQ:.  mentiri.  ||  31,  7J.  in 
eis  crtw.'?/.'?  Baiter.  in  his  causis  ('is 
in  causis'  Orelli,  Klotz.)  ||  32,  77. 
sicuti  Lambin.,  Baiter.  sicut  in  C. 
('sicut  Cn.'  Orelli,  Klotz.)  praefe- 
ram  C,  Wunder,  Baiter.  prae  me 
fcram.  pnpulo  Romano  ei  gratiam 
referre  Garatoni,  Orelli,  Baiter. 
l)opulo  K  et  gr.  referri.  te  populi 
R.  ei  gr.  referri  E.  ('a  populo  R.  ei 
gr.  referri'  Klotz.)  |j  78.  egerint  Ga- 
ratoni ,  Orelli ,  Baiter.  egerit  C. 
Verba  '■cui  senatus  pro  me  gratias 
agendas  putaviV  A.  Schaefer  primus 
cum  seqq.  coniunxit,  antea  priori- 
bus  iungebantur,  quam  rationem 
Klotz  praetulit.  propier  del.  Gara- 
toni;  Baiter  incl.  ||  33,  79.  'laus  se- 
dulitatis'  Jeep.  (|  34,  84.  'Barcaeis' 
Niebuhr.  ||  35,  86.  'in  religiosis' 
Baiter.  'acerrimepersonabafLam- 
bin.  II  87.  at  erat  Wunder,  Baiter. 
aderat.  'sed'  malim  abesse.  [|  36, 
88.  quem  profecto  noji  videbam  om.t, 
e;  incl.  Baiter,  Klotz;  tenet  Wun- 
der.  fuissent  —  fortes  consules  Ga- 
ratoni,  Wunder,  Klotz,  Baiter.  fu- 
isset  —  fortis  consul.  'fuisscnt'  lc,  w, 
Wunderi.  [j  89.  causam  add.  Klotz, 
Baiter.  gloria  et  laude  cod.  Oxon., 
Garatoni,  Orelli,  Klotz,  Baiter. 
gloriae  hiude.  ||  37,  90.  retinendo 
incl.Wunder,Baiter.  ||  3S/J2.  quan- 
tum  Oreili,  Baiter.    quam  tum  C.  || 

39,  93.  'quacrunt  et  gratiam'  t.  || 

40,  95.  cu?n  Plancii  Junt. ,  Bake, 
Baiter.  dum  Pl.  'aram  facere'  Do- 
bree.  ||  41,  97.  vel  inch  Halm.  'fa- 
cile'  malim  abesse.  |j  98.  cum  tamen 
ahessent  C  praeter  2  Wunderi,  E. 
'cum  tantum  abessent',  Wunder, 
Baiter.  ||  100.  vi  add.  Orelli  coni.  || 
42,  104.  FLave  Garatoni,  Orelli, 
Klotz,  Baiter.  Flavi  C. 


M.  TULLII  CICERONIS 

l'RO  M.   AE.MILIO  SCAURO 

ORATIO. 

1,1.  maxime  —  molestia  attulit 
Augustinus  p.  328  ed.  Capperon.  \ 
retineret  —  dignitatem  Arusianus 
Messius  p.  260  ed.Lindem.  suhiit — 
pervenire  Asconius  servavit.  ||  4. 
'■et  quoniam  —  varietate''  Severianus 
p. 334 ed. Capperon.,  item 337.  ||  2, 1. 
'  Bostarem  —  sublatam '.  Quae  se- 
quuntur  (2,  2),  Beier  adornavit  se- 
cundum  Martianum  p.  411  ed.  Cap- 
peron.  'in  Scauriana— interposita 
disputatione  tractatur' '  ex  quibus 
causis  mors  eveniat  repentina'; 
proxima  sunt  in  A.  ||  4.  si  denique  — 
Bostare  habet  Arusiauus  Messius 
p.  243.  II  b.simeliercule —  fuisset  ser- 
vat  Asconius.  ||  6.  '■cuindare  —  co- 
natus'  Priscianus  p.  689  ed.  Putsch. 
II  7.  redimunt  — •  expetuntur  Isidorus 
Etymol.  XII,  2,  21,  et  Servius  ad 
Verg.  Georg.  1 ,  59.  ||  3 ,  1.  s«c  —  ah 
aliis  est  et  illa  audimus  —  interemisse 
et  2.  'ac  neque  illius  —  imitari'  Asco- 
nius.  inde  ab  ultima  sjllaba  voca- 
buli  'iuvcntutis'  T  initium  capit. 
summo  ingenio  Asconius.  summo 
imperio  T.  ||  4.  corpori  animus  T. 
II  4,  5.  zec^VBeier.  legit.  ||  5,  7.  post 
'faciIius'T  lacunam  habet  usque 
ad  §.  18,  inde  a  'te  dixi'  succedit  A. 
Interiecta  supplet  Beier.  ||  10.  ohli- 
deret  et  resticula  Cramer,  Kreyssig. 
oblideret  resticula.  ||  6,  11.  omnes- 
que  Beier.  omnes  qui  A.  ||  7,  13.  de- 
datis  Heinrich.  datis  A.  infamata 
anonymus.  famata  A.  'formata' 
Klotz,  II  8,  14.  re.sidet  etiani  Hein- 
rich.  resit  etiam  A.  residet  iam 
Mai,  Beier,  Orelli,  Klotz.  'restat 
ctiam' Cramer.  'totum  non'  Hein- 
rich.  II  16.  qiiod  quidem  est  Heinrich. 
quoque  deest  A.  quod  rerum  scr. 
rerum.    iusiurandum  iudicum  ad  P. 

R.  expletBeier.  dus  u P.R. 

est  in  A.   ||  9,  18.  doccs  anonymus. 


XXIV 


ADNOTATIO    CRITICA. 


(locct.  ^-  qunniam  hahct  —  aique  iniu- 
rias  liabcnt  A,  T.  confligendum  sit 
A.  II  19.  7ion  et  ante  'habuisti'  et 
ante  'fuisse  causarn'  delendum  vi- 
detur.  quisidscit  Mai,  Beier,  Klotz. 
quis  id  sciet  A  et  T  ('quis  idi- 
seiet').  II  10,20.  contraimpetumisto- 
rnm T,Klotz.  contraimpetumistum 
illoruni  A,  Mai,  Beier,  Orelli.  unus- 
quisciue  milii  A,  Mai.  [|  11,  23.  L. 
Aelium  Peyron.  Laelium  T.  Vae- 
lium  A,  Mai.  acfacelnm  om.A,Mai. 
Titi  Q.  Muttonis  T.  Romae  cau^am 
A,  Klotz.  Komam  causam  T,  Pey- 
ron,  Beier,  Orelli.  in  provinciam 
ipsa  A,  T.  'et  discendam'  om.  A.  || 

25.  aratorum  —  odium  popu 

(28)  T.  solus  habet.  |1  12,  28.  in 
Scaurum  coni.  Orelli.  in  Scauro  T.  || 
13,  29.  litu  Aetnam  —  coegit  (31)  ha- 
bet  A.  solus.  tu  uno  coniperendinasti 
Beier.  tuocoperendinasti  A.  pe- 
iurio  A,  Mai,  Beier.  j|  14,  31.  dolor 
€tMa.\.  doleretA.  aut  eius  —  fama 
detraxerint  (36)  habent  A,  T.  redi- 
tum  in  gratia  T.  ||  32.  ^-  eius''  om.  A. 
II  33.  successum  A.  invidit,  voluitT. 
invidit  et  voluit.  memoriam  laces- 
seret  A.  etiamnum  A,  Mai,  Beier, 
Orelli.  etiam  T,  Klotz.  etvulgata 
A.  II  15. 'tam'  om.  Asconius.  'ta- 
meu'  T.  II  34.  certum  constituerat 
cum  hoc  sibi  certum  contentionem 
A.  neque  ipse  si  T,  Mai,  Klotz.  fo: 
neque  si  patricius  —  nisi  ipse.  ||  35. 
praescrtim  qum  T.  putassem  et  ex- 
ulceratum  T.  ||  10,  86.  multorum  — 

Scijnonumint (45)  habet  A solus. 

II  37.  nihil  woreNiebuhr.  nihil  mode 
A.ra/^/V/eliaiter. 'rapideouinia,ouuiia 
conspiratione'  Cramer,  Heiurich, 
Kreyssig.  ||  17,  38.  patefacta  Mai. 
late  facta  A.  ||  3y.  dico  add.  Beier. 
*aio'  add.  ante  'oportere'  Mai.  fru- 
mentariae  'huius  vocis  feliciter  a  cl. 
Maio  suppletae  vix  tenuevestigium 
superest  in  codice'  Beier.  ||  40.  con- 
iurationi  F.  C.  Wolff.  coniuratio  vi 
A.  via  add.  Beier.  obsacpiatur  Pey- 


ron.  obsidiatur  A.  'obsistatur' 
malit  Mai.  T.  ^lhucius  Beier.  L. 
Albucius  A.  II  19,  42.  Foenicum  A. 
ameyidati  A,  Klotz.  amandati  Beicr, 
Orelli.  II  43.  ignoscent  delecones  A. 
iguoscent  denique  omnes  Beier, 
Orelli,  Klotz.  ||  44  sed  amen  A, 
unde  'sed  tamen'  Mai.  Scipionum 
interitu  Schol.  Bob.  376  ed.  Orelli. 
II  20,  45.  copiis  —  fallax  Pseudo- 
Fronto  p.  523.  quem purpura  —  mu- 
tavit  Isidorus  Etymol.  XIX,  23,5. 
hoc  nomine  audilo  —  pervar/atum  est 
Pseudo-Fronto  p.  540.  Cum  hoc 
fragmento  coniunxit  Beier  alterum 
ex  Ammiano  Marcellino  XXII,  15. 
'Scaurum  defendens  Tullius  impe- 
rat,  ut  de  nohili  —  sentirent'  mutata 
persona  et  tempore  verbi.  ||  21,  45. 
nam  cum  —  relictas  habet  Asconius. 
litteras}^e\ev.  'ceteras'  Asconius. 
relictas  Beier.  'relatas'  Asconius. 
praesertim  —  cupiditatis  Asconius.  || 
22.  ego  porro  —  apportavi  Quinti- 
lian.  V,  13,40.  Sequentia  non  ex 
Scauriana  ab  eodem  VIII,  6,  47. 
citata  videtur  commodc  hic  Beier 
collocasse.  domus  tihi  —  aestimasti 
ipse  TuUius  servavit  in  Oratore 
223 sq.  haeccum — condonet u r Asco- 
nius.  II  23 ,  46.  undique  —  depreca- 
rentur  Asconius ;  tidsse  (a  postremis 
verbi  'constituisse'  syllabis)  — 
quocunque  igitur  te  7??rtdo  T.  in  tem- 
;)/fo  Ascouius.  templo  T.  ncpotis  sui 
Asconius.  nopoti  suo  T.  'opem 
fiuam'  coni.  Beier.  ||  47  —  49.  tres 
pari  magnitudinc  lacunae  (septem 
versuuin)  sunt  a  Beiero  expletae, 
altera  minus  probabiliter;  primae 
ettertiac  supplementa  reliquimus. 
CJ/.s/of///,s'Beier.  custodisT.  ||  24,49. 
equidcm  vidco  Beier.  equidem  vidi  T. 

.M.  TULLII  CICERONIS 

PRO  C.  IIABIKIO  POSTUMO 

ORATIO. 

1, 1.  'sapientia'  ilalm.coni.  quod 
sermo  hominum  ad  memoriam  patrum 


I 


ADNOTATIO    CRITICA. 


XXV 


virtute  celehreiur  C.  'quain  sermo  — 
virtutem  celebret'  Mommsen,Halin. 
fo:  quod  scrmone —  posterum  ce- 
lebretur.  ('  quod  sermone  —  virtu- 
tes celebrentur ' E.) ||  2.'Paulum Sci- 
pio  aut'  abesse  malim.  ||  2,  3.  Cur- 
^/w6' Turnebus,  Curius  C.  'fortissi- 
mus'  coni.  Halm.  |)  4. 'hicillo'  coni. 
Halm.  'hoc'  sufficit,  'illo'  incl. 
'quamquam'  coni.Hahn.  vilaeH.oto- 
man.  'curae'  Manutius.  culpae  C.  fo: 
'  hic  vitae '.  auyere  re  Klotz,  Hahn. 
're  augere'  Orelli.  augere.  huic 
incl.  Halm.  'ci  egenti'  Lambiu.  fo: 
egenti  ei.  aut  quis  iam  amovetO.  'au- 
det'  Madv.  'aut  quis  iam  volet'  Halm. 
addidi  culpum  ab  eo  et  incl.  bene 
coriHulium  putares.  at  est  scr.  id 
est.  II  3.  'multum  rogabat'  Patri- 
cius.  multarogabat.  ||  6.Ante'hinc 
primum'  iure  quidam  VV.  DD. 
apud  Lambiuum  multa  deesse  exi- 
stimarunt.  quo  rnodo  Patricius.  cum 
s.  quom  C.  quo  E.  consuli  manda- 
ium  a  senatu  Lambin.,  Halm.  con- 
sultum  datum  senatum  C.  ||  l.sicre- 
ditoris  culpa  est^  si  qui  Mad  vi  g,  Hal  m . 
ereditor  is  in  culpa  non  sit,  qui  C. 
4,  8.  populo  universa  pecunia  exacta 
est  Mommseu,  Halm.  'populo  ex- 
acta  est'  lacuna  relicta  Madvig. 
populi  servari  lex  aequa  est  C.  lu- 
lia  incl.  ||  9.  sin  hoc  Manutius.  '  sint 
hoc'  s.  'sithoc'C.  discendi  lloto- 
man.  dicendi  C.  non  mea  fuii  Ald. 
mea  fuit  C.  'a  me  afuit'  Halm.  ||  10. 
et  add.  Patricius.  ||  11.  qua  aestima- 
tione  Pantagathus.  qua  appella- 
tione.  II  12.  iudicii  incl.  Cobet.  iu- 
dici  Madvig,  Hahn.  immo  illo.  scr. 
illo.  '  capite  quod  erat  in  Postu- 
mum'  C,  E.  capiie,  quo  ea  pecunia 
pervenerit.  nUdl  audisti  in  Posiumum. 
Madvig.  ('  quo  ea  pecunia  pervene- 
rit,  quod  erat  in  Postumum'  Grae- 
vius.)  cum  in  Gabinium  cod.  Ciofan. 
Muret.  quod  in  Gab.  C.  damnaio 
Mad vig.  dato  s.  datum  C.  ||  G,  13.  hoc 
add.  Patricius.    ei  senaius  frequens 


incl.  resiiiistis  S(iY.no7i\nc\.  'nostrum' 
Madvig.||  16.  possiiisP sitricius.  pos- 
sit.  II  7,16.no?;amMadvig.  unamC. 
iudicandam  Patricius.  iudicatam  C. 
eis  add.Patricius.  ie  add.Patricius, 
Halm.  sit  simul  Mommsen.  est  si- 
mul  C.  maior  Hotoman.  maiorum 
C.  II  17.  ium  es  /uCratand.  tamen  es 
tu  e.  eodem  es  tu  s.  eadem  tamcn 
es  tu  V.  senaior  incl.  Patricius, 
Hahn.  lege  senatoria  non  teneri  Pa- 
tricius,  llalm.  legem  senatoriam 
non  timere  ||  18.  de  ea  re  ferreiur 
Mommsen.  referreturC.  ||  Id.defen- 
deni  /?.  defenderint  C.  ||  8.  mea  me 
iam  Muret.  meam  etiam  s.  mea  etiam 
C.  me  si  ante  Madvig.  me  stantem. 
nunc  Cratand.  hunc  C.  ||  20.  Arche- 
lai  Hervag.  marchilei  C.  'illud' 
suspectum  Ernestio.  promissa.  de- 
esse  videtur 'a  rege'.  huic.  fo:  cui. 
quaesivit,  sibi  quaesivit  Halm.  quae- 
sivit  sibi.  Extrema  lacunae  explet 
Mommsen  'ita  factum  est,  ut  sua 
sponte  Postumus'.  ||  22.  dioecetes 
Cratand.  Diogenes.  vis  viiae  eius 
Madvig.  vita  eius  C.  ('vita  ei  ab- 
lata'  Patricius.)  quarum  Nauger. 
'quare'  s.  'quae'C.  regis  se  coni. 
Halm.  rcgis  C  praeter  u  ('  se  regis ') 
II  9, 23.  in  hoc  labenii  scr.  in  hoc  tan- 
dem  C.  'in  hbc  tantum'  Patricius, 
Halm.  in  quo  Junt.  quo  C.  ex  re 
publica  C.  et  ex  re  publica.  Athenis 
incl.  Madvig.  oplime  digesserat  C. 
'optime  gesserat'  Graevius,  Hahn. 
qui  Phalereus  vocitatus  est  susp. 
Halmio,  malim  'ex  republica  —  et 
ex'  abesse.  in  eodem  isto  s,  Orelli, 
Klotz.  in  eodem  loco  C.  in  eodcm 
illoHalm.  ||  24.  huius  ipsius  Halm. 
huius  istius.  alia  iam  Madvig.  mali 
iamiamC.  illa  iam  Halm.  facinus 
incl.  Ernesti,  Halm.  non  iam  Hoto- 
man.  tamC.  ||  26.susceptoatquecon- 
tracto  Ascens.  susceptum  atque 
contractum.  ac  suosLallemand.  ad 
siios.  atqueilludC.  'illud'Patricius. 
utrumque  deleverim.  ||  26.  erai  add. 


X  \  \- 1 


ADNOTATIO    CRITICA. 


lijilm.  cii}is  JRomanos^  sed  et  incl., 
om.  Halm.  aduleacentis  sed  Halm. 
adulesc(.'iitis  ct  C.  videnins  Asccns. 
'  vidcri"  s.  'vidcre'  C.  ||  27.  eiiam  L. 
Sullam  Bako.  illum  L.  SuUam.  Ali- 
quid  excidisse  vidctur  ante  'quo- 
rum  imiiunitas'.  nno  add.  Patricius. 
II  28.  indices  Quintil.  IV,  2,  18.  au- 
dies  C.  facere  incl.  Patricius.  qui 
ca  reyit  Madvig,  Halm.  quia  retie 
C.  non  hic  iniposuerat  suspcctum 
Alommsenio.  impeditis  Juut.  impu- 
dentis  C.  emori'u\Q\.  Patricius,  Ba- 
kc,  Halm.  ||  11,29.  si  alilerquippiam 
coacti  faciant  libere  C  fo:  'si  inli- 
bcraliter  quippiam  coacti  faciant'. 
'si  alitcr  q.  c.  f.  ac  liberi' Madvig, 
Mommscn.  Ilalm.  .<?/ry?//rHIalm.  'si 
pie'  s.  'sit  pie'  C.  si  quippiam 
Ascens.  hic  offendero  Erncsti  ex 
Kp.  ad  Att.  VII,  26,  1.  hoc  olf.  C. 
huc  ofF.  E  j)riores.  ||  30.  cum  add. 
Lambiu.  dccumas  imperatarum  pe- 
cuniarum  Madvig.  decumis  impcra- 
torum  pocuniam  C.  ct  f  pracfixa 
Ilalm.  in  cenlesima  llalm.  ccutima 
C.  ceutesima  Ascens.  ceutesimae 
Lambin.,  Orclli,  Klotz.  ||  31.2«  add. 
iid  tantam  pecuniam  coc/endam  incl. 
Patricius.  tanta  incl.  pali  iucl.  Pa- 
tricius.  r// c/j//// Madvig.  'adcrunt' 
s.  'aderaut'  C.  ei  incl.  Ernesti, 
Ilalm.  ille  iucl.  Erucsti.  redcf/il 
add.  Nauger.  ('coogit  pccuui- 
am'  Halin.  coui.)  ||  32.  diclis  eorum 
Garatoni.  'dictis  tantum'  Patri- 
cius.  dictis  tcstium  C.  'tcstium' 
gloss.  vidotur  Halmio.  fo:  ])rodu- 
ctis  ij^sis,  sod  dictis  oorum.  ||  12. 
c.um  defendcrem  Halm.  ouudcm  dof. 
II  ;J3.  cansatn  incl.  llahn.  nec  add. 
Madvig.  no/?,  incl.  Madvig.  e/y/add. 
llalm.  C^iuuilavi'  Junt.,  Orclli, 
Klotz.)  II  34.  creditur  nunc  Manu- 
tius.  crcditur  non  C.  aientibiis  ano- 
uymus.  diccntibus.  ||  So.  tunc  seve- 
lissiiiKi  Iloloman,  (luliolmius.  tum 
cum  vcrissima  C.  vcruin  quo  voltu 
soleant  dicere  .Madvig,  Halm.  vcrum 


quid  vultis  (^s.  vulti)  silcaut  diccro 
C.  illim  priore  loco  g,  illum  s.  illiuc 
altero  loco  C.  ||  13,  36.  tuni  iucl. 
Madvig.  peieraverit XscQws.  deiera- 
verit  C.  II  37.  qui  causam  dicunt  sup- 
plet  Haltn.  rei  facti  condemnari 
Madvig.  in  rem  facti  coud.  C.  ('in 
rem  coud.'  Mommsen.)  pecunia  qua 
reorum  quis  damnatus  sit  Madvig. 
pecunia  quae  ad  quem  eorum  qui 
damnatus  est  C.  perversum  om. 
Halm.  incl.  ||  38.  huic  non  Lambiu. 
uou  huicC.  utrum  illaquo  ea  pecu- 
nia  sit  an  nuuc  de  ea  C.  Supplet  et 
corrigit  Mommseu:  'pocunia  [per- 
vcnerit,  iuquisitio  conveuit  in  hunc 
an  uon  couvenit,  cui  ea  pecuuia] 
etiam  uuuc  deest'?  cnr  dissimu/aret 
Madvig.  cur  si  dissimularet  C. 
i'cur  is  diss.  habere'  s.)  ||  39.  'id' 
videtur  excidisse  aute  'ut  existima- 
retur'.  ||  40.  subductae  Madv\g.  du- 
ctae  C.  delatis  Mommsen.  delatao. 
summa  non  potuit  parari  Mommseu. 
uua  non  potuerit  parva  C.  calaplus 
Lambiu.  'artata  plus'  s.  'arcata 
plu3'C.  aestatem  unam^tl^Avig.  ae- 
statem  uua  C.  ||  15,  4 L  eadem  iucl. 
Postumum  om.  Halm,  iucl.  C  Cae- 
sar  Halm.  Caesar.  et  om.  Juut.iucl. 
alienamV 'edvniiMS.  alieuaC.  <?/ add, 
Lambiu.  occupatione  auonjanus. 
oppugnatioue  C.  vel  si  memineril. 
obliltim  esse  facile  possit  probare  iucl. 
Weiske,  Halm.  ||  42.  hiemumque  Pa- 
tricius.  hiememque.  eis  ipsis  ih\\n\. 
his  ipsis.  excitantur  praemiis  ac  me- 
moria  hominum  sernpiterna  Madvig. 
oxcitata  suut  praomiis  ad  mcmo- 
riam  hominum  sompitornam.  con- 
cupiverit  fi.  coucupivcrat.  ||  16,  43, 
liaec  nimirum  Erucsti.  hacc  mira  C. 
(^'hacc  vcra'  Patricius.  'hacc  exi- 
mia.'  Halm.  'haec  mcra'  Jcep.)  cu- 
piditatum  om.  Halm.  iucl.  cnrruere 
nonsivit  incl.  Schiitz,  Orolli,  Halm. 
forluna  incl.  llalm.  ruentem  Ilalm. 
prudctucmC.  praestringil  Garatoni. 
porstringitC.  ||  41.  'ego  tamcu'  Pa- 


ADNOTATIO    CRITIOA. 


XXVII 


tricius.  non  add, /?.  ||  17,45.  C.Cur- 
/?VOrclli.  Curtii.  /?//w.s  om.  Ernesti, 
incl.  jl  46.  tit  condeinnetur  a  vobis  ita 
bona  C.  ut  ita  bona  Madvig  mediis 
om.,  quae  incl.  dehebat  Muretus, 
Patricius.  debeat  C.  ut  add.  E.  tibi 
dedi  add.  Madvig.  reductos  incl. 
Madvig.  tuo  Curtio  magno  adiumento 
in  iudicio  capitis  fuisse  Madvig.  tuo 
cui  id  m.  a.  fuisset  in  i.  c.  fuisse  (s. 
'fuisset')  C.  II  48.  nam  indicat  Ilalm. 
iam  indicat.  inlercluditciue  lj2imh'm. 
includitque. 

M.  TULLII  CICERONIS 

PRO    T.   ANNIO    MILONE 

ORATIO. 

1,  2.  conlocata  Lambin.  collata 
C.  oratori  suspect.  Orellio  incl.  et 
iustissimi  Ald.  et  illustrissimi  s,  e. 
illustrissimique  t.  'putavit'  Bake. 
||  2,  4.  vobis  incl.  Bake,  Baiter.  ||  3, 
8.  tribuno  plebis  sediliose  incl.  Bake. 
('seditiose'  iam  Weiske.)  ||  5,  12. 
'saepe'  et  'occisus  esset'  Bake.  ij 
13.  'cuius  enim  de  incestu'  b.  ||  14. 
dies  quo  Lambin.,  Baiter.  dies  in 
quo  C.  in  incl.  aut  quo  arma  t,  e, 
o.  aut  arma.  oppressa  sunt  add. 
VVex.  non  volnerarunt  C.  volnera- 
runt  ('non'  ante  'etiamsi'  reiecto) 
Madvig,  Baiter,  Halm.  ||  8,  21.  pro- 
fecto^  non  fuit  Madvig,  Baiter.  pro- 
fecto  non  fuit.  'propterea  quod 
consuetudines  victus  non  possunt 
esse  cum  multis'  incl.  Bake.  jj  22. 
dliud  om.  t.  incl.  j|  9,  23.  et  ei  lecti 
Halm,  Baiter,  Klotz.  et  electi  C. 
est  add.  Orelli.  ||  26.  M.  Favonio 
Krause,  Klotz,  Baiter.  Favonio.  |1 
10,  27.  quod  erat  dictator  Lanuvii 
Milo  incl.  Bake,  Baiter.  quae  illo 
ipso  die  hahita  est  incl.  Bake.  ||  29. 
'incipiunt' incl.Rau.  ||  11,31. 'mul- 
tis  in  causis'  sive  'saepe'  abesse 
malim.  ||  12,  32.  eis  Manutius.  his 
C.  posse  se  t,  Klotz.  se  posse.  neccu- 
perent  repritnere,  si  possentM'a.dv\g, 


Halm,Baiter.  *nec  si  possent,  re- 
primere  cuperent'  Manutius,Orelli. 
nec  si  cuperent,  reprimere  possent. 
atqueper  —  reprehensio  est  add.Pey- 
ron  e  schol.  Ambros.  ad  or.  de  aere 
Milonis  p,  346.  Lacunam  explet 
Beier  his  verbis  'omnis  tribus  di- 
visis  libertinis  servos  ille  omnis, 
qui  in  libertate  morarentur,  lege 
nova  additurus  erat,  ut  ipsi  cum 
ingenuis  aequaliter  suifragia  fer- 
rent'.  jj  13,  S4t.  audisds  add.^Peyron. 
'iudices  quantumClodii  inter'  add. 
Beier.  fueril  —  sihi  solutam  om.  C 
praeter  p.  ||  35.  'reus  enim  Milonis 
lege  Plotia  fuit  Clodius,  quoad  vi  ■ 
xit'  incl.  Bake.  'et  ut  in  homine' 
C.  F.  W.  Muller.  |1  14,  36.  coarguat 
Bake,Baiter.  coarguant.||  37.'huic 
—  passus'  incl.  Campe.  |1  15,  39.  P. 
ienfi</«sincl.Bake,Baiter.  omnis om. 
e  probante  Bakio;  incl.  omnium  Heu- 
mann,  Madvig,  Baiter.  omnia  tum 
t,  e.  II  43.  audaciae  incl.  Ferrarius, 
Garatoni,  Madvig.  ||  44.  dubitarit  ex 
Severiano  339  etlsidoro  Orig.  II,  30, 
9  (ubiest'dubitaverit')Baiter,  idem 
correxit  Heumann.  dubitaret  C.  1| 
45.  facultas  incl.  Bake.  ||  46.  qui  id 
Halm,  Baiter  ex  'quid'  t,  e.  qui  cett. 
C,  E.  'Miloiie' malim  abesse.  omnes 
scilicet  Lanuvini  del.  Lambin.,  Bai- 
ter^incl.  Interamnas  Graeyms.  In- 
teramnanus  c,  e  et  t  ('piteramna- 
nus).  Interamnis  s,  Ascon,  |1  18,47. 
ei  del.Garatoni;  incl.  ('hi,'  C. 'ii'  s.) 
II  19,49.  ecquid  adferebatWex.  quid 
adferebat.  |1  50.  cu7/i  Ernesti.  'tum' 
sive  'dum'  C.  |1  20,  54.  morae  et  ter^ 
giversationes  coni.  Baiter  ex  'mo- 
raS  et  tergiversationis'  t,  e,  s.  mo- 
raet  tergiversatio.  ||  21,56.27/eincl. 
Garatoni,  Baiter.  ||  22,  57.  inda- 
gamus  Mommsen.  Kequiritur  'id 
indagamus  '.  |1  59.  de  servis  nulln 
quaestio  est  in  dominumniside  incestn, 
ut  fuit  in  Clodium  incl.  Heumann, 
Bake.  de  servo  om.  e,  incl.  Wunder. 
quin  Ilalm,  Baiter  cx  '  qnin  ii.'  t,  e, 


XXVIII 


ADNOTATIO    CKITICA. 


c/ommnncl.Wunder.  ||  23,61.'cx,igi- 
tatum'Nipperdey.  ||  63.  lef/ibu smiil. 
Ernesti,  Wuiider.  ||  24,64.  'gladio- 
rum, framearum'eod.Uxon.||  Go.quin 
etiam  fuil  Junt,  Baitor.  quin  etiam 
fueritC.  'cuietiam  fuerit'Madvig.  |i 
25,  67.  insidiose  E.  insidiosa  t,  e,  s. 
'iuvidiose'  2  Lagg.,  Halm.  cum  ta~ 
men  si  metuitur  C.  '  cum  tamen  me- 
tuitur'  Halm.  malim:  'si  tamen 
metuitur.'  'cum  tamen  m.e.n.Milo' 
Madvig  cum  superioribus  coniun- 
git.  II  68.  iile  unus  ex  Lag.,  Klotz; 
'iste',  t  praefixa,  Baiter.  ||  2i],  69. 
fo:  'salvis  rebus,  ut  spero  tuis'. 
'desiderabis'  Bake.  1|  27,  73.  alte- 
rum  occidi  add.  Quintil.  V,  11,  12. 
IX,  3,  28.  II  75.  P.  Apinio  Peyron, 
Klotz,  Plalm,  Baiter.  Pnpinio  p. 
Apinio  t.  Aponio.  ||  28,  78.  arhitre- 
turE.  arbitraretur  C.  ||  21),  79. 'li- 
berae  enim  sunt'  t.  'ut  quaestio- 
nem —  sic  ipsum'  K  ante  Graevi- 
um,  Ernesti,  Urelli.  'potius'  incl. 
Lambin.  'illum  ab  inferis  evocare' 
incl.  I5ake.  fo:  'ut  (juaestionem  — 
ita  ipsum  ab  inferis  excitare,  puta- 
tis  facturum  fuisse?  etiam  si  pro- 
pter  amicitiam  vellet,  propter  rcm 
publicam  non  fecisset.'  ah  eisne  E. 
abhisneC.  ('ab  liis'  s.)  ||  80.  'his 
viris'  C.  II  50,81.  in  incl.  Heumann, 
C.  G.  Zumpt.  II  31,  84.  et  non  inest  8, 
Orelli,  Klotz,  Hahn.  non  inest  t,  o, 
Baiter.  ||  85.«/-«(^  deLGruter,  IJahn, 
liaiter;  inch  ||  33,88.  'cumvolebat' 
Bakc.||  89.  quae  est  inventa  apud  eum 
cum  reliquis  leyihus  Clodianis  inch 
Bake,  Ihiiter.  ||  90.  Sex.  Clodio  del. 
Madvig,  inch  Baiter.  ||  91.  'deditis- 
siimis'  Lambin.  ||  34,  94.  ilii  on>.i[). 
incl.||  oi),95.  ner/<ftcnim  j),  l^aiter.  ne- 
gatonimse.  fecisse  seWiiitav.  fecia- 
se.||3G,  99.  est  illa  C,  Halm.  est  ista 
Ej)riores.  ||  37,  101.  'esthic'  Halm 
coni.JI  102.  LacunamcxpIetMadvig 
post 'gentibus'  addens  'omnibus, 
(luibus  iudicantibus';  Halm  'at  qui- 
bus  eius  innocentiam  probari'. 


M.  TULLH  CICERONIS 
PRO  M.  MARCELLO  ORATIO. 

\,2.omni  om.a,  t;  incl.||  3.'in'del. 
Victorius.inch  ||  4.afZ?/>-fifmErncsti, 
Klotz.  ad  illum.  'ullo  in  laudis  ge- 
nere'  «.  ||  2.  'tantaque  copia'  «,  \\ 
priores.  '  tamen  hoc  adfirmo  —  pa- 
ce  dicam  tua'  coni.  Halm.  terras 
totius  g,  unde  'terras  ocius'  coni. 
Baiter.  ||  6.  ita  magna  «,  f,  m,  t, 
Orelli,  Klotz.  tam  magna. g,e,Bai- 
ter.  II  3,  8.  'ea  tamen'  «,  f,  m,  t.  ||  9. 
'  obstrepit  clamor  militum  et  tuba- 
rum  soni'  «.  |j  10.  scnsusciuc  cos' 
Faeruus.  'ut  mihi  videntur'  m,  Sa- 
cerdos  I,  166,  })robat  Ernesti.  ||  4, 
11.  'in  memoriam  meum  pectus  se 
effudit'  Naegelsbach.  'iam'  om.  g, 
c.  II  11.  C.  om.  «,g, e.  aliquando  om. 
rt,  Lactant.  Div.  Inst.  VI,11 ;  Schoh 
Lucan.  VI,  20  inch  tua  om.  Lactant. 
1.  c.  idem  om.  animi.  iustilia  et  leni- 
tas  animi  om.  a.  inch  tuis  operihus  g, 
e,  Klotz.  operibus  tuis.  ||  5,  13. 
'  item '  om,  f.  videtis,  non  ille  Mornm- 
sen,  Baiter.  videtis.  Non  ille.  ||  14 
'socia'  del.Faernus,  Patricius.  ||  15. 
'maluisse  se'  «,  f,  m.  ||  18.  'excita- 
vcrinfcodd.Faerni.  ||  7,21.'verbis' 
om.  g,  e,  Baiter.  at  ex  Jioc  —  fue- 
runtj  non  est  C.  F.  Hermanu.  'ta- 
men  ex  hoc  —  fuerunt,  non  est' 
Jeep.  an  cx  hoc —  fuerunt?  non 
ost  C,  ct  Baiter  praeiixa  f.  'an' 
delendum  censet  llalm.  ||  8,  25. 
'quaeso  istam'  «,  E.  'quae  cogitas' 
abesse  malit  Ihiiter.  'quae  cogit 
res'  Jeep.  ||  1),  27.  et  patriae  «,  f,  m, 
OrcIIi.  patriac  g,  c,  Baiter.  omnino 
om.  Servius  ad  Verg.  Aen.  X,  467. 
inch  II  10,  31.  eliam  om.  g,  f,  m, 
Baiter  inch  ||  32.  'vcl'  om.  «,  f,  m. 
'ut  vitae,ut  saluti  tuae  consulas*  «, 
E,  'at  quod'  Halm.  'non  ut  de 
unius  sed  ut  de  omnium  salute' 
n.  II  34.  C.  add.  «,  Hervag.  om. 
cett.  C. 


ADNOTATIO    CIUTICA. 


XXIX 


M.  TULLII  CICERONIS 
PllO  Q.  LIGARIO  ORATIO. 

1,  l.opinor  C  praeter  c.  utopinor 
c,  Baiter.  ||  2.  cum  om.  a,  Quiiitil. 
IV,  2,  109.  XI,  3,  1G2;  iucl.  ||  3.  ad 
pnvalu?n  «,  E  aiite  Baiterum,  pri- 
vato  s,  Baiter.  ('in  privato'  gi  'a 
privato'  e.)  ||  2,  4.  'neg.  fugeret'  c. 
profectus  in  prov.  C  praeter  g.  pro- 
fcctus  est,  iu  prov.  g,  Junt.,  Klotz, 
Halm,  Baiter.  ecflagitaius  Baiter. 
et  flagitatus  «,  c.  efiiagitatus.  ||  5. 
'restitit  si  est'  «,  c,  uude  coni.  Bai- 
ter :  '  tertium  tempus  quod  —  resti- 
tit,  si  est'.  II  3,  6.  lioc  incl.  Wunder. 
II  7. '  qui  me,  cum  ipse —  esset,  esse 
alterum  passus  est'  a,  c.  'hunc 
nuntium'  a,  c,  s,  E  ante  Baiterum. 
'salutemse'  a,c.  ||  8.  'de  Ligarii  au- 
deam  dicere'  «,  c  et  s  ('de  L.autem 
a.  d.'),  Quintil.  V,  10,  93.  ||  9.  quid 
enim  tuus  ille,  Tuhero  Quintil.  Vlll, 
4,  26et6,  U;  IX,  2,  7  et  2,28;  XI, 
3,  1G6,  Severianus  p.  344,  Auct.  inc. 
Anecdot.  Par.  ed.  Eckstein  p.  23, 
25,  Baiter.  quid  enim,  Tubero, 
tuus  ille  C,  E.  II  4,  10.  acuit  oraiio  g, 
e,  Baiter.  acuet  oratio  a,  E,  Quintil. 
VIII,  5,  10.  II  11.  solent  del.  Modius, 
AVunder,  Madvig,  Baiter;  incl.  non 
tu  ergo  g.  'non  tu  eum'  Pseudo- 
Ascon.  ad  Divinat.  in  Caecilium  23, 
Martian.  Capella520,  unde  'non  tu 
ergo  eum'  Ilalm,  Klotz.  non  tu 
buuc  ergo  a,  c.  j|  12.  nota  mihisunta, 
c,  om.  'omnia'  j)robantibus  Mad- 
vigo  et  Wesenbergio.  ||  13.  domi 
om.  cod.  Puteanus,  Baiter;  inci. 
Klotz.  Ligarius  est  Wesenberg, 
Halm,  Klotz,  Baiter.  Ligarius  sit. 
II  14.  id  ie in  foro  oppugnare Lambin., 
(ex  cod.  Memmiano),  Halm,  Baiter. 
id  a  te  in  foro  oppugnari.  ||  15.  Jiac 
om.  a,  c,  Quintil.  cod.  Barberin. 
VIII,  3,  85,  Auct.  incert.  ed.  Eck- 
steiu  13,  21.  iiicl.  qua^n  mulli  qui  a, 
e'-^,  E  priores.  quam  niulti  g,  e^, 
Baiter.    ii  a,  c.    hi.    '  tum  diccrcs' 


a,  c.  Ij  6,  17.  quisquam  incl.  Momm- 
sen,  Baiter.  sceleris  del.  Patricius, 
incl.  Baiter.  ||  18.  'ex  te  quisquam' 
a,  c.  'civibus'  om.  a,  c.  ||  7,  20.  no- 
slram,  utrum  Madvig,  Baiter.  no- 
stram.Utrum.||  22.?7/uwincl.Baiter. 
II  23.  fuistis  a,  Lambin.,  Madvig,Bai- 
ter.  fuissetis.ll  8.  senatus  eum  sors 
e.  II  24.  duhiiem  a,  c,  Lambin.,  Erne- 
sti,  Baiter,  Klotz,  Hahn.  non  dubi- 
tem  g,  e,  E  cett.  ||  25.  accepta  iniu- 
riae,  c.  'querimini' e.  'Varo  et  qui- 
busdam'  a.  j|  9,  26.  Tuheronis  (g,  e. 
L.  Tuberonis  cett.  C.)  incl.  Baiter. 
'quisque  istud'  e.  'est  viri'  malit 
Orelli.  'est'om.g,e,rt,c.||  27.'aliquam 
in  regioiiem'  a,  Rufinian.  §.34.  ||  28. 
post  'bellis'  lacunam  esse  Madvig 
etHalm  existimant,  RauetPutsche 
avaxoXovd^iav,  probante  Baitcro. 
'praecipue'  om.  a,  c.  'venisses'  a, 
c.  II  10,29.  misericordiae  tuae  a,e^,K 
priores.  misericordiae.  ||  30.  'quae- 
rere'  a,  c.  iam  est  toius  Madvig, 
Klotz,  Halm,Baiter.  tam  etsi  totus 
g,  e.  tam  si  totus  s.  totus,  a,  E  pri- 
ores.  sic  a,  s,  Pith.  2  Ox.  Ven.  1483, 
Lambin.,  Garatoni,  Wesenberg, 
Baiter.  sic  agi  solet.  [|  11,31.  neque 
id  te  spectare  coni.^iidteY  ex  'neque 
id  te  exspectare'  g.  neque  te  spe- 
ctare.  ||  32.  'nosti  optime'  a,E  prio- 
res.jl  33.  nam  om.  a,  £  pr.incl.  'splen- 
dorem,  omnem'  a,  c,  E  pr.  ||  12,  34. 
fuerit  futurus  Par.  7830,  3  Vindob. 
'futurus  fuerit'  a,  s,  E  pr.  fuisset 
futurus  g,  e.  noverit  qui  Hansing, 
Baitcr.  non  noverit?  qui.  won  incl. 
II  36. wi  ^M2ei/?wPatricius,  Guiielmius 
ex  schedis  Puteani,  Baiter.  ut  tu 
eum  g,  e.  ut  eum  tui  a,  Crat.  mg. 
ut  euin  tuis  c.  'uttu  eumtui'  Orelli. 
'tuis' om.  a,c.  'suis' Orelli.  'nobis 
nec  necessariis  tuis'  coni.  Baiter.  || 
38.  forsiian  postulet  scr.  forsitan  po- 
stulatC.  'forsitan  postularit'  Halin, 
quam  aut  me  Orelli.  quam  ut  me  «, 
c.  quam  me.  'praesentibus  te  his 
daturum'  om.  'omnibus' «. 


XXX 


A.r)NOTATIO    CRITICA. 


M.  TULLU  CICEROMS 

VRO  KEGE   DEIOTARO   AD 

C.  CAESAREM  ORATIO. 

1,  2.  'ab  scelere'  «,  f,  g,  r,  e.  ||  3. 
'accusaret'  Eriiesti.  |j  2,  5.  domesii- 
cos  orn.g,  f,  c,  incl.  ||  6.  'hanc  enim, 
C.  Caesar,  causam*  «,  f,  g,  r,  E  pr. 
7.  'usu  rcrum  atque  exercitationc' 
Ernesti.  'rerum'  iucl.  Garatoni.  || 
3,  8.  ieque  cum  huic  iraium,  ium  sibi 
amicum  esse  cognoverani  incl.  Mad- 
vig,  Halm.  ||  9.  'si  cum  auxilia'  «,  c, 
g,  r,  E  pr.  (I  10.  'progressus  cst'  c, 
d,  g,  r,  s.  'quique  eum  ordincm' 
Madvig.  II  4,  11.  'sumpta  esse'  g, 
r,  f.  effasum  a,  e,  f,  g,r,  Halm.  esse 
effusam.  ||  12.  nomen  illius  a,  f,  g,  r, 
Klotz.  nomeu  eius.  ||  5,  13.  *ad 
fugientcm  —  ad  insequentem'  b, 

c,  e,  e,  Barberin.  cod.,  Garatoni, 
Halm,  Klotz.  [|  14.  et  probaiissimum 
omnibus  incl.  Garatoni,  Madvig(ed. 
2),  Halm,  Klotz.  et  probulissimum 
om.  f,  g,  r;  'omnibus'  om.  2  Oxx., 
HeImst.,cod.Stephani.  ||  6,16.  quis 
tectior  om.  cod.  Stephani;  incl.  Pa- 
tricius,  Garatoni,  Halm,  Klotz. 
audiiaesi  rt,f,  g, r.  'sit  audita' b,  d,  e, 
s.  'est  audita'  Lambin.,  Halm.  ||  17. 
Jilucium,  ut  Garatoni  coni.  ex  Stra- 
bone  XII,  5,  2.  Luceium.  viunerari 
a.  munerare.  post 'delata' videtur 
'audiens'  excidisse.  'perculsus' a, 

d,  f,  r,  8.  II  18.  in  cibo  incl.  (del.  Er- 
nesti.)  'vel  in  cibo'  f,  g,  r,E  pr. 
ille  (juideyn  Erncsti,  Madvig,  Halm. 
illius  quidem.  ||  7,  21.  Peium  Sau])- 
pe.  Luceium  C.  (addita  f  Haim.) 
sed  faiuus  a,  g,  r,  Klotz,  Halm  cd. 
Lips.  sed  etiam  fatuus.  indicare 
Victorius.  'vindicarc'  sivc  'iudi- 
care*  C.  ||  8,  23.  'quam  similc  sit 
vcri '  a.  aui  /iaif/wseCardcnus,  Heu- 
mann,  Garatoni,  Haltn,  Klotz.  aut 
uon  habuisse  C.  ||  9,  24.  fuit.  quo 
modo?  g,  quod  Baiter  nunc  prae- 
fert.  quo  niodo  b,d,  c,  s.  ||  2G.  liaec 
sunt  g,  r.  II  10,  2U.  posi  Pharsalicum 


jiroelium  incl.  Hahn,  Klotz.  'ponen- 
dorum'  a,  r,  Helmst.  qui  quod  in  eis- 
dem  casiris  fuerii,  non  modo  apud  ie, 
sedeiiam  a  suisMsidvig.  qui  et  ab  eo 
qui  in  eisdem  castris  fuerit,  non 
modo  ('et  non  modo'  r  et  Helrast.) 
apud  te,  sed  etiam  a  suis  C.  'qui  et 
ab  eo,  oui  in  eisdem  castris  fuerit 
ct  a  suisrHalm.  ||  12, 34.  populillo- 
mani  om.  Pal.  1.  Par.  11,3  Oxx.incl. 
Halm.  invidemus  Madvig.  invidi- 
mus.  II  13,  35.  id  autem  quid  est? 
marg.  cod.Bcrnensis,  Halm.  id  au- 
tem  ali(iuid  est,  ||  36.  est  add.  Lam- 
bin.,  Halm.  ||  14,  40.  ecquonam  Gu- 
lielmius  ex  c.  'et  quonara'.  quonam 
cett.  C.  maxima  ^Vcsenberg.  nia- 
xime.  semper  regum  Dresd.  et  2  Oxx. 
probante  Wesenbergio.  semperre- 
gium. 

M.  TULLII  CICERONIS 
PlilLIPPICAE. 

I. 

1 ,  3.  nullas  respondehat  Wesen- 
berg,  Madvig.  nullae  resp.  ||  2,  5. 
sui  similibus  N.  Angelius.  suis  simi- 
libus  C.  II  3,  8.  Kalendis  Sex.  C. 
Sex.  del.  Madvig.  'Kalendis  f  Sex- 
tilibus'  Halm,  qui  malit  Kalendis 
Septembribus.  ||  4,  i).  'non  posset' 
om.  vi.  'non  esset'  coni.  Ilalm.  || 
10.  'nec  sperare  poteram'  Pluy- 
gers.  II  11.  esse  incl.  Ernesti.  ||  5. 
hesierno  die  abesse  velit  Halm,  incl. 
'deferre'v.  ||  (3,  15.  Exciderunt,  ut 
Jeep.  vidit,  ante  'neque'  verba  hoc 
sensu:  'repellcnda  cst  voluntaria'. 
7,  17.  non  facere  Muretus.  facere 
non  C.  II  8,  20.  'est'  antc  'ista'  om. 
V,  incl.  ilalra.  'at  ccnsus'  Pluygers. 
II  D,  21.  maiestalis  Halra.  maicstates 
V.  de  maiestate  cett.  C,  E.  'legcm 
valere  '  OrcUi.  '  legom  sanciri ' 
Ilalm.  II  10,  25.  'illud'  om.  v.  'id 
quidem'  coni.  Halm.  ||  11,  27.  quam 
in  re  publica  sempcr  habui  add.  v^, 
cett.C,  om.  Halra;iucl.  ||  28.  'fami- 


ADNOTATIO   CRITICA. 


XXXI 


liaribus  eius'  invcnit  Deycks  in  v. 
nec  erit  —  mortis  familiarium  verba 
separant  AubertjHalm.  ||  12, 29.qui 
es  mihi  carissimua  om.  vi,  incl.  Halm. 
II  13,31.  'oratio  tua'Muret.  veterani 
del.Manut.,incl.  'veterisanni' Jeep. 
'veteris  mali'  Orelli  coni.  'vetcrum 
inalorum'Halm.  nuntiatorum  Faern. 
pronuntiate  vi,  pronuntiante  v-. 
nuntiante  cett.  C.  ||  33.  num  gloriae 
om.  v^,  incl.  Haim.  ||  14,  34.  eaque 
saepissime  Faernus.  aquae  saep.  v. 
'saep.'  cett.  C.  ||  lb,SG.Accio  v.  At- 
tio.  trihuerit  v^,  cett.  C,  E  priorcs. 
tribueret. 

n. 

1,  1.  'plus  quam  optaram'  Heu- 
mann,  Madvig.  ||  2.  cuiquam  add. 
SeyfFert.  'se'  om.  v,  add.  b,  g,  t 
post  'posse',  Faernus  post  'esse'. 
2,  3.  i///Halm.  'vit'v,  ut.  'cumom- 
nes'  om.  V.  ('e  add.  Halm  posfom- 
nes',  Orelli  post  'cum'.  ||  4.  m  Ita- 
lia  C.  Curio  Halm  ex  'in  Italiae 
Curio'  V.  in  ItaliaCurio  cett.  C.  1|  5. 
vie  add.  Madvig,  ||  6.  maledictisFaieT- 
nus,  Halm.  maledicti  v.  maledicto 
cett.  C.  et  tam  magnae  Halm  ex  '  et 
iam  magnae'  v.  et  magnae.  ||  4,  ex 
vita  Halm.  et  vita  v.  e  vita.  'esse' 
om,  V,  post  'epistulis'  excidisse 
coni.  Halm.  II  8.  'tuae'om.v.  ut  Mu~ 
stelae  iam  esse  et  Tironi  videris  scr. 
mus  et  laetam  esse  videris  v.  ut 
mustelae  tamen  scio  et  tironi  nu- 
misio  videris  a,  b.  g,  t.  ('tantum 
scius'  g,  'tantum  seius'  b.)  utTi- 
roni  et  Mustelac  iam  esse  videris 
Halm.  ut  Musteiae  Tamisio  et  Ti- 
roniNumisiovideris  i,Orelli,Klotz. 
II  9.  tuum  incl.  Manutius.  impetrasti 
Wesenberg.  impetras.  j|  b,ll. prae- 
ter  te  Puhliumque  Clodium  P.  R.  MUl- 
ler,  Halm.  praeter  te  p.  aut  clodi- 
umv.  'praeter  te  etP.Clodium'  Mu- 
retus.  praeter  P.  Clodium.  domia, 
b,  g,  t,  M.  Ar)isianus  p.  246.  domui 
Klotz  ex  'domus'  v,   .1/.'  Glahrioni 


Muretus.  M.Glabrioni.  ||  6, 14.  con- 
sul  tumusus  su??i  Halm  ex  'consul- 
tusussum  V.  consul  usus  sum.  ||  7, 
17.  eum  incl.  Halm.  '  iam  esse  supe- 
ratum'  cett.  C,  E.  |1  8,  19.  quia  tan- 
tam  —  non  vides.  nihil  profecto  sapis 
Ernesti.  quia  tantam  —  non  videas. 
n,  p.  sapis  v,  qui  tantam  —  non  vi- 
deas.  n.  p,  sapis  cett.  C.  quia  qui 
tantum  —  non  videas,  n.  p.  sapis 
Halm.  11  20.  perfecisse  ut  v,  Halm. 
perfecissem  operis  subsecivis  cett. 
C.  ('operis'  om.  t.)  |1  22.  'non  satis 
—  quaesitum  est  tamen'  parenthe- 
sin  esse  viditHalm.  ||  10,  24.  'gra- 
vitatis  alterum'  om.  v^.  ||  11,  20, 
consciihicl. Ferrarius, Madvig.  acto- 
i'ihus  Madvig,  Klotz.  auctoribus.  |1 
27.  quare  etiamWnXm.  quae  etiam 
V.  quo  etiam.  TilliusCimherBiirhn- 
dorius.  Tullius  Cimber  C  praeter  v 
('T,Cimber'.)  'etiam  hos' Orelli.  |1 
12,  28.  quia  scieham  Graevius.  qui 
sciebam  C.  ||  30.  'abs  te'  Halm  ex 
'ante'v.  quae  exciteni  y^.  quae  [te] 
excitent  Halm.  ('te'  add.  v^,  cett. 
C.)  II  13,31.  'patricidas'  Lambin., 
C.  W.Nauck.  a/<2?/?  Jahn,IIalm.  at- 
que.  II  14,  35.  illud  fuit  ut  dicehas 
quidem  Halm  ex  'illud  fuit  tu  ut  di- 
cebas  quidem  v.  illud  quidem  fuit 
(s.  'illud  fuit  quidem'),  ut  tu  dice- 
bas  cett.  C.  |1  16,39.  Jeadd.Wesen- 
berg.  II  40.  fecit  heredem  incl.  Mad- 
vig.  [|  41.  'inques'  v.  'inquis'  Klotz. 
25  add.  Pluygers.  j|  18,  44.  'ordini- 
bus'  del.Faernus.  'etcertote'  coni. 
Halm  ex  '  et  certo  et'  v.  ||  45.  demit- 
/erere Ferrarius,  Halm.  dimitterere. 
'confirmavit'  Halm  ex  'confirma- 
viat'  v.  II  19,  47.  'et  ea'  Faernus.  || 
20,  49.  venis  e  Gallia  Halm  ex  '  ve- 
nisse  Gallia'  v,  t  ('venisse  Galliam'). 
venisti  Galliam  cett.  C.  venisti  e 
Gallia  E.  tum  venisse  Frotscher, 
Halm,  tuum  venisse.  postea  sum 
cultus^lviVQtw.s.  potense  sum  cultus 
V.  postea  cultus  sum  b.  postea  cu- 
stoditus  sum  cett.  C.    'postea  ego 


XXXII 


ADNOTATIO    CRITICA. 


sum  cultus'  Jlalm  coni.  a  me  auctus 
Jeep.  ouatus  V.  observatus.  'quo- 
niam  si'  Manntius,  rectc,  nisi  reici- 
cnda  sint,  quae  om.  vi  'rem  illam 
referri  malebam'.  ||  50.  'haurire' 
supplet  Ilalm,  'rapere'  Klotz,  alii 
alia.  II  21.  decus  Madvig,  Halm.  de- 
decus.  II  52.  'sententia  demovere' 
Ernesti.  ||  22^  54.  uno  verho  Ferra- 
rius.  ([ue  incl.  nobis  Halm.  bonis 
V.  vobis.  helli  causa,  causa  pestis 
Klotz,  Halm.  belli  causa  pestis. 
'belli  causa'  incl.  Cobet.  prin- 
cipii  g,  Garatoni,  Halm.  princi- 
piis.  11  23,  56.  'uon  quasi  ludere' 
Murctus.  pro  nihilo  est,  ita  Ilalm. 
pro  nihilo  sit,  ita  v.  pro  uihilo  est, 
si  ita  esset.  ||  57.  tanlam  turpitudi- 
nem  incl.Ernesti.  ||  24,60.  'fac  illud 
te  dedisse'  coni.  Ilalm  ex  'faciunt 
edidisse' V.  'quanon'v.  fo:  quae 
non.  II  61.  'dierum  iter  obviam'  C. 
F.  W.  MuUer.  ||  2o,  62.  'repentinus 
herus'  Jeep.  ||  63.  'atque  in  ipsis' 
Arusianusp.  232.  gerens  Arusianus 
1.  c,  E.  gcns  V.  'regens'  cett.  C.  || 
2G,  64.  'cum  omnia  metu  teneren- 
tur'  om.  C  praeter  v,  del.  Madvig,  a 
Seneca  rhetor.  p.  218  ed.  Bip.  re- 
spici  docetHahii.  ||  65. 'non'  ante 
'omnis  homines'  om.  b,  Madvig. 
'non  omnis  homines'  om.  a.  ||  2^6^ 
68.  spolia  incl.  Orelli,  Ilalm.  'an 
spolia'  incl.  Klotz  ('rostran  spolia' 
v).  in  aedihusV,YB\\m?,.  in  sedibus.  || 
t)t).  conclavibus  triclinis  v.  tricliniis 
incl.  Ilahn.  tricliuiis  (om.  'concla- 
vibus')  cett.  C,  E.  illam  suain  v^  in 
rasura.  'illam  mimam'  coni.  Ilahn, 
f  volgatae  lectioni  'suam'  practixa. 
'tantis  actalibus'  Schiitz.  ||  73. ex- 
clusis  2  Barberini,  Jiint.,  iSladvig. 
e.KCUSsis.  prolata  estlliihu.  ex 'pro- 
latas^v.  prolata.  reliqui  Plxiygcrfi. 
rcliquiis.  ||  74.  eis  Ilahn.  his  C. 
('hiis'  b.)  II  30,  75.  'quid  ais'  coni. 
llalm.  'in  (juae  cuncta  tu'  Orelli. 
'in  (iuomcun(iue'  v.  ||  76.  ancum  tu 
KlotZjliahn.  au  tutu  v.  an  tu.  'rc- 


dituseius!  tamen' Ferrarius.  ison^. 
V,  Halm,  incl.  Galliae  e  qua  Halm 
ex  'Galliae  qua'  v.  Galliae  a  qua. 
accucurristil*[uygers.  cucurristi.  || 
31,  77. 27//7wLambin.,Halm.  illinou 
V.  'illinc's. 'illic'cett.C.  'illi'codd. 
Gcllii  VI  (VII)  11,  6.  II  78.  hahuisti 
Ferrarius,  Halm.  habuit.  tuos  C, 
('tus'  v)  Halm.  suos.  ||  32,  79.  in- 
duxit  ut  peteret  om,  v, incl.  Garatoni, 
Halm.  II  80.  7iegat  v.  negaut.  ||  33. 
suffragia  equitum^  tum  coni.  Halm 
secundumMommsen.  'deindeequi- 
tum  —  suflPragia,  tum'.  [|  34,  87.  Sp. 
ante  'Maelius'  add.  Schiitz.  |j  35, 
88.  de  quibus  Idibus  Halm.  de  qui- 
bus  rebus  Idibus  C  praeter  v.  'de 
quibus'.  rebus  incl.  ||  36,91.  omne 
nomen  propter  proximi  dictatoris  me- 
tum  tolleres  Muretus,  Halm.  omen 
nomen  propter  proximum  dictato- 
ris  metum  toU.  v.  omnem  propter 
proximum  dictatorem  metum  toll. 
b.  (o.  p.  p.  d.  tolleres  metum  cett. 
C,  E.)  II  92.  venibant  Heusinger.  ve- 
niebant  C,  E  ante  Orellium.  ||  37, 
93.  a  tiiis  Faernus.  advis  v.  a  divcr- 
sis  i,  E.  II  94.  'figitur'  coni.  Jecp. 
'et  equcstri  et  Massiliensibus  et 
omnibus'  Pluygers.  ||  95.  'sinestra' 
v.  'sine  sua'  i.  '  sine  Sexti'  (sc. 
Pompeii)  Ferrarius.  ||  96.  debere  di- 
cet  lhi\m.  debere  dicit.  'auctorem 
(s.  'actorcm')  actorum'  Seyifert.  !| 
38,  97.  institores  Pantagathus.  imi- 
tatores  C.  (immitatorcs  v.  mittato- 
res  t.)  pro  consule  Halm.  procos  v. 
proconsulem.  es  om.  v,  incl.  ||  98. 
tulit  ?  Klotz  et  auctorc  Christ 
Halm.  tulit.  m  calamitate  sunt  Faer- 
nus.  in  calamitates  at  v.  in  calami- 
tate  fucrint  cett.  C.  ||  99.  cuimetuisti 
Madvig,  Klotz,  Halm.  cii  m.  v. 
quem  m.  cett.  C.  quid  metuisti? 
perspecla  Manutius.  'pcrispectia' 
V.  perfecta  t.  'prosj)ecta'  Grac- 
vius,  Ernesti,  Klotz.  ||  39,  100.  'ad- 
vocasti'  C  praeter  v,  E  antc  Halm. 
illinc  ahicris  Facrnus  ct  Halm,  qui 


ADNOTATK)    CRITICA. 


XXXXI 


hnc  idevi  Halm.  hoc  tl.  t.  idem  lioc 
a,  i,  E.  idcm  b.  '  Julianis'  Ferra- 
rius.  'lege  —  lata' Ferrarius.  *le- 
ges  —  latas'  Garatoiii.  i^ed  add. 
Madvig.  II  IG,  32.  teneri  —  dictilalis 
coui.  Orelii;  Klotz,Halm.  teneri — 
dignitatis  C.  tenere  —  dignitates 
E  auteKlotz.  quaeso  2«?// Ferrarius. 
quasi  iam  b,  t,  i.  quisquam  etiam 
a.  'subornatis'  Manutius.  ||  S'S.  Pe- 
traeuiii  M.  Haupt.  Fetrum.  lauda- 
vimus  Lambin.  laudemus  t.  lauda- 
mus  a,  b,  i,  E.  nudum  non  expulsum 
C.  'Videturin"non"  nomen  locila- 
tere'  Halm.  'dedimus  verba'  a,  t.  non 
liberlatem  a,  Halm ,  qui  idem  coni. 
'aut  libertatem'  ex  codd.  Ferrarii. 
an  libertatem  b,  t,  i.  ||  17,  34.  feci- 
stis  quod  Madvig,  Klotz,  Halm.  fe- 
cistis  quae  a,  b.  fecistis  quid  cett. 
C.  'ostenderint' t,  unde  'cumtan- 
tum  studium  consensumque  osten- 
derint'  Halm.  jj  35.  quamquam  Mad- 
vig.  quoniam.  eo.9  uosMadvig.  'vos 
eos'  Halm.  vos.  venistis  depravatum 
coni.  Halm,  Madvig.  f  venistis, 
Depravati.  Halm  in  ordine.  'itane? 
corrupti  sunt'  Madvig.  'eine  corrupti 
sunt'  Halm.  an  corrupti  sunt.  lubet 
si\,  Halm.  iubetis,  si  a,  b.  iubetis  t. 
'itaque  usi'  Ferrarius.  'si  stetisset' 
coni.  Ernesti.  credere  incl.  Madvig 
r'putare'  abundare  vidit  Manutius, 
sed  legit  hoc  PriscianusXV,  3,  13). 
II  18,37. Lacunamposfuecarefno- 
taverunt  Klotz,  Halm.  instruendam- 
quet.  instruendumque.  cum  turpis- 
simis  C et f  praefixa Halm.  cum incl. 
Garatoni.  in  turpissimisKlotz.'tum 
turp.'  sive  'iam  turp.'  coni.Halm. 
2\ehonii niortem  anCaesaris persequi 
Ferrarius,  Garatoni,  Klotz,  Halm. 
potiusTrebonii  mortem  quamCae- 
saris  persequimur  C.  'potius  Tre- 
bonii  mortem  quam  Caesaris  per- 
sequi'  coni.  Hulm;  sed  'potius'  ex 
superiore  versu  repetitum  est.  || 
19,40.  in  w/eHalm,  pracfixa  f ,  re- 
quirit  enim  'iacere'  s.  'iactare'.  in 
Cioevonis  vol.  V. 


mea  C.  ||  41.  'quom  te  victore'  coni. 
A.  Augustinus.  ex  vita  Halm.  'ei 
vita'  t,  e  vita  cett.  C.  flaminium 
Ferrarius.  flamminium  a,  b.  flamo- 
nium  t.  flaminia  i.  ||  43.  'bonum 
sperabo'  Halm  coni.  ||  20,  46.  et  in- 
telle^jit  C  pYcietev  i,  qui  om.  'et',  ut 
E  priores.  '  sed  int.'  malit  Halm.  || 
47.  'urbis'  om,  a,  t.  Plura  hic  exci- 
disse  coni.  Halm.  ||  48.  'nullum  lo- 
cum'  coni.  Halm.  ||  Ad.prodiyia  incl. 
Halm. 

XIV. 

2,  4.  cum  primum  pestibus  Pluy- 
gers.  cum  primis  pestibus  C.  'com- 
pressis  pestibus'  coni.  Halm.  ore- 
retur  Halm  in  nota.  oriretur  s.  *pe- 
cuniis  comparandis'  Halmex'pecu- 
niae  comparandis'  v.  ||  3,  7,  interne- 
civi  notae  Halm.  internecunote  t,  v. 
internecione  a.  interiectionis  b. 
internecini  notae  E.  his  enim  vitiis 
affectos  et  talibus  malos  aut  audacis 
appellare  consuetudo  solet  incl. 
Pluygers.  malos  aut  audaces  Halm. 
malos  et  audaces  i,  E  ante  Halm. 
malos  audaces  cett.  C.  ||  9.  'atque 
dicere'  Ernesti.  reformidat  Nauge- 
rius.  formidatC.  cum  dedecoreincl. 
Pluygers.  obtulerunt  t^Halm.  Post 
'  hostibus '  add.  C :  '  id  est  qui  intra 
moeuia  hostes  sunt';  del.  Ferra- 
rius.  II  5,  12.  eum  hac  Muretus, 
Halm.  non  eum  hac  i.  unum  hac 
cett.  C.  hac  E  ante  Halm,  impieta- 
tis  eQui.  Halm,  Pluygers.  impetus 
(f  praefixa  Halm).  crimine  invidia 
Pluygers.  crimen  invidia  a,  b.  cri- 
men  t,  utllalm  coni.  sive  '  crimen 
invidiaque',  ||  14.  Parilibus  t.  Halm. 
'postridie  Palilia'  Ferrarius.  per 
idus  Quintiles  cett,  C.  *pridie  Vi- 
nalia'  item  Ferrarius,  Orelli,  Klotz, 
conlatum  Halm  ex  '  consulatum'  t. 
consultatum  b,  consulum  v,  confi- 
ctuma,  .Muretus,E.  an  ego  Faernus. 
an  ut  ego  C.  utinoX.  ||  6,  15.  furiis 
Madvig.      iuris    t,      viribus    cett. 


XXXXII 


ADNOTATIO   CRITICA. 


C.  partibus  Klotz,  Ilalm.  rostra 
Faernns.  liostia  C.  'Ostiam' coni. 
A.  W.  Zumpt.  II  17.  dicerem  Nauge- 
rius.  dixerim  C.  ||  7.  tum  spe  ium 
timore  Plalm  ex  'tum  spectum  timo- 
re'  t.  'conspecto  timore'  cett.  C. 
cum  spe  tum  timore  E.  ||  19.  de  add. 
Ferrarius.  ||  21.  P.  Ventidium  Ferra- 
rius.  r.  ventidium  t,  v.  Ventidiura 
cett.  C.  cum  aliis  tr.  pl.  volusenum 
t.  cum  alii  p.  r.  t.  r.  volusenum  a, 
b.  cum  alii  tr.  pl.  voluissent  num 
i,  v.  cum  alii  tr.  pl.  vocavissent 
Faernus.  si  consules  Manutius.  'si 
^g.' t.  si  cos.  designati  cett.C.  ver- 
bis  notari  incl.  Pluygers.  ||  8,  23. 
Cinnae  incl.  Pluygers.  Pharsalia 
Halm.  parsalie  C  ('pharsalie'  i). 
Pliarsalica  E.  ||  9,  25.  cum  victores 
appello  imperatores  incl.  Ferrarius. 
II  27.  lovi  Optimo  Maximo  Muretus. 


'Iovim.'i.  'lovim' a.  'lovi  Marti' 
v,  lovi  b.  II  28.  esset  consecutus  coni. 
Halm.  est  consecutus.  ||  11,  30. 
riuibus  incl.  Pluygers.  cumulata 
Naugerius.  quam  multa  a,  b.  'cu- 
mulateque'  Lambin.  'atque  cumu- 
late'  coni.  Ilalm.  quam  quoniam 
Orelli,  Klotz,  Halm.  quamquam  b^ 
'quamquam  id'  sive  'quamquam 
idem '  cett.  C.  '  quam  quidem  eum ' 
Ferrarius.  ||  14,  36.  proelio  audito 
incl.  Pluygers.  ||  38.  ut  cum  Halm. 
'cum'  C,  'ut'  Orclli  cum  Ferrario. 
caderent  nonuulliHalm.  cadere  uon- 
nullos  a,  b,  v.  caperent  uonnullos 
i,  E.  frat ribus  eisqueF errsirms.  fra- 
tribus  eisque  fratribus  a,  v.  fratri- 
bus  b,i.  'fratribus,  tribuanturque, 
quae'  Baiter.  si  vivi  vicissent  ex 
coni.  Ernesti  Halm.  si  illi  vicissent 
C.   si  illi  vixissent  E  cett. 


M.  TULLII  CICERONIS 
PRO    P.   SESTIO    ORATIO. 


Si  quis  antea,  iudlces,  mirabatur  quid  esset  quod  pro  ^ 
tantis  0])ibus  rci  publicae  tantaque  dignitate  imperii  ne- 
quaquam  satis  multi  cives  forti  et  magno  animo  inveni- 
rentur  ,  qui  auderent  se  et  salutem  suam  in  discrimen 
ofFerre  pro  statu  civitatis  et  pro  communi  libertate,  is  ex 
hoc  tempore  miretur  potius,  si  quem  bonum  et  fortem 
civem  viderit,  quam  si  quem  aut  timidum  aut  sibi  potius 
quam  rei  publicae  consulentem.  nam  ut  omittatis  de  unius 
cuiusque  casu  cogitando  recordari,  uno  aspectu  intueri 
potestis  eos,  qui  cum  senatu,  cum  bonis  omnibus  rem 
publicam  adflictam  excitarint  et  latrocinio  domestico  libe- 
rarint,  maestos,  sordidatos,  reos  de  capite,  de  fama,  de 
civitate,  de  fortunis,  de  liberis  dimicantis;  eos  autem,  qui 
omnia  divina  et  humana  viohirint,  vexarint,  perturbarint, 
everterint,  non  solum  alacris  laetosque  volitare,  sed  etiam 
fortissimis  atque  optimis  civibus  periculum  moliri,  de  se 
nihil  timerc.  in  quo  cum  muha  sunt  indigna,  tum  nihil  2 
minus  est  ferendum,  quam  quod  iam  non  per  latrones 
suos,  non  per  homines  egestate  et  scelere  perditos,  sed 
per  vos  nobis,  per  optimos  viros  optimis  civibus  pericu- 
lum  inferre  conantur  et  quos  lapidibus,  quos  ferro,  quos 
facibus,  quos  vi,  manu,  copiis  delere  non  potuerunt,  hos 
vestra  auctoritate,  vestra  reHgione,  vestris  sententiis  se 
oppressuros  arbitrantur.  ego  autem,  iudices,  quoniam  qua 
voce  mihi  in  agendis  gratiis  commemorandoque  eorum, 
qui  de  me  optime  meriti  sunt,  bencficio  esse  utendum 
putabam,  ea  nunc  uti  cogor  in  eorum  periculis  depellen- 
dis,  eis  potissimum  vox  haec  serviat,  quorum  opera  et 
mihi  et  vobis  et  populo  Romano  restituta  est.  et  quam-  ^ 
quam  a  Q.  Hortensio,  clarissimo  viro  atque  eloquentis- 
simo,  causa  est  P.  Sestii  perorata  nihilquc  ab  eo  praeter- 
missum  est,  quod  aut  pro  re  pubUca  conquerendum  fuit 

Ciccronis  vol.  V.  1 


L 


2  M.  TULLTI  CTCERONIS 

aut  pro  reo  disputanduni,  tamen  adgrediar  ad  diccndum, 
ne  mca  propupiatio  ei  potissimum  dcfuisse  videatur,  per 
quem  cst  pcrfcctum  ne  ceteris  civibus  deessct.  atque  ego 
sic  statuo,  iudices,  a  me  in  liac  causa  atque  hoc  cxtremo 
dicendi  loco  pictatis  potius  quam  dcfcnsionis,  querellae 
quam  eloqucntiae,  doloris  quam  ingcnii  partis  csse  susce- 

4  ptas.  itaquc  si  aut  acrius  cgero  aut  liberius  quam  qui 
ante  me  dixerunt,  pcto  a  vobis,  ut  tantum  orationi  meae 
concedatis,  quantum  et  pio  dolori  ct  iustae  iracundiae 
concedendum  putetis;  nam  neque  officio  coniunctior  dolor 
ullus  csse  potest  quam  hic  mcus  susccptus  cx  hominis  de 
mc  optime  meriti  periculo,  neque  iracundia  magis  ulla 
laudanda  est  quam  mea  inflammata  eorum  scelere,  qui 
cum  omnibus  meae  salutis  defensoribus  belhmi  esse  sibi 

5  gerendum  iudicavcrunt.  sed  quoniam  singuHs  criminibus 
cctcri  responderunt,  dicam  cgo  de  omni  statu  P.  Sestii, 
de  gcnere  vitac,  de  natura,  de  moribus,  de  incrcdibih 
amore  in  bonos,  de  studio  conservandae  salutis  communis 
atque  otii,  contcndamque,  si  modo  id  consequi  potero,  ut 
in  hac  confusa  atque  universa  defensione  niliil  a  me  quod 
ad  vcstram  quaestionem,  nihil  quod  ad  rcum,  nihil  quod 
ad  rem  pubhcam  pertineat  praetermissum  esse  videatur; 
ct  quoniam  in  gravissimis  temporibus  civitatis  atque  in 
ruinis  eversac  atque  adflictae  rei  pubHcae  P.  Sestii  tribu- 
natus  cst  a  Fortuna  ipsa  conlocatus,  non  adgrcdiar  ad  illa 
maxima  atque  amplissima  prius  quam  docuero  quibus 
initiis  ac  fundamcntis  hacc  tantae  siunmis  in  rcbus  laudes 
excitatac  sint. 

"^  Parcntc  P.  Sestius  natus  est,  iudiccs,  homine,  ut  ple- 
riquc  mcministis,  ct  sapicntc  ct  sjincto  ct  sevcro;  qui  cum 
tribuiHis  j)lcbis  primus  intcr  homincs  nobilisslmos  tcm- 
poribus  optimis  factus  csset,  rcliquis  honoribus  non  tam 
uti  voluit  quam  dignus  vidcri.  co  auctorc  duxit  honestis- 
simi  ct  sj)cctatissinii  virl,  C.  Albini,  filiam,  cx  qua  hic  cst 
j)ucr  ct  nuj)ta  iam  filia.  duobus  his  gravissimac  antiqui- 
tatls  vlris  slc  j^robatus  fuit,  ut  utrique  eorum  et  carus 
maxime  et  iucundus  cssct.  ademit  Alblno  soceri  nomen 
mors  fiHae,  scd  caritatcm  illlus  ncccssltudlnls  ct  bcncvo- 
lcntiam  non  adcmit.  hodlc  slc  hunc  diligit,  ut  vos  facil- 
limc  potcstls  cx  hac  vcl  adsiduitate  cius  vcl  sollicitudinc 


P.RO  P.  SESTIO  ORATIO  i-9.  3 

et  molcstia  iudicarc.  diixit  iterum  uxorcm  patre  vivo  7 
optimi  et  calamitosissimi  viri  filiam,  L.  Scipionis.  clara 
in  hoc  P.  Scstii  pietas  exstitit  et  omnihus  grata,  quod  et 
Massiliam  statim  profcctus  est,  ut  socerum  videre  con- 
solariquc  posset  fluctibus  rci  publicae  expulsum,  in  alienis 
terris  iacentem,  qucm  in  maiorum  suorum  vestigiis  stare 
oportebat,  et  ad  eum  filiam  eius  adduxit,  ut  ille  insperato 
aspectu  complexuque  si  non  omnem,  at  aliquam  partem 
macroris  sui  deponeret,  et  maximis  praeterca  adsiduisque 
officiis  et  illius  aerumnam,  quoad  vixit,  et  filiae  solitudi- 
nem  sustentavit.  possum  multa  dicere  de  liberalitate,  de 
domesticis  officiis,  de  tribunatu  militari,  de  provinciali  in 
eo  magistratu  abstincntia;  sed  niihi  ante  oculos  obvcrsa- 
tur  rei  publicae  dignitas,  quae  me  ad  sese  rapit,  haec 
minora  relinquere  hortatur.  quaestor  hic  C.  Antonii,  8 
conlegae  mei,  iudices,  fuit  sorte,  sed  societate  consiliorum 
meus.  impedior  non  nullius  officii,  ut  ego  interpretor, 
religione,  quo  minus  exponam  quam  multa  P.  Sestius, 
cum  esset  cum  conlega  meo,  senserit,  ad  me  detulerit, 
quanto  ante  providerit.  atque  ego  de  Antonio  nihil  dico 
praeter  unum:  numquam  illum  iii  illo  summo  timore  ac 
periculo  civitatis  neque  communem  metum  omnium  nec 
pro])riam  non  nullorum  de  ipso  suspitionem  aut  infitiando 
tollcre  aut  dissimulando  scdare  voluisse:  in  quo  conlega 
sustinendo  atque  moderando  si  meam  in  illum  indulgen- 
tiam  coniunctam  cum  summa  custodia  rei  publicae  laudare 
vere  solebatis,  par  prope  laus  P.  Sestii  esse  debet,  qui 
ita  suum  consulem  observavit,  ut  et  illi  quaestor  bonus 
et  omnibus  optimus  civis  videretur.  idcm,  cum  illa  f 
coniuratio  ex  latebris  atque  ex  tenebris  erupisset  pa- 
lamque  armata  volitaret,  venit  cum  exercitu  Capuam, 
quam  urbcm  propter  plurimas  belli  opportunitates 
ab  illa  impia  et  scelerata  manu  temptari  susj^icaba- 
mur:  C.  Mevulanum,  tribunum  militum  Antonii,  Capua 
praecipitem  eiecit,  hominem  perditum  et  non  obscure 
Pisauri  et  in  aliis  agri  Gallici  partibus  in  illa  coniura- 
tione  versatum;  idemque  C.  Marcellum,  cum  is  non  Ca- 
puam  solum  venisset,  verum  etiam  se  quasi  armorum 
studio  in  maximam  familiam  coniecisset,  exterminandum 
ex  illa  urbe  curavit;  qua  de  causa  et  tum  conventus  ille 

1* 


4  M.  TULLIT  CICERONIS 

Capiiac,  qul  proptcr  salutcm  illius  url)is  consulatu  con- 
scrvatam  mco  mc  unum  patronum  adoptavit,  Imic  apud 
mc  [P.  Scstio]  maximas  gratias  cgit  ct  lioc  tcmporc 
cidcm  homincs  nominc  commutato  coloni  dccurioncsquc, 
fortissimi  atquc  optimi  viri,  bcncficium  P.  Scstii  tcstimo- 

10  nio  dcclarant,  pcriculum  dccrcto  suo  dcprccantur.  rccita, 
quaeso,  L.  Scsti,  quid  dccrcrint  Capuac  dccurioncs,  ut 
iam  pucrilis  tua  vox  possit  aliquid  significarc  inimicis 
nostris,  quidnam,  cum  se  conroborarit,  cffcctura  cssc 
vidcatur.  Decurionum  decreta.  non  rccito  dccrctum 
officio  aliquo  cxprcssum  vicinitatis  aut  clicntclae  aut 
liospitii  pu})lici  [aut]  an)bitionis  aut  commcndationis  gra- 
tia;  scd  rccito  mcmoriam  pcrfuncti  pcriculi,  pracdicatio- 
ncm  amplissimi  bcncficii,  indicem  otficii  pracscntis,  tcsti- 

11  monium  praeteriti  temporis.  atque  illis  tcmporibus  isdcm, 
cum  iam  Capuam  metu  Scstius  liberasset,  urbem  senatus 
atquc  omncs  boni  dcprclicnsis  atquc  opprcssis  domcsticis 
hostibus  me  duce  ex  periculis  maximis  extraxissent,  ego 
litteris  P.  Sestium  Capua  arcessivi  cum  illo  exercitu, 
qucm  tum  sccum  habcbat;  quibus  hic  litteris  lectis  ad 
urbcm  confcstim  incredibili  celcritatc  advolavit.  atque 
ut  illius  tcmporis  atrocitatcm  rccordari  possitis,  audite 
littcras  et  vestram  mcmoriam  ad  timoris  praeteriti  cogi- 

5  tationem  excitate.  Litterae  Ciceronis  consulis.  hoc  ad- 
ventu  P.  Scstii  tribunorum  plcbis  novorum,  qui  tum  cx- 
trcmis  dicbus  consulatus  mci  rcs  cas,  quas  gcsscram, 
vexare  cupicbant,    reliquacque  coniurationis   impctus  et 

12  conatus  sunt  rctardati;  ac  j)ostca  quam  est  intellcctum, 
M.  Catone  tribuno  plcbis,  fortissimo  atque  optimo  civi, 
rcm  publicam  dcfcndcnte,  pcr  se  ipsum  senatum  popu- 
lumquc  Romanum  sinc  militum  pracsidio  tueri  facilc 
maicstatcm  suam  dignitatcnKpic  corum,  qui  salutcm  com- 
muncm  pcriculo  suo  dcfendissent,  Sestius  cum  illo  cxer- 
citu  summa  cclcritatc  C.  Antonium  consecutus  est.  hic 
ego  quld  ])rac(llccm,  quibus  hic  rcbus  consulcm  ad  rcm 
gcrcndam  cxcitarit,  quos  stimulos  admovcrlt  homini  stu- 
dioso  fortasse  victoriac,  sed  tanicn  nimium  communcm 
Martcni  belli  casumque  mctucnti?  longum  cst  ea  dicere, 
scd  hoc  breve  dicam:  si  M.  Petrei  non  exccllens  animus 
ct  amor  rci  publicac,  non  pracstans  in  rc  publica  virtus, 


PRO  P.  SESTIO  ORATIO  10  —  15.  5 

non  sunima  auctoritas  apud  milites,  non  niirificus  usus 
in  rc  militari  exstitisset,  neque  adiutor  ei  P.  Sestius  ad 
excitandum  Antonium,  cohortandum,  accusandum,  im- 
pellendum  fuissct,  datus  iilo  in  bello  esset  hicmi  locus 
neque  um(]uam  Catilina,  cum  e  pruina  A])pennini  atque 
e  nivibus  illis  emersisset  atque  aestatem  integram  nanctus 
Italiae  callis  et  pastorum  stabula  pracdari  coepisset,  sine 
multo  sanguine  ac  sine  totius  Italiae  vastitate  miserrima 
concidisset.  hunc  ic-itur  animum  attulit  ad  tribunatum  13 
P.  Scstius,  ut  quaesturam  Alacedoniae  relinquam  et  ali- 
quando  ad  haec  propiora  veniam;  —  quamquam  non  est 
omittenda  singularis  illa  integritas  provincialis,  cuius  ego 
nuper  in  Macedonia  vidi  vestigia  non  pressa  leviter  ad 
exigui  praedicationem  temporis,  sed  fixa  ad  memoriam 
illius  proviuciae  sempiternam:  — verum  haec  ita  praeter- 
eamus,  ut  tamen  intuentes  et  respectantes  relinquamus; 
ad  tribunatum,  qui  ipse  ad  sese  iam  dudum  vocat  et  quo-  6 
dam  niodo  absorbet  orationem  meam,  contento  studio 
cursuque  veniamus.  de  quo  quidem  tribunatu  ita  dictum  u 
est  a  Q.  Hortensio,  ut  eius  oratio  non  defensionem  modo 
videretur  criminum  continere,  sed  etiam  memoria  dignam 
iuventuti  rei  publicae  capessendae  auctoritatem  discipli- 
namque  praescribere.  sed  tamen,  quoniam  tribunatus 
totus  P.  Sestii  nihil  aliud  nisi  meum  jiomen  causamque 
sustinuit,  necessario  mihi  de  isdem  rcbus  esse  arbitror, 
si  non  subtilius  disputandum,  at  certe  dolentius  deploran- 
dum.  qua  in  oratione  si  asperius  in  quosdam  homines 
invehi  vellem,  quis  non  concederet  ut  eos,  quorum  sce- 
leris  furore  violatus  essem,  vocis  libertate  perstringerem? 
sed  agam  moderate  et  huius  potius  tempori  serviam  quam 
dolori  meo:  si  qui  occultc  a  salute  nostra  dissentiunt, 
lateant;  si  qui  fecerunt  aliquid  aliquando  atque  eidem 
nunc  taccnt  et  quiescunt,  nos  quoque  simus  obliti;  si  qui 
se  oflferunt,  insectantur,  quoad  ferri  poterunt,  perfere- 
mus,  neque  quemquam  ofifendet  oratio  mea,  nisi  qui  se 
ita  obtulerit,  ut  in  eum  non  invasisse,  scd  incucurrisse 
videamur. 

Sed  necesse   est,   ante  quam  de  tribunatu  P.  Sestii  i5 
dicere   incipiam,   me  totum  superioris  anni  rei  publicae 
naufragium   exponere,   in   quo   conHgendo   ac  reficienda 


6  M.  TULLII  CICEKONIS 

salutc  conimiini  omnia  rcpcrientur  P.  Sestii  facta,  dicta, 

7  consilia  vcrsata.  fucrat  illc  annus  iam  in  re  publica, 
iudiccs,  cum  in  magno  motu  et  multorum  timore  intentus 
est  arcus  in  me  unum,  sicut  volgo  ignari  rcrum  loquc- 
bantur,  rc  quidcm  vcra  in  univcrsam  rcm  publicam,  tra- 
ductione  ad  plebem  furibundi  hominis  ac  pcrditi,  mihi 
irati,  sed  multo  acrius  otii  et  communis  salutis  inimici. 
hunc  vir  clarissimus  mihique  multis  repugnantibus  ami- 
cissimus,  Cn.  Pompeius,  omni  cautione,  foedere,  exse- 
cratione  devinxerat  nihil  in  tribunatu  contra  me  csse 
facturum:  quod  ille  ncfarius,  ex  omnium  scclcrum  con- 
luvione  natus,  parum  sc  foedus  violaturum  arbitratus  est, 
nisi  ipsum  cautorem  aheni  pcriculi  suis  propriis  periculis 

iG  terruisset.  hanc  taetram  immancmque  beluam,  vinctam 
auspiciis,  adligatam  more  maiorum,  constrictam  lcgum 
sacratarum  catenis,  solvit  subito  lcge  curiata  consul,  vel, 
ut  ego  arbitror,  cxoratus,  vcl,  ut  non  nemo  putabat,  mihi 
iratus,  ignarus  quidem  ccrte  et  imprudcns  impendcntium 
tantorum  scelerum  et  malorum.  qui  tribunus  plebis  fclix 
in  evertenda  re  publica  fuit  nullis  suis  ncrvis  —  qui  cnim 
in  eius  modi  vita  nervi  esse  j^otuerunt  liominis  fratcrnis 
flagitiis,  sororiis  stupris,  omni  inaudita  libidine  insani?  — 

17  scd  fuit  profecto  quacdam  illa  rei  publicae  fortuna  fatalis, 
ut  ille  caccus  atquc  amens  tribunus  plebis  nancisccrctur, 
quid  dicam?  consules?  hocine  ut  ego  nomine  appcllcm 
eversores  huius  imperii,  proditores  vestrae  dignitatis, 
hostis  bonorum  omnium?  qui  ad  dclcndum  senatum,  ad- 
fhgcndum  cqucstrcm  ordincm,  cxstingucnda  omnia  iura 
at(|uc  instituta  maiorum  sc  illis  fascibus  cctcrisque  in- 
signibus  sunnni  honoris  atque  imperii  ornatos  esse  arbi- 
trabantur.  quorum,  j)cr  dcos  immortalis!  si  nondum  sce- 
lera  volncra(pic  inusta  rei  publicae  voltis  recordari,  vol- 
tum  atquc  incessum  animis  intucmini:  facilius  corum 
facta  occurrcnt  mcntibus  vestris,  si  ora  ij)sa  oculis  j^ro- 

^  j)osucritis:  alter  ungucntis  adtluens,  calamistrata  coma, 
dcsj)iciens  conscios  stujirorum  ac  veteres  vexatores  aeta- 
tiilae  suac,  j^utcali  ct  facneratorum  grcgil)us  inflatus,  a 
(luibus  comj)uIsus  olini,  nc  in  Scyllaco  illo  acris  alicni 
tanHjuani  [in]  frctu  ad  colunniam  adhacrcsccrct ,  in  tri- 
bunatus  portum  pcrfugcrat,  contcmnebat  equites  Koma- 


b 


PRO  r.  SESTIO  ORATIO  10  —  21.  7 

nos,  niliiltiibiitur  scnatul,  venditabat  se  operls  atque  ab 
eis  se  ereptum,  ne  de  anibitu  causam  dlceret,  praedica- 
bat,  ab  isdcmque  se  etiam  invito  senatu  provinciam  spe- 
rare  dicebat;  eamque  nisi  adeptus  esset,  se  incolumem 
nullo  modo  fore  arbitrabatur.  alter,  o  di  boni!  quam  lo 
taeter  incedebat !  quam  truculentus !  quam  terribills  aspe- 
ctu!  unum  a]I((uem  te  ex  barbatls  IlIIs,  exemplum  imperii 
veteris,  Imaglnem  antlquitatis,  columen  rei  publicae  di- 
ceres  intueri;  vcstitus  aspere  nostra  hac  purpura  plebeia 
ac  paene  fusca:  capillo  ita  horrido,  ut  Capua,  in  qua  ipsa 
tum  imaglnls  ornandae  causa  iiviratum  gerebat,  Sepla- 
siam  sublaturus  videretur.  nam  quld  ego  de  supercilio 
dicam,  quod  tum  homlnibus  non  supercilium,  sed  plgnus 
rei  publicae  videbatur?  [tanta  erat  gravitas  in  oculo, 
taiita  contractlo  frontis,  ut  illo  supercillo  annus  ille  niti 
tamquam  vade  videretur.]  erat  hic  omnium  sermo;  *est  20 
tamen  rei  publicae  magnum  firmumque  subsidium;  ha- 
beo  quem  opponam  labi  illi  atque  caeno;  voltu,  me  dius 
fidius,  conlegae  sui  libidinem  levitatemque  franget;  ha- 
bebit  senatus  in  hunc  annuin  quem  sequatur;  non  deerit 
auctor  et  dux  bonis.'  mihi  denique  homlnes  praecipue 
gratulabantur,  quod  habiturus  essem  contra  tribunum 
plebis  furiosum  et  audacem  cum  amicum  et  adfinem  tum 
etiam  fortem  et  gravem  consulem.  atque  eorum  alter  9 
fefelllt  neminem.  quis  enim  clavum  tanti  imperii  tcnere 
et  gubernacula  rei  publicae  tractare  in  maxlmo  cursu  ac 
fluctlbus  posse  arbitraretur  hominem  emersum  subito  ex 
diuturnis  tenebris  lustrorum  ac  stuprorum,  vino,  ganeis, 
lenocinils  adulteriisque  confectum?  cum  is  praeter  spem 
in  altissimo  gradu  alienis  opibus  positus  esset,  qui  non 
modo  tempestatem  impendentem  intueri  temulentus,  sed 
ne  lucem  quldem  insolitam  aspicere  posset?  alter  multos  21 
plane  in  omnls  pa.rtis  fefellit;  erat  enim  hominum  opi- 
nione  nobilitate  ipsa,  blanda  conciliatricula,  commendatus. 
omnes  boni  semper  nobilltati  favemus,  et  qula  utlle  est 
rei  publicae  nobllis  homines  esse  dignos  maiorlbus  suis, 
et  quia  valet  apud  iios  clarorum  hominum  et  bene  de  re 
publica  meritorum  memoria  etlam  mortuorum.  qula  tri- 
stem  semper,  quia  taciturnum,  quia  subhorridum  atque 
incultum  videbant,  et  quod  erat  eo  nomine,  ut  ingenerata 


8  M.  TULLIl  CICERONIS 

familiac  frugalitas  videretur,  favebant,  gauclebant,  et  ad 
integritatcni  niaiorum  spc  sua  homincm  vocabant  matcmi 

22  gcncris  obiiti.  cgo  autcm  —  verc  dicam,  iudiccs,  —  tantum 
esse  in  Iiomine  sceleris,  audaciae,  crudclitatis,  quantum  ipse 
cum  rc  publica  sensi,  numquam  putavi:  nequam  esse  homi- 
ncm  ct  levcm  ct  [falsa  opinionc]  crrorc  hominum  ab  adule- 
sccntia  commcndatum  scicbam.  ctcnim  animus  eius  voltu, 
flagitia  parictibus  tcgebantur:  sed  hacc  obstructio  ncc  diu- 

10  turna  est  neque  obducta  ita,  ut  curiosis  ocuHs  perspici  non 
possit.  videbamus  genus  vitae,  desidiam,  inertiam;  inchisas 
eius  libidines,  qui  paulo  propius  acccsscrant,  intuebantur; 
deniquc  ctiam  scrmoncs  ansas  dabant,   quibus  rcconditos 

2\i  cius  scnsus  tcnerc  posscmus.  laudabat  homo  doctus  philo- 
sophos  nescio  quos,  nequc  eorum  tamcn  nomina  poterat 
dicere;  sed  tamen  eos  laudabat  maximc,  qui  dicuntur 
practcr  ceteros  csse  auctores  ct  laudatorcs  voluptatis: 
cuius  et  quo  tcmporc  et  quo  modo  non  quacrcbat;  vcr- 
bum  ipsum  omnibus  animi  et  corporis  sensibits  devorabat ; 
eosdemque  praeclarc  diccre  aiebat,  sapicntis  omnia  sua 
causa  faccre;  rcm  publicam  capcsscrc  hominem  bene 
sanum  non  oporterc;  nihil  csse  pracstabilius  otiosa  vita, 
plcna  et  conferta  voluptatibus;  eos  autem,  qui  dicerent 
dignitati  esse  servicndum,  rci  publicac  consulcndum, 
officii  rationcm  in  omni  vita,  non  commodi  esse  ducen- 
dam,  adcunda  pro  })atria  pcricula,  volncra  excijiicnda, 
mortem  oppctcndam,   vaticinari  atquc  insanirc    diccbat. 

24  ex  his  adsiduis  cius  cotidianisque  sermonibus  et  quod 
videbam  quibuscum  hominibua  in  intcriore  jiarte  aedium 
vivcrct  et  quod  ita  donuis  ipsa  fumabat ,  ut  multa  cius 
scrmonis  indicia  rcdolcrcnt,  statucbam  sic,  boni  nihil  nb 
illis  nugis  csse  cxspcctandum,  mali  quidcm  ccrtc  niliil 
j)crtimesccndum:  scd  ita  cst,  iudiccs:  ut,  si  gladium  j^arvo 
j)uero  aut  si  imbcciilo  scni  aut  dcbili  dedcris,  ij)sc  imjietu 
suo  ncmini  noccat,  sin  ad  nudiim  vcl  fortissimi  viri  cor- 
pus  acccsscrit,  j)ossit  acic  ijisa  ct  fcrri  viril)us  volncrarc, 
sic  cum  liominil)us  cncrvatis  atquc  cxsanguibus  consula- 
tus  tamquam  gladius  cssct  datus,  qui  j)cr  sc  jmngcrc 
ncmincm  umcjuam  j)otuisscnt ,  ci  suuimi  imj)crii  nr)mine 
armati  totam  rcm  j)ublicam  contrucidavcrunt.  focdus  fcce- 
runt  cum  tribuno  j)icbis  j)alam,  ut  ab  co  provincias  acci- 


PRO  P.  SESTIO  ORATIO  22-27.  9 

perent  qiias  ipsi  vellent ;  exercitum  ct  pecuniam  quantam 
vellent  ea  lege,  si  i])8i  prius  tribuno  plebis  adflictam  et 
constrictam  rem  publicam  tradidissent ;  id  autem  foe- 
dus  meo  sanguine  ici  posse  dicebant.  qua  re  patefacta  25 
—  neque  enim  dissimulari  tantum  scelus  poterat  nec 
latere,  —  promulgantur  uno  eodcmque  tempore  rogatio- 
nes  ab  eodem  tribuno  de  mea  pernicie  et  de  provinciis 
consulum  nominatim.  hic  tum  senatus  sollicitus,  vos,  11 
equites  Romani,  excitati,  Italia  cuncta  permota,  omnes 
denique  omnium  generum  atque  ordinum  cives  summae 
rci  publicae  a  consulibus  atque  a  summo  imperio  peten- 
dum  esse  auxilium  arbitrabantur,  cum  illi  soli  essent 
praeter  furiosum  illum  tribunum  duo  rei  publicae  turbi- 
nes,  qui  non  modo  praecipitanti  patriae  non  subvenirent, 
sed  eam  nimium  tarde  concidere  maererent.  flas^itaba- 
tur  ab  eis  cotidie  cum  querellis  bonorum  omnium  tum 
etiam  precibus  senatus,  ut  meam  causam  susciperent, 
agerent,  aliquid  denique  ad  senatum  referrent :  non  modo 
negando,  sed  etiam  inridendo  amplissimum  quemque 
illius  ordinis  insequebantur.  hic  subito  cum  incredibilis  26 
in  Capltolium  multitudo  ex  tota  urbe  cunctaque  Italia 
convenisset,  vestem  mutandam  omnes  meque  etiam  omni 
ratione,  privato  consilio,  quoniam  publicis  ducibus  res 
publica  careret,  defendendum  putarunt.  erat  eodem  tem- 
pore  senatus  in  aede  Concordiae,  quod  ipsum  templum 
repraesentabat  memoriam  consulatus  mei,  cum  flens  uni- 
versus  ordo  cincinnatum  consulem  orabat;  nam  alter  ille 
horridus  et  severus  consulto  se  domi  continebat.  qua 
tum  superbia  caenum  ilkid  ac  labes  amplissimi  ordinis 
preces  et  clarissimorum  civium  lacrimas  repudiavit!  me 
ipsum  ut  contempsit  helluo  patriae !  nam  quid  ego  patri- 
monii  dicam,  quod  ille  totum,  quamvis  quacstum  faccret, 
amisit?  **  venisset  ad  senatum,  vos,  inquam,  equites  Ro- 
mani,  et  omnes  boni  veste  mutata  vos  pro  meo  capite  ad 
pedcs  lenonis  imptirissimi  proiecistis:  cum  vestris  preci- 
bus  ab  latrone  illo  repudiati  estis.  tum  vir  incredibili 
fidc,  magnitudine  animi,  constantia,  L.  Ninnius,  ad  sena- 
tum  de  re  publica  rettulit  senatusque  frequens  vestem 
pro  mea  salute  mutandam  censuit.  o  diem  illum,  iudices,  ^^ 
funestum  senatui  bonisqne  omnibus,  rei  publicae  luctuo- 


10  M.  TrLLlI  CICERONIS 

sum,  mihi  ad  domesticum  maerorem  gravem,  ad  posteri- 
tatis  memoriam  gloriosum!  quid  enim  quisquam  potest 
ex  onmi  mcmoria  sumere  inlustrius,  quam  pro  uno  cive 
et  bonos  oninis  privato  consensu  et  universum  senatum 
publico  consilio  mutasse  vestem?  quae  quidem  tum  mu- 
tatio  non  deprecationis  causa  est  facta,  sed  luctus:  quem 
enim  deprecarere,  cum  onmes  essent  sordidati  cumque 
hoc  satis  esset  signi  esse  improbum,  qui  mutata  veste 
non  esset?  hac  mutatione  vestis  facta,  tanto  in  luctu 
civitatis  omitto  quid  ille  tribunus,  omnium  rerum  divi- 
narum  humanarumque  pracdo,  fecerit,  qui  adesse  nobi- 
lissimos  adulescentis,  honestissimos  equites  Romanos, 
deprecatores  salutis  meae  iusscrit  eosque  operarum  sua- 
rum  gladiis  et  lapidibus  obiccerit:  de  consulibus  loquor, 

28  quorum  fide  res  publica  niti  debuit.  exanimatus  evolat 
ex  senatu,  non  minus  perturbato  animo  atque  voltu, 
quam  si  annis  ante  paucis  in  creditorum  conventum  in- 
cidisset;  advocat  contionem,  habet  orationem  talem  con- 
sul,  qualcm  numquam  Catilina  victor  habuisset:  crrare 
homines,  si  etiam  tum  senatum  aliquid  in  re  publica 
posse  arbitrarentur,  equites  vero  Komanos  daturos  illius 
diei  poenas,  quo  me  consule  cum  gladiis  in  clivo  Capito- 
Hno  fuissent;  venisse  tempus  eis,  qui  in  timore  fuissent, 
—  coniuratos  videlicet  dicebat  —  ulciscendi  sui.  si 
dixisset  haec  solum,  onini  supplicio  esset  dlgnus;  nam 
oratio  ipsa  consuHs  perniciosa  potcst  rem  pubhcam  hibe- 

29  factare:  quid  fecerit  videte:  L.  Lamiam,  qui  cum  me 
ipsum  pro  sunnna  familiaritate,  quac  mihi  cum  patre  eius 
erat,  unice  diligebat,  tum  \)vo  re  publica  vel  mortcm 
o})petcrc  cupiebat,  in  contione  rclcgavit  edlxitque,  ut  ab 
ui'bc  abcsset  miHa  passuum  ducenta,  quod  esset  ausus 
l)ro  (ivi,  ])ro  bene  merito  civi,  pro  amico,  pro  re  publica 

13  deprecari.  quid  hoc  liomine  facias?  aut  quo  civem  im- 
portunum  aut  (pio  potius  hostem  tam  sceleratum  reser- 
ves?  (|ul,  ut  omlttam  cctera,  quac  sunt  ei  cuni  conlcga 
inunani  impuroiiue  coniuncta  at(iuc  conunuiiia,  lioc  unum 
habct  proprium,  ut  ex  urbe  expulcrit,  [rclegarit,]  non  dico 
e^iuitem  Komanum,  non  ornatissinuun  atque  optimum 
virum,  nou  amlcissimum  rcl  publlcae  clvcm,  non  illo  ipso 
tempure  uua  cum  scuatu   ct  cum   bonls  omnlbus  casum 


PRO  P.  SESTIO  ORATIO  28-32.  11 

amici  rcique  publicac  lugentcm,  scd  civcm  Romanum 
sinc  ullo  iudicio  ut  cdicto  cx  patria  consul  cicccrit.  nihil  30 
accrbius  socii  ct  Latini  fcrre  soliti  sunt  quam  sc,  id  quod 
pcrraro  accidit,  ex  urbe  cxire  a  consulibus  iuberi;  atque 
illis  tum  erat  reditus  in  suas  civitates,  ad  suos  Larcs 
familiaris  ct  in  illo  communi  incommodo  nulla  in  qucm- 
quam  propria  ignominia  nominatim  cadcbat.  hoc  vero 
quid  est?  exterminabit  civis  Romanos  edicto  consul  a 
suis  dis  penatibus?  expellet  ex  patria?  deUgct  quem  vo- 
let?  damnabit  atque  eiciet  nominatim?  hic,  si  umquam 
vos  eos,  qui  nunc  cstis,  in  re  publica  fore  putassct,  si 
deniquc  imagincm  iudiciorum  aut  simulacrum  aliquod 
futurum  in  civitate  reliquum  credidisset,  umquam  ausus 
esset  senatum  dc  re  publica  tollere,  equitum  Romanorum 
preces  aspcrnari,  civium  dcnique  omnium  novis  et  inau- 
ditis  cdictis  ius  libertatemquc  pcrvertere?  etsi  me  attcn-  31 
tissimis  animis,  summa  cum  benignitate  auditis,  iudices, 
tamen  vereor  ne  quis  forte  vestrum  mirctur  quid  hacc 
mea  oratio  tam  longa  aut  tam  alte  repctita  velit  aut  quid 
ad  P.  Scstii  causam  corum,  qui  ante  huius  tribunatum 
rcm  publicam  vcxarunt,  dclicta  pcrtincant;  mihi  autem 
hoc  propositum  cst,  ostcnderc  omnia  consilia  P.  Scstii 
mentemque  totius  tribunatus  hanc  fuisse,  ut  adflictae  et 
perditae  rci  publicae  quantum  posset  mederetur.  ac  si 
in  exponendis  volneribus  illis  de  me  ipso  plura  dicere 
vidcbor,  ignoscitote;  nam  et  illam  mcam  cladcm  vos  ct 
omncs  boni  maximum  csse  rei  pubhcae  volnus  iudicastis 
et  P.  Sestius  cst  reus  non  suo,  sed  meo  nominc,  qui  cum 
omnem  vim  sui  tribunatus  in  mea  salute  consumpscrit, 
necesse  est  meam  causam  praeteriti  temporis  cum  huius 
praesenti  defcnsionc  esse  coniunctam.   erat  iccitur  in  luctu  14 

32 

scnatus;  squalebat  civitas  publico  consilio  veste  mutata; 
nullum  cratltaliae  municipium,  nulla  colonia,  nulla  prac- 
fectura,  nulla  Romae  societas  vectigalium,  nullum  con- 
lcgium  aut  concilium  aut  omnino  aliquod  commune  con- 
silium,  quod  tum  non  honorificentissime  dc  mca  salute 
decrcvisset,  cum  subito  cdicunt  duo  consulcs,  ut  ad  suum 
vestitum  senatores  rcdirent.  quis  umquam  consul  senatum 
ipsius  decretis  parerc  prohibuit?  quis  tyrannus  miseros 
lugere  vetuit?  parumne  est,  Piso,  ut  omittam  Gabinium, 


12  M.  TULLII  CICERONIS 

quod  tantuin  liomlnes  fefellisti,  ut  neglegcres  auctorita- 
teni  .^enatus,  optimi  cuiusquc  consilia  contemneres,  rem 
publicani  j)rodercs,  consulare  nomen  adfligeres?  etiamne 
edicere  audebas,  ne  maererent  homines  meam,  suam,  rei 
publicae  calamitatem,  ne  hunc  suum  dolorem  vestc  signi- 
ficarent?  sive  illa  vestis  mutatio  ad  luctum  ipsorum  sive 
ad  deprecandum  valebat,  quis  umquam  tam  crudehs  fuit 
qui  prohiberet  quemquam  aut  sibi   macrere  aut   ceteris 

33  supplicare?  quid?  sua  sponte  homines  in  amicorum  peri- 
culis  vestitum  mutare  non  solent?  pro  te  ipso,  Piso,  ne- 
nione  mutabit?  nc  isti  quidem,  quos  [legatos]  non  modo 
nullo  senatus  consulto,  sed  etiani  repugnante  senatu  tibi 
tute  legasti?  ergo  hominis  desperati  et  proditoris  rei  pu- 
blicae  casum  lugebunt  fortasse  qui  volent;  civis  floren- 
tissimi  benevolentia  bonorum  et  optime  de  salute  patriae 
meriti  pericuhnn  coniunctum  cum  jiericulo  civitatis  lugcre 
senatui  non  hcebit?  eidemque  consules,  si  aj)jie]laudi 
sunt  consules,  quos  nemo  est  quin  non  modo  ex  memoria, 
sed  etiam  ex  fastis  evellendos  jiutet,  j:)acto  iam  foedere 
j)rovinciaruni,  j)roducti  in  circo  Flaminio  in  contionem 
ab  illa  furia  ac  j)este  j)atriae,  maximo  cum  gemitu  vestro 
ilhi  omnia,  quae  tuni  contra  me  contraque  reni  publicam 

15  *  voce  ac  scntentia  sua  comprobaverunt;  isdera  consuli- 
bus  sedentibus  atque  inspectantibus  lata  lex  est,  ne 
ausj^icia  valerent,  ne  quis  obnuntiaret,  ne  quis  legi  in- 
tercederet;  ut  onmibus  lastis  diebus  legeni  ferri  liceret; 
ut  lex  AcHa,  lex  Fufia  ne  valeret;  qua  una  rogatione 
quis  est  qui  non  intellegat  imiversam  rem  publicam  esse 

31  deletam?  isdeni(jue  consuHbus  insj)ectantibus  servorum 
dilcctus  lial)ebantur  j)r<)  tribunali  Aurclio  nominc  conle- 
giorum,  cum  vicatim  homines  conscribcrentur,  decuria- 
rentur,  ad  vim,  ad  maiius,  ad  caedem,  ad  direj)tioncni 
incitarentur;  isdemque  consulibus  *  arma  in  temj)Ium 
Castoris  j)alani  coinj)ortabantur,  gradus  eiusdcm  temjili 
tollcbantur;  arniati  homincs  ibrum  ct  contioncs  tcnebant; 
(;aedcs  laj)i(]ati()ncs(juc  fiel)ant ;  nullus  crat  scnatus,  niliil 
rcli(iui  magistratiis;  unus  oninem  oninium  j)otestatem  ar- 
mis  et  latrociniis  j)Ossidcl)at,  non  aliqua  vi  sua,  sed  cum 
duo  consulcs  a  rc  j)ul)lica  j^rovinciarum  focdci'c  retraxis- 
set,  insultabat,  doniinabatur,  [aliis  j)ollIcel)atur,]  tcrrore 


PRO  P.  SESTIO  ORATIO  33-38.  13 

ac  mctu  multos,  pluris  etiam  spc  et  promissis  tenebat. 
quae  cum  essent  eius  modi,  iudices,  cum  scnatus  duces  35 
nullos  ac  pro  ducibus  proditores  aut  potius  apertos  hostis 
haberet,  equestcr  ordo  reus  a  consulibus  citaretur,  Italiae 
totius  auctoritas  rcpudiarctur,  alii  nominatim  relcga- 
rentur,  alii  mctu  et  pcriculo  terrcrentur,  arma  essent  in 
templis,  armati  in  foro,  eaque  non  silcntio  consulum 
dissimularentur,  sed  et  voce  et  sentcntia  comprobaren- 
tur,  cum  omnes  urbem  nondum  excisam  et  eversam, 
sed  iam  captam  atquc  opprcssam  vidercmus,  tamen  his 
tantis  malis  tanto  bonorum  studio,  iudices,  restitissemus; 
sed  me  alii  metus  atque  aliae  curae  suspitioncsque  mo- 
verunt. 

Exponam  enim  hodierno  die,  iudices,  omnem  ratio-  ^^' 
nem  facti  et  consilii  mei,  neque  huic  vestro  tanto  studio 
audiendi  nec  vcro  huic  tantac  mukitudini,  quanta  mea 
mcmoria  numquam  ullo  in  iudicio  fuit,  dcero.  nam  si 
ego  in  causa  tam  bona,  tanto  studio  senatus,  consensu 
tam  incredibili  bonorum  omnium,  tam  parato,  tota  deni- 
que  ItaHa  ad  omnem  contentionem  expedita  cessi  tribuni 
plebis,  despicatissimi  hominis,  furori,  contemptissimo- 
rum  consulum  levitatem  audaciamque  pertimui,  nimium 
me  timidiim,  nuUius  animi,  nuUius  consihi  fuisse  confi- 
teor.  quid  enim  simile  fuit  in  Q.  Metello?  cuius  causam  s? 
etsi  omnes  probabant,  tamen  neque  senatus  pubHce  ne- 
que  ulhis  ordo  proprie  nequc  suis  dccretis  Italia  cuncta 
susceperat;  ad  suam  enim  quandam  magis  iUe  gloriam 
quam  ad  perspicuam  salutem  rei  publicae  eam  sumpserat, 
cum  unus  in  legem  per  vim  latam  iurare  noluerat;  deni- 
que  videbatur  ea  condicione  tam  fortis  fuisse,.  ut  cum 
patriae  caritate  constantiae  gloriam  commutaret.  erat 
autem  res  ei  cum  exercitu  C.  Marii  invicto;  habebat  ini- 
micum  C.  Marium,  conservatorem  patriae,  sextum  iam 
ilhmi  consulatum  gerentem;  res  erat  cum  L.  Saturnino, 
iterum  tribuno  plebis,  vigiLante  homine  et  in  causa  po- 
pulari  si  non  moderate,  at  certe  popularitcr  abstinenter- 
que  versato;  cessit,  ne  aut  victus  a  fortibus  viris  cum 
dedecore  caderet  aut  victor  multis  et  fortibus  civibus  rem 
pubHcam  orbaret:  meam  causam  senatus  palam,  equester  38 
Ordo  acerrime,  cuncta  Italia  publice,  omnes  boni  proprie 


14  M.  TULLII  CICERONIS 

enixcquc  susccpcrant;  cas  rcs  gesscram,  quarum  non 
unus  auctor,  scd  dux  onmium  voluntatis  fuisscm,  quac- 
quc  non  modo  ad  singularcm  mcam  gloriam,  scd  ad 
communcm  salutem  onmium  civium  et  prope  gcntium 
pertincrent;    ca   condicione  gesscram,   ut   mcum   factum 

17  sempcr  onmes  pracstarc  tucriquc  dcbercnt.  crat  autcm 
mihi  contcntio  non  cum  victorc  cxcrcitu,  scd  cum  opcris 
conductis  ct  ad  diripicndam  urbcm  concitatis;  habebam 
inimicum  non  C.  Marium,  tcrrorem  hostium,  spcm  sub- 
sidiumque  patriae,  sed  duo  importuna  prodigia,  quos 
egestas,  quos  acris  alicni  magnitudo,  quos  levitas,  quos 

39  imj^robitas  tribuno  plcbis  constrictos  addixcrat;  ncc  mihi 
erat  rcs  cum  Saturnino,  qui,  quod  a  se  quaestorc  Ostiensi 
per  ignominiam  ad  principem  ct  senatus  et  civitatis,  M. 
Scaurum,  rcm  frumentariam  translatam  sciebat,  dolorcm 
suum  magna  contcntione  animi  persequebatur,  sed  cum 
scurrarum  locuj^lctium  scorto,  cum  sororis  adultero,  cum 
stuprorum  saccrdotc,  cum  venefico,  cum  testamentario, 
cum  sicario,  cum  latrone:  quos  homines  si,  id  quod  fa- 
cilc  factu  fuit  et  quod  ficri  debuit  quodquc  a  me  optimi 
et  fortissimi  civcs  fiagitabant,  vi  armisque  supcrasscm, 
non  vcrcbar  ne  quis  aut  vim  vi  dcpulsam  rcprchcndcret 
aut  pcrditorum  civium  [vel  potius  domcsticorum  hostium] 
mortem  maereret.  sed  me  ilhi  moverunt;  omnibus  in 
contionibus  illa  furia  clamabat  sc  quae  faccret  contra  sa- 
lutcm  mcam  faccre  auctorc  Cn.  Pom])cio,  clarissimo  viro 
mihiquc  et  nunc  et  quoad  licuit  amicissimo;  ]M.  Crassus, 
quocum  mihi  onmes  erant  amicitiac  ncccssitudincs,  vir 
fortissimus,  nh  eadcm  illa  pcstc  infcstissimus  esse  meis 
fortunis  pracdicabatur;  C.  Cacsar,  (pii  a  mc  nullo  mco 
merito  aHcnus  esse  dcbcbat,  inimicissinms  cssc  mcac  sa- 

40  luti  ab  codcm  cotidianis  contionibus  diccbatur.  his  se 
tribus  auctoribus  in  consiliis  capicndis,  adiutoribus  in  re 
gcrcnda  csse  usurum  dlcebat;  ex  quibus  unum  liabcrc 
excrcitum  in  Italia  maxinuun;  duo,  qui  privati  tum  csscnt, 
ct  pracsto  csse  ct  pararc,  si  vcllcnt,  cxcrcitum  possc  id- 
(pie  facturos  esse  dicebat;  ncc  mihi  illc  iudicium  populi 
ncc  legitimam  aliquam  contcntioncm  ncc  disccj)tationem 
aut  causac  dlctioncm,  scd  vim,  arma,  cxcrcitus,  impcra- 

18  torcs,  castra  dcuuntiabat.    (piid?  crgo  inimici  oratio,  vana 


PRO  V.  SESTIO  OKATIO  39-43.  15 

praesertim,  tam  improbe  iu  clarissiinos  viros  coniecta  mc 
movit?  me  vero  non  illius  oratio,  scd  eorum  taciturnitas, 
in  quos  illa  oratio  tam  improba  conferebatur:  qui  tum, 
quamquam  ob  alias  causas  tacebant,  tamen  liominibus 
omnia  timentibus  tacendo  loqui,  non  infitiando  confiteri 
videbantur:  illi  autem  alio  tum  timore  perterriti  [quod 
acta  illa  atque  onmis  res  anni  superioris  labefactari  a 
praetoribus,  infirmari  a  senatu  atque  principibus  civitatis 
putabant,]  tribunum  popularem  a  se  alienare  nolebant 
suaque  sibi  propiora  esse  pericula  quam  mea  loqueban- 
tur.  sed  tamen  et  Crassus  a  consulibus  mcam  causam  41 
suscipiendam  esse  dicebat  et  eorum  fidem  Pompeius  im- 
plorabat  neque  se  privatum  publice  susceptae  causae  de- 
futurum  esse  dicebat;  quem  virum  studiosum  mei,  cupi- 
dissimum  rei  publicae  conservandae,  [domi  meae]  certi 
homines  [ad  eam  rem  positi]  monuerunt,  ut  esset  cautior, 
eiusque  vitae  a  me  insidias  apud  me  domi  positas  esse 
dixerunt,  atque  Iianc  eius  suspitionem  alii  litteris  mitten- 
dis ,  alii  imntiis ,  alii  coram  ipsi  excitaverunt ,  ut  ille,  cum 
a  me  certc  nihil  timeret,  ab  illis,  ne  quid  meo  nomine 
molirentur,  sibi  cavendum  putaret;  ipse  autem  Caesar, 
quem  maxime  homines  ignari  veritatis  mihi  esse  iratum 
putabant,  erat  ad  portas,  erat  cum  impcrio,  erat  inltalia 
eius  exercitus  inque  eo  exercitu  ipsius  tribuni  plebis, 
inimici  mei,  fratrem  praefecerat.  haec  ero:o  cum  viderem  19 
—  neque  emm  erant  occulta  — ,  senatum,  sme  quo  civi- 
tas  stare  non  posset,  omnino  de  civitate  esse  sublatum; 
consules,  qui  duces  publici  consilii  esse  deberent,  per- 
fecisse  ut  per  ipsos  publicum  eonsilium  funditus  tollere- 
tur;  eos,  qui  plurimum  possent,  opponi  omnibus  con- 
tionibus,  falso,  sed  formidolose  tamen,  auctores  ad 
perniciem  meam;  contiones  haberi  cotidie  contra  me, 
vocem  pro  me  ac  pro  re  pu])Iica  neminem  mittere;  in- 
tenta  signa  legionum  cxistimari  cervicibus  ac  bonis  vestris 
falso,  sed  putari  tamen;  coniuratorum  copias  veteres  et 
efi^usam  illam  ac  f  superatam  Catilinae  inqiortunam  manimi 
novo  duce  et  insperata  commutatione  reruni  esse  renova- 
tam  — :  haec  cum  viderem,  quid  agerem,  iudiccs?  scio  43 
enim  tum  non  mihi  vestrum  studium,  sed  meum  prope 
vestro  defuisse.    contenderem  contra  tribunum  plebis  pri- 


16  M.  TUI-LII  CICERONIS 

vatus  armls?  viclssent  Improbos  boiii,  fortcs  Incrtis;  In- 
terfcctus  csset  is,  qui  hac  una  medlcina  sola  potuit  a  rci 
])ublicae  peste  dcpcUi:  quld  dcindc?  quls  rcliqua  i^rac- 
staret?  cui  dcnique  erat  dubiuni  quln  ille  sanguis  tribu- 
nlclus,  nullo  praesertim  publico  consllio  profusus,  con- 
sulcs  ultores  et  defensores  csset  habiturus?  cum  quidam 
in  contionc  dixisset  aut  mihl  semcl  pereundum  aut  bis 
esse  vincendum.  quid  erat  bis  vinccrc?  id  profecto,  ut, 
si  cum  amentissimo  tribuno  plebis  deccrtassem,  cum  con- 

44  suHbus  ceterisque  eius  ultoribus  dimicarcm.  ego  vero, 
vel  si  pereundum  fuisset,  ac  non  accipicnda  phiga  mihi 
sanabihs,  illi  mortifera,  qui  imposuissct,  semel  pcrlre 
tanien,  iudiccs,  maluisscm  quam  bis  vincere;  erat  enini 
iUa  altcra  eius  modi  contcntio,  ut  nequc  victi  ncque  victo- 
res  rem  publicam  tcnere  possemus.  quid?  si  in  prima 
contentione  vi  tribunicia  victus  in  foro  cum  nmltis  bonis 
viris  concidisscm?  senatum  consulcs,  crcdo,  vocassent, 
qucm  totum  de  civitatc  dclerant;  ad  arma  vocarent,  qui 
ne  vestitu  quidem  dcfcndi  rem  publicam  sissent;  a  tri- 
buno  plebis  post  Interitum  meuia  dissedissent,  qui  ean- 
dcm  horam  meae  pestis  et  suorum  pracmiorum  esse  vo- 
luisscnt.  unum  cnim  mihi  rcstabat  illud,  quod  forsitan 
non  nemo  vlr  fortis  et  acris  animi  magnique  dixerlt:  're- 
stltisscs,  repugnasscs,  mortcm  pugnans  oppetisses.'  dc 
quo  te,  te,  inquani,  patria,  tcstor  ct  vos,  pcnates  patril- 
que  dci,  mc  vestrarum  scdum  tcmplorumque  causa,  me 
proptcr  salutem  mcorum  civium,  quae  mihi  scmper  fuit 
mca  carior  vita,  dimlcationem  caedcmque  fugisse.  etcnim 
si  mihi  in  aH({ua  nave  cum  meis  amicis  navigantl  hoc, 
iudlccs,  accldissct,  ut  nudti  cx  multis  locls  pracdones 
chissibus  cani  navcm  sc  opprcssuros  minitarcntur,  nisi 
me  unum  slbi  dcdidissent,  si  id  vectores  ncgarent  ac 
mecuni  simul  intcrire  quam  mc  tradcre  hostlbus  mallcnt, 
iccisscm  ipsc  mc  potlus  In  profundum,  ut  ccteros  conscr- 
varcm,  (juam  illos  mci  tam  cuj)Idos  non  modo  ad  ccrtam 

1«  mortcm,  scd  iu  niagnum  vltac  discrimcn  adduccrcm.  cuni 
vero  in  lianc  rci  pubHcac  navcm  ercptls  senatui  guber- 
nacuHs  fluitantcm  In  alto  tcmpcstatibus  scditionum  ac 
(Hscordlarum  armatac  tot  classcs,  nisl  cgo  cssem  unus 
dcdltus,  incursurac  vidcrentur,  cum  proscri])tio,    cacdcs. 


20 

45 


PRO  P.  SESTIO  OKATIO  44—48.  17 

dlreptio  denuntiaretur,  cum  alii  me  suspitione  periculi  sui 
non  dcfenderent,  alii  vetere  odio  bonorum  incitarentur, 
alii  inviderent,  alii  obstare  sibi  me  arbitrarentur,  alii  ulcisci 
dolorem  aliquem  suum  vellent,  alii  rem  ipsam  publicam 
atque  liunc  bonorum  statum  otiumque  odissent  et  ob 
hasce  causas  tot  tanique  varias  me  unum  deposcerent,  de- 
pugnarem  potius  cum  summo  non  dicam  exitio,  sed  peri- 
culo  certe  vestro  liberorumque  vestrorum  quam  [non]  id, 
quod  omnibus  impendebat,  unus  pro  omnibus  susciperem 
ac  subirem?  *victi  essent  improbi.'  at  cives,  at  ab  eo  47 
privato,  qui  sine  armis  etiam  consul  rem  publicam  con- 
servarat:  sin  victi  essent  boni,  qui  superessent?  nonne 
ad  servos  videtis  rem  publicam  venturam  fui&se?  an 
milii  ipsi,  ut  quidam  putant,  fuit  mors  aequo  animo  op- 
petenda?  quid?  tum  mortemne  fugiebam?  an  erat  res 
ulla,  quam  mihi  magis  optandam  putarem?  aut  ego  illas 
res  tantas  in  tanta  improborum  multitudine  cum  gerebam, 
non  mihi  mors,  non  exitium  ob  oculos  versabatur?  non 
haec  denique  a  me  tum  tamquam  fata  in  ipsa  re  gerenda 
canebantur?  an  erat  mihi  in  tanto  luctu  meorum,  tanta 
diiunctione,  tanta  acerbitate,  tanta  spohatione  omnium 
rerum,  quas  mihi  aut  natura  aut  fortuna  dederat,  vita 
retinenda?  tam  eram  rudis,  tam  ignarus  rerum,  tam  ex- 
pers  consiHi  aut  ingenii?  nihil  audieram?  nihil  videram? 
nihil  ipse  legendo  quaerendoque  cognoveram?  nesciebam 
vitac  brevem  esse  cursum,  gloriae  sempiternum?  cuni 
esset  omnibus  definita  mors,  optandum  esse  ut  vita,  quae 
necessitati  deberetur,  patriae  potius  donata  quam  reser- 
vata  naturae  videretur?  nesciebam  inter  sapientissimos 
homines  hanc  contentionem  fuisse,  ut  alii  dicerent  animos 
hominum  sensusque  morte  restingui,  aHi  autem  tum  men- 
tis  maxime  sapientium  ac  fortium  virorum,  cum  ex  cor- 
pore  excessissent,  sentire  ac  vigere?  quorum  alterum 
fugiendum  non  esse,  carere  sensu,  aherum  etiam  optan- 
dum,  mcHore  esse  sensu.  denique,  cum  omnia  semper  43 
ad  dignitatem  rettulissem  nec  sine  ea  quicquam  expeten- 
dum  esse  homini  in  vita  putassem,  mortem,  quam  etiam 
virgines  Athenis,  regis,  opinor,  Erechthei  liHae,  pro  pa- 
tria  contempsisse  dicuntur,  ego  vir  consularis  tantis  rebus 
gestis  timerem?    praesertim  cum  eius  esscm  civitatis,  ex 

Ciccronis  vol.   V.  2 


22 

41) 


18  ISI.  TCLLII  CICERONIS 

qiia  C.  Muclus  solus  in  castra  Porsenae  venlsset  eumque 
intcrflcerc  proposlta  slhi  morte  conatus  csset;  ex  qua  P. 
Decius  prhnum  pater,  post  aliquot  annos  patria  vlrtute 
praedltus  filius  se  ac  vltam  suam  Instructa  acle  pro  salute 
populi  Komani  victorlaque  devovlsset;  ex  qua  innumera- 
blles  alll  partlm  adlpiscendae  laudis,  partim  vltandae 
turpltudlnls  causa  mortem  in  varils  bellls  aequlsslmis 
anlmls  oppetlssent;  in  qua  civitate  Ipse  memlnlssem  pa- 
trem  liulus  M.  Crassi,  fortlssimum  virum,  ne  videret 
victorem  vivus  inimlcum,  eadem  sibi  manu  vitam  ex- 
liausisse,  qua  mortem  sacpe  hostlbus  obtuHsset.  haec 
ego  et  muka  aha  cogltans  hoc  vldcbam,  si  causam  pu- 
blicam  mea  mors  peremlsset,  nemlnem  umquam  fore  qui 
auderet  susclpere  contra  improbos  clvis  salutcm  rei  pu- 
bhcae;  itaque  non  solum  si  vl  interlssem,  sed  etlam  si 
morbo  exstlnctus  essem,  fore  putabam  ut  exemphun  rei 
pubhcae  conservandae  mecum  slniul  Interiret:  quls  enim 
umquam  me  a  senatu  populoque  Romano  tanto  omnlum 
bonorum  studlo  non  restituto,  quod  certe,  si  essem  inter- 
fectus,  accidcre  non  potulsset,  ullam  rel  pubhcae  partem 
cum  sua  mlnima  invidia  auderct  attlnocre?  servavi  icri- 
tur  rem  publicam  dlscessu  meo,  ludlces;  caedem  a  vobis 
hberisquc  vestris,  vastitatem,  Incendla,  raplnas  meo  do- 
lore  luctuque  dcpuh,  et  unus  bls  rem  pubhcam  servavi, 
semcl  gloria,  iterum  acrumna  mca.  neque  enim  In  lioc 
me  homlnem  csse  infitlabor  unupiam,  ut  me  optimo  fratre, 
carissimis  hberis,  fidlssima  conluge,  vestro  conspectu, 
patria,  hoc  honoris  gradu  sine  dolorc  carulsse  glorier; 
quod  si  fecisscm,  quod  a  me  bencficlum  habcrctls,  cum 
pro  vobls  ea,  quac  mlhl  cssent  vllla,  rchqulsscm?  hoc 
meo  quldcni  anlmo  summi  In  })atriam  amorls  niei  slgnum 
esse  debet  ccrtlsslmum ,  quod  cum  abesse  ab  ca  sinc 
summo  dolorc  non  possem,  hunc  me  pcr^^eti  quam  iham 
0  hibcfactarl  ab  improbis  mahil.  mcmincram,  iudlccs,  dl- 
vinum  IHum  virum  atque  ex  Isdcm  (|uibus  nos  radiclbus 
natum  ad  salutem  huius  imperii,  C.  jMarium,  sunnna 
senectutc,  cum  vi  prope  iustorum  armorum  profugisset. 
priino  scnilc  corpus  ])ahuhbus  occuhasse  dcmersum, 
delndc  ad  Infiniorum  ac  tcnuisslnu)ruin  hominum  [Min- 
turnis]  mis^ericordlani  confugissc;   indc  naviglo  pcrparvo, 


23 


PRO  P.  SESTIO  OKATIO  49-53.  19 

cum  omnls  portus  terrasque  fu2;eret,  in  oras  Africae  dc- 
scrtissimas  pervcnissc.  atquc  illc  vitam  suam,  nc  inultus 
cssct,  ad  incertissimam  spem  et  ad  rei  publicae  fatum 
rescrvavit:  cgo,  qui,  qucmad  modum  multi  in  scnatu  me 
abscntc  dixcrunt,  pcriculo  rcl  ])ublicac  vivebam,  quique 
ob  cam  causam  consularibus  littcris  dc  scnatus  sententia 
exteris  nationibus  commcndabar,  nonnc,  si  mcam  vitam 
dcseruisscm,  rcm  publicam  prodidlssem?  in  qua  quidem 
nunc  mc  rcstltuto  vivit  mecum  simul  cxemplum  iidei  pu- 
blicae;  quod  si  immortale  retinctur,  quis  non  intcllegit 
immortalem  hanc  civitatem  futuram?  nam  cxterna  bclla  ^^ 
rcgum,  gcntium,  nationum  iam  pridcm  ita  exstlncta  sunt, 
ut  praeclare  oum  eis  agamus,  quos  pacatos  esse  patiamur. 
denique  ex  bclllca  victoria  non  fcre  quemquam  est  invidia 
civium  consecuta:  domcsticis  malis  et  audacium  civium 
consiliis  sacpe  est  rcsistcndum  corumquc  periculorum  est 
in  rc  publica  rctlnenda  medlcina;  quam  omnem,  ludlces, 
perdldlssctls,  si  meo  interitu  senatui  populoque  Komano 
doloris  sui  de  me  declarandi  potcstas  esset  crepta.  qua 
re  monco  vos,  adulescentes ,  atque  hoc  mco  iurc  praeci- 
pio,  qui  dlgnitatcm,  qui  rcm  publicam,  qui  gloriam 
spectatls,  ne,  si  quae  vos  aliquando  necessitas  ad  rem 
publicam  contra  improbos  civis  dcfendendam  vocabit, 
seo;niores  sitis  et  recordatione  mei  casus  a  consiliis  forti- 
bus  refuglatis.  primum  non  est  perlculum  ne  quis  um-  o2 
quam  incldat  in  cius  modi  consulcs,  praescrtim  si  erit 
eis  id,  quod  dcbetur,  pcrsolutum;  dcinde  numquam  iam, 
ut  spcro ,  qulsquam  improbus  consIHo  et  auxIJio  bonorum 
se  oppugnare  rem  publicam  dicet  illis  taccntibus,  nec  ar- 
mati  cxercitus  terrorcm  opponet  togatis;  neque  erit  iusta 
causa  ad  portas  scdenti  Impcratori,  qua  re  suum  terro- 
rcm  falso  iactari  opponlque  patiatur;  numquam  dcnlquc 
erit  tam  opprcssus  scnatus,  ut  ei  ne  supplicandi  quidcm 
ac  lugendi  slt  potestas,  tam  captus  equcster  ordo,  ut 
equites  Komani  a  consule  relcgcntur.  quae  cum  onmia  .. 
atquc  ctiam  multo  alia  malora,  quac  consulto  practerco, 
accldissent,  videtis  me  tamcn  in  mcam  pristinam  digni- 
tatcQi  brevi  tempore  doloris  interiecto  rei  publicae  voce 
esse  revocatum.  ^.. 

Sed  ut  revcrtar  ad  illud,   quod  mihi  in  hac  omni  est  53 

2* 


20  M.  TITLLII  CICERONIS 

oratione  propositum,  omnibus  malis  illo  anno  scelere  con- 
8ulum  rem  publicam  esse  confectam,  primum  illo  ipso 
die,  qui  mihi  funestus  fuit,  omnibus  bonis  luctuosus,  cum 
cgo  me  e  complcxu  patriae  conspectuque  vestro  eripuis- 
sem  et  metu  vestri  periculi ,  non  mei ,  furori  hominis ,  sce- 
leri,  perfidiae,  telis  minisque  cessissem  patriamque,  quae 
mihi  erat  carissima,  propter  ipsius  patriae  caritatem  reli- 
quissem,  cum  meum  illum  casum  tam  horribilem,  tam  gra- 
vem,  tam  repentinum  non  sohim  homines,  sed  tecta  urbis 
ac  templa  lugerent,  nemo  vestrum  forum,  nemo  curiam, 
nemo  lucem  aspicere  vellet  —  illo,  inquam,  ipso  die,  die 
dico?  immo  hora  atque  etiam  puncto  temporis  eodem  mihi 
reique  publicae  pernicies,  Gabinio  et  Pisoni  provincia  ro- 
gata  est.  pro  dci  immortales,  custodes  et  conservatores 
huius  urbis  atque  imperii!  quaenam  illa  in  re  publica 
monstra,  quae  scelera  vidistis!  civis  erat  expulsus  is,  qui 
rem  publicam  ex  senatus  auctoritate  cum  omnibus  bonis 
dcfenderat,  et  expulsus  non  alio  aliquo,  sed  eo  ipso  cri- 
LVvvv^  minc;  erat  autem  expulsus  sine  iudicio,  vi,  lapidibus, 
fcrro,  scrvitio  denique  concitato;  lex  erat  lata  vasto  ac 
relicto  foro  et  sicariis  servisque  tradito  et  ea  lex,  quae 
54  ut  ne  ferretur,  senatus  fuerat  veste  mutata.  \hac  tanta 
j^  perturbatione  civitatis  ne  noctcm  quidem  consules  inter 

/V.3 tr^^/V"*'^       meum  interitum  et  suam  praedam  interesse  passi  sunt; 
'  statim  me  perculso  ad  meum  sanguinem  hauriendum  et 

spirante  etiam  re  publica  ad  eius  spolia  detrahenda  ad- 
volaverunt.  omitto  gratulationcs,  epulas,  partitionem 
aerarii,  beneficia,  spcm,  promissa,  pracdam,  laetitiam 
paucorum  in  luctu  onmium:  vcxabatur  uxor  mea;  liberi 
ad  neccm  (|uaercbantur;  gener  et  Piso  gcner  a  Pisonis 
consulis  pcdibus  supplcx  reicicbatur;  bona  diripiebantur 
eaque  ad  consulcs  dcfercbantur;  domus  ardcbat  in  Pala- 
tio;  consules  epulabantur.  quod  si  meis  incommodis  lae- 
tabantur,  urbis  tamen  periculo  commoverentuf.  ] 
gj/  8cd  ut  a  nica  causa  iam  reccdam,  rcTiquas  illius 
anni  pcstis  rccordamini:  —  sic  cnim  facilhmc  pcrspicictis 
quantam  vim  onmium  rcmediorum  a  magistratibus  pro- 
ximis  res  publica  desiderarit  —  legum  multitudinem,  cum 
earum,  quae  hitae  sunt,  tum  vero  quae  pronudgatae  fue- 
runt.    nam  latae  quidcm  sunt  consulibus  ilHs,  taccntibus 


v^ 


20 

56 


PRO  P.  SESTIO  ORATTO  54—58.  21 

dicam?  immo  vero  etiam  approbantibus ,  iit  censoria 
notio  et  gravissimum  iudicium  sanctissimi  magistratus  dc 
re  publica  tolleretur,  ut  conlegia  non  modo  illa  vetera 
contra  senatus  consultum  restituerentur,  sed  ah  uno  gla- 
diatore  innumerabilia  alia  nova  conscriberentur,  ut  re- 
missis  senis  et  trientibus  quinta  prope  pars  vectigalium 
tolleretur,  ut  Gabinio  pro  illa  sua  Cilicia,  quam  sibi,  si 
rem  pubh*cam  prodidisset,  pactus  erat,  Syria  daretur,  et 
uni  helluoni  bis  de  eadem  re  deliberandi  et  rogata  lege 
utrique  potestas  contra  Sempromnm  legem  fieret  provin- 
ciae  commutandae.  mitto  eam  legem,  quae  omnia  iura 
religionum,  auspiciorum,  potestatum,  omnis  leges,  quae 
sunt  de  iure  et  de  tempore  legum  rogandarum,  una  ro- 
gatione  delevit;  mitto  omnem  domesticam  labem;  etiam 
exteras  nationes  illius  anni  furore  conquassatas  vide- 
bamus:  lege  tribunicia  Matris  Magnae  Pessinuntius  ille 
sacerdos  expulsus  et  spoliatus  sacerdotio  est  fanumque 
sanctissimarum  atque  antiquissimarum  religionum  ven- 
ditum  pecunia  grandi  Brogitaro,  impuro  homini  atque 
indigno  illa  rehgione,  praesertim  cum  ea  sibi  ille  non 
colendi,  sed  violandi  causa  appetisset;  appellati  reges  a 
populo,  qui  id  numquam  ne  a  senatu  quidem  postulas- 
sent;  reducti  exsules  Byzantium  condemnati  tum,  cum 
indemnati  cives  e  civitate  eiciebantur;  rex  Ptolemaeus,  57 
qui  si  nondum  erat  ipse  a  senatu  socius  appellatus,  erat 
tamen  frater  eius  regis,  qui  cum  esset  in  eadem  causa, 
iam  erat  a  senatu  illum  honorem  consecutus,  erat  eodem 
genere  eisdemque  maioribus,  eadem  vetustate  societatis, 
denique  erat  rex,  si  nondum  socius,  at  non  hostis,  paca- 
tus,  qliietus,  fretus  imperio  populi  Romani  regno  paterno 
atque  avito  regali  otio  perfrucbatur,  de  hoc  niliil  cogi- 
tante,  nihil  suspicante,  eisdem  operis  sufFragium  ferenti- 
bus  est  rogatum,  ut  sedens  cum  purpura  et  sceptro  et 
ilHs  insignibus  regiis  praeconi  pubhco  subiceretur,  et  im- 
perante  populo  Romano,  qui  etiam  bello  victis  regibus 
regna  reddere  consuevit,  rex  amicus  nuJla  iniuria  com- 
memorata,  nulHs  rebus  repetitis  cum  bonis  omnibus  pu- 
bhcaretur.  muha  acerba,  muha  turpia,  muha  turbulenta  ^J 
habuit  ille  annus:  tamen  ilU  sceleri,  quod  in  me  illorum 
immanitas  edidit,  haud  scio  an  recte  hoc  proximum  esse 


y\ 


22  M.  TULLIl  CICERONIS 

(llcanuip.  Antiochum  Magnum  illum  maicrcs  nostri 
magna  belli  contcntione  terra  marique  superatum  intra 
montem  Taurum  regnare  iusserunt;  Asiam,  qua  illum 
nuiltarunt,  Attalo,  ut  is  regnaret  in  ea,  condonaverunt, 
cum  Armeniorum  rege  Tigranc  grave  bellum  luiper  ipsi 
diuturnumque  gessimus,  cum  jllc  iniuriis  in  socios  nostros 
infercndis  bello  prope  nos  lacessisset;  hic  et  ipse  per  se 
vehcmens  fuit  et  acerrinuim  hostem  huius  imperii  Mithri- 
datem  pulsum  Ponto  opibus  snis  regnoque  dcfendit,  et 
ab  L.  Lucullo,  summo  viro  atque  imperatore,  t  pulsus, 
animo  tamcn  hostih  cum  reliquis  suis  coj)iis  in  pristina 
mente  mansit:  hunc  Cn.  Pompeius  cum  in  suis  castris 
supplicem  abiectum  vidisset,  erexit  atque  insigne  regium, 
quod  ille  de  suo  capite  abieccrat,  reposuit  et  certis  rebus 
impcratis  rcgnare  iussit,  nec  minus  et  sibi  et  Imic  im- 
pcrio  gloriosum   putavit    constitutum  a  se  regem  quam 

59  constrictum  videri:  qui  hellum  sociis  z^tulit,  gessit,  qui 
ct  ipse  hostis  fuit  populi  llomani  et  acerrimum  hostem 
in  regnum  rcccpit,  qui  conflixit,  qui  signa  contulit,  qui 
de  imperio  paene  certavit,  regnat  hodic  et  amicitiae  no- 
men  ac  societatis,  quod  armis  violarat,  id  precibus  est 
consecutus:  ille  Cjprius  miser,  qui  scmper  amicus,  sem- 
per  socius  fuit,  de  quo  nulla  umquam  suspitio  durior  aut 
ad  senatum  aut  ad  impcratores  adlata  nostros  est,  vivus, 
ut  aiunt,  cst  ct  vidcns  cum  victu  ac  vestitu  suo  publica- 
tus.  en  cur  cetcri  reges  stabilem  esse  suam  fortunam 
arbitreutur,  cum  hoc  illius  funesti  anni  prodito  exemplo 
vidcant  pcr  trlbunum  aliqucm  ct  sescentas  opcras  sc  for- 

28  tunis  spoliari  et  rcgno  onmi  posse  nudari!  at  ctiam  eo 
negotio  M.  Catonis  splcndorcm  maculare  voluerunt,  ignari 
quid  gravitas,  quid  integritas,  quid  niagnitudo  animi, 
(juid  denique  virtus  valeret,  quac  in  tempcstate  saeva 
(lulcta  est  et  lucet  in  tcnebrls  ct  pulsa  loco  mauct  tamen 
at^pic  haeret  in  patria  splcndetcpic  pcr  scsc  sempcr  nequc 
jilicnis  umcpiam  sordibus  obsolcscit.  non  illi  ornandum 
M.  Catoncm,  scd  relegandum,  ncc  illi  committcndum  illud 
nogotium,  scd  imponcndum  putavcrunt,  qui  in  contionc 
j)alam  dlxcrint  lluguam  sc  cvcllisse  i\L  Catoni,  quae 
scmj)er  contra  extraordlnarias  j)otestates  libcra  fuissct. 
senticnt,  ut  spcro,  brevi  tempore  manere  libertatcm  illam, 


PllO  P.  SESTIO  ORATIO  59  -  63.  23 

atque  hoc  etiam,  si  fieri  potuerit,  esse  maiorem,  quod 
cum  consulibus  illis  M.  Cato,  etiam  cum  iam  desperasset, 
aliquid  auctoritate  sua  profici  posse,  tamen  voce  ipsa  ac 
dolore  pugnavit,  et  post  mcum  discessum  eis  Pisonem 
vcrbis  flcns  meum  ct  rci  publicae  casum  vcxavit,  ut  illum 
hominem  pcrditissimum  atque  impudentissimum  paene 
iam  provinciae  paeniteret.  cur  igitur  rogationi  paruit?  oi 
quasi  vero  ille  non  in  alias  quoque  legcs,  quas  iniuste 
rogatas  putaret,  iam  ante  iuraverit !  non  ofFcrt  sc  ille  istis 
tcmeritatibus,  ut,  cum  rci  pubhcae  nihil  prosit,  se  civi 
rem  pubhcam  privet.  consule  me  cum  esset  designatus 
tribunus  plebis,  obtuHt  in  discrimen  vitam  suam;  dixit 
eam  sententiam,  cuius  invidiam  capitis  periculo  sibi  prae- 
standam  videbat;  dixit  vehementcr;  cgit  acriter;  ca,  quae 
sensit,  prae  se  tulit;  dux,  auctor,  actor  rerum  illarum 
fuit,  non  quo  periculum  suum  non  vidcret,  sed  in  tanta 
rci  publicae  tempestate  nihil  sibi  nisi  de  patriae  periculis 
cogitandum  putabat.  consecutus  est  ipsius  tribunatus.  ", 
quid  ego  dc  singulari  magnitudine  animi  eius  ac  de  in- 
credibili  virtute  dicam?  meministis  illum  dicni,  cum  tcm- 
plo  a  conlega  occupato,  nobis  omnibus  de  vita  eius  viri 
et  civis  timentibus,  ipse  animo  firmissimo  venit  in  tem- 
plum  et  clamorcm  hominum  auctoritate,  impctum  impro- 
borum  virtute  sedavit.  adiit  tum  pcriculum,  scd  adiit  ob 
eam  causam,  quac  quanta  fuerit  iam  mihi  diccre  non  est 
necesse:  at  si  isti  Cjpriae  rogationi  sceleratissimae  non 
paruisset,  haercret  illa  nihilo  minus  rei  publicae  turpi- 
tudo;  regno  enim  iam  pubhcato  de  ipso  Catone  erat 
nominatim  rogatum;  quod  ille  si  repudiasset,  dubitatis 
quin  ei  vis  esset  adkita,  cum  omnia  acta  illius  aimi  per 
unum  illum  labefactari  viderentur?  atque  etiam  hoc  vi-  «3 
debat:  quoniam  illa  in  re  pubHca  macula  rcgni  publicati 
mancret,  quam  nemo  iam  posset  eluere,  quod  ex  mahs 
boni  posset  in  rem  pubhcam  i^ervenire,  id  utilius  esse 
per  se  conservari  quam  pcr  ahos.  atque  ille  etiam  si 
aha  quapiam  vi  expelleretur  illis  temporibus  ex  hac  urbe, 
facile  pateretur:  etenim  qui  superiore  anno  senatu  caruis- 
set,  quo  si  tum  veniret,  me  tamen  socium  suorum  in  re 
publica  consiliorum  videre  posset,  is  aequo  animo  tum 
me  expulso  et  meo   nomine  cum  universo  senatu,   tum 


24  M.  TULLIl  CICERONIS 

sententia  sua  condemnata  in  hac  urbe  esse  posset?  ille 
vero  eidem  tempori  cui  nos,  eiusdem  furori,  eisdem  con- 
sulibus,  eisdem  minis,  insidiis,  periculis  cessit.  luctum 
nos  hausimus  maiorem,  dolorem  ille  animi  non  minorem. 
30  his  de  tot  tantisque  iniuriis  in  socios,  in  reges,  in  civi- 
tates  liberas  consulum  querella  esse  debuit;  in  eius  ma- 
gistratus  tutela  reges  atque  exterae  nationes  semper 
fuerunt;  ecquae  vox  umquamest  audita  consulum?  quam- 
quam  quis  audiret,  si  maxime  queri  vellent?  de  Cyprio 
rege  quererentur,  qui  me  civem  nullo  meo  crimine,  pa- 
triae  nomine  laborantem  non  modo  stantem  non  defen- 
derant,  sed  ne  iacentem  quidem  protexerant?  cesseram, 
si  alienam  a  me  plebem  fuisse  voltis,  quae  non  fuit,  in- 
vidiae;  si  commoveri  omnia  videbantur,  tempori;  si  vis 
suberat,   armis;   si    societas   magistratuum,    pactioni;   si 

65  periculum  civium,  rei  publicae.  cur,  cum  de  capite  civis 
—  non  disputo  cuius  modi  civis  —  et  de  bonis  proscri- 
ptio  ferretur,  cum  et  sacratis  legibus  et  xii  tabulis  san- 
ctum  csset,  ut  ne  cui  privilegium  inrogari  liceret  neve 
de  capite  nisi  comitiis  centuriatis  rogari,  nulla  vox  est 
audita  consulum,  constitutumquc  est  illo  anno,  quantum 
in  illis  duabus  huius  imperii  pestibus  fuit,  iure  posse  per 
operas  concitatas  quemvis  civem  nominatim  tribuni  plebis 

66  concilio  ex  civitatc  cxturbari?  quae  vero  promul- 
gata  illo  anno  fucrint,  quae  promissa  multis,  quae  con- 
scripta,  quae  sperata,  quae  cogitata,  quid  dicam?  qui 
locus  orbi  terrae  iam  non  erat  alicui  destinatus?  cuius 
ncgotii  publici  cogitari,  optari,  fingi  curatio  potuit,  quae 
non  esset  attributa  atque  discripta?  quod  gcnus  imperii 
aut  quae  provincia,  quac  ratio  aut  flandae  aut  conflandae 
pecuniae  non  reperiebatur?  quae  regio  orave  terrarum 
crat  latior  in  qua  non  rcgnum  aliquod  statuerctur?  quis 
autcm  rcx  crat,  qui  illo  aniio  non  ant  cmendum  sibi  quod 
non  habcbat,  aut  rcdimendum  quod  liabcbat  arbitrarctur? 
quis  provinciam,  quis  pecuniam,  quis  legationem  a  senatu 
petebat?  damnatis  de  vi  restitutio,  consulatus  pctitio  ipsi 
illi  j)oj)ulari  saccrdoti  comjiarabatur.  hacc  gcmcbant 
boni,  sj)crabant  imjirobi,  agcbat  tribunus  plcbis,  consules 

jjj  adiuvabant. 

67  I  lic  aliquando,  scrius  quam  ij)sc  vellct,  Cn.  Pomj)eius, 


PRO  P.  SESTIO  ORATIO  64-69.  25 

invitissimis  cis,  qui  mentem  optimi  ac  fortissimi  viri  suis 
consiliis  fictisquc  terroribus  a  dcfensione  meae  salutis 
averterant,  excitavit  illam  suam  non  sopitam,  sed  suspi- 
tione  aliqua  retardatam  consuetudinem  rei  publicae  bene 
gerendae:  non  est  passus  ille  vir,  qui  sceleratissimos 
civis,  qui  acerrimos  hostis,  qui  maximas  nationes,  qui 
reges,  qui  gentis  feras  atque  inauditas,  qui  praedonum 
infinitam  manum,  qui  etiam  servitia  virtute  victoriaque 
domuisset,  qui  omnibus  bellis  terra  marique  comprcssis 
imperium  populi  Romani  orbis  terrarum  terminis  definis- 
eet,  rem  publicam  everti  scelere  paucorum,  quam  ipse 
non  solum  consiliis,  sed  etiam  sanguine  suo  saepe  ser- 
vasset:  accessit  ad  causam  publicam;  restitit  auctoritate 
sua  reliquis  rebus;  questus  est  de  praeteritis:  fieri  quae- 
dam  ad  meliorem  spem  inclinatio  visa  est.  decrevit  se-  cs 
natus  frequens  de  meo  reditu  Kalendis  luniis,  dissentiente 
nullo,  referente  L.  Ninnio,  cuius  in  mea  causa  numquam 
fides  virtusque  contremuit.  intercessit  Ligus  iste  nescio 
qui,  additamentum  inimicorum  meorum.  res  erat  et 
causa  nostra  eo  iam  loci,  ut  erigere  oculos  et  vivere  vi- 
deretur.  quisquis  erat,  qui  aliquam  partem  in  rneo  luctu 
sceleris  Clodiani  attigisset,  quocumque  venerat,  quod 
iudicium  cumque  subierat,  damnabatur;  inveniebatur 
nemo  qui  se  sufFragium  de  me  tulisse  confiteretur.  de- 
cesserat  ex  Asia  frater  meus  magno  squalore ,  sed  multo 
etiam  maiore  maerore:  huic  ad  urbem  venienti  tota  ob- 
viam  civitas  cum  lacrimis  gemituque  processerat;  loque- 
batur  liberius  senatus;  concurrebant  equites  Romani; 
Piso  ille,  gener  meus,  cui  fructum  pietatis  suae  neque  ex 
me  neque  a  populo  Romano  ferre  licuit,  a  propinquo  suo 
socerum  suum  flagitabat;  omnia  senatus  reiciebat,  nisi 
de  me  primum  consules  rettulisscnt.  quae  cum  res  iani  32 
manibus  teneretur  et  cum  consules  provinciarum  pactione 
libertatem  omnem  perdidissent,  qui  cum  in  senatu  pri- 
vati  ut  de  me  sententias  dicerent  flagitabant,  legem  illi 
ee  Clodiam  timere  dicebant;  cum  hoc  non  possent  iam 
diutius  sustinere,  initur  consilium  de  interitu  Cn.  Pom- 
peii:  quo  patefacto  ferroque  deprehenso  ille  inclusus 
domi  tam  diu  fuit  quam  diu  inimicus  meus  in  tribunatu. 
de  meo  reditu  octo  tribuni  promulgaverunt :   cx  quo  in- 


26  M.  TULLII  CICERONIS 

tcllcotuni  cst  non  milii  absenti  cZtcrcvisse  amicos,  in  ea 
j)racscrtini  fortuna,  in  qua  non  nulli  ctiam,  quos  csse 
j)utavcram,  non  erant,  sed  eos  voluntatcm  scmpcr  ean- 
dem,  libcrtatcm  non  eandcm  scm])cr  habuisse:  nam  ex 
novcm  tribunis,  quos  tamcn  liabucram,  unus  mc  absentc 
dcfluxit,  qui  cognomcn  sibi  cx  Acliorum  imaginibus  ad- 
ripuit,  quo  magis  nationis  cius  csse  quam  gcneris  vidc- 

70  rctur.  lioc  iofitur  anno  maiiistratibus  novis  dcsi<]rnatis, 
cum  omnes  boni  omnem  spem  mclioris  status  in  eorum 
fidcm  convertisscnt,  princej)s  P.  Lcntulus  auctoritatc  ac 
sententia  sua,  Pisonc  et  Gabinio  rcpugnantibus,  causam 
susccpit  tribunisque  j)lcbis  octo  refcrcntibus  jn\acstantis- 
simain  de  me  sententiam  dixit:  qui  cum  ad  gloriam  suam 
atque  ad  amplissimi  bencficii  gratiam  magis  j^crtincrc 
vidcrct  causam  illam  intc2:ram  ad  suum  consulatum  rc- 
scrvari,  tanicn  rcm  talcm  j:)er  alios  citius  quam  per  se 
tardius  confici  malebat. 

^^  IIoc  intcrim  tcmj:)ore  P.  Sestius,  iudiccs,  [dcsignatus] 
itcr  ad  C.  Cacsarcm  j)ro  nica  salutc  suscej)it.  quid  cgerit, 
quantum  j)rofcccrit,  niliil  ad  causam:  cquidcm  cxistimo, 
si  ille,  ut  arbitror,  acquus  nobis  fucrit,  niliil  ab  hoc  j)ro- 
fcctum;  sin  iratior,  non  multum;  scd  tamen  scdulitatcm 
atquc  intcgritatcm  hominis  videtis.  ingredior  iam  in 
Scstii  tribunatum:  nam  hoc  j:)rimum  itcr  dcsignatus  rci 
])ublicac  causa  su«ccpit:  j)crtincrc  ct  ad  concordiam  ci- 
vium  j)utavit  et  ad  j^erficiundi  facultatcm  auimum  Cae- 

72  saris  a  causa  non  abhorrerc.  incunt  magistratum  tribuni 
j)lcbis,  qui  onmcs  se  de  me  j)romulgaturos  confirmarant. 
cx  cis  j)rinccj)s  cmitur  ab  inimicis  mcis,  is,  qucm  hominca 
in  luctu  inridcntcs  Gracchum  vocabant:  quoniam  id  ctiam 
fatuni  civitatis  fuit,  ut  illa  cx  vcj)reculis  extracta  nite- 
dula  rcm  j)ublicam  conarctur  adrodcre;  altcr  vero,  non 
illc  Scn-anus  ab  aratro,  scd  cx  dcscrto  f  Gaviolacliorc 
a  calatis  (iaviis  in  Calatinos  Atillos  insitus,  sublto,  no- 
minibus  in  tabulas  rclatis,  nomcn  suum  de  tabula 
sustulit.  abiit  illc  annus :  resj)irassc  homines  vldc- 
ban(ur  nonduni  rc,  scd  8j)c  rei  j)ublicae  rccuj)crandae. 
cxicrunt  malis  ominibus  atquc  cxsccrationibus  duo  vol- 
turii  j)alu(lati;  quibus  lUinani  ij)sis  cvcnisscnt  ca,  quac 
tmn   homincs  j)rcca])antur!  ncquc  nos  provinciam  Macc- 


PRO  P.  SESTIO  OKATIO  70-74.  27 

(loniam  cum  exercitu  neque  equitatum  in  Syria  et  co- 
liortis  optimas  perdidissemus.  veniunt  Kalendae  lanua- 
riae:  vos  haec  melius  scire  potestis,  equidem  auditadico: 
quae  tuni  frequcntia  scnatus,  quae  cxspectatio  populi, 
qui  concursus  lcgatorum  ex  Italia  cuncta,  quac  virtus, 
actio,  gravitas  P.  Lentuli  consulis  fucrit,  quae  etiam 
conlegae  eius  moderatio  de  mc:  qui  cum  inimicitias  sibi 
mecum  cx  rei  publicae  dissensione  susccptas  esse  dixis- 
set,  eas  se  patribus  conscriptis  dixit  et  tcmporibus  rei 
publicae  permissurum.  tum  princcps  rogatus  sententiam  ^^ 
L.  Cotta  dixit  id,  quod  dignissimum  re  publica  fuit,  nihil 
de  me  actum  esse  iure,  nihil  morc  maiorum,  nihil  legi- 
bus;  non  posse  quemquam  de  civitate  tolli  sine  iudicio; 
de  capite  non  modo  fcrri,  sed  nc  iudicari  quidem  posse 
nisi  comitiis  ccnturiatis ;  vim  fuisse  illam,  flammam  quas- 
satae  rei  publicae  perturbatorumque  temporum  iure  iu- 
diciisque  sublatis ;  magna  rerum  permutatione  impendente 
declinasse  me  paulum  et  spe  reliquac  tranquillitatis  prae- 
sentis  fiuctus  tcmpestatemque  fugisse:  qua  re,  cum  ab- 
sens  rem  publicam  non  minus  magnis  pcriculis  quam 
quodam  tcmpore  praesens  libcrasscm,  non  restitui  mc 
solum,  sed  ctiam  ornari  a  senatu  decere.  disputavit 
etiam  multa  prudenter,  ita  de  me  iUum  amentissimum 
et  profligatissimum  hostcm  pudoris  ct  pudicitiac  scri- 
psisse  quac  scripsisset,  eis  verbis,  rebus,  sententiis,  ut, 
etiam  si  iure  csset  rogatum,  tamen  vim  habere  non  j^os- 
set:  qua  re  me,  qui  nulla  lege  abessem,  non  restitui  lege, 
sed  revocari  senatus  auctoritatc  oportere.  hunc  nemo  74 
erat  quin  verissime  scntirc  diceret;  sed  post  eum  rogatus 
Cn.  Pompeius  approbata  laudataque  Cottae  sententia 
dixit  sese  otii  mci  causa,  ut  omni  populari  concitatione 
defungerer,  censere  ut  ad  -senatus  auctoritatem  populi 
quoque  liomani  beneficium  erga  me  adiungerctur.  cum 
omnes  certatim  aliusque  alio  gravius  atque  ornatius  de 
mea  salute  dixisset  ficretque  sine  ulla  varictate  discessio, 
surrexit,  ut  scitis,  Atilius  hic  Gavianus,  ncc  ausus  est, 
cum  esset  emptus,  intercedere :  noctcm  sibi  ad  dcliberan- 
dum  postulavit.  clamor  senatus,  querellae,  preces,  socer 
ad  pedes  abiectus:  ille  se  adfirmare  postero  die  moram 
nulJam  esse  facturum.    crcditum  est;  discessum  est:  illi 


28  M.  TULLII  CICERONIS 

interea  deliberatori  merces  longa  interposita  nocte  dupli- 
cata  est.  consecuti  dies  pauci  omnino  lanuario  mense  per 
quos  senatum  liaberi  liceret ;  sed  tamen  actum  niliil  nisi  de 
^^  me.  cum  omni  mora,  ludificatione,  calumnia  senatus  au- 
ctoritas  impediretur,  vcnit  tandem  concilio  de  me  agendi 
dies  vni  Kalendas  Februarias.  princeps  rogationis,  vir 
mihi  amicissimus,  Q.  Fabricius,  templum  aliquanto  ante 
lucem  occupavit.  quietus  eo  die  Sestius,  is  qui  est  de  vi 
reus;  actor  hic  defensorque  causae  meae  nihil  progredi- 
tur,  consiha  exspectat  inimicorum  meorum.  quid  ilH,  quo- 
rum  consilio  P.  Sestius  in  iudicium  vocatur,  quo  se  pacto 
gerunt?  cum  forum,  comitium,  curiam  muha  de  nocte 
armatis  hominibus  ac  servis  plerisque  occupavissent,  im- 
petum  faciunt  in  Fabricium,   manus  adferunt,  occidunt 

76  non  nullos,  vohierant  multos.  venientem  in  forum,  virum 
optimum  ct  constantissimum,  M.  Cispium,  tribunum  ple- 
bis,  vi  dej^elhmt;  caedcm  in  foro  maximam  faciunt;  uni- 
versique  destrictis  gLadiis  et  cruentis  in  omnibus  fori 
partibus  fratrcm  meum  [virum  optimum,  fortissimum 
meique  amantissimum,]  ocuHs  quaerebant,  voce  posce- 
bant:  quorum  ille  tcHs  Hbenter  in  tanto  luctu  ac  desiderio 
mei  [non  repugnandi,  sed  moriendi  causa]  corpus  obtu- 
Hsset  suum,  nisi  suam  vitam  ad  spem  mei  reditus  reser- 
vasset.  subiit  tamen  vim  iHam  nefariam  consccleratorum 
latronum  et,  cum  ad  fratris  salutem  a  populo  Romano 
deprecandam  venisset,  pulsus  e  rostris  in  comitio  iacuit 
seque  servorum  et  libertorum  corporibus  obtexit  vitamque 
tum  suam  noctis  et  fugae  praesidio,    non  iuris  iudicio- 

77  rumque  dcfendit.  meministis  tuni,  iudlces,  corporibus 
civium  Tiberim  conq)Ieri,  cloacas  refarciri,  c  foro  spon- 
giis  cffingi  sanguinem,  ut  onmes  tantam  iHam  copiam  ct 
tam  magnificum  apparatum  non  privatum  aut  plebeium, 

3G  sed  patricium  et  praetorium  csse  arbitrarentur.  nihil  nc- 
quc  ante  hoc  tempus  neque  hoc  ipso  turbulentissimo  dic 
criminamini  Scstium.  'atqui  vis  in  foro  vcrsata  est.' 
certc:  quando  cnim  maior?  lapidationes  j)ersae2ie  vidi- 
mus;  non  ita  saej)e,  sed  nlmium  tamen  saepe  gladios; 
caedcm  vero  tantam,  tantos  accrvos  corporum  exstructos, 
nisi  forte  Ilh)  Climauo  atcjue  Octaviano  dle,  quls  umquam 
iu  foro  vidlt?    qua  ex  concitatione  animorum?    nam  ex 


PRO  P.,SEST10  ORATIO  75-79.  29 

pertlnacia  aut  constantia  intcrcessoris  oritur  sacpe  seditio, 
culpa  atque  improbltate  latoris  ohlato  commodo  aliquo 
imperitis  aut  largltlone;  oritur  ex  concertatione  magi- 
stratuum;  orltur  senslm  ex  clamore  primum,  delnde  all- 
qua  dlscessione  contionis;  vix,  sero  et  raro  ad  manus 
pervenitur:  nullo  vero  verbo  facto,  nulla  contione  advo- 
cata,  nulla  lata  lege  concitatam  nocturnam  sedltionem 
quis  audivit?  an  veri  simlle  est,  ut  civis  Komanus  aut  78 
homo  liber  quisquam  cum  gladlo  in  forum  descenderit 
ante  lucem,  ne  de  me  ferri  pateretur,  praeter  eos,  qui  ab 
illo  pestifero  ac  perdito  civi  iam  pridem  rei  publicae 
sanguine  saginantur?  hic  iam  de  ipso  accusatore  quaero, 
qui  P.  Sestium  querltur  cum  multitudlne  in  tribunatu  et 
cum  praesidio  magno  fuisse,  num  illo  die  fuerit?  certe 
non  fuit.  victa  igitur  est  causa  rei  publicae  et  victa  non 
auspiciis,  non  intercessione,  non  sufFraglis,  sed  vi,  manu, 
ferro.  nam  si  obnuntlasset  [Fabricio]  is  praetor  qui  se 
servasse  de  caelo  dixerat,  accepisset  res  pubHca  plagam, 
sed  eam,  quam  acceptam  gemere  posset:  si  interccssisset 
conlega  Fabricio,  laesisset  rem  publicam,  scd  [rem  pu- 
bUcam]  lure  laeslsset:  gladlatores  tu  novicios,  pro  exspe- 
ctata  aedllitate  suppositos,  cum  sicarils  e  carcere  emlssis 
ante  lucem  immittas?  maglstratus  templo  deicias?  cae- 
dem  maximam  faclas?  forum  spurces?  et,  cum  omnia  vi 
et  armis  egeris,  accuses  eum,  qui  se  praesidlo  munierit, 
non  ut  te  oppugnaret,  sed  ut  vitam  suam  posset  defen- 
dere?  atqui  ne  ex  eo  quidem  tempore  id  cglt  Sestlus,  ut  37 
a  suls  munitus  tuto  in  foro  maglstratum  gereret,  rem 
publicam  administraret:  itaque  fretus  sanctitate  tribuna- 
tus,  cum  se  non  modo  contra  vim  ct  ferrum,  sed  etiam 
contra  verba  atque  interfationcm  leglbus  sacratis  esse 
armatum  putaret,  venlt  in  templum  Castoris,  obnuntiavit 
consuli:  cum  subito  manus  illa  Clodlana,  in  caede  clvium 
saepe  iam  victrlx,  exclamat,  incitatur,  invadit;  inermem 
atque  imparatum  tribunum  alli  gladlls  adoriuntur,  ahi 
fragmentis  saeptorum  et  fustibus;  a  quibus  hic  mukis 
volnerlbus  acceptis  [ac]  debilitato  corpore  et  contrucidato 
se  abiecit  exanimatus  neque  ulla  aha  re  ab  se  mortem 
nisi  oplnione  mortis  depulit:  quem  cum  iacentem  et  con- 
cisum  plurlmis  volnerlbus  extremo  splritu  exsanguem  et 


30  M.  TUIAAI  CICERONIS 

confcctiim  vidcrcnt,  dcfctlgatione  magis  et  errorc  quam 

80  miscricordia  ct  modo  aliquando  caedcrc  dcstiterunt.  et 
causam  dicit  Scstius  de  vi?  quid  ita?  qula  vivit.  at  id 
non  sua  culpa;  plaga  una  illa  extrema  defuit,  quae  si 
accessisset,  rcliquum  spiritum  cxhauslssct.  accusaLcnti- 
dium :  non  percusslt  locum ;  malc  dlc  Titlo  Sabino,  homlni 
Kcatino,  cur  tam  tcmerc  cxclamarit  occisum:  ipsum  vero 
quidaccusas?  num  dcfuit  gladlis?  num  repugnavit?  num 
ut  gladiatoribus  imperari  solet,  fcrrum  non  recepit?    an 

38  liaec  ipsa  vis  est,  non  j)0sse  cmori?  an  illa,  quod  tribunus 
plcbis  templum  cruentavlt?  an  quod  cum  csset  ablatus 
primumquc  rcsipisset,  non  se  referri  iussit?   ubi  cst  crl- 

81  men?  quid  reprehenditis?  hic  quaero,  iudices,  sl  illo  die 
gens  ista  Clodia  quod  facere  voluit  cfFccisset,  si  P.  Scstlus, 
qui  pro  occiso  relictus  est,  occlsus  esset,  fulstisne  ad 
arma  ituri?  fuistisne  vos  ad  patrlum  ilkim  anlnuim  niaio- 
rumquc  virtutem  excitaturl?  fuistisnc  allipiando  rem  pu- 
blicam  a  funesto  latrone  repetituri?  an  etiam  tum  quie- 
sccretis,  cunctaremini,  timeretis,  cum  rem  publlcam  a 
faclnoroslsslmls  sicariis  ct  a  scrvis  esse  o})prcssam  atque 
conculcatam  vidcretis?  cuius  igitur  mortcm  ulcisccrcminl, 
si  quidcm  liberi  esse  et  liaberc  rem  publicam  cogitaretis, 
de  elus  virtute  vivi  quld  vos  loqui,  quld  sentire,  quid 
cogitare,    quld    iudicarc    oportcat    dubitandum    putatis? 

82  at  vcro  ipsi  illl  parricidac,  quorum  cftrcnatus  furor  alltur 
impunltatc  diuturna,  adco  vim  faclnorls  sul  pcrhorrucrunt, 
ut,  si  })aulo  longior  oplnio  mortis  Scstii  fuissct,  Gracchum 
ilhun  suum  transfcrcndi  In  nos  criminis  causa  occldcre 
cogitarint.  scnsit  rusticuhis  non  incautus  —  ncque  enim 
liomincs  ncquam  taccrc  potucrunt  —  suum  sangulncm 
quacri  ad  rcstinguendam  Invidiam  faclnorls  Clodlanl: 
muhonlam  j)acnulam  adripuit,  cum  qua  prlmiun  Roniam 
ad  comitla  vencrat;  messoria  se  corbe  contcxit:  cum 
quacrcrcnt  alii  Xumcrium,  alil  (Juiiitlum,  gcmlni  nomiuis 
errorc  servatus  est.  atque  hoc  scitis  omnes,  usquc  adco 
homlncm  in  pcriculo  fuisse,  quoad  scitum  est  Sestium 
vivere:  quod  ni  esset  patefactum  paulo  cltlus  quam  vi'l- 
lcm,  non  illi  quldem  morte  merccnnarli  sui  transfcrre 
potulsscnt    invldlam   in    quos   putabant,   scd    accrbissiml 

»3  scelcris  infamiam  grato  quodam  scclcre  minuisscnt.    ac 


PRO  r.  SESTIO  ORAITO  80-85.  '31 

si  tum  P.  Sestlus,  iudices,  in  templo  Castorls  animam 
quam  vix  retinuit  edidisset,  non  dubito  quin,  si  modo 
esset  in  re  publica  senatus,  si  maiestas  populi  Romani 
revixisset,  aliquando  statua  Imic  ob  rem  publicam  inter- 
fecto  in  foro  statucretur;  nec  vero  illorum  quisquam, 
quos  a  maioribus  nostrls  morte  obita  positos  in  illo  loco 
atque  in  rostris  conlocatos  videtis,  esset  P.  Sestio  aut 
acerbitate  mortis  aut  animo  in  rem  publicam  praeponen- 
dus:  quicum  causam  civis  calamitosi,  causam  amici,  cau- 
sam  bene  de  re  publica  meriti,  causam  senatus,  causam 
Italiae,  causam  rei  publicae  suscepisset,  cumque  auspi- 
ciis  religionique  parens  obnuntiaret,  quod  senserat,  luce 
palam  a  nefariis  pestibus  in  deorum  liominumque  con- 
spectu  esset  occisus  sanctissimo  in  templo,  sanctissima 
in  causa,  sanctissimo  in  magistratu.  eius  igitur  vitam 
quisquam  spoliandam  ornamentis  esse  dicet,  cuius  mor- 
tem  ornandam  monumento  sempiterno  putaretis?  *ho-  ^9 
mines'  inquit  *emisti,  coegisti,  parasti.'  quid  uti  face- 
ret?  senatum  obsideret?  civis  indemnatos  expelleret? 
bona  dlriperet?  aedis  incenderet?  tecta  disturbaret?  tem- 
pla  deorum  immortalium  inflammaret?  tribunos  plebis 
ferro  e  rostris  expelleret?  provincias  quas  vellet  quibus 
vellet  venderet?  reges  appellaret?  rerum  capitalium  con- 
demnatos  in  liberas  civitates  per  legatos  nostros  redu- 
ceret?  princlpem  civitatis  ferro  obsessum  tcneret?  haec 
ut  efficere  posset,  quae  fieri  nisi  armis  ojipressa  re  pu- 
blica  nullo  modo  poterant,  idcirco,  credo,  manum  sibi 
P.  Sestius  et  copias  comparavit.  *at  nondum  erat  ma- 
turum;  nondum  res  ipsa  ad  eius  modi  praesidia  viros 
bonos  compellebat.'  pulsi  nos  eramus,  non  onmino  ista 
manu  sola,  sed  tamcn  non  sine  ista:  vos  taciti  maereba- 
tis.  captum  erat  forum  anno  superiore,  aede  Castorls  85 
tamquam  arce  aliqua  a  fugitivis  occupata:  sllebatur. 
omnla  homlnum  cum  egestate  tum  audacia  perdltorum 
clamore,  concursu,  vi,  manii  gerebautur:  perfercbatis. 
maglstratus  templls  pellebantur,  alii  omnino  aditu  ac 
foro  proliibebantur :  nemo  resistebat.  gladiatores  ex 
praetoris  comitatu  comprehensi,  in  senatum  introducti, 
confcssi,  in  vlncla  conlecti  a  Mllonc,  emlssi  a  Serrano: 
mentio  nulla.   forum  corporlbus  civlum  Romanorum  con- 


32  M.  TULLII  CICERONIS 

stratiim  cacdc  nocturna:  non  modo  nulla  nova  quacstio, 
scd  etiam  vctcra  iudicia  sublata.  tribunum  plcbis  plus 
vi<^inti  volncribus  acccptis  iaccntcm  moribundumquc  vi- 
distis;  altcrius  tribuni  plebis,  [divini]  hominis  —  dicam 
cnim  quod  sentio  et  quod  mccum  scntiunt  omncs,  — 
divini,  insigni  quadam,  inaudita,  nova  magnitudinc  animi, 
gravitate,  fide  pracditi,  domus  cst  oppugnata  fcrro,  faci- 
4^  bus,  excrcitu  Clodiano.    et  tu  hoc  loco  laudas  Milonem 

8(5 

et  iure  laudas;  quem  enim  umquam  virum  tam  immor- 
tali  virtute  vidimus?  qui  nullo  pracmio  proposito  praeter 
hoc,  quod  iam  contritum  et  contcmptum  putatur,  iudi- 
cium  bonorum,  omnia  pcricuhi,  summos  labores,  gravis- 
simas  contcntiones  inimicitiasquc  susccpit?  qui  mihi 
unus  ex  omnibus  civibus  vidctur  rc  docuissc,  non  verbis, 
et  quid  oportcret  a  praestantibus  viris  in  rc  publica  fieri 
ct  quid  necesse  esset:  oportere  hominum  audacium,  evcr- 
sorum  rei  j^ublicac  sccleri  legibus  ct  iudiciis  resistere;  si 
legcs  non  valerent,  iudicia  non  essent,  si  res  publica  vi 
conscnsuquc  audacium  armis  opprcssa  teneretur,  praesi- 
dio  ct  copiis  defendi  vitam  et  libertatcm  necesse  csse. 
hoc  sentirc  prudentiae  cst,  facere  fortitudinis :  et  scntire 
87  vero  et  faccre  pcrfectae  cumidataeque  virtutis.  adiit  ad 
rcm  publicam  [tribunus  plebis]  Milo,  de  cuius  laude 
plura  dicam,  non  quo  aut  ipsc  hacc  dici  quam  existimari 
malit  aut  ego  hunc  laudis  fructum  pracsenti  libentcr  im- 
pertiam,  pracscrtim  cuni  vcrbis  consequi  non  possim, 
sed  quod  existimo,  si  Milonis  causam  accusatoris  voce 
conlaudatam  probaro,  vos  in  hoc  criminc  parem  Scstii 
causam  cxistimaturos  —  adiit  igitur  T.  Annius  ad  cau- 
sam  rei  pubUcae  sic,  ut  civcm  patriac  rccuperare  vcl- 
let  ereptum.  simplex  causa,  constans  ratio,  plcna  con- 
scnsionis  omnium,  plcna  concordiac.  conlegas  adiutores 
habebat;  consulis  akcrius  summum  etudium,  alterius  ani- 
mus  pacnc  placatus;  dc  practoribus  unus  alicnus;  sena- 
tus  incrcdibiHs  vohintas,  cquitum  Romanorum  animi  ad 
causam  cxcitati,  crecta  ItaHa:  duo  soH  erant  emj)ti  ad 
impcdicndum,  qui  si  homincs  dcspccti  ct  contempti  tan- 
tam  rcm  sustincrc  non  j^otuisscnt,  sc  causam  (piam  suscc- 
pcratnuHo  hd)orc  pcracturum  vidcbat;  agebat  auctoritatc, 
agcbat   consiHo,   agcbat   per  sunnnum  ordincm,   agebat 


PRO  P.  SESTIO  ORATIO  86  —  00.  33 

excmplo  bonorum  et  fortimii  civium;  quid  re  publica, 
quid  se  dignum  esset,  quis  ipse  esset,  quid  sperare,  quid 
maioribus  suis  reddcre  deberet  dilicrentissime  co^itabat: 

A  'i 

huic  gravitati  hominis  vidcbat  ille  gladiator  se ,  si  ^g 
moribus  ageret,  parcm  esse  non  posse:  ad  cotidianam 
caedcm,  incendia,  rapinas  se  cum  exercitu  suo  con- 
tulit;  domum  oppugnare,  itincribus  occurrere,  vi  laces- 
sere  et  terrcre  coepit.  non  movit  hominem  summa 
gravitate  summaque  constantia;  sed  quamquam  dolor 
animi,  innata  Hbertas,  prompta  excellensque  virtus  for- 
tissimum  virum  hortabatur,  vi  vim  oblatam,  praesertim 
saepius,  ut  frangeret  et  refutaret,  tanta  moderatio  fuit 
hominis,  tantum  consilium,  ut  contineret  dolorem  neque 
eadem  se  re  ulcisceretur  qua  esset  lacessitus,  sed  illum  tot 
iam  in  funeribus  rei  pubUcae  exsultantem  ac  tripudiantem 
legum,  si  posset,  laqueis  constringcret.  dcscendit  ad  ac-  89 
cusandum.  quis  umquam  tam  proprie  rei  pubHcae  causa? 
nullis  inimicitiis,  nullis  praemiis,  nulla  hominum  postula- 
tione  aut  etiam  opinione  id  eum  umquam  esse  facturum, 
fracti  erant  animi  hominis:  hoc  enim  accusante  pristini 
ilHus  sui  iudicii  turpitudinem  desperabat.  ecce  tibi  con- 
sul,  praetor,  tribunus  plebis  nova  novi  generis  edicta 
proponunt  *ne  reus  adsit,  ne  citetur,  ne  quaeratur,  ne 
mentionem  omnino  cuiquam  iudicum  aut  iudiciorum 
facere  liccat.'  quid  ageret  vir  ad  virtutem,  dignitatem, 
gloriam  natus  vi  sceleratorum  hominum  conroborata,  le- 
gibus  iudiciisque  sublatis?  cervices  tribunus  plebis  pri- 
vato,  praestantissimus  vir  profligatissimo  homini  daret? 
an  causam  susceptam  adfligeret?  an  se  domi  contineret? 
et  vinci  turpe  putavit  et  deterreri  et  latere.  perfecit  ut, 
quoniam  sibi  in  iHum  legibus  uti  non  licerct,  illius  vim 
neque  in  suo  neque  in  rei  publicae  periculo  pertimesceret. 
quo  modo  igitur  hoc  in  genere  [praesidii  comparati]  ac-  ^ 
cusas  Sestium,  cum  idem  laudcs  Milonem?  an  qui  sua 
tecta  defendit,  qui  ab  aris,  focis  ferrum  flammamque 
depelHt,  qui  sibi  licere  volt  tuto  esse  in  foro,  in  templo, 
in  curia,  iure  praesidium  comparat:  qui  volneribus,  quae 
cernit  cotidie  toto  corpore,  monetur  ut  aliquo  praesidio 
caput  et  cervices  et  iugulum  ac  latera  tutetur,  hunc  de 
vi  accusandum  putas?  quis  enim  nostrum,  iudices,  ignorat  9i 

Ciceronis  voL  V.  3 


34  M.  TULLII  CICERONIS 

ita  naturam  rerum  tulisse,  ut  quodam  tcmpore  homines 
nonclum  nequc  naturali  neque  civili  iurc  dcscripto  fusi 
per  agros  ac  dis})crsi  vagarentur  tantumque  liabercnt, 
quantum  manu  ac  viribus  per  cacdem  ac  volnera  aut 
eripere  aut  retinere  potuissent?  qui  igitur  primi  virtute 
et  consilio  praestanti  exstiterunt,  ei  perspecto  gcnere  hu- 
nianae  docLlitatis  atque  ingenii  dissipatos  unum  in  locum 
congregarunt  eosque  ex  feritatc  illa  ad  iustitiam  atque 
ad  mansuetudincm  transduxcrunt.  tum  res  ad  commu- 
nem  utilitatem,  quas  publicas  appellamus,  tum  conventi- 
cula  hominum,  quae  postea  civitatcs  nominatae  sunt, 
tum  domicilia  coniuncta,  quas  urbis  dicimus,  invento  et 

92  divino  iure  et  humano  ut  moenibus  saepserunt.  atque 
inter  hanc  vitam  perpolitam  humanitate  et  illam  imma- 
nem  nihil  tam  interest  quam  ius  atque  vis;  horum  utro 
uti  nolumus,  altero  est  utendum:  vim  volumus  exstingui: 
ius  valeat  necesse  est,  id  est,  iudicia,  quibus  omne  ius 
continetur.  iudicia  displicent  aut  nulla  sunt:  vis  domi- 
netur  necesse  est.  hoc  vident  omnes:  JNIilo  et  vidit  et 
fecit;  [ut  ius  experiretur,  vim  depelleret.]  altero  uti 
voluit,  ut  virtus  audaciam  vinceret;  altero  usus  neces- 
sario  est,  ne  virtus  ab  audacia  vincerctur.  eademque 
ratio  fuit  Sestii,  si  minus  in  accusando  —  neque  enim 
per  omnis  fuit  idem  fieri  necesse  — ,  at  certe  in  necessi- 
tate  defendendae  salutis  suae  praesidioque  contra  vim  et 

f^  manum  comparando.  o  di  immortales!  qucnmam  osten- 
ditis  exitum  nobis?  quam  spem  rei  publicae  datis?  quotus 
quisque  invenietur  tanta  virtute  vir,  qui  optimam  quam- 
que  causam  rei  publicae  amplcctatur,  qui  bonis  viris 
deserviat,  qui  solidam  Laudcm  veramque  quaerat?  cum 
sciat  duo  illa  rci  publicac  })acne  fata  [Gabinium  ctPiso- 
nem,J  alterum  haurire  cotidie  ex  pacatissimis  atque  opu- 
lentissimis  Syriae  gazis  innumerabile  pondus  auri;  bellum 
inferrc  quiesccntibus,  ut  eoruni  vetcres  inlibatasque  divi- 
tias  in  profundissimum  libidinum  suaruni  gurgitem  pro- 
fundat;  villam  aedificare  in  oculis  onmium  tantam,  tugu- 
rium  ut  iani  vidcatur  csse  illa  villa,  quam  ipse  tribunus 
plebis  pictam  olim  in  contionibus  ex})Iicabat,  ({uo  fortis- 
simum  ac  sununum  civem  in  invidlnm    homo  castus  ac 

91  nou   cupidus   vocarct;    altcrum   Thracibus   ac   Dardanis 


TRO  P.  SESTIO  ORATIO  92  —  00.  35 

prlmum  pacem  maxima  pecunla  vendidlsse,  deinde  ut 
illi  pecuniam  conficere  possent,  vexandam  eis  Macedo- 
niam  et  spoliandam  tradidisse,  eundernque  bona  credito- 
rum,  clvlum  Romanorum,  cum  debitoribus  Graecis  divi- 
slsse,  cogere  pecunias  maxlmas  a  Dyrrachinls,  spoliare 
Tliessalos,  certam  Achacis  in  annos  singulos  pecuniam 
Imperavisse,  neque  tamen  ullo  in  publlco  aut  religioso 
loco  signum  aut  tabulam  aut  ornamentum  rellqulsse ;  eos 
slc  inludere,  qulbus  omne  suppliclum  atque  omnls  iure 
optlmo  poena  debetur:  reos  esse  hos  duos,  quos  videtis. 
omltto  iam  Numerlum,  Serranum,  Aelium,  qulsqulllas 
seditionis  Clodlanae;  sed  tamen  hi  quoque  etlam  nunc 
volitant,  ut  vldetis,  nec,  dum  vos  de  vobls  aliquid  time- 
bltls,  illi  umquam  de  se  pertimescent.  nam  quid  ego  de  ^^ 
aedile  ipso  loquar,  qui  etiam  diem  dixit  et  accusavit  de 
vi  Milonem?  neque  hlc  tamen  ulla  umquam  Iniuria  ad- 
ducetur,  ut  eum  tall  vlrtute  tantaque  firmltate  animl  se 
in  rem  pubHcam  fuisse  paenlteat;  sed  qui  haec  vident 
adulescentes  quonam  suas  mentls  conferent?  Ille,  qui 
monumenta  publlca,  qui  aedls  sacras,  qui  domos  inlmlco- 
rum  suorum  oppugnavit,  excldit,  incendlt,  qui  stipatus 
semper  sicarlis,  saeptus  armatis,  munltus  indlcibus  fuit, 
quorum  hodle  copia  redundat,  qul  et  peregrinam  manum 
faclnorosorum  concitavit  et  servos  ad  caedem  idoneos 
emlt  et  [in  tribunatu]  carcerem  totum  in  forum  efiPadit, 
volitat  aedills,  accusat  eum,  qui  ahqua  ex  parte  elus 
furorem  exsultantem  represslt:  hic,  qul  se  est  tutatus  slc, 
ut  in  prlvata  re  deos  penatis  suos,  in  re  publica  iura 
tribunatus  atque  auspicla  defenderet,  accusare  eum  mo- 
derate,  a  quo  ipse  nefarle  accusatur,  per  senatus  aucto- 
ritatem  non  est  situs.  nimirum  hoc  illud  est,  quod  de  dg 
me  potlsslmum  tu  in  accusatlone  quaesistl,  quae  esset 
nostra  natlo  optlmatlum;  sic  enlni  dixlsti.  rem  quaeris 
praechiram  iuventuti  ad  discendum  nec  mihi  dlfficllem 
ad  perdocendum,  de  qua  pauca  iudices,  dlcam,  et,  ut  ar- 
bltror,  nec  ab  utilitate  eorum,  qul  audient,  nec  ab  officio 
vestro  nec  ab  ipsa  causa  P.  Sestii  abhorreblt  oratio  mea. 

Duo   genera  semper  in  hac  clvltate   fuerunt  eorum,  45 
qui  versari  in  re  publica  atque  in  ea  se  excellentius  gerere 
studuerunt:  quibus  ex  generibus  alteri  se  popularls,  alteri 

3* 


36  M.  TULLIl  CICERONTS 

optimatcs  et  haberl  et  esse  voluerunt.  qul  ea,  quae  fa- 
ciebant  quaeque  dicebant,  multitudini  iucunda  volebant 
esse,  popularcs,  qui  autem  ita  se  gerebant,  ut  sua  con- 
silia  optimo    cuique    probarcnt,    optimates    habebantur. 

97  quis  ergo  iste  optimus  quisque?  numero  si  quaeris,  in- 
numerabiles;  neque  enim  ahter  stare  possemus:  sunt 
principes  consilii  pubHci,  sunt  Cjui  eorum  sectam  sequun- 
tur,  sunt  maximorum  ordinum  homines,  quibus  patet 
curia,  sunt  municipalcs  rusticique  Romani,  sunt  negotii 
gerentes,  sunt  etiam  Hbertini  optimates:  numerus,  ut 
dixi,  huius  generis  late  et  varie  difFusus  cst^  sed  genus 
univcrsum,  ut  tollatur  error,  brevi  circumscribi  et  defi- 
niri  potcst:  omnes  optimates  sunt,  qui  neque  noccntes 
sunt  nec  natura  improbi  nec  furiosi  nec  mahs  domesticis 
impediti;  est  igitur  ut  ei  sint,  quam  tu  nationem  ap- 
pellasti,  qui  integri  sunt  et  sani  et  bcne  de  rebus  do- 
mesticis  constituti.  horum  qui  voluntati,  commodis,  opi- 
nionibus  in  gubernanda  re  publica  serviunt,  dcfensores 
optimatium    ipsique    optimates    gravissimi    et    clarissimi 

98  cives  numerantur  et  principcs  civitatis.  quid  est  igitur 
propositum  his  rei  publicac  gubernatoribus  quod  intueri 
et  quo  cursum  suum  derigcre  dcbeant?  id  quod  est 
praestantissimum  maximeque  optabile  omnibus  sanis  et 
bonis  et  beatis,  cum  dignitate  otium.  hoc  qui  volunt, 
omnes  optimates,  qui  efficiunt,  summi  viri  et  conserva- 
tores  civitatis  putantur;  ncque  enim  rerum  gerendarum 
dignitate  liomines  cfFcrri  ita  convcnit,  ut  otio  non  pro- 
spiciant,  ncque  ulhun  amplcxari  otium  quod  abhorreat  a 

46  di";nitate.  huius  autem  otiosae  di^xnitatis  haec  funda- 
mcnta  sunt,  haoc  membra,  quae  tuenda  principibus  et 
vel  capitis  pcriculo  defendcnda  sunt:  rehgiones,  auspicia, 
potestates  magistratuum,  senatus  auctoritas,  leges,  mos 
maiorum,  iudicia,   iuris  dictio,   fidcs,   provinciae,    socii, 

99  impcrii  huis,  rcs  mihtaris,  aerarium.  harum  rcrum  tot 
atque  tantarum  esse  dcfensorcm  ct  patronum  magni  animi 
cst,  magni  ingenii  magnacque  constantiac:  etenim  in 
tanto  civium  numero  magna  muhitudo  est  corum,  qui 
aut  propter  mctum  pocnae  peccatorum  suorum  conscii 
novos  motus  conversioncsque  rei  juibhcae  quaerant,  aut 
qui   propter  insitum   quendam   animi  furorcm  discordiis 


PRO  P.  SESTIO  ORATIO  97  —  102.  37 

civium  ac  seditione  pascantur,  aut  qui  propter  implica- 
tionem  rei  familiaris  communi  incendio  malint  quam  suo 
deflagrare;  qui  cum  tutores  sunt  et  duces  suorum  stu- 
diorum  vitiorumque  nacti,  in  re  publica  fluctus  excitan- 
tur,  ut  vigilandum  sit  eis,  qui  sibi  gubernacula  patriae 
depoposcerunt,  enitendumque  omni  scientia  ac  diligentia, 
ut  conservatis  eis,  quae  ego  paulo  ante  fundamenta  ac 
membra  essc  dixi,  tcncre  cursum  possint  et  caperc  otii 
illum  portum  et  dignitatis.  hanc  ego  viam,  iudiccs,  si  loo 
aut  asperam  atque  arduam  aut  plenam  esse  periculorum 
et  insidiarum  negem,  mentiar,  praesertim  cum  id  non 
modo  intellexerim  semper,  sed  etiam  praeter  ceteros  sen- 
serim:  maioribus  praesidiis  et  copiis  oppugnatur  res  pu-  47 
blica  quam  defenditur,  propterea  quod  audaces  homines 
et  perditi  nutu  impelluntur  et  ipsi  etiam  sponte  sua  con- 
tra  rem  pubhcam  incitantur;  boni  nescio  quo  modo  tar- 
diores  sunt  et  principiis  rerum  neglectis  ad  extremum  ipsa 
denique  necessitate  excitantur,  ita  ut  non  numquam 
cunctatione  ac  tarditate,  dum  otium  volunt  etiam  sine 
dignitate  retinere,  ipsi  utrumque  amittant;  propugnato-  loi 
res  autem  rei  publicae  qui  esse  voluerunt,  si  leviores 
sunt,  desciscunt;  si  timidiores,  desunt:  permanent  illi 
soH  atque  omnia  rci  publicae  causa  perferunt,  qui  sunt 
tales,  qualis  pater  tuus,  M.  Scaure,  fuit,  qui  a  C.  Grac- 
cho  usque  ad  Q.  Varium  seditiosis  omnibus  restitit,  quem 
numquam  ulla  vis,  ullae  minae,  ulla  invidia  labefecit, 
aut  quaHs  Q.  Metellus,  patruus  matris  tuae,  qui  cum  flo- 
rentem  hominem  in  popuhxri  ratione,  L.  Saturninum,  cen- 
sor  notasset  cumque  insitivum  Gracchum  contra  vim 
muhitudinis  incitatae  censu  prohibuisset  cumque  in  eam 
legem,  quam  non  iure  rogatam  iudicarat,  iurare  unus 
noluisset,  de  civitate  maluit  quam  de  sententia  dcmoveri, 
aut,  ut  vetera  exempla,  quorum  est  copia  digna  huius 
imperii  gloria,  rehnquam  neve  eorum  aliquem,  qui  vi- 
vunt,  nominem,  qualis  nuper  Q.  Catulus  fuit,  quem  ne- 
que  periculi  tempestas  neque  honoris  aura  potuit  umquam 
de  suo  cursu  aut  spe  aut  nietu  demovere.  haec  imitamini,  ^^ 
per  deos  immortahs !  qui  dignitatem,  qui  laudem,  qui  glo- 
riam  quaeritis:  haec  ampla  sunt,  haec  divina,  haec  im- 
mortaha;   haec  fama  celebrantur,   monumentis  annahum 


38  M.  TULLII  CrCERONIS 

inandiintur,  postoritati  propagantur.    est  labor,  non  ncgo ; 
})cricula  magna,  fatcor; 

multae  insidlae  sunt  bonis 
verissime  dictum  est:   sed  te 

id,  quodmultiinvideant,  multique  expctant,  inscitia  est, 
inquit, 

postulare,  nisi  laborem  summa  cum  cura  ecfcras. 
nollem  idem  alio  loco  dixissct,  quod  exciperent  improbi 
cives, 

*odcrint,  dum  metuant.' 

103  pracclara  enim  illa  praecepta  dcderat  iuventuti.  sed  ta- 
men  haec  via  ac  ratio  rei  publicae  capessendae  olim  erat 
magis  pertimescenda,  cum  multis  in  rebus  multitudinis 
studium  aut  populi  commodum  ab  utilitate  rei  publicae 
discrcpabat.  tabcllaria  lex  ab  L.  Cassio  fcrebatur;  po- 
pulus  libertatem  agi  putabat  suam:  dissentiebant  prin- 
cipes  et  in  salute  optimatium  temeritatem  multitudinis  et 
tabellae  licentiam  pertimcscebant.  agrarianiTi.  Gracchus 
legem  ferebat;  grata  crat  populo;  fortunac  constitui  te- 
nuiorum  videbantur:  nitebantur  contra  optimatcs,  quodet 
discordiam  excitari  videbant  et,  cum  locupletes  posses- 
sionibus  diuturnis  moverentur,  spoliari  rem  pubHcam 
propugnatoribus  arbitrabantur.  frumentariam  lcgcm  C. 
Gracchus  ferebat;  iucunda  res  plcbei;  victus  cnim  sup- 
peditabatur  large  sine  labore:  repugnabant  boni,  quod 
et  ab  industria  plebem  ad  desidiam  avocari  putabant  ct 

49  acrarlum  exhaurlri  vidcbatur.  multa  ctlam  nostra  mc- 
moria,  quae  consulto  praetcreo,  fuerunt  in  ca  conten- 
tione,    ut  popularis   cu})iditas  a  consilio   principum   dis- 

101  siderct.  nunc  iam  nihil  est  quod  popuhis  a  dclectis 
princli)ibusque  disscntiat,  nec  flagitat  rcm  ullam  neque 
novarum  rerum  est  cupidus  et  otio  suo  et  dlgnltate  optlmi 
culus(iue  et  univcrsac  rei  publicae  gloria  delectatur:  ita- 
quc  homines  sedltiosi  ac  turbulenti,  quia  nuUa  iam  lar- 
gitione  populum  Romanum  concltare  possunt,  quod  plebcs 
j)erfuncta  gravlsslmls  sedltionibus  ac  discordiis  otlum  am- 
})lcxatur,  condu(;tas  habent  contioncs,  ncque  id  agunt, 
ut  ea  dicant  aut  ferant,  quac  illi  vclint  audlre,  qui  in 
contlone  sunt,  scd  pretio  ac  mcrcede  perficiunt,  ut  quic- 

105  {piid   dlcant,    id   Illl    vellc   audlrc   vldcantur.      num   vos 


PRO  P.  SESTIO  ORATIO  103-108.  39 

existimatls  Gracchos  aut  Saturniiium  aut  quemquam  il- 
lorum  veterum,  qui  popularcs  habcbantur,  uUum  um- 
quam  in  contione  habuisse  conductum?  ncmo  habuit; 
ipsa  enim  largitlo  ct  spcs  commodl  propositi  sine  mcr- 
cede  ulla  multitudincm  concltabat.  itaque  tcmporibus 
illis,  qui  populares  erant,  oiFcndcbant  illi  quidcm  apud 
gravis  et  honestos  honilnes,  sed  populi  iudicils  atque  omni 
significatlonc  florcbant;  his  in  theatro  plaudcbatur;  hi 
suflfraglls  quod  contcnderant  conscquebantur;  horum  ho- 
mines  nomen,  oratloncm,  voltum,  incessum  amabant;  qui 
autem  adversabantur  ei  generi,  graves  et  magni  homines 
habebantur;  sed  valebant  in  scnatu  multum,  apud  bonos 
viros  plurlmum:  multltudini  lucundi  non  erant,  sufFraglls 
ofFcndebatur  sacpe  eorum  voluntas;  plausum  vero  etlam 
si  quis  eorum  aHquando  acccperat,  ne  quid  peccasset  per- 
timescebat :  ac  tamen,  si  quae  res  erat  maior,  idem 
ille  populus  horum  auctoritate  maxime  commovebatur. 
nunc,  nisi  me  fallit,  in  eo  statu  civitas  est,  ut,  si  ^qq 
operas  conductorum  removeris,  omnes  idem  de  re  publlca 
sensuri  esse  videantur;  etenim  tribus  locis  signlficarl  ma- 
xime  populi  liomani  iudlcium  ac  voluntas  potest,  contione, 
comitlls,    ludorum  gladiatorumque  consessu.  quae 

contlo  fult  pcr  hos  annos,  .quae  quidem  esset  non  con- 
ducta,  sed  vcra,  in  qua  populi  Romani  conscnsus  per- 
spici  7ion  posset?  habitac  sunt  miiltac  de  me  a  gladlatore 
sceleratisslmo,  ad  quas  nemo  adlbat  incorruptus,  nemo 
integer:  nemo  Illum  foedum  voltum  aspicere,  ncmo  fu- 
rialem  vocem  bonus  audlre  poterat;  crant  illac  contiones 
perdltorum  homlnum  necessario  turbulentae.  habuit  de  107 
eodem  me  P.  Lentulus  consul  contionem:  concursus  est 
populi  llomani  factus;  omnes  ordlnes,  tota  in  iUa  contione 
Italla  constltlt.  eglt  causam  summa  cum  gravitate  copia- 
que  dlcendl,  tanto  silentio,  tanta  approbatlone  omnium, 
nlhil  ut  umquam  videretur  tam  populare  ad  popull  Komani 
auris  accidlssc.  productus  est  ab  eo  Cn.  Pompeius,  qui  se 
non  solum  auctorem  mcae  salutis,  sed  etiam  supplicem 
populo  Romano  praebuit.  huius  oratlo  ut  semper  gravis  et 
grata  in  contlonlbus  fult,  slc  contcndo,  numquam  neque 
eloquentia  neque  iucunditate  fuisse  maiore.  quo  silentio  108 
sunt  auditi  de  me  ceteri  principes  civitatis!    quos  idcirco 


40  M.  TULLII  CICEROXIS 

non  appcllo  hoc  loco,  ne  mca  oratio,  si  niinus  de  aliquo 
dixcro,  ingrata,  si  satis  de  omnibus,  infinita  esse  videa- 
tur.  ccdo  nunc  eiusdcm  illius  inimici  mci  de  me  eodcm 
ad  verum  populum  in  campo  Martio  contioneml  quis 
non  modo  approbavit,  scd  non  indignissimum  facinus 
putavit  iJlum  non  dicam  loqui,  scd  vivcre  ac  spirare? 
quis  fuit  qui  non  eius  vocc  maculari  rcm  publicam  seque, 

^J^  si  eum  audiret,  scelere  astringi  arbitraretur?  venio 

ad  comitia,  sive  magistratuum  placct  sivc  legum.  leges 
videmus  saepe  fcrri  multas:  omitto  cas,  quae  feruntur 
jta,  vix  ut  quini  et  ei  ex  aliena  tribu,  qui  suffragium 
ferant  reperiantur:  de  me,  quem  tjrannum  atque  erepto- 
rem  libcrtatis  esse  dicebat  ilJa  ruina  rci  publicac,  dicit 
se  legcm  tulisse.  quis  est  qui  sc,  cum  contra  me  ferc- 
batur,  inisse  sufFraglum  confitcatur?  cum  autcm  de  me 
eodem  ex  senatus  consulto  comitiis  centuriatis  ferebatur, 
quis  est  qui  non  profitcatur  se  adfuisse  et  sufFragium  de 
salutc  mea  tulisse?  utra  igltur  causa  popularis  dcbct  vi- 
deri:  in  qua  omncs  honestatcs  civitatls,  omncs  actatcs, 
omnes  ordines  una  consentiunt,   an  in  qua  furiae  conci- 

110  tatae  tamquam  ad  funus  rei  publicac  convolant?  an,  si- 
cubi  adcrit  Gcllius,  liomo  ct  fratrc  indlgnus,  viro  claris- 
slmo  atque  optimo  consule,  ct  ordinc  cqucstri,  cuius  ille 
ordinis  nomcn  retinct,  ornamcnta  confecit,  id  erit  po- 
pulare?  *est  enim  homo  iste  pojmlo  Romano  dcdltus.' 
nihil  vidi  magls:  qui,  cuni  eius  adulcscentia  in  ampHs- 
simis  honoribus  summi  vlri,  L.  Phillppi  vitrici,  florcrc 
potuissct,  usque  eo  non  fult  popuhirls,  ut  bona  solus 
comesset;  deinde  cx  impuro  adulesccnte  et  pctulante, 
postea  quam  rem  patcmam  ab  idlotarum  divitiis  ad  phi- 
losopliorum  rcculam  perduxlt,  Graccuhnn  sc  atque  otlo- 
eum  putarl  vohilt,  studlo  Iltterarum  se  sublto  dedldlt. 
nihil  f  sancatc  llbclH,  pro  vlno  etlam  sacpe  opplgnera- 
bantur;  manebat  insaturablle  abdomen,  copiae  deficie- 
bant:    ita^iue  sempcr  vcrsabatur  in  spe  rerum  novarum; 

52  otio  ct  tranqulllltatc  rcl  j)ubhcac  conscncscebat.  ecquae 
sedltlo  unKjuani  fult  in  qua  non  illc  ])rlnccps?  ecqui  se- 
dltiosua  cui  Ille  non  familiarls?  ecquac  turbulenta  contio 
cuius  ille  non  concitator?  cui  bene  dixlt  imiquam  bono? 
bene   dlxit?    immo   qucm  fortem   et  bonum  civem  non 


PRO  r.  SESTIO  OEATIO  109—114.  41 

petulantissime  est  insectatus?  qui,  ut  credo,  non  libidinis 
causa,  sed  ut  plebicola  videretur,  libertinam  duxit  uxo- 
rem.  is  de  me  sufFragium  tulit,  is  adfuit,  is  interfuit  m 
cpulis  et  gratulationibus  parricidarum ;  in  quo  tamen  est 
me  ultus,  cum  illo  ore  inimicos  est  meos  saviatus:  qui, 
quasi  mea  culjja  bona  perdiderit,  ita  ob  eam  ipsam  cau- 
sam  est  mihi  inimicus,  quia  nihil  habet.  utrum  ego  tibi 
patrimonium  eripui,  GcUi,  an  tu  comedisti?  quid,  tu 
meo  periculo,  gurges  ac  vorago  patrimonii,  helluabare, 
ut,  si  ego  consul  rcm  publicam  contra  te  et  gregaUs  tuos 
defendissem,  in  civitate  esse  me  nolles?  te  nemo  tuorum 
videre  vok;  omnes  aditum,  sermonem,  congressum  tuum 
fugiunt;  te  sororis  filius  Postumius,  adulescens  gravis, 
senili  iudicio,  notavit,  cum  in  magno  numero  tutorem 
liberis  non  instituit.  sed  latus  odio  et  meo  et  rei  pubh- 
cae  nomine,  quorum  ille  utri  sit  inimicior  nescio,  plura 
dixi  quam  dicendum  fuit,  in  furiosissimum  atque  egen- 
tissimum  ganeonem.  illuc  revertor:  contra  me  cum  est  112 
actuni,  capta  urbe  atque  oppressa,  GelHum,  Firmidium, 
Titium,  eiusdem  modi  furias  illis  mercennariis  gregibus 
duces  et  auctores  fuisse,  cum  ipse  lator  nihil  ab  horum 
turpitudine,  audacia,  sordibus  abhorreret;  at  cum  de  di- 
gnitate  mea  ferebatur,  nemo  sibi  nec  valetudinis  excusa- 
tionem  nec  senectutis  satis  iustam  ullam  putavit;  nemo 
fuit  qui  se  non  rem  publicam  mecum  simul  revocare  in 
suas  sedes  arbitraretur.  videamus  nunc  comitia  ma-  ^^ 

gistratuum.  fuit  conlegium  nuper  tribunicium,  in  quo 
tres  minime,  vehementer  duo  populares  existimabantur : 
ex  eis,  qui  populares  non  habebantur,  quibus  in  illo 
genere  conductarum  contionum  consistendi  potestas  non 
erat,  duo  a  populo  Romano  praetores  video  esse  factos; 
et,  quantum  sermonibus  volgi  et  sufFragiis  intellegere 
potui,  prae  se  populus  Romanus  ferebat  sibi  illum  in  tri- 
bunatu  Cn.  Domitii  animum  constantem  et  egregium  et 
Q.  Ancharii  fidcm  ac  fortitudincm,  etiam  si  nihil  agere 
potuissent,  tamen  voluntate  ipsa  gratam  fuisse.  iam  de 
C.  Fannio  quae  sit  existimatio  vidcmus;  quod  iudicium 
populi  Romani  in  honoribus  eius  futurum  sit  nemini  du- 
bium  esse  dcbet.  quid  populares  illi  duo?  [quid  egerunt?]  m 
alter,   qui  tamen  se  continuerat,    tulerat  nihil,   senserat 


42  M.  TULLII  CICERONIS 

taiitum  (le  re  publica  aliud  atque  homines  exspectabant, 
vir  ct  bonus  et  innocens  et  bonis  viris  sempcr  probatus, 
quod  parura  vidclicet  intellcxit  in  tribunatu  quid  vero 
populo  probaretur,  et  quod  illum  esse  populum  lloma- 
num,  qui  in  contione  erat,  arbitrabatur,  non  tcnuit  cum 
locum,  in  quem,  nisi  popularis  esse  voluisset,  facillime 
pervenisset;  alter,  qui  ita  se  in  popidari  ratione  iactarat, 
ut  auspicia,  legem  Aeliam,  senatus  auctoritatem,  con- 
sulem,  conlcgas,  bonorum  iudicium  nihili  putaret,  aedi- 
litatem  petivit  cum  bonis  viris  et  hominibus  primis,  sed 
non  pracstantissimis  opibus  et  gratia:  tribum  suam  non 
tulit,  Palatinam  denique,  per  quam  omnes  illae  pestes 
vexare  rem  publicam  diccbantur,  perdidit ;  nec  quicquam 
illis  comitiis  quod  boni  viri  vellcnt  nisi  repulsam  tulit. 
videtis  igitur  populum  ipsum,  ut  ita  dicam,  iam  non  esse 
popularem,  qui  ita  vehementer  eos,  qui  populares  haben- 
tur,  respuat,  eos  autem,  qui  ei  gencri  adversantur,  ho- 
•')4  nore  dif>:nissimos  iudicet.  veniamus  ad  ludos.    facit 

115 

enim,  iudiccs,  vestcr  iste  in  me  animorum  oculorumque 
conicctus,  ut  mihi  iam  licere  puteni  remissiore  uti  genere 
dicendi.  comitiorum  et  contionum  significationes  sunt 
non  numquam  vitiatae  atque  corruptae;  theatrales  gla- 
diatoriique  consessus  dicuntur  omnino  solere  levitate  non 
nullorum  cmptos  plausus  exilis  et  raros  excitarc;  ac  ta- 
mcn  facilc  est,  cum  id  fit,  qucm  ad  modum  et  a  quibus 
fiat  ct  quid  integra  multitudo  faciat  viderc.  quid  ego 
nunc  dicam  quibus  viris  aut  cui  generi  civium  maxime 
plaudatur?  nemincm  vestmm  fallit.  sit  hoc  sanc  lcve, 
quod  non  ita  cst,  quoniam  o})timo  cuique  impertitur; 
sed,  si  est  leve,  homini  gravi  leve  est;  ei  vero,  qui  pen- 
det  rebus  levissimis,  qui  rumore  ct,  ut  ipsi  loquuntur, 
favore  populi  tenetur  et  ducitur,  })Iausum  immortalita- 
iiGtem,  sibiluin  niortcm  vidcri  nccesse  est.  ex  te  igitur, 
Scaure,  i^otissinuun  quacro,  qui  ludos  apparatissimos 
magnificcntissimosquc  fccisti,  ecquis  istorum  popularium 
tuos  ludos  aspexcrit,  ecquis  se  theatro  populoque  Komano 
commiscrit:  ipse  illc  niaximc  ludius,  non  solum  specta- 
tor,  scd  actor  ct  acroama,  (pii  onmia  sororis  cmbolia  no- 
vit,  qui  in  coetum  nmlicrum  pro  psaltrla  adducitur,  nec 
tuos  ludos  aspexit  in  illo  ardenti  tribunatu  suo  ncc  uUos 


PROP.  SESTIO  ORATIO  115  —  119.  43 

alios  nisi  eos,  a  quibus  vix  vivus  efFugit.  semel,  iiiquam, 
se  ludis  homo  popularis  commisit  omnino,  cum  in  templo 
Virtutis  honos  habitus  esset  virtuti,  Gaique  Marii,  con- 
servatoris  huius  imperii,  monumentum  municipi  eius  et 
rei  publicae  defensori  sedem  ad  salutem  pmebuisset;  quo  '^^ 
quidem  tempore  quid  populus  Romanus  sentire  se  osten- 
deret  utroque  in  genere  declaratum  est:  primo,  cum  au- 
dito  senatus  consuko  rei  ipsi  atque  absenti  scnatui  plau- 
sus  est  ab  universis  datus;  deinde,  cum  senatoribus 
singulis  spectatum  e  senatu  redeuntibus;  cum  vero  ipse, 
qui  ludos  faciebat,  consul  adsedit,  stantes  ei  manibus 
passis  gratias  agentes  et  lacrimantes  gaudio  suam  erga 
me  bencvolentiam  ac  misericordiam  declararunt:  at  cum 
ille  furibundus  incitata  illa  sua  vaecordi  mente  venisset, 
vix  se  populus  Romanus  tenuit,  vix  homincs  odium  suum 
a  corpore  eius  impuro  atque  infando  represserunt;  voces 
quidem  et  pahnarum  intentus  et  maledictorum  clamorem 
omnes  profuderunt.  sed  quid  ego  populi  Romani  animum  iis 
virtutemque  commemoro  libertatem  iam  ex  diuturna  ser- 
vitute  dispicientis ,  in  eo  homine,  cui  tum  petenti  iam  ae- 
dilitatem  ne  histriones  quidem  coram  sedenti  pepercerunt? 
nam  cum  ageretur  togata,  Simulans,  ut  opinor,  caterva 
tota  clarissima  concentione  in  ore  impuri  hominis  immi- 
nens  contionata  est: 

*huic,  Tite, 
tua  post  principia  atque  exitus  vitiosae.vitae.' 
sedebat  exanimatus ;  et  is ,  qui  antea  cantorum  con- 
vitio  contiones  celebrare  suas  solebat,  cantorum  ipso- 
rum  vocibus  eiciebatur.  et  quoniam  facta  mentio  est 
ludorum,  ne  illud  quidem  praetermittam ,  in  magna  va- 
rietate  sententiarum  numquam  ullum  fuisse  Idcum,  in 
quo  aliquid  a  poeta  dictum  cadere  in  tempus  nostrum 
videretur  quod  aut  populum  universum  fugeret  aut  non 
exprimeret  ipse  actor.  et  quaeso  hoc  in  loco,  iudi-  ii9 
ccs,  ne  qua  levitate  mc  ductum  ad  insolitum  genus  di- 
cendi  labi  putetis,  si  de  poetis,  de  histrionibus ,  de  ludis 
in  iudicio  loquar.  non  sum  tam  ignarus,  iudices,  cau- 
sarum,  non  tam  insolens  in  dicendo,  ut  omni  ex  genere 
orationem  aucuper  et  omnis  undique  flosculos  carpam 
atque  deUbem.     scio  quid  gravitas  vestra,  quid  haec  ad- 


44  M.  TULLII  CICEKOMS 

vocatlo,  quld  ille  convcntus,  quid  dlgnitas  P.  Sestii,  quid 
periculi  magnitudo,  quid  aetas,  quid  lionos  meus  postulet: 
sed  mihi  sumpsi  hoc  loco  doctrinam  quandam  iuventuti, 
qui  essent  optimates:  in  ea  explicanda  demonstrandum 
est  non  esse  popularis  omnis  eos,  qui  putentur:  id  facil- 
lime  consequar,  si  universi  populi  iudicium  verum  et  in- 

120  corruptum  et  si  intimos  sensus  civitatis  expressero.  quid 
fuit  illud,  quod  recenti  nuntio  de  illo  senatus  consulto, 
quod  factum  est  in  templo  Virtutls,  ad  ludos  scenamque 
perlato,  consessu  niaximo  summus  artifex  et  me  hercule 
semper  partium  in  re  pubHca  tam  quam  in  scena  optima- 
rum,  flens  et  recenti  laetitia  et  mixto  dolore  ac  desiderio 
mel,  egit  apud  populum  Komanum  multo  graviorlbus 
verbls  meam  causam,  quam  egomet  de  me  agerc  potuis- 
sem?  summi  cnim  poetae  ingenium  non  solum  arte  sua, 
sed  etlam  dolore  exprlmebat.  qua  enim 

'qul  rem  publicam  certo  animo  adiuverit 
statuerit  steterit  cum  Achivis' 
vol)Iscum  me  stetisse  dlcebat,  vestros  ordlnes  demonstra- 
bat:  revocabatur  ab  universis. 

*rc  dubla 
Iiau  dubitarlt  vitam  offerre  nec  caplti  pepercerit:' 

121  hacc  quantls  ab  illo  clamoribus  agebantur!  cum  iam 
onilsso  gestu  verbls  poctae  et  stiidio  actoris  et  exspecta- 
tioni  nostrae  plauderetur: 

*summum  amicum,  summo  in  bello,' 
nam  Illud  Ipse  actor  adlungcbat  amlco  anlmo  et  fortasse 
honnnes  ^u-opter  aliquod  desldcrlum  npprobabant, 

*summo  ingenio  pracdltum!' 
iam  illa,   quanto  cum  gemltu  populi  Romani  ab  eodem 
paulo  post  in  eadem  fabula  sunt  acta! 

'o  patcr!' 

mc,  mc  ille  absentem  ut  patrcm  dcplorandum  putarat, 
(iuem  Q.  Catidus,  quem  multi  alil  sacpc  in  senatu  patrem 
patriae  nominarant.  quanto  cum  fletu  de  illis  nostrls  Iii- 
ccndils  ao  ruinis,  cuni  ])atrcm  pulsum,  ])atriam  adfllctam 
dc])I()rarct,  domum  inccnsjun,  evcrsam,  (]uae  sic  cgit,  ut, 
dcmonstrata  j)ristlna  fortuna,   cum  sc  convcrtlsset: 

*hacc  onmia  vidi  inflammarl' 

122  flctum   ctiam  inimlcis   atque    invldls    cxcltarct!     pro    di 


PRO  r.  SESTJO  ORATIO  120—124.  45 

immortales!  quid?  illa,  qucm  ad  modum  dixit  idem! 
quac  mihi  quidcm  ita  et  acta  ct  scripta  vidcntur  esse,  ut 
vel  a  Q.  Cutulo,  si  revixissct,  praeclare  posse  dici  vidc- 
rcntur;  is  cnim  libcre  repreliendcre  et  accusare  populi 
non  numquam  tcmeritatem  solcbat  aut  errorcm  scnatus: 

'o  ingratifici  Argivi ,  immuncs  Grai,  immemores 
benefici ! ' 
non  erat  illud  quidcm  vcrum:  non  enim  ingrati,  sed  mi- 
seri,  quibus  reddere  salutem  a  quo  acccpcrant  non  licc- 
ret,  ncc  unus  in  quemquam  umquam  gratior  quam  in  me 
universi:  sed  tamcn  illud  scripsit  discrtissimus  pocta  pro 
mc,  cgit  fortissimus  actor,  non  solum  optimus,  de  mc, 
cum  omnis  ordincs  dcmonstraret,  senatum,  cquitcs  Ko- 
manos,  univcrsum  populum  Romanum  accusaret: 

^exsularc  sinitis,  sistis  pelli,  pulsum  patimini.' 
quae  tum  significatio  fuerit  omnium,  quae  dcclaratio  vo- 
luntatis  ab  universo  populo  Romano  in  causa  hominis  non 
popularis  equidem  audicbam:  cxistimarc  facilius  possunt, 
qui  adfuerunt.  et,  quoniam  huc  me  provcxit  oratio,  histrio  58 
casum  meum  totiens  conlacrimavit,  cum  ita  dolenter  age- 
ret  causam  meam,  ut  vox  eius  illa  praeclara  lacrimis  im- 
pediretur;  neque  poctae,  quorum  ego  scmpcr  ingenia 
dilcxi,  tempori  meo  defuerunt,  eaque  populus  Romanus 
non  solum  plausu,  sed  etiam  gemitu  suo  comprobavit: 
utrum  igitur  haec  Aesopum  potius  pro  me  aut  Accium 
dicere  oportuit,  si  populus  Romanus  liber  cssct,  an  prin- 
cipes  civitatis?  nominatim  sum  appellatus  in  Bruto: 

*Tullius,  qui  libertatem  civibus  stabiliverat.' 
miliens  revocatum  est.  parumne  videbatur  populus  Koma- 
nus  iudicare  id  a  me  et  a  senatu  esse  constitutum,  quod  pcr- 
diti  cives  sublatum  pcr  nos  criminabantur?  maxinuun  124 
vero  populi  Romani  iudicium  universi  consessu  gladiatorio 
declaratum  est.  erat  cnim  munus  Scipionis  dignum  et  eo 
ipso  ct  illo  Q.  Mctello,  cui  dabatur;  id  autem  spectaculi 
gcnus  erat,  quod  omni  frcqucntia  atque  omni  genere  homi- 
num  cclebratur,  quo  multitudo  maxime  dclectatur:  inhunc 
consessum  P.  Scstius,  tribunus  plebis,  cum  ageret  nihil 
aliud  in  eo  magistratu  nisi  mcam  causam,  venit  et  se 
popido  dedit,  non  plausus  cupiditate,  scd  ut  ipsi  inimici 
nostri   voluntatem    universi   populi    viderent ;    venit,    ut 


46  M.  TULLII  CrCERONIS 

scitis,  a  columna  ]\Iaenia:  tantus  est  ex  omnlbus  specta- 
culis  usque  a  Capitolio,  tantus  ex  fori  cancellis  plausus 
excitatus ,  ut  numquam  maior  consensio  aut  apertior  po- 

125  puli  Romani  universi  fuisse  ulla  in  causa  diceretur.  ubi 
erant  tum  illi  contionum  moderatores,  legum  domini,  ci- 
vium  expulsores?  aliusne  est  aliquis  improbis  civibus 
peculiaris  populus,   cui  nos   ofFcnsi  invisique   fuerimus? 

59  equidem  existimo  nullum  tempus  esse  frequentioris  po- 
puli  quam  illud  gladiatorium  neque  contionis  ullius  neque 
vero  ullorum  comitiorum.  haec  igitur  innumerabilis  ho- 
minum  mukitudo,  haec  popuU  Romani  tanta  significatio 
sine  ulla  varietate  universi,  cum  ilHs  ij^^sis  diebus  de  me 
actum  iri  putaretur,  quid  declaravit  nisi  optimorum  ci- 
vium  salutem  et  dignitatem  populo  Romano  caram  esse 

126  universo?  at  vero  ille  praetor,  qui  de  me  non  ])atris, 
avi,  proavi,  maiorum  dcnique  suorum  omnium,  sed  Grae- 
culorum  instituto  contionem  interrogare  solebat,  velletne 
me  redire,  et,  cum  erat  reclamatum  semivivis  mercenna- 
riorum  vocibus,  popuhmi  Romanum  negare  dicebat,  is, 
cum  cotidie  gladiatores  spectaret,  numquam  est  conspe- 
ctus,  cum  veniret.  emergebat  subito,  cum  sub  tabuLas 
subrepserat,  ut  'mater  te  appello'  dicturus  videretur;  ita- 
que  iha  via  hatebrosior,  qua  spectatum  ille  veniebat,  Ap- 
pia  iam  vocabatur;  qui  tamen  quoquo  tcmpore  conspcctus 
erat ,  non  modo  ghadiatores ,  scd  equi  ipsi  ghidiatorum  re- 

127  pentinis  sibilis  extimescebant.  videtisne  igitur  quantum 
intersit  inter  popuhmi  Romanum  et  contionem?  dominos 
contionum  omni  odio  popuH  notari,  quibus  autem  consi- 
stere  in  oj)erarum  contionibus  non  hccat,  eos  omni  popuh 
Romaiii  significatione  decorari? 

Tu  niihi  etiam  M.  Atihum  Reguhnn  commemoras, 
qui  redire  ipse  Kartliaginem  sua  voluntate  ad  supphcium 
quam  sine  eis  captivis,  a  quibus  ad  senatum  missus  erat, 
llomac  manere  mahierit,  et  niihi  negas  o])tandum  redi- 
tum  fuisse  per  famihas  comparatas  et  homines  armatos? 
GO  vim  scilicct  ego  desidcravi,  qui,  dum  vis  fuit,  nihil  cgi, 
et  quem,  si  vis  non  fuisset,  nuUa  res  labefactare  potuis- 

128  set.  Imnc  ego  reditum  rc])udiarcin,  qui  ita  florcns  fuit, 
ut  vcrcar  ne  qui  me  studio  gh)riae  putet  idcirco  exisse, 
ut  ita  redirem?  qucm  enim  umquam  scnatus  civcm  nisi 


PRO  r.  SESTIO  ORATIO  125-130.  47 

me  nationibus  exteris  commendavit?  cuius  umquam  pro- 
pter  salutem  nisi  meam  senatus  publice  sociis  populiRo- 
mani  gratias  egit?  de  me  uno  patres  conscripti  decreve- 
runt,  ut,  qui  provincias  cum  impcrio  obtinerent,  qui 
quaestores  legatique  essent,  salutem  et  vitam  custodirent; 
in  una  mea  causa  post  Romam  conditam  factum  est  ut 
litteris  consularibus  ex  senatus  consulto  cuncta  ex  Italia 
omnes  qui  rem  publicam  salvam  vellent  convocarentur: 
quod  numquam  senatus  in  universae  rei  publicae  periculo 
decrevit,  id  in  unius  mea  salute  conservanda  decernen- 
dum  putavit.  quem  curia  magis  requisivit?  quem  forum 
luxit?  quem  aeque  ipsa  tribunalia  desideraverunt?  omnia 
discessu  meo  deserta,  horrida,  muta,  plena  luctus  et 
maeroris  fuerunt.  quis  est  Italiae  locus  in  quo  non  fixum 
sit  in  publicis  monumentis  studium  salutis  meae,  testi- 
monium  dignitatis?  nam  quid  ego  illa  de  me  divina  se-  ^^ 
natus  consulta  commemorem?  vel  quod  in  templo  lovis 
Optimi  Maximi  factum  est,  cum  vir  is,  qui  tripertitas 
orbis  terrarum  oras  atque  regiones  tribus  triumphis  ad- 
iunctas  huic  imperio  notavit,  de  scripto  sententia  dicta 
mihi  uni  testimonium  patriae  conservatae  dedit;  cuius 
sententiam  ita  frequentissimus  senatus  secutus  est,  ut 
unus  dissentiret  hostis,  idque  ipsum  tabulis  publicis  man- 
daretur  ad  memoriam  posteri  temporis  sempiternam;  vel 
quod  est  postridie  decretum  in  curia  populi  ipsius  Ro- 
mani  et  eorum,  qui  ex  municipiis  convenerant,  admonitu, 
ne  quis  de  caelo  servaret,  ne  quis  moram  ullam  adferret; 
si  quis  aliter  fecisset,  eum  plane  eversorem  rei  publicae 
fore  idque  senatum  gravissime  laturum,  et  ut  statim  de 
eius  facto  referretur;  qua  gravitate  sua  cum  frequens 
senatus  non  nullorum  scelus  audaciamque  tardasset,  ta- 
men  illud  addidit,  ut,  si  diebus  quinque,  quibus  agi  de 
me  potuisset,  non  esset  actum,  redirem  in  patriam  digni- 
tate  omni  recuperata.  decrevit  eodem  tempore  senatus,  62 
ut  eis,  qui  ex  tota  Italia  salutis  meae  causa  convenerant, 
agerentur  gratiae  atque  ut  idem  ad  res  redeuntes  ut  ve- 
nirent,  rogarentur.  haec  erat  studiorum  in  mea  salute  i30 
contentio  ut  ei,  qui  a  senatu  de  me  rogabantur,  eidem 
senatui  pro  me  supplicarent;  atque  ita  in  his  rebus  unus 
cst  solus  inventus,   qui  ab  hac  tam  impensa  voluntate 


48  M.  TULLII  CICERONIS 

bonorum  palam  disslderet,  ut  etiam  Q.  Metellus  consul, 
qui  milii  vel  maxime  ex  magnis  contcntionibus  rei  pu- 
blicae  fuisset  inimicus,  de  mea  salute  rettulerit:  qiii  exci- 
tatus  cum  summa  auctoritate  P.  Servilii  tum  incredihili 
quadam  gravitate  dicendi,  cum  iUe  omnis  prope  ab  in- 
feris  evocasset  Metellos  et  ad  illius  generis,  quod  sibi 
cum  eo  commune  esset,  dignitatem  propinqui  sui  men- 
tem  a  Clodianis  latrociniis  reflexisset,  cumque  eum  ad 
domestici  exempli  memoriam  et  ad  Xumidici  illius  Metelli 
casum  vel  gloriosimi  vel  gravem  convertisset,  conlacri- 
mavit  vir  egregius  ac  vere  Metellus  totumque  se  P. 
Servilio  dicenti  etiam  tum  tradidit,  ncc  illani  divinam 
gravitatem  plenam  antiquitatis  diutius  liomo  eiusdem 
sanguinis  potuit  sustinere  et  mecum  absens  beneficio  suo 

131  rediit  in  gratiam;  quod  ccrte,  si  est  aliqui  sensus  in  morte 
praeclarorum  virorum,  cum  omnibus  Metellis  tum  vero 
uni  viro  fortissimo  et  "^raestantissimo  civi  gratissimum 
fratri  suo  fecit,  socio  laborum,  periculorum,  consiliorum 

63  meorum.  rcditus  vero  meus  qui  fucrit  quis  ignorat? 
quem  ad  modum  mihi  advenienti  tamquam  totius  Italiae 
atque  ipsius  patriae  dextram  porrexerint  Brundisini,  cum 
ipsis  Nonis  Sextilibus  *  idem  dies  adventus  mei  fuisset 
reditus(2i<6,  qui  natalis  idem  carissimae  filiae,  quam  ex 
gravissimo  tum  primum  desiderio  luctuque  conspexi, 
idem  etiam  ipsius  coloniae  Brundisinae,  idem,  ut  scitis, 
aedis  Salutis,  cumque  me  domus  eadem  optimorum  et 
doctissimorum  virorum,  M.  Laenii  Flacci  et  patris  et 
fratris  eius  laetissima  accepisset,  quae  proximo  anno 
maerens  receperat  et  suo  praesidio  periculoque  defen- 
derat;  cumque  itinere  toto  urbes  Italiae  festos  dies  agcre 
adventus  mei  videbantur,  viae  multitudine  legatorum  un- 
di(j[ue  missorum  celcbral)antur,  ad  urbem  accessus  in- 
crcdibili  liominum  multitudine  et  gratulatione  florebat, 
iter  a  porta,  in  Capitolium  ascensus,  domum  rcditus 
crat  eius  modi,  ut  summa  in  laetitia  illud  dolercm,  civi- 
tatcm  tam  gratam  tam  miseram  atque  oppressam  fuisse. 

132  Ilabes  igitur  quod  ex  mc  quacsisti,  qui  essent  opti- 
mates:  non  est  natio,  utdixisti;  quod  cgo  vcrbum  agnovi: 
cst  ciiim  illius,  a  quo  uno  maxinie  P.  Sestius  se  oppu- 
gnari  vidct,   hominis  cius,   qui  hanc  nationcm  deleri  et 


64 

133 


PRO  P.  SESTIO  ORATIO  131  —  134.  49 

concidi  cupivit;  qui  C.  Caesarem,  mitem  hominem  et  a 
caede  abhorrentem,  saepe  increpuit,  saepe  accusavit,  cum 
adfirmaret  illum  numquam,  dum  liacc  natio  viveret,  sine 
cura  futurum.  nihil  profecit  de  universis:  de  me  agere 
non  destitit;  me  oppugnavit  primum  per  indicem  Vet- 
tium,  qucm  in  contione  de  me  et  de  clarissimis  viris  in- 
terrogavit,  —  in  quo  tamen  eos  civis  coniunxit  eodem 
periculo  et  crimine,  ut  a  me  inierit  gratiam,  quod  me 
cum  amplissimis  et  fortissimis  viris  congregavit  —  sed 
postea  mihi  nullo  mco  merito,  nisi  quod  bonis  placere 
cupiebam,  omnis  est  insidias  sceleratissime  machinatus: 
ille  ad  eos,  a  quibus  audiebatur,  cotidie  aJiquid  de  me 
ficti  adferebat;  ille  hominem  mihi  amicissimum,  Cn. 
Pompeium,  monebat,  ut  meam  domum  metueret  atque 
a  me  ipso  caveret;  ille  se  sic  cum  inimico  meo  copularat, 
ut  illum  meae  proscriptionis,  quam  adiuvabat,  Sex.  Clo- 
dius,  homo  eis  dignissimus  quibuscum  vivit,  tabulam, 
sese  scriptorem  esse  diceret;  ille  unus  ordinis  nostri  dis- 
cessu  meo,  luctu  vestro  palam  exsultavit:  de  quo  ego, 
cum  cotidie  rueret,  verbum  feci,  iudices,  numquam,  ne- 
que  putavi,  cum  omnibus  machinis  ac  tormentis,  vi, 
exercitu,  copiis  oppugnarer,  de  uno  sagittario  me  queri 
convenire.  acta  mea  sibi  ait  displicere.  quis  nescit? 
qui  legem  meam  contemnat,  quae  dilucide  vetat  gladia- 
tores  biennio,  quo  quis  [petierit  aut]  petiturus  sit,  dare? 
in  quo  eius  temeritatem  satis  mirari,  iudices,  non  queo:  134 
facit  apertissime  contra  legem;  facit  is,  qui  neque  elabi 
ex  iudicio  iucunditate  sua  neque  emitti  gratia  potest 
neque  opibus  et  potentia  leges  ac  iudicia  perfringere. 
quae  res  hominem  impellit,  ut  sit  tam  intemperans?  [iste 
nimia  gloriae  cupiditate]  familiam  gladiatoriam ,  credo, 
nactus  est  speciosam,  nobilem,  gloriosam;  norat  studia 
populi,  videbat  clamores  et  concursus  futuros:  hac  ex- 
spectatione  elatus  homo  flagrans  cupiditate  gloriae  tenere 
se  non  potuit,  quin  eos  gladiatorcs  induceret,  quorum 
esset  ipse  pulcherrimus.  si  ob  eam  causam  peccaret  [et] 
pro  recenti  populi  Ivomani  in  se  beneficio  populari  studio 
elatus,  tamen  ignosceret  nemo:  cum  vero  ne  de  venah- 
bus  quidem  homines  electos,  sed  ex  ergastulis  emptos 
nominibus  gladiatoriis  ornarit  et   sortito  alios  Samnitis, 

Ciceionis  vol.  V.  4 


50  M.  TULLTI  CICERONIS 

.illos   provocatores   feccrit,    tanta  licentia,    tanta  legura 
contemptio  nonne  quem  habitura  sit  exitum  pcrtimescit? 

135  scd  habet  defensiones  duas:  primum  'do'  inquit  'bcstia- 
rios:  lex  scripta  est  de  gladiatoribus.'  festive.  accipite 
aliquid  etiam  acutius.  dicct  se  non  gladiatores,  sed 
unum  gladiatorem  dare  et  totam  aedilitatem  in  munus 
hoc  transtuHsse.  praeclara  acdilitas!  unus  leo,  ducenti 
bestiarii.  verum  utatur  hac  dcfensione:  cupio  eum  suae 
causae  confidere;  solet  enim  tribunos  plebis  appellare  et 
vi  iudicium  disturbare,  cum  diffidit.  quem  non  tam  ad- 
miror,  quod  meam  legem  contemnit,  hominis  inimici, 
quam  quod  sic  statuit,  omnino  consuhirem  legem  nuliam 
putare,  CaeciHam  Didiam,  Liciniam  luniam  contempsit. 
etiamne  eius,  quem  sua  lege  et  suo  beneficio  ornatum, 
munitum,  armatum  solet  gloriari,  C.  Caesaris  legem  de 
pecuniis  repetundis  non  putat  esse  legem?  et  aiunt  aHos 
esse,  qui  acta  Caesaris  rescindant,  cum  haec  optima  lex 

G5  ct  ab  iHo  socero  eius  et  ab  hoc  adsecula  neglegatur?  et 
cohortari  ausus  est  accusator  in  hac  causa  vos,  iudices, 
ut  aHquando  essetis  severi,  aHquando  medicinam  adhibe- 
rctis  rei  pubHcae.  non  ea  est  medicina,  cum  sanae  parti 
corporis  scalpelhun  adhibctur  atque  integrae;  carnificina 
est  ista  et  crudeHtas:  ei  medentur  rei  pubHcae,  qui  ex- 
secant  pestem  ahquam  tamquam  strumam  civitatis. 

136  Sed  ut  extrcmum  habeat  aHquid  oratio  mea,  et  ut 
ego  ante  diccndi  fincm  faciam  quam  vos  me  tam  attente 
audiendi,  conchidam  iHud  dc  optimatibus  eorumque  prin- 
cipibus  ac  rei  pubHcae  defensoribus,  vosque,  adulescentes, 
ct  qui  nobilcs  estis,  ad  maiorum  vestrorum  imitationem 
cxcitabo,  et  qui  ingcuio  ac  virtute  nobiHtatcm  potestis 
conscqui,  ad  eam  rationem,  in  qua  muhi  homincs  novi 

137  ct  honore  ct  gloria  florucrunt,  cohortabor.  haec  est  una 
via,  mihi  crcditc,  ct  laudis  et  dignitatis  et  honoris:  a 
bonis  viris  saj)icntibus  et  bene  natura  constitutis  laudari 
et  diHgi,  nossc  discri[)tioncm  civitatis  maioribus  nostris 
sapientissime  constitutam,  qui  cum  regum  potestatcm  non 
tuHssent,  ita  magistratus  annuos  crcaverunt,  ut  consilium 
scnatus  rci  ])ublicac  j)rncponcrcut  scm])itcrnum,  dcHge- 
rentur  autcni  iii  id  consiHum  ab  unlvcrso  j)oj)ulo  aditus- 
que  ui  illum  summiun  ordincm  omnium  civium  industriac 


6G 

138 


PRO  P.  SESTIO  ORATIO  135  —  140.  51 

ac  virtuti  patcret;   scnatum  rci  publicae  custodcm,  prae- 
sidcm,  propugnatorem  conlocavcrunt;  huius  ordinis  aucto- 
ritate  uti  magistratus  ct  quasi  ministros  gravissimi  consilii 
esse  volucrunt ;  scnatum  autem  ipsum,  proximorum  ordi- 
num  splcndorem  confirmare,  plebis  libertatem  et  commoda 
tueri  atque  augere  volucrunt.     hacc  qui  pro  virili  parte 
defendunt,  optimates  sunt,  cuiuscumque  sunt  ordinis;  qui 
autcm  praccipue  suis  ccrvicibus  tanta  munia  atque  rem 
publicam   sustinent,   hi   semper  habiti   sunt   optimatium 
principes,  auctores  et  conservatores  civitatis.    huic  homi- 
num  generi  fateor,  ut  ante  dixi,  multos  advcrsarios,  ini- 
micos,  invidos  esse,  multa  proponi  pericula,  multas  infcrri 
iniurias,  magnos  esse  cxpcriundos  et  subeundos  labores: 
scd  mihi  omnis  oratio  est  cum  virtute,  non  cum  desidia, 
cum  dignitate,  non  cum  voluptate,  cum  eis  qui  se  patriae, 
qui  suis  civibus,  qui  laudi,  qui  gloriae,  non,  qui  somno 
et  conviviis  ct  delectationi  natos  arbitrantur.    nam  si  qui 
vohiptatibus  ducuntur  et  se  vitiorum  inlecebris  et  cupidita- 
tium  lcnociniis  dcdiderunt,  missos  faciant  honores,  ne  at- 
tingant  rem  publicam,  patiantur  virorum  fortium  labore 
se  otio  suo  pcrfrui;   qui  autem  bonam  famam  bonorum,  139 
quae   sola  verc   gloria  nominari   potest,   expctunt,   aHis 
otium  quaercre  debcnt  ct  vohiptates,  non  sibi.   sudandum 
est  eis  pro  communibus  commodis,  adeundae  inimicitiae, 
subeundae  saepe  pro  re  pubhca  tempestates,  cum  muhis 
audacibus,  improbis,  non  numquam  etiam  potentibus  di- 
micandum.     hacc   audivimus   de  clarissimorum   virorum 
consiHis  et  factis,  hacc  acccpimus,  haec  legimus;   ncque 
eos  in  laude  positos  videmus,   qui  incitarunt   aHquando 
popuH  animos  ad  seditioncm,  aut  qui  largitione  caecarunt 
mcntis  impcritorum,  aut  qui  fortis  ct  claros  viros  et  bene 
de   re  pubHca  meritos  in  invidiam  aHquam  vocaverunt. 
levis   hos   sempcr  nostri  homincs  et  audacis  et  malos  et 
pcrniciosos  civis  putaverunt;  at  vero  qui  horum  impetus 
et  conatus   rcpresserunt,   qui   auctoritatc,   qui  fide,   qui 
constantia,  qui  magnitudine  animi  consiliis  audacium  rc- 
stiterunt,   hi  graves,   hi  principcs,  hi  duccs,  hi  auctores 
huius  dignitatis  atque  imperii  semper  habiti  sunt.     ac  ne  r]^ 
quis  ex  nostro  aut  aHquorum  praeterea  casu  hanc  vitae 
viam  pertimescat,  unus  in  hac  civitate,  quem  quidcm  ego 


52  M.  TULLTI  CTCERONIS 

possum  cTiccrc,  pracclarc  vir  dc  re  publica  meritus,  L. 
Opiiiiius,  indignissime  concidit;  cuius  monumcntum  ccle- 
hcrrimum  in  foro,  scpulcrum  dcscrtissimum  in  litore 
Dyrracliino  relictum  cst:  atque  hunc  tamen  flagrantem 
invidia  propter  interitum  C.  Gracchi  semper  ipse  populus 
Romanus  periculo  liberavit;  alia  quacdam  civem  egre- 
gium  iniqui  iudicii  procella  pervertit.  ccteri  vero  aut 
rcpcntina  vi  perculsi  ac  tcmpcstate  populari  per  populum 
tamen  ipsum  recreati  sunt  atque  rcvocati  aut  omnino  in- 
volnerati  inviohitique  vixcrunt:  at  vero  ei,  qui  scnatus 
consilium,  qui  auctoritatem  bonorum,  qui  instituta  maio- 
rum  ncglcxerunt  ct  imperitae  aut  concitatac  multitudini 
iucundi  esse  voluerunt,  omnes  fere  rci  publicac  pocnas 
141  aut  praescnti  morte  aut  turpi  exsilio  dcpenderunt.  quod 
si  apud  Atheniensis,  homines  Graecos,  longc  a  nostrorum 
hominum  gravitate  diiunctos  non  dccrant  qui  rem  publi- 
cam  contra  populi  temeritatcm  dcfendcrcnt,  cum  omnes, 
qui  ita  fecerant,  e  civitate  eicerentur,  si  Themistoclcm 
illum,  conservatorem  patriae,  non  deterruit  a  re  publica 
dcfendcnda  nec  Miltiadi  calamitas,  qui  illam  civitatem 
paulo  ante  servarat,  ncque  Aristidi  fuga,  qui  unus  omnium 
iustissimus  fuissc  traditur,  si  postea  summi  eiusdcm  civi- 
tatis  viri,  quos  nominatim  appcllari  non  est  neccsse,  pro- 
positis  tot  exemplis  iracundiae  levitatisque  popularis  tamen 
suam  rem  publicam  illam  dcfendcrunt,  quid  nos  tandem 
faccrc  dcbemus,  primum  in  ca  civitate  nati,  undc  orta 
mihi  gravitas  et  magnitudo  animi  vidctur,  tum  in  tanta 
gloria  insistentes,  ut  omnia  humana  Icviora  vidcri  dcbcant, 
dcindc  ad  cam  rem  publicam  tucndam  adgressi,  quae 
tanta  dignitatc  cst,  ut  cam  defcndcntcm  occidcre  hone- 
stius  sit  quam  oppugnantcm  rcrum  potiri?  homincs 
Graeci,  quos  antca  nominavi,  inique  a  suis  civibus  damnati 
atquc  expulsi,  tamcn,  quia  bene  sunt  de  suis  civitatibus 
mcriti,  tanta  hodie  gloria  sunt  non  in  Graecia  solum,  scd 
etiam  apud  nos  atquc  in  cctcris  tcrris,  ut  cos,  a  quibus  illi 
oj)j)rcssi  sunt,  ncmo  nominet,  horuni  calamitatcm  domi- 
nationi  illorum  omncs  antcj)onant.  quis  Karthaginien- 
sium  pluris  fuit  Annibale  consilio,  virtute,  rebus  gestis, 
qui  unus  cum  tot  imj)cratoribus  nostris  per  tot  annos  dc 
impcrio  ct  dc  gloria  dcccrtavit?  hunc  sui  civcs  e  civitate 


r,8 

142 


PRO  P.  SESTTO  ORATIO  141—145. 


53 


G9 

141 


cieccrunt;  nos  etiam  hostem  litteris  nostris  et  memoria 
videmus  esse  celcbratum.  qua  rc  imitemur  nostros  Bru-  143 
tos,  Camillos,  Alialas,  Decios,  Curios,  Fabricios,  Maxi- 
mos,  Scipioncs,  Lentulos,  Aemilios,  innumcrabilis  alios, 
qui  hanc  rcm  publicam  stabiliverunt;  quos  equidem  in 
deorum  immortalium  coetu  ac  numero  repono;  amemus 
patriam,  parcamus  senatui,  consulamus  bonis;  praesentis 
fructus  ncglegamus,  posteritatis  gloriae  serviamus;  id 
esse  optimum  j)ntemus,  quod  erit  rectissimum;  spcrcmus 
quae  volumus,  sed  quod  accidcrit  feramus;  cogitemus 
denique  corpus  virorum  fortium  magnorumque  hominum 
esse  mortale,  animi  vero  motus  et  virtutis  gloriam  sem- 
piternam;  neque  hanc  opinionem  si  in  illo  sanctissimo 
Hercule  consecratam  videmus,  cuius  corpore  ambusto 
vitam  eius  et  virtutem  immortalitas  excepisse  dicatur, 
minus  existimemus  eos,  qui  hanc  tantam  rem  publicam 
suis  consiliis  aut  laboribus  aut  auxerint  aut  defcnderint 
aut  scrvarint,  esse  immortalem  gloriam  consecutos. 

Scd  me  repente,  iudices,  de  fortissimorum  et  clarissi- 
morum  civium  dignitate  et  gloria  dicentem  et  plura  etiam 
dicere  parantem  horum  aspectus  in  ipso  cursu  orationis 
repressit:  video  P.  Sestium,  meae  salutis,  vestrae  aucto- 
ritatis,  publicae  causae  dcfcnsorem,  propugnatorcm,  acto- 
rem  rcum;  video  hunc  praetextatum  eius  filium  oculis 
lacrimantibus  me  intuenteixi;  video  Miloncm,  vindicem 
vestrae  libertatis,  custodcm  salutis  meae,  subsidium  ad- 
flictae  rei  publicae,  exstinctorem  domestici  latrocinii,  re- 
pressorcm  caedis  cotidianac,  dcfensorem  templorum  atque 
tectorum,  praesidium  curiae  sordidatum  et  reum;  video 
P.  Lentulum,  cuius  ego  patrem  deum  ac  parentem  statuo 
fortunae  ac  nominis  mei  et  fratris  rerumque  nostrarum, 
in  hoc  misero  squalore  et  sordibus;  cui  supcrior  annus 
idcm  et  virilem  patris  et  praetextam  populi  iudicio  togam 
dedcrit,  hunc  lioc  anno  in  hac  toga  rogationis  iniustissi- 
mae  subitam  acerbitatem  pro  patre  fortissimo  et  claris- 
simo  cive  deprecantem.  atque  hic  tot  et  talium  civium  145 
squalor,  hic  luctus,  hae  sordcs  susceptae  sunt  proptcr 
unum  me,  quia  me  defendcrunt,  quia  mcum  casum  lu- 
ctumque  dolucrunt,  quia  me  lugcnti  patriae,  flagitanti 
senatui,  poscenti  Italiae,  vobis  omnibus  orantibus  reddi- 


54  M.  TULLII  CICERONIS 

derunt.  quod  tantum  est  in  me  scelus?  quld  tanto  opere 
dcliqui  illo  dic,  cum  ad  vos  indicia,  litteras,  confessiones 
communis  exitii  detuli,  cum  parui  vobis?  ac  si  scelestum 
est  amare  patriam,  pertuli  pocnarum  satis:  eversa  domus 
est,  fortunae  vexatae,  dlssipati  liberi,  raptata  conlux, 
frater  optimus  incredibili  pietatc,  amore  inaudito,  ma- 
ximo  in  squalore  volutatus  est  ad  pedes  inimicissimorum; 
ego  pulsus  aris,  focis,  dis  peuatlbus,  dlstractus  a  meis, 
carui  patria,  quam,  ut  levissimc  dlcam,  certe  dllcxeram; 
pertuli  crudelitatem  inimicorum,  scelus  infidcllum,  frau- 

146  dem  invidorum.  si  hoc  non  est  satis,  quod  liaec  omnia 
deleta  videntur  reditu  meo,  multo  milii,  multo,  inquam, 
iudices,  praestat  in  eandem  illam  rccidere  fortunam, 
quam  tantam  importare  meis  defensoribus  et  conserva- 
toribus  calamitatem.  an  ego  in  liac  urbe  esse  possim 
his  pulsis,  qui  me  huius  urbis  compotem  fecerunt?  non 
cro,  non  potero  esse,  iudices;  neque  hic  umquam  puer, 
qui  his  lacrimis  qua  sit  pietate  declarat,  amlsso  })atre 
suo  propter  mc  mc  ipsum  incolumcm  vidcbit,  ncc  quo- 
tienscumque  me  viderlt,  ingemescet  ac  pestem  suam  ac 
patris  sui  se  dicet  videre:  ego  vero  hos  in  omni  for- 
tuna,  quaccumque  erit  oblata,  complectar;  nec  me  ab  eis, 
quos  meo  nomine  sordidatos  vidctis,  umquani  ulla  for- 
tuna  divellct;  neque  eae  natlones,  qulbus  me  senatus 
commendavit,  quibus  dc  me^gratias  eglt,  hunc  exsulcm 
propter  me  sine  me  videbunt. 

147  Scd  haec  di  immortales,  qui  me  suls  tempHs  adve- 
nicntcm  reccperunt  stlpatum  ab  his  viris  et  P.  Lcntulo 
consule,  atque  ipsa  res  pubUca,  qua  nihil  est  sanctius, 
vestrae  potestati,  iudices,  commlserunt.  vos  hoc  iudiclo 
omnlum  bonorum  mcntis  confirmarc,  improborum  repri- 
mere  potestis;  vos  hls  clvibus  uti  optimls,  vos  me  reficere 
ct  rcnovarc  rcm  publlcam:  qua  rc  vos  obtestor  atque 
obsecro,  ut,  ei  me  salvum  esse  voluistis,  eos  conscrvctis, 
per  quos  me  recuperavistis. 


L\  P.  VATINIUM  TESTEM  INTERKOGATIO  1-3.     OD 


M.  TULLII  CICERONIS 
IN  P.  VATINIUM  TESTEM  INTERKOGATIO. 


Si  tua  tantum  modo,  Vatinl,  quid  indignitas  postula-  1 
rct  spectare  voluissem,  fecissem  id,  quod  his  veliementer 
placebat,  ut  te,  cuius  testimonium  propter  turpltudinem 
vltae  sordisque  domesticas  nullius  momenti  putaretur,  ta- 
citus  dlmitterem;   nemo  enim  liorum  aut  ita  te  refutan- 
dum  ut  gravem  adversarium  aut  ita  rogandum  ut  reli- 
giosum  testem   arbitrabatur.     sed  fui  paulo   ante  in   te 
intemperatior  fortasse  quam  debui;  odio  enim  tui,  in  quo 
etsi  omnis  propter  tuum  in  me  scelus   superare  debeo, 
tamen  ab  omnibus  paene  vincor,   sic  sum  incitatus,  ut, 
cum  te  non  minus  contemnercm  quam  odissem,   tamen 
vexatum  potius  quam  despectum  vellem  dimittere.     qua  2 
re  ne  tibi  hunc  lionorem  a  me  haberi  forte  mirere,  quod 
interrogem,   quem  nemo  congressu,   ncmo   adltu,   nemo 
suffraglo,   nemo  luce  dlgnum  putet,   nulla  me  causa  im- 
puHt,   nlsi   ut  ferocitatem  istam   tuam  comprlmerem  et 
audaclam  frangerem  et  loquacitatem  paucis  meis  interro- 
gationibus  inretltam  retardarem.   etenlm  debulsti,  Vatini, 
etiam  si  falso  venisses  in  suspitionem  P.  Sestio,   tamen 
mlhi  ignoscere,  si  in  tanto  hominis  de  me  optime  meriti 
periculo  et   tempori  eius   et  voluntati  parere  voluissem. 
sed  te  hesterno  pro  testimonio  esse  mentitum,  cum  adfir-  3 
mares   nullum   tibi   omnino   cum  Albinovano   sermonem 
non  modo  de  Sestio  accusando,  sed  nulla  umquam  de  re 
fuisse,  paulo  ante  imj^rudens  indicasti,  cum  et  T.  Clau- 
dium   tecum   communicasse   et  a  te  consilium  P.  Sestii 
accusandi  petisse  et  Alblnovanum,  quem  antea  vix  tibi 
notum  essc  dlxisses,  domum  tuam  venisse,  multa  tecum 
locutum   dixeris,    denlque    contioncs   P.    Sestii   scriptas, 
quas  neque  nosset  neque  reperire  posset,  te  Albinovano 
dedisse  easque  in  hoc  iudicio  esse  recitatas.    in  quo  alte- 
rum  es  confessus,  a  te  accusatores  esse  instructos  et  sub- 


56  1\I.  TULLII  CICEROXIS 

ornatos,  in  altero  inconstantiam  tuam  cum  levitate  tum 
etiam  pcriurio  implicatam  refellisti,  cum  quem  a  te  alienis- 
simum  esse  dixisses,  eum  domi  tuae  fuisse,  quem  prae- 
varicatorcm  esse  ab  initio  iudicasses,  ei  te  quos  rogasset 
ad  accusandum  libros  dixcris  dedisse. 

-  Ximium  es  veliemens  feroxque  natura;  non  putas  fas 
esse  verbum  ex  ore  exire  cuiusquam  quod  non  iucundum 
et  honorificum  ad  auris  tuas  accidat;  venisti  iratus  omni- 
bus:  quod  ego,  simul  ac  te  aspexi,  prius  quam  loqui 
cocpisti,  cum  ante  Gellius,  nutricula  scditiosorum  omnium, 
testimonium  diceret,  sensi  atque  jirovidi.  repente  enim 
te,  tamquam  serpens  e  latibulis,  oculis  eminentibus,  in- 
flato  coUo,  tumidis  cervicibus  intulisti,  ut  mihi  renovatus 

5  illc  tuus   in  to  ^.        

tuum  familiarem,  defenderim,  cum  in  hac  civitate  oppu- 
gnatio  soleat,  qua  tu  nunc  utcris,  non  numquam,  defcnsio 
numquam  vituj^erari.  sed  quaero  a  te  cur  C.  CorneHum 
non  dcfcnderem:  num  legcm  aliquam  Cornehus  contra 
auspicia  tulerit;  num  AeHam,  num  Fufiam  lcgcm  ncgle- 
xerit;  num  consuli  vim  attulerit;  num  armatis  hominibus 
templum  tenucrit;  num  intercessorcm  vi  dciecerit;  num 
rehgioncs  polhierit,  acrarium  exhauscrit,  rcm  pubHcam 
compilarit.  tua  sunt,  tua  sunt  hacc  omnia;  CorncHo  cius 
modi  nihil  obiectum  est.  codicem  legisse  dicebatur:  de- 
fcndebat  tcstibus  conlegis  suis  non  se  rccitandi  causa 
lcgisse,  sed  recognoscendi;  constabat  tamcn  CorncHum 
conciHum  iHo  die  dimisissc,  intcrccssioni  paruisse.  tu 
vero,  cui  CorncHi  defensio  dispHcct,  quam  causam  ad 
patronos  tuos  aut  quod  os  adfcres?  quibus  iam  j^^racscri- 
bis  quanto  ihis  probro  futurum  sit,  si  te  dcfenderint,  cum 
tu   milii  CorncHi   dcfensioncm  in  malcdictis  obicicndam 

t)  putaris.  ac  tamcn  hoc,  Vatini,  mcmcnto,  paulo  post 
istam  dcfensioneni  mcam,  quam  tu  bonis  viris  dispH- 
cuisse  dicis,  me  cum  univcrsi  popidi  Romani  summa 
voluntatc  tum  optimi  cuiusquc  singuLiri  studio  mngnifi- 
ccntissimc  post  hominum  mcmoriam  consulcm  factum 
oinniacpic  ca  mc  pudcntcr  vivcndo  consccutum  csse, 
quae  tu  impudenter  vaticinando  sperare  te  saepe  dixisti. 

3  nani  quod  mihi  disccssum  obiecisti  mcuni  ct  quod  horum, 


IN  P.  VATINIUM  TESTEM  INTERROGATIO  4-9.     57 

quibus  illc  dies  acerbissimus  fuit,  qui  idem  tibi  lactissi- 

mus,   luctum  ct  gcmitum  rcnovare  voluisti,   tantum  tibi 

respondco,   mc,   cum  tu  cctcracquc   rci  publicac  pcstes 

armorum  causam  quacrcrctis,  et  cum  pcr  mcum  nomcn 

fortunas  locuplctium  diripcrc,  sanguincm  principum  civi- 

tatis  exsorbere,   crudclitatcm  vestram  odiumquc  diutur- 

num,  quod  in  bonos  iam  inveteratum  habebatis,  saturare 

cuperetis,   scclus  ct  furorem   vestrum  cedcndo   maluisse 

frangcrc   quam  rcsistendo.     qua  re   pcto  a  tc,   ut  milii  7 

ignoscas,  Vatini,  cum  ei   patriae   pcpcrci,    quam  scrva- 

veram:   et,  si  ego  te  perditorem  et  vexatorcm  rci  publi- 

cae  fero,  tu  me  conscrvatorem  et  custodcm  fcras.   dcindc 

eius  viri  discessum  incrcpas,  qucm  vidcs  omnium  civium 

dcsidcrio,  ipsius  dcniquc  rci  publicac  luctu  esse  revoca- 

tum.     at  cnim  dixisti  non  mca,   scd  rci  publicae   causa 

liomincs  de  meo  rcditu  laborassc.     quasi  vcro  quisquam 

vir  excellcnti  animo  in  rem  publicam  ingressus  optabilius 

quicquam  arbitrctur  quam  sc  a  suis  civibus  rci  publicae 

causa  diligi.     scilicct  aspcra  mca  natura,  difficilis  aditus,  8 

gravis  voltus,  supcrba  rcsponsa,  insolcns  vita:  nemo  con- 

suetudincm  mcam,  ncmo  humanitatem,  ncmo  consilium, 

nemo  auxilium  requircbat,  cuius  dcsiderio,  ut  haec  mi- 

nima  dicam,  forum  macstum,  muta  curia,  omnia  dcniquc 

bonarum  artium  studia   siluerunt.     scd   nihil  sit  factum 

mca  causa;  onmia  illa  scnatus  consulta,  popuh  iussa,  Ita- 

Hac  totius,   cunctarum  socictatum,  conlcgiorum  omnium 

decreta   de  mc  rci  j^ubHcac  causa  esse   facta  fatcamur: 

quid  crgo,   homo  impcritissime  soHdac  Laudis   ac  verac 

dignitatis,  pracstantius  mihi  potuit  accidcrc?  quid  opta- 

bihus  ad  innnortahtatcm  gloriae  atque  in  memoriam  mei 

nominis  sempiternam,  quani  omnis  hoc  civis  mcos  iudi- 

carc,  civitatis  salutcm  cum  unius  mca  salute  esse  con- 

iunctam?  quod  quidem  ego  tibi  reddo  tuum:  nam  ut  tu  o 

mc   carum   csse   dixisti   scnatui  populoque  Komano  non 

tam  nica  causa  quam  rci  pubUcac,  sic  cgo  te,  quamquam 

es  omni  diritate  atque  immanitate  taeterrimus,  tamen  di,co 

esse  odio  civitati  non  tani  tuo  quam  rei  pubUcac  nomine. 

Atque  ut  ahquando  ad  te  veniam,  dc  mc  hoc  sit  cx-  4 
tremum.     quid  quisque  nostrum  dc  se  ipse  loquatur  non 
est  sanc  requirendum:  boni  viri  iudicent;  id  est  maximi 


58  I\I.  TULLII  CICEROXIS 

10  momciitl  et  ponderis.  diio  siiiit  tcmpora,  qulbus  nostro- 
rum  civiiim  spectentur  iudicia  de  nobis;  unum  honoris, 
alterum  salutis.  lionos  tali  populi  Romani  voluntate  pau- 
cis  est  delatus  ac  milii,  salus  tanto  studio  civitatis  neminl 
reddita;  de  te  autem  homlnes  quid  sentiant  in  honore 
expertl  sumus,  in  salute  exspectamus.  sed  tamen  ne  me 
cum  his  principibus  civitatis,  qui  adsunt  P.  Sestio,  sed 
ut  tecum,  cum  homine  uno  non  solum  sordidissimo  atque 
infimo  conferam,  sed  etiani  impudentissimo  et  mihi  inlmi- 
cisslmo,  quaero,  Vatini,  utrum  tandem  putes  huic  civitati, 
huic  rei  pubhcae,  huic  urbi,  his  tcm])Hs,  aerario,  curiae, 
vlris  his,  quos  vides,  horum  bonis,  fortunis,  Hberis,  civi- 
bus  ceteris,  deni^pie  deorum  immortahum  delubris,  au- 
spiclls,  rellgionibus  mehus  fuisse  et  praestabihus  me 
civem  in  hac  ci"\itate  nasci  an  te?  cum  mihi  hoc  respon- 
deris  aut  ita  impudenter,  ut  manus  a  te  homlncs  vix 
abstinerc  possint,  aut  Ita  dolenter,  ut  aUquando  ista,  quae 
sunt  inflata,  rumpantur,  tum  memoriter  respondeto  ad  ea, 

'^  quae  te  de  te  ipso  rogaro.  atque  ilhid  tenebrlcosissimum 
tempus  Ineuntls  aetatis  [tuae]  patiar  hitere:  licet  impune 
per  mc  parietes  [In  adulescentia]  perfoderis,  vicinos  com- 
pihu'is,  matrem  verberaris;  habeat  hoc  praemii  tua  indi- 
gnitas,  ut  adulescentlae  turpitudo  obscurltate  et  sordlbus 
[tuis]  obtegatur.  quaesturam  petisti  cum  P.  Sestio,  cum 
hic  nihil  loqueretur,  nisi  quod  agebat,  tu  de  akero  consu- 
hitu  gerendo  te  diceres  cogitare.  quaero  abs  te  teneasne 
memoria,  cum  P.  Scstius  [quaestor]  essct  cunctis  suflPra- 
giis  factus,  tunc  tc  vix  iuvitis  omnibus  non  populi  bene- 

12  ficlo,  scd  consuhs  cxtremum  adhaesisse?  in  eo  maglstratu, 
cum  tibi  magno  clamorc  aquarla  provincia  sorte  obtigis- 
set,  missusne  sis  a  me  consule  Puteolos,  ut  inde  aurum 
ex])()rtari  argentum(|ue  ])r()hlberes?  in  eo  negotio  cum  te 
non  custodem  ad  continendas,  sed  i^ortltorem  ad  ])articn- 
das  mercis  missum  j^utares  cumque  omuium  donios,  apo- 
thecas,  navis  furacissimc  scrutarcre  hominesquc  negotii 
gerentis  iudicils  inl(j[uissimis  inretires,  mercatores  e  iiavi 
cgredientis  torreres,  consceudentis  niorarerc,  tcneasnc 
memoria  tibi  in  conventu  Puteolis  nianus  csse  adlataa? 
ad  me  consulem  querelhis  Puteohmorum  esse  dcLatas? 
[)0st  (piaesturam  exierisne  legatus  in  ultcriorcm  Ilispa- 


IN  P.  VATINIUM  TESTEM  INTERROGATIO  10  —  15.     59 

niam  C.  Cosconio  pro  consule?  cum  illud  itcr  Ilispaniense 
pedibus  fere  confici  soleat,  aut  si  qui  navigare  velit, 
certa  sit  ratio  navigandi,  venerisne  in  Sardiniam  atque 
inde  in  Africam?  fuerisne,  quod  sine  scnatus  consulto 
tibi  faccre  non  licuit,  in  regno  lliempsalis?  fucrisne  in 
regno  Mastanesosi?  venerisne  ad  fretum  per  Maurita- 
niam?  quem  scias  umquam  legatum  Hispaniensem  istis 
itineribus  in  illani  provinciam  pervenisse? 

Factus  es  tribunus  plebis  —  quid  enim  te  dc  Ilispa-  i3 
niensibus  flagitiis  tuis  sordidissimisque  furtis  interrogem? 
quaero  abs  te  primum  universe  quod  genus  improbitatis 
et  sceleris  in  eo  magistratu  praetermiseris?  ac  tibi  iam 
inde  praescribo,  ne  tuas  sordis  cum  clarissimorum  viro- 
rum  splendore  permisceas;  ego  te,  quaccumque  rogabo, 
de  te  ipso  rogabo,  neque  te  ex  amplissimi  viri  dignitate, 
sed  ex  tuis  tenebris  extraham;  omniaque  mea  tela  sic  in 
te  conicientur,  ut  nemo  per  tuum  latus,  quod  soles  dicere, 
saucictur:  in  tuis  pulmonibus  ac  visceribus  haerebunt. 
et  quoniam  omiiium  rcrum  magnarum  ab  dis  immortali-  ^ 
bus  princlpia  ducuntur,  volo  ut  mihi  respondeas  tu,  qui 
te  Pythagoreum  soles  dicere  et  hominis  doctissimi  nomen 
tuis  immanibus  et  barbaris  moribus  praetendcre,  quae  te 
tanta  pravitas  mcntis  tenucrit,  qui  tantus  furor,  ut,  cum 
inaudita  ac  nefaria  sacra  succeperis,  cum  iiiferorum  ani- 
mas  eliccre,  cum  puerorum  extis  dcos  manis  mactare 
soleas,  auspicia,  quibus  haec  urbs  condita  est,  quibus 
omnis  res  publica  atque  imperium  tenetur,  contempseris 
initioque  tribunatus  tui  senatui  denuntiaris  tuis  actioni- 
bus  augurum  responsa  atque  eius  conlegii  adrogantiam 
impedhiicnto  non  futura?  secundum  ea  quaero  servarisne  i5 
in  eo  fidem?  num  quando  tibi  moram  attulerit  qiio  minus 
concilium  advocares  legemque  ferres,  quod  eo  die  scires 
de  caelo  esse  servatum?  et  quoniam  Iiic  locus  est  unus, 
quem  tibi  cum  Caesare  communem  esse  dicas,  seiungam 
te  ab  illo  non  solum  rei  publicae  causa,  verum  etiam 
Caesaris,  ne  qua  ex  tua  summa  indignitate  labes  illius 
dignitati  aspersa  videatur.  pnmum  quacro  num  tu  senatui 
causam  tuam  permittas,  quod  facit  Caesar?  deinde  quae 
sit  auctoritas  eius,  qui  se  alterius  facto,  non  suo  defen- 
dat?  deinde,  eriimpet  enim  aliquando  ex  me  vera  vox  ct 


60  M.  TULLIl  CICERONIS 

dicam  sine  cunctatione  qiiod  sentio:  si  iam  violentior 
aliqua  iu  re  C.  Caesar  fuisset,  si  eum  magnitudo  contcn- 
tionis,  studium  gloriae,  praestans  animus,  exccllens  nobi- 
litas  aliquo  impulisset,  quod  in  illo  viro  et  tum  ferendum 
essct  ct  maximis  rebus,  quas  postea  gessit,  oblittcrandum, 
id  tu  tibi,  furcifer,  sumes,  et  Vatinii  latronis  ac  sacrilegi 
vox  audietur  hoc  postulantis,  ut  idem  sibi  concedatur 
'^.  quod  Caesari?  sic  enim  ex  te  quaero:  tribunus  plebi 
fuisti  —  seiuno-e  te  a  consule  — :  conleo^as  habuisti  viros 
fortis  novem.  ex  eis  tres  erant,  quos  tu  cotidie  sciebas 
servare  de  caelo,  quos  inridebas,  quos  privatos  esse  dice- 
bas,  de  quibus  duos  ^"^raetextatos  sedentis  vides,  te  aedi- 
liciam  praetextam  togam,  quam  frustra  confeceras,  vcndi- 
disse,  tertium  scis  cx  illo  obsesso  atque  adflicto  tribunatu 
consularcm  auctoritatcm  hominem  esse  adulescentem 
consecutum;  rcliqui  sex  fuerunt,  e  quibus  partim  plane 
tecum  sentiebant,  partim  mcdlum  qucndam  cursum  tcnc- 
bant:  omncs  habuerunt  leges  promulgatas,  in  eis  multas 
meus  neccssarius,  etiam  de  mca  sententia,  C.  Cosconius, 
iudcx  noster,  quem  tu  dlrumjicris  cum  acdillclum  vides : 

17  volo  uti  mihi  respondeas  num  quis  ex  toto  conlcgio  lcgcm 
sit  ausus  ferrc  practer  unum  te?  quae  tanta  in  te  fucrit 
audacia,  quae  tanta  vis,  ut,  quod  novcm  tui  conlcgae 
sibi  timcndum  esse  duxerint,  id  unus  tu  emcrsus  e  caeno, 
omnium  facile  omnibus  rebus  infinms,  contemnendum, 
desplciendum,  inridcndum  putares?  num  quem  post  ur- 
bcm  condltam  scias  trlbunum  plcbis    cgisse  cum  plcbe, 

18  cum  constarct  servatum  esse  dc  caelo?  simul  etiam  illud 
volo  uti  respondeas,  cum  te  tribuno  plebis  esset  etiam 
tum  in  rc  pul)llca  Icx  Aelia  et  Fufia,  quae  leges  saepe 
numcro  trlbunlcios  furorcs  dcbllitarunt  ct  rcprcsscrunt, 
quas  contra  })ractcr  tc  nemo  umquam  c^t  facere  conatus 
—  quac  quldcm  lcges  anno  post,  sedcntibus  in  templo 
duobus  non  consulibus,  sed  prodltoribus  huius  civitatijs 
ac  pcstibus,  una  cum  auspiciis,  cum  intercessionibus,  cum 
onmi  iure  publlco  connagravcrunt  —  ecquando  dubltaris 
contra  eas  legcs  cum  plcbc  agcre  ct  concillum  convocare? 
num  quem  ex  omnibus  trlbunis  plcbls,  quicumquc  scdi- 
tiosi  fucrunt,  tam  audaccm  audlerls  fulsse,  ut  umquam 
contra  legcm  Aeliam  aut  Fufiam  conclhum  advocarct? 


IN  P.  VATINIUM  TESTEM INTERROGATIO  16—22.      Gl 

Qiiaero  illud  ctiain  ex  te,  conatusne  sis,  voluerisne,  8 
denique  [cogitaris]  —  est  enim  res  eius  modi,  ut,  si  tibi 
in  mentcm  modo  vcnit,  ncmo  sit  qui  te  ullo  cruciatu  esse 
indlgnum  putct  —  cogitarisnc  in  illo  tuo  intolerabili,  non 
rcgno  —  nam  cupis  id  audirc  — ,  scd  latrocinio,  augur 
ficri  in  Q.  Mctelli  locum,  ut,  quicumquc  te  aspexissct, 
dupliccm  dolorcm  gemitumque  suscipcrct,  et  ex  desidcrio 
clarissimi  [ac  fortissimi]  civis  et  ex  lionorc  turpissimi  at- 
quc  improbissimi?  adcone  non  labefactatam  rcm  publi- 
cam  tc  tribuno  ncquc  conquassatam  civitatcm,  sed  captam 
lianc  urbcm  atque  perversam  putaris,  ut  augurem  Vati- 
nium  ferre  possemus?  hoc  loco  quaero,  si,  id  quod  con-  20 
cupieras,  augur  factus  esses  —  in  qua  tua  cogitatione 
nos,  qui  te  odcramus,  vix  dolorcm  fcrebamus,  illi  autcm, 
quibus  cras  in  dcliciis,  vix  risum  tenebant  —  sed  quacro, 
si  ad  cetera  volnera,  quibus  rem  publicam  putasti  dclc- 
tum  iri,  hanc  quoque  mortiferam  plagam  inflixisses  augu- 
ratus  tui,  utrum  decrcturus  fueris,  id  quod  augures  omnes 
usque  ab  Komulo  decreverunt,  love  fulgente  cum  populo 
agi  ncfas  esse,  an,  quia  tu  semper  sic  egisses,  auspicia 
fueris  augur  dissoluturus? 

Ac  ne  diutius  loquar  de  auguratu  tuo,  quod  invitus  9 
facio  ut  recordcr  ruinas  rei  pubHcae  —  neque  enim  tu 
umquam  stante  non  modo  maiestatc  horum,  sed  etiam 
urbe  tc  augurcm  fore  putasti  —  verum  tamcn,  ut  somnia 
tua  rehnquam,  ad  scelera  vcniam,  volo  uti  mihi  rcspon- 
deas;  cum  M.  Bibulum  consulcm,  non  dicam  bene  de  re 
pubhca  senticntem,  ne  tu  mihi  homo  potens  irascare,  qui 
ab  co  disscnsisti,  sed  hominem  certe  nusquam  progre- 
dientem,  nihil  in  re  pubhca  molicntem,  tantum  animo 
ab  actionibus  tuis  disscntientem,  cum  eum  tu  consulem 
in  vincula  duceres  et  ab  tabula  Valeria  conlegae  tui  mitti 
iuberent,  fccerisne  ante  rostra  pontem  continuatis  tribu- 
nahbus,  pcr  qucm  consul  populi  Komani  moderatissimus 
et  constantissimus  sublato  auxiho,  exclusis  amicis,  vi 
perditorum  hominum  incitata,  turpissimo  miscrrimoque 
spectaculo  non  in  carcerem,  sed  ad  supphcium  et  ad  ne- 
cem  duceretur?  quacro  num  quis  ante  te  tam  fuerit  ne-  22 
farius  qui  id  fccerit?  ut  sciamus  utrum  vetcrum  facino- 
rum  sis  imitator  an  inventor  novorum.     idemque  tu  cum 


23 


62  M.  TULLII  CICERONIS 

hls  atqiic  liulus  mocll  conslllls  ac  faclnorlbus  nomlne  C. 
Cacsaris,  clcmcntlsslml  atquc  oj)timI  viri,  scelcre  vero 
atque  audacia  tua,  M.  Bibulum  foro,  curla,  tcmplls,  locls 
publicls  omnibus  expulisses,  inclusum  doml  contlncres, 
cumquc  non  malcstate  imperii,  non  iure  legum,  scd  ia- 
imac  j)racsIdIo  ct  parictum  custodlis  consulis  vita  tegcre- 
tur,  miserlsnc  viatorem  qui  M.  Bibulum  domo  vi  extra- 
licrct,  ut,  quod  in  prlvatis  semper  est  servatum,  id  te 
trlbuno  plcbls  consuli  domus  exslllum  esse  non  possct? 
slmulque  milil  respondcto  tu,  qui  nos,  qui  do  communi 
salute  consentimus,  tyrannos  vocas,  fuerisne  non  trlbunus 
plebis,  sed  intolerandus  ex  caeno  nescio  qui  atquc  ex  te- 
nebris  tyrannus?  qui  prinium  eam  rem  publlcam,  quae 
ausplclls  invcntls  constltuta  est,  isdcm  auspiclis  sublatis 
conarere  pervertere,  dclndc  sanctlsslmas  Icges,  Aeliam 
et  Fufiam  dico,  quae  In  Gracchorum  fcrocltate  et  In  au- 
dacia  Saturnlni  et  in  conluvlone  Drusi  et  in  contentlone 
SulpicII  et  in  cruore  Cinnano,  etiam  intcr  Sullana  arma 
vlxcrunt,  sohis  conculcarls  ac  pro  nlhllo  putarls;  qui  con- 
sulcm  mortl  oblccerls,  Inclusum  obscdcrls,  cxtrahere  ex 
suis  tectis  conatus  sis:  qui  in  eo  maglstratu  non  modo 
cmerseris  cx  mendicitate,  sed  etlam  dlvltlis  nos  lam  tuis 
J;9  tcrreas,  fuerlsne  tanta  crudehtate,  ut  delectos  vlros  et 
prlnclpcs  clvitatls  tollerc  et  dclcre  tua  rogatlone  conarere, 
cum  L.  Vettlum,  qul  In  scnatu  confcssus  cssct  sc  cum 
tclo  fulsse,  mortcm  Cn.  Pompelo,  summo  ct  ckirlsslmo 
civi,  suis  manibus  ofFcrre  volulssc,  in  contioncm  pro- 
duxcris,  indlccm  In  rostrls,  in  illo,  inquam,  augurato 
teniplo  ac  loco  conlocaris,  quo  auctoritatls  exqulrcndae 
causa  ceteri  trlbunl  plcbls  prlncl})cs  clvltatis  producere 
consuerunt,  ibl  tu  iudicem  Vettium  llnguam  ct  vocem 
suam  scclcri  et  menti  tuae  praebcrc  vohiisti  —  dlxeritne 
L.  Vcttius  in  contlonc  tua  rogatus  a  tc  scse  auctorcs  ct 
im})ulsorcs  et  soclos  habulssc  scclcris  illlus  cosvlros,  qui- 
bus  e  clvitate  sublatis,  quod  tu  co  tempore  moHebare, 
civitas  starc  non  posset?  M.  Blbulum,  cuius  inchislone 
contcntus  non  eras,  intci^ficcrc  vohicras,  [spoharas]  con- 
suhitu,  patrla  prlvarc  cuplcbas;  L.  Luculhnn,  culus  tu 
rebus  gcstls,  quod  ipsc  ad  Im})cratorias  laudcs  a  })ucro 
vidchcet  spectaras,  vchemcntlus  Invidcbas;  C.  Curionem, 


24 


IN  P.  VATINIUM  TESTEM  INTERKOGATIO  23—27.     63 

perpetuum  hostem  improborum  omnium,  auctorem  pu- 
blici  consilii,  libertate  communi  tuenda  maxime  liberum, 
cum  filio  principc  iuvcntutis  cum  rc  publica  coniunctiore 
etiam,  quam  ab  illa  aetate  postulandum  fuit,  dclere  vo- 
luisti;  L.  Domitium,  cuius  difi;nitas  et  splendor  prae- 25 
stringebat,  credo,  oculos  [Vatini],  qucm  tu  propter  com- 
mune  odium  in  bonos  odcras ,  in  posterum  autem  propter 
omnium  spem,  quae  de  illo  est  atque  erat,  ante  aliquanto 
timebas;  L.  Lcntulum,  hunc  iudicem  nostrum,  flaminem 
Martialem,  quod  erat  eo  tempore  Gabinii  tui  competitor, 
eiusdem  Yettii  indicio  opprimere  voluisti :  qui  si  tum  illam 
hibem  pestemque  vicisset,  quod  ei  tuo  scelere  non  licuit, 
res  pubUca  victa  non  esset.  huius  etiam  fihum  eodcm 
indicio  et  crimine  ad  patris  interitum  adgregare  voluisti; 
Ij.  Paulum,  qui  tum  quaestor  Macedoniam  obtinebat, 
(juem  civem!  quem  virum!  qui  duo  nefarios  patriae  pro- 
ditores,  domesticos  hostis,  legibus  exterminarat,  homi- 
nem  ad  conservandam  rem  pubHcam  natum,  in  idem 
Vettii  indicium  atque  in  eundem  hunc  numerum  congre- 
gasti.  quid  ergo  de  me  querar?  qui  ctiam  gratias  tibi  26 
agere  debeo,  quod  me  ex  fortissimorum  civium  numero 
seiungendum  non  putasti.  sed  qui  fuit  tuus  ille  tantus  11 
furor,  ut,  cum  iam  Vettius  ad  arbitrium  tuum  perorasset 
et  civitatis  lumina  notasset  descendissetque  de  rostris, 
eum  repente  revocares,  conloqucrcre  populo  Romano  vi- 
dente?  deinde  interrogares  ecquosnam  aHos  posset  no- 
minare?  inculcarisnc ,  ut  C  Pisonem,  generum  meum, 
nominaret,  qui  in  summa  copia  optimorum  adulescentium 
pari  continentia,  virtutc,  pictate  rehquit  neminem?  item- 
que  M.  Laterensem,  hominem  dies  atque  noctis  de  laude 
et  de  re  pubhca  cogitantem?  promulgarisne,  impurissime 
[et  perditissime]  hostis,  quaestionem  de  tot  ampHssimis 
et  tahbus  viris,  indicium  Vettio,  praemia  ampHssima? 
quibus  rcbus  omnium  mortahum  non  voluntatc,  sed  con- 
vitio  repudiatis,  fregerisne  in  carcere  cervices  ipsi  iHi 
Vettio,  ne  quod  indicium  corrupti  indicii  exstaret,  eius- 
que  sceleris  in  te  ipsum  quaestio  flagitarctur? 

Et  quoniam  crebro  usurpas  legcm  te  de  ahernis  con-  27 
siHis  reiciendis  tulisse,  ut  omnes  inteHcgant  te  ne  recte 
quidem  facere  sine  scelere  potuisse,   quaero,    cum  lex 


G4  M.  TULLII  CICERONIS 

esset  acqua  proinulgata  initlo  magistratus,  multas  iam 
alias  tuHsses,  exspectarisne,  dum  C.  Antonius  reus  fieret 
apud  Cn.  Lentulum  Clodlanum?  et  postea  quam  ille  est 
reus  factus,  statlm  tulerls  in  eum,  qui  tuam  post  legem 
REUS  FACTus  esset:  ut  liomo  consularis  exclusus  miser 
puncto  temporls  spollaretur  beneficlo  et  aequltate  legis 
28  tuae?  dices  famlllarltatem  tibi  fulsse  cum  Q.  Maximo: 
praeclara  defensio  faclnorls  tui.  nam  Maximi  quidem 
summa  laus  est,  sumptls  Inlmicitlls,  suscepta  causa,  quae- 
sltorc  consllioque  delecto  commodlorem  reo  relectlonis 
condicionem  dare  noluisse.  nlhll  Maxlmus  fecit  alie- 
num  aut  sua  vlrtute  aut  illls  clarissimis  Paulls,  Maxi- 
mis,  Africanls,  quorum  gloriam  huius  vlrtute  renovatam 
non  modo  speramus,  verum  etiam  iam  vldemus :  tua 
fraus,  tuum  maleficium,  tuum  scelus  Illud  est,  te  Id, 
quod  promulgasses  mlserlcordiae  nomine,  ad  crudelitatis 
tcmpus  distulisse.  ac  nunc  quidem  C.  Antonius  hac  una 
rc  miseriam  suam  consolatur,  quod  imaglnes  patris  et 
fratrls  sui  fratrisque  filiam  non  In  fanilHa,  sed  in  carccre 
conlocatam  audire  malult  quam  vldcre. 

29  Et  quonlam  pecunlas  allorum  desplcls,  de  tuis  divitiis 
intolerantlsslme  glorlarls,  volo  uti  mlhl  respondeas,  fe- 
cerlsnc  foedcra  trlbunus  plebls  cum  civltatibus,  cum  regi- 
bus,  cum  tetrarcliis?  crogarlsne  pecunlas  ex  aerario  tuis 
leglbus?  eripuerisne  partis  illo  tempore  carlsslmas  partim 
a  Caesare,  partini  a  publicanls?  quae  cum  ita  sint,  quacro 
ex  te  slsne  ex  paupcrrimo  dives  factus  IIlo  ipso  anno,  quo 
lex  lata  est  de  pecuniis  repctundis  accrrlma,  ut  omnes 
intcllcgere  possent  a  te  non  modo  nostra  acta,  quos  ty- 
rannos  vocas,  sed  etlam  amlclsslmi  tui  lejrem  esse  con- 
tonq)tam:  aj)ud  quem  tu  etiam  nos  criminari  soles,  qui 
illi  sumus  anncissimi,  cum  tu  ci  contunicliosisslme  totlens 
nwde  dicas,  quoticiis  tc  iili  adfincm  esse  dicls. 

30  Atque  etlam  Illud  scire  cx  tc  cupio,  quo  consilio  aut 
qua  mente  feceris  ut  in  cpulo  Q.  Arrii  familiaris  mei  cum 
toga  ])ulla  accumbcrcs?  (lucm  unuiuam  vi(U'ri8?  qucm 
audicris?  quo  excmplo,  quo  morc  fcccris?  diccs  supjili- 
cationcs  tc  illas  non  probassc.  oj)timc:  nullae  fucrint 
supj)licationes.  videsne  me  nihil  de  anni  illius  causa,  nihil 
dc  co,  (juod  tibi  communc  cum  summis  viris  esse  videa- 


13 

31 


IN  P.  VATINIUM  TESTEM  INTERROGATIO  28—33.     65 

tur,  sed  de  tuis  propriis  sceleribus  ex  te  quaerere?  nulLa 
supplicatio  fuerit.  cedo  quis  umquam  cenarit  atratus? 
ita  enim  illud  epulum  est  funebre,  ut  munus  sit  funeris, 
cpulae  quldem  ipsae  dlgnitatis.  sed  omitto  epulum  po- 
puli  Komani,  festum  diem,  argento,  veste,  omni  appa- 
ratu  ornatuque  visendo:  quis  umquam  in  luctu  domestico, 
quis  in  funere  familiari  cenavit  cum  toga  pulla?  cui  de 
balineis  exeunti  praeter  te  toga  pulla  umquam  data  est? 
cum  tot  liominum  milia  accumberent,  cum  ipse  epuli  do- 
minus  Q.  Arrius  albatus  esset,  tu  in  templum  Castoris 
te  cum  C  Fibulo  atrato  ceterisquc  tuis  furiis  funestum 
intulisti.  quis  tum  non  ingemuit?  quis  non  doluit  rei 
publicae  casum?  qui  sermo  alius  in  illo  epulo  fuit  nisi 
hanc  tantam  et  tam  gravem  civitatem  subiectam  esse  non 
inodo  furori,  verum  etiam  inrisioni  tuae?  hunc  tu  morem  32 
ignorabas?  mimquam  epukmi  videras?  numquam  puer 
aut  adukscens  inter  cocos  fueras?  Fausti,  adulescentis 
nobilissimi,  paulo  ante  ex  epulo  magnificentissimo  famem 
illam  veterem  tuam  non  expleras?  quem  accumbere  atra- 
tum  videras?  dominum  cum  toga  pulla  et  eius  amicos 
ante  convivium?  c^uae  tanta  te  tenuit  amentia,  ut,  nisi 
id  fecisses,  quod  fas  non  fuit,  nisi  violasses  templum 
Castoris,  nomen  epuli,  oculos  civium,  morem  veterem, 
cius,  qui  te  invitarat,  auctoritatem ,  parum  putares  testi- 
ficatum  esse  supplicationes  te  illas  non  putare? 

Quaero  etiam  illud  ex  tc,  quod  privatus  admisisti  — 
in  quo  certe  iam  tibi  dicere  non  licebit  cum  clarissimi 
viri  causa  tuam  esse  coniunctam  — :  postulatusne  sis 
lege  Licinia  et  lunia?  edixeritne  C.  Memmius  praetor 
ex  ea  lege,  ut  adesses  die  tricensimo?  cum  is  dies  ve- 
riisset,  fecerisnc,  quod  in  hac  re  publica  non  modo  factum 
antea  numquam  [est],  sed  in  omni  memoria  est  omnino 
inauditum?  appelJarisne  tribunos  plebis,  ne  causam  di- 
ceres?  lcvius  dixi,  quamquam  id  ipsum  esset  et  novum 
et  non  ferendum :  sed  appellarisne  nominatim  pestem 
ilhus  anni,  furiam  patriae,  tempestatem  rei  publicae,  P. 
Clodium?  qui  tamen  cum  iure,  cum  more,  cum  potestate 
iudicium  impedire  non  posset,  rediit  ad  illam  vim  et  fu- 
rorem  suum  ducemque  se  militibus  tuis  praebuit.  in  quo 
ne  quid  a  me  dictum  in  te  potius  putes  quam  abs  te  esse 

Ciceruiiis  vul.  V.  5 


14 

33 


GO  M.  TLLLIl  CICEKONLS 

(jUiicsltuin,  nulluui  onus  impouain  niilu  tcstimonii:  qiuic 
niilii  l)i-ovi  temj)orc  cx  eodcm  isto  loco  video  esse  diccuda, 
scrvaho  teque  nou  ar2;uam,  scd,  ut  iu  cctcris  rcbus  fcci, 

3J  rogaho:  (|uacro  ex  te,  Vatini,  uum  quis  in  hac  civitatc 
post  urhcm  couditam  trihuuos  ])]chis  appcllarit,  uc  causam 
diccrct?  iium  Cjuis  rcus  iu  trihuual  sui  (juacsitoris  csccu- 
derit  eumquc  vi  dcturbarit?  8ubsellia  dissiparit?  urnas 
deiecerit?  eas  dcnique  omnis  rcs  in  iudicio  disturhando 
conmiiserit,  quaruni  rerum  causa  iudicia  smit  constituta? 
sciasnc  tum  fugissc  Memmium?  accusatores  essc  tuos 
dc  tuis  tuorumque  mauihus  crcptos?  iudiccs  quacstionum 
dc  proximis  trihunalihus  cssc  dcpulsos?  in  foro,  lucc, 
inspectante  populo  liomano  quacstioncm,  magistratus, 
morcm  malorum,  lcgcs,  iudiccs,  rcum,  pocnam  cssc  suh- 
latam?  liaec  omuia  sciasnc  diligeutia  C.  ^lcmmii  puhlicis 
tahulis  csse  notata  at(j[ue  tcstata?  at(|uc  illud  ctiam  (]uaero, 
cuni,  postea  ([uam  es  postulatus,  cx  lcgatione  rcdicris, 
ne  (juis  te  iudicia  defugcre  arhitrarctur,  tcquc,  cum  tihi 
utrum  vellcs  liccret,  dictitaris  causam  diccrc  maluissc, 
qui  couscntaiicum  fucrit,  cum  Icgationis  j)crfugio  uti  no- 
luisses,  a])pcllatione  improhissima  tc  ad  auxilium  nefa- 
rlum  confu<>'issc? 

35  Et  quonlaui  lcgationis  tuae  facta  mcntio  est,  volo  au- 
dirc  dc  te  (]Uo  tandcm  scnatus  cousulto  lcgatus  sis?  de 
gcstu  iutcllcgo  quld  respoudcas:  tua  lcge,  dicis.  esnc 
igitur  patriac  ccrtissinuis  j^arricida?  spcctarasne  id,  ut 
l^atres  conscri])ti  cx  rc  ])uhlica  fuuditus  tollcrentur?  uc 
lioc  (luldem  senatul  rcliu(]uchas,  quod  ncuio  uuKjuam 
adcmit,  ut  legati  cx  cius  ordinis  auctorltatc  Icgarcntur? 
adeone  tibi  sordidum  cousllium  ])ublicum  visum  est,  adco 
adillctus  seuatus,  adeo  miscra  ct  ])rostrata  rcs  puhlica, 
ut  non  nuntios  ])acis  ac  hclli,  nou  oratores,  non  intcr- 
])rctcs,  uou  hclllci  cousilli  auctorcs,  uou  mluistros  numeris 

30  ])roviucIaIIs  scuatus  morc  malorum  dcllgcrc  possct?  cri- 
j)ucras  scuatui  j)rovinciac  dcccruendac  j)()testatcm,  im- 
])cratorIs  dcllgcudi  iudicium,  ncrnrH  dIs])cnsationcm,  quae 
numqujim  sihi  j)oj)ulus  Romanus  a])])ctivit,  (jui  nuuKjuam, 
ut  tu,  sunuui  consllil  guhcruntloucm  aufcrrc  conatus  est. 
agc,  lactum  cst  liorum  aH(piId  in  aHIs;  raro,  scd  tamcn 
factum  cst  ut  ])oj)u1uh  deligcrct  imj)cratorem :   quis  lcga- 


IN  r.VATINlUM  TESTEM  INTERROGATIO  34-39.     G7 

tos  umquam  audlvlt  slne  scnatus  consulto?  ante  te  ncmo; 
post  continuo  lccit  idcm  in  duobus  prodigiis  rei  publicaci 
Clodlus:  quo  etiam  maiore  es  malo  mactandus,  quod  non 
solum  facto  tuo,  sed  etiam  exemplo  rcm  publicam  vol- 
nerastl,  neque  tantum  ipse  es  improbus,  scd  ctiani  alios 
doccre  voluisti.  ob  liasce  omnls  rcs  sclasne  te  scvcrissi- 
morum  homlnum,  Sabinorum,  fortissimorum  virorum, 
Marsorum  et  Pacllgnorum,  tribulium  tuorum,  iudicio  no- 
tatum,  ncc  post  Komam  conditam  praeter  te  tribulem 
quemquam  tribum  Serglam  perdidisse? 

Atque  illud  ctiam  audire  de  te  cupio,  qua  re,  cum  m 
c2:o  lcacm  dc  ambitu  tulcrim  ex  senatus  consulto,  tulerim 
sine  vi,  tulerlm  salvis  auspiciis,  tulerim  salva  lcge  Aelia 
et  Fufia,  tu  cam  esse  legem  non  putes,  praesertim  cum 
ego  legibus  tuis,  quoquo  modo  latae  sunt,  paream:  cum 
mea  lex  dilucide  vetct,   biennio,   quo  quis  petat  petitu- 

KUSVE   SIT,     GLADIATORES    DAKE   NISl    EX   TESTAMENTO   PRAESTI- 

tuta  die,  quac  tanta  in  te  sit  amentia,  ut  in  ipsa  peti- 
tione  gladiatorcs  audcas  darc?  num  qucm  putcs  illius 
tui  ccrtissimi  gladiatoris  siinilem  tribunum  plebis  j^osse 
repenri  qui  se  intcrponat  quo  minus  rcus  mca  lcge  fias? 

Ac  si  liacc  omiila  coiitenmis  ac  dcsplcis,  quod  ita 
tibi  pcrsuaseris,  ut  palam  dictitas,  te  dis  hominibusque 
iiivitis  amorc  in  te  incredibili  quodam  C  Cacsaris  omnia 
quae  vcHs  consccuturum,  ecquid  audieris,  ecquisnam  tibi 
dixcrit  C.  Caesarcm  nuper  Aqullelnc ,  cuhi  de  quibus- 
dani  csset  incntio  facta,  dlxisse  se  C.  Alfium  [)ractcritum 
permolcste  tuhsse,  quod  in  homine  summam  fidcm  pro- 
bitatemque  cognosset,  graviterque  etiam  se  fcrre  prac- 
torem  ahqucm  esse  factum,  qui  a  suis  rationibus.dissen- 
sisset ,  tum  quacsisse  quendam ,  de  Vatlnlo  qucm  ad 
modum  fcrret:  illum  respondisse  Vatlnlum  in  tribunatu 
gratis  nlhil  fecisse;  qui  omnia  in  pccunia  posuisset,  ho- 
nore  animo  aequo  carere  debere?  quod  si  ipse,  qui  te  m 
suae  dlgnitatls  augcndae  causa,  periculo  tuo,  nullo  suo 
delicto  fcrrl  praccl])itcm  cst  facile  passus,  tamcn  te  omni 
honorc  Indlgnissimum  iudicavit;  si  te  vicini,  si  adfincs, 
si  trlbules  ita  oderunt,  ut  rcpulsam  tuani  trlumphum 
suum  duxcrint;  si  nemo  aspicit  quin  ingemiscat,  nemo 
mentionem  facit  quin  exsecretur;   si  vitant,  fugiunt,  au- 


16 

38 


68  M.  TULLTI  CICERONIS 

dire  dc  tc  nolunt,  cuni  viderunt,  tamquam  auspicium 
maluni  detestantur;  si  cognati  respuunt,  tribules  exse- 
crantur,  vicini  metuunt,  adfines  erubescunt,  strumae 
denique  ab  ore  improbo  demigrarunt  et  aliis  iam  se 
locis  conlocarunt;  si  es  odium  publicum  populi,  senatus, 
universorum  hominum  rusticanorum,  quid  est  quam  ob 
rem  praeturam  potius  exoptes  quam  mortem?  j^^raesertim 
cum  po})ularem  te  velis  esse  neque  idla  re  populo  gra- 
tius  facere  possis. 

40  Sed  ut  aliquando  audiamus  quam  copiose  milii  ad 
rogata  respondeas,  concludam  iam  interrogationem  mcam 

17  teque  in  extremo  pauca  de  ipsa  causa  rogabo.  quaero 
quae  tanta  in  tc  vanitas ,  tanta  levitas  fuerit ,  ut  in 
hoc  iudicio  T.  Annium  isdem  verbis  laudares,  quibus 
eum  verbis  laudare  et  boni  viri  et  boni  cives  consue- 
runt,  cum  in  eundem  nuper  ab  eadcm  illa  taeterrima 
furia  productus  ad  populum  cupidissimc  falsum  testi- 
monium  dixeris  ?  an  erit  haec  optio  et  potestas  tua, 
ut,  cum  Clodianas  operas  et  facinorosorum  hominum 
et  perditorum  manum  videris,  Milonem  dicas,  id  quod 
in  contione  dixisti,  gladiatoribus  et  bestiariis  obsedisse 
rem  publicam,  cum  autera  ad  talis  viros  veneris,  non 
aiideas  civem  singulari  virtute,    fide,    constantia   vitupc- 

41  rare?  sed  cum  T.  Annium  tanto  opere  laudes  et  cla- 
rissimo  viro  non  nullam  laudatione  tua  labecnlam  asper- 
gas  —  in  illorum  enim  numero  mavolt  T.  Annius  esse, 
qui  a  te  vituperantur  — ,  verum  tamen  quaero ,  cum 
in  re  publica  administranda  T.  Annio  cum  P.  Scstio 
consiliorum  omnium  societas  fuerit  —  id  quod  non  solum 
bonorum,  verum  etiam  improborum  iudicio  declaratum 
est;  cst  enim  rcus  uterque  ob  eandem  causam  et  eodem 
criminc:  alter  die  dicta  ab  eo,  quem  tu  unum  improbio- 
rem  cssc  quam  te  non  numquam  soles  confitcri,  alter 
tuis  consiliis,  illo  tamen  adiuvantc  —  quaero  qui  possis 
cos,  quos  orimine  coniungis,  testimonio  diiungere.  ex- 
tremum  ilhid  est,  quod  mihi  abs  te  responderi  velim, 
cum  muka  in  Albinovanum  de  praevaricatione  diceres, 
dixerisne  nec  tibi  placuisse  nec  oportuisse  Sestium  de  vi 
reum  fiori?  quavis  lego,  quovis  crlmino  aoousandum  po- 
tius  fuisse?    etiam  illud  dixeris  causam  Milonis,    fortis- 


IN  r.  YATINIUM  TESTEM  INTEKROGATIO  40.  41.      69 

slmi  viri,  coniunctam  cum  lioc  cxistimari?  quac  pro  me 
a  Scstlo  facta  sint,  bonls  csse  grata?  non  coarguo  in- 
constantlam  oratlonls  ac  testlmonli  tui  —  quas  enim 
hulus  actloncs  probatas  bonls  csse  dicls,  in  eas  plurimis 
vcrbls  testimonium  dlxisti,  qulcum  autem  eius  causam 
perlculumque  coniungls,  eum  summls  laudibus  cxtu- 
listl — ,  sed  hoc  quaero,  num  P.  Scstium,  qua  lege  accu- 
sandum  omnlno  fuisse  negas,  ea  lege  condemnarl  putes 
oportcrc?  aut,  si  te  in  testimonio  consuK  noles,  nc  quid 
tibi  auctoritatls  a  me  trlbutum  esse  videatur,  dlxerlsne 
in  eum  testlmonlum  de  vi,  quem  negaveris  reum  omnlno 
de  vl  fieri  debuisse? 


70  M.  TULLII  CICEKONIS 


M.  TULLII  CICERONIS 
PRO    M.   CAELIO    ORATIO. 

1  Si  quls,  ludices,  forte  nunc  adsit  ignarus  legum,  ludi- 
ciorum,  consuetudlnis  nostrae,  mlretur  profecto  quae  s't 
tanta  atrocltas  liulusce  causae,  quod  dlebus  festls  ludis- 
que  publlcls,  omnlbus  forenslbus  negotiis  intermlssis, 
unum  hoc  ■iudicium  exerceatur,  nec  dubitet  quln  tanti 
faclnorls  reus  arguatur,  ut  eo  neglecto  clvitas  stare  non 
possit:  idem  cum  audlat  esse  legem  quae  de  seditiosis 
consccleratlsque  civibus,  qul  armati  scnatum  obscderint, 
magistratibus  vlm  attulcrlnt,  rcm  publicam  oppugnarlnt, 
cotidie  quaeri  lubcat,  legem  non  hnprobct,  crimcn  quod 
versetur  in  iudicio  requirat:  cuni  audiat  nullum  facinus, 
nuUam  audaclam,  nullam  vlm  in  iudiclum  vocari,  sed 
adulescentem  inlustri  ingcnio,  Industria,  gratia  accusari 
ab  elus  fiho,  quem  ipse  in  ludiclum  et  vocct  et  vocarlt, 
oppugnarl  autem  oplbus  mcretriclls,  [AtratlnlJ  illlus  pic- 
tatem  non  reprehendat,  mullebrem  hbldlnem  comprlmen- 
dam  putet,  vos  laboriosos  existlmct,  quibus  otiosls  nc  in 

2  comnumi  quidem  otio  Ilccat  essc.  etcnlm  si  attendere 
dlhgenter,  cxlstiniare  vere  de  onmi  hac  causa  volueritis, 
sic  constltuctls,  iudices,  nec  descensurum  quemquam  ad 
lianc  accusatlonem  fulsse,  cui  utrum  vellet  liceret,  nec, 
cuiii  desccndlsset,  qulcquam  hablturum  spel  fulssc,  nisi 
ahcuius  intolcrablli  libldinc  ct  nimis  accrbo  odlo  niteretur. 
sed  ego  .Vtratino,  humanissimo  at({uc  optimo  adulesccnti, 
meo  neccssario,  ignosco,  qul  habct  excusationcm  vcl 
j)ietatis  vel  necessitatls  vel  actatis :  sl  voluit  accusarc, 
plctati  tribuo;  sl  iussus  cst,  neccssltatl;  sl  s])cravit  aliould, 
puerltlae;  cctcris  non  modo  nihil  ignosccndum,  scd  etiam 
acriter  est  rcsist('n(hnn. 

JJ  ^Vc  inihi  (]ui(KMu  ^i^h-tur,  iudiccs,  liic  introitus  dcien- 
sionls  adulescentlae  i\I.  CaeMI  maximc  convenire,  ut  ad 
c;>,  quae  accusatorcs  deformandl  luiius  causa  et  dctrahen- 


PRO  M.  CAELIO  ORATIO  1-G.  71 

dae  ppollaiidaequc  dlgnitatis  gratia  dlxerunt,  jirlnuun 
respondeam.  ohlectus  est  pater  varie,  quod  aut  parum 
splendldus  ipse  aut  parum  j)Ie  tractatus  a  filio  diceretur. 
de  dignltate  M.  Caelius  notis  ac  maioribus  natu  et  sine 
mea  oratione  et  tacltus  faclle  ipse  respondet;  quibus  au- 
tem  propter  senectutem,  quod  iam  diu  minus  in  foro  no- 
biscumque  versatur,  non  aeque  est  cognitus,  ei  sic  ha- 
beant:  quaecumque  In  equite  Romano  dlgnitas  esse  j)Ossit, 
quae  certe  potest  esse  maxlma,  eam  semper  inM.  Caelio 
liabitam  esse  summam  hodieque  haberi  non  sohun  a  suis, 
sed  etiam  ab  omnibus,  qulbus  j)otuerit  aliqua  de  causa 
esse  notus.  equitis  Komani  autem  esse  filium  criminis  ^ 
in  loco  j^oni  ab  accusatoribus  neque  his  iudlcantibus 
oj")ortuit  neque  defendentibus  nobis.  nam  quod  de  j^ie- 
tate  dixlstis,  est  quidem  ista  vestra  existimatio,  sed  iudi- 
cium  certe  parentis:  quid  nos  opinemur  audietis  ex  iura- 
tis;  quid  j^arentes  sentiant  hxcrimae  matris  incrediblhsque 
maeror,  squalor  patris  et  haec  j)raesens  maestitla,  quam 
cernitis,  luctusque  declarat.  nam  quod  est  obiectum,  5 

municipibus  esse  adulescentem  non  probatum  suis:  nemini 
umquam  praesenti  [TusculaniJ  maiores  honores  habuerunt 
quam  absenti  M.  Caelio:  quem  et  absentem  in  amj)lissi- 
mum  ordinem  cooj)tarunt  et  ea  non  j)etenti  detulerunt, 
quae  mukls  j)etentibus  denegarunt;  idemque  nunc  lectis- 
simos  viros  et  nostri  ordinis  et  equites  Romanos  cum 
lcgatione  ad  hoc  iudiclum  et  cum  gravissima  atque  orna- 
tisslma  laudatlone  miserunt.  videor  mihi  iecisse  funda- 
menta  defensionis  meae,  quae  firmissima  sunt,  si  nituntur 
iudicio  suorum;  neque  enlm  vobis  satia  commendata 
huius  aetas  esse  j^osset,  si  non  modo  parenti,  taH  vlro, 
verum  etiam  municijiio  tam  inlustri  ac  tam  gravi  disj)li- 
ceret.  equidem,  ut  ad  me  revertar,  ab  his  fontibus  j)ro-  '^ 
fluxi  ad  hominum  famam  et  meus  hic  forensis  labor 
vitaeque  ratio  dlmanavit  ad  exlstlmationem  hominum 
jiaulo  latius  commendatione  ac  iudicio  meorum.  nam 

quod  obiectum  est  de  pudicitia  quodque  omnium  accu- 
satorum  non  criminlbus,  sed  vocibus  maledictisque  cele- 
bratum  (i^{,  id  nuuKjuam  tam  acerbe  feret  M.  Caelius, 
ut  eum  j^aenlteat  non  deformem  esse  natum ;  sunt  enim 
ista  maledicta  j)ervolgata  in  omnis,  quorum  in  adulescen- 


72  M.  TULLII  CICERONIS 

tia  forma  et  species  fuit  liberalis;  sed  aliud  est  male 
dicere,  aliud  accusarc:  accusatio  crimen  desiderat,  rem 
ut  definiat,  [liomincm  ut  notet,]  argumento  probet,  teste 
confinnet;  malcdictio  autem  nihil  habet  propositi  praeter 
contumcliam:  quac  si  petulantius  iactatur,  convitium,  si 

7  facctius,  urbanitas  nominatur.  quam  quidem  partem 
accusationis  admiratus  sum  et  moleste  tuli  potissimum 
esse  Atratino  datam;  neque  enim  dccebat  neque  aetas 
illa  postulabat  nequc,  id  quod  animadvcrtere  poteratis, 
l^udor  paticbatur  optimi  adulesccntis  in  tali  illum  oratione 
versari.  vcllem  aliqui  ex  vobis  robustioribus  hunc  male 
dicendi  locum  suscepisset:  aliquanto  liberius  et  fortius  et 
magis  more  nostro  rcfutaremus  istam  male  dicendi  licen- 
tiam:  tecum,  Atratinc,  agam  lenius,  quod  et  pudor  tuus 
modcratur  orationi  meac  et  meum  erga  te  parentemque 

8  tuum  beneficium  tueri  debco.  illud  tamen  te  esse  ad- 
monitum  volo:  primum  qualis  es,  talem  **  te  existiment, 
ut  quantum  a  rerum  turpitudinc  abes,  tantum  te  a  ver- 
borum  libertate  seiunixas:  dcinde  ut  ea  in  altcrum  ne  di- 
cas,  quae  cum  tibi  falso  responsa  sint,  erubescas.  quis 
est  enim  cui  via  ista  non  pateat?  qui  isti  aetati  [atque 
etiam  isti  dignitati]  non  possit  quam  velit  petulanter, 
ctiam  si  sine  ulla  suspitione,  at  non  sine  argumento  male 
dicere?  sed  istarum  partium  culpa  est  eorum,  qui  te 
agere  voluerunt;  laus  pudoris  tui,  quod  ca  te  invitum 
diccre  vidcbamus,  ingenii,  quod  ornate  politeque  dixisti. 

9  verum  ad  istam  omncm  orationcm  brevis  cst  dcfcnsio; 
nam  quoad  actas  M.  Caelii  dare  potuit  isti  suspitioni 
locum,  fuit  primum  ipsius  pudore,  deinde  etiam  patris 
diligcntia  disciplinaquc  munita:  qui  ut  huic  virilem  togam 
dcdit  —  nihil  dicam  hoc  loco  de  me;  tantum  sit,  quan- 
tum  vos  existimatis;  hoc  dicam  hunc  a  patrc  continuo 
ad  me  esse  deductum — ,  nemo  hunc  M.  Caclium  in  illo 
aetatis  fiore  vidit  nisi  aut  cum  patrc  aut  mccum  aut  in 
M.  Crassi  castissima  domo,  cum  artibus  honcstissimis 
crudirctur. 

>"  Nam  quod  Catilinac  familiaritas  obiccta  Caclio  est, 
longe  ab  ista  suspitione  abhorrerc  debct.  hoc  cnim  adu- 
lcsccntc  scitis  consulatum  mecum  petisse  Catilinam:  ad 
quem  si  acccssit  aut  si  a  me  discessit  umquam,   quam- 


\ 


PRO  M.  CAELIO  ORATIO  7—13.  73 

qiiam  multi  boni  adulescentes  illi  homini  nequam  atque 
improbo  studuemnt,  tamcn  existimetur  Caelius  Catilinae 
nimium  familiaris  fuisse.  at  enim  postea  scimus  et  vidi- 
mus  esse  liunc  in  illius  amicis.  quis  negat?  sed  ego  illud 
tempus  aetatis,  quod  ipsum  sua  sponte  infirmum,  aliorum 
libidine  infestum  cst,  id  hoc  loco  defendo.  fuit  adsiduus 
mecum  praetore  me;  non  noverat  Catilinam:  Africam 
tum  praetor  ille  obtinebat.  secutus  est  annus,  quo  cau- 
sam  de  pecuniis  repetendis  Catilina  dixit:  mecum  erat 
hic;  illi  ne  advocatus  quidem  venit  umquam.  deinceps 
fuit  annus,  quo  ego  consulatum  petivi:  petebat  Catilina 
mecum.  numquam  ad  illum  accessit,  a  me  numquam 
recessit.  tot  igitur  annos  versatus  in  foro  sine  suspitione,  ^ 
sine  infamia,  studuit  Catilinae  iterum  petenti.  quem  ergo 
ad  finem  putas  custodiendam  illam  aetatem  fuisse?  nobis 
quidem  clim  annus  erat  unus  ad  cohibendum  brachium 
toga  constitutus  et  ut  exercitatione  ludoque  campestri 
tunicati  uteremur,  eademque  erat,  si  statim  mereri  sti- 
pendia  coeperamus,  castrensis  ratio  ac  militaris;  qua  in 
aetate,  nisi  qui  se  ipse  sua  gravitate  et  castimonia  et 
cum  disciplina  domestica,  tum  etiam  naturali  quodam 
bono  defenderet,  quoquo  modo  a  suis  custoditus  esset, 
tamen  infamiam  yerarn  effugere  non  poterat;  sed  qui 
prima  illa  initia  aetatis  integra  atque  inviolata  praestitis- 
set,  de  eius  fama  ac  pudicitia,  cum  is  iam  se  conrobora- 
visset  ac  vir  inter  viros  esset,  nemo  loquebatur.  studuit  12 
Catilinae,  cum  iam  aliquot  annos  esset  in  foro,  Caelius; 
et  multi  hoc  idem  ex  omni  ordine  atque  ex  omni  aetate 
fecerunt.  habuit  enim  ille,  sicuti  meminisse  vos  arbitror, 
permulta  maximarum  non  expressa  signa,  sed  adumbrata 
virtutum:  utebatur  hominibus  improbis  multis;  et  quidem 
optimis  se  viris  deditum  esse  simulabat.  erant  apud 
illum  inlecebrae  libidinum  multae ;  erant  etiam  industriae 
quidam  stimuli  ac  laboris ;  [flagrabant  vitia  libidinis  apud 
illum;  vigebant  etiam  studia  rei  militans;]  neque  ego 
umquam  fuisse  tale  monstrum  in  tems  ullum  puto,  tam 
ex  contrariis  diversisque  et  inter  se  pugnantibus  naturae 
studiis  cupiditatibusque  conflatum.  quis  clarioribus  viris  j^ 
quodam  tempore  iucundior?  quis  turpioribus  coniunctior? 
quis    civis    meliorum    partium   aliquando?    quis   taetrior 


74  M.  TULLII  CICERONIS 

liostls  Iiuic  clvitatl?  quls  in  voluptatibus  in(|uinatIor? 
quls  in  laborllms  ])atIcntIor?  quls  in  rapacltatc  avarior? 
quis  In  lar2:itIone  effuslor?  illa  vcro,  iudiccs,  in  illo  ho- 
mine  niirabllia  fucrunt,  comprclicndcrc  multos  amlcltla, 
tucri  obscqulo,  cum  omnlbus  communlcarc  quod  Iiabebat, 
servire  temporilnis  suorum  onnilum  pccunla,  o-ratia,  la- 
borc  corporls,  scclere  etlam,  si  opus  esset,  et  audacia: 
versare  suam  naturam  ct  rcgcrc  ad  tempus  atque  huc  et 
illuc  torqucre  ac  flcctere;  cum  tristlbus  scvere,  cum  rc^ 
mlssls  iucunde,  cum  scnibus  gravlter,  cum  iuventutc 
comlter,  cum  faclnorosls  audactcr,  cum  libldlnosls  luxu- 

11  rlosc  vivcrc.  hac  ille  tam  varia  multlplicl({ue  natura 
cum  onmis  omnlbus  ex  terris  homlnes  Improbos  audacis- 
que  conlcgcrat,  tum  ctlam  multos  fortis  viros  ct  bonos 
spcclc  (juadam  vlrtutis  adsimulatae  tcncbat;  ncque  um- 
quam  cx  illo  delendi  huius  imperil  tam  consceleratus 
impctus  exstitlsset,  nisl  tot  vltlorum  tanta  Immanltas  qui- 
busdam  facilitatls  et  patlentlae  radiclbus  nitcrctur.  (]ua 
re  ista  condicio,  ludiccs,  respuatur,  ncc  CatlHnac  faml- 
liaritatls  crlmcn  hacrcat;  est  enlm  commune  cum  multls 
ct  cum  qulbusdam  etlam  bonis.  me  Ipsum,  mc,  inquam, 
(juondam  pacnc  ille  deceplt,  cum  et  clvis  mihl  bonus  et 
optlml  culusque  cupidus  et  firnnis  amicus  ac  fidclis  vl- 
dcretur;  culus  cgo  faclnora  oculis  prlus  quam  oplnionc, 
manibus  ante  quam  suspitione  deprchendi;  culus  in  ma- 
gnis  catervis  amicorum  sl  fult  etlam  Caellus,  magls  cst 
ut  Ipse  molcstc  ferat  errasse  se,  slcutl  non  numquam  In 
eodcm  homlnc  mc  quoquc  crroris  mcl  pacnltet,  quam  ut 
Istius  amicltlac  crlnicn  rcformldct. 

I^  Itaque  a  malcdlctis  pudlcitlac  ad  coniurationls  invi- 
dlani  oratlo  cst  vcstra  dclapsa.  posulstis  enim,  atquc  id 
tauKMi  titubnntcr  ct  strlcdm,  couluratlonls  hunc  pro])tcr 
amlcitiam  Catillnac  ])artlci])cm  fulssc:  in  (]uo  non  modo 
criuicn  non  hacrcbat,  scd  vlx  discrtl  adulcsccntls  cohae- 
rcbat  orjitlo.  (pii  ciiun  tantus  furor  luCaclIo?  ({uod  tan- 
tuui  aut  lu  moribus  natura^iue  volnus  aut  In  rc  at(]uc 
fortuna?  ubi  dcui(pic  cst  In  ista  susj^Itlonc  Cnclll  nomcu 
auditum?  nlmluui  nuilta  de  rc  minimc  dubla  Io(]Uor;  hoc 
tiuucn  dlco:  non  uiodo  sl  socius  [conluratlonis],  sed  nlsi 
iuimiclssunus  Istlus  scelerls  fulsset,  num(]uam  coniuratlo- 


PRO  M.  CAELIO  OKATIO  14-  18.  75 

iiis  accusatione  adulescentlam  suam  potissimum  commen- 
dare  voluisset.  quod  liaud  scio  an  de  ambitu  et  de  cri-  ig 
minibus  istis  sodalium  ac  sequestrlum,  quonlam  Imc  incidl, 
slmlllter  respondendum  putem.  numquam  enlm  tam  Cae- 
lius  amens  fulsset,  ut,  si  se  isto  infinlto  ambitu  comma- 
culasset,  ambltus  alterum  accusaret,  neque  eius  facti  in 
altero  suspltlonem  quaereret,  culus  ipse  sibi  perpetuam 
licentlam  optaret,  nec  si  slbi  semel  perlculum  ambltus 
subeundum  putaret,  ipse  alterum  iterum  ambitus  crlmlne 
arcesseret;  quod  quaniquam  nec  sapienter  et  me  Invito 
facit,  tamen  est  eius  modi  [cupldus],  ut  magls  insectari 
alterlus  innocentlam  quam  de  se  tlmlde  cogitare  videatur. 
nam  quod  aes  alienum  obiectum  est,  sumptus  reprehensi,  17 
tabulae  flagltatae,  videte  quam  pauca  respondeam:  tabu- 
las  qui  in  patrls  potestate  est  nullas  conficlt;  versuram 
numquam  omnlno  fecit  ullam;  sumptus  unius  generls 
oblectus  est,  habitationis :  triglnta  mllibus  dlxlstls  eum 
habltare.  nunc  demum  intellego  P.  Clodii  insulam  esse 
vcnalem,  culus  hlc  in  aedicuHs  habitat,  decem,  ut  opinor, 
mlhbus;  vos  autem,  dum  Ihi  placere  vohls,  ad  tempus 
elus  mendacium  vestrum  accommodavistis.  reprehendi-  is 
stis,  a  patre  quod  semlgrarit:  quod  quidem  iam  in  hac 
aetate  minlnie  reprehendendum  est:  qui  cum  et  ex  rci 
publicae  causa  iam  esset  mlhi  quidem  molestam,  slbi 
tamen  gloriosam  victorlam  consecutus,  et  per  aetatem 
maglstratus  petere  posset,  non  modo  permlttente  patre, 
sed  etiam  suadente  ab  eo  semigravit,  et  cum  domus  pa- 
trls  a  foro  longe  abesset,  quo  faclhus  et  nostras  domus 
oblre  et  ipse  a  suls  coh  possct,  conduxit  in  Pahitio,  non 
magno,  domum.  quo  loco  possum  dlcere  id,  quod  vir  8 
chirisslmus,  M.  Crassus,  cum  de  adventu  regls  Ptolemaei 
quereretur,  paulo  ante  dlxlt, 

*utinam  ne  in  nemore  Peho' 
ac  longius  quidcm  mlhi  contexere  hoc  carmen  Hceret : 

*nam  numquam  era  errans' 
hanc  mojestlam  nobis  exhiberet, 

'Medea  animo  aegro,  amore  saevo  saucia.' 
sic  enim,  iudlces,  reperletis,  quod,  cum  ad  id  loci  venero, 
ostendam,  hanc  PalatlnamMedeam  eamque  mlgrationem 


76  M.  TULLII  CICEROXIS 

liuic  adiilescenti  causam  sive  malorum  omnium  sive  po- 
tius  sermonum  fuisse. 
ij  Quam  ob  rem  illa,  quae  ex  accusatorum  oratione 
praemuniri  iam  et  fingi  intellegebam,  fretus  vestra  pru- 
(Icntia,  iudices,  non  pertimesco :  aiebant  enim  fore  testem 
senatorem  qui  se  pontificiis  comitiis  pulsatum  a  Caelio 
diceret.  a  quo  quaeram,  si  prodierit,  primum  cur  statim 
nihil  egerit?  deinde  si  id  queri  quam  agere  maluerit,  cur 
productus  a  vobis  potius  quam  ij^se  per  se,  cur  tanto 
post  potius  quam  continuo  queri  maluerit?  si  milii  ad 
Iiaec  acute  arguteque  responderit,  tum  quaeram  denique 
ex  quo  iste  fonte  senator  emanet.  nam  si  ipse  orietur 
et  nascetur  ex  sese,  fortasse,  ut  soleo,  commovebor;  sin 
autem  est  rivolus  arcessitus  et  ductus  ab  ipso  capite  ac- 
cusationis  vestrae,  laetabor,  cum  tanta  gratia  tantisque 
opibus  accusatio  vestra  nitatur,   unum  senatorem  solum 

20  esse  qui  vobis  gratificari  vellet  inventum.  nec  tamen 
illud  genus  alterum  nocturnorum  testium  pertimesco: 
est  enim  dictum  ab  illis  fore  qui  dicerent  uxores  suas  a 
cena  redcuntis  attrectatas  esse  a  Caelio.  graves  erunt 
homines,  qui  hoc  iurati  dicere  audebunt,  cum  sit  eis  con- 
fitendum  numquam  se  ne  congressu  quidem  et  constituto 

0  coepisse  de  tantis  iniuriis  experiri.  sed  totum  genus 
oppugnationis  huius,  iudices,  et  iam  prospicitis  aniniis  et, 
cum  inferetur,  propulsare  debebitis.  non  enim  ab  isdem 
accusatur  M.  Caelius,   a  quibus  oppugnatur:    palam   in 

21  eum  tela  iaciuntur,  clam  subministrahtur.  neque  id  eo 
dico,  ut  invidiosum  sit  in  eos,  quibus  gloriosum  etiam 
hoc  esse  dcbet:  funguntur  officio,  defcndunt  suos,  faciunt 
quod  viri  fortissimi  solent:  laesi  dolent,  irati  efleruntur, 
pugnant  lacessiti.  sed  vestrae  saj^ientiae  tamen  est,  iudi- 
ccs,  non,  si  causa  iusta  est  viris  fortibus  oppugnandi  M. 
Caclium,  ideo  vobis  quoque  [vos]  causam  putarc  esse 
iustam  alicno  dolori  potius  (piam  vestrae  fidei  consulendi. 
quae  sit  nuiltitudo  in  foro,  (juae  genera,  quae  studin, 
(piae  varietas  hominum  videtis:  cx  hac  copia  (piam  mul- 
tos  esse  arbitramini  qui  hominibus  j^otcntibus,  gratiosis, 
dcsertis,  cum  ali(|uid  eos  vellc  arbitrcntur,  iiltro  sc  oficrre 

22  poleant,  opcrjim  navare,  testimonium  polliccri?  hoc  ex 
gcncre  si  (pii  sl'  in  hoc  iudicium  forte  proiecerint,  cxclu- 


PRO  M.  CAELIO  ORATIO  19-25.  77 

dltote  eorum  cupiditatem,  iudices,  sapientia  vestra,  ut 
eodem  tempore  et  huius  saluti  et  religioni  vestrae  et 
contra  pcriculosas  hominum  potcntias  condicioni  omnium 
civium  providisse  vidcamini.  equidem  vos  abducam  a 
testibus,  neque  huius  iudicii  veritatem,  quae  mutari 
nullo  modo  potest,  in  voluntate  testium  conlocari  sinam, 
quae  facillimc  fingi,  nullo  negotio  flecti  ac  detorqueri 
potest.  argumentis  agemus;  signis  luce  omni  clariori- 
bus  crimina  refellemus;  res  cum  re,  causa  cum  causa, 
ratio  cum  ratione  pugnabit.  itaque  illam  partem  cau-  ^^ 
sae  facile  patior  graviter  et  ornatc  a  M.  Crasso  perora- 
tam  de  seditionibus  XeapoHtanis,  de  Alexandrinorum 
pulsatione  Puteolana,  de  bonis  Palla(?.  A^ellem  dictum 
esset  ab  eodem  etiam  de  Dione;  de  quo  ipso  tamen  quid 
est  quod  exspectetis?  quod  is,  qui  fecit,  aut  non  timet 
aut  etiam  fatetur;  est  enim  rex;  qui  autem  dictus  est 
adiutor  fuisse  et  conscius,  P.  Asicius,  iudicio  est  libe- 
ratus.  quod  igitur  est  eius  modi  crimen,  ut,  qui  com- 
misit,  non  neget,  qui  negavit,  absolutus  sit,  id  hic  perti- 
mescat,  (|ui  non  modo  a  facti,  verum  etiani  a  conscientiae 
suspitione  afuit?  et  si  Asicio  causa  plus  profuit  quam  nocuit 
invidia,  huic  oberit  tuum  maledictum,  qui  istius  facti  non 
modo  suspitione,  sed  ne  infamia  quidem  est  aspersus? 
*at  praevaricaticmc  est  Asicius  liberatus.'  perfacile  est  24 
isti  loco  respondcre,  mihi  praesertim,  a  quo  illa  causa 
defensa  est.  sed  Caelius  optimam  causam  Asicii  esse 
arbitratur;  cuicuimodi  autem  sit,  a  sua  putat  eius  esse 
seiunctam;  neque  solum  Caelius,  sed  etiam  adulescentes 
humanissimi  et  doctissimi,  rectissimis  studiis  atque  opti- 
mis  artibus  praediti,  Titus  Gaiusque  ***** 
**     *      ***      **      ********* 

cognitus  Alexandriae.      quid  aut  hic  aut  summo  splen- 
dore    praeditus    frater  eius   de   M.  Caelio   existimet    ex 
ipsis,   si   producti   crunt,   audietis.      ergo   haec  remove-  25 
antur,  ut  aliquando,   in  quibus  causa  nititur,   ad  ea  ve- 
niamus. 

Animadverti  enim,  iudices,  audiri  a  vobis  meum  fa-  11 
miliarem,  L.  Herennium,  perattentc;  in  quo  etsi  magna 
ex  parte  ingenio  eius  et  dicencli  genere  quodam  teneba- 
mini,  tamen  non  numquam  verebar  ne  illa  subtiliter  ad 


78  M.  TULLII  CICEKONIS 

crinilnaiuluin  inducta  oratio  ad  animos  vestros  sensim  ac 
leniter  accederet.  dixit  enini  multa  dc  luxurie,  multa  dc 
libidine,  multa  de  vitiis  iuventutis,  multa  de  moribus,  et 
qui  in  reliqua  vita  mitis  esset  et  in  liac  suavitate  liuma- 
nitutis,  qua  pro})e  iam  delectantur  omncs,  versari  pcriu- 
cunde  soleret,  fuit  in  hac  causa  pertristis  quidam  patruus, 
censor,  magister:  obiurgavit  M.  Caelium,  sicut  neminem 
umquam  j^arens;  nuilta  de  incontincntia  intemperantiaque 
disseruit.  quid  quaeritis,  iudices?  ignoscebam  vobis  at- 
tcntc  audientibus,  propterca  quod  egomct  tam  tristc  illud 

20  ct  tam  asperum  genus  orationis  horrebam.  ac  prima 
pars  fuit  illa,  quae  me  minus  movebat,  fuisse  meo  neces- 
sario  Bestiae  CaeHum  familiarem;  cenasse  apud  cum, 
ventitasse  donumi,  studuisse  practurae.  non  me  hacc 
movent,  quae  perspicue  falsa  sunt;  etenim  eos  una  cc- 
nasse  dixit,  qui  aut  absunt  aut  quibus  necesse  est  idem 
dicere.  nequc  vero  ilhul  me  commovet,  quod  sibi  in 
Lu})ercis  sodalem  esse  Caelium  dixit.  fera  quaedam  so- 
dahtas  ct  })lane  })astoricia  atque  agrestis  germanorum 
Lupercorum,  quorum  coitio  illa  silvestris  ante  cst  insti- 
tuta  quam  humanitas  at(}ue  leges,  si  quidcm  non  modo 
nomina  deferunt  inter  se  sodales,  sed  etiam  commemo- 
rant  sodaHtatem  in  accusando,  ut  ne  quis  id  forte  ncsciat 

27  timerc  vidcantur.  scd  haec  omittam:  ad  illa,  quac  me 
magis  moverunt,  res})ondebo.  dcHciarum  obiurgatio  fuit 
longa  et  eo  lenior,  })Iusque  dis})utationis  habuit  quam 
atrocitatis;  quo  etiam  audita  est  attentius.  nam  P.  CIo- 
dius,  amicus  meus,  cum  sc  gnivissime  vehcnuMUi8sinuM]ue 
iactarct  et  onmia  iuHannnatus  agerct  tristissimis  vcrbis, 
vocc  maxima,  tametsi  })robabam  cius  eloquentiam,  tamen 
non  })crtimcscebani:  aIi(}uot  enim  in  causis  eum  vide- 
rani  frustra  litigantem.  tibi  autcm,  Balbe,  res})ondeo 
})rinHun  })rccari(),  si  licet,  si  fas  est  dcfcndi  a  me  eum, 
(jui  nullum  convivium  renucrit,   qui  in  hortis  fucrit,   qui 

y^  unguenta  sum})serit,  qui  Baias  vidcrit.  cquidcm  multos 
et  vldi  in  liac  civitatc  et  audivi,  non  modo  qui  })rimori- 
bus  labris  gustasscnt  gcnus  hoc  vitac  ct  cxtrcmis,  ut 
dicitur,  digitis  attigisscnt,  scd  (}ui  totam  adulcsccntiam 
v()lu})tatibus  dcdisscnt,  cmcrsissc  ali(}uando  ct  sc  ad  fru- 
gcm   bonani,   ut   dicitur,    rece})issc,    gravisque   homines 


PKO  M.  CAELIO  ORATIO  26—31.  79 

jitquc  iiilustris  fuisse;  tlatur  cnim  concessu  omnium  huic 
aliqui  ludus  aetati  et  ipsa  natura  profundit  adulcscentiae 
cu})iditatcs;  quae  si  ita  erumpunt,  ut  nullius  vitam  labe- 
factcnt,  nullius  domum  evcrtant,  facilcs  et  tolerabiles  lia- 
bcri  solent.  sed  tu  milii  videbare  ex  communi  infamia  l9 
iuventutis  aliquam  invidiam  Caelio  velle  confiare;  itaquo 
onme  illud  silentium,  quod  est  orationi  tributum  tuae, 
fuit  ob  eam  causam,  quod  uno  reo  proj^osito  dc  multo- 
rum  vitiis  cogitabanuis.  facile  est  accusare  luxuricm: 
dics  iam  me  deficiat,  si,  quae  dici  in  eam  sententiam 
possunt,  coner  expromere;  de  corruptelis,  de  adulteriis, 
de  protervitate,  de  sumptibus  innnensa  oratio  est.  ut 
tibi  reum  neminem,  scd  vitia  proponas,  res  tamcn  ipsa 
copiose  et  graviter  accusari  potest.  sed  vestrac  sapien- 
tiac,  iudiccs,  est  non  abduci  ab  reo  nec  quos  aculeos  ha- 
beat  severitas  gravitasque  vestra,  cum  eos  accusator  ere- 
xerit  in  rem,  in  vitia,  in  mores,  in  tempora,  cmittere  in 
homincm  et  in  reuni,  cum  is  non  suo  criminc,  scd  mul- 
torum  vitio  sit  in  quoddam  odium  iniustum  vocatus. 
itaque  sevcritati  tuae,  ut  oportet,  ita  respondcre  non  30 
audeo;  erat  enim  meum  deprecari  vacationem  adulescen- 
tiae  veniamque  petcre;  non,  inquam,  audeo:  perfugiis 
non  utor  aetatis,  conccssa  onmibus  iura  dimitto;  tantum 
pcto,  ut,  si  quae  cst  invidia  connnunis  hoc  tcnq^orc  aeris 
aheni,  petuhuitiae,  hbidinum  iuventutis,  quam  video  essc 
magnam,  nc  huic  aHena  peccata,  ne  aetatis  ac  temporum 
vitia  noceant.  atque  ego  idcm,  qui  haec  postulo,  quin 
criminibus,  quae  in  hunc  proprie  conferuntur,  dihgentis- 
sime  respondcam  non  rccuso. 

Sunt  autem  duo  crimina,  auri  et  veneni,  in  quibus  13 
una  atque  eadem  persona  vcrsatur:  aurum  suniptum  a 
Clodia,  vcnenum  quaesitum,  quod  Clodiae  darctur,  dici- 
tur.  omnia  sunt  aha  non  crimina,  sed  maledicta  iurgil 
pctuhmtis  magis  quam  pubhcae  quaestionis.  aduker,  im- 
pudicus,  sequestcr  convitium  est,  non  accusatio;  nullum 
est  enim  fundamentum  horum  criminum,  nulla  scdes; 
voces  sunt  contumcHosae ,  temere  ab  irato  accusatore, 
nuHo  auctore,  emissac:  horum  duorum  criminum  video  31 
fontcm,  vidco  auctorcm,  vidco  certum  nomcn  ct  caput. 
auro  opus  fuit:  sumpsit  a  Clodia,  simipsit  sine  teste,  ha- 


80  iM.  TULLII  CICEROXIS 

buit  quam  dlu  voluit:  maxlmum  video  signum  cuiusdam 
egregiac  famlliaritatls.  necare  eandem  volult ,  quaesivit 
venenum,  sollicitavit  quos  potult,  paravit,  locum  consti- 
tuit,  attulit:  niagnum  rursus  odium  video  cum  crudells-. 
slmo  discidio  exstitisse.  res  est  omnis  in  liac  causa  nobis, 
iudices,  cumClodia,  mullere  non  solum  nobili,  sed  etiam 
nota;    de  qua  ego  niliil  dicam,   nisi  dcpellendi   crimlnis 

32  causa.  sed  intellegis  pro  tua  pracstanti  prudentia,  Cn. 
Domlti,  cum  hac  sola  rcm  esse  nobis:  quae  si  se  aurum 
Caelio  commodasse  non  dicit,  si  venenum  ab  lioc  sibi 
paratum  esse  non  arguit,  petulanter  facinms,  si  matrem 
familias  secus  quam  matronarum  sanctitas  postulat  no- 
minamus;  sin  ista  muliere  remota  nec  crimen  ullum  nec 
opes  ad  oppugnandum  Caelium  illis  relinquuntur,  quid 
est  aliud  quod  nos  patroni  facere  debeamus,  nisi  ut  eos, 
qui  insectantur,  repellamus?  quod  quidem  facerem  ve- 
Iiementius,  nisi  intercederent  milii  inimicitiae  cum  istius 
mulieris  viro  —  fratre  volui  dicere:  semper  liic  erro. 
nunc  agam  modicc  nec  longius  progrcdlar,  quam  me  mca 
fidcs  et  causa  ipsa  coget;  neque  enim  muliebris  umquam 
inimicitias  milii  gerendas  putavi,  praesertim  cum  ea,  quam 
omnes  semper  amlcam  omnium  ])Otius  quani  cuiusquam 

1"^  inimicam  putaverunt.  sed  tamen  ex  ipsa  quaeram  prius 
utrum  me  secum  severe  et  graviter  et  prisce  agere  malit 
an  remisse  et  leniter  et  urbane.  si  illo  austero  more  ac 
modo,  ali(|uis  milii  ab  infcris  excitandus  est  ex  barbatis 
illis,  non  hac  barbula,  qua  ista  delectatur,  sed  illa  hor- 
rida,  quam  in  statuis  antiquis  atquc  imaginibus  vidcmus, 
qui  oblurget  mullerem  et  jn-o  me  loquatur,  ne  miiii  ista 
fortc  siiscenseat;  exsistat  igltur  ex  hac  ipsa  famllia  ali- 
quis  ac  potissinmm  Caecus  ille;  minimum  enim  dolorem 
capict  qui  istam  non  videbit  —  qui  profecto  si  cxstlterit, 
slc  aget  ac  slc  loquetur:  'muller,  quid  tibi  cum  Caelio? 
quid  cum  homine  adulesccntulo?  (juid  cum  filieno?  cur 
aut  tam  familiaris  huic  fuisti,  ut  aurum  commodares,  aut 
tam  inimica,  ut  venenum  timcrcs  ?  non  patrcm  tuum 
videras,  non  ])atruum,  non  avum,  ])n)avum,  atavum  nu- 

31  dieras  consulcs  luissc?  non  denl^iuc  niodo  tc  Q.  ^Mctclli 
matrimonium  tcnuissc  sciebas,  clarissimi  ac  fortisslmi 
viri  patriacque  amantissiml?    qui  sinud  ac  pedem  Ilmine 


PRO  M.  CAELIO  ORATIO  32-36.  81 

extulerat,  omnls  prope  civis  virtutc,  gloria,  dignitate 
supcrabat?  cum  cx  amplissimo  gencre  in  familiam  cla- 
rissimam  nupsisscs,  cur  tibi  Caelius  tam  coniunctus  fuit? 
cognatus?  adfinis?  viri  tui  familiaris?  nihil  eorum.  quid 
igitur  fuit  nisi  quacdam  temeritas  ac  libido?  nonne  te, 
si  nostrac  imagines  viriles  non  commovcbant,  ne  pro- 
genics  quidcm  mea ,  Q.  illa  Claudia ,  acmulam  domesticae 
laudis  in  gloria  mulicbri  csse  admonebat?  non  virgo  illa 
Vestalis  Claudia,  quae  patrem  complexa  triumphantem 
ab  inimico  tribuno  plebei  de  curru  detrahi  passa  non  est? 
cur  te  fraterna  vitia  potius  quam  bona  paterna  ct  avita 
et  usque  a  nobis  cum  in  viris  tum  etiam  in  feminis  re- 
petita  moverunt?  ideone  ego  paccm  Pyrrhi  dircmi,  ut 
tu  amorum  turpissimorum  cotidie  foedera  ferircs?  ideo 
aquam  adduxi,  ut  ea  tu  inccste  uterere?  idco  viam  mu- 
nivi,  ut  cam  tu  alienis  viris  comitata  cclebrares?' 

Sed  quid  ego,  iudices,  ita  gravem  personam  induxi,  ^[^ 
ut  etiam  verear  ne  se  idem  Appius  repente  convertat  et 
Caelium  incipiat  accusare  illa  sua  gravitate  censoria? 
sed  videro  hoc  posterius  atque  ita,  iudices,  ut  vel  seve- 
rissimis  disceptatoribus  M.  Caelii  vitam  mc  probaturum 
esse  confidam.  tu  vero  mulier  —  iam  enim  ipse  tecum, 
nulla  persona  introducta,  loquor:  si  ea,  quae  **  probare 
cogitas,  rationem  tantae  familiaritatis ,  tantae  consuetu- 
dinis,  tantae  coniunctionis  rcddas  atque  exponas  neccssc 
est.  accusatorcs  quidem  libidincs,  amores,  aduheria, 
Baias,  actas,  convivia,  comissationes,  cantas,  sympho- 
nias,  navigia  iactant,  idemque  significant  nihil  sc  tc 
invita  dicere.  quac  tu,  quoniam  mcnte  nescio  qua  effrc- 
nata  atque  praecipiti  in  forum  deferri  iudiciumque  vo- 
luisti,  aut  diluas  oportet  [aut  falsa  esse  doccas]  aut  nihil 
neque  crimini  tuo  ncque  tcstimonio  credendum  esse  fa- 
teare.  sin  autem  urbanius  me  agere  mavis,  sic  agam  3g 
tecum:  removebo  illum  senem  durum  ac  paene  agrestem; 
ex  istis  tuis  sumam  aliquem  ac  potissimum  minimum  fra- 
trem,  qui  est  in  isto  genere  urbanissimus ;  qui  te  amat 
plurimum;  qui  proptcr  nescio  quam  timiditatcm  et 
nocturnos  quosdam  inanis  metus  tecum  scmper  pusio 
cum  maiore  sorore  cubitavit.  eum  putato  tecum  loqui 
*quid  tumuhuaris,  soror?   quid  insanis? 

Ciceronis  vul.  V.  Q 


82  M.  TULLIl  CICERONIS 

quid  clamore  exorsa  verbis  parvam  rem  magiiam  facis? 
viciuum  adulcsceutuluui  aspexisti;  candor  huius  te  et  pro- 
ceritas,  voltus  oculique  pepulerunt;  saej^ius  videre  vo- 
luisti;  fuisti  non  numquam  in  isdem  liortis;  vis  nobilis 
nmlier  illum  filium  familias  patre  parco  ac  tenaci  habere 
tuis  copiis  devinctum;  non  potes;  calcitrat,  respuit,  non 
j)utat  tua  dona  esse  tanti:  confer  te  alio.  habes  hortos  ad 
Tiberim  ac  diligenter  eo  loco  parasti,  quo  omnis  iuveu- 
tus  natandi   causa   venit:    hinc  iicet  condiciones   cotidie 

l^  legas.    cur  huic,  qui  te  spernit,  molesta  es?'  redeo 

nunc  ad  te,  Caeli,  vicissim,  ac  mihi  auctoritatem  patriam 
severitatemque  suscipio;  sed  dubito  queni  patrem  potis- 
sinuun  sumam :  Caecilianumne  ahquem ,  vehementem 
atque  durum? 

'nunc  enim  denmm  mi  animus  ardet,  nunc  meum  cor 

cunuilatur  ira,' 

aut  illum:    'o  infelix,  o  sceleste!'  fcrrei  sunt  isti  patres: 

*egone  quid  dicam?  [egone]  quid  velim?  quae  tu  omuia 

tuis  foedis  factis  facis,  ut  ncqui(iuam  velim* 

vix  ferendi.   dicerct  talis  pater:  'cur  te  in  istam  vicinita- 

tem   meretriciam  contulisti?    cur  inlecebris  cognitis  non 

rcfugisti?    cur   alienam   ullam   nmlierem  nosti?    dide   ac 

dissice!    per  me  licebit:   si  egebis,  tibi  dolebit;   mihi  sat 

38  est,  qui  aetatis  quod  reliquum  est  oblectem  meae.'  huic 
tristi  ac  derecto  seni  responderet  Caelius  se  nulla  cupidi- 
tate  inductum  de  via  decessisse.  quid  signi?  nulli  sum- 
ptus,  nulla  iactura,  nulla  vcrsura.  'at  fuit  fama.'  quotus 
quisque  est  qui  istam  eifugere  possit  in  tam  maledica  ci- 
vitatc?  vicinum  eius  mulieris  miraris  male  audisse,  cuius 
frater  germanus  sermoncs  iniquorum  eftugere  non  potuit? 
leni  vero  et  clementi  j)atri,  cuius  modi  illc  e^t: 
4bris  effregit?  restituentur;  discidit 
vestem?  resarcietur,' 
filii  causa  est  ex})editissima.  (piid  enim  esset  In  quo  se 
non  facile  defenderet?  nihil  iam  in  istam  nmliercm  dico: 
sed,  si  esset  alicpui  dissimilis  istius  (]uae  se  onmibus  per- 
volgaret,  quae  haberet  palam  decretum  semper  ali^iucm, 
cuius  in  Iiortos,  donmm,  Baias  iure  suo  libidines  omnium 
commearent,  (^uae  etiam  aleret  adulescentis  et  parsimo- 
niam  patrum  suis  sumptibus  susteutaret;   si  vidua  libcre, 


PRO  M.  CAELTO  ORATIO  37  —  42.  83 

proterva  petulaiiter,  dives  effuse,  libidinosa  meretricio 
more  viveret,  adulterum  ego  putarem,  si  quis  Iianc  paulo 
liberius  salutasset? 

Dicet  aliquis;  ^haec  est  igitur  tua  disciplina?  sic  tu  ^ 
instituis  adulescentis?  ob  hanc  causam  tibi  hunc  puerum 
parens  commendavit  et  tradidit,  ut  in  amore  atque  in 
vohiptatibus  adulescentiam  suam  conlocaret  et  ut  hanc 
tu  vitam  atque  hacc  studia  defenderes?'  ego,  si  qui,  iu- 
dices,  hoc  robore  animi  atcjue  hac  indole  virtutis  ac  con- 
tinentiae  fuit,  ut  respueret  omnis  voluptates  omnemque 
vitae  suae  cursum  in  labore  corporis  atque  in  animi  con- 
tentione  conficeret,  quem  non  quies,  non  rcmissio,  non 
acqualium  studia,  non  ludi,  non  couvivia  delectarent,  qui 
nihil  in  vita  expetendum  putaret,  nisi  quod  esset  cum 
laude  et  cum  dignitate  coniunctum,  hunc  mea  sententia 
divinis  quibusdam  bonis  instructum  atque  ornatum  puto. 
cx  hoc  genere  iJIos  fuisse  arbitror  Camillos,  Fabricios, 
Curios  omnisque  eos,  qui  Iiaec  ex  minimis  tanta  fecerunt. 
verum  haec  genera  virtutum  non  solum  in  moribus  nostris,  40 
sed  vix  iam  in  libris  reperiuntur;  chartae  quoque,  quae 
illam  pristinam  severitatem  continebant,  obsoleverunt ; 
neque  solum  apud  nos,  qui  hanc  sectam  rationemque 
vitae  re  magis  quam  verbis  secuti  sumus,  sed  etiam  apud 
Graecos,  doctissimos  homines,  quibus,  cum  facere  non 
possent,  loqui  tamen  et  scribere  honeste  et  magnifice  li- 
cebat,  alia  quaedam  mutatis  Graeciae  temporibus  prae- 
cepta  exstiterunt;  itaque  alii  voluptatis  causa  omnia  sa-  41 
pientis  facere  dixerunt,  neque  ab  hac  orationis  turpitu- 
dine  cruditi  homines  refugerunt ;  alii  cum  voluptate  dlgni- 
tatem  coniungendam  putaverunt,  ut  res  maxime  inter  se 
repugnantis  dicendi  facultate  coniungerent :  illud  unum 
derectum  iter  ad  laudem  cum  labore  qui  probaverunt, 
prope  soli  iam  in  scholis  sunt  relicti.  multa  enim  nobis 
blandimenta  natura  ipsa  genuit,  quibus  sopita  virtus 
coniveret  interdum;  multas  vias  adulescentiae  lubricas 
ostendit,  quibus  illa  insistere  aut  ingredi  sine  casu  aliquo 
aut  prolapsione  vix  posset:  multarum  rerum  iucundissi- 
marum  varietatem  dedit,  qua  non  modo  haec  aetas,  sed 
etiam  iam  conroborata  caperetur.  quam  ob  rem  si  quem  42 
forte  inveneritis  qui  aspernetur  oculis  pulchritudinem  re- 

6* 


84  M.  TULLII  CICEROXIS 

mm,  non  odore  ullo,  non  tactu,  non  saporc  capiatur, 
cxcludat  auribus  omncm  suavitatcm,  huic  liomini  cjro 
fortasse   ct  })auci   dcos   propitios,   plcrique  autem  iratos 

18  putabunt.  ergo  haec  dcserta  via  ct  hiculta  atque  inter- 
chisa  iani  frondibus  et  virgultis  rehnquatur;  detur  aliquid 
aetati;  sit  adulescentia  Hbcrior;  non  onmia  voluptatibus 
dcnegcntur;  non  sempcr  supcrct  vcra  illa  ct  dcrccta  ra- 
tio;  vincat  aliquando  cupiditas  vohiptasque  rationem, 
dum  modo  illa  in  hoc  genere  praescriptio  moderatioque 
teneatur:  parcat  iuventus  pudicitiae  suae,  ne  spohet  ahe- 
nam,  ne  cfFundat  patrimonium,  ne  facnorc  trucidetur,  ne 
incurrat  in  aherius  domum  atque  famani;  ne  probrum 
castis,  hibcm  intcgris,  infamiam  bonis  infcrat;  ne  qucm 
vi  terreat,  ne  intcrsit  insidhs,  scelere  careat;  postremo 
cum  paruerit  voluptatibus,  dcdcrit  ahquid  temporis  ad 
hidum  actatis  atquc  ad  inanis  hasce  adulcsccntiae  cupi- 
(htatcs,  rcvocet  se  ahquando  ad  curam  rei  domesticac, 
rci  forensis  reique  publicac,  ut  ea,  quae  ratione  antea 
non  perspcxerat,  satietate  abiecisse,  experiendo  contem- 

43  psisse  videatur.  ac  multi  et  nostra  et  patrum  maiorum- 
que  memoria,  iudices,  summi  homines  et  clarissimi  cives 
fucrunt,  quorum  cum  adulescentiae  cupiditates  defer- 
buissent,  eximiae  virtutcs  firmata  iam  aetatc  cxstitcrunt; 
ex  quibus  ncminem  mihi  libct  nominarc:  vosmct  vobis- 
cum  rccordamini.  nolo  cnim  cuiusquam  fortis  atque  in- 
lustris  viri  nc  minimum  quidcm  crratum  cum  maxima 
laudc  coniungcrc;  quod  si  faccrc  vchcm,  inidti  a  mc 
summi  atque  ornatissimi  viri  pracdicarcntur,  quorum  par- 
tim  nimia  libcrtas  in  adulescentia,  partim  profusa  hixu- 
rics,  magnitudo  acris  ahcni,  sumptus,  hbidines  nomina- 
rcntur:  quac  multis  postca  virtutibus  obtccta  adulcsccn- 
tiae   qui   vellct   cxcusationc   dcfcndcrct.     at  vcro   in  j\I. 

,,  Cacho  —  dicam  cnim  iam  confidcntius  dc  studiis  cius 
honcstis,  quoniam  audco  quacdam  frctus  vestra  sapientia 
liberc  confitcri  —  nuha  luxurics  rcpcrictur,  nulh  sum- 
])tus,  nuhum  aes  alicnum,  mdla  conviviorum  ac  lustro- 
rum  libido;  quod  quidcm  vitium  vcntris  et  gurgitis  non 
modo  non  minuit  actas  hominibus,  scd  etiam  augct; 
amorcs  autem  ct  liac  dchciac,  quae  vocantur,  quac  iir- 
miorc  animo  pracditis  diutius  molcstac  non  solcnt  cssc  — 


PKO  i\I.  CAELIO  ORATIO  43—48.  85 

mature  enim  et  celcriter  deflorescunt — ,  numquam  hunc 
occupatum  impeditumque  tenuerunt.  audistis,  cum  pro  45 
se  diceret;  audistis  antca,  cum  accusaret  —  defendendi 
haec  causa,  non  gloriandi  eloquor  — ;  genus  orationis, 
facultatem,  copiam  sententiaruni  atque  verborum,  quae 
vestra  prudentia  est,  perspexistis;  atque  in  eo  non  sohmi 
ingenium  clucere  eius  videbatis ,  quod  sacpe ,  etiam  si  in- 
dustria  non  ahtur,  valet  tamen  ipsum  suis  viribus,  sed 
inerat,  nisi  me  pro])ter  benevolentiam  forte  fallebat,  ratio 
et  bonis  artibus  instituta  et  cura  et  vigiHis  elaborata. 
atque  scitote,  iudices,  eas  cupiditates,  quae  obiciuntur 
Caeho,  atque  haec  studia,  de  quibus  disputo,  non  facile 
in  eodem  honiine  esse  posse;  fieri  enim  non  potest  ut 
animus  Hbidini  deditus,  amore,  desiderio,  cupiditate, 
saepe  nimia  copia,  inopia  etiam  non  numquam  impedi- 
tus,  hoc,  quicquid  est,  quod  nos  facimus  in  dicendo  quo- 
quo  modo  facliiius  non  modo  agendo,  verum  etiam  cogi- 
tando  possit  sustinere.  an  vos  aHam  causam  esse  uUam  46 
putatis,  cur  in  tantis  praemiis  eloquentiae,  tanta  vo- 
hiptate  dicendi,  tanta  laude,  tanta  gratia,  tanto  honore 
tam  sint  pauci  semperque  fuerint  qui  in  hoc  labore  ver- 
sentur?  obterendae  sunt  omnes  voluptates,  rehnquenda 
studia  delectationis,  ludus,  iocus,  convivium,  sermo  paene 
est  familiarium  deserendus:  qua  re  in  hoc  genere  labor 
offendit  homincs  a  studioque  deterret,  non  quo  aut  in- 
genia  deficiant  aut  doctrina  pueriHs.  an  hic,  si  sese  isti  47 
vitae  dedidisset,  consularem  hominem  admodum  adule- 
scens  in  iudicium  vocavisset?  hic,  si  laborem  fugeret,  si 
obstrictus  voluptatibus  teneretur,  in  hac  acie  cotidie  ver- 
saretur?  appeteretinimicitias?  iniudicium  vocaret?  subiret 
periculum  capitis  ipse?  inspectante  populo  Romano  tot 
iam  mensis  aut  de  salute  aut  de  gloria  dimicaret?  nihiJ  20 
igitur  iHa  vicinitas  redolet?  nihil  hominum  fama?  nihil 
Baiae  denique  i^^sae  loquuntur?  iHae  vero  non  loquuntur 
soluni,  verum  etiani  personant:  huc  unius  muHeris  Hbi- 
dinem  esse  prolapsam,  ut  ea  non  modo  soHtudinem  ac 
tenebras  atque  haec  flagitiorum  integumenta  non  quaerat, 
sed  in  turpissiniis  rebus  frequentissima  celebritate  et  cla- 
rissima  luce  laetetur. 

Verum  si  quis  est  qui  etiani  meretriciis  amoribus  in-  48 


8G  M.  TULLII  CICEROMS 

tcrdlctum  iuventutl  putet,  est  ille  quideni  valde  severus 
—  ncgarc  non  possum  — ,  sed  abhorret  non  modo  ab 
luiius  sacculi  licentia,  vcrum  etiam  a  maiorum  consue- 
tudinc  atquc  conccssis.  quando  enim  hoc  non  factum  est, 
quando  rcpreliensum ,  quando  non  permissum?  quando 
denique  fuit  ut  quod  licet  non  liceret?  hic  ego  ipsam 
rem    definiam;    mulicrem  nullam   nominabo,    tantum  in 

49  medio  rclinquam:  si  quac  non  nupta  mulicr  domum  suam 
patcfecerlt  omnlum  cupiditati  palamquc  scse  in  meretrlcia 
vlta  conlocarlt,  vlrorum  alienissimorum  convlvlls  utl  in- 
stltuerit;  sl  hoc  in  urbe,  in  hortis,  si  in  Baiarum  Illa  cc- 
lebritate  faciat,  sl  denlque  ita  sese  gerat,  non  incessu 
sokmi,  sed  ornatu  atque  comitatu,  non  flagrantia  oculo- 
rum,  non  Hbcrtatc  scrmonis,  scd  etiam  complexu,  oscuJa- 
tlone,  aquls,  navlgatlone,  convivils,  utnonsokim  meretrlx, 
sed  etiam  proterva  rncretrix  procaxque  vidcatur,  cum  hac 
si  qui  adulescens  forte  fuerlt,  utrum  hic  tibi,  L.  ITcrenni, 
adulter  an  amator,  cxpugnare  pudicitiam  an  explcrc  Hbidi- 

M  ncni  vokiisse  videatur?  obliviscor  iam  iniurias  tuas,  Clodia; 
dcpono  memorlam  doloris  mci;  quae  abs  te  crudcllter  In 
mcos  me  absente  facta  sunt,  ncglego;  ne  sint  haec  in  te 
dicta  quac  dixi:  scd  cx  te  Ipsa  rcquiro,  quoniam  ct  crl- 
mcn  accusatorcs  abs  tc  et  tcstcm  elus  crlminis  te  Ipsam 
dlcunt  se  habere:  sl  quae  nudier  sit  eius  modl,  qualcm 
ego  paulo  ante  descripsi,  tui  dlsslmilis,  vlta  Instltutoque 
meretriclo,  cum  hac  aliquid  adulesccntem  homincm  ha- 
buissc  rationis  num  tibl  pcrturj)c  aut  perflagitiosum  esse 
videatur?  ea  sl  tu  non  es,  sicut  cj^o  malo,  quid  est 
quod  obiciant  Caello?  sin  eam  tc  volunt  esse,  quid  est 
cur  nos  crlnien  hoc,  si  tu  contemnis,  pertlmescamus? 
qua  re  nobis  da  viam  rationcnupic  dcfcnsionis.  nam 
aut  pudor  tuus  dcfcndct  nihil  a  jNL  Caclio  j)ctulantius 
esse  factum  aut  inq)udcntia  ci  sul  dcfendendl  facultatcm 
dabit. 

^J  Scd  quoniam  emersisse  iam  e  vadis  et  scojndos  prac- 
tervccta  vidctur  oratio  mca,  j)crfacilis  mihi  rcliquus  cur- 
sus  ostcnditur.  duo  sunt  enim  crimina  una  in  nudicrc 
sunmiorum  faclnorum:  auri,  quod  sumj)tum  a  Clodia  di- 
citur,  et  vencni,  quod  elusdcm  Ck)diae  nccandac  causa 
l^arassc  Caclium  criminantur.    aurum  sumpsit,  ut  dicitis, 


PllO  M.  CAELIO  OKATIO  49—54.  87 

qiiod  L.  Liicceli  scrvls  darct,  pcr  quos  Alexandrinus  Dio, 
qui  tuni  apud  Luccciuni  habitabat,  necaretur.  magnuni 
crimen  vel  in  legatis  insidiandis  vel  in  servis  ad  hospi- 
tcm  domini  necandum  sollicitandis;  plenum  sceleris  con- 
silium,  plenum  audaciac:  quo  quidem  in  crimine  primum  52 
illud  requiram,  dixcritne  Clodiae  qiiarn  ad  rem  aurum 
tum  sumeret  an  non  dixerlt.  si  non  dlxit,  cur  dedit?  sl 
dixit,  eodem  se  conscientiae  scclere  dcvinxlt.  tune  au- 
runi  ex  armarlo  tuo  j^romere  ausa  es?  tunc  Venerem 
illam  tuam  spollare  ornamentis  spoliatricem  ceterorum, 
cum  scires,  quantum  ad  faclnus  aurum  hoc  quaercretur, 
ad  ncccm  legati,  ad  L.  Lucceii,  sanctissimi  hominis  atque 
intcgerrlmi,  labem  sceleris  sempiternam?  huic  facinori 
tanto  tua  mens  liberalis  conscia,  tua  domus  popularis 
ministra,  tua  denique  hospitalis  illa  Venus  adiutrlx  esse 
non  dcbuit.  vidit  hoc  Balbus:  celatam  esse  Clodiam  53 
dlxlt,  atque  ita  Caclium  ad  illam  attuhsse,  se  ad  ornatum 
ludorum  aurum  quaercre.  si  tam  famlHaris  erat  Clodiae, 
quam  tu  esse  vls,  cum  de  Hbidine  eius  tam  muka  dlcis, 
dixit  profecto,  quo  vellet  aurum;  si  tam  famlHarls  non 
erat,  non  dcdlt.  ita  si  verum  tibi  Caellus  dlxlt,  o  immo- 
derata  muher,  sciens  tu  aurum  ad  facinus  dedisti;  si  non 
est  ausus  dicere,  non  dedlstl. 

Quid  ego  nunc  argumentis  huic  crimini,  quae  sunt  22 
innumerabilia,  resistam?  possum  dicere  mores  M.  CaeHi 
longissime  a  tanti  sceleris  atrocitate  esse  dlsiunctos;  mi- 
nime  esse  credendum  homini  tam  ingenioso  tamque  pru- 
denti  non  venisse  in  mentem,  rem  tanti  sceleris  ignotis 
aHcnisque  servls  non  esse  credendam;  possum  etiam  IHa 
et  ceterorum  patronorum  et  mea  consuetudlne  ab  accu- 
satore  perquirere,  ubi  sit  congressus  cum  servi.s  Lucceii 
CacHus;  qui  ei  fuerit  adltus:  si  per  se,  qua  temeritate? 
si  per  alium,  per  quem?  possum  omnls  latebras  suspitio- 
num  peragrare  dicendo:  non  causa,  non  locus,  non  facul- 
tas,  non  conscius,  non  perficiendi,  non  occultandi  maleficii 
spes,  non  ratio  ulla,  non  vestlgium  maximi  facinoris  repe-  * 
rietur:  sed  haec,  quae  suntoratoris  propria,  quae  mihi  non  54 
propter  ingenium  meum,  sed  propter  hanc  exercitationem 
usumque  dlcendi  fructum  aliquem  ferre  potuissent,  cum 
a  me  ipso  elaborata  proferri  viderentur,   brevitatis  causa 


88  M.  TULLII  CICERONIS 

rcllnqiio  omnia:  lial)eo  cnlm,  iudlces,  quem  vos  socium 
vcstrae  rellglonis  iurisquc  iurandi  facile  csse  patlaminl, 
L.  Lucccium,  sanctlsslmum  homlnem  et  gravisslmum  te- 
stcm,  qui  tantum  facinus  In  famam  atque  fortunas  suas 
ncquc  non  audisset  Inlatum  a  Caelio  neque  neglcxlsset 
ncquc  tulisset.  an  ille  vir,  illa  humanltate  praeditus, 
illis  studils,  illis  artibus  atque  doctrina,  illius  ipsius  peri- 
culum,  quem  propter  haec  Ipsa  studia  diligebat,  neglegcre 
potulssct?  et,  quod  facinus  in  allcnum  hominem  intentum 
severe  acclperct,  id  omisisset  curare  in  hospiteiii?  quod 
per  ignotos  actum  si  comperisset,  doleret,  id  a  suis  ser- 
vis  temptatum  esse  neglegcrct?  quod  in  agris  locisve 
publicis  factum  rcprehendcrct ,  id  in  urbe  ac  domi  suae 
coeptum  esse  lenlter  fcrret?  quod  in  alicuius  agrestls 
periculo  non  praetermitteret,  id  homo  erudltus  in  insidiis 

55  doctlsslmi  hominls  dlssimulandum  putaret?  sed  cur  diu- 
tius  vos  iudiceg,  teneo?  ipslus  iurati  rcligionem  auctorl- 
tatemque  percipite  atque  omnia  dlligenter  tcstlmonii 
verba  cognosclte.  rccita  L.  Lucceli  testimonlum.  quld 
exspectatls  ampllus?  an  aliquam  vocem  putatis  ipsam 
pro  se  causam  ct  veritatem  posse  mltterc?  hacc  est  inno- 
ccntiae  defensio,  liaec  ipsius  causae  oratlo,  haec  una  vox 
verltatls.  in  crlmlne  Ipso  nuUa  suspitlo  est,  in  re  niliil 
est  argumenti;  in  negotio,  quod  actum  esse  dicitur,  nul- 
lum  vestigium  seraiionls,  loci,  temporis ;  nemo  testls,  nemo 
conscius  nominatur;  totum  crimcn  profcrtur  ex  inlmica, 
cx  infami,  ex  crudcli,  cx  facinorosa,  cx  libidlnosa  domo; 
domus  autem  illa,  quae  tcmptata  esse  scclere  isto  nefarlo 
dicitur,  plena  est  integritatis,  dignitatis,  officii,  religionis: 
ex  qua  domo  recitatur  vobis  iure  iurando  devincta  au- 
ctoritas,  ut  rcs  minlmc  dubitanda  in  contcntione  ponatur, 
utrum  tcmcraria,  2>i'ocax,  irata  mulicr  finxisse  crinicn  an 
gravis,  saplens  modcratusque  vir  religiose  testimonium 
dlxissc  videatur. 

^^?  K(>li(|uum  cst  igltur  crlmen  de  vcneno;  cuius  ego  ne- 
que  ])rluci])ium  Invenire  ncquc  evolverc  cxltum  jjossum. 
(]uac  fuit  cnim  causa  quam  ob  rcm  istl  muHcri  vcncnum 
darc  vcllct  Cacllus?  ne  aurum  rcddcrct?  num  i^ctlvit? 
nc  crinien  haercret?  num  quis  obiecit?  num  quis  deni- 
(]ue  fcclf^sct  mcntionem,  si  hic  nullius  nomendetulisset? 


PRO  M.  CAELIO  ORATIO  55  —  59.  89 

quin  etiam  L.  nerenniuin  dicere  audistis  verbo  se  molc- 
stum  non  futurum  fuissc  Caclio,  nisi  itcrum  eadcm  dc  re 
suo  familiari  absoluto  nomen  hic  dctulissct.   crcdibile  est 
igitur  tantum   facinus  ob  nullam  causam  esse   commis- 
sum?  et  vos  non  videtis  fingi  scclcris  maximi  crimen,  ut 
causa    alterius   sceleris    suscipiendi   fuisse  videatur?    cui  :)7 
dcnique   commisit?    quo   adiutore   usus   est?    quo   socio? 
quo   conscio?    cui   tantum   facinus,   cui   se,   cui  salutem 
suam  credidit?  servisne  mulieris?  sic  enim  obiectum  est. 
et  erat  tam  demens  hic,  cui  vos  ingcnium  certe  tribuitis, 
etiam  si  cetera  inimica  oratione  detrahitis,  ut  omnis  suas 
fortunas  aHcnis  servis  committeret?  at  quibus  servis?  refert 
enim  magno  opere  id  ipsum :  eisne,  quos  intellcgebat  non 
communi  condicione  servitutis  uti,  sed  licentius,  liberius, 
famiharius  cum  domina  vivcre?  quis  enim  hoc  non  videt, 
iudices,  aut  quis  ignorat,  in  eius  modi  domo,  in  qua  ma- 
ter  famihas  mcretricio  more  vivat,   in  qua  nihil  geratur 
quod  foras  proferendum  sit,  in  qua  lustra,  libidines,  lu- 
xuries,  omnia  deniquc  inaudita  vitia  ac  fiagitia  versentur, 
hic  scrvos  non  esse  servos?   quibus  omnia  committantur, 
per  quos  omnia  gerantur,   qui  versentur  isdem  in  volu- 
ptatibus,  quibus  occuka  credantur,  ad  quos  ahquantum 
etiam  ex  cotidianis  sumptibus  ac  luxurie  redundct.     id  58 
iffitur  Caehus  non  videbat?   si  enim  tam  famiharis  erat 
mulieris  quam  vos  vohis,   istos  quoque  servos  famiharis 
esse  dominae  sciebat;  sin  ei  tanta  consuetudo,  quanta  a 
vobis  inducitur,  non  erat,  quae  cum  scrvis  potuit  famiha- 
ritas  esse  tanta?  ipsius  autem  vcneni  quae  ratio  fingitur?  24 
ubi  quaesitum  est?  quem  ad  modum  paratum?  quo  pa- 
cto?  cui,  quo  in  loco  traditum?  habuisse  aiunt  domi  vim- 
que  eius  esse  expertum  in  servo  quodam,   ad  eam  rem 
ipsam  parato,   cuius  pcrceleri  interitu  csse  ab  hoc  com- 
probatum  venenum.      pro  di   immortales!   cur  interdum  ns) 
in  hominum  sccleribus  maximis  aut  conivetis  aut  prae- 
sentis  fraudis  poenas  in  diem  reservatis?  vidi  enim,  vidi 
et  illum  hausi  dolorem  vel  acerbissimum  in  vita,  cum  Q. 
Metellus  abstraheretur  e  sinu  gremioque  patriae,  cumque 
ille  vir,   qui  se   natum  huic  imperio  putavit,   tertio   die 
post  quam  in  curia,  quam  in  rostris,  quam  in  re  pubHca 
floruisset,  integerrima  aetate,   optimo   habitu,  maximis 


90  M.  TULLU  CICEIIONIS 

viribiis,  criperctur  indignissime  bonis  onuiibus  atque  unl- 
vcrsae  civitati:  quo  quidem  tempore  ille  moriens,  cum 
iam  cetcris  cx  partibus  oppressa  mcns  esset,  extrcmum 
sensum  ad  memoriam  rei  publicae  reservabat;  cum  mc 
intuens  flentem  significabat  interruptis  atque  moricntibus 
vocibus,  quanta  impcnderet  procella  mihi,  quanta  tem- 
pestas  civitati,  et  cum  panetem  saepe  fcriens  eum,  qui 
cum  Q.  Gatulo  fuerat  ei  conununis,  crebro  Catulum, 
saepe  me,  sacpissime  rcm  publicam  nominabat,  ut  non 
tam  sc  mori  quam   spoliari   suo   praesidio  cum   patriam 

i;o  tum  etiam  me  doleret.  quem  quidem  virum  si  nulla  vis 
repcntini  scclcris  sustulisset,  quonam  modo  ille  farenti 
fratri  suo  [patrucli]  consularis  restitisset,  qui  consul  inci- 
picntem  furere  atque  conantcm  sua  se  manu  interfectu- 
rum  audiente  senatu  dixcrit?  cx  Iiac  igitur  domo  j)ro- 
grcssa  ista  mulier  de  veneni  celcritate  dicere  audebit? 
nonne  ipsam  domum  metuet,  ne  quam  vocem  eliciat,  non 
j)arietes  conscios,  non  noctem  illam  funestam  ac  luctuo- 
sam  j)erhorrescet?  sed  revcrtar  ad  crimen:  sed  enlm 
hacc  facta  illius  clarissimi  ac  fortissimi  viri  mentio  et 
vocem   meam  lietu   debilitavit   ct  mcntcm  dolore   imj)e- 

2'^  divit.  sed  tamcn  venenum  unde  fuerit,  quem  ad  modum 
j)aratum  sit  non  dicitur;  datum  esse  aumt  huic  I .  L<ici- 
nio,  j)udenti  adulcscenti  et  bono,  Caelii  familiari;  consti- 
tutum  factum  esse  cum  servis,  ut  venirent  ad  balneas 
Senias;  eodem  Licinium  esse  venturum  atquc  eis  veneni 
j)yxidem  tradlturum.  Iiic  j)riniiim  illud  requiro,  quid 
atlinuerit  fieri  in  eum  locum  constitutum,  cur  illl  scrvi 
uoii  ad  Caelium  domura  vcncrint.  sl  inancbat  tanta  Illa 
consuetudo  Caelii,  tanta  lamiliaritas  cum  Clodia,  quid 
susj)itionis  csset,  si  aj)ud  Caelium  mulieris  scrvus  vlsus 
essct?  sin  autem  iam  iam  suberat  simultas,  exstincta  erat 
consuetudo,  dlscldium  exstiterat,  hinc  Illae  lacrimae  nimi- 
iMiiii    et   hacc   causa  cst  omuium  horiuii  scclerum  atquc 

<i-'  crimiuiim.  'immo,'  iiKpiit  'cum  servi  ad  dominam  rem 
istam  et  maleficium  CaeHi  detulisscut,  mulier  Ingcniosa 
j)raeccj)it  suis,  omuia  Caelio  j)()IIicereutur;  sed  ut  vene- 
imm,  cum  a  Licinlo  traderetur,  mauifesto  comj)rcheiidi 
j)0S8ct,  constltui  locum  iusslt  balncas  Senias,  ut  co  mit- 
teret  anilcos  qui  delitlscercnt,  dein  rcpente,  cuni  venisset 


PRO  M.  CAELTO  OUATIO  GO  — G4.  91 

Llcinius  vcnenumquc  tradcrct,  prosillrcnt  hominemquc 
comprchcndercnt.'  quac  quidcm  onmia,  iudiccs,  pcrfa-  26 
cilcm  rationem  habent  reprchcndendi.  cur  enim  potissi- 
mum  bahieas  publicas  constituerat?  in  quibus  non  in- 
vcnio  quac  latebra  togatis  hominibus  essc  possit.  nam 
si  essent  in  vcstibulo  bahicarum,  non  latcrcnt;  sin  se  in 
intinumi  conicere  vellcnt,  ncc  satis  commodc  calccati  ct 
vcstiti  id  faccre  possent  et  fortasse  non  recipcrcntur;  nisi 
forte  muHer  potcns  quadrantaria  illa  permutatione  fami- 
Haris  facta  erat  balncatori.  atquc  equidcm  vehementer  C3 
exspcctabam,  quinam  isti  viri  boni  tcstcs  huius  manifesto 
deprchensi  vcncni  diccrcntur;  nulli  cnim  sunt  adhuc  no- 
minati.  scd  non  dubito  quin  sint  pergraves,  qui  prlmuni 
sint  talis  feminae  famihares,  dcinde  cam  provinciam 
susceperint,  ut  in  bahieas  contruderentur;  quod  illa,  nlsl 
a  viris  honestissimls  ac  plcnisslmis  dignitatis,  quam  veht 
sit  potcns,  numquam  impctravissct.  sed  quld  ego  de 
dignitatc  istorum  tcstium  loquor?  vlrtutcrn  eorum  dlli- 
gcntiamquc  cognosclte.  in  balnels  delituerunt :  tcstls 
cgrcgios!  dein  temere  prosihicrimt :  homlncs  tcmperantis! 
sic  enim  fingunt,  cum  Llcinius  vcnlsset,  pyxldem  teneret 
in  manu,  conarctur  tradcre,  nondum  tradidlsset,  tum 
repcnte  evohissc  Istos  pracclaros  tcstis  sinc  nomine:  Li- 
cinium  autem,  cum  iam  manum  ad  tradcndam  pyxldem 
porrcxlssct,  retraxisse  atque  illo  repentino  hominum  im- 
petu  se  in  fugam  conlecisse.  o  magna  vis  veritatis,  quac 
contra  hominum  ingenla,  caniditatem,  sollcrtiam  contra- 
quc  fictas  onmlum  insidias  facile  se  pcr  se  ipsa  dcfcndat ! 
velut    haec    tota    fabella    vetcris    et    plurimarum    fabu-  ^^ 

64 

larum  poctriae  quam  est  sine  argumento!  quam  nul- 
lum  invenire  exltum  potest!  quid  enim?  isti  tot  viri  — 
nam  ncccssc  cst  fuisse  non  paucos,  ut  et  comprehcndi 
Licinius  facile  possct  et  res  multorum  oculis  esset  testa- 
tior  — ,  cur  Licinium  de  manibus  amiscrunt?  qui  mlnus 
enim  Licinius  comprehendi  potuit,  cum  se  retraxit,  ne 
pyxidem  traderet,  quam  si  tradidissct?  erant  enim  illi 
positi,  ut  comprehendcrent  Licinlum,  ut  manifesto  Li- 
cinius  tenerctur,  aut  cum  retlnerct  vencnurn  aut  cum 
tradldlsset.  hoc  fuit  totum  consiiium  mulieris,  hacc 
istorum    provincia ,    qui    rogati    sunt :    quos  quidcm   tu 


92  M.  TULLII  CICERONIS 

quam  ol)  rcm  tcmere  prosiluisse  dlcas  atque  ante  tem- 
pus  non  repcrio.  fucrant  lioc  rogati,  fuerant  ad  hanc 
rem   conlocati,   ut   venenum,   ut   insldiae,    facinus   deni- 

G5  que  ipsuni  ut  manifesto  comprelienderetur.  potueruntne 
raagis  tcmpore  prosillre,  quam  cum  Llcinius  venisset 
cuni  in  manu  teneret  veneni  pyxidem?  qui  si  iam  ea 
tradlta  servis  evasissent  subito  ex  balneis  [mulierls 
aniicl]  Liciniumque  comprcliendlssent,  Implorarct  homl- 
num  fidcm  atque  a  se  illam  pyxldem  tradltam  pernegaret. 
qucm  quo  modo  illi  reprehendcrcnt?  vidisse  se  dicerent? 
primum  ad  se  revocarent  maximi  facinoris  crimen;  deinde 
id  se  vidisse  dicerent,  quod,  quo  loco  conlocati  fuerant, 
non  potulsscnt  vldere,  tenq:)ore  igitur  ipso  se  ostcnde- 
runt,  cum  Llclnius  vcnlsset,  pyxidcm  expediret,  manum 
porrigeret,  venenum  traderet.  mlml  ergo  est  iam  exitus, 
non  fabuhic;  in  quo  cum  clausuhi  non  invenitur,  fugit 
aliquis  e  manlbus;  deinde  scablHa  concrcpant,   aulacum 

^^  tollitur.  quacro  enlm  cum  Liclnlum  tltubantcm,  hacsi- 
tantem,  cedcntem,  fugere  conantem  muHerarla  manus 
ista  de  manibus  amiserit;  cur  non  comprehenderint  cur 
non  i})slus  confesslone,  multorum  ocidis,  facinoris  dcni- 
que  vocc  tanti  sceleris  crlmcn  cxpresserint?  an  tlmebant, 
ne  tot  unum,  valentes  imbccillum,  alacres  perterritum 
superare  non  possent? 

Nullum  argumentum  in  rc,  nulla  suspitlo  in  causa, 
nullus  exitus  criminis  rcpcrictur:  itaquc  hacc  causa  ab 
argumcntls,  a  conicctura,  ab  els  slgnis,  qulbus  veritas 
inlustrari  solet,  ad  testis  tota  traducta  cst:  quos  quidcm 
ego,  iudices,  testis,  non  modo  sine  ullo  timore,  sed  etiam 

C7  cum  allqua  spe  delectationis  exspecto.  j^raegestlt  animus 
iam  vldcre,  i^rlmum  hiutos  iuvcnis,  nudlcris  bcatae  ac 
nobllls  famlllaris;  dclndc  fortls  viros,  ab  imperatrice  in 
insidlls  atque  in  pracsldio  baluearum  conlocatos:  ex  qul- 
bus  requiram  quem  ad  modum  hituerint  aut  ubi;  alveusne 
ille  an  equus  Troianus  fuerit,  qui  tot  invictos  viros  muHe- 
])re  bcllum  gercntls  tulcrlt  ac  tcxcrlt;  illud  vero  rcsj^ondcrc 
cogam,  cur  tot  vlri  ac  tales  hunc  ct  unum  ct  tam  ind)c- 
clllum,  quam  videtls,  non  aut  stantem  comprcnderint  aut 
fuglentem  consecuti  sint ;  qui  se  numquam  profecto,  si  in 
istuni  locum  processcrint ,  expllcabunt:    (piam  volent  in 


PKO  M.  CAELIO  OKATIO  G5— 70  93 

convivils  faceti,  dicaces,  non  numquam  etiam  ad  vinum 
diserti  sint,  alia  fori  vis  cst,  alia  triclinii;  alia  subsellio- 
rum  ratio,  alia  lectorum;  non  idem  iudicum  comissato- 
rumque  conspectus;  lux  denique  longe  alia  est  solis  ac 
lychnorum.  quam  ob  rcni  excutiemus  omnis  istorum 
delicias,  omnis  ineptias,  si  prodierint:  sed  me  audiant, 
navent  aliam  operam,  aliam  ineant  gratiam,  in  aliis  se 
rebus  ostentent;  vigeant  apud  istam  mulierem  venustate, 
dominentur  sumptibus,  haereant,  iaceant,  deserviant,  capiti 
vero  innoccntis  fortunisque  parcant, 

At  sunt  servi  illi  de  cognatorum  sententia,  nobilissi-  ^ 


29 

(38 


morum  et  ch^rissimorum  hominum,  manu  missi.  tandem 
aliquid  invenimus,  quod  ista  mulier  de  suorum  propin- 
quorum,  fortissimorum  virorum,  sententia  atque  aucto- 
ritate  fccisse  dicatur.  sed  scire  cupio  quid  habeat  argu- 
menti  ista  manuinissio:  in  qua  aut  crimen  est  Caelio 
quaesitum  aut  quaestio  sublata  aut  multarum  rerum  con- 
sciis  servis  cum  causa  praemium  persolutum.  *at  pro- 
pinquis'  inquit  *placuit.'  cur  non  placeret,  cum  tu  rem 
te  ad  eos  non  ab  aliis  tibi  adlatam,  sed  a  te  ipsa  com- 
pertam  deferre  diceres?  liic  etiam  miramur,  si  illam  com-  c9 
menticiam  pyxidem  obscenissima  sit  fabula  consecuta? 
niiiil  est  quod  in  eius  modi  mulierem  non  cadere  videa- 
tur:  audita  et  percelebrata  sermonibus  res  est.  percipi- 
tis  animis,  iudices ,  iam  duduni  quid  veHm  vel  potius 
quid  nolim  diccre.  quod  etiam  si  est  factum,  certe  a 
Caelio  non  est.  quid  enim  attinebat?  est  eiiim  ab  aliquo 
fortasse  adulescente  non  tam  insulso  quam  non  vere- 
cundo.  sin  autem  est  fictum,  non  illud  quideni  mo- 
destum,  sed  tamen  est  non  infacetum  mendacium;  quod 
profecto  immc^uam  hominum  sermo  atque  opinio  compro- 
basset,  nisi  omnia,  quae  cum  turpitudine  aliqua  diceren- 
tur,  in  istam  quadrare  apte  viderentur. 

Dicta  est  a  me  causa,  iudices,  et  perorata.  iam  in-  70 
tellegitis  quantum  iudicium  sustineatis,  quanta  res  sit 
commissa  vobis:  de  vi  quaeritis;  quae  lex  ad  imperium, 
ad  maiestatem,  ad  statum  patriae,  ad  salutem  omnium 
pertinet,  quam  legem  Q.  Catulus  armata  dissensione  ci- 
vium  rei  publicae  paene  extremis  temporibus  tulit,  quae- 
quc    lex    scdata    illa    flamma    consulatus    mei    fumantis 


94  M.  TULLII  CICERONIS 

reli(iui;is  coniuriitionls  exstinxit,  hac  nunc  lege  Caelii 
adulescentia  non  ad  rei  publicae  poenas,  sed  ad  mu- 
^^^  lieris  libidinosae  deh*cias  deposcitur.  atque  hoc  etiani 
loco  AL  t  Caniurtii  et  C.  Aesernii  damuatio  praedicatur. 
o  stultitiamne  dicam  an  impudentiam  singularem!  aude- 
tisne,  cum  ab  ea  muliere  veniatis,  facere  istorum  homi- 
nuni    mentionem  ?    audetisne    excitare   tanti  flao-itii  me- 

o 

moriam,  non  exstinctam  illam  quidem,  sed  repressam 
vetustate?  quo  enim  ilh  crimine  peccatoque  perierunt? 
nempe,  quod  eiusdem  muHcris  dolorem  et  iniuriam  Vet- 
tiano  nefario  stupro  sunt  persecuti.  ergo  ut  audiretur 
Vettii  nomen  in  causa,  ut  illa  vetus  aeraria  fabula  refi- 
ceretur,  idcirco  Camurtii  et  C.  Aesernii  est  causa  renovata? 
({ui  quamquam  lege  de  vi  certe  non  tenebantur,  eo  ma- 
leficio  tamen  erant  imphcati,   ut  ex  nulhus  legis  hiqueis 

72  eximendi  viderentur.  M.  vero  Caehus  cur  in  hoc  iudi- 
cium  vocatur?  cui  neque  proprium  quaestionis  crimen 
obicitur  nec  vero  ahquod  eius  modi,  quod  sit  a  lege  se- 
iunctum,  cum  vestra  severitate  coniunctum:  cuius  prima 
aetas  dcdita  disciplinae  fuit  eisque  artibus,  quibus  insti- 
tuinmr  ad  Imnc  usum  forensem,  ad  capessendam  rem 
publicam,  ad  honorem,  gloriam,  dignitatcm:  eis  autem 
[fuit]  amicitiis  maiorum  natu,  quorum  imitari  industriam 
continentiamque  maxime  velit,  eis  studiis  aequahum,  ut 
eundem  quem  optimi  ac  nobihssimi  petere  cursum  hiudis 

73  vidcretur.  cum  autem  paulum  iam  roboris  accessisset 
aetati,  in  Africam  profectus  est,  Q.  Pompeio  proconsuh 
contubernahs ,  castissirao  homini  atque  omnis  officii  dih- 
gentissimo;  in  (pia  provincia  cum  rcs  erant  et  possessiones 
paternae,  tum  etiam  usus  quidam  provinciahs,  non  sine 
causaamaioribus  luiic  aetati  tributus.  decessit  illincPom- 
peii  iudicio  })robatissimus,  ut  ipsius  testimonio  cognoscc- 
tis;  vohiit  votcre  instituto,  eorum  adulescentium  exemph), 
qui  post  in  civitate  summi  viri  et  clarissimi  civcs  cxsti- 
tcrunt,  industriam  suam  a  populo  Komano  ex  ahqua  in- 

'^J  histri  accusatione  cognosci.  vehcm  aho  potius  cum  cupi- 
ditas  gh)riae  detuhsset,  sed  abiit  huius  tcmpus  querellae, 
accusavit  C.  Antonium,  conlcgam  meum,  cui  miscro 
j)raechiri  in  rem  publicam  hcncficii  mcmoria  nihil  pro- 
luit,  nocuit  oj)inio  maleficii  cogitati.     postcn  ncmini  um- 


mO  M.  CAELIO  ORATIO  71-77.  95 

quairi  concessit  aequalium,   plus  ut  in  foro,    plus  ut  In 

negotiis  versaretur  causisque  amicorum,   plus  ut  valeret 

inter  suos  gratia.     quae  nisi  vigilantes  liomines,  nisi  so- 

brii,  nisi  industrii  consequi  non  possunt,  omnia  labore  et 

diligcntia  est  consecutus.   in  hoc  ficxuquasi  aetatis — nihil  75 

enim  occultabo  fretus  humanitate  ac  sapientia  vestra  — 

fama  adulescentis   paulum  haesit  ad  metas  notitia  nova 

mulieris   et  infelici    vicinitate   et  insolentia   voluptatum, 

quae  cum  inclusae  diutius  et  prima  aetate  compressac  et 

constrictae  fuerunt,   subito  se  non  numquam  profundunt 

atque  eiclunt  universae.     qua  ex  vita  vel  dicam  quo  ex 

sermone  —  nequaquam  enim  tantum  erat,   quantum  ho- 

mines  loquebantur  —  verum  ex  eo  quicquid  erat,  emersit 

totumque  se  eiecit  atque  extulit,  tantumque  abest  ab  illius 

familiaritatis  infamia,   ut  eiusdem  nunc  ab  sese  inimicl- 

tias  odiumque  propulset.   atque  ut  iste  interpositus  sermo  76 

dehciarum  desidiaeque  moreretur  —  fecit  me  mehcrcule 

invito  et  multum  repugnante,  sed  tamen  fecit — ,  nomen 

amici  mci  de  ambitu  detulit;  quem  absolutum  insequltur, 

revocat,  nemini  nostrum  obtemperat,  est  violentlor  quam 

vellem.    scd  cgo  non  loquor  de  sapientia,  quae  non  cadlt 

in  hanc  aetatem:   de  impetu  animi  loquor,   de  cupiditate 

vincendi,   de  ardore  mentls  ad  gloriam:   quae  studla  in 

his  iam  aetatibus  nostris  contractiora  esse  debent,  in  adu- 

lescentia  vero  tamquam  in  herbis  slgnificant  quae  vlrtu- 

tis   mafuritas   et  quantae  fruges   industriae  slnt  futurae. 

etenim   semper  magno    ingenio    adulesccntes  refrenandi 

potius  a  gloria  quam  incitandi  fuerunt;  amputanda  plura 

sunt  illi   aetati,    si   quidem   efflorcscit  ingcnii  laudlbus, 

quam  inscrenda.     qua  re  si  cui  nimium  cfFerbuisse  vldc-  77 

tur  huius   vel  in  suscipiendis  vel  in  gercndis  inllTiicItlls 

ferocitas,  si  qucm  etiam  minimorum  horum  aliquid  ofFen- 

dit,  si  purpurae  genus,  si  amicorum  catervae,  si  splendor, 

si  nitor,  iam  ista  deferbuerint,  iam  aetas  omnia,  iam  usus, 

iam  dies  mltlccarit, 

Conservate  igltur  rci  publlcae,   ludices,   civcm  bona-  32 
rum  artium,  bonarum  partium,  bonorum  virorum.     pro- 
mltto   hoc  vobis   et  rei  publicae  spondeo,   si  modo  nos 
ipsi  rei  pubhcae  satis  fecimus,   numquam  hunc  a  nostris 
ratlonibus  selunctum  fore:  quod  cum  fretus  nostra  fami- 


9G      M.  TULL.  CIC.  PRO  M.  CAELIO  ORATIO  78—80. 

liaritate   promitto   tum   quod   durissimis   se  ipse   legibus 

78  iam  obligavit:  non  enim  potest,  qui  liominem  consula- 
rem,  quod  ab  co  rem  publicam  violatam  diceret,  in 
iudicium  vocarit,  ipse  esse  in  re  publica  civis  turbulen- 
tus;  non  potest,  qui  ambitu  ne  absolutum  quidem  patia- 
tur  esse  absolutum,  ipse  impune  umquam  esse  largitor. 
habet  a  M.  Caelio  res  publica,  iudices,  duas  accusationes 
vel  obsides  periculi  vel  pignora  voluntatis.  qua  re  oro 
obtestorque  vos,  iudices,  ut,  qua  in  civitate  paucis  his 
diebus  Scx.  Clodius  absolutus  est,  quem  vos  per  biennium 
aut  ministrum  seditionis  aut  ducem  vidistis,  hominem  sine 
re,  sine  fide,  sine  spe,  sine  sede,  sine  fortunis;  ore,  lingua, 
manu,  vita  omni  inquinatum;  qui  aedis  sacras,  qui  cen- 
sum  populi  Komani,  qui  mcmoriam  pubhcam  suis  mani- 
bus  incendit,  qui  Catuli  monumentum  adfiixit,  meam  do- 
mum  diruit,  mei  fratris  incendit;  qui  in  Palatio  atque  in 
urbis  ocuHs  servitia  ad  caedcm  et  ad  inflammandam  ur- 
bem  incitavit;  in  hac  civitate  ne  patiamini  ilhnn  absolu- 
tuni  muhebri  gratia,  M.  Caehum  libidini  muhebri  con- 
donatum;  ne  eadem  mulier  cum  suo  coniuge  et  fratre  et 
turpissimum  kitronem  eripuisse  et  honestLSsimum  adulc- 

79  scentem  oppressisse  videatur.  quod  cum  huius  vobis 
adulcscentiam  proposueritis,  constituitote  ante  oculos  etiam 
luiius  miseri  senectutem,  qui  hoc  unico  fiho  nititur,  in 
luiius  spe  requiescit,  huius  unius  casum  pertimescit; 
quem  vos,  supphcem  vestrae  misericordiae,  servum  potc- 
statis,  abiectum  non  tam  ad  pedes  quam  ad  mores  sen- 
susque  vestros,  vel  recordatione  parentum  vestrorum  vel 
liberorum  iucunditate  sustentate,  ut  in  aherius  dolore  vel 
pietati  vel  indulgentiae  vestrae  serviatis.  nohte,  iudices, 
aut  hunc  iam  natura  ipsa  occidentem  velle  maturius 
exstingui  vohiere  vestro  quam  suo  fato,  aut  hunc  nunc 
primum  florescentem,  firmata  iam  stirpe  virtutis,  tam- 
quam  turbine   aliquo   aut   sul^ita   tempestate   pervertero. 

80  conservate  parenti  hhuni,  ])arentom  fiho,  ne  aut  senectu- 
tem  iam  propc  desjieratam  contempsisse  aut  adulescen- 
tiam  plenam  s])ci  maximac  non  modo  non  ahiisse  vos, 
sod  etiani  porcuhssc  atque  adMixisse  vidoamini.  quem 
si  nobis,  si  suis,  si  rei  jiublioae  conservatis,  addiotum, 
doditum,  obstrictum  vobis  ac  liberis  vestris  habebitis 
onniiumquo  luiius  ncrvorum  ac  laboruin  vos  ])0tissimum, 
iudiccs,  fructus  uberos  dluturnosque  capiotis. 


I)E  PROVINCIIS  CONSULARIBUS  OR.  1-3.         97 


I 


M.  TULLII  CICERONIS 
DE  PllOVINCIIS  CONSULAIUBUS  ORATIO. 

Si  quis  vestmm,  patres  conscripti,  cxspectat  quas  sim  I 
provincias  decreturus,   consideret  ipse  secum,   qui  mihi 
homines  ex  provinciis   potissimum  dctrahendi  sint:   non 
dubitabit  quid  sentire  me  conveniat,  cum  quid  mihi  sen- 
tire  necesse  sit  cogitarlt.     ac  si  princeps  eam  sententiam 
dicerem,  laudaretis  profecto;  si  solus,  certe  ignosceretis ; 
etiam  si  paulo  minus  utilis  vobis  sententia  videretur,  ve- 
niam  tamen  aliquam  dolori  meo  tribueretis:   nunc  vero, 
patres  conscripti,  non  parva  adficior  voluptate,  vel  quod 
hoc  maxlme  rei  publicae  conducit,  Syriam  Maccdonlam- 
que  dccerni,  ut  dolor  meus  nihil  a  communi  utilitate  dls- 
sentiat,  vel  quod  habeo  auctorem  P.  Servilium,  qui  ante 
me  sententiam  dlxit,   vlrum  clarissimum  et  cum  in  uni- 
versam  rem  publicam   tum   etiam   erga    meam    salutem 
fide  ac  benevolentia  singulari.    quod  si  ille  et  paulo  antc  2 
et  quotienscumque  ei  locus  dicendi  ac  potestas  fuit,  Ga- 
binium  et  Pisonem,   duo  rei  publicae  portenta  ac  paene 
funera,   cum  propter  alias  causas  tum  maxime   propter 
illud  insigne  scelus  eorum  et  importunam  in  me  crudell- 
tatcm  non  solum  sententia  sua,  sed  etiam  verborum  gra- 
vitate  esse  notandos  putavlt,   quonam  me  anlmo  in  cos 
esse  oportet,   cuius  illi  salutem  pro  pignore  tradiderunt 
ad  explendas  suas  cupiditates?  sed  ego  in  hac  sententia 
dicenda  non  parebo  dolori  meo,  non  iracundiae  serviam: 
quo  animo  unus  quisque  vestrum  debct  esse  in  illos,  hoc 
cro;   praeclpuum  illum  et  proprlum  sensum  doloris  mei, 
quem  tamen  vos  communem  semper  vobis  mecum  esse 
duxistis,  a  sententia  dicenda  amovebo,  ad  ulciscendi  tem- 
pora  reservabo. 

Quattuor  sunt  provinciae,  patres  conscripti,  de  quibus  '^ 
adhuc  intellego  sententlas  esse  dlctas:  Galllae  duae,  quas 
hoc  tempore  uno  imperio  videmus  esse  coniunctas,   et 

Ciccronis  vol.   V-  -  7 


98  M.  'J  LILLU  CICEUOXIS 

SyriJi  ct  Macedonla,  quas  vobls  invitls  ct  opprcssls  pcstl- 
lcri  illi  consulcs  j^ro  pcrversac  rci  publicae  j)racmiis  oc- 
cupaverunt.  decernendae  sunt  nobls  lcgc  Scmpronia 
duac.  quid  cst  quod  possimus  de  Syria  ^laccdonlaque 
dubltarc?  mltto,  quod  cas  Ita  partas  liabcnt  ci,  qui  nunc 
ol)tInent,  ut  non  ante  attlgcrlnt  quam  hunc  ordincm  con- 
dcnmarlnt,  quam  auctoritatcm  vcstram  e  civitatc  exter- 
mlnarint,  (piam  fidem  publicam,  quam  pcrjictuam  j^oj)ulI 
Komani   salutcm,   quam  me   ac  meos   omnis   foedissime 

4  crudelissimeque  vcxarint;  omnia  domcstica  atque  urbana 
mltto,  quae  tanta  sunt,  ut  numquam  Hannlbal  hulc  urbl 
tantum  mali  ojitarit,  quantum  ilK  cfFeccrunt:  ad  ij:)sas 
vcnio  j:)rovincias;  quarum  Macedonia,  quae  erat  antca 
numlta  j)lurImorum  imj)cratoruni  non  turrlbus,  sed  tro- 
j)acls,  quae  multls  victorlls  crat  iam  diu  trlumj)hlsquc 
j)acata,  slc  a  barbaris,  quibus  cst  jiroptcr  avaritlam  j)ax 
erej)ta,  vexatur,  ut  Thcssalonicenses,  j)ositi  iu  gremio  im- 
l)crii  nostri,  relinquere  oj)j)idum  et  arcem  munirc  cogan- 
tur,  ut  via  illa  nostra,  quac  j)cr  JMaccdonlam  est  usquc 
ad  IIcllesj)ontum  milltarls,  non  solum  cxcursionlbus  bar- 
l)arorum  sit  infcsta,  scd  etiam  castris  ThraccIIs  distincta 
ac  notata:  ita  gcntes  eac,  quae,  ut  jiace  uterentur,  vlm 
argenti  dedcrant  praeclaro  nostro  imj^eratori,  ut  exhaustas 
domos   rej)lere  j)Osscnt,    pro   emj)ta    j)acc   bellum   nobls 

5  j)roj)e  iustum  intulerunt.  iam  vero  cxcrcltus  nostcr  illc 
suj)crbIssImo  dilectu  et  durlssima  concjulsltlone  conlectus 

3  onmis  intcrllt.  magno  hoc  dico  cum  dolore:  miseran- 
dum  in  modum  militcs  j)opuli  Romanl  caj)ti,  nccati,  de- 
scrti,  dlssipati  sunt,  incurla,  famc,  morbo,  vastltate  con- 
sumj)ti,  ut,  quod  cst  Indlgnissimum,  scclus  imj)cratoris 
in  j)ocnam  excrcitus  cxj)Iatum  esse  vidcatur.  atquc  hanc 
jMacedoniam ,  domltls  iam  gentibus  finltimis  barbariaque 
comj)ressa,  j)acatam  ij)sam  j)er  se  et  qulctam,  tcnui  j)rac- 
sldlo  atquc  cxlgua  manu  ctiam  slnc  Inij)crIo  j)er  lcgatos 
nomlne  ipso  j)opulI  Komani  tucbamur:  quae  nunc  con- 
sulari  imj)crl()  at(jue  exercltu  ita  vexata  est,  vix  ut  se 
j)Ossit  diuturna  j)ace  recrearc;  cuni  interea  quls  vestrum 
hoc  non  audlvlt,  quls  ignorat  Achaeos  ingcntcm  j)ccu- 
nlam  j)cndcrc  L.  Pisonl  quotannls,  vcctlgal  ac  j)ortorium 
Dyrrachinorum  totum  in  hulus  unlus  quacstum  cssc  con- 


DE  PROyiXCIIS  CONSULARIBUS  OR   4-8.         99 

vorpiim,  urbem  Byzantlorum  vobis  atque  huic  imperio 
(idelissimam  hostilcm  in  modum  csse  vcxatam?  quo  ille, 
postea  quam  nihil  ex^n-imere  ab  egentibus,  nihil  ulla  vi 
a  miseris  extorquere  potuit,  cohortis  in  hiberna  misit; 
eis  praeposuit  quos  putavit  fore  diligentissimos  satellites 
scelerum,  ministros  cupiditatum  suarum.  omitto  iuris  ^ 
dictioncm  in  libcra  civitate  contra  legcs  senatusque  con- 
sulta,  caedis  rclinquo,  Hbidincs  praetereo,  quarum  acer- 
bissimum  exstat  indicium  et  ad  insignem  memoriam  tur- 
])itudinis  et  paene  ad  iustum  odium  imperii  nostri,  quod 
constat  nobilissimas  virgines  se  in  puteos  abiecisse  et 
morte  vohmtaria  necessariam  turpitudinem  depulissc ;  ncc 
haec  idcirco  omitto,  quod  non  gravissima  sint,  sed  quia 
nunc  sinc  teste  dico.  ipsam  vero  urbem  Byzantiorum  4 
fuisse  refertissimam  atque  ornatissimam  signis  quis  igno- 
rat?  quae  illi  cxhausti  sumptibus  bellisque  maximis,  cum 
omnis  Mithridaticos  impetus  totumque  Pontum  armatum 
efFervesccntcm  in  Asiam  atque  erumpentem  ore,  repul- 
sum  ct  cervicibus  interclusum  suis  sustinercnt,  tum,  in- 
quam,  Byzantii  ct  postea  signa  illaet  reliqua  urbis  orna- 
mcnta  sanctissime  custodita  tenuerunt:  te  imperatorc  7 
infclicissimo  et  tactcrrimo,  Cacsonine  Calventi,  civitas 
libcra  ct  pro  eximiis  suis  bcneficiis  a  senatu  et  a  populo 
Romano  Hberata  sic  spoHata  atque  nudata  est,  ut,  nisi 
C.  Yergilius  legatus,  vir  fortis  et  innocens,  intervenisset, 
unum  signum  Byzantii  ex  maximo  numcro  nullum  ha- 
bcrent.  quod  fanum  in  Achaia,  qui  locus  aut  lucus  in 
Graccia  tota  tam  sanctus  fuit  in  quo  ullum  simulacrum, 
ullum  ornamcntum  rcliquum  sit?  emisti  a  foedissimo  tri- 
buno  plcbis  tum  in  illo  naufragio  huius  urbis,  quam  tu 
idem,  qui  gubernare  dcbucras,  everteras,  tum,  inquam, 
emisti  grandi  pecunia,  ut  tibi  de  pecuniis  creditis  ius  in 
Hberos  populos  contra  scnatus  consulta  et  contra  lcgcm 
generi  tui  dicerc  Hccret :  id  cmptum  ita  vendidisti,  ut  aut 
ius  non  dicercs  aut  bonis  civis  Romanos  everteres.  quo-  8 
rum  cgo  nihil  dico,  patres  conscripti,  nunc  in  hominem 
ipsum:  de  provincia  disputo.  itaque  omnia  illa,  quae  et 
saepe  audistis  et  tenetis  animis,  etiam  si  non  audiatis, 
praetermitto:  nihil  de  hac  eius  urbana,  quam  ille  prae- 
sens  in  mentibus  vestris  oculisque  defixit,  audacia  loquor; 


100  M.  TULLII  CICEROXIS 

niliil  (lc  siiporl)i{i,  nihil  de  contnmacia,  nihil  dc  crudcli- 
tatc  dis})uto;  lateant  libidincs  eius  ilhic  tenebricosae, 
quas  fronte  et  supercilio,  non  pudore  et  tcmperantia 
contcgcbat;  de  provincia,  quod  agitur,  id  disputo.  huic 
vos  non  sumniittctis?  Iiunc  diutius  manere  patiemini? 
cuius,  ut  provinciam  tetigit,  sic  fortuna  cum  improbitate 
certavit,  ut  ncmo  posset  utrum  posterior  an  infclicior 
esset  iudicare. 

9  An  vero  in  Syria  diutius  est  Scmiramis  ilha  rctinenda? 
cuius  iter  in  provinciam  fuit  eius  modi,  ut  rcx  Ariobar- 
zanes  consulcm  vestrum  ad  caedem  fticiendam  tamquam 
aliquem  Thraecem  conduceret.  dcinde  adventus  in  Sy- 
riam  ])rimus  equitatus  liabuit  intcritum;  post  concisae 
sunt  optimac  cohortes.  igitur  in  Syria  inij)eratore  illo 
nihil  aHud  neque  gestum  neque  actum  est  nisi  pactioncs 
pecuniarum  cum  tyrannis,  dccisiones,  direptiones,  latro- 
ciiiia,  caedes,  cuin  palam  populi  Komani  ini])crator,  iii- 
structo  cxercitu,  dexteram  tciidcns,  non  ad  laudcm  milites 
hortaretur,  scd  omnia  sibi  et  em]:)ta  et  emenda  csse  cla- 

^  maret.  iam  vero  publicanos  miseros  —  mc  etiam  mise- 
rum  illomm  ita  de  me  meritorum  miseriis  ac  aolore!  — 
tradidit  iii  scrvitutcin  ludaeis  ct  Syris,  nationibus  natis 
scrvituti.  statuit  ab  initio  et  in  eo  })crscveravit  ius  ])u- 
blicano  non  dicere;  pactiones  sinc  ulla  iniuria  factas 
rescidit;  custodias  sustulit;  vectigalis  multos  ac  sti])en- 
diarios  liberavit;  quo  in  opj^ido  ij)se  essct  aut  quoveniret, 
ibi  ])ublicanum  aut  ])ublicani  scrvum  esse  vetuit.  quid 
niulta?  crudclis  haberetur,  si  in  liostis  aiiimo  fuisset  eo, 
quo  fuit  in  civis  Komanos,  eius  ordinis  ])racsertim,  qui 
cst  sem])cr  dignitate  sua,  bcnignitate  magistratus  susten- 

11  tatus.  itaque,  ])atres  conscri})ti,  videtis  non  temci*itate 
rcdcnqitionis  aut  ncgotii  gcrcndi  inscitia,  sed  avaritia, 
su])crbia,  crudclitatc  Gabinii  ])acne  adflictos  iam  atquc 
cvcrsos  })ublicanos;  quibus  quidcm  vos  in  liis  angustiis 
aerarii  tamen  subveniatis  necesse  est,  etsi  iam  multis  iion 
])0testi8,  qui  })ro})tcr  illuin  liostem  scnatus,  inimicissimum 
ordinis  cqucstris  bonorumque  omiiium  iioii  solum  boiia, 
sed  etiam  honcstatem  miscri  dc})crdidcrunt:  quos  non 
parsimonia,  non  contincntia,  noii  virtus,  iioii  labor,  non 
S})lciid()r  tucri  ])otuit  contra  illius  hclluonis  ct  praedonis 


DE  PROVINCIIS  CONSULARIBUS  OR.  9  —  15.      101 

audaciam.  quid?  qui  se  ctiam  nunc  subsidiis  patrimouii  12 
autamicorum  liberalitatc  sustcntant,  hos  perire  patiemur? 
an,  si  qui  frui  pul)lico  non  })otuit  per  hostem,  hic  tcgitur 
ipsa  lcgc  censoria:  quem  is  frui  non  sinit,  qui  cst,  ctiani 
si  non  a])pcllatur,  hostis,  huic  ferri  auxilium  non  oportct? 
retinctc  igitur  in  provincia  diutius  cum,  qui  de  sociis 
cum  hostibus,  de  civibus  cum  sociis  faciat  pactioncs ;  qui 
hoc  etiam  se  pluris  cssc  quam  conlegam  putet,  quod  ille 
vos  tristitia  voltuque  dcccperit,  ipse  numquam  se  minus, 
quam  erat,  nequam  csse  simularit.  Piso  autcm  alio  quo- 
dam  modo  gloriatur  se  brevi  tempore  perfccisse,  ne  Ga- 
binius  unus  omnium  ncquissimus  cxistimaretur. 

Hos  vos  de  provinciis,  si  non  aliquando  dcduccndi  ^^ 
essent,  dcripiendos  non  putaretis?  et  has  duplicis  pcstis 
sociorum,  militum  cladis,  publicanorum  ruinas,  provincia- 
rum  vastitatcs,  imperii  maculas  tencretis?  at  idem  vos 
anno  supcriore  hos  eosdem  revocabatis,  cum  in  provin- 
cias  pcrvenissent;  quo  tempore  si  liberum  vestrum  iudi- 
cium  fuisset  nec  totiens  dilata  res  nec  ad  extrcmum  c 
inanibus  erepta,  restituissctis,  id  quod  cupicbatis,  vcstram 
auctoritatem  cis,  pcr  quos  erat  amissa,  rcvocatis  et  cis 
ipsis  pracmiis  extortis,  quae  erant  pro  scelere  atque  evcr- 
sionc  patriac  consecuti:  qua  e  poena  si  tum  aliorum  opi-  11 
bus,  non  suis,  invitissimis  vobis  evolarunt,  at  aliam  multo 
maiorem  graviorcmque  subierunt:  quae  enim  homini,  in 
quo  aliqui  si  non  famac  pudor,  at  sup])Iicii  timor  cst, 
gravior  poena  accidcre  potuit,  quam  non  crcdi  litteris 
eis,  quae  rem  publicam  bene  gestam  in  bello  nuntiarent? 
hoc  statuit  scnatus,  cum  frequcns  supplicationem  Gabinio 
denegavit:  primum  homini  sccleribus  flagitiisque  con- 
taminatissimo  nihil  csse  credendum;  deindc  a  proditore 
atquc  eo,  quem  praesentem  hostem  rei  publicac  cognos- 
set,  benc  rcni  publicam  gcri  non  potuisse;  postremo  nc 
dcos  quidcm  immortalis  vellc  aperiri  sua  templa  et  sibi 
supplicari  hominis  impurissimi  et  scclcratissimi  nomine. 
itaque  ille  alter  aut  ipse  est  homo  doctus  et  a  suis  Grae- 
cis  subtilius  eruditus,  quibuscum  iam  in  exostra  hclluatur, 
antea  post  siparium  solcbat,  aut  amicos  habet  prudentiorcs 
quam  Gabinius,  cuius  nullac  littcrae  perferuntur.  Iiosce  , 
igitur  imperatores  habcbinnis?    quorum  alter  non  audct 


102  M.  TULLII  CICEROXIS 

nos  certiores  facere,  iic  imperator  appellctur;  alterum,  si 
tabcllarii  iion  cessarint,  necessc  est  j^aucis  clicbus  paeni- 
teat  audere;  cuius  amici,  si  qui  sunt  aut  si  beluae  tam 
innnani  tamque  tactrae  possunt  ulli  esse  amici,  hac  con- 
solatione  utuntur,  etiam  T.  Albucio  supplicationem  hunc 
ordincm  denegasse:  quid?  est  primum  dissimile  res  in 
Sardinia  cum  mastrucatis  latrunculis  a  propractore  una 
cohorte  auxiliaria  gesta  et  bellum  cum  maximis  Syriae 
gentibus  et  tyrannis  consulari  cxcrcitu  imperioque  con- 
1'ectum.  deinde  Albucius,  quod  a  senatu  petebat,  ipse 
sibi  in  Sardinia  ante  decreverat;  constabat  cnim  Grac- 
cum  hominem  ac  levem  in  ipsa  provincia  quasi  trium- 
phasse:  itaque  hanc  eius  temeritatem  senatus  suppHca- 
k;  tionc  dcnegata  notavit.  sed  fruatur  sane  hoc  solacio 
atque  hanc  insignem  ignominiam,  quoniam  uni  praeter 
se  inusta  sit,  putet  esse  leviorcm,  dum  modo,  cuius  ex- 
emplo  se  consolatur,  eius  exitum  exspectet,  praesertim 
cum  in  Albucio  ncc  Pisonis  hbidines  nec  audacia  Gablnii 
fuerit  ac  tamen  hac  una  plaga  conciderit,ignominia  scnatus. 

17  Atqui  duas  GalHas  qui  decernit  consulibus  duobus, 
hos  retinet  ambo:  qui  autem  alteram  Galliam  et  aut  Sy- 
riam  aut  Macedoniam,  tamen  alterum  retinet  et  in  utrius- 
que  pari  scelere  disparem  condicioncm  facit.  'faciam' 
inquit  'illas  praetorias,  ut  Pisoni  et  Gabinio  succedatur 
statim.'  si  hic  sinat:  tum  enim  tribunus  interccderc  po- 
terit,  nunc  non  potest.  itaque  ego  idem,  qui  nunc  con- 
sulibus  cis,  qui  dcsignati  erunt,  Syriam  Maccdoniamque 
decerno,  dccernam  easdcm  practorias,  ut  et  ^^i^^c^^oros 
annuas  provincias  habeant  et  eos  quam  prinnim  vidca- 

8  mus,  quos  animo  aequo  videre  non  possumus.  sed  nilhi 
creditc:  numquam  succcdetur  illis,  nisi  cum  ca  lege  re- 
feretur,  qua  intercedi  de  provinciis  non  licebit.  itaque 
lioc  tcmj)orc  amisso  annus  est  integer  vobis  exspcctan- 
dus:  (juo  intcriccto  civium  calamitas,  sociorum  acrunma, 
scelcratissimorum  hominum  injiunitas  propagatur. 

18  (^uod  si  essent  iili  optimi  viri,  tamen  cgo  mea  scn- 
tcntia  C  Cacsari  succedendum  nondum  putarcm.  (pia 
dc  re  dicam,  j)atrcs  conscrij)ti,  quac  scntio,  atque  illani 
intcrj^elhitioncm  mci  lamillarist-inii,  (jua  j)aulo  ante  inter- 
rupta  est   oratio  mca,   non  j^crtimescam.     ncgat  me  vlr 


DE  PROVINCIIS  CONSULARIBUS  OR.  16-21.     103 

optlmus  iiiliniciorcm  Gabinio  dcbere  esse  qiiam  Cacsari: 
omnem  illam  tcmpcstatem,  cui  ccsserim,  Cacsare  impul- 
sore  atque  adlutore  csse  excitatam.  cui  si  primum  sio 
respondcam,  mc  connnunis  utilltatls  habere  ratlonem, 
non  dolorls  mci,  posshnnc  prol^arc,  cum  Id  mc  faccre 
dlcam,  quod  cxemplo  fortissimorum  et  clarisslmorum 
civlum  facere  posslm?  an  Ti.  Gracclms  —  patrcm  dlco, 
cuius  utlnam  filli  ne  degencrassent  a  gravltate  patrla  I  — 
tantam  laudcm  est  adcptus,  quod  trlbuuus  plcbls  solus  cx 
toto  Illo  conlcglo  Ij.  Sclpionl  auxllio  fuit,  Inlmiclssimus 
et  ipslus  et  fratrls  clus  xVfrlcani,  iuravltquc  in  contlone 
se  in  gratlam  non  redisse,  scd  alienum  sibi  vlderi  dignl- 
tate  impcril,  quo  duces  esscnt  liostium  Scipione  trium- 
pliante  ductl,  codcm  Ipsum  duci,  qul  triumphassct?  quls  lo 
plcnior  Inlmlcorum  fult  C.  Marlo?  L.  Crassus,  M.  Scaurus 
aHcnl;  inlmicl  omncs  Mctelli.  at  cl  non  modo  illum  Inl- 
mlcum  ex  Gallla  scntcntiis  suis  non  detrahebant,  scd  ei 
proptcr  ratlonem  Gallici  bclli  provinclam  cxtra  ordincm 
deccrnebant.  bellum  in  Gallla  maximum  gcstum  est: 
domltae  sunt  a  Caesare  maxlmae  nationes,  sed  nondum 
lcglbus,  nondum  lurc  certo,  nondum  satls  firma  pacc 
devinctac;  bellum  adfcctum  vidcmus  et,  vere  ut  dlcam, 
paene  confectum,  scd  Ita,  ut,  sl  Idcm  cxtrema  perscqul- 
tur  qui  Inchoavit,  lam  omnia  perfecta  vldcamus,  sl  suc- 
cedltur,.  perlculum  slt  ne  instauratas  maxlml  bclli  rcll- 
quias  ac  rcnovatas  audiamus.  ergo  ego  senator,  inimicus, 
si  Ita  vokls,  homlni,  amicus  esse,  sicut  scmper  fui,  rcl 
publicae  debeo.  quld?  si  Ipsas  Inlmicitlas  dcpono  rei  .'o 
publicae  causa,  quis  me  tandcm  iure  reprehendet?  prae- 
sertim  cum  ego  omnium  meorum  consillorum  atque  facto- 
rum  exempla  semper  ex  summorum  hominum  faetls  mihi 
ccnsucrim  petenda.  an  vcro  M.  ille  Lepldus,  qui  bls  9 
consul  et  pontifex  maximus  fuit,  non  solum  mcmoriae 
testlmonlo,  sed  etlam  annahum  litterls  et  summl  poctae 
voce  laudatus  est,  quod  cum  M.  Fulvio  conlcga,  quo  die 
censor  est  factus,  homlne  Inlmiclssimo,  in  campo  statim 
redilt  In  gratiam,  ut  commune  officlum  censurac  com- 
muni  animo  ac  voluntate  dcfendcrent?  atque,  ut  vctera,  21 
quae  sunt  Innumerabilia,  mlttam,  tuus  pater,  PliIHppc, 
nonne  uno   tempore   cum   suls   inimiclssimis  in   gratlam 


101  JSl.  TIILLTI  CICERONIS 

redllt?   qulbiis  ciim  omnibus  eadem  res  publica  rcconci- 

22  liavit,  quac  alienarat.  nuilta  praetereo,  quod  intueor 
corani  haec  lumina  atque  ornamenta  rei  publicae,  P. 
Servilium  et  M.  Lucullum.  utinam  etiam  L.  Lucullus 
illic  adsidcret!  quac  fuerunt  inimicitiae  in  civitatc  gra- 
viores  quam  Lucullorum  atque  Servilii?  quas  in  viris 
fortissimis  non  solum  exstinxit  rei  publicae  uiilitas  digni- 
tasque  i])sorum,  sed  etiam  ad  amicitiam  consuctudincm- 
que  traduxit.  quid?  Q.  Metellus  Nepos  nonne  consul 
in  templo  lovis  Optimi  Maximi,  permotus  cum  auctoritatc 
vestra  tum  illius  P.  Servilii  incredibili  o^ravitate  dicendi, 
a])sens  mecum  summo  suo  beneficio  rediit  in  gratiam? 
an  ego  possum  huic  esse  inimicus,  cuius  litteris,  fama, 
nuntiis  cclebrantur  aures  cotidie  meae  novis  nominibus 

23  gentium,  nationum,  locorum?  ardeo,  mihi  credite,  patrcs 
conscripti,  —  id  quod  vosmet  de  me  existimatis  et  facitis 
ipsi  —  incredibili  quodam  amore  patriae,  qui  me  amor 
ct  subvenirc  olim  inqicndentibus  pcriculis  maximis  cum 
dimicatione  capitis  et  rursum,  cum  omnia  tcla  undique 
esse  intenta  in  patriam  viderem,  subire  coegit  atque  ex- 
cipere  unum  pro  universis.  liic  me  meus  in  rem  publicam 
animus   pristinus   ac  perennis   cum  C.   Cacsare   reducit, 

24  reconciliat,  restituit  in  gratiam.  quod  volent  denique 
homines  existiment:   ncmini  ego  possum  esse  bene  me- 

10  renti  de  re  publica  non  amicus.  etenim  si  eis,  qui  haec 
omnia  flamma  ac  ferro  delere  voluerunt,  non  inimicitias 
solum,  sed  etiam  bellum  indixi  atque  intuli,  cum  j)artim 
niihi  illorum  familiarcs  essent,  partim  etiam  me  defcn- 
dentc  capitis  iudiciis  essent  llberati,  cur  eadem  res  pu- 
blica,  quae  me  in  amicos  inflannnare  j)otuit,  inimicis 
})Iacare  non  possit?  quod  mlhi  odiuni  cumP.  Clodio  fuit, 
nisi  quod  j)erniciosum  j^atriae  civcm  fore  j)utabam,  qui 
turj)issima  Ilbidine  incensus  duas  rcs  sanctissimas,  rcli- 
gionem  et  jiudicitiam,  uno  scelere  viohissct?  num  est 
igltur  dubium  ex  eis  rebus,  quas  is  egit  agitque  cotidlc, 
quln  ego  in  illo  oj)j)ugnando  rei  })id)licac  j)his  quam  otio 
meo,  non  nulli  in  codcm  defendendo  suo  })lus  otio  quam 

25  counnuni  })ros})exerint  ?  ego  me  a  C.  Cacsare  in  re  })u- 
bllca  dlsscnsissc  fateor  et  sensisse  vobiscum;  scd  nunc 
isdem  vobis  adscntior,  cum  quibus  antca  sentiebam.    vos 


DE  rROVlXCIIS  CONSULARIBUS  OR.  22  -  28.     105 

enlm,  ad  quos  littcras  L.  PIso  dc  suis  rcbus  non  audct 
mlttere,  qui  Gablnli  littcras  insignl  quadam  nota  atque 
ignomlnia  nova  condemnastis,  C.  Caesari  supplicationcs 
dccrevistis,  numcro  ut  ncmini  uno  cx  bcllo,  lionorc  ut 
omnino  ncmini.  cur  igitur  exspcctcm  homincm  allqucm, 
qui  mc  cum  illo  in  gratlam  reducat?  reduxit  ordo  am- 
pllsslmus  et  ordo  is,  qui  est  et  publici  consilii  et  meorum 
omnium  consiliorum  auctor  et  princeps.  vos  sequor,  pa- 
trcs  conscrlpti,  vobis  obtempero,  vobis  adsentior,  qul, 
quam  dlu  C.  Caesaris  consilia  in  re  publlca  non  maximc 
dlligcbatls,  me  quoquc  cum  illo  minus  coniunctum  vide- 
batis;  postea  quam  rebus  gestis  mcntis  vcstras  volunta- 
tesque  mutastis,  me  non  solum  comitcm  esse  sententiae 
vestrae,  sed  etiam  laudatorem  vidistis. 

Sed  quld  est  quod  in  hac  causa  maxlme  homines  ad-  ]l 
mlrentur  et  reprchendant  meum  consIHum,  cum  cgo  idem 
antea  multa  decrerim,  quae  magis  ad  hominis  dignitatem 
quam  ad  rci  pubHcac  necessitatem  pertinerent?  supplica- 
tionem  quindecim  dicrum  decrevi  sententia  mea:  rci  pu- 
blicac  satls  erat  tot  dierum  quot  C.  Mario;  dis  immorta- 
libus  non  erat  cxigua  cadem  gratulatio  quae  cx  maximls 
bellis :  er«;o  ille  cumulus  dicrum  hominis  est  dIo;nitati 
tributus.  in  quo  cgo,  quo  consule  referente  primum  dc-  27 
cem  dierum  cst  supplicatio  decrcta  Cn.  Pompcio  Mithri- 
date  interfecto  et  confecto  Mithridatico  bello  ct  cuius 
scntcntla  prlmum  duplicata  est  supplicatio  consularis  — 
mlhi  cnlm  cstls  adscnsi ,  cum  eiusdem  Pompcii  litterls 
recitatis,  confectis  omnibus  maritimis  terrestribusque 
bellis,  suppllcationcm  dlerum  decem  decrevlstis  — ,  sum 
Cn.  Pompeii  virtutcm  ct  anlmi  magnltudlnem  admlra- 
tus,  quod,  cum  ipse  cctcris  omnlbus  esset  omni  honore 
antclatus,  ampliorcm  honorem  altcri  trlbucbat  quam  ipse 
erat  consecutus.  ergo  in  illa  supplicatione,  quam  ego 
decrevi,  rcs  ipsa  tributa  cst  dis  immortalibus  et  maiorum 
institutis  et  utilitati  rei  publicac,  scd  dignitas  verborum, 
honos  et  novitas  et  numerus  dlcrum  Cacsaris  ipsius  laudi 
glorlaeque  conccssus  est.  relatum  cst  ad  nos  nuper  de  28 
stipendio  exercitus:  non  decrevi  solum,  sed  etiam  ut  vos 
decernerctis  laboravi;  multa  dissentientibus  respondi; 
scribendo   adfui:   tum  quoque   homini  plus  tribui  quam 


lOG  M.  TULLII  CICERONIS 

ncsclo  cul  neccssltatl.  Illum  enlm  arbltrabar  etlam  slue 
lioc  subskllo  pccunlae  rctinere  exercitum  praeda  ante 
parta  ct  bcllum  conficcre  posse,  scd  dccus  Illud  et  orna- 
nicntum  triumplii  minucndum  nostra  parsimonla  non 
putavl.  actum  est  de  decem  legatis,  quos  alii  omnino  non 
dabant,  alli  cxcmpla  quaerebant,  alii  tempus  differebant, 
alii  sine  ullis  vcrborum  ornamentis  dabant :  in  ea  quoque 
rc  sic  sum  locutus,  ut  omncs  intellcgerent  me  id,  quod 
rei  publlcae  causa  sentirem,  facere  uberius  propter  ipslus 
2^  Caesarls  dignitatem.  at  ego  idem  nunc  in  provinciis  de- 
cernendis,  qui  illas  omnis  res  egi  silcntio,  interpcllor, 
cum  iu  superiorlbus  causis  hominis  ornamcnta  fucrint, 
in  liac  me  niliil  aliud  nisi  ratio  bclli,  nisi  summa  utilitas 
rei  publicae  moveat.  nam  ipse  Caesar  quid  est  cur  in 
provincla  commorari  velit  nisi  ut  ca,  quae  pcr  eum  ad- 
fccta  sunt,  perfecta  rei  publicae  tradat?  amoenitas  cun), 
credo,  locorum,  urbium  ])uIchrItudo,  homlnum  nationum- 
que  illarum  humanltas  et  Icpos,  vlotorlae  cupidltas,  fniium 
imperll  ^H^opagatlo  retlnet.  quid  illis  terris  asperius,  quid 
incultius  oppidls,  quid  nationibus  inmianlus?  quid  porro 
tot  victorlis  pracstabllius,  (pild  Occano  longlus  invcnlrl 
potest?  an  reditus  in  patriam  habct  aliquam  offcnsioncm? 
utrum  apud  populum,  a  quo  mlssus  est,  an  apud  sena- 
tum,  a  ([uo  ornatus  cst?  an  dlcs  auget  eius  dcsidcrium 
an  magis  oblivionem,  ac  laurca  Illa  magnls  perlculls  parta 
amittit  longo  Intcrvallo  viriditatcm?  qua  re  si  qul  homi- 
ncni  non  diligunt,  nihll  cst  (]uod  cuni  dc  ])roviucia  dcvo- 
cent:  ad  glorlam  devocant,  ad  trium])hum,  ad  gratula- 
tlonem,  ad  summum  honorem  senatus,  e(]uestris  ordinls 

30  gratiam,  ])0])uII  caritatcm.  scd  sl  ille  hac  tam  cximla 
fortuua  ])r()])tcr  utllitatem  rcl  ])ubHcae  frui  non  properat, 
ut  omula  11  hi  conficlat,  quid  ego  scnator  facere  dcbco, 
(jucm,  ctiam  si  illc  allud  vcllct,  rci  ])ubllcae  consulerc 
()])ortcrct?  ego  vcro  sic  intcllcgo,  ])atrcs  conscrI])ti,  nos 
hoo  tcm])()re  in  ])rovInciIs  dcccrncndis  ])crpctuac  ])acis 
habcr(!  o])ortcrc  rationem:  nam  (]uis  hoc  non  scutit,  onmia 
alia   cssc  nobis   vacua  ab  onmi  periculo  atquc  ctiam  su- 

31  s])itIonc  belll?  iam  diu  marc  vldcmus  illud  innnensum, 
cnlus  fcrvore  non  solum  marltiml  cursus,  scd  urbcs  etlani 
ct  viac  mllltarcs  lam  tcnebantur,  virtutc  Cn.  l\)nq)cli  slc 


DE  PEOVINCIIS  CONSULARIBUS  OR.  29—33.     107 

a  po|)ulo  Komano  ab  Occano  usque  ad  ultlniuni  Pontum 
tamquam  unum  aliqucm  portum  tutum  ct  clausum  teneri ; 
nationes  cas,  quae  numcro  hominum  ac  multitudine  ipsa 
poterant  in  provincias  nostras  redundare,  ita  ab  eodem 
esse  partim  recisas,  partim  repressas,  ut  Asia,  quae  im- 
perium  antea  nostrum  tcrminabat,  nunc  tribus  novis 
provinciis  ipsa  cingatur.  possum  de  omni  regione,  de 
omni  genere  hostium  dicere;  nulla  gens  est  quae  non  aut 
ita  sublata  sit,  ut  vix  exstet,  aut  ita  domita,  ut  quiescat, 
aut  ita  ])acata,  ut  victoria  nostra  impcrioque  laetetur. 
bellum  GalHcum,  patrcs  conscripti,  C.  Caesare  impera-  ^^ 
tore  gestum  est,  antea  tantum  modo  repulsum:  semper 
illas  nationes  nostri  imperatores  refutandas  potius  bello 
quam  lacessendas  putaverunt.  ipse  ille  C.  Marius,  cuius 
divina  atque  eximia  virtus  niagnis  populi  Komani  lucti- 
bus  funeribusque  subvenit,  influcntis  in  Italiam  Gallorum 
maximas  coj^ias  repressit,  non  ipse  ad  eorum  urbis  sedis- 
que  penetravit.  modo  ille  meorum  laborum,  periculorum, 
consiliorum  socius,  C.  Pomptinus,  fortissimus  vir,  ortum 
repente  bcllum  Allobrogum  atque  hac  scelcrata  coniura- 
tionc  excitatum  proeUis  fregit  eosque  domuit,  qui  Laces- 
sierant,  sed  ea  victoria  contentus  re  pubUca  metu  liberata 
quievit.  C.  Caesaris  longe  aham  video  fuisse  rationem; 
non  enim  sibi  solum  cum  eis,  quos  iam  armatos  contra 
populum  Komanum  videbat,  bellandum  esse  duxit,  sed 
totam  Galliam  in  nostram  dicioncm  esse  redigendam. 
itaque  cum  acerrimis  nationibus  et  maximis  Germanorum  33 
et  Helvetiorum  proeliis  felicissime  decertavit;  ceteras 
contcrruit,  compulit,  domuit,  imperio  populi  Komani  pa- 
rere  adsucfecit  et  quas  regiones  quasque  gentis  nullae 
nobis  antea  litterae,  nulla  vox,  nulla  fama  notas  feccrat, 
eas  nostcr  imperator  nosterque  exercitus  et  populi  Ro- 
mani  arma  peragrarunt.  semitam  tantum  Galliae  tene- 
bamus  antea,  patres  conscripti:  ceterae  partes  a  gentibus 
aut  inimicis  huic  impcrio  aut  infidis  aut  incognitis  aut 
certe  immanibus  et  barbaris  et  bellicosis  tenebantur; 
quas  nationes  nemo  umquam  fuit  quin  frangi  domarique 
cuperet;  nemo  sapientcr  de  re  publica  nostra  cogitavit 
iam  inde  a  principio  huius  imperii  quin  Galliam  maxime 
timendam  huic  imperio  putaret,  sed  propter  vim  ac  mul- 


108  M.  TULLll  CICEKONIS 

tItii(Hiic'in  gcntiuni  illaruni  nuniquani  Cf^t  antcji  cuni  omni- 
but;  (liinicatuin;  ix>titinius  cjcmper  laecssiti:  nunc  dcniquc 
est  pcrfectum  ut  imperii  nostri  terrarumque  illarum  idem 

J^  esset  extremum.  Alpibus  Italiam  munierat  antea  natura 
non  sinc  aliquo  divino  numine;  nam  si  illc  aditus  Gallo- 
rum  iinmanitati  multitudiniquc  patuissct,  numquam  liaec 
urbs  summo  inq^crio  domicilium  ac  scdcm  pracbuisset: 
quae  iam  licct  considant;  nihil  cst  enim  ultra  illam  alti- 
tudinem  montium  usquc  ad  Oceanum  quod  sit  Italiae 
pcrtimcsccndum.  scd  tamcn  una  at(]ue  altera  aestas  vel 
mctu  vel  spc  vcl  pocna  vcl  pracmiis  vcl  armis  vcl  lcp- 
bus  potcst  totam  Galliam  sein})itcrnis  vinculis  astringcrc: 
impolitac  vcro  rcs  et  asperae  si  erunt  rclictae,  quam- 
quam   sunt  accisae,   tamcn  cfFcrcnt   se  ali(j[uaiido  ct  ad 

35  rcnovandum  bcllum  rcvircscent.  qua  rc  sit  in  cius  tutela 
Gallia,  cuius  fidci,  virtuti,  fclicitati  commcndata  cst:  qni 
si  Fortimac  muncribus  ain})lissiinis  ornatus  saepius  eius 
dcae  ])criciilum  faccre  nollct,  si  in  patriam,  si  ad  dcos 
pcnatis,  si  ad  cam  dignitatcm,  quam  in  civitatc  sibi  pro- 
positam  vidct,  si  ad  iucundissimos  libcros,  si  ad  clarissi- 
mum  gcneruin  rcdirc  j)ropcraret,  si  in  Capitolium  invclii 
victor  cum  illa  insigni  laurea  gestiret,  si  dcniquc  tiincrct 
casum  aliqucm,  qui  illi  tantuin  addcrc  iam  non  potcst 
(juantum  aufcrrc,  nos  tamcn  oj)ortcrct  ab  eodcm  illa 
omnia,  a  quo  })rofiigata  sunt,  confici  vcllc:  cum  vero  ille 
suac  glorijic  iani  j)ridcm,  rei  j)ublicae  noiiduni  satis  fece- 
rit  ct  nialit  tamcn  tardius  ad  suorum  laborum  fructus 
j)crvenire  quain  non  exj)lcre  susceptum  rci  j)ublicae  mu- 
nus,  ncc  iinj)cratorcm  inccnsum  ad  rcm  j)ublicam  bcne 
gcrendam  rcvocarc  ncc  totam  Gallici  bclli  rationcm  j)roj)c 
iam  cxjilicatam  j)e)-turbare  atque  impedire  dcbemus. 

^*?  Nam  illae  sentcntiac  virorum  clarissimorum  miiiimc 
j)robandac  sunt,  ({uoriim  altcr  ultcriorem  Galliam  deccr- 
nit  (uim  Syrla,  altcr  cltcriorcm.  qui  ultcrlorcm,  omnia 
illa,  de  quibus  disscrui  j)aulo  antc,  j)crtiirl)at,  simul  ostcn- 
dit  cam  sc  tucri  lcgcm ,  quam  cssc  lcgcm  ncgct,  ct, 
quac  j)ars  j)rovinciae  sit,  cui  non  j)ossit  interccdi,  cam 
sc  avcllcrc,  (juae  dcfensorcm  habcat,  non  tangcrc;  slmul 
ct  illud  facit,  ut,  (juod  illi  a  ])oj)uIo  datum  sit,  id  non 
violct,  quod  senatus  dederit,  id  scnator  jirojicrct  auferrc. 


DE  PROVINCIIS  COXSULARIBUS  OR.  34-39.     109 

alter  belli  Galllci  rationem  liabet  et  fungitur  officio  boni 
seuatoris;  sed  legem,  quam  non  putat,  eam  is  quoque  ser- 
vat:  praefinlt  enlm  successori  diem.  quo  mihi  nihll  vl- 
detur  allcnlus  a  dlgnltate  dlsclpllnaque  malorum,  quam 
ut,  qui  consul  Kalendls  lanuarlls  habcre  provinclam  debct, 
Is  ut  eam  desponsam,  non  decretam  habere  videatur. 
fuerlt  toto  in  consulatu  slne  provincia,  cui  fuerit,  ante  37 
quam  deslgnatus  est,  decreta  provincia?  sortietur  an 
non?  nam  et  non  sortiri  absurdum  est  et  quod  sortltus 
sis  non  habere.  proficiscetur  pahidatus?  quo?  quo  per- 
venire  ante  certam  dlem  non  hcebit:  lanuarlo,  Februarlo 
provinciam  non  habebit;  Kalendls  ei  denique  Martiis  na- 
scetur  repente  provincia.  ac  tamen  his  sententils  Piso  ^i» 
in  provlncla  permaneblt.  quae  cum  gravia  sunt,  tuiii 
nihil  gravlus  illo,  quod  mukari  imperatorem  demlnutione 
provinciao  contumellosum  est,  neque  sohim  sumnio  in 
viro,  sed  etlam  mediocri  In  homine  ne  accidat  providen- 
dum. 

Ego  vos  Intellego,  patres  conscripti,  multos  decrevisse  16 
eximlos  honores  C.  Caesari  et  prope  singuLaris;  si,  quod 
ita  meritus  erat,  grati,  sln  etiam,  ut  quam  conlunctlsslmus 
huic  ordini  esset,  sapientes  ac  divini  fulstis.  neminem 
umquam  est  hic  ordo  complexus  honoribus  et  beneficiis 
suis,  qui  uham  dignitatem  j)raestabiliorcm  ea,  quam  pcr 
vos  esset  adeptus,  putarit;  nemo  umquam  liic  potult  csse 
princeps,  qui  mahierit  esse  popularls:  sed  homlnes  aut 
propter  indignltatem  suam  dlffisi  ipsi  sibi  aut  propter 
reliquorum  obtrectationem  ab  hulus  ordlnis  coniunctione 
depulsi  saepe  ex  hoc  portu  sc  in  illos  fluctus  prope  ne- 
cessario  contulerunt:  qui  siex  illa  iactatione  cursuque  po- 
pulari  bene  gesta  re  pubHca  referunt  aspectum  in  curiam 
atque  huic  amplissimae  dignitati  esse  commendati  volunt, 
non  modo  non  repellendi  sunt,  verum  etiam  expetendl. 
monemur  a  fortissimo  viro  atque  optimo  post  hominum  39 
memoriam  consule,  ut  provideamus  ne  citerior  Galha 
nobis  invltls  alicui  detur  post  eos  consules,  qui  nunc 
erunt  designati,  perpetuoque  posthac  ab  eis,  qui  hunc 
ordinem  oppugnent,  populari  ac  turbulenta  ratione  tenea- 
tur:  quam  ego  plagam  etsi  non  contemno,  patres  con- 
scriptl,    praesertim    monltus   a   sapientisslmo   consule   et 


110  M.  TULLII  CICER0NI3 

dlllgentisslino  custode  pacls  atque  otll,  tamen  vehcmen- 
tlus  arbitror  pertimescendum,  si  hominum  clarissimorum 
ac  ])otentissimorum  ^aut  honorem  minuero  aut  studium 
crga  hunc  ordinem  repudlaro.  nam  ut  C.  lulius  omni- 
bus  a  scnatu  exlmiis  aut  novls  rebus  ornatus  per  manus 
lianc  provinciam  tradat  ei,  cui  minime  vos  velitis,  per 
quem  ordlnem  ipse  ampHssimam  sit  gloriam  consecutus, 
ei  ne  libertatem  quidem  rcHnquat,  adduci  ad  suspican- 
dum  nullo  modo  possum.  postremo  quo  quisque  anlmo 
futurus  sit  nescio:  quid  sperem  video.  praestare  hoc 
senator  debeo,   quantum  possum,  ne  quis  vir  clarus  aut 

40  potens  huic  ordini  iure  irasci  posse  videatur.  atque  haec, 
si  inimlcissimus  essem  C.  Caesari,  sentirem  tamen  rel 
2)ublicae  causa. 

17  Sed  non  allenum  esse  arbitror,  quo  minus  saepe  aut 
interpeller  a  non  nullis  aut  tacitorum  existimatione  re- 
prehendar,  explicare  breviter  quae  mihi  sit  ratio  et  causa 
cum  Cacsare.  ac  primuui  illud  tempus  famillaritatls  et 
consuetudinis,  quae  mihi  cum  illo,  quae  fratri  meo,  quac 
C.  Yarronl,  consobrino  nostro,  ab  onmium  nostrum  adu- 
lescentia  fuit,  praetermitto:  postea  quam  sum  penitus  in 
rem  publlcam  ingressus,  ita  dissensi  ab  illo,  ut  in  dis- 
iunctione  sententiae  coniuncti  tamen  amicitia  maneremus. 

41  consul  ille  egit  eas  res,  quarum  me  participem  esse  voluit; 
quibus  ego  si  minus  adsentiebar,  tamen  illius  milii  iudlcium 
gratumessedebebat:  meille  ut  vviratum  acciperem  roga- 
vit;  mein  tribus  sibi  conlunctissimls  consularlbus  essevo- 
lult;  mllii  legationem  quam  vellem,  quanto  cum  honore 
vcllem  detulit:  quae  ego  omnla  non  ingrato  animo,  sedob- 
stinatione  quadam  sententiae  repudlavi.  quam  sapienter, 
nondlsputo;  multis  enim  non  probabo ;  constanter  quldem 
ct  fortlter  certe:  qui  cum  me  firmlsslmls  oplbus  contra 
scelus  Inimlcorum  munlre  et  popularis  impetus  populari 
])raesIdio  propulsare  possem,  quamvls  exclj)ere  fortunam, 
sublre  vim  atque  inlurlam  malul  quani  aut  a  vestris  san- 
ctissimls  mentlbus  dlssidere  aut  de  meo  statu  decllnare. 
sed  non  is  solum  gratus  debet  esse,  qui  accc])It  benefi- 
clum,  verum  ctlam  is,  cui  j)otestas  accl])iundi  fuit :  ego 
ilLa  ornamenta,  quibus  ille  me  ornabat,  dccere  me  et 
convenire  cis  rcbus,  quas  gesseram,  non  putabam;  Illum 


DP:  PROVINCIIS  CONSULARIBUS  OK.  40  —  44.     111 

quklem  amlco  animo  ine  habere  eodem  loco  quo  ])rmci- 
peni  civem,  suum  generum,  sentiebam.     traduxit  ad  plc-  42 
l>em  inimicum  meum,   sive  iratus  mihi,   quod  mc  secuni 
ne  in  beneficiis  quidcm  videbat  posse  coniungi,  sive  cx- 
oratus.     ne  haec  quidem  fuit  iniuria:  nam  postea  me  ut 
sibi  cssem  legatus  non  solum  suasit,  verum  etiam  rogavit. 
ne  id  quidem  accepi,  non  quo  ahenum  mca  dignitate  ar- 
bitrarer,  sed  quod  tantum  rei  publicae  sceleris  impendere 
a  consulibus  proximis  non  suspicabar.     ergo  adhuc  ma-  18 
gis  cst  mihi  vcrendum  ne  mea  superbia  in  illius  liberali- 
tate,  quam  ne  illius  iniuria  in  nostra  amicitia  rcprehen- 
datur.      ecce   illa   tempestas,   caligo   bonorum   et   subita  43 
atque   improvisa   formido,   tenebrae   rei   publicae,   ruina 
atque  incendium  civitatis,  terror  iniectus  Caesari  de  eius 
actis,  metus  caedis  bonis  omnibus,  consulum  scelus,  cu- 
]>iditas,  egestas,  audacia.    si  non  sum  adiutus,  non  debui ; 
si  desertus,   sibi  fortasse  providit;   si  etiam  oppugnatus, 
ut   quidam   aut  putant   aut  volunt,   violata  amicitia  est, 
accepi  iniuriam,  inimicus  esse  debui,  non  nego:  sed,  si 
idem   ille   tum   me  salvum  esse  voluit,   cum  vos  me  ut 
carissimum  filium  desiderabatis,  et  si  vos  eidem  pertinere 
ad  causam  illam  putabatis,  voluntatem  Caesaris  a  salute 
mea  non    abhorrere  et  si  illius  voluntatis  gcnerum  eius 
habeo  testem,   qui  idem  Italiam  in  municipiis,   populum 
[Komanum]  in  contione,  vos  mei  sempcr  cupidissimos  in 
Capitolio   ad    mcam   salutem    incitavit;    si   denique   Cn. 
Pompeius  idem  mihi  testis  de  voluntate  Cac.saris  et  spon- 
sor  est  illi  de  mea,  nonne  vobis  videor  et  ultimi  temporis 
recordatione  et  proximi  memoria  medium  illud  tristissi- 
mum   temj)us   debere,   si  ex  rerum   natura  non  possim 
evellere,   ex  animo  quidem  certe  excidere?   ego  vcro,  si  44 
mihi  non  licet  per  ahquos  ita  gloriari,  me  dolorem  atque 
inimicitias  meas  rei  publicae  concessisse,   si  hoc  magni 
cuiusdam  hominis  et  persapicntis  videtur,  utar  hoc,  quod 
non  tam  ad  hiudcm  adipiscendam  quam  ad  vitandam  vi- 
tuperationem   valct,    hominem  me   esse  gratum   et    non 
modo  tantis  beneficiis,  sed  etiam  mcdiocri  hominum  bene- 
volentia  commoveri.     a  viris  fortissimis  et  de  me  optime  19 
meritis  quibusdam  peto,  ut,  si  ego  illos  mcorum  laborum 
atque  incommodorum   participcs   esse  nolui,   ne  illi  me    ^ 


112  M.  TULLIl  CICEROXIS 

suaruni  liiiinicitiamm  socium  vclint  cssc,  pracscrtim  cum 
mihi  eidcm  illi  conccsscrint,  ut  ctiam  acta  illa  Caesaris, 
quac  ncque  oppugnavi   antca  ncque   dcfcncli,   mco   iam 

45  iure  possim  dcfcndcre.  nam  summi  civitatis  viri,  quo- 
rum  ego  consilio  rcm  publicam  conscrvavi,  ct  quorum 
auctoritatc  illam  coniunctioncm  Caesaris  defugi,  lulias 
lc<i:cs  ct  ccteras  illo  consulc  ro^-atas  iure  latas  nes^ant: 
cidcm  illam  proscriptionem  capitis  mei  contra  salutcm 
rci  publicae,  scd  salvis  auspiciis  rogatam  csse  diccbant. 
itaquc  vir  summa  auctoritate,  summa  eloqucntia,  dixit 
graviter  casum  illum  mcum  funus  esse  rei  publicac,  se<l 
funus  iustum  et  indictum:  niilii  ipsi  omnino  perlionorifi- 
cum  est  discessum  meum  funus  dici  rei  publicae:  relicpia 
non  reprchcndo,  scd  mihi  ad  id,  quod  scntio,  adsumo. 
nam  si  illud  iurc  rogatum  dicere  ausi  sunt,  quod  nullo 
exemplo  ficri  potuit,  nulla  lcge  licuit,  quia  nemo  dc  cach) 
scrvarat,  oblitine  crant  tum,  cuni  illc,  qui  id  cgcrat,  ple- 
beius  cst  lcge  curiata  factus,  dici  de  caclo  csse  scrva- 
tum?  qui  si  plcbcius  omnino  csse  non  potuit,  qui  tribunus 
plebis  potuit  esse?  et,  cuius  tribunatus  si  ratus  cst,  nihil  cst 
quod  irritum  cx  actis  Cacsaris  possit  esse,  cius  non  solum 
tribunatus,   scd   ctiam  pcrniciosissimae   rcs   auspiciorum 

46  rehgionc  conscrvata  iure  Latae  vidcbuntur?  qua  re  aut 
vobis  statucndum  est,  lcgcm  Aeham  mancrc,  lcgcm  Fu- 
liam  non  csse  abrogatam,  non  omnibus  fastis  lcgem  ferri 
licerc;  cum  lcx  feratur,  de  caelo  servari,  obnuntiari,  in- 
terccdi  licere;  ccnsorium  iudicium  ac  notioncm  ct  ilhul 
morum  sevcrissinunn  magistcrium  non  csse  nefariis  lcgi- 
bus  de  civitatc  sublatum;  si  patricius  tribunus  plcbis  fucrit, 
contra  leges  sacratas,  si  plebeius,  contra  auspicia  fuisse; 
aut  milii  conccdant  homincs  oportct  in  rebus  bonis  non 
cxcpiircrc  ca  iura,  quac  ij^si  in  jicrditis  non  cxquirant, 
pracscrtim  cum  ab  ilhs  aHquoticns  condicio  C.  Cacsari 
lata  sit,  ut  casdcm  rcs  aho  modo  fcrret,  (pia  condicione 
auspicia  requirebant,  lcgcs  comprobabant ,  in  Clodio  au- 
spiciorum  ratio  sit  cadcm,  lcgcs  onmcs  sint  evcrsae  ac 
pcrditac  civitatis. 

^  Extrcmum  illud  cst:  cgo,  si  csscnt  iuimicitiae  mihi 
cum  C.  Cacsare,  tamcn  hoc  tcmporc  rci  publieae  consu- 
lcre,  inimicitias  in  aliud  tempus  rescrvare  dcbcrcm;  pos- 


DE  PROVINCIIS  CONSULARIBUS  OR.  45-47.     113 

sem  ctiam  summorum  virorum  exemplo  inimicitias  rci 
publicae  causa  dcponcre;  scd  cum  inimicitiae  fuerint 
numquam,  opinio  iniuriae  bcncficio  sit  exstincta,  senten- 
tia  nica,  j)atrcs  conscripti,  si  dignitas  agitur  Cacsaris, 
liomini  tribuam;  si  honos  quidam,  senatus  concordiae 
consulam;  si  auctoritas  decretorum  vestroiTim,  constan- 
tiam  ordinis  in  eodcm  ornando  impcratore  scrvabo;  si 
pcrpctua  ratio  Gallici  bclli,  rci  publicae  providebo;  si 
aliquod  meum  privatum  officium,  me  non  ingratum  esse 
praestabo.  atque  hoc  velim  probare  omnibus,  patres 
conscripti,  sed  levissime  fcram,  si  fortc  aut  eis  minus 
probai'o,  qui  mcum  inimicum  rcpugnante  vestra  auctori- 
tatc  tcxcrunt,  aut  cis,  si  qui  meum  cum  inimico  suo  re- 
ditum  in  gratiam  vitupcrabunt ,  cum  ipsi  ct  cum  meo  et 
cum  suo  inimico  in  gratiam  non  dubitarint  redire. 


Ciceronis  vul.  V. 


114  M.  TULLII  CICERONIS 


M.  TULLII  CICERONIS 
PEO  i:.  CORNELIO  BALBO  ORATIO. 

1  Si  auctoritatcs  patronorum  in  iudiciis  valent,  ab  aixi- 
plissimis  L.  Cornelii  causa  dcfcnsa  cst;  si  usus,  a  peri- 
tissimis;  si  ingcnia,  ab  eloquentissimis;  si  studia,  ab 
amicissimis  et  cum  bcncficiis  cum  L.  Cornclio  tum  ma- 
xima  familiaritatc  coniunctis.  quae  sunt  igitur  meae 
partes?  auctoritatis  tantac,  quantam  vos  in  me  esse  vo- 
luistis,  usus  mediocris,  ingcnii  minime  voluntati  paris. 
uam  cctcris,   a  quibus  est  defensus,  Imnc  debcrc  pluri- 

2  muni  vidco:  ego,  quantum  ei  debcam,  alio  loco:  principio 
orationis  hoc  pono,  me  omnibus,  qui  amici  fuerint  saluti 
et  dignitati  mcae,  si  minus  rcfcrenda  gratia  satis  fjiccre 
potuerim,  praedicanda  et  habenda  certe  satis  csse  factu- 
rum.  quae  fuerit  hestcrno  dic  Cn.  Pompcii  gravitas  in 
dicendo,  iudices,  quae  facultas,  quae  copia,  non  opinionc 
tacita  vestrorum  animorum,  sed  perspicua  admiratione 
dcclarari  vidcbatur.  nihil  enim  um(piam  audivi  quod 
mihi  de  iurc  subtilius  dici  vidcrctur,  nihil  memoria  ma- 
iore  de  exemplis,  nihil  pcritius  dc  foederibus,  niliil  inlu- 
striore  auctoritate  de  bellis,  nihil  de  rc  publica  gravius, 
nihil  de  ipso  modcstius,  nihil  dc  causa  ct  crimine  orna- 

3  tius;  ut  mihi  iam  vcrum  vidcatur  illud  esse,  quod  non 
nulli  littcris  ac  studiis  doctrinae  dediti  quasi  quiddain 
incredibile  dicere  putabantur,  ei,  qui  onmis  animo  vir- 
tutes  penitus  comprchcndissct,  onmia,  quae  faceret,  rcctc 
sc  dare.  quac  cnim  in  L.  Crasso  potuit,  homine  nato 
ad  dicendi  singularcm  quandam  facultatcm,  si  hanc  cau- 
sam  agcrct,  maior  cssc  ul)crtas,  varlctas,  co})ia,  qnani 
fult  in  co,  (|ui  tantum  potuit  impcrtirc  huic  studio  tcm- 
poris,  quantum  ipsc  a  pucritia  us^pic  ad  hanc  actatcm  a 

4  continuis  bcUis  ct  victoriis  con(piicvit?  (]uo  mlhi  diffici- 
lior  cst  hic  cxtrcnuis  pcrorandi  locus.  ctcnini  ci  succedo 
orationi,  (piac  non  ])raetervccta  sit  auris  vcstras,  scd  in 
animis  omnlum  penitus  inscdcrit,   ut  plus  voluptatis  cx 


PRO  L.  CORNELrO  RALBO  ORATIO  1-G.        115 

recordatione  illiiis  orationis,  quam  non  niodo  ex  mea, 
scd  cuinsquam  oratione  capcre  possitis.  scd  mos  est  2 
gerendus  non  modo  Cornelio,  cuius  ego  voluntati  in  eius 
periculis  nullo  modo  dcessc  possum,  scd  ctiam  Cn.  Pom- 
pcio,  qui  sui  iacti,  sui  iudicii,  sui  bencficii  voluit  me  essc, 
ut  a})ud  eosdem  vos,  iudices,  nuper  in  alia  causa  fucrim, 
et  praedicatorem  et  actorem. 

Ac  mihi  quidem  hoc  dignum  re  publica  vidctur,  lioc  5 
dcbcri  luiius  cxcellentis  viri  pracstantissimae  gloriae,  hoc 
proprium  esse  vcstri  officii,  hoc  satis  csse  causac,  ut, 
quod  fecisse  Cn.  Pompeium  constet,  id  omncs  ei  licuisse 
concedant.  nam  vcrius  nihil  est,  quam  quod  hesterno 
die  dixit  ipse,  ita  L.  Cornclium  de  fortunis  omnibus  di- 
micare,  ut  nullius  in  delicti  crimen  vocaretur.  non  cnim 
furatus  esse  civitatcm,  non  genus  suum  ementitus,  non 
in  aliquo  impudenti  mendacio  dclituisse,  non  inrepsisse 
in  censum  dicitur:  unum  obicitur,  natum  esse  Gadibus, 
quod  ncgat  nemo.  cctera  accusator  fatetur,  lunic  in 
llispauia  durissimo  bello  cum  Q.  Mctello,  cum  C.  Mcm- 
mio  ct  in  classe  et  in  exercitu  fuissc;  ut  Pompeius  in 
Ilispaniam  venerit  iMemmiumque  habere  quacstorem 
coeperit,  numquam  a  Memmio  discessisse,  Karthagine 
esse  obsessum,  acerrimis  illis  proehis  ct  maximis,  Sucro- 
nensi  etTuriensi,  interfuisse;  cum  Pompeio  ad  extrcmum 
belli  tempus  fuisse.  haec  sunt  praesidia  Cornehi:  talis  6 
in  rem  publicam  nostram  hibor,  adsiduitas,  dimicatio, 
virtus  digna  summo  imperatore,  spes  pro  periculis  prae- 
miorum:  praemia  quidem  ipsa  non  sunt  in  eius  facto, 
qui  adeptus  est,  sed  in  eius,  qui  dcdit:  donatus  est  igitur  3 
ob  eas  causas  a  Cu.  Pompeio  civitatc.  id  accusator  non 
ncgat,  scd  reprehendit,  ut  in  Cornelio  causa  ipsius  pro- 
betur,  poena  quacratur,  in  Pompcio  causa  hiedatur, 
poena  sit  nulla  nisi  famae:  sic  innocentissimi  hominis 
fortunas,  praestantissimi  imperatoris  factum  condemnari 
volunt.  ergo  in  iudicium  caput  Cornelii,  factum  Pompeii 
vocatur;  hunc  enim  in  ea  civitatc,  in  qua  est  natus,  ho- 
nestissimo  loco  natuni  esse  conccdis  ct  ab  ineunte  aetate, 
rclictis  rebus  suis  omnibus,  in  nostris  bellis  nostris  cum 
imperatoribus  esse  versatum,  nullius  laboris,  nulHus  ob- 
sessionis,    nullius    proclii   cxpertem    fuisse.      hacc  sunt 

8* 


116  M.  TULLIl  CICEROXLS 

omniii  cuin  plena  landis  tum  propria  Cornclii,  nec  in  eis 

7  rebus  crimen  est  ullum.  ubi  igitur  est  crimen?  quod 
eum  Pompeius  civitate  donavit.  huius  crimen?  minime, 
nisi  Iionos  ignominia  putanda  est.  cuius  igitur?  re  vera 
nullius:  actione  accusatoris  eius  unius,  qui  donavit;  qui 
si  adductus  gratia  minus  idoneum  hominem  praemio  ad- 
fecisset,  quin  etiam  si  virum  bonum,  sed  non  ita  meri- 
tum;  si  denique  aliquid  [quod]  non  contra  ac  liceret 
factum  diceretur,  sed  contra  atque  oporteret,  tamen  esset 
omnis  eius  modi  reprehensio  a  vobis,  iudices,  repudianda. 

8  nunc  vero  quid  dicitur?  quid  ait  accusator?  fecissePom- 
peium  quod  ei  facere  non  licuerit :  quod  gravius  est, 
quam,  si  id  factum  ab  eo  diceret,  quod  non  oportuisset, 
est  enim  aliquid  quod  non  oporteat,  etiani  si  licet;  quic- 

4  quid  vero   non  licet,   certe  non  oportet.     hic  ego  nunc 

***      **-*      *     *      ***-****^»* 

ft  quid  enim  abest  huic  homini,  quod  si  adesset,  iure 
haec  ei  tribui  et  concedi  putaremus?  ususne  rerum? 
qui  pueritiae  tempus  extremum  principium  habuit  bello- 
rum  atque  imperiorum  maximorum?  cuius  plcrique  ac- 
quales  minus  saepe  castra  viderunt  quam  hic  triumpha- 
vit?  qui  tot  habet  triumphos,  quot  orae  sunt  partesque 
terrarum,  tot  victorias  bellicas,  quot  sunt  in  rerum  iiatura 
genera  bellorum?  an  ingenium?  cui  etiam  ipsi  casus 
eventusque  rerum  non  duces,  sed  comites  consiliorum 
fuerunt?  in  quo  uno  ita  summa  fortuna  cum  summa  vir- 
tute  certavit,  ut  omnium  iudicio  phis  homini  quam  deae 
tribueretur?  an  pudor,  an  integritas,  an  religio  in  eo,  an 
diligentia  umquam  requisita  est?  quem  provinciae  no- 
strae,  quem  liberi  popuH,  quem  reges,  quem  uhimae 
gentes  castiorem,  moderatiorem,  sanctiorem  non  modo 
viderunt,  sed  aut  sperando  umquam  aut  optando  cogita- 

10  verunt?  quid  dicam  de  auctoritate?  quae  tanta  est, 
quanta  in  his  tantis  virtutibus  ac  hiudibus  csse  debet. 
cui  senatus  populusque  Komanus  ampHssimae  dignitatis 
pracmia  dedit  non  postulanti,  imperia  vero  ctiam  recu- 
santi,  huius  de  facto,  iudiccs,  ita  quaeri,  ut  id  agatur, 
licucritne  ci  facerc,  quod  fccit,  an  vcro,  non  dicam,  non 
licuerit,  sed  nefas  fuerit  —  contra  foedus  enim,  id  est, 


PKO  L.  COKNELIO  BALBO  OKATIO  7-14.        117 

contra  populi  Koniaiil  rcllgloneni  ct  fidcni  fcclsse  dlcl- 
tur  — ,  non  turpc  rcl  publlcac,  nonne  vobls?  audlvi  hoc  ^ 
de  parente  meo  puer:  cum  Q.  Metellus,  L.  F.,  causani 
de  pecunlis  repctendls  dlceret,  Illc  vlr,  cui  patriae  salus 
dulcior  quam  conspectus  fult,  qui  de  civitate  decedere 
quam  de  scntentia  maluit,  —  boc  igitur  causam  dlcente, 
cum  Ipsius  tabubie  clrcumferrentur  Ins})lclcndi  nomlnls 
causa,  fulssc  iudicem  ex  illls  equltibus  liomanls,  gravis- 
simls  virls,  nemlnem  quln  removeret  oculos  et  se  totum 
averteret,  ne  forte,  quod  Ille  in  tabulas  publlcas  rettulls- 
set,  dubltasse  qulsquam,  verumne  an  falsum  esset  vlde- 
retur:  nos  Cn.  Pompeli  decretum  de  consllll  sententla 
pronuntlatum  recognoscemus?  cum  legibus  conferenms, 
cum  foedcribus?  oninla  acerbisslma  dillgentla  perpendc- 
mus?  Athenis  aiunt,  cum  quldam  apud  eos,  qui  sanctc  12 
graviterque  vlxlsset,  testimonium  pubhce  dixlsset  et,  ut 
mos  Graccorum  est,  lurandl  causa  ad  aras  accederet, 
una  voce  omnls  iudiccs  ne  is  iurarct  reclamasse.  [cum] 
Graeci  homines  spectati  viri  nolucrunt  rchgione  vlderl 
potius  quam  veritate  fidcm  esse  constrlctam:  nos  etiam 
in  ipsa  rchglone  et  legum  ct  foedcrum  conscrvanda  qua- 
hs  fucrit  Cn.  Pompelus  dubltablmus?  utrum  enim  in-  13 
sclentem  vohls  contra  focdcra  feclsse  an  sclentem?  si 
scientem,  —  o  nomen  nostri  imperll!  o  popuh  Komanl  ex- 
cellens  dlgnitas!  o  Cn.  Pompeii  sic  late  longeque  dlfFusa 
laus,  ut  elus  glorlae  domlcillum  communls  Imperil  finlbus 
termlnetur!  o  natlones,  urbcs,  popuh,  regcs,  tetrarcliae, 
tyranni  testes  Cn.  Pompcli  non  solum  vlrtutls  in  beho, 
sed  etlam  rehglonis  in  pace!  vos  denique,  mutae  reglo- 
nes,  imploro,  et  sola  terrarum  ultlmarum;  vos,  marla, 
portus,  Insulae,  htora!  quae  est  enim  ora,  quae  sedcs, 
qui  locus  In  quo  non  exstent  huius  cum  fortitudinis  tum 
vero  humanltatls,  cum  anlml,  tum  consIIII  impressa  ve- 
stigla?  hunc  quisquam  incrcdlbili  quadam  atque  inaudlta 
gravitate,  vlrtute,  constantia  praedltum  foedera  scientem 
neglexisse,  vlolasse,  ruplsse  dlcere  audeblt?  gratlficatur  6 
mihl  gcstu  accusator:  Insclentem  Cn.  Pompelum  feclsse 
slgnificat.  quasi  vcro  f  levius  slt,  cum  in  tanta  re  pu- 
bhca  versere  et  maximls  negotlls  pracsls,  facere  ahquld 
quod  scias  non  hcere,  quam  omnino  non  scire  quid  hceat. 


118  M.  TULLII  CICEKOXIS 

otcuiin  Titnnn  <]ul  in  Ilisjjanla  bcllum  acciTimum  ct  ma- 
xiuuim  gcsscrat  quo  iiirc  Gaditaua  civitas  cssct  ucscicbat, 
aUj  cum  ius  illius  populi  nossct,  intcrprctationcm  focdcris 
uon  tcncbat?  id  igitur  quisquam  Cn.Pompcium  ignorasse 
diccre  audcblt,  quod  mcdiocres  homincs,  quod  nullo  usu, 
nullo  studio  ])racdlti  militari,  quod  Hbrarioli  dcni(|ue  se 

15  scire  profitcantur?  cquidem  coutra  cxlstimo,  iutliccs,  cum 
in  omni  generc  ac  varictate  artium,  etiam  illariun,  quae 
siue  summo  otio  non  facilc  discuntur,  Cn.  Ponq^cius 
excellat,  singularem  quandam  laudcm  cius  pracstabilem 
esse  scicntiam  in  focdcrllms,  pactionibus,  condicionibus 
populorum,  regum,  cxtcrarum  nationum,  in  universo 
denique  belli  iure  atque  pacis:  nisi  forte  ea  quae  nos 
libri  docent  in  uml)ra  atquc  otio,  ca  Cn.  Pompcium,  ne- 
que,  cum  requicscerct,  littcrae,  neque,  cum  rem  gcrcret, 
rcgloncs  ipsac  doccre  potucrunt.  atque,  ut  ego  sentio, 
iudiccs,  causa  dlcta  cst.  tcmporum  magls  ego  nunc  vitio 
quam  genere  iudicii  phu-a  dicam:  est  enim  haec  saeculi 
quaedam  macula  atque  labes,  virtuti  invidcre,  vclle  ipsum 

iG  florem  dignltatls  infringcre.  etenim  si  Pompcius  abhinc 
annos  quingentos  fuissct,  is  vir,  a  quo  scnatus  adule- 
sccntuh)  atque  equite  Romano  saepe  communi  saluti  au- 
xillum  expctissct,  cuius  rcs  gestae  omnis  gentis  cum 
clarissima  victoria  terra  marique  pcragrassent,  cuius  tres 
triumphi  tcstcs  esscnt  totum  orbcm  tcrrarum  nostro  im- 
l)crio  teneri,  qucm  populus  Romanus  inauditis  honoribus 
singuhiribusque  decorasset,  si  nunc  apud  nos  id,  quod 
is  fecisset,  contra  focdus  factum  diceretur,  quls  audi- 
rct?  nemo  profccto.  mors  enim  cum  cxstlnxlsset  invi- 
dijun,  rcs  eius  gcstae  scmpitcrni  nominis  gloria  nitcrent. 
culus  igltur  audita  vlrtus  dubltationi  h)cum  non  darct, 
huius  visa  atque  pcrspecta  obtrectatorum  voce  hiedetur? 

'^  Omittam  igitur  Pompelum  iam  oratione  mea  [relin- 
(luam],  scd  vos,  iudlccs,  anlmls  ac  mcmorla  tcnctotc.  dc 
Icgc,  de  foedcrc,  de  excmpHs,  de  j^crpctua  consuctudlue 
civltatls  nostrac  rcnovabo  ea,  quae  dlcta  simt:  nihil  cnim 
milii  uovi,  nihll  Intcgri  neque  J\L  Crassus,  ([ul  totam 
causam  ct  pro  facultate  et  pro  fide  sua  dillgentissime 
vobis  cxpllcavlt,  nc(pic  Cu.  P()m])cius,  culus  orallo  omni- 
bus  oriiaiuciilis    abunda\it,   ad   dlccndum   rclicpiit.     scd 


PRO  L.  COKNELIO  BALBO  OKATIO  15-20.   110 

quoniam  mc  rccusantc  placuit  ambobus  adhibcri  hunc  a 
mc  quat^i  })crpolicndi  qucndam  opcris  cxtrcmum  laborcm, 
peto  a  vobis  ut  mc  officii  potius  quam  diccndi  studio 
lianc  susccpissc  opcram  ac  nmnus  putctis.  ac  prius  quam  i8 
adgrcdiar  ad  ius  causamque  Cornclii,  quiddam  dc  com- 
muni  condicionc  omnium  nostrum  dcprccandae  malcvo- 
lcntiae  causa  brevitcr  conunemorandum  vidctur.  si  quo 
quisquc  loco  nostrum  cst,  iudiccs,  natus  aut  si  in  qua 
fortuna  cst  nasccndi  initio  constitutus,  hunc  vitae  statum 
usque  ad  senectutcm  obtincre  deberet,  et  si  onmcs,  quos 
aut  fortuna  cxtulit  aut  ipsorum  inlustravit  labor  et  indu- 
stria,  pocna  cssent  adficiendi,  non  gravior  L.  Cornclio 
quam  multis  viris  bonis  atque  fortibus  constitui  lex  vitae 
et  condicio  vidcrctur:  sin  autem  multorum  virtus,  inge- 
nium,  humanitas  cx  infimo  gencre  et  fortunae  gradu  non 
inodo  amicitias  ct  rci  familiaris  copias  consecuta  est,  scd 
summam  laudcm,  honorcs,  gloriam,  dignitatcm,  non  in- 
tcllcgo  cur  potius  invidia  violatura  virtutcm  L.  Cornclii 
quam  acquitas  vcstra  pudorcm  eius  adiutura  videatur. 
itaque,  quod  maxime  petcndum  est,  a  vobis  idcirco  non  i9 
peto,  iudiccs,  ne  dc  vcstra  sapientia  atque  de  vcstra  hu- 
manitate  dubitare  vidcar  —  cst  autem  pctendum  ne  odcritis 
ingcnium,  ne  inimici  sitis  industriac,  ne  humanitatem 
opprimcndam,  ne  virtutcm  poeniendam  putetis:  —  illud 
pcto,  ut,  si  causam  ipsam  pcr  se  firmam  esse  et  stabilem 
vidcritis,  hominis  ipsius  ornamcnta  adiumcnto  causae 
potius  quam  impcdimcnto  csse  malitis. 

Nascitur,  iudiccs,  causa  Cornclii  ex  ca  Icge,  quam  8 
L.  Gcllius  Cn.  Cornclius  ex  scnatus  sententia  tulcrunt: 
qua  lege  videmus  satis  esse  sanctum,  ut  civcs  Romani 
sint  ei,  quos  Cn.  Pompeius  de  consilii  sententia  singil- 
latim  civitate  donaverit.  donatum  cssc  L.  Cornelium 
pracscns  Pompcius  dicit,  indicant  publicac  tabulae,  ac- 
cusator  fatctur,  scd  ncgat  ex  foedcrato  populo  qucmquam 
potuisse,  nisi  is  populus  fundus  factus  cssct,  in  hanc  ci- 
vitatem  venirc.  o  praeclarum  interpretem  iuris,  aucto- 20 
rem  antiquitatis,  correctorem  atque  emendatorem  nostrae 
civitatis!  qui  hanc  pocnam  focdcribus  ascribat,  ut  omnium 
pracmiorum  bencficiorumquc  nostrorum  cxpcrtis  faciat 
foedcratos.     quid  enim  potuit  dici  impcritius  quam  foe- 


120  M.  TULLII  CICEROXIS 

dcratos  populos  ficri  fundos  oportcre?  nam  id  non  magis 
est  proprium  focdcratoruni  quam  omnium  libcrorura.  sed 
totum  hoc,  iudices,  in  ea  fuit  positum  semper  ratione 
atque  sententia,  ut,  cum  iussisset  populus  Romamis  ali- 
quid,  si  id  ascivissent  socii  populi  ac  Latini,  et  si  ea  lex, 
quam  nos  habcremus,  eadem  in  populo  aliquo  tamquam 
in  fundo  resedissct,  ut  tum  legc  eadcm  is  populus  tcne- 
rctur,  non  ut  de  nostro  iure  aliquid  deminueretur,  sed  ut 
illi  populi  aut  iure  eo,  quod  a  nobis  esset  constitutum, 

21  aut  aliquo  commodo  aut  bcneficio  uterentur.  tulit  apud 
maiorcs  nostros  legem  C.  Furius  dc  testamentis,  tulit  Q. 
Voconius  de  mulierum  hcreditatibus,  innumerabilcs  aliae 
leges  de  civili  iure  sunt  Latae:  quas  Latini  voluerunt, 
asciverunt;  ipsa  denique  lulia,  qua  lcge  civitas  est  sociis 
et  Latinis  data,  qui  fundi  populi  facti  non  cssent,  civi- 
tatem  non  habcrcnt;  in  quo  magna  contcntio  Ileraclicn- 
sium  et  Neapolitanorum  fuit,  cum  magna  pars  in  eis 
civitatibus  focderis  sui  libertatem  civitati  anteferret. 
postrcmo   haec  vis  est  istius  et  iuris  et  verbi,   ut  fundi 

22  populi  bencficio  nostro,  non  suo  iure  fiant.  cum  aliquid 
populus  Romanus  iussit,  id  si  est  eius  modi,  ut  quibus- 
dam  poj^ulis  sive  foederatis  sive  liberis  permittendum 
esse  videatur,  ut  statuant  ipsi  non  de  nostris,  sed  de  suis 
rcbus,  quo  iure  uti  velint,  tum  utrum  fundi  facti  sint  an 
non,  quacrendum  esse  videtur:  de  nostra  vero  re  publica, 
de  nostro  imperio,  de  nostris  bcllis,  dc  victoria,  dc  salutc 

9  fundos  populos  fieri  noluerunt.  atqui,  si  imperatoribus 
nostris,  si  senatui,  si  populo  Romano  non  licebit  propo- 
sitis  pracmiis  elicere  cx  civitatibus  socionmi  atquc  ami- 
corum  fortissimum  atque  0})timum  quemque  ad  subcunda 
pro  sahite  nostra  pcricuhi,  summa  utilitate  ac  maxin\o 
sacpe  pracsidio  pcriculosis  atque  aspcris  temporibus  ca- 

23  rendum  nobis  erit.  sed  pcr  deos  innnortalis !  quae  est 
ista  socictas,  quac  amiciti?i,  quod  focdus,  ut  aut  nostra 
civitas  carcat  in  suis  pcriculis  MassiUcnsi  propugnatorc, 
careat  Gaditano,  carcat  Saguntino,  aut,  si  quis  ex  his 
populis  sit  cxortus  qui  nostros  duccs  auxilio  hiboris, 
connncatus  pcriculo  suo  iuvcrit,  qui  cum  hostc  nostro 
conuninus  in  acic  sacpc  pugnarit,  qui  sc  sacpc  tclis  ho- 
Btiuni,  qui  dimicationi  capitis,  qui  morti  obiccerit,  nulla 


PRO  L.  COENELIO  BALBO  ORATIO  21—26.      121 

condicione  huius  civitatis  praemiis  adfici  possit?  etenim  24 
in  populum  Komanum  grave  est,  non  posse  uti  sociis 
cxccllcnti  virtute  pracdltis,  qui  velint  cum  periculis  no- 
stris  sua  communicarc;  in  socios  vcro  ipsos  et  in  eos,  de 
quibus  agimus,  foederatos  iniuriosum  ct  contumcliosum 
est  his  praemiis  et  his  honoribus  exchisos  esse  fidelissi- 
mos  et  coniunctissimos  socios,  quac  pateant  stipendiariis, 
patcant  hostibus,  pateant  saepe  servis.  nam  stipcndia- 
rios  ex  Africa,  Sicilia,  Sardinia,  ceteris  provinciis  muUos 
civitate  donatos  videmus,  et,  qui  hostes  ad  nostros  impe- 
ratores  perfugissent  et  magno  usui  rei  publicac  nostrae 
fuissent,  scimus  civitate  esse  donatos;  servos  denique, 
quorum  ius,  fortuna,  condicio  infima  est,  bene  de  re  pu- 
bhca  mcritos  persaepe  Ubcrtate,  id  est  civitate,  pubhce 
donari  vidcbamus.  hanc  tu  igitur,  patrone  foederum  ac  1? 
foederatorum,  condicionem  statuis  Gaditanis,  tuis  civibus, 
ut,  quod  eis,  quos  [magnis]  adiutoribus  illis  usi  armis 
subegimus  atque  in  dicioncm  nostram  redegimus,  licct, 
si  populus  Romanus  permiserit,  ut  ab  senatu,  etiam  ab 
imperatoribus  nostris  civitate  donentur,  id  ne  liceat  ipsis? 
qui  si  suis  decretis  legibusve  sanxissent,  ne  quis  suorum 
civium  castra  imperatorum  populi  I-tomani  iniret,  ne  quia 
se  pro  nostro  imperio  in  periculum  (5apitis  atque  in  vitae 
discrimen  inferret,  Gaditanorum  auxihis,  cum  vellemus, 
uti  nobis  liceret,  privatus  vero  ne  quis  vir  et  animo  et 
virtute  praecellens  pro  nostro  imperio  periculo  suo  dimi-  • 
caret,  graviter  id  iure  ferremus,  minui  auxilia  populi 
liomani,  debilitari  animos  fortissimorum  virorum,  aHeni- 
genarum  nos  hominum  studiis  atque  paterna  virtute  pri- 
vari.  atqui  nihil  interest,  iudiccs,  utrum  haec  foederati  26 
iura  constituant,  ut  ne  cui  hccat  ex  eis  civitatibus  ad 
nostrorum  bellorum  pericula  accedere,  an,  quae  nos  eo- 
rum  civibus  virtutis  causa  tribuerimus,  ea  rata  esse  non 
possint;  nihil  cnim  magis  uteremur  eis  adiutoribus  sub- 
latis  virtutis  praemiis,  quam  si  oinnino  eis  versari  in 
nostris  beUis  non  liceret.  etcnim  cum  pro  sua  patria 
pauci  post  genus  hominum  natum  reperti  sint  qui  nullis 
praemiis  propositis  vitam  suam  hostium  tcHs  obiecerint, 
pro  aliena  re  pubhca  quemquam  fore  putatis  qui  se  op- 


122  M.  TULLIl  CICERONIS 

poiiat  pcrlciilis  noii  iiiodo  nullo  proposlto  pracmlo,  scd 
ctlani  intcrdlcto? 

11  Scd  cum  cst  illud  imperitissime  dictum  dc  populis 
fundis,  quia  comnmne  libcrorum  cst  populorum,  non 
proprium  focdcratorinn ;  cx  quo  intcllegi  nccesse  est  aut 
ncmincm  cx  soclis  clvcm  fieri  possc  aut  etiam  posse  cx 
focdcratis,  tum  vero  ius  omne  noster  iste  magistcr  mu- 
tandae  civitatls  ignorat,  quod  est,  iudices,  non  solum  in 
lcgibus  publicis  positum,  sed  etiam  in  privatorum  volun- 
tate.  iure  enim  nostro  nequc  mutare  civitatcm  quisquam 
invitus  potcst  neque,  si  velit,  mutare  non  potest,  modo 
asciscatur  ab  ca  civitate,  cuius  esse  sc  clvltatis  vclit:  ut, 
si  Gadltani  scivcrint  nominatim  dc  allquo  clve  Romano, 
ut  slt  is  civis  Gaditanus,  magna  potcstas  sit  nostro  civi 
mutandac  civitatis  ncc  focdcre  inq:)cdlatur  quo  minus  cx 

28  cive  Komano  clvis  Gaditanus  possit  cssc.  duarum  civi- 
tatum  civls  nostcr  esse  iure  civili  ncmo  potcst;  non  csse 
Imlus  clvitatis,  qui  se  alli  civitati  dicarit,  potcst;  nequc 
solum  dlcatlonc,  quod  in  calamitate  clarissimis  viris  Q. 
Maxlnio,  C.  Lacnati,  Q.  Plillippo  Nuccrlac,  C  Catonl 
Tarraconc,  (J,.  Cacplonl,  P.  Kutlllo  Zmyrnae  vidcnnis 
accidlssc,  ut  carum  civitatum  ficrcnt  civcs,  nam  lianc 
antc  amittere  non  potuissent  quam  hoc  sohnn  civitatls 
nuitatlone  vertissent,  sed  ctlam  postllminlo  j)otcst  civlta- 
tis  ficrl  mutatio:  nequc  cnim  slne  causa  dc  Cn.  Publiclo 
Menandro,  hbcrtlno  homlnc,  qucni  aj^ud  malorcs  lcgatl 
nostri  in  Graeclam  proficisccntes  intcrprctem  secum  ha- 
bcrc  voluerunt,  ad  popuhim  hitum  cst,  ut  is  Pubhcius, 
si  domum  rcvcnlssct  ct  Indc  Komam  rcdissct,  ne  minus 
civis  cssct.  nndtl  ctlam  su})crIorc  mcmoria  civcs  Komani 
sua  vohmtatc,  indcnmatl  ct  incohunes,  suls  rebus  rehctls, 

1,,^  ahas  sc  in  civitatcs  contulerunt.  quod  si  civi  Roniano 
hcet  esse  Gadltanum  sive  cxslho  slvc  i)ostliminio  sivc 
rcicctlonc  hulus  clvltatls  —  ut  iam  ad  focdus  vcnlam, 
quod  ;ul  causani  nlhll  pcrtlnet:  dc  civltatls  cnlm  iurc, 
non  dc  focdcribus  dlsccptamus  — ,  quld  cst  quam  ob 
rcm  clvi  Gaditano  in  lianc  civltatem  vcnlrc  non  Hceat? 
cquldcm  h)ngc  sccus  scntlo:  nam  cum  cx  omnibus  civi- 
tatibus  via  sit  in  nostram  cumquc  nostris  civibus  pateiit 


PRO  L.  CORNELIO  BALBO  ORATIO  27—31.       123 

lul  ceteras  iter  civitates,  tum  vero,  ut  quaeque  nobiscum 
maxime  societate,  amicitia,  sponsione,  pactione,  foedere 
cst  coniuncta,  ita  mihi  maxime  communione  beneficio- 
rum,  pracmiorum,  civitatis  contincri  viclctur.  atqui  cc- 
tcrac  civitatcs  onmcs  uon  dubitarent  nostros  liomines 
recipcrc  in  suas  civitates,  si  idem  nos  iuris  liaberemus 
quod  cetcri;  scd  nos  non  possumus  et  huius  esse  civi- 
tatis  ct  cuiusvis  })raetcrea;  ccteris  conccssum  est.  itaque  so 
in  Graccis  civitatibus  vidcmus,  Athenis  Rhodios,  Lace- 
dacmonios,  ceteros  undique  ascribi  multarumque  esse 
eosdem  homines  civitatum;  quo  crrore  ductos  vidi  ego- 
niet  non  nullos  imperitos  homines,  nostros  civis,  Athenis 
in  nuniero  iudicum  atque  Areopagitarum,  ccrta  tribu, 
ccrto  numcro,  cum  ignorarent,  si  illam  civitatem  essent 
adcpti,  hanc  se  perdidisse,  nisi  postliminio  recuperassent ; 
peritus  vero  uostri  moris  ac  iuris  nemo  umquam,  qui  hanc 
civitatem  retincre  vellct,  in  aliam  se  civitatem  dicavit. 

Sed  hic  totus  locus  disputationis  atque  orationis  meac,  13 
iudiccs,  pcrtinet  ad  commune  ius  mutandarum  civitatum: 
nihil  habet  quod  sit  proprium  religionis  ac  foederum. 
dcfendo  enim  rem  universam,  nullam  esse  gentem  ex 
omni  regionc  terrarum  neque  tam  dissidentem  a  populo 
Komano  odio  quodam  atque  discidio  neque  tam  fide  be- 
nevolcntiaque  coniunctam,  cx  qua  nobis  interdictum  sit, 
ne  qucm  ascisccre  civem  aut  civitate  donare  possimus. 
o  iura  praeclara  atque  divinitus  iam  inde  a  principio  Ro-  3i 
numi  nominis  a  maioribus  nostris  comparata!  ne  quis 
nostrum  phis  quam  unius  civitatis  esse  possit  —  dissimi- 
litudo  cnim  civitatum  varietatem  *  *  *  —  neve  ih  civitate 
maneat  invitus:  hacc  sunt  enim  fundamenta  firmissima 
uostrae  libertatis,  sui  quemque  iuris  et  retinendi  et  dimit- 
tcndi  csse  dominum.  illud  vero  sine  ulla  dubitatione 
maxinie  nostrum  fundavit  imperium  et  populi  Romani 
nomcu  auxit,  quod  princcps  ille  creator  huius  urbis,  Ko- 
mulus,  foedcre  Sabino  docuit  etiam  hostibus  recipiendis 
augeri  hanc  civitatem  oportere;  cuius  auctoritate  et  ex- 
emplo  numquam  est  intermissa  a  maioribus  nostris  lar- 
gitio  et  communicatio  civitatis.  itaque  et  ex  Latio  multi, 
ut  Tusculani,  ut  Lanuvini,  et  ex  ceteris  regionibus  gentes 


124  M.  TULLII  CICEROXIS 

uuivcrsac  in  civitatcm  suut  reccptac,  ut  Sabinorum,  Yol- 
scorum,  Ilcrnicorum;  quibus  cx  civitatibus  ncc  coacti 
csscnt  ci^itatc  nmtari,  si  qui  noluisscnt,  ncc,  si  qui  csscnt 
civitatcm    nostram    bcncficio    populi   Komani    consecuti, 

\^  violatum  foedus  eorum  vidcrctur.  ctenim  quaedam  foc- 
dcra  exstant,  ut  Ccnomanorum,  Insubrium,  Helvetiorum, 
lapydum,  non  nullorum  item  ex  Gallia  barbarorum,  quo- 
rum  in  focderibus  exccptum  cst,  ne  quis  eorum  a  nobis 
civis  recipiatur.  quod  si  cxceptio  facit,  ne  liceat,  ubl 
non  est  exceplam,  ihi  necesse  est  liccre.  ubi  est  igitur 
exceptwn  foedcre  Gaditano,  ne  quem  populus  Ivomanus 
Gaditanum  recipiat  civitatc?  nusquam.  ac  sicubi  essct, 
lex  id  Gcllia  et  Cornelia,  quae  definitc  jDOtcstatem  Pom- 
peio  civitatem  donandi  dcderat,  sustulisset.  *exccptum' 
inquit  'cst  foedus,  si  quidem  sacrosanctum  est.'  ignosco 
tibi,  si  ncquc  Poenorum  iura  callcs  —  rcliqucras  enim 
civitatem  tuani  —  ncque  nostras  potuisti  lcges  inspiccre : 
ipsae  enim  te  a  cognitione  sua  iudicio  publico  rei^pidc- 

88  runt.  quid  fuit  in  rogatione  ea,  quac  dc  Pompeio  ;i 
Gellio  ct  a  Lentulo  consulibus  lata  est,  in  quo  aliquid 
[sacrosanctum]  cxceptum  viderctur?  primum  enim  sacro- 
sanctum  esse  niliil  potcst,  nisi  quod  populus  plebcsve 
sanxit;  dcindc  sanctiones  sacrandae  sunt  aut  genere  ipso 
atque  obtestationc  [et  consccrationc]  legis  aut  poenn, 
cum  caput  eius,  qui  contra  fccerit,  consccratnr.  quid 
habcs  igitur  diccre  de  Gaditano  foedcrc  cius  modi? 
utrum  capitis  consccratione  an  obtcstatione  lcgis  sacro- 
sanctura  esse  confirmas?  nihil  omnino  umquam  de  isto 
foedcrc  ad  poj)ulum,  nihil  ad  plcbem  hitum  esse  dico:  dc 
quibus  igitur,  etiam  si  hitum  cssct  [ncque  legcm  neque  poc- 
nam  hitani  cssc],  nc  qucm  civem  rccipcrcnuis,  tanicn  id 
esset,  quod  postea  popuhis  iussisset,  ratuni,  nec  quic- 
quam  ilhs  vcrbis,  si  quid  sacrosanctum  est,  esse  cxce- 
ptum  vidcretur,  de  els,  cum  ])opuhis  Ivomanus  nlhll 
umquam  iusserit,   quicquam   au(h>s  diccrc  sacrosanctum 

1;^  fuisse?  nec  vero  oratio  mca  ad  Infiruiandum  focdus  Ga- 
ditanorum,  ludiccs,  ])crtniet:  nequc  cnnn  cst  meuni  contra 
ius  0])time  meritae  civitatis,  contra  opinloncm  vctustatis, 
contra  auctoritatcm  senatus  dicere:  duris  cnim  quondam 


PRO  L.  COKNELIO  BALBO  ORATIO  32— 3G.      125 

temporibiis  rci  publicae  nostrae,  cum  pracpotcns  terra 
marique  Karthago  nixa  duabus  Ilispaniis  Iruc  imperio 
inunincret  et  cum  duo  fuhnina  nostri  impcrii  subito  in 
Ilispania,  Cn.  ct  P.  Scipiones  exstincti  occidisscnt,  L. 
Marcius  j^rimipih  centurio  cum  Gaditanis  focdus  icisse 
dicitur.  quod  cum  magis  fidc  ilhus  popuh,  iustitia  no- 
stra,  vetustate  denique  ipsa  quam  ahquo  pubhco  vinculo 
rchgionis  tencretur,  sapientcs  homines  et  pubhci  iuris 
periti,  Gaditani,  jM.  Lepido  Q.  Catulo  consuhbus  a  senatu 
de  foedcrc  postulaverunt.  tum  est  cum  Gaditanis  foedus 
vel  renovatum  vel  ictum:  de  quo  foedere  populus  Ro- 
manus  sententiam  non  tidit,  qui  iniussu  suo  nuHo  pacto 
potcst  rchgione  obhgari.  ita  Gaditana  civitas,  quod  be-  35 
neficiis  suis  erga  rem  pubhcam  nostram  consequi  potuit, 
quod  imporatorum  testimoniis,  quod  vetustate,  quod  Q. 
Catuh,  summi  viri,  auctoritate,  quod  iudicio  senatus, 
quod  foedere,  consecuta  est:  quod  pubhca  rchgione  san- 
ciri  potuit,  id  abcst;  populus  enim  se  nusquam  obhgavit. 
ncque  ideo  est  Gaditanorum  causa  deterior;  gravissimis 
enim  et  plurimis  rebus  est  fulta.  sed  isti  disputationi 
Jdc  certe  nihil  est  loci;  sacrosanctum  enim  nihil  potest 
esse,  nisi  quod  per  populum  plebcmve  sanctum  est. 
quod  si  hoc  foedus,  quod  populus  Romanus  auctore  se-  10 
natu,  commendatione  ct  iudicio  vetustatis,  voluntate  et 
sententiis  suis  comprobat,  idem  sufFragiis  comprobasset, 
quid  erat  cur  ex  ipso  foedere  Gaditanum  in  civitatem 
nostram  recipi  non  hceret?  nihil  est  enim  ahud  in  foedere 
nisi  ut  piA  ET  AETERNA  PAx  sit.  quid  id  ad  civitatem? 
adiunctum  iUud  etiam  est,  quod  non  est  in  omnibus  foe- 
deribus:  maiestatem  populi  Komani  comiter  conservanto. 
id  habet  hanc  vim,  ut  sit  ille  in  foedere  inferior?  primum  36 
verbi  genus  hoc  conservanto,  quo  magis  in  legibus  quam 
in  focdcribus  uti  solemus,  imperantis  est,  non  precantis; 
deindc  cum  alterius  popuh  maiestas  conservari  iubetur, 
de  altero  silctur,  ccrtc  illc  populus  in  superiore  condi- 
cione  causaque  ponitur,  cuius  maiestas  foedcris  sanctione 
defenditur:  in  quo  erat  accusatoris  interpretatio  indigna 
responsione,  qui  ita  dicebat,  comiter  esse  communitcr 
quasi  vero  priscum  ahquod  aut  insohtum  verbum  inter- 
pretaretur.     comes  benigni,  faciles,  suaves  homines  essc 


12G  M.  TULT.II  CICEROXIS 

dicuntiir,  *qiii  crraiiti  comiter  monstrat  viam,'  benigne,  non 
37  gravate:  communitcr  quidem  ccrte  non  convcnit.  et  simul 
absurda  rcs  cst  cavcri  focdcre,  ut  maiestatcm  poj^uli  Ko- 
mani  communitcr  conservcnt,  id  est,  ut  populus  Roma- 
nus  suam  maicstatem  esse  salvam  velit.  quod  si  iam 
ita  cssct,  ut  esse  non  potcst,  tamen  de  nostra  maiestate, 
niliil  dc  illorum  cavcrctur.  potcstne  igitur  nostra  niaie- 
stas  a  Gaditanis  bcnignc  conscrvari,  si  ad  eam  rctinen- 
dam  Gaditanos  praemiis  elicere  non  possumus?  potest 
esse  ulla  dcniqiic  maiestas,  si  impcdimur  quo  minus  pcr 
populum  Komanum  bcneficiorum  virtutis  causa  tribuen- 
dorum  potcstatcm  imperatoribus  nostris  defcramus? 
17  Scd  quid  ego  disputo,  quae  milii  tinn,  si  Gaditani 
contra  ine  dicerent,  verc  posse  dici  viderentur?  illis  enim 
rcpctcntibus  L.  Cornclium  respondcrem,  legem  populum 
Romanum  iussisse  de  civitatc  tribucnda:  Iniic  gcncri 
lcgum  fundos  populos  ficri  non  solcrc;  Cn.  Pompcium 
de  consilii  sententia  civitatem  huic  dedisse;  nullum  po- 
puli  nostri  iussum  Gaditanos  liabere;  itaque  nihil  esse 
sacrosanctum,  quod  lcge  exceptum  vidcrctur;  si  esset, 
tamcn  in  focdcre  nihil  esse  cautum  practcr  pacem;  addi- 
tum  csse  etiam  illud,  ut  maiestatcm  illi  nostram  conser- 
varc  dcbcrent,  quae  certe  minueretur,  si  aut  adiutoribus 
illorum  civibus  uti  in  bcllis  nobis  non  hceret  aut  pracniii 

39  tribucndi  potestatcm  ludlam  habcrcmus.  nunc  vcro  quid 
ego  contra  Gaditanos  loquar,  cum  id,  quod  dcfendo,  vo- 
luntate  eoruni,  auctoritate,  legatione  ipsa  comprobetur? 
qui  a  principio  sui  generis  [aut  studio  rci  pubHcae  ei] 
ab  onmi  studio  sensuquc  Pocnorum  mentis  suas  ad  no- 
strum  impcrium  nomcnquc  flcxcrunt;  qui,  cum  maxima 
bclla  nobis  infcrrcntur,  «.  mocnibus  cxchiserunt,  chissibus 
insecuti  sunt,  corporibus,  opibus,  coplis  dcpulerunt;  qui 
et  vetcrem  ilhun  spcciem  foederis  Marciani  semper  onmi 
sanctiorcm  arcc  duxcrunt  et  hoc  focdcre  CatuH  senatus- 
que  auctoritatc  sc  nobiscum  coniunctissimos  csse  arbitrati 
sunt;  quorum  moenia,  dchibra,  agros  ut  Ilcrculcs  ipse 
itincrum  ac  laborum  suorum,  sic  maiorcs  nostri  impcrii 

40  ac  nominis  popuH  Romani  tcrminos  esse  voluerunt.  te- 
st:uitur  ct  mortuos  nostros  im])cratorcs,  quorum  vivit 
innnortahs  mcmoria  et  gloria,  Scipioncs,  Brutos,  llora- 


k 


PRO  L.  CORXELIO  BALBO  ORATIO  37  —  43.       127 

tlos,  Cassios,  Mctcllos,  ct  hunc  pracscntcm  Cn.  Pom- 
pcium,  qucm  procul  ab  illorum  mocuibus  acrc  ct  ma- 
gmim  bcllum  gcrcntcm  commcatu  pccuniaquc  iuYcrunt, 
ct  hoc  tcmporc  ipsum  popuhim  Komanum,  qucm  in  cari- 
tate  annonae,  ut  sacpe  ante  fecerant,  frumento  suppcdi- 
tato  lcvarunt,  se  hoc  ius  essc  vclJc,  ut  sibi  et  liberis,  si 
qui  cximia  virtute  fuerit,  sit  in  nostris  castris,  sit  in  im- 
pcratorum  practoriis,  sit  dcniquc  intcr  signa  atque  in 
acie  locus,  sit  his  gradibus  ascensus  etiam  ad  civitatcm. 
quod  si  Afris,  si  Sardis,  si  Hispanis  agris  stipcndioque  J^ 
muhatis  virtute  adipisci  licet  civitatcm,  Gaditanis  autem 
officiis,  vetustatc,  fide,  pcriculis,  focdere  coniunctis  hoc 
idcm  non  hccbit,  non  focdus  sibi  nobiscum,  scd  iniquis- 
simas  lcgcs  impositas  a  nobis  csse  arbitrabuntur.  atquc 
hanc,  iudiccs,  non  a  me  fingi  orationcm,  sed  me  dicere 
quae  Gaditani  iudicarint  rcs  ipsa  dccLarat.  hospitimn 
muhis  annis  ante  hoc  tcmpus  cum  L.  CorneHo  Gaditanos 
fccisse  pubHce  dico:  proferam  tcsscram;  legatos  cxcito; 
hiudatorcs  ad  hoc  iudicium,  summos  homincs  ac  nobilis- 
simos,  deprecatores  huius  pcriculi  missos  videtis;  rc  dc- 
nique  muko  ante  Gadibus  inaudita,  fore  ut  huic  ab  illo 
pcricuhim  crearetur,  *  *  *  gravissima  autem  in  istum  civcm 
suum  Gaditani  scnatus  consuha  fecerunt.  potuit  magis  42 
fundus  popuhis  Gaditanus  ficri,  quoniam  hoc  magno 
opere  dclectare  verbo,  si  tum  fit  fundus,  cum  scita  ac 
iussa  nostra  sua  sententia  comprobat,  quam  cum  hospi- 
tium  fecit,  ut  et  civitate  ilhim  mutatum  esse  faterctur  ct 
huius  civitatis  honorc  dignissimum  iudicarct?  potuit  ccr- 
tius  intcrponere  indicium  voluntatis  suae,  quam  cum 
etiam  accusatorem  huius  muha  et  poena  notavit?  potuit 
magis  de  re  iudicare  quam  cum  ad  vcstrum  iudicium 
civis  amplissimos  legavit,  tcstis  huius  iuris,  vitae  lauda- 
tores,  periculi  dcprccatorcs?  ctenim  quis  cst  tam  demcns  43 
quin  scntiat  ius  hoc  Gaditanis  cssc  retinendum,  ne  sae- 
ptum  sit  eis  iter  pcrpctuo  ad  hoc  ampUssimum  pracmium 
civitatis,  et  magno  opere  eis  esse  laetandum,  huius  L. 
CorncHi  bcnevolcntiam  crga  suos  remanere  Gadibus; 
gratiam  et  facultatcm  commcndandi  in  hac  civitate  ver- 
sari?  quis  cst  cnim  nostrum  cui  non  illa  civitas  sit  huius 
studio,  cura,  diligentia  commendatior?  omitto  quantis  or-  10 


128  M.  TULLII  CICEROXIS 

iiamentls  popiilum  istum  C.  Caesar,  cum  esset  iii  Ilispa- 
iila  praetor,  adfecerlt,  ut  controversias  sedarlt,  iura  ipso- 
rum  permissu  statuerit,  invetcratam  quandam  barbariam 
ex  Gaditanorum  moribus  dlsciplinaque  delerit,  summa 
in  eam  civitatem  huius  rogatu  studia  et  beneficia  cou- 
tulerit.  multa  praetereo,  quae  cotidie  labore  huius  et 
studio  aut  omnlno  aut  certe  faciHus  consequantur.  itaque 
et  adsunt  principes  civitatis  et  defendunt:  amore  ut  suum 
clvem,  testlmonio  ut  nostrum,  officlo  ut  ex  nobllissimo 
clvi   sanctissimum  hospitem,    studio   ut   diUgentlssImum 

41  defensorem  commodorum  suorum.  ac  ne  ipsi  Gaditani 
arbltrentur,  quamquam  nullo  incommodo  adficiantur,  si 
llceat  eorum  civis  virtutls  causa  in  nostram  civitatem 
venire,  tamen  hoc  ipso  inferius  esse  suum  foedus  quam 
ceterorum,  consolabor  et  hos  praesentls,  viros  optimos, 
et  illam  fidehsslmam  atque  amlclsslmam  nobis  civitatem; 
slmul  et  vos,  non  ignorantls,  iudlces,  admonebo,  quo  do 
iure  hoc  iudlcium  constitutum  est,  de  eo  numquam  omnino 
esse  dubltatum. 

45  Quos  igltur  prudentissimos  interpretes  focderum,  quos 
perltisslmos  bellici  iuris,  quos  dlhgentissimos  in  exqui- 
rendis  condiclonlbus  civitatum  atque  causis  esse  arbitra- 
mur?  eos  profecto,  qui  iam  impcria  ac  bella  gesserunt. 

20  etenim  si  Q.  Scaevola  ille  augur,  cum  dc  iure  praedia- 
torio  consuleretur,  homo  iuris  perltlsslmus,  consultores 
suos  non  numquam  ad  Furium  et  Cascellium  praediato- 
res  relciebat,  si  nos  de  aqua  nostra  Tusculana  M.  Tugio- 
nem  potius  quam  C.  Aquillum  consulcbamus,  quod  adsi- 
duus  usus  uni  rei  deditus  et  ingenlum  et  artem  saepe 
viuclt,  quls  dubitet  de  foederibus  et  de  toto  iure  pacis  et 
belli  hominibus  iuris  peritlssimls  imperatores  nostros  an- 

4G  teferre?  possumusne  igitur  tibi  probare  auctorem  exempli 
atque  facti  illius,  quod  a  te  reprehenditur,  C.  Marium? 
quacrls  allquem  graviorem,  constantlorem,  praestantlo- 
rem  vlrtute,  prudentia,  rellglone?  is  igitur  Iguvlnatem 
M.  Annlum  Appium,  fortlssimum  virum,  summa  virtute 
praeditum,  civltate  donavit;  idem  coliortis  duas  universas 
Camertium  civitate  donavitj  cum  Camertinum  foedemm 
sanctlssimum  atque  aequissimum  sclret  esse.  potest  Igitur, 
iudiccs,  L.  Cornclius  condcmnarl,  ut  non  C.  Marii  factum 


PRO  L.  CORNELIO  BALBO  ORATJO  44  —  40.      129 

condemnctur?  exsistat  ergo  Ille  vir  parumper  cogitatione  47 
vestra,  quoniam  re  non  potest,  ut  conspiciatis  eum  men- 
tibus,  quoniam  oculis  non  potestis:  dicatse  non  imperitum 
foederis,  non  rudem  exemplorum,  non  ignarum  bellia 
iuris  fuisse;  se  P.  Africani  discipulum  ac  militem,  se 
stipendiis,  se  legationibus  bellicis  eruditum;  se,  si  tanta 
bella  legatus  ohisset,  quanta  gessit  et  confecit,  si  tot  con- 
sulibus  meruisset,  quotiens  ipse  coniul  fuit,  omnia  iura 
belli  perdiscere  ac  nosse  potuisse;  sibi  non  fuisse  dubium 
quin  nullo  foedere  a  re  publica  bene  gerenda  impedire- 
tur;  a  se  ex  coniunctissima  atque  amicissima  civitate 
fortissimum  quemque  esse  delectum:  neque  Iguvinatium 
neque  Camertium  foedere  esse  exceptum  quo  minus  eo- 
rum  civibus  a  populo  Romano  praemia  virtutis  tribue- 
rentur.  itaque  cum  paucis  annis  post  hanc  civitatis  ^^ 
donationem  acerrima  de  civitate  quaestio  Licinia  et  Mu- 
cia  lege  venisset,  num  quis  eorum,  qui  de  foederatis  civi- 
tatibus  esset  civitate  donatus,  in  iudicium  est  vocatus? 
nam  Spoletinus  T.  Matrinius  unus  ex  eis,  quos  C.  Marius 
civitate  donasset,  dixit  causam  ex  colonia  Latina  in  pri- 
mis  firma  et  inlustri:  quem  cum  disertus  homo  L.  Anti- 
stius  accusaret,  non  dixit  fundum  Spoletinum  populum 
non  esse  factum  —  videbat  enim  populos  de  suo  iure, 
non  de  nostro  fundos  fieri  solere  — ,  sed  cum  lege  Apu- 
leia  coloniae  non  essent  deductae,  qua  lege  Saturninus 
C.  Mario  tulerat  ut  in  singulas  colonias  ternos  civis  Ro- 
manos  facere  posset,  negabat  hoc  beneficium  re  ipsa 
sublata  valere  debere.  nihil  habet  similitudinis  ista  ac-  49 
cusatio,  sed  tamen  tanta  auctoritas  in  C.  Mario  fuit,  ut 
non  per  L.  Crassum,  adfinem  suum,  hominem  incredibili 
cloquentia,  sed  paucis  ipse  verbis  causam  illam  gravitate 
sua  defenderit  et  probarit.  quis  enim  esset,  iudices,  qui 
imperatoribus  nostris  in  bello,  in  acie,  in  excrcitu  dele- 
ctum  virtutis,  qui  sociis,  qui  foederatis  in  defendenda  re 
publica  nostra  spem  praemiorum  eripi  vellet?  quod  si 
voltus  C.  Marii,  si  vox,  si  ille  imperatorius  ardor  oculo- 
rum,  si  recentes  triumphi,  si  praesens  valuit  aspectus, 
valeat  auctoritas,  valeant  rcs  gestac,  valeat  memoria,  va~ 
leat  fortissimi  et  clarissinii  viri  nomen  aeternum.  slt  hoc 
discrimen   inter  gratiosos  civis   atque  fortis,   ut  iJIi  vivi 

Cicerojiis  vol.  V,  9 


130  M.  TULLII  CICERONIS 

fruantiir  opIl)iis  suis,  liorum  ctinin  mortuorum,  si  quis- 
qnam  huius  imperii  defcnsor  mori  potest,  vivat  auctoritas 

7-  innnortalis.  quid?  Cn.  Pompeius  pater  rebus  Italico  bello 
maximis  gestis  P.  Caesium,  equitem  Romanum,  virum 
bonum,  qui  vivit,  Kavennatem,  focderato  ex  populo  nonne 
civitate  donavit?  quid?  coliortis  duas  universas  Camer- 
tium  C,  Marius?  quid?  Ileraclienscm  Alcxam  P.  Crassus, 
vir  amplissimus,  ex'ea  civitate,  quacum  propc  singulare 
foedus  Pyrrhi  temporibus  C.  Fabricio  consule  ictum  puta- 
tur?  quid?  Massiliensem  AristonemL.  Sulla?  quid?  quo- 
niam  de  Gaditanis  aginnis,  idemf  Erosnovem  Gaditannm? 
quid?  vir  sanctissimus  et  summa  religione  ac  modcstia, 
Q.  Metenus  Pius,  Q.  Fabium  Saguntinum?  quid?  hic, 
qui  adest,  a  qiio  haec,  quae  ego  nunc  percurro,  subtilis- 
sime  sunt  omnia  perpolita,  M.  Crassus,  non  f  Avennen- 
sem  foederatum  civitate  donavit,  homo  cum  gravitatc  et 
prudentia  praestans  tum  vel  nimium  parcus  in  hirgicnda 

.')!  civitate?  liic  tu  Cn.  Pompcii  benefioium  vel  potius  iudi- 
cium  et  factum  infirmare  conaris,  qui  fccit  quod  C.  Ma- 
rium  fecisse  audierat,  fecit  quod  P.  Crassum,  quod  L. 
Sullam,  quod  M.  Crassum,  quod  Q.  Metenum,  quod  deni- 
que  domesticum  auctorem,  patrem  suum,  facere  viderat? 
ncque  vero  id  in  nno  Cornelio  fccit;  nam  et  Gaditanum 
Asdrubalem  ex  bello  illo  Africano  et  Mamertinos  Ovios 
et  quosdam  Uticensis  ct  Saguntinos  Fabios  civitate  r/o- 
navit.  etenim  cum  cetcris  praemiis  digni  sunt,  qui  suo 
hibore  et  periculo  nostram  rem  pnblicam  defendunt,  tum 
certe  dignissimi  sunt  qni  civitate  ea  donentur,  pro  qua 
pericuhi  ac  teha  subicrunt.  atque  utinam,  qui  ubiquo 
sunt  propugnatores  huius  impcrii,  posscnt  in  hanc  civita- 
tem  venire  et  contra  oj)pugnatores  rei  publicac  de  civitato 
exterminari!  neque  enim  ille  suinmus  poota  noster  Han- 
nibalis  ilham  magis  cohortationem  quam  communem  impe- 
ratoriam  vohiit  esse:  *liostem  qui  feriot,  erit'  inquit  'mihl 
Ivarthaginionsis,  quisquis  erit.'  cuius  civitatis  sit,  id  ha- 
bcnt  hodic  lcve  et  sempcr  habuerunt;  itaque  et  civis  un- 
dique  fortis  viros  asoiverunt  et  Iiomimun  ignobilium  vir- 
tutem  pcrsaepe  nobilitatis  inertiae  praetulerunt. 

7'_^^  ITabotis  inqioratorum  snmmorum  ot  sa])iontissimorum  ho- 
minum,  clarissimorum  virorum  intcrprotationcm  iuris  ac 


PKO  L.  C0UNI:LI0  BALBO  OllATlO  50—51.       131 

foederum:  dabo  etiam  iudicum,  qui  huic  quaestioni  prae- 
fuerunt,  dabo  iinivcrsi  populi  Romani,  dabo  sanctissimum 
et  sapientissinmm  iudicium  etiam  senatus.  iudices  cum 
prae  se  ferrent  palanique  loquerentur  quid  essent  lege 
Papia  de  M.  Cassio  Mamertinis  repetentibus  iudicaturi, 
Alamertini  publicc  suscepta  causa  destiterunt.  multi  in 
civitatem  recepti  ex  liberis  foederatisque  populis  [libe- 
rati]  sunt:  nemo  umquam  est  de  civitate  accusatus,  quod 
aut  populus  fundus  factus  non  esset  aut  quod  foedere 
civitatis  mutandae  ius  impediretur.  audebo  etiam  lioc  con-  53 
tendere,  numquam  esse  condemnatum  quem  constaret  ab 
imperatore  nostro  civitate  donatum.  cognoscite  nunc 

populi  Komani  iudicium  multis  rebus  interpositum  atque 
in  maximis  causis  re  ipsa  atque  usu  comprobatum.  cum 
Latinis  omnibus  foedus  esse  ictum  Sp.  Cassio  Postumo 
Cominio  consnlibus  quis  ignorat?  quod  quidem  nuper 
in  columna  alienea  meminimus  post  rostra  incisum  et 
perscriptum  fuisse.  quo  modo  igitur  L.  Cossinius  Ti- 
burs,  pater  huius  equitis  Romani,  optinii  atque  ornatis- 
simi  viri,  damnato  T.  Coelio,  quo  modo  ex  eadem  civitate 
T.  Coponius,  civis  item  summa  virtute  et  dignitate  — 
nepotes  T.  et  C.  Coponios  nostis  —  damnato  C.  Masone, 
civis  Romanus  est  factus?  an  lingua  et  ingenio  patefieri  51 
aditus  ad  civitatem  potuit,  manu  et  virtute  non  potuit? 
aime  de  nobis  trahere  spolia  foederatis  licebat,  de  hosti- 
bus  non  Hcebat?  an  quod  adipisci  poterant  dicendo,  id 
eis  pugnando  adsequi  non  licebat?  an  accusatori  maiores 
nostri  maiora  praemia  quam  bellatori  esse  voluerunt? 
quod  si  acerbissima  lege  Servilia  principes  viri  et  gra-  24 
vissimi  [et  sapientissimi]  cives  hancLatinis,  id  est  foede- 
ratis,  viam  ad  civitatem  populi  iussu  patere  passi  sunt, 
neque  ius  est  hoc  reprehensum  Licinia  et  Mucia  lege, 
cum  praesertim  genus  ipsum  accusationis  et  nomen  et 
eius  modi  praemium,  quod  nemo  adsequi  posset  nisi  ex 
senatoris  calamitate,  neque  senatori  neque  bono  cuiquam 
nimis  iucundum  esse  posset,  dubitandum  fuit  quin  quo 
in  genere  iudicum  praemia  rata  essent,  in  eodem  iudicia 
imperatorum  valerent?  num  fundos  igitur  factos  populos 
Latinos  arbitramur  aut  Serviliae  legi  aut  ceteris,  quibus 
Latinis  hominibus  erat  propositum  aliqua  ex  re  praemium 


132  M.  TULLII  CICERONIS 

f)5  civitatis?  cognoscite  nunc  iudicium  senatus,  quod 

semper  iudicio  est  populi  comprobatum.  sacra  Cereris, 
iudiccs,  summa  maiores  nostri  religionc  confici  caerimo- 
niaquc  voluerunt,  quae  cum  essent  adsumpta  de  Graecia 
et  per  Graecas  curata  sunt  semper  saccrdotes  et  Graeca 
omnia  nominata.  sed  cum  illam,  quae  Graecum  illud 
sacrum  raonstraret  et  faceret,  ex  Graecia  deligerent,  ta- 
men  sacra  pro  civibus  civem  faccre  volucrunt,  ut  deos 
inunortalis  scientia  peregrina  et  externa,  mente  domestica 
et  civili  precaretur.  has  sacerdotes  video  fere  aut  Nea- 
politanas  aut  Yeliensis  fuisse,  foederatarum  sine  dubio 
civitatuni.  mitto  vetera:  proxime  dico  ante  civitatem 
Veliensibus  datam  de  senatus  sententia  C.  Yalenum 
Flaccum,  praetorem  urbanum,  nominatim  ad  populum 
de  Calliphana  Veliense,  ut  ea  civis  Komana  esset,  tulisse : 
num  igitur  aut  fundos  factos  Veliensis  aut  sacerdotem 
illam  civem  Komanam  factam  non  esse  aut  foedus  et  a 
senatu  et  a  populo  Komano  violatum  arbitramur? 

"•^  Intellego,  iudices,  in  causa  aperta  minimeque  dubia 
muko  et  plura  et  a  phu*ibus  peritissimis  esse  dicta  quam 
res  postularet.  sed  id  factuni  est,  non  ut  vobis  rem  tam 
perspicuam  dicendo  probarenuis,  verum  ut  onmium  ma- 
levolorum,  iniquorum,  invidiosorum  animos  frangeremus: 
quos  ut  accusator  incenderet,  ut  ahqui  sermones  homi- 
num  alienis  bonis  maerentium  etiam  ad  vestras  aurls 
permanarent  et  in  iudicio  ipso  redundarent,  idcirco  ilhi 
in  onmi  parte  orationis  summa  arte  aspergi  videbatis: 
tum  pecuniam  L.  Cornehi,  quae  neque  invidiosa  est  et, 
quantacumque  est,  eius  modi  est,  ut  conservata  magis 
quam  correpta  esse  videatur;  tum  hixuriam,  quae  non 
crimine  aliquo  libidinis,  sed  comnumi  maledicto  notaba- 
tur;  tum  Tuscuhuuun,  quod  Q.  jMetelh  fuisse  mcmincnit 
ct  L.  Crassi,  Crassum  emisse  dc  libcrtino  homine,  S6- 
terico  Marcio,  ad  Metenum  pervenisse  de  Vennonii  Vin- 
dicii  bonis  non  tenebat;  simul  illud  nesciebat,  praediorum 
nuham  esse  gentem;  emptionibus  ea  solcrc  sac})c  ad 
ahcnos  homincs,  saepe  ad  infimos,  non  legibus  tamquam 

57  tutelas  pervenire.  obiectum  est  etiani,  quod  in  tribum 
Clustuminam  pervenerit:  quod  hic  adsccutus  est  legis 
de  ambitu   praemio,   minus  invidiosa,   quam  qui  legum 


PRO  L.  CORNELIO  BALBO  OKATIO  55  — GO.       133 

praeuiiis  praetoriam  sententiain  et  praetextam  togam  con- 
sequuntur.  et  adoptatio  Theophani  agitata  est,  per  quam 
Cornelius  nlhil  est  praeterquam  propinquorum  suorum 
Iiercditates  adsccutus. 

Quamquam  istorum  animos,  qui  ipsi  t^ornelio  invi- 2G 
dent,  non  est  difficillimum  mitigare:  more  hominum 
invident,  in  conviviis  rodunt,  in  circulis  vellicant;  non  illo 
inimico,  sed  hoc  maligno  dente  carpunt.  qui  amicis  L.  58 
Cornelii  aut  inimici  sunt  aut  invident,  ei  sunt  huic  muho 
vehementius  pertimescendi.  nam  huic  quidem  ipsi  quis 
est  umquam  inventus  inimicus  aut  quis  iure  esse  potuit? 
quem  bonum  non  coluit?  cuius  fortunae  dignitatique  non 
concessit?  versatus  in  intima  familiaritate  hominis  poten- 
tissimi  in  maximis  nostris  malis  atque  discordiis  nemi- 
nem  umquam  alterius  rationis  ac  partis,  non  re,  non 
verbo,  non  voku  denique  oiFendit.  fuit  hoc  sive  meum 
sive  rei  publicae  fatum,  ut  in  me  unum  omnis  illa  incli- 
natio  communium  temporum  incumberet:  non  modo  non 
exsultavit  in  ruinis  nostris  vestrisque  [discordiis]  Corne- 
lius,  sed  omni  officio,  hxcrimis,  opera,  consolatione  omnis 
me  absente  meos  sublevavit;  quorum  ego  testimonio  ac  59 
precibus  munus  hoc  meritum  huic  et,  ut  a  principio  dixi, 
iustam  et  debitam  gratiam  refero,  speroque,  iudices,  ut 
eos,  qui  principes  fuerunt  conservandae  sahitis  aut  digni- 
tatis  mcae,  dihgitis  et  caros  habetis,  sic,  quae  ab  hoc  j)ro 
facultate  huius,  pro  loco  facta  sunt,  et  grata  esse  vobis 
et  probata.  non  igitur  a  suis,  quos  nullos  habet,  sed  a 
suorum,  qui  et  muhi  et  potentes  sunt,  urguetur  inimicis : 
quos  quidem  licsterno  die  Cn.  Pompeius  copiosa  oratione 
et  gravi  secum,  si  vellent,  contendere  iubebat,  ab  lioc 
impari  certamme  atciue  mmsta  contentione  avocabat.  et  "^ 
erat  aequa  lcx  ct  nobis,  mdices,  atque  omnibus,  qui  no- 
stris  familiaritatibus  implicantur,  vehementer  utilis,  ut 
nostras  inimicitias  ipsi  inter  nos  geramus,  amicis  nostro- 
rum  inimicorum  tempercmus.  ac  si  mea  auctoritas  satis 
apud  illos  in  hac  re  })ondcris  haberet,  cum  me  praesertim 
rerum  varietate  atque  usu  ipso  iain  perdoctum  viderent, 
etiam  ab  illis  eos  maioribus  discordiis  avocarem.  etenim 
contendere  de  re  publica,  cum  id  defendas,  quod  esse 
optimum  sentias,  et  fortium  virorum  et  magnorum  homi- 


134  U.  TULLII  CICERONIS 

nuin  semper  putavl  neque  hulc  umquam  laborl,  officio, 
muneri  defui.  sed  contentio  tam  diu  sapiens  est,  quam 
diu   aut   proficit    aliquid  aut,   si  non  proficit,   non  obest 

ci  civitati.  voluimus  quaedam,  contendimus,  experti  sumus : 
obtenta  non  sunt ;  dolorem  alii,  nos  luctum  maeroremque 
suscepimus.  cur  ea,  quae  mutare  non  possumus,  con- 
vellere  malumus  quam  tueri?  C.  Caesarem  senatus  et 
genere  supplicationum  amplissimo  ornavit  et  nuniero  die- 
rum  novo;  idem  in  angustiis  aerarii  victorem  exercitum 
stipendio  adfecit,  imperatori  decem  legatos  decrevit,  lege 
Sempronia  succedendum  non  censuit.  harum  ego  sen- 
tentiarum  et  princeps  et  auctor  fui,  nequc  me  dissensioni 
meae  pristinae  putavi  potius  adsentiri  quam  praesen!:ibus 
rei  publicae  temporibus  et  concordiae  convenire.  non 
idem  ahis  Aidetur.  sunt  fortasse  in  sententia  firmiores. 
reprehendo  nemlnom,  sed  adsentior  non  onmibus,  neque 
esse  inconstantis  puto  sententiam  tamquam  ahquod  navi- 
gium  atque  cursum  ex  rei  pubhcae  tempestate  moderari. 

tJ^  sed  si  qui  sunt  quibus  infinitum  sit  odium  in  quos  semel 
susceptum  est,  quos  video  esse  non  nullos,  cum  ducibus 
ipsis,  non  cum  comitatu  adsectatoribusque  confligant. 
illam  enim  fortasse  pertinaciam  non  nulh,  virtutem  ahi 
putabunt;  hanc  vero  iniquitatem  onmes  cum  ahqua  cru- 
dehtate  coniunctam.  sed  si  certorum  hominum  mentis 
nuha  ratione,  iudices,  placare  possumus,  vestros  quidem 
animos  certe  confidimus  non  oratione  nostra,  sed  huma- 
nitate  vestra  essc  phicatos.  quid  enim  cst  cur  non  potius 
ad  summam  huulem  huic  quam  ad  minimam  fraudem 
Caesaris  famiharitas  valere  debeat?  cognovit  adulescens; 
placuit  homini  prudentissimo;  in  summa  amicorum  copia 
cum  familiarissimis  eius  est  adaequatus.  in  ])raetura',  in 
consulatu  praefectum  fabrum  detulit ;  consilium  liomi- 
nis  probavit,  fidem  est  complexus,  officia  observantiamque 
dilexit.  fuit  hi(^  multorum  illi  laborum  socius  aliquando: 
cst  fortasse  nunc  non  nullorum  particeps  commodorum: 
quao  quldem  si  huic  obfuerint  apud  vos,  non  iutellego 
quod   bonum   cuiquam  sit  apud  talis    viros   profuturum. 

6*  sed  quoniam  C.  Caesar  abest  hmgissime  atque  in  eis  est 
nunc  locis,  quae  regione  orbera  terrarum,  rebus  illius 
gestis  imperium  populi  Komani  defiuumt,  nolite,  per  dcos 


28 

GJ 


PKO  L.  CUUNELIO  BALBO  OliATIO  Gl  — G5.       155 

Immortalit?!  iudiccs,  liimc  Illi  accrbum  mintium  velle 
perferri,  ut  suum  praefectum  fabrum,  ut  Iiominem  sihi 
carissimum  et  familiarissinmm  non  ob  ipsius  aliquod  de- 
lictum,  scd  ob  suam  familiarltatem  vestris  oppressum 
scntentiis  audiat.  mlsercmini  cius,  qui  non  de  suo  pec- 
cato,  sed  cle  huius  summi  et  clarissimi  viri  facto,  non  de 
aliquo  crimine,  sed  periculo  suo  de  publico  iure  disce- 
j)tat :  quod  ius  si  Cn.  Pompeius  ignoravit,  si  M.  Crassus, 
si  Q.  3Ietellus,  si  Cn.  Pompeius  patcr,  si  L.  Sulla,  si  P. 
Crassus,  si  C.  Marius,  si  senatus,  si  populus  liomanus, 
si,  qui  cle  re  simili  iudicarunt,  si  foederati  populi,  si  so- 
cii,  si  illi  antiqui  Latini,  vidcte  ne  utilius  vobis  et  lione- 
stius  sit  iliis  ducibus  errare  quam  hoc  magistro  erudiri. 
sed  si  de  certo,  de  perspicuo,  dc  utili,  cle  probato,  de 
iudicato  vobis  iure  esse  constituendum  videtis,  nolite 
committere  ut  in  re  tam  inveterata  quicquam  novi  sen- 
tiatis.  simul  et  illa,  iudices,  omnia  ante  oculos  vestros  g5 
proponite;  primum  esse  omnis  etiam  j^ost  mortem  reos 
clarissimos  illos  viros,  qui  foederatos  civitate  donarunt; 
deinde  senatum,  qui  hoc  iudlcavlt;  poj)ulum,  qui  iussit; 
iudices,  qui  approbarunt.  tum  etlam  illud  cogitate,  sic 
vivere  ac  vixisse  Cornelium,  ut,  cum  omniinii  peccato- 
rum  quaestiones  sint,  non  de  vltiorum  suorum  poena, 
sed  de  vlrtutis  praemio  in  iudicium  vocetur.  accedat 
etiam  illud,  ut  statuatis  hoc  iudicio  utrum  posthac  ami- 
citias  clarorum  virorum  calamltati  hominibus  an  orna- 
mento  esse  malitis.  postremo  illud,  iudices,  fixuni  in 
animis  vestris  tenetote,  vos  in  hac  causa  non  de  maleficio 
L.  Cornelii,  scd  de  beneficio  Cn.  I'ompeii  iudicaturos. 


13G  M.  TULLII  CICEKONIS 


M.  TULLii  cicp:ronis 

IN  L.  CALPURNIUM  PISONEIM  ORATIO. 

1.  Pro  di  immortales,  qui  bic  inliixit  dies? 

2.  quod  minimum  specimen  in  te  ingenii?  ingenii  au- 
tem?  innuo  ingenui  hominis  ac  liberi;  qui  colore  ipso 
patriam  aspernaris,  oratione  genus,  moribus  nomen. 

3.  boc  non  ad  contemnendam  Placentiam  j^ertinet, 
unde  se  is  ortum  gloriari  solet;  neque  euim  boc  inea  na- 
tura  fert  nec  municipii,  praesertim  de  me  optime  meriti, 
dignitas  patitur. 

4.  Lisuber  quidam  fuit,  idem  mercator  et  praeco:  is 
cum  Romam  cum  fiba  venisset,  adulescentem  nobilem 
Caesonium,  hominis  furacissimi  fihum,  ausus  est  appel- 
lare:  homini  levi  et  subito  filiam  conlocavit. 

5.  quae  te  beluam  ex  utero,  non  bominem  fudit. 

6.  hic  cum  ad  om PLacentiae  forte  con- 

sedit  et  paucis  post  annis  in  eam  civitatem  —  nam  tum 
erat  civitas  —  ascendit.  prius  enim  Gallus,  dein  Gal- 
\iCEi7ius  extremo  Smfpbicentinus  haberi coeptus  est. 

7.  maiorem  sibi  Insuber  ille  avus  adoptavit. 

8.  lautiorem  pater  tuus  socerum ,   quam 

C  Piso in  illo  luctu  . . .  non  ei  filiam  meam  con- 

locavi,  quem  ego potestas  tum  omnium  fuisset, 

unum  potissimum  delegissem. 

9.  cum  tibi  tota  cognatio  serraco  advehatur. 
10.  proximus  Pompeium  sedebam. 

J         lamne  vides,  belua,  iamne  sentis  quac  sit  lio- 

ininum  querella  frontis  tuae?  nemo  queritur  Syrum  nescio 
queni  de  grege  noviciorum  factum  csse  consulem;  non 
enim  nos  color  iste  servilis,  non  pilosae  genae,  non  den- 
tcR   putridi   decepenmt:    oculi,   supercilia,   frons,   voltus 


IN  L.  CALPURXIUM  PISONEM  ORATIO  1—4.     137 

denique  totus,  qni  scrmo  quklam  tacitus  mentls  est,  hic 
in  fraudcm  homines  impulit;  hic  eos,  quibus  eras  ignotus, 
decepit,  fefellit,  induxit.  pauci  ista  tua  lutulenta  vitia 
noramus;  pauci  tarditatem  ingenii,  stuporem  debilitatem- 
que  linguae;  numquam  erat  audita  vox  in  foro;  num- 
quam  periculum  factum  consilii;  nulium  non  modo  in- 
lustre,  sed  ne  notum  quideni  factum  aut  militiae  aut 
domi.  obrepsisti  ad  honores  errore  hominum,  commen- 
datione  fumosarum  imaginum,  quarum  simile  habes  nihil 
praeter  colorem.  is  milii  etiam  gloriatur  se  omnis  ma-  2 
gistratus  sine  repulsa  adsecutum?  mihi  ista  licet  de  me 
vera  cum  gloria  praedicare;  omnis  enim  honores  populus 
Romanus  mihi  ipsi,  non  nomini  detulit.  nam  tu  cum 
quaestor  es  factus,  etiam  qui  te  numquam  viderant,  ta- 
men  illum  honorem  nomini  mandabant  tuo;  aedilis  es 
factus:  Piso  est  a  populo  Romano  factus,  non  iste  Piso; 
praetura  item  maioribus  delata  est  tuis;  noti  erant  illi 
mortui:  te  vivum  nondum  noverat  quisquam.  me  cum 
quaestorem  in  primis,  aedilem  priorem,  praetorem  pri- 
mum  cunctis  sufFragiis  populus  Romanus  faciebat,  homini 
ille  honorem,  non  generi,  moribus,  non  maioribus  meis, 
virtuti  perspectae,  non  auditae  nobilitati  deferebat.  nam  3 
quid  ego  de  consulatu  loquar,  parto  vis,  anne  gesto? 
miserum  me!  cum  hac  me  nunc  peste  atque  labe  con- 
fero!  sed  nihil  comparandi  causa  loquar,  ac  tamen  ea, 
quae  sunt  longissime  disiuncta,  comprehendam:  tu  consul 
es  renuntiatus  —  nihil  dicam  gravius  quam  quod  omnes 
fatentur  —  impeditis  rei  publicae  temporibus,  dissidenti- 
bus  consulibus  [Caesare  et  Bibulo],  cum  hoc  non  recu- 
sares  eis,  a  quibus  dicebare  consul,  quin  te  luce  dignum 
non  putarent,  nisi  nequior  quam  Gabinius  exstitisses: 
me  cuncta  Italia,  me  omnes  ordines,  me  universa  civitas 
non  prius  tabella  quam  voce  priorem  consulem  declaravit. 
sed  omitto,  ut  sit  factus  uterque  nostrum;  sit  sane  Fors  2 
domina  campi :  magnificentius  est  dicere  quem  ad  mo- 
dum  gesserimus  consulatum  quam  quem  ad  modum 
ceperimus.  ego  Kalendis  lanuariis  senatum  et  bonos  4 
omnis  legis  agrariae  maximarumque  largitionum  metu 
liberavi;  ego  agrum  Campanum,  si  dividi  non  oportuit, 
conservavi;  si  oportuit,  melioribus  auctoribus  reservavi; 


138  M.  TULLU  CICLROXIS 

ego  iii  C.  Xvabirio  pcrdiicllionis  rco  xl  annis  ante  nie 
consnlcni  intcrpositani  scnatus  auctoritateni  sustinui  con- 
tra  invidiam  atque  defcndi;  ego  adulescentis  bonos  et 
lortis,  sed  usos  ea  condicione  fortunae,  ut,  si  esscnt  ma- 
o-istratus  adcpti,  rei  publicae  statum  convolsuri  vidcren- 
tur,  meis  inimicitiis,  nulla  scnatus  mala  gratia,  comitiorum 

5  ratione  privavi;  cgo  Antonium  conlcgam,  cu])idum  pro- 
vinciae,  multa  in  re  publica  molientem,  paticntia  atque 
obsequio  [meo]  mitigavi;  ego  provinciam  Galliam  sena- 
tus  auctoritatc  cxercitu  ct  pecunia  instructam  et  ornatam, 
quam  cum  Antonio  commutavi,  quod  ita  cxistimabam 
tempora  rei  publicae  fcrrc,  in  contione  deposui  recla- 
mantc  populo  Romano;  ego  L.  Catilinam,  caedem  sena- 
tus,  intcri'tum  urbis  non  obscure,  sed  palam  molientem, 
cgrcdi  cx  urbe  iussi,  ut,  a  quo  legibus  non  potcranuis, 
mocnibus  tuti  esse  possemus;  cgo  tela  cxtremo  mense 
consulatus  mei  intenta  iugulis  civitatis  de  coniuratorum 
nefariis  manibus  extorsi;  ego  faces  iam  accensas  ad  huius 

•?  urbis  inccndium  comprehcndi,  protidi,  cxstinxi;  me  (J. 
Catuhis,  princeps  huius  ordinis  ct  auctor  pul)Hci  consihi, 
frcqucntissimo  scnatu  parentcm  patriae  nominavit;  mihi 
liic  vir  cLarissimus,  qui  propter  te  sedet,  L.  Gclhus,  his 
audicntibus  civicam  coronam  deberi  a  re  pubHca  dLxit; 
milii  togato  senatus,  non  ut  muhis  bcne  gestae,  sed  ut 
ncmini  conservatae  rci  pubhcae  x-  singulari  gcncre  sup- 
phcationis  deorum  immortahum  tcmphi  patefecit;  ego 
cuni  in  contione  abiens  magistratu  dicere  a  tribuno  ple- 
bis  prohibercr  ea  quac  constitucram,  cum  is  mihi  tantum 
modo  ut  iurarcm  pcrmittcret,  sine  uha  dubitatione  iuravi 
rem  j^ubhcam  atquc  hanc  urbcm  mca  unius  opcra  cssc 

7  salvam,  ac  mihi  populus  Romanus  universus  iha  in  con- 
tione  non  unius  diei  gratulationem,  sed  aeternitatem  im- 
mortahtatcmque  donavit,  cum  meum  ius  iurandum  tale 
atque  tantum  iuratus  ipse  una  vocc  ct  consensu  appro- 
l)avit;  quo  quidcm  tenq)ore  is  meus  donunu  fuit  c  foro 
icditus,  ut  nemo,  nisi  qui  mecum  esset,  civium  esse  in 
numero  videretur.  atque  ita  est  a  me  consulatus  pcra- 
ctus,  ut  nihil  sinc  consilio  scnatus,  nihil  non  approbantc 
lH)[)nl()  liomano  cgcrini,  ut  scmper  in  rostris  curiam,  in 
scnatu  populum  dcfcndcrim,  ut  multitudincm  cum  prin- 


IN  L.  CALPUENIUM  PISONEM  ORATIO  5-  11.       139 

cipibus,    equestrem   ordinem    cum    senatu   coniunxerim. 
exposui  breviter  consulatum  meum. 

Aude  nunc,  o  furia,  de  tuo  dicere!  cuius  fuit  initium  ^ 
ludi  compitalicii,  tum  primum  facti  post  L.  lulium  et  C. 
Marcium  consules,  contra  auctoritatem  huius  ordinis: 
quos  Q.  ]Metellus  —  facio  iniuriam  fortissimo  viro  mor- 
tuo,  qui  illum,  cuius  paucos  paris  haec  civitas  tulit,  cum 
hac  importuna  belua  conferam  —  sed  ille  designatus 
consul,  cum  quidam  tribunus  plebis  suo  auxilio  fretos 
magistros  ludos  contra  senatus  consultum  facere  ius- 
sisset,  privatus  fieri  vetuit,  atque  id,  quod  nondum  pote- 
state  poterat,  obtinuit  auctoritate:  tu,  cum  in  Kalendas 
lanuarias  compitaliorum  dies  incidisset,  Sex.  Clodium, 
qui  numquam  antea  praetextatus  fuisset,  ludos  facere  et 
praetextatum  volitare  passus  es,  hominem  impurum  ac 
non  inodo  facie,  sed  etiam  oculo  tuo  dignissimum.  ergo  9 
his  fuadamentis  positis  consulatus  tui,  triduo  post  inspe- 
ctante  et  tacente  te  a  fatali  portento  prodigioque  rei  publi- 
cae  lex  Aelia  et  Fufia  eversa  est,  propugnacula  murique 
tranquillitatis  atque  otii;  conlegia,  non  ea  solum,  quae 
senatus  sustulerat,  restituta,  sed  innumerabilia  quaedam 
nova  ex  omni  faece  urbis  ac  servitio  concitata.  ab  eodem 
homine  in  stupris  inauditis  nefariisque  versato  vetus  illa 
magistra  pudoris  et  modestiae,  censura,  sublata  est;  cum 
tu  interim,  bustum  rei  publicae,  qui  te  consulem  tum 
Romae  dicis  fuisse,  verbo  numquam  significaris  senten- 
tiam  tuam  tantis  in  naufragiis  civitatis. 

Nondum  quae  feceris,  sed  qua€  fieri  passus  sis  dico;  ^ 
neque  vero  multum  interest,  praesertim  in  consule,  utrum 
ipse  perniciosis  lcgibus,  improbis  contionibus  rem  publi- 
cam  vexet  an  alios  vexare  patiatur.  an  potest  ulla  esse 
excusatio,  non  dicam  male  sentienti,  sed  sedenti,  cun- 
ctanti,  dormienti  in  maximo  rei  publicae  motu  consuli? 
centum  prope  annos  legem  Aeliam  et  Fufiam  tenuera- 
mus,  quadringentos  iudicium  notionemque  censoriam, 
quas  leges  ausus  est  non  nemo  improbus,  potuit  quidem 
nemo  convellere;  quam  potestatem  minuere  quo  minus 
de  moribus  nostris  quinto  quoque  anno  iudicaretur  nemo 
tam  efFuse  petulans  conatus  est.  haec  sunt,  o  carnifex,  ii 
in  gremio  sepulta  consulatus  tui.  .  persequere  contincntis 


140  M.  TULLII  CICERO^'IS 

lils  fuiicribus  dlcs:  pro  Aurelio  tribunali,  iie  conivente 
(juidcm  te,  quod  ipsum  esset  scelus,  sed.etiam  hilariori- 
])us  oculis  quam  solitus  eras  intuente,  dilectus  servorum 
liabebatur  ab  eo,  qui  niliil  sibi  umquam  nec  facere  nec 
j)ati  turpc  esse  duxit.  arma  in  templo  Castoris,  o  pro- 
ditor  templorum  omnium,  vidente  te  constituebantur  ab 
eo  latrone,  cui  templum  illud  fuit  te  consule  arx  civium 
perditorum,  receptaculum  veterum  Catilinae  militum,  ca- 
stellum  forensis  latrocinii,  bustum  legum  omnium  ac  re- 
ligionum.  erat  non  solum  domus  mea,  sed  totum  Pa- 
latium,  senatu,  equitibus  Komanis,  civitate  omni,  Italia 
cuncta  refertum,  cum  tu  non  modo  ad  eum  [Ciceronem] 
—  mitto  enim  domestica,  quae  negari  possunt;  haec 
commemoro,  quae  sunt  palam  —  non  modo,  inquam,  ad 
eum,  cui  primam  comitiis  tuis  dederas  tabulam  praero- 
gativae,  quem  in  scnatu  sententiam  rogabas  tertium, 
numquam  aspirasti,  sed  omnibus  consihis,  quae  ad  me 
oj)priniendum  parabantur,  non  interfuisti  soluni,  verum 
^'  etiam  crudelissime  praefuisti.  mihi  vero  ipsi  coram  ge- 
"  nero  meo,  propinquo  tuo,  quae  dicere  ausus  es?  egere, 
foris  esse  Gabinium;  sine  provincia  stare  non  posse; 
spem  habere  a  tribuno  plebis,  si  tua  consilla  cum  illo 
coniunxeris;  a  senatu  quidem  desperasse:  huius  te  cupi- 
ditati  obsequi,  sicuti  ego  fecissem  in  conlega  meo;  nihil 
esse  quod  praesidium  consulum  implorarcm:  sibi  quem- 
({ue  consulere  oportere.  atque  Iiaec  dicere  vix  audeo: 
vereor  ne  qui  sit  qui  istius  insignem  nequitiam  frontis 
involutam  integumentis  nondum  cernat:  dicani  tanien: 
Ipse  ccrte  agnoscet  et  cum  alI({uo  dolore  fiagitiorum  suo- 
i;5  rum  recordabitur.  mcmlnlstinc,  caenum,  cum  ad  te 
(juiuta  fere  liora  cum  C.  Pisone  venissem,  nescio  quo  e 
gurgustio  te  prodire,  involuto  capite,  soleatum?  et  cum 
isto  ore  foetido  taeterrlniani  nobis  poj)inam  inhalasses, 
cxcusationc  te  uti  valetudinls,  (juod  diceres  vinolentis  te 
(juibusdam  mcdlcaminibus  solcre  curari?  quam  nos  cau- 
sam  cum  accepissemus  —  quid  enim  f acere  j)oteramus  ?  — , 
j)aulisj)er  stetimus  in  illo  ganearum  tuarum  nldore  atcjue 
fumo;  unde  tu  nos  cuni  improbissime  resj)ondcndo,  tum 
11  turj)i.ssinic  ructando  elecisti.  idom  illo  fcre  biduo  j)ro- 
ductus  iii  contionem  ab  eo,  cuifsic  aequatum  jiraebebaa 


IX  L.  CALPURXIUM  PISONEM  ORATIO  12— IG.     141 

consulatum  tuum,  cum  esses  inteiTogatus  quid  sentircs 
dc  consulatu  nico,  gravis  auctor,  Calatinus  crcdo  aliquis 
aut  Africanus  aut  Maxinuis  et  non  Caesoninus  Semipla- 
centinus  Calventius,  respondes,  altero  ad  frontem  sublato, 
altcro  ad  mentum  depresso  supcrcilio,  crudelitatem  tibi 
non  placere.  hic  te  ille,  homo  dignissimus  tuis  laudibus,  7 
conhiudavit.  crudelitatis  tu,  furcifer,  senatum  consul  in 
contionc  condcnmas?  non  enini  me,  qui  senatui  parul: 
nani  rclatio  illa  salutaris  ct  diligens  fuerat  consulis, 
animadversio  quidem  et  iudicium  senatus:  quae  cum  rc- 
prchcndis,  ostendis  quahs  tu,  si  ita  forte  accidissct,  fueris 
illo  tempore  consul  futurus:  stipcndio,  mchercule,  et 
frumento  Catihnam  esse  putasses  iuvandum.  quid  enim  i5 
interfuit  inter  CatiUnam  et  eum,  cui  tu  senatus  auctori- 
tatem,  salutem  civitatis,  totam  rem  publicam  provinciae 
praemio  vendidisti?  quae  enim  L.  Catilinam  conantem 
consul  prohibui,  ea  P.  Clodium  facientem  con^lcs  ad- 
iuverunt.  voluit  ille  senatum  interficere;  vos  sustulistis; 
leges  incendere:  vos  abrogastis;  vim  inferre  patriae  [vos 
adiuvistis]:  quid  est  vobis  consuhbus  gestum  sine  armis? 
incendere  illa  coniuratorum  manus  voluit  urbem:  vos 
eius  domum,  quem  propter  urbs  incensa  non  est.  ac  ne 
ilU  quidem,  si  habuissent  vestri  similem  consulem,  de 
urbis  incendio  cogitassent;  non  enim  se  tectis  privare 
voluerunt,  sed  his  stantibus  nullum  domiciHum  sceleri 
suo  fore  putaverunt.  caedcm  ilH  civium,  vos  servitutem 
expetistis;  hic  vos  etiam  crudchores:  huic  enim  populo 
ita  fuerat  ante  vos  consules  hbertas  insita,  ut  ei  mori 
potius  quam  servire  praestaret.  illud  vero  geminum  con-  i6 
sihis  Catihuae  et  Lentuh,  quod  me  domo  mea  expuhstis, 
Cn.  Pompeium  domum  suam  compuhstis:  neque  enim 
me  stante  et  manente  in  urbis  vigiha  neque  resistente 
Cn.  Pompeio,  oinnium  gentium  victore,  umquam  se  ihi 
rem  pubhcam  delerc  posse  duxerunt.  a  me  quidem  etiam 
poenas  expetistis,  quibus  coniuratorum  manes  [mortuo- 
rum]  expiaretis;  omne  odium,  inclusum  nefariis  sensibus 
impiorum,  in  me  profudistis;  quorum  ego  furori  nisi  ces- 
sissem,  in  Catihnae  busto  vobis  ducibus  mactatus  essem. 
quod  autem  maius  indicium  exspcctatis  nihil  inter  vos  et 
Catihnam  interfuisse,  quam  quod  eandem  illam  manum 


142  M.  TULLII  CICERONLS 

ex  intermortuis  Catiliiiae  reliquiis  concitastis,  quod  omnis 
undique  perditos  conlegistis,  quod  in  mc  carcerem  effu- 
dititis,  quod  coniuratos  armastis,  quod  eorum  ferro  ac 
furori  meum  corpus  atque  omnium  bonorum  vitam  obi- 
^.  cere  voluistis?  sed  iam  redeo  ad  praeclaram  illam  con- 
tionem  tuam.  tu  es  ille,  cm  crudelitas  displicet?  qui, 
cum  senatus  luctum  ac  dolorem  suum  vestis  mutatione 
declarandum  censuisset,  cum  videres  maerere  rem  publi- 
cam  amplissimi  ordinis  luctu,  o  noster  niisericors,  quid 
facis?  quod  nulla  in  barbaria  quisquam  tyrannus  — 
omitto  enini  illud,  consulem  edicere  ut  senatus  consulto 
ne  obtemperetur:  quo  foedius  nec  fieri  nec  cogitari  quic- 
quam  potest  —  ad  miscricordiam  redeo  eius,  cui  iiimis 
videtur    senatus   in  conservanda   patria  fuisse   crudelis: 

18  edicere  est  ausus  cum  illo  suo  pari,  quem  tamen  onmi- 
bus  vitiis  superare  cupiebat,  ut  senatus  contra  quam  ipse 
censuisset  ad  vestitum  rediret.  quis  lioc  fecit  ulla  in 
Scythia  tyrannus,  ut  eos,  quos  luctu  adficeret,  lugere 
nonsineret?  maerorem  relinquis ;  maeroris  aufers  insignia. 
eripis  lacrimas  non  consoLando,  scd  minando.  quod  "si 
vestem  non  publico  consilio,  patres  conscripti,  sed  privato 
officio  aut  misericordia  mutavissent,  tamen  id  liis  non 
licere  per  interdicta  potestatis  tuae  crudelitatis  erat  non 
ferendae:  cum  vcro  id  senatus  frequens  censuisset  et 
omnes  ordines  reliqui  iam  ante  fecissent,  tu,  ex  tenebri- 
cosa  propina  consul  extractus,  cuni  ilLi  saltatrice  tonsa 
senatum    populi  Komani    occasum    atque    interitum    rei 

9  publicac  lugere  vetuisti.  atque  quaerebat  etiam  paulo  ante 
de  nie  quid  suo  milii  opus  fuisset  auxilio;  cur  non  meis 
inimicis  meis  copiis  restitissem:  ({uasi  vero  non  modo 
ego,  qui  multis  saepe  auxilio  fuerim,  sed  quisquam  tam 
inops  fuerit  unKiuam  qui  i«to  non  modo  propugnatorc 
tutiorem  se,    sed  advocato   aut  astipulatore    paratiorem 

19  fore  i)utarct.  ego  istius  pecudis  ac  putidae  carnis  con- 
siJio  scilicet  aut  praesidio  volebain  niti?  ab  lioc  ciecto 
cadavere  quic(iuam  milii  aut  opis  aut  ornamenti  expete- 
bam?  consulem  ego  tum  quaerebam,  consulem,  iiKiuam, 
non  illum  quidem,  quem  in  Iioc  maiali  invenire  non  pos- 
bcm,  qui  tantam  rei  ])ubricac  causam  gravitate  et  consilio 
suo  tuoretur,   sjcd  qui  tanupiam  truncus  at(pie  stipes,  si 


IN  L.  CALrURNIUM  PISONEM  ORATIO  17—22.    143 

stetisset  modo,  possct  sustlnere  tamcn  titulum  consulatus. 
cum  enim  essct  omnis  causa  illa  mea  consularis  et  scna- 
toria,  auxilio  milii  opus  fucrat  ct  consulis  et  senatus; 
(piorum  altcrum  ctiam  ad  pcrnicicm  mcam  erat  a  vobis 
consulibus  convcrsum,  altcrum  rci  publicae  penitus  erc- 
ptum.  ac  tamen,  si  consilium  exquiris  meum,  nequc 
ego  ccssissem  et  me  ipsa  suo  complexu  patria  tenuisset, 
si  milii  cum  illo  bustuario  s^ladiatorc  ct  tccum  ct  cum  con- 
lcga  tuo  deccrtancluni  fuisset.  alia  enim  causa  pracstan-  20 
tissimi  viri,  Q.  Mctelli,  fuit,  quem  ego  civem  meo  iudicio 
cum  deorum  immortalium  laude  coniungo;  qui  C.  illi 
jNIario,  fortissimo  viro  et  consuli  ct  scxtum  consuli  et 
cius  invictis  Icgionibus,  ne  armis  confligcret,  ccdcndum 
cssc  duxit.  quod  mihi  igitur  certamcn  essct  huius  modi? 
cum  C.  iMario  scilicet  aut  cum  aliquo  pari  an  cum  altcro, 
barbaro  Epicureo,  cum  altero,  Catilinae  lanternario  con- 
sulc?  neque  hcrcule  ego  supercilium  tuum  ncquc  conle- 
gae  tui  cymbala  fugi;  neque  tam  fui  timidus,  ut,  qui  in 
maximis  turbinibus  ac  fiuctibus  rei  publicae  navem  gu- 
bernassem  salvamque  in  portu  conlocasscm,  frontis  tuae 
nubcculam  aut  conlcgae  tui  contaminatum  spiritum  per- 
timesccrem:  alios  ego  vidi  ventos;  alias  prospexi  animo  21 
proccllas;  aliis  impcndentibus  tcmpcstatibus  non  cessi, 
sed  [his]  unum  mc  pro  omnium  salutc  obtuli;  itaque  dis- 
cessu  tum  nieo  omnes  illi  nefarii  gladii  de  manibus  cru- 
delissimis  exciderunt,  cum  quidem  tu,  o  vaecors  et  amens, 
cum  omncs  boni  abditi  inclusique  maererent,  templa 
gemercnt,  tecta  ipsa  urbis  lugcrcnt,  complcxus  cs  fune- 
stum  illud  animal  ex  ncfariis  stupris,  cx  civili  cruorc,  ex 
omni  scclerum  importunitate  conceptum,  atque  eodcm  in 
tcmplo,  codcm  loci  vcstigio  et  temporis,  arbitria  non  mei 
solum,  sed  patriae  funeris  abstulisti.  quid  ego  illorum  ]^ 
dicrum  epulas,  quid  lactitiam  et  gratulationem  tuam, 
quid  cum  tuis  sordldlssimis  gregibus  intemperantissimas 
perpotationcs  praediccm?  quis  te  illis  dicbus  sobrium, 
quis  agentem  aliquid  quod  esset  libero  dignum,  quis 
denique  in  publico  vidlt?  cum  conlegae  tui  domus  cantu 
et  cymbaHs  pcrsonaret  cumque  ipse  nudus  in  convivio 
saltaret:  in  quo  cum  suum  illum  saltatorium  versaret 
orbem,  ne  tum  quidem  fortunae  rotam   pertimcscebat. 


144  M.  TULLII  CICERONIS 

liic  autcm  non  tam  concimms  hclluo  nec  tam  musicus 
iaccbat  in  suorum  Graccorum  foctore  atque  vino,  quod 
quidcm  istius  in  illis  rei  publicae  luctibus  quasi  aliquod 
Lapitharum  [aut  Centaurorum]  convivium  fcrebatur;  in 
quo  ncmo  potcst  dicere  utrum  iste  plus  biberit  [an  vo- 

23  mucrit]  an  cfFudcrit.  tune  etiam  mentionem  facies  con- 
suhitus  aut  te  fuisse  Romae  consulem  diccre  audebis? 
quid?  tu  in  lictoribus  [in  toga]  ct  praetexta  esse  consu- 
hitum  putas?  quae  ornamenta  etiam  in  Sex.  Clodio  tc 
consule  esse  voluisti,  his  tu,  Clodiane  canis,  insignibus 
consulatum  declarari  putas?  animo  consulem  esse  oportet, 
consilio,  fide,  gravitate,  vigilantia,  cura,  toto  denique 
munere  consulatus  omni  officio  tuendo,  maximeque,  id 
quod  vis  nominis  ipsa  praescribit,  rei  publicae  consulendo. 
an  ego  consulem  esse  putcm  qui  senatum  csse  in  re  pu- 
plica  non  putavit,  et  sine  eo  consilio  consulem  numercm, 
sine  quo  Romae  ne  reges  quidem  esse  potuerunt?  etenim 
illa  iam  omitto;  cum  servorum  dilectus  haberetur  in  foro, 
arma  in  templum  CastOi'is  luce  [et]  pahim  comportaren- 
tur,  id  autcm  templum,  sublato  aditu,  revolsis  gradibus, 
a  coniuratorum  reliquiis  atque  a  CatiHnae  praevaricatore 
quondam,  tum  ultore,  armis  teneretur;  cum  equites  Ro- 
mani  relegarentur,  viri  b®ni  lapidibus  e  foro  pellerentur, 
scnatui  non  solum  iuvare  rem  publicam,  sed  ne  lugere 
quidcm  liccret;  cum  civis  is,  quem  hic  ordo  adscntiente 
Italia  cunctisque  gentibus  conservatorem  patriae  iudica- 
rat,  nullo  iudicio,  nuUa  lege,  nullo  more,  servitio  atque 
armis  pellcretur,  non  dicam  auxiHo  vestro,  quod  vere 
licet  dicere,  scd  certe  sllentio,  tum  Romae  fuisse  consules 

24  quisquam  cxistimabit?  qui  latroncs  igitur,  si  quidcm  vos 
consules?  qui  praedones,  qui  hostes,  qui  proditores,  qui 

11  tyranni  noniinabuntur?  magnum  nomen  est,  magna  spe- 
cies,  magna  dignltas,  magna  maiestas  consuHs:  non  ca- 
piunt  angustlae  pcctorls  tul,  non  rccipit  lcvitas  ista,  non 
egcstas  animi;  non  infirmltas  Ingcnii  sustlnct,  non  inso- 
lentia  rerum  secundarum  tantam  personam,  tam  gravem, 
tam  severam.  Scphisia  mc  liercule,  ut  dici  audiebam, 
te  ut  prinmm  aspexit,  Campanum  consulcm  rcpudlavit. 
audierat  Decios  Magios  et  dc  Taurca  illo  Vibcnio  aHquId 
accepcrat:   in  qulbus  si  modcriitlo   IHa,   quac  in  nostrls 


IN  L.  CALPURNIUM  PISONEM  ORATIO  23—27.     145 

solet  esse  consulibus,  non  fuit,  at  fuit  pompa,  fuit  species, 
fuit  incessus  saltem  Seplasia  dignus  et  Capua.  Gabinium  25 
denique  si  vidi.^scnt  uvirum  vcstri  illi  unguentarii,  citius 
agnovissent:  erant  illi  compti  capilli  et  madcntes  cincin- 
norum  fimbriae  et  fluentes  f  pulsataeque  buccae,  dignae 
Capua,  sed  illa  vetere:  nam  haec  quidem,  quae  nunc 
est,  splendidi.^^simorum  hominum,  fortissimorum  virorum, 
optimorum  ci^ium  mihique  amicissimorum  multitudinc 
redundat ;  quorum  Capuae  te  practextatum  nemo  aspexit 
qui  non  gcmeret  desiderio  mei,  cuius  consilio  cum  uni- 
versam  reni  publicam  tum  illam  ipsam  urbcm  meminc- 
rant  esse  servatam.  me  inaurata  statua  donarant;  me 
patronum  unum  asciverant;  a  me  sc  habere  vitam,  for- 
tunas,  hberos  arbitrabantur;  me  et  praesentem  contra 
latrocinium  tuum  suis  decretis  lcgatisque  dcfenderant  et 
absentem  principe  Cn.  Pompcio  refercnte  et  de  corpore 
rei  pubhcae  tuorum  scelerum  tela  reveHente  revocarant. 
an  tum  eras  consul,  cum  in  Palatio  mea  domus  ardebat,  2r> 
noncasu  ahquo,  sed  ignibus  iniectis  instigante  te?  ecquod 
in  hac  urbe  maius  umquam  incendium  fuit  cui  non  con- 
sul  subvenerit?  at  tu  iho  ipso  tempore  apud  socrum 
tuam  prope  a  meis  aedibus,  cuius  domum  ad  meam  [do- 
mum]  exhauriendam  patefeceras,  sedebas,  non  exstinctor, 
sed  auctor  incendii,  et  ardentis  faccs  furiis  Clodianis 
paene  ipse  consul  ministrabas.  an  vero  rchquo  tempore  12 
consulem  te  quisquam  duxit?  quisquam  tibi  paruit?  quis- 
quam  in  curiam  venienti  adsurrexit?  quisquam  consulenti 
respondendum  putavit?  numerandus  est  ihe  annus  deni- 
que  in  re  pubhca,  cum  obmutuisset  senatus,  iudicia  con- 
ticuissent,  macrerent  boni,  vis  latrocinii  vestri  tota  urbe 
vohtaret  neque  civis  unus  ex  civitate,  scd  ipsa  civitas 
tuo  et  Gabinii  sceleri  furorique  cessisset?  ac  ne  tum  27 
quidcm  cmersisti,  lutulente  Caesonine,  ex  miserrimis  na- 
turae  tuae  sordibus,  cum  cxperrccta  tandem  virtus  claris- 
simi  viri  celeriter  et  verum  amicum  et  optime  meritum 
civem  et  suum  pristinum  morem  requisivit;  neque  est 
ihe  vir  passus  in  ea  re  pubhca,  quam  ipse  decorarat  at- 
que  auxerat,  diutius  vestrorum  scelerum  pestem  morari; 
cum  tamcn  ille,  qualiscumque  est,  qui  cst  ab  uno  te 
improbitate  victus,  [Gabinius,]  conlegit  ipse  se,  vix,  sed 

Cicerouis  vul.  V.  10 


14G  M.  TULLII  CICEUONIS 

conleglt  tamcn  et  contra  suum  Clodlum  jirimum  simulate, 
deinde  non  libentcr,  ad  extremum  tamcn  pro  Cn.  Pom- 
peio  vere  vclienicntcrque  pugnavit;  quo  quidcm  in  spe- 
ctaculo  mira  populi  Romani  aequitas  crat;  uter  corum 
perissct,  tamquam  lanista,  in  eius  modi  pari  lucrum  ficri 
putabat,  immortalem  vcro  quacstum,  si  utcrque  cccidisset. 

2s  scd  ille  tamen  agebat  aliquid:  tucbatur  auctoritatem 
summi  vin;  erat  ipse  scelcratus,  erat  gladlator:  cum  sce- 
lerato  tamen  et  cum  pari  gladiatore  j^ugnabat.  tu,  sci- 
licet  homo  religiosus  et  sanctus,  foedus,  quod  meo  san- 
gulne  [in  pactionc  provlnclarum]  iceras,  frangere  nolulsti; 
caverat  enim  sibi  illc  sororius  adultcr,  ut,  si  tibi  provin- 
ciam,  si  excrcitum,  si  pecuniam  ereptam  ex  rei  publicae 
visccribus  dcdissct,  omnium  suorum  scelerum  socium  le 
adiutorcmque  pracbcrcs.  itaque  in  illo  tumultu  fracti 
fasces,  ictus  Ipsc,  cotldic  tcla,  lapidcs,  fugae;  deprchen- 
sus  dcnlque  cum  fcrro  ad  senatum  is ,  qucm  ad  Cn. 
Pompcium    interimendum   conlocatum    fuisse   constabat. 

1-3  ecquis  audlvit  non  modo  actionem  aliquam  aut  rehitlo- 
ncm,  scd  vocem  onnilno  aut  qucrclhim  tuam?  consulcm 
tune  te  fuisse  putas,  cuius  in  impcrlo,  qui  rcni  publicam 
senatus  auctoritatc  scrvarat,  is  se  in  ItaHa,  qui  omnis 
omnium  gentium  partis  tribus  triumphis  dcvinxerat,  is 
sc  in  publico  tuto  statuit  esse  non  pessc?  an  tum  eratls 
consules,  cum,  quacumquc  de  re  vcrbum  faccre  coepera- 
tls  [aut  rcfcrrc  ad  scnatum],  cunctus  ordo  rechimabat 
ostendcbatque  nlhil  esse  vos  acturos,  nisi  prius  dc  mc 
rcttulissctis?  cuni  vos  quamquam  focdere  obstricti  tenc- 
l)amini,  tamen  cuperc  vos  dicerctis,   sed  lege  Impedlrl? 

30  quae  lex  privatis  hominibus  essc  h^x  non  ^ldcbatur, 
inusta  pcr  scrvos,  inclsa  pcr  vim,  imposita  pcr  hitro- 
cinium,  sublato  senatu,  pulsis  e  foro  bonis  omnibus, 
capta  re  publica,  contra  onmls  legcs  nullo  scripta  morc: 
hanc  qui  sc  mctuere  dlcercnt,  hos  consulcs  non  dicam 
animi  liomlnum,  sed  fasti  ulH  ferrc  possunt?  nam  si  illam 
lcgcm  non  putabatis,  quae  crat  contra  onmls  lcgcs  in- 
demnati  civis  atque  intcgri  capitis  bonorumque  tribunlcia 
proscrlptlo,  ac  tamcn  obstricti  pactione  tenebamini,  quis 
vos  non  modo  consulcs,  scd  libcros  fuissc  putet,  quorum 
mens  fuerit  o])prcssa  pracmio,  lingua  astricta  merccdc? 


IN  L.  CALPURNIUM  PISONEM  ORATIO  28-33.     147 

sin  illam  vos  soli  lcgem  putabatis,  quisquam  vos  consules 
tunc  fuisse  aut  nunc  esse  consularis  putet,  qui  eius  civi- 
tatis,  in  qua  in  principum  numero  voltis  esse,  non  leges, 
non  instituta,  non  morcs,  non  iura  noritis?  an  cum  pro-  3i 
ficisccbamini  paludati  in  provincias  vel  emptas  vcl  ere- 
ptas,  consules  vos  quisquam  putavit?  itaque,  credo,  si 
minus  frequentia  sua  vestrum  egressum  ornando  atque 
celebrando,  at  ominibus  saltcm  bonis,  ut  consules,  non 
tristissimis,  ut  liostis  ac  proditores,  proscquebantur. 

Tune  etiam,  immanissimum  ac  foedlssinuim  monstrum,  14 
ausus  es  meum  discessum  illum,  tcstem  sceleris  et  cru- 
dclitatls  tuae,  in  maledlcti  et  contumeliae  loco  ponere? 
quo  quldem  tempore  cepl,  patres  conscripti,  fructum  im- 
mortalem  Ycstri  in  me  et  amoris  et  iiidicli;  qui  non  ad- 
murmuratione,  sed  vocc  et  clamore  abiecti  hominis  ac 
semivlvi  furorem  petulantlamque  frcgistis.  tu  luctum  32 
scnatus,  tu  deslderlum  equestris  ordinis,  tu  squalorem 
Itallac,  tu  curiae  taciturnitatem  annuam,  tu  silentium 
perpetuum  iudiciorum  ac  fori,  tu  cetera  illa  in  maledicti 
loco  pones,  quae  meus  dlscessus  rei  publlcae  volncra  in- 
fllxit?  qui  si  calamitosissimus  fulsset,  tamen  mlsericordla 
dlgnlor  quam  contumella  et  cum  gloria  potius  esse  con- 
iunctus  quam  cum  probro  putaretur,  atque  ille  dolor 
meus  dum  taxat,  vestrum  quidem  scelus  ac  dedecus  ha- 
bcretur.  cuni  vero  —  forsitan  hoc,  quod  dlcturus  sum, 
mlrablle  audltu  esse  videatur,  sed  certe  id  dlcam,  quod 
scntlo  — ,  cum  tantis  a  vobls,  patres  conscripti,  benefi- 
cils  adfectus  sim  tantisque  honoribus,  non  modo  illam 
calamitatem  esse  non  duco,  sed,  si  quld  mihi  potest  a  re 
publica  esse  seiunctum,  quod  vix  potest,  privatim  ad 
meuni  nomen  augendum,  optandam  dico  mihi  fulsse  illam 
expetcndamque  fortunam;  atque  ut  tuum  lactlssimum  33 
diem  cum  tristissimo  meo  conferam,  utrum  tandem  bono 
vlro  et  saplenti  optablllus  putas  sic  exire  e  patrla,  ut 
omnes  sui  cives  salutem,  incolumitatem,  reditum  precen- 
tur,  quod  mihi  accidit,  an,  quod  tlbi  proficiscenti  evenit, 
ut  omnes  exsecrarentur,  male  precarcntur,  unam  tibi 
illam  vlam  et  perpetuam  esse  vellent?  mihi,  me  dius 
fidius,  in  tanto  omnium  mortalium  odlo,  iusto  praesertim 
et  debito,  quaevis  fuga  quam  uUa  provincia  esset  optatior. 

10* 


148  M.  TULLII  CICEROXIS 

15  ped  pcrge  porro.  nam  sl  illiul  meum  tiirljulentissi- 
mum  tempus  tuo  tranqulllisslmo  praestat,  quid  conferam 
reliqua,  quac  in  te  dedecorls  plena  fuerunt,  in  me  dignl- 

»4  tatls?  me  Kalendis  lanuarils,  qul  dics  post  obltum  occa- 
sumque  vestrum  rel  publlcae  prlmus  inluxit,  frequentis- 
simus  senatus,  concursu  Italiae,  referente  clarissimo  ac 
fortissimo  viro,  P.  Lentulo,  consentiente  atque  una  voce 
revocavit;  me  idem  senatus  exteris  nationlbus,  me  legatis 
magistratibusque  nostris  auctoritate  sua,  consularibus 
litteris,  non,  ut  tu  Insuber  dicere  ausus  es,  orbatum  pa- 
tria,  sed,  ut  senatus  illo  ipso  tempore  appellavit,  civem 
servatoremque  rei  publicae  commendavit ;  ad  meam 
unius  homlnis  salutem  senatus  auxillum  omnium  civium 
cuncta  ex  Italla,  qui  rem  publlcam  salvam  esse  vellent, 
consulis  voce  et  litteris  implorandum  putavit;  mei  capitis 
conservandi  causaKomam  uno  tempore  quasi  signo  dato 
Italla  tota  convenit;  de  mea  salute  P.  Lentuli,  })racstan- 
tisslmi  viri  atque  optlmi  consulis,  Cn.  Pompcil,  clarlssiml 
atque  invictissimi  civis,  ceterorumque  princlpum  civitatis 

3''  celeberrimae  et  gratissimac  contiones  fuerunt;  de  me 
senatus  ita  decrevit  Cn.  Pompeio  auctorc  et  elus  senten- 
tiae  principe,  ut,  si  quls  impedisset  reditum  meum,  in 
hostium  numero  putaretur,  cisquc  verbis  ea  de  me  sena- 
tus  auctoritas  declarata  est,  ut  nemlni  sit  triumphus 
honorificentius  quam  mihi  salus  restitutioque  perscrlpta; 
de  mc  cum  omnes  magistratus  promulgassent  ])raeter 
unum  praetorem,  a  quo  non  fult  postulandum,  fratrcm 
inlralci  mei,  praeterque  duos  de  lapide  emptos  tribunos, 
legeni  comitlls  centuriatis  tulit  P.  Lentulus  consul  de 
conlegae  Q.  IMetelli  sententia,  quem  mecum  eadem  res 
publica,  quae  in  tribunatu  eius  dliunxcrat,  in  consulatu 
virtute  optinii  atque  lustlssimi  vlri  saplentiaque  conlunxlt. 

36  quae  lex  quem  ad  modum  accepta  sit  quid  me  attinet 
dicere?  ex  vobis  audio  neniini  clvi  ullam  quo  minus 
adesset  satis  iustam  excusationem  essc  visani;  nullis  co- 
mitiis  umquam  nccpic  multitudinem  hominum  tantam 
neque  spleudorem  fuisse;  hoc  certe  video,  quod  indicant 
tabulae  publicae,  vos  rogatores,  vos  diribitores,  vos  cu- 
stodes  fuisse  tabellarum,  et,  quod  in  honoribus  vestrorum 
propinquorum    non    facitis    vel    aetatis    excusatione    vel 


I 


IN  L.  CALPURNIUM  PISONEM  ORATIO  34—39.     149 

honorlB,  id  lii  salute  inea  nullo  rogante  vos  vestra  sponte 
iecistis.     confer  te  nunc,  Epicure  noster,   ex  liara  pro-  ]^ 
ducte,  non  cx  scliola,  confer,  si  audes,  absentiani  tuam 
cuin  niea:    obtinuisti  provinciani  consularem  finibus  eis, 
quos  lex  cupiditatis  tuae,  non  quos  lex  generi  tui  pepi- 
gerat;  nam  lege  Caesaris  iustissima  atque  optima  populi 
liberi  plane  et  vere  liberi:   lege  autem  ea,  quam  nemo 
legcm  praeter  te  et  conlegam  tuum  putavit,  omnis  erat 
tibi  Acliaia,  Tliessalia,  Atlienae,  cuncta  Graecia  addicta: 
habebas  cxercitum  tantum,  quantum  tibi  non  senatus  aut 
populus  Komanus  dederat,  sed  quantum  tua  libido  con- 
scripserat;   aerarium  exhauseras.     quas  res  gessisti   im-  as 
perio,   exercitu,   provincia  consulari?    quas  res  gesserit, 
quacro!    qui   ut   venit,    statim  ^v  «•  *  nondum   commemoro 
rapinas,  non  exactas  pecunias,  non  captas,  non  imperatas, 
non  necis  sociorum,  non  caedis  hospitum,  non  perfidiam, 
non  immanitatem,  non  scelera  praedico:  mox,  si  videbi- 
tur,  ut  cum  fure,  ut  cum  sacrilego,  ut  cum  sicario  dis- 
putabo;   nunc  meam  spoliatam  fortunam  confcram  cum 
ilorente   fortuna  imperatoris:    quis   umquam   provinciam 
cum   exercitu   obtinuit    qui    nuUas    ad    senatum   litteras 
miscrit?  tantam  vero  provinciam  cum  tanto  exercitu,  Ma- 
cedoniam   praesertim,   quam  tantae   barbarorum  gentes 
attingunt,    ut   sempcr   Macedonicis    imperatoribus    ideni 
tincs  provinciae  fucrint  qui  gladiorum  atque  pilorum;  ex 
qua   aliquot  praetorio   impcrio,   consulari  quidem  nemo 
rediit,   qui  incolumis  fuerit,   quin   triumpharit.     est  hoc 
novum:   multo  illud  magis:   appellatus  est  hic  volturius 
illius  provinciae,  si  dis  placet,  impcrator.  ne  tum  quidem,  IJ 
Paule  noster,  tabellas  cum  laurea  Roniam  mittere  aude- 
bas?  'misi,'  inquit.     quis  umquam  recitavit?   quis  ut  re- 
citarentur  postulavit?   nihil  enim  mea  iam  refert,   utrum 
tu,  conscientia  oppressus  scelerum  tuorum  nihil  umquam 
ausus   sis   scribere   ad   cum  ordinem,   quem  despexeras, 
qucm  adflixeras,  quem  deleveras,  an  amici  tui  tabellas  ab- 
diderint  idemque  silentio  suo  temeritatem  atque  audaciam 
tuam  condenmarint.    atque  haud  scio  an  malim  te  videri 
nullo  pudore  fuisse  in  litteris  mittendis  an  amicos  tuos 
plus  habuisse  pudoris  et  consilii  quam  aut  te  videri  pu- 
dcntiorem   fuisse  quam  soles  aut  tuum  factum  non  csse 


150  M.  TULLII  CICERONLS 

40  coiKlemiiatum  iudiclo  amicorum.  quod  si  non  tuis  ne- 
fariis  in  Imnc  ordlnem  contumcllls  in  perpetuum  tibi  cu- 
riam  pracclusisses,  quid  tandcm  erat  actum  aut  gestum 
iu  tua  provlncia  de  quo  ad  senatum  cum  gratulatione 
aliqua  scribi  abs  te  oporteret?  vcxatio  Maccdoniae?  an 
oppldorum  turpis  amisslo?  an  soclorum  direptio?  an 
agrorum  depopulatlo?  an  munitio  Thessalonicae?  au  ob- 
sessio  niilitaris  viae?  an  exercitus  nostri  intcritus  ferro, 
fame,  frigore,  pestilentia?  tu  vero,  qui  ad  senatum  nihil 
scripseris,  ut  in  urbe  nequior  es  inventus  quam  Gabinius, 

n  sic  in  provincia  paulo  tamen  quam  ille  demissior;  nam 
ille  gurges  atque  helkio,  natus  abdomini  suo,  non  laudi 
et  gloriae,  cum  equites  Romanos  in  provincia,  cum  pu- 
blicanos  nobiscum  et  vokmtate  et  diofnitate  coniunctos 
omnis  fortunis,  mukos  fama  vitaque  privassct,  cum  egis- 
set  akud  luhil  ilh)  excrcitu  iiisi  ut  urbis  dcpopularetur, 
agros  vastaret,  exliauriret  domos,  ausus  est  —  quid  enim 
ille  non  audeat?  —  a  senatu  suppUcationcm  per  litteras 

18  postularc.  o  di  immortales!  tunc  etiam  atque  adeo  vos, 
geminae  voragincs  scopuHque  rci  pubkcae,  vos  meam 
fortunam  dcprimitis?  vestram  extollitls?  cum  de  me  ea 
senatus  consuka  absente  facta  sint,  eae  contiones  habitae, 
is  motus  fuerit  municipiorum  et  coloniarum  omnium,  ea 
decreta  pubhcanorum,  ea  conlegiorum,  ca  dcnlque  gene- 
rum  ordinumque  omnium,  quae  non  modo  cgo  optare 
tuunquam  audcrem,  sed  cogitare  non  posscm,  vos  autem 

42  sempiternas  foedissimac  turpitudinls  notas  subieritis?  an 
ego,  si  te  et  Gablnium  cruci  suffixos  viderem,  maiore 
adficcrcr  hictltia  cx  corporis  vcstri  lacerationc,  quam  ad- 
ficlor  cx  famae?  nulhun  est  su])phclum  })utanduni,  quo 
adlici  casu  ahquo  ctiam  boni  vlri  fortcsque  possunt;  at- 
(jue  hoc  quidcm  ctiam  isti  tui  dicunt  vohiptarii  Graeci, 
quos  utinam  ita  audires,  ut  erant  audlcndl;  numquam  tc 
iu  tot  flagitia  ingurgltasscs;  vcrum  audis  in  })racscpibus, 
audis  In  stupris,  audls  in  cibo  ct  vino  —  scd  dlcunt  isti 
ipsi,  qui  niala  dok)re,  bona  vohiptate  definiunt,  sapien- 
tcm,  ctiam  si  in  Phakiridis  tauro  inchisus  succensis  igni- 
bus  torrcatur,  dicturum  tamen  suave  illud  csse  seque  ne 
tantuhun  quldcm  commovcri:  tantani  virtutls  vim  cssc 
vohicrunt,   ut  non   possct   csse   uniquam  vir   bonus  non 


IN  L.  CALPURNIUM  riSONEM  ORATIO  40—45.   151 

beatus.  quae  est  igltur  poena?  quod  supj^licium?  Id  mea  43 
sententia,  quod  accidere  nemini  potest  nisi  nocenti,  sus- 
cepta  fraus,  imj)edita  et  oppressa  mens,  bonorum  odium, 
nota  inusta  senatus,  amissio  dignitatis.  nec  mihi  ille  M.  10 
Regulus,  quem  Karthaginienses  resectis  palpebris  inliga- 
tum  in  machina  vigihmdo  necaverunt,  supplicio  videtur 
adfectus,  nec  C.  Marius,  quem  ItaHa  servata  ab  illo 
demersum  in  Minturnensium  paludibus,  Africa  devicta 
ab  eodem  expulsum  et  naufragum  vidit:  fortunae  enim 
ista  teha  sunt,  non  culpac;  supplicium  autem  est  poena 
peccati.  neque  vero  ego,  si  umquam  vobis  mala  preca- 
rer,  quod  saepe  feci  —  in  quo  di  immortales  meas  preces 
audiverunt  — ,  morbum  aut  mortem  aut  cruciatum  pre- 
carer.  Thyestea  est  ista  exsecratio  poetae  volgi  animos, 
non  sapientium  moventis,  ut  tu  ^naufragio  expulsus, 
uspiam 

saxis  fixus  asperis,  evisceratus 
latere  penderes,'  ut  ait  ille 

*saxa  spargens  tabo,  sanie  et  sanguine  atro.' 
non  ferrem  omnino  moleste,  si  ita  accidisset;  sed  id  ta-  u 
men  esset  humanum.  M.  Marcellus,  qui  ter  consul  fuit, 
summa  vu'tute,  pietate,  gloria  militari,  periit  in  mari:  qui 
tamen  ob  virtutero  in  gloria  et  laude  vivit:  in  fortuna 
quadam  est  illa  mors,  non  in  poena  putanda.  quae  est 
igitur  poena?  quod  supplicium?  quae  saxa?  quae  cru- 
ces?  esse  duo  duces  in  provinciis  populi  Komani,  habere 
exercitus,  appellari  imperatores;  horum  alterum  sic  fuisse 
infrenatum  conscientia  scelerum  et  fraudium  suarum,  ut 
ex  ea  provincia,  quae  fuerit  omnibus  una  maxime  trium- 
phalis,  nullam  sit  ad  senatum  litteram  mittere  ausus.  ex 
qua  provincia  modo  vir  omni  dignitate  ornatissimus ,  L. 
Torquatus,  magnis  rebus  gestis  me  referente  ab  senatu 
imperator  est  appellatus;  unde  his  paucis  annis  Cn.  Do- 
labellae,  C.  Curionis,  M.  LucuIIi  iustissimos  triumphos 
vidimus,  ex  ea  a  te  imperatore  nuntius  ad  senatum  adlatus 
est  nullus.  ab  altero  adlatae  litterae,  recitatae,  relatum 
ad  senatum:  di  immortales!  idne  ego  optarem,  ut  inimi-  45 
cus  meus  ea,  qua  nemo  umquam,  ignominia  notaretur? 
ut  senatus  is,  qui  in  eam  iam  benignitatis  consuctudinem 
venit,  ut  eos,  qui  bcne  rem  publicam  gesserint,  novis 


152  M.  TULLII  CICERONIS 

honorlbus  aclilclat  et  nuiucro  dlerum  et  genere  verLoruni, 
liulus  unlus  llttcrls  nuntlantibus  non  crecleret,  postulanti- 

20  bus  dcnegarct?  hls  ego  rebus  pascor,  hls  delector,  hls 
perfruor,  quod  de  vobls  hlc  ordo  oplnatur  non  secus  ac 
de  acerrimls  hostII)us;  quod  vos  ecj[uites  Komani,  quod 
ceteri  ordlnes,  quod  cuncta  clvitasocht;  quod  nemo  bonus, 
nemo  denique  civis  cst,  qui  modo  se  civem  esse  memlnerit, 
cjui  vos  non  ocuhs  fuglat,  aurlbus  respuat,  anlmo  asper- 
netur,    recordatloncm    denique    ipsam   consulatus   vestri 

4G  perhorrescat.  haec  ego  semper  de  vobis  expetivi,  haec 
optavl,  haec  precatus  sum:  phira  etiam  acclderunt  quam 
vellem:  nam  ut  amitterctls  exercitum,  numquam  hercule 
optavi;  ilhid  etlam  accicht  praeter  optatum  meum,  sed 
valde  ex  vohmtate:  mlhi  enim  numquam  venerat  in  men- 
tem  furorem  et  insaniam  optare  vobis,  in  quam  incidistis. 
atqul  fuit  optandum;  me  tamen  fugerat  deorum  immor- 
tahum  lias  esse  in  implos  ct  consceleratos  pocnas  certls- 
simas.  nolite  enim  ita  putare,  patres  conscripti,  ut  in 
scena  videtls,  homines  consceleratos  impulsu  deorum 
terrcri  furiahbus  taedis  ardcntlbus:  sua  qucmque  fraus, 
suum  faclnus,  suum  scehis,  sua  audacla  de  sanitate  ac 
mcnte  deturbat;   hae   sunt  impiorum    furlae,   hae   flam- 

47  mae,  hae  faces.  ego  te  non  vaecordem,  non  furiosum, 
non  mente  captum,  non  tragico  illo  Oreste  aut  Atha- 
mante  dcmentlorem  putem ,  qui  sis  ausus  prlmuni 
facere  —  nam  id  est  caput  — ,  delndc  paulo  ante  Tor- 
quato,  gravlssimo  et  sanctisslmo  vlro,  premente  confiteri 
tc  provinciam  Macedoniam,  in  cpiam  tantum  exercitum 
transportasses,  sinc  uUo  mlHtc  rehquisse?  mitto  de  amissa 
maxlma  parte  excrcltus,  sit  hoc  infcllcltatls  tuae:  dlmlt- 
tendi  vero  cxcrcltus  cpiam  potes  adfcrrc  causani?  quam 
potestatem  habulsti?  quam  legem?  quod  senatus  consul- 
tum?  quod  ius?  (piod  cxcm})hun?  quid  est  ahud  furere? 
non  cognosccrc  homlnes,  non  cognosccre  leges,  non  sena- 
tum,  non  civitatcm?  crucntare  corpus  suum  leve  est; 
juaior   hacc   cst    vitac,    famae,    sahitls    suac   volneratio. 

4H  sl  famiham  tuam  dimisisscs,  cpiod  ad  neminem  nisi  ad 
ipsum  te  pertineret,  amici  tc  constringenchun  putarent: 
j)racsldium  tu  rci  pul)]icac,  custodlam  provlnciae,  iniussu 
popuh  [Koniani]  senatusque   dimisisses,   si   tuae   mcntis 


IN  L.  CALFURXIUM  PISONEM  ORATIO  46-51.    153 

compos  fuisses?  ccce  tibi  alter,  cffiisa  iam  maxima  21 
praeda,  quam  ex  fortunis  publicanorum,  quam  ex  agris 
urbibusque  sociorum  exhauserat,  cum  partim  eius  prae- 
dae  profundae  libidincs  dcvorassent,  partim  nova  quae- 
dam  et  inaudita  luxuries,  partim  etiam  in  illis  locis,  ubi 
omnia  diripuit,  enq^tiones,  Qjartim  permutationes]  ad 
hunc  Tusculani  [in  monte]  montem  exstruendum:  cum 
iam  egeret,  cum  illa  eius  intermissa  intolcrabilis  aedi- 
ficatio  constitissct ,  se  ipsum,  fascis  suos,  exercitum 
populi  Romani,  nomcn  interdictumque  deorum  immor- 
talium,  responsa  sacerdotum,  auctoritatem  senatus,  iussa 
populi  [Komani],  nomen  ac  dignitatem  imperii  regi 
Aegyptio  vendidit;  cum  finis  provinciae  tantos  haberet,  49 
quautos  vohierat,  quantos  optarat,  quantos  pretio  mei 
capitis  emerat,  eis  se  tenere  non  potuit:  cxercitum  eduxit 
ex  Syria.  qui  hcuit  extra  provinciam?  praebuit  se  mer- 
cennarium  comitem  regi  Alexandrino.  quid  hoc  turpius? 
in  Aegyptum  venit;  signa  contuHt  cum  Alexandrinis. 
quando  hoc  bellum  aut  hic  ordo  aut  populus  susceperat? 
cepit  Alexandriam.  quid  ahud  exspectamus  a  furore 
eius  nisi  ut  ad  senatum  tantis  de  rebus  gestis  litteras 
mittat?  hic  si  mentis  esset  suae,  nisi  poenas  patriae  dis-  5o 
que  immortaHbus  eas,  quae  gravissimae  sunt,  furore  atque 
insania  penderet,  ausus  esset  —  mitto  exire  de  provincia, 
educere  exercitum,  bellum  sua  sponte  gerere,  in  regnum 
iniussu  popuH  [Komani]  aut  senatus  accedere,  quae  cum 
plurimae  leges  veteres  tum  lex  CorneHa  maiestatis,  luHa 
de  pecuniis  repetundis  planissime  vetat;  sed  haec  omitto: 
ille  si  non  acerrime  fureret,  auderet,  quam  provinciam 
P.  Lentulus,  amicissimus  huic  ordini,  cum  ct  auctoritate 
senatus  et  sorte  haberet,  interposita  rcHgione  sine  ulla 
dubitatione  deposuisset,  eam  sibi  asciscere,  cum,  etiam 
si  reHgio  non  impediret,  mos  maiorum  tamen  et  exempla 
et  gravissimae  legum  poenae  vetarent? 

Et  quoniam  fortunarum  contentionem  faccre  coepi-  5^ 
mus,  de  reditu  Gabinii  omittamus;  quem  etsi  sibi  ipse 
praecidit,  ego  tamen  os  ut  videam  hominis  exspecto: 
tuum,  si  placet,  reditum  cum  mco  conferamus.  ac  meus 
quidem  is  fuit,  ut  a  Brundisio  usqueE-omam  agmen  per- 
petuum  totius  Italiae  viderit;  neque  enim  regio  uHa  fuit 


154  M.  TULLII  CICERONIS 

iicc  nmiiloipium  iieqiic  pracfcctura  aut  colonia,  ex  qua 
non  ad  nic  })ul)llcc  vcncrint  gratulatum.  quid  dicam  ad- 
vcntus  mcos?  quid  cfFusioncs  liominum  cx  opj^idis?  quid 
concursus  cx  agris  patrum  familias  cum  coniugibus  ac 
libcris?  quld  cos  dlcs,  qul  quasi  dcorum  immortallum 
festi  atque  sollcmncs  apud  omnis  sunt  advcntu  meo  redi- 
r)2  tuquc  cclebratl?  unus  illc  dics  milii  quidcm  Immortali- 
tatis  instar  fuit,  cum  in  patriam  rcdii,  cum  senatum 
egressum  vidi  populumque  universum,  cum  mllii  ipsa 
Koma  prope  convolsa  scdlbus  suis  ad  complectcndum 
conscrvatorem  suum  progredi  vlsa  est;  quae  me  Ita  ac- 
cepit,  ut  non  modo  omnium  gcncrum,  actatum,  ordinum 
omnes  viri  ac  mulieres  omnis  fortunac  ac  loci,  scd  etiam 
moenla  ipsa  vlderentur  et  tccta  urbls  ac  tcmpla  laetarl; 
me  consequentibus  dlcbus  In  ea  ipsa  domo,  qua  tu  mc 
cxpuleras,  quam  cxpilaras,  quam  Inccndcras,  pontificcs, 
consules,  patrcs  conscriptl  conlocavcrunt  mlhiquc,  quod 
ante  me  neniini,   pecunia  publica  acdificandam  domum 

53  ccnsuerunt.  liabes  rcditum  meum;  confcr  mmc  vlcisslm 
tuum,  quando  quidcm  amisso  excrcitu  niliil  Incolumc 
domum  practcr  os  illud  tuum  pristinum  rcttulistl:  qui 
])rinunn  qua  vcneris  cum  laurcatis  tuis  llctorlbus  quls 
scit?  quos  tu  Macandros,  dum  omnls  solltudines  pcrsc- 
qucris,  quae  dcvertlcula  flexionesque  quaesisti?  quod  te 
numicipium  vidit?  quls  amlcus  invitavit?  quis  liospcs 
aspcxlt?  nonnc  tibi  nox  crat  pro  dlc,  solitudo  pro  fre- 
qucntia,  caupona  pro  oppido?  non  ut  rcdirc  cx  i\Iace- 
donia  nobllls  impcrator,   scd  ut  mortuus  infamis  rcferri 

23  vldcretur.  Romam  vero  ipsam,  o  familiac,  non  dicam 
Calpurniac,  scd  Calvcntiac,  ncquc  huius  urbls,  scd  Pla- 
ccntlnl  municipil,  ncque  patcrnl  gcncrls,  scd  braccatae 
cognatlonls  dcdccus,  quem  ad  modum  ingressus  es?  quls 
tibl  non  dicam  liorum  aut  civlum  cetcrorum,  scd  tuorum 

54  Icgatorum  obviam  vcnlt?  mecum  enlm  L.  Flaccus,  vir 
tua  lcgationc  indignissimus  atquc  cis  consiliis,  quibus 
mccum  in  consulatu  mco  coniunctus  fult  ad  conscrvan- 
dam  rem  publlcam,  dignior,  mecum  fuit  tum,  cum  tc 
quldam  non  longe  a  porta  cum  llctoribus  crrantcm  visum 
cssc  narrarct;  scio  itcm  virum  fortcm  in  prlmls,  bclli  ac 
rci    mllilarls   pcritum,    familiarcm    mcum,    (^.    Marcium, 


I 


IN  L.  CALPURXIUM.PISONEM  ORATIO  52  —  57.  155 

qiiorum  tu  legatorum  opera  m  proelio  imperator  appella- 
tus  eras,  cum  longe  afuisses,  aclventu  isto  tuo  domi  fuisse 
otiosum.  scd  quid  ego  numero  qui  tibi  obviam  non 
venerint?  quin  dico  venisse  paene  ncminem,  ne  de  of-  55 
ficiosissima  quidcm  natione  candidatorum,  cum  volgo 
essent  et  illo  ipso  et  multis  ante  dicbus  admoniti  et  ro- 
gati.  togulae  lictoribus  ad  portam  praesto  fuerunt;  qui- 
bus  illi  acceptis  sagula  reiccerunt,  catcrvam  imperatori 
suo  novam  praebucrunt.  Sic  iste  a  tanto  exercitu  tantae 
})rovinciae  tricnnio  postMaccdonicus  imperator  in  urbcm 
sc  intulit,  ut  nuUius  negotiatoris  obscurissimi  reditus  um- 
quam  fuerit  dcsertior;  in  quo  me  tamen,  qui  esset  para- 
tus  ad  se  defcndendum,  reprehendit:  cum  ego  [eum] 
Caelimontana  introisse  dixissem,  sponsione  me,  niEsqui- 
lina  introisset,  homo  promptus  lacessivit;  quasi  vcro  id 
aut  ego  scire  debuerim  aut  vcstrum  quisquam  audierit 
aut  ad  rem  pcrtineat  qua  tu  porta  introicris,  modo  ne 
triumphali,  quac  porta  Macedonicis  semper  consulibus 
ante  te  patuit.  [tu  inventus  es  qui  consulari  imperio 
praeditus  ex  Macedonia  non  triumphares].  .  at  audistis,  24 
patrcs  conscripti,  philosophi  voccm:  ncgavit  se  triumphi 
cupidum  umquam  fuisse.  o  scelus,  o  pestis,  o  labesl 
cum  cxstinguebas  senatum,  vendebas  auctoritatem  huius 
ordinis,  addicebas  tribuno  plcbis  consulatum  tuum,  rcm 
pubhcam  evertebas,  prodebas  caput  et  salutem  mcam 
mercede  provinciae,  si  triumphum  non  cupiebas,  cuius 
tandcm  te  rei  cupiditate  arsisse  defcndes?  sacpe  enim 
vidi ,  qui  et  mihi  et  ceteris  cupidiores  provinciae  videren- 
tur,  triumphi  nomine  tegere  atque  celare  cupiditatcm 
suam:  lioc  D.  Silanus  consul  in  hoc  ordinc,  hoc  meus 
etiam  conlega  dicebat;  neque  enim  quisquam  potest  ex- 
ercitum  cupcre  aperteque  petere,  ut  non  praetcxat  cupi- 
ditatem  triumphi.  quod  si  te  senatus  populusque  Ko-  57 
manus  aut  non  appetentem  aut  etiam  recusantem  behum 
suscipere,  excrcitum  ducere  coegisset,  tamen  erat  angusti 
animi  atque  demissi  iusti  triumphi  honorem  dignitatem- 
que  contemnere;  nam  ut  levitatis  est  inanem  aucupari 
rumorem  et  omnis  umbras  etiam  falsae  gloriae  consectari, 
sic  est  [levis]  animi  lucem  splcndoremque  fugientis  iustam 
gloriam,  qui  est  fructus  verae  virtutis  honestissimus,  rc- 


156  M.  TULLII  CICERONIS 

pudiarc;  ciim  vero  non  modo  non  postulantc  atqne  co- 
<^cntc,  sed  invito  atque  oppresso  senatu,  non  modo  nullo 
l)opuli  Komani  stndio,  sed  nullo  ferentc  sufFragium  libero, 
j)rovincia  tibi  ista  manuprctium  fucrit  [non]  eversae  per 
te  ct  pcrditae  civitatis,  cumque  omnium  tuorum  scelerum 
liaec  })actio  cxstiterit,  ut,  si  tu  totam  rcm  publicam  ne- 
fariis  latronibus  tradidisscs,  Macedonia  tibi  ob  cam  rem 
quibus  tu  vcllcs  finibus  traderetur,  cuni  cxliauriebas  ae- 
rarium,  cum  orbabas  Italiam  iuventute,  cum  mare  vastis- 
simum  hieme  transibas,  si  triumphum  contemnebas,  quae 
te,  praedo  amentissime,  nisi  praedae  ac  rapinarum  cupi- 

M  ditas  tam  cacca  rapiebat?  non  est  integrum  Cn.  Pompeio 
consilio  iam  uti  tuo.  erravit  enim;  non  gustarat  istam 
tuani  philosophiam:  ter  iam  honio  stukus  triumphavit. 
Crasse,  pudet  me  tui:  quid  est  quod  confccto  per  te  for- 
midolosissimo  belh)  coronam  illam  haurcam  tibi  tanto 
opcrc  dccerni  volucris  a  senatu?  P.  ServiH,  Q.  Metclle, 
C.  Curio,  L.  Afrani,  cur  hunc  non  audistis  tam  doctum 
liominem ,  tam  eruditum,  prius  quam  in  istum  erro- 
rem  induccreniini?  C.  ipsi  Pomptino,  necessario  mco, 
iam  non  est  integrum;  rchgionibus  enim  susccptis  im- 
j)cditur.  o  stukos  Camillos,  Curios,  Fabricios,  Cala- 
tinos,  Scipiones,  Marcellos,  Maximos!  amentem  Pau- 
lum!    rusticum  Marium!    nulHus  consiHi  patres   horum 

^,j  and)orum  consuhnn ,  qui  triumpharint !  scd  quoniam 
I^ractcrita  mutarc  non  possumus,  quid  cessat  hic  ho- 
nudhis,  ex  argilla  ct  luto  fictus  Epicurus,  dare  haec 
I^raeclara  praeccpta  sapientiae  cLarissimo  et  summo  im- 
l^eratori,  genero  suo?  fertur  ille  vir,  mihi  credc,  gloria; 
fiagrat  [ardct]  cupiditate  iusti  ct  magni  triumplii;  non 
ditHcit  eadcm  ista  quae  tu.  mitte  ad  cum  Hbcnum;  et 
si  iam  ipsc  coram  congrc(H  poteris,  meditare  quibus  vcr- 
bis  inccnsam  iUius  cu})iditatcm  comprimas  atque  restin- 
guas:  valcbis  apud  homincm  volitantem  gh)riae  cupidi- 
tatc  vir  modcratus  ct  constans,  apud  indoctum  cruditus, 
a})ud  gcncrum  soccr;  dices  enim,  ut  es  homo  factus  ad 
pcrsuadcndum,  concinnus,  [perfectus,]  }iolitus  ex  schola: 
*<}uid  cst,  Cacsar,  quod  tc  su})})licationes  totiens  iam 
«lccretac  tot  dicrum  tanto  0}ierc  dclcctent?  in  quibus 
homlnes   errore   ducuntur,   quas  di   ncglcgunt,    qui,    ut 


IN  L.  CALPURNIUM  PISONEM  ORATIO  58—62.  157 

noster  divinus  ille  dixit  Ej^icurus,  neque  propitii  cuiquam 
esse  solcnt  neque  irati.'  non  facies  fidem  scilicet,  cum 
haec  disputabis;  tibi  enim  et  esse  et  fuisse  videbit  iratos. 
vertes  te  ad  alteram  scholam;  disseres  de  triumpho:  'quid  go 
tandem  habet  iste  currus?  quid  vincti  ante  currum  du- 
ces?  quid  simulacra  oppidorum?  quid  aurum?  quid  ar- 
gentum?  quid  lcgati  in  equis  et  tribuni?  quid  clamor 
militum?  quid  tota  illa  pompa?  inania  sunt  ista,  mihi 
crede,  delectamenta  paene  puerorum,  captare  plausus, 
vehi  per  urbeni,  conspici  velle;  quibus  ex  rebus  nihil  est 
quod  solidum  tenere,  nihil  quod  referre  ad  voluptatem 
corporis  possis;  quin  tu  me  vides,  qui,  ex  qua  provincia  ci 
T.  Flamininus,  L.  Paulus,  Q.  Metellus,  T.  Didius,  in- 
numerabiles  alii  levitate  et  cupiditate  commoti  trium- 
pharunt,  ex  ea  sic  redii,  ut  ad  portam  Esquilinam  Mace- 
donicam  lauream  conculcarim,  ipse  cum  hominibus  quin- 
decim  male  vestitis  ad  portam  Caelimontanam  sitiens 
pervenerim;  quo  in  loco  mihi  libertus  praeclaro  impera- 
tori  domum  ex  hac  die  biduo  ante  conduxerat;  quae 
vacua  si  non  fuisset,  in  campo  Martio  mihi  tabernaculum 
conlocassem.  nummus  interea  mihi,  Caesar,  neglectis 
ferculis  triumphalibus  domi  manet  et  manebit:  rationes 
ad  aerarium  continuo,  sicut  lex  tua  iubebat,  detuli,  ne- 
que  alia  ulla  in  re  legi  tuae  parui;  quas  rationes  si  co- 
gnoris,  intelleges  nemini  plus  quam  mihi  litteras  pro- 
fuisse;  ita  enim  sunt  perscriptae  scite  et  litterate,  ut 
scriba,  ad  aerarium  qui  eas  rettulit,  [perscriptis  rationi- 
bus,]  secum  ipse,  caput  sinistra  manu  perfricans,  com- 
murmuratus  sit: 

ratio  quidem  hercle  apparet,  argentum  oV/frttf. ' 
hac  tu  oratione  non  dubito  quin  illum  iam  escendentem 
in  currum  revocare  possis.  o  tenebrae,  lutum,  sordes, 
o  paterni  generis  oblite,  materni  vix  memor!  ita  nescio 
quid  istuc  fractum,  humile,  demissum,  sordidum,  in- 
ferius  etiam  est,  quam  ut  Mediolanensi  praecone,  avo 
tuo,  dignum  esse  videatur.  L.  Crassus,  homo  sapien- 
tissimus  nostrae  civitatis,  specillis  prope  scrutatus  est 
Alpis,  ut,  ubi  hostis  non  erat,  ibi  triumphi  causam  ali- 
quam  quaereret;  eadem  cupiditate  vir  summo  ingemo 
praeditus,    C.  Cotta,   nullo  certo  hoste  flagravit:   eorum 


26 

(32 


158  M.  TULLII  CICERONIS 

neutcr  triunipliavit ,  quod  alteri  illum  hoiiorem  conlega, 
alteri  mors  praeripuit.  inrisa  est  abs  te  paulo  ante  M. 
l*isonis  cupiditas  triumpliandi,  a  qua  te  longe  dixisti  ab- 
liorrere;  qui  etiam  si  minus  magnum  bellum  gesserat,  ut 
abs  te  dictum  est,  tamen  istum  honorem  contemnendum 
non  putavit.  tu  eruditior  quam  Piso,  prudentior  quam 
Cotta,  abundantior  consilio,  ingenio,  sapientia  quam 
Crassus:   ea  contemnis,  quae  ilH  idiotae,  ut  tu  appellas, 

G3  praeclara  duxerunt.  quod  si  reprehendis,  quod  cupidi 
[coronae]  laureae  fuerint,  cum  bella  aut  parva  aut  nulla 
gessissent,  tu  tantis  nationibus  subactis,  tantis  rebus 
gestis,  minime  fructum  laborum  tuorum,  praemia  i^eri- 
culorum,  virtutis  insignia  contcmnere  debuisti.  neque 
vero  contempsisti,  sis  licet  Themista  sapientior,  sed  os 
tuum  ferreum  senatus  convitio  verberari  noluisti. 

lam  vides,  quoniam  quidem  ita  egomet  mihi  fui  ini- 
micus,  ut  me  tecuni  compararem,  et  digressum  meum  et 
absentiam  et  reditum  ita  longe  tuo  praestitisse,  ut  mihi 
illa  omnia  immortalem  gloriam  dederint,  tibi  sempiternam 

C4  turpitudinem  inflixerint.  num  etiam  in  hac  cotidiana  [ad- 
sidua]  urbanaque  vita  splendorem  tuum,  gratiam,  celebri- 
tatem  domesticam,  operam  forensem,  consihum,  auxihum, 
auctoritatem ,  sententiam  senatoriam  nobis  aut,  ut  verius 
dicam,  cuiquam  es  infimo  ac  despicatissimo  antelaturus? 

27  age,  senatus  odit  te,  quod  eum  tu  facere  iure  conccdis, 
adflictorem  ac  perditorem  non  modo  dignitatis  et  aucto- 
ritatis,  sed  omnino  ordinis  ac  nominis  sui;  videre  equites 
Romani  non  possunt,  quo  ex  ordine  vir  praestantissimus 
et  ornatissimus,  L.  Aelius,  est  te  consule  relegatus ; 
plebs  Komana  perditum  cupit,  in  cuius  tu  infamiam 
ea,  quae  per  hitrones,  y>cy  servos  de  me  egeras,  con- 
tuHsti;   Italia  cuncta  cxsecratur,  cuius  idem  tu  superbis- 

C5  simc  decreta  ct  preces  repudiasti.  fjic  luiius  odii  tanti 
ac  tam  univcrsi  pcricuhmi,  si  audes:  instant  post  ho- 
minum  memoriam  a})})aratissimi  magnificcntissimique 
ludi,  quales  non  modo  numquam  fuerunt,  sed  nc  quo 
modo  fieri  quidem  posthac  possint  possum  ullo  pacto 
suspicari:  da  tc  populo,  committe  ludis.  sibilum  metuis? 
ubi  sunt  vestrac  scholae?  nc  acclametur  times?  ne  id 
(}uidem  est  C!irarc  philosophi.    manus  tibi  nc  adferantur? 


IN  L.  CALPURNIUM  PISONEM  ORATIO  63— G8.    159 

dolor  enim  est  malum,  ut  tu  disputas;  existlmatio,  dede- 
cus,  infamia,  turpitudo  vcrba  atque  ineptiae.  sed  de 
hoc  non  dubito:  non  audebit  accedere  ad  ludos.  convi- 
vium  publicum  non  dignitatis  causa  inibit  —  nisi  forte 
ut  cum  patribus  conscriptis,  hoc  est,  cum  amatoribus 
suis,  cenet  —  sed  plane  animi  sui  causa:  ludos  nobis 
idiotis  relinquet;  solet  enim  in  disjuitationibus  suis  ocu-  cg 
lorum  et  aurium  delectationi  abdominis  voluptates  ante- 
fcrre.  nam  quod  vobis  iste  tantum  modo  improbus,  cru- 
delis,  olim  furuncuhis,  nunc  vcro  etiam  rapax,  quod  sor- 
djdus,  quod  contumux,  quod  supcrbus,  quod  fallax,  quod 
perfidiosus,  quod  inq)udens,  quod  audax  esse  videtur, 
nihil  scitote  esse  luxuriosius,  nihil  hbidinosius,  nihil  po- 
sterius,  nihil  nequius.  luxuriem  autem  nohte  in  isto 
lianc  *  cogitare:  est  enim  quaedam,  quamquam  omnis  67 
est  vitiosa  atque  turpis,  tamen  ingenuo  ac  hbero  dignior: 
nihil  apud  hunc  lautum,  nihil  elegans,  nihil  exquisitum 
—  laudabo  inimicum  —  quin  ne  magno  opere  quidem 
quicquam  praeter  hbidines  sumptuosum:  toreuma  nul- 
hmi;  maximi  cahces,  et  ei,  ne  contemnere  suos  videatur, 
Phicentini;  exstructa  mensa  non  conchyhis  aut  piscibus, 
sed  muka  carne  subrancida;  servi  sordidati  ministrant, 
non  nuhi  etiam  senes;  idem  coquus,  idem  atriensis;  pistor 
domi  nuhus,  nuha  cella;  panis  et  vinum  a  propola  atque 
de  cupa;  Graeci  stipati,  quini  in  lectis,  saepe  phu'es:  ipse 
solus,  bibitur  usque  eo,  dum  de  doho  imo  ministretur. 
ubi  gaUi  cantum  audivit,  avum  suum  revixisse  putat; 
mensam  tohi  iubet.  dicet  ahquls:  unde  tibi  haec  nota 
sunt?  non  mehercules  contumehae  causa  describam  quem- 
quam,  praesertim  ingeniosum  hominem  atque  eruditum, 
cui  generi  esse  ego  iratus,  ne  si  cupiam  quidem,  possum. 
est  quidam  Graecus,  qui  cum  isto  vivit,  homo,  ut  vere 
dicam  —  sic  enim  cognovi  —  humanus,  sedtamdiu,  quam 
diu  cum  ahis  est  aut  ipse  secum:  is  cum  istum  adulescen- 
tem,  iam  tum  hac  dis  irata  fronte  vidisset,  non  fastidivit 
eius  amicitiam,  cum  csset  praesertim  appetitus :  dedit  se  in 
eonsuetudinem,  sic  ut  prorsus  una  viveret,  nec  fere  um- 
quam  ab  eo  discederet.  non  apud  indoctos,  sed,  ut  ego 
arbitror,  in  homlnum  eruditissimorum  et  humanissimorum 
coetu  loquor.   audistis  profecto  dici  philosophos  Epicureos 


28 

68 


IGO  M.  TULLII  CICERONIS 

omnis  res,  quae  sint  homini  expetcndac,  voluptate  metiri; 
rectcne  an  secus,  nihil  ad  nos,  aut,  si  ad  nos,  nihil  ad  hoc 
tempus;  sed  tamcn  lubricum  gcnus  orationis  adulescenti 
ci)  non  acriter  mtellcgenti  est  saepe  praeceps :  itaque  admis- 
sarius  iste,  simul  audivit  volui3tatcm  a  philosopho  tanto 
opere  laudari,  nihil  cxpiscatus  est:  sic  suos  sensus  volupta- 
rios  omnis  incitavit,  sic  ad  iUius  hanc  orationcm  adhinni- 
vit,  ut  non  magistrum  virtutis,  sed  auctorem  libidinis  a  se 
illum  inventum  arbitraretur.  Graecus  primo  distinguere 
ct  dividere  illa  quem  ad  modum  dicercntur:  iste  claudus, 
quem  ad  modum  aiunt,  pilam  rctinere;  quod  acceperat, 
testificari,  tabclhis  obsignarc  veile,  Epicurum  desertum 
dicere;  etcnim  dicit,  ut  opinor,  se  nulluni  bonum  intelle- 

70  gere  posse  dcmptis  corporis  voluptatibus.  quid  muha? 
Graecus  facilis  et  valde  venustus   nimis  j^ugnax  contra 

29  impcratorem  populi  Romani  cssc  nokiit.  cst  autem  hic, 
de  quo  loquor,  non  philosopliia  solum,  scd  etiam  cetcris 
studiis,  quac  fcre  [ceteros]  Epicureos  neglegcre  dicunt, 
})erpolitus;  poema  porro  facit  ita  festivum,  ita  concinnum, 
ita  elegans,  nihil  ut  ficri  j^ossit  argutius;  in  quo  repre- 
hendat  eum  licct,  si  qui  volet,  modo  lcviter,  non  ut  im- 
purum,  non  ut  improbum,  non  ut  audacem,  sed  ut  Grae- 
culum,  ut  adscntatorem,  ut  poctam.  devenit  autem  seu 
potius  incidit  in  istum  eodem  deceptus  supercilio,  Grae- 
cus  atque  advcna,  quo  tot  sai^icntcs  et  tanta  civitas. 
revocare  se  non  poterat  famiharitate  implicatus  et  simul 
inconstantiae  famam  verebatur.  rogatus,  invitatus,  coa- 
ctus,  ita  multa  ad  istum  de  ipso  quoque  scripsit,  ut  oninis 
hominis  libidincs,  omnia  stupra,  omnia  ccnarum  convi- 
viorumquc  gcnera,   adulteria  dcni(pic  cius  dclicatissimis 

71  versibus  expresscrit;  in  quibus,  si  qui  velit,  possit  istius 
tauKiuam  in  s])eculo  vitam  intucri:  ex  quibus  multa  a 
multis  lecta  et  audita  recitarem,  ni  vererer  ne  hoc  ipsum 
genus  orationis,  quo  nunc  utor,  ab  liuius  loci  more  ab- 
horrcrct:  et  simul  dc  ij)so,  qui  scripsit,  dctrahi  nihil  volo, 
qui  si  fuissct  in  dIsci])ulo  comparando  mcliore  fortuna, 
fortiisse  austerior  et  gravior  esse  potuisset;  scd  eum  ca- 
sus  in  hanc  consuctudinem  scribcndi  induxit,  philosopho 
valdc  indignam:  si  quidcm  philosoj)liia,  ut  fertur,  virtutis 
continct  ct  officii  ct  bcne  vivcndi  discij)linam;  quam  qui 


IN  L.  CALPURNIUM  PISONEM  ORATIO  G9-75.    161 

profitctur,  gravisslmam  sustincre  mihi  pcrsonam  videtur; 
scd  idcm  casus  illum  ignarum  quid  profiterctur,  cum  se  72 
philosoplium  csse  diccret,   istius  impurissimae  atque  in- 
tempcrantissimae  pecudis   caeno  et   sordibus   inquinavit. 
qui   modo  cum  rcs  gcstas  consulatus   mei   conlaudasset, 
quae   quidcni   conLiudatio   hominis    turpissimi   mihi  ipsi 
crat  pacne  turpis,   *non  illa  tibi'  inquit  *invidia  nocuit, 
sed  vcrsus  tui.'  nimis  magna  poena  te  consule  constituta 
est  sive  malo  poetae  sive  libero.    'scripsisti  cnim:  cedant 
arma  togae.'     quid  tum?  *hacc  res  tibi  fluctus  illos  cxci- 
tavit.'     at   hoc  nusquam   oplnor   scriptum   fuissc  in   illo 
elogio,  quod  te  considc  in  scpulcro  rei  publicae  inclsum 
est;    velitis  iubcatis,  ut,  quod  M.  Ciccro  vcrsum  fccerit, 
sed  quod  vindicarit.    vcrum  tamcn,  quoniam  te  nonAri-  ^^ 
starchum,  scd  Phalarin  grammaticum  liabemus,  qui  non 
notam   apponas   ad   malum   versum,    sed  poetam   armls 
persequare,  scire  cupio  quid  tandcm  in  isto  vcrsu  repre- 
liendas:   cedant  arma  togae.     *tuae  dicis'   inquit   *togae 
summum  imperatorem  esse   cessurum.'     quid   nunc   te, 
asine,  litteras  doceam?  non  opus  est  verbis,  sed  fustibus. 
non  dixi  hanc  togam,  qua  sum  amictus,  nec  arma  scutum 
aut  gladlum  unius  impcratoris,  scd  quia  pacis  est  insigne 
et  otii  toga,   contra   autem   arma  tumultus  atque   bclli, 
poetarum  more  cum  locutus  smn,  hoc  intellegi  volui,  bel- 
lum  ac  tumultum  paci  atque  otio  concessurum.     quacre  74 
ex  familiari  tuo,iGraeco  illo  pocta:  probabit  gcnus  ipsum 
et  agnoscet  neque  te  nihll  sapere  mirabitur.  *at  in  altero 
illo'   inquit  'haeres:   concedat  laurea  laudi.'     immo   me 
hcrcule,  habeo  tibi  gratiam;   haererem  enim,  nisi  tu  me 
cxpcdisscs.     nam   cum  tu  timidus  ac  tremcns  tuis   ipse 
furacisslmis  manibus  dctractam  e  cruentis  fascibus  lau- 
ream  ad  portam  EsquIIInam  abiecisti,  indicasti  non  modo 
amplissimac,   scd  etiam  minimae  laudi  lauream  conces- 
sisse.     atque  ista  oratione  hoc  tamen  intellegi,  scelerate, 
vis,  Pompcium  inimlcum  mihi  isto  versu  esse  factum;  ut, 
si  versus  mihi  nocucrit,  ab  eo,  qucm  is  vcrsus  ofFcnderlt, 
videatur  mihi  pcrnicies  esse  quacsita.    omitto  nihil  istum  75 
versum  pcrtinuisse  ad   illum;   non  fuisse  meum,   quem 
quantum  potuissem  multis  saepe  orationibus  scriptisque 
decorasscm,   hunc  uno   vlolare  vcrsu.     sed  sit  offensus. 

Ciccronis  t)o/.  V.  H 


1G2  IM.  TULLII  CICERONIS 

prlmo  nonne  compensabit  cum  uno  vcrsiculo  tot  mea 
volumina  laudum  suarum?  quod  si  esset  commotus,  ad 
pernicicmne  non  dicam  amicissimi,  non  ita  de  sua  laude 
meriti,  non  ita  de  re  publica,  non  consularis,  non  sena- 
toris,   non  civis,   non  liberi:   in   hominis  caput  ille  tam 

31  crudelis  propter  versum  fuisset?  tu  quid,  tu  apud  quos, 
tu  de  quo  dicas  intellegis?  complccti  vis  amplissimos 
viros  ad  tuum  et  Gabinii  scelus,  neque  id  occulte;  nam 
paulo  ante  dixisti  me  cum  eis  confligere,  quos  despice- 
rem;  non  attingere  eos,  qui  plus  possent,  quibus  iratus 
esse  deberem.  quorum  quidem  —  quis  enim  non  intelle- 
git  quos  dicas?  —  quamquam  non  est  causa  una  omnium, 

7G  tamen  est  omnium  mihi  probata.  me  Cn.  Pompeius 
niultis  obsistentibus  eius  erga  me  studio  atque  amori 
semper  dilexit,  semper  sua  coniunctione  dignissimum  iu- 
dicavit,  semper  non  modo  incohnnem,  sed  etiam  amplis- 
simum  atque  ornatissimum  vohiit  esse.  vestrae  fraudes, 
vestrum  scelus,  vestrae  criminationes  insidiarum  mearum, 
illius  periculorum,  nefarie  fictae,  simul  eorum,  qui  fami- 
liaritatis  licentia  suorum  improbissimorum  sermonum  do- 
micihum  in  auribus  eius  impulsu  vestro  conlocarant 
[vestrae  cupiditates  provinciarum  cfFecerunt],  ut  ego  ex- 
chiderer,  omnesque,  qui  mecum  ihius  gloriam,  qui  rem 
pubhcam  salvam  esse  cupiebant,  sermone  atque  aditu 
prohiberentur  —  quibus  rebus  est  perfectum,  ut  illi  plane 
stare  in  suo  iudicio  non  liceret,  cum  certi  homines  non 
studium  eius  a  me  alienassent,  sed  auxihum  retardassent. 

77  nonne  ad  te  L.  Lentulus,  qui  tum  erat  praetor,  non  Q. 
Sanga,  non  L.  Torquatus  pater,  non  M.  Lucullus  venit? 
qui  omnes  ad  eum  multique  mortales  oratum  in  Albanum 
obsecratumque  vencrant,  ut  ne  mcas  fortunas  desererct 
cum  rei  pubhcae  sahite  coniunctas:  quos  ihe  ad  te  et  ad 
tuum  conlegam  rcmisit,  ut  causam  pubhcam  susciperetis, 
ut  ad  senatum  referretis;  se  contra  armatum  tribunum 
plcbis  sine  pubhco  consilio  decertare  nolle,  consuhbus  ex 
senatus   consulto   rem   j)ubhcam    defendentibus   se  arma 

7»  sumpturum.  ecquid,  infehx,  recordaris  quid  responderis? 
in  quo  illi  omnes  quidem,  sed  Torquatus  praeter  ceteros 
furebat  contumacia  resjionsi  tui,  te  non  esse  tam  fortem, 
quam  ipse  Torquatus  in  consulatu  fuisset,  aut  ego;  nilill 


IN  L.  CALPURXIUM  riSOXEM  OIIATIO  76— 8L    163 

opus  esse  armls,  nlhil  contentione;  me  posse  rcm  publi- 
cam  itcrum  scrvare,  si  cessisscm;  infinitam  cacdem  fore, 
si  restitissem;  dcinde  ad  extrcmum,  ncque  sc  neque  ge- 
nerum  neque  conlegam  suum  tribuno  plebis  defuturum. 
liic  tu,  hostis  ac  proditor,  aliis  me  inimiciorcm  quam  tibi 
dcbcre  csse  dicis?  ef>'0  C.  Cacsarcm  non  cadcm  dc  re  pu-  ^- 
bHca  sensisse  quae  mc  scio;  sed  tamen,  quod  iam  de  eo 
his  audientibus  sacpe  dixi,  me  ille  sui  totlus  consulatus 
eorumque  honorum,  quos   cum  2n'oximis  communicavit, 
socium  essc  voluit,  detuHt,  invitavit,  rogavit;  non  sum  — 
proptcr  nimiam  fortasse  constantiac  cupiditatcm  —  ad- 
ductus  ad  causam;  non  postulabam,  ut  ei  carissimus  cs- 
sem,   cuius  ego  ne  bcneficiis  quidcm  scntcntlam   meam 
tradidissem.   adducta  rcs  in  ccrtamcn  te  consule  putaba- 
tur,  utrum  quae  superiore  anno  ille  gessisset  manerent  an 
rescindcrentur.     quid  loquar  plura?  si  tantum  ille  in  me 
esse  uno  i'oboris  et  virtutis  putavit,  ut,  quae  ipse  gcsserat, 
conciderent,  si  ego  restitissem,  cur  cgo  non  ignoscam,  si 
anteposuit  suam  salutem  meae?  sed  praeterita  mitto.  me  so 
ut  Cn.  Pompeius  omnibus  studiis  suis,  laboribus,   vitae 
pcricuHs   complexus  est,   cum  municipia  pro  me  adiret, 
ItaHae  fidem  implorarct,  P.  Lentulo  consuH,  auctori  sa- 
lutis  meae,  frequens  adsidcret,  scnatus  sententiam  prac- 
staret,   in   contionibus  non  modo  se  defensorem  salutis 
meae,   sed   etiam  suppHcem  pro  me  profitcretur,   huius 
voluntatis  cum,   quem  muHum  posse  intcHcgcbat,   mihi 
non   inimicum   esse   cognorat,  socium  sibi  et  adiutorem 
[C.  Caesarem]  adiunxit.      iam  vides  me  tibi  non  inimi- 
cum,   sed  hostem,   ilHs,   quos  dcscribis,  non  modo  non 
iratum,  scd  etiam  amicum  esse  debcre?  quorum  altcr,  id 
quod  mcmincro,  scmper  aeque  mihi  amicus  fuit  ac  sibi, 
aher,   id   quod  obHviscar,   sibi  aHquando  amicior  quam 
mihi.     dcinde  hoc  ita  fit,   ut  viri  fortcs,   ctiam  si  fcrro  8i 
intcr  se  comminus  dccertarint,  tamen  iHud  contentionis 
odium  simul  cum  ipsa  pugna  armisque  dcponant;  ncque 
me  ihc  odisse  potuit  umquam,  ne  tum  quidcm,  cum  dis- 
sidebamus:  habct  hoc  virtus,  quam  tu  nc  de  facic  qui- 
dem  nosti,    ut  viros    fortis   species   eius   et  pulchritudo 
etiam  in  hoste  posita  delectet.   equidem  dicam  ex  animo,  33 
patres  conscripti,  quod  sentio  et  quod  vobis  audientibus 


16-4  M.  TrLLIl  CICEIIOXIS 

saepe  iam   dixl:    si   mihi    mmiquam   amicus   C.    Caesar 

fuisset,  si  semper  iratus,   si  semper  aspernaretur  amici- 

tiam    meam    scquc    milii    implacabilem    incxj)iabilemquc 

jiracbcrct,  tamcn  ei,  cum  tantas  res  gcssisset  gercretquc 

cotidic,  non  amicus  csse  non  possem,  cuius  cgo  impcrium, 

non  Alpium  vallum  contra  ascensum  transgressionemque 

Gallorum,  n(mKlicni  fossam  gurgitibus  illis  redundantem, 

Gcrmanorum   immanissimis  gentibus    obicio   et   oppono; 

82  [perfecit  illc,   ut  si  montcs  rescdlssent,   amncs  cxaruis- 

sent,   non  naturae  praesidlo,   sed  vlctoria  sua  rebusquc 

gcstis  Italiam   nuuiitam   haberemus.]     sed   cum  mc  ex- 

petat,   diligat,   omni  laudc  dignum  putet,   tu  mc  a  tuis 

inlmicltlls  ad   simultatcm  rcvoeabis?    slc   tuls    scclcrlbus 

rcl  publicac  practcrlta  fata  refrlcabis?  quod  quldcm  tu, 

qui  bcne  nosses  coniunctionem  meam  et  Caesaris,  elude- 

bas,   cum  a  me   tremciitlbus  onmino  labrls,   sed   tamen 

cur   tibi   nomcn   non   dcferrem  requircbas.     quamquam, 

quod  ad  me  attlnet, 

numquam  istam  immlnuam  curam  infitiando  tibi, 

tamcn   est  milii   considerandum   quantum   illi   tantis   rei 

publicae  negotiis  tantoque  bello  impcdito  ego  homo  ami- 

clssunus  sollicltudinis  at(jue  onerls  imponam;  ncc  dcspcro 

tamen,   quamquam  languet  iuvcntus  ncc  pcrindc   at(pie 

dcbcbat  in  laudls  et  gloriae  cuplditate  versatur,   futuros 

allquos   qui   abiectum    hoc   cadaver   consularibus   spolils 

nudare   non  nolint,   pracscrtim  tam  adfllcto,   tam  ino])i, 

tani  infirmo,   tam  cncrvato  reo;   (|ui  te  ita  gcsserls,   ut 

timcrcs  ne  indlgnus  bencficlo  vldcrerls,   nlsi  cius,  a  quo 

missus  eras,  simillimus  exstitisses. 

^^         An   vcro   tu   i)arum  putas   Invcstm-atas   cssc  a  nobis 
b;j  .     .  ....  .      . 

labis  im})crll  tul  straglsque  provinciae?  quas  quldcm  nos 

non  vcstiglls  odorantcs  Ingrcssus  tuos,  sed  totis  voluta- 

tlonlbus  corporls  et  cublllbus  pcrsecuti  sumus;  notata  a 

nobis  sunt  ct  prlma  illa  scelera  in  advcntu,  cum,  acccpta 

pecunia   a  Dyrrachinis   ob   neccm   liospltls   tui   Platoris, 

clus  ipslus  donnun  dcvcrtlstl,  culus  sangulncm  addlxcras, 

cum(|ue,  scrvis  sjnq^lionlacls  ct  allls  muucrlbus  acceptls, 

tlmentcm  nudtum(pie  dubitantem  confirmasti  ct  Thessa- 

lonicam  fidc  tua  vcnirc  iussisti:  qucm  nc  maiorum  qui- 

dcin   more  sui^pllclo  adfccisti,   cum  mlscr  illc  sccuribus 


IN  L.  CALrURNIUM  PISONEM  ORATIO  82—86.    165 

hospitls  sui  cervices  subicere  gestirct,  scd  ei  medico, 
liuciii  tecum  tum  eduxcras,  impcrasti,  ut  vcnas  hominis 
incidcrct;  cum  quidcm  tibi  ctiam  acccssio  fuit  ad  nccem  84 
Phitoris  Plcuratus  cius  comcs,  qucni  necasti  verbcribus 
sunnna  scncctute  confcctum.  idcmque  tu  Rabocentum, 
Bcssicae  gentis  principem,  cum  [tc]  trecentis  talcntis  regi 
Cotyi  vendidisses,  securi  percussisti,  cum  ille  ad  tc  lega- 
tus  in  castra  vcnissct  et  tibi  magna  pracsidia  [auxilia]  a 
Bcssis  pcditum  cquitumquc  pollicerctur,  neque  cum  solum, 
scd  etiam  cctcros  lcgatos,  qui  simul  vcncrant;  quorum 
onniium  capita  regi  Cotyi  vendidisti.  Denscletis,  quac 
natio  semper  obocdicns  huic  impcrlo  ctiam  in  illa  omnium 
barbarorum  defcctlonc  ]\JacedonIam  C.  Sentlo  praetorc 
tutata  cst,  ncfarlum  belluni  ct  crudclc  Intullsti,  cisque 
cum  fidcllsslmls  soclis  utl  posscs,  hostibus  uti  accrrimls 
mahiistl.  ita  perpetuos  dcfcnsores  Maccdoniac  vexatores 
ac  praedatores  efFecIstl:  vcctigaha  nostra  perturbarunt, 
urbis  ccpcrunt,  vastarunt  agros,  soclos  nostros  in  servi- 
tutcm  abduxerimt,  famihas  abripuerunt,  pecus  abcgcrunt, 
Thcssaloniccnsis,  cum  0})pIdo  dcspcrasscnt,  nuniire  arccm 
cocgerunt.  a  tc  lovis  Urli  fanum  antiquissimum  barba-  ^^ 
rorum  sanctissimumquc  dlrcptum  est;  tua  scelera  dl  im- 
niortales  in  nostros  mlHtcs  expiavcrunt;  qul  cum  uno 
gcncre  morbi  adfllgcrcntur  nccjuc  sc  rccrcare  qulsquam 
posset,  qui  scmcl  incldlssct,  dubltabat  ncmo  quln  vlolati 
hospites,  lcgatl  necati,  pacati  atque  socil  ncfarlo  bcllo 
lacessiti,  fana  vexata  lianc  tantam  cfficcrent  vastltatem. 
cognoscis  cx  particuhi  j)arva  scclerum  et  crudcHtatls  tuac 
gcnus  unlvcrsum.  quid  avarltiae,  quae  crimlnibus  in-  86 

fmltis  implicata  cst,  sunnnam  nunc  expHccm?  gencratim 
ca,  quae  maxlme  nota  sunt,  dicam:  nonne  sestertium 
centlens  et  octogicns ,  quod  quasi  vasarii  nomlne  in  ven- 
dltione  niei  capltls  ascripseras,  ex  aerario  tibi  attrlbutum, 
liomae  in  quacstu  rcHquIsti?  nonne,  cum  cc  talcnta  tibi 
Apononiatac  Komae  dcdisscnt,  ne  pccunias  crcdltas  sol- 
vcrent,  ultro  FuficHum,  equitcm  Romanum,  homincm  or- 
natissimum,  crcditorcm  debltoribus  suis  addixisti?  nonne, 
hil)crna  cum  legato  pracfcctoque  tuo  Iradldisscs,  evertisti 
mlscras  funditus  civitates,  quae  non  solum  bonis  sunt 
exhaustae,  sed  ctlam  ncfarias  Hbidinum  contumcllas  tur- 


JOO  M.  'iULLll  CICERONIS 

pitudhics(juc  8ul)ici'uiit?  qui  modus  tibi  fuit  frumentl 
jiestimandi?  (jui  Ii(jnorarii?  si  quidem  potest  vi  et  metu 
extortum  lionorarium  nominari.  quod  cuin  peraeque 
omnes,  tum  acerbissime  Boeotii  et  Bjzantii,  Cherrone- 
sus  et  Thessalonica  sensit.  unus  tu  dominus ,  unus 
acstimator,  unus  vcnditor  tota  in  provincia  pcr  triennium 

^>G  frumenti  omnis  fuisti.  quid  ego  rerum  capitalium  quae- 
stlones,  reorum  pactioncs,  rcdcmptioncs,  accrbisslmas 
damnationes,  libidinoslssimas  llberationes  proferam?  tan- 
tum  locum  allqucm  cum  niihi  notum  csse  scnscrls,  tecum 
ipse  llcebit  quot  in  eo  genere  et  quanta  slnt  crlmina 
recordcre.  quid?  illam  armorum  officinam  ecquid  recor- 
daris,  cum  omni  totius  provinclae  pecore  compulso  pel- 
lium  nomliie  onincm  quacstum  illum  domcstlcum  patcr- 
numque  rcnovasti?  vldcras  cnim  grandis  iam  pucr  bcllo 
Italico  repleri  quacstu  vcstram  domum,  cum  patcr  armis 
faciendis  tuus  praefulssct.  quld?  vectlgalem  provlnciam, 
singulis  rcbus,  (|uaecumque  venirent,  certo  portorio  im- 
poslto,  scrvis  tuls  [publicanls]  a  te  factamessc  mcmlnisti? 

bs  (|uld?  ccnturiatus  palam  venditos?  quid?  pcr  tuum  ser- 
volum  ordlncs  adsignatos?  quid?  stipcndlum  militibus 
pcr  omnls  annos  a  civltatibus,  mensls  palam  propositis, 
csse  numcratum?  quid  illa  in  Pontum  profcctlo  et  cona- 
tus  tuus?  quid  dcbllitatio  atque  ablcctio  aninii  tui,  Ma- 
cedonia  practoria  nuntiata,  cum  tii  non  solum,  quod  tibi 
succederctur,  sed  quod  Gablnlo  non  succedcretur,  ex- 
sanguis  ct  mortuus  concidisti?  quid  quacstor  acdiliciis 
rcicctis  jiracposltus?  lcgatorum  tuorum  optlmus  abs  te 
qulsque  vlolatus?  trlbuni  militarcs  non  rcccpti?  M.  Bae- 

8J  bius,  vir  fortis,  Interfcctus  lussu  tuo?  quid?  quod  tu 
toticns  dlffidens  ac  dcsperans  rebus  tuis,  in  sordlbus, 
lamentis  luctuque  iaculstl?  quod  populari  illi  sacerdoti 
sesccntos  ad  bcstias  socios  stlpcndlarlosquc  mlslsti? 
quod,  ciun  sustcntare  vix  jiosscs  macrorcm  tuum  dolo- 
remque  deccssionis,  Sainothraciam  te  primuni,  post  indc 
Thasum  cum  tuis  tenerls  saltatoribus  et  cum  Autobulo, 
Athamantc,  Tlmocle ,  formosis  fratrlbus ,  contullstl? 
quod,  inde  te  rccipicns,  in  vllla  Euchadiac,  quac  fuit 
uxor  Excccsti,  iaculsti  maercns  aliquot  dics,  atipic  inde 
obsolctus  Thessalonicam  onmibus  inscicntibus  noctuque 


INL.  CALPUKNIUM  PISONEM  OKATIO  87  —  92.     1G7 

venisti?  qiiod,  cum  conciirsum  plorantium  ac  tempcsta- 
tem  quercllarum  ferre  non  posses,  in  oppidum  devium 
Bcroeam  profugisti;  quo  in  oppido  cum  tibi  spe  falsa, 
quod  Q.  Ancliarium  non  esse  successurum  putares,  ani- 
mos  rumor  inflasset,  quo  te  modo  ad  tuam  intemperan- 
tiam,  scelerate,  innovasti?  mitto  aurum  coronarium,  quod  ^"^ 
te  diutissime  torsit,  cum  modo  velles,  modo  nolles.  lcx 
enim  generi  tui  et  decerni  et  [te]  accipere  vetabat  nisi 
decreto  triumplio:  in  quo  tu,  accepta  tamen  et  devorata 
pecunia,  ut  in  Achaeorum  centum  talentis,  evomere  non 
poteras,  vocabula  tantum  pecuniarum  et  genera  muta- 
bas.  mitto  diplomata  tota  in  provincia  passini  data; 
niitto  numerum  navium  summamque  j^raedae;  mitto  ra- 
tionem  exacti  imperatique  frumenti;  mitto  ereptam  liber- 
tatem  populis  ac  singulis,  qui  erant  adfecti  praemiis 
nominatim,  quorum  nihil  est  quod  non  sit  lege  luHa  [ne 
fieri  liceat]  sanctum  dihgenter.  Aetoliam,  quae  procul  a  9i 
barbaris  disiuncta  [est]  gentibus,  in  sinu  pacis  posita, 
medio  fere  Graeciae  gremio  continetur,  oPoena  et  Furia 
sociorum!  decedens  miseram  perdidisti.  Arsinoen,  Stra- 
tum,  Naupactum,  ut  modo  tute  indicasti,  nobihs  url)is 
atque  pleiias  fateris  ab  hostibus  esse  captas.  quibus 
autem  hostibus?  nempe  eis,  quos  tu  Ambraciae  sedens, 
primo  tuo  adventu  ex  oppidis  Agrianum  atque  Dolopum 
demigrare  et  aras  et  focos  rcHnquere  coc'gisti.  lioc  tu  in 
exitu,  praeclare  imperator,  cum  tibi  ad  pristinas  cladis 
accessio  fuisset  Aetoliae  repentinus  interitus,  exercitum 
dimisisti,  neque  ullam  poenam,  quae  tanto  facinori  de- 
beretur,  non  mahiisti  subire  quam  numerum  tuorum  mi- 
liturn  rchquiasque  recognoscere.  atque  ut  duorum  Epicu-  38 
reorum  similitudinem  in  re  militari  imperioque  videatis, 
xAlbucius,  cum  in  Sardinia  triumphasset,  Komac  damna- 
tus  est:  hic  cum  similem  exitum  exspectaret,  in  Mace- 
donia  tropaea  posuit ;  eaque,  quae  bellicae  Laudis  victoriae- 
que  omnes  gentes  insignia  et  monumenta  esse  voluerunt, 
uoster  hic  praeposterus  imperator  amissorum  oppidorum, 
caesarum  legionum,  provinciae  praesidio  et  rehquis  mih- 
tibus  orbatae  ad  sempiternum  dedecus  sui  generis  et 
nominis  funesta  indicia  constituit;  idemque,  ut  esset 
quod  in  basi  tropaeorum  inscribi  incidique  posset,  Dyrra- 


168  M.  TULLIl  CICERONIS 

cliium  ut  vcnlt  clcccdcns,  obscssus  cst  ab  eis  ipsis  militi- 
bus,  quos  paulo  antc  Torquato  rcspondit  bcncficii  causa 

d3  a  sc  essc  diniissos;  quibus  cum  iuratus  adfirmassct  se 
quac  dcbcrcntur  postero  dic  persoluturum ,  domum  sc 
abdidit;  indc  noctc  intcmpcsta,  crcpidatus,  vcstc  scrvili 
navcm  consccndit  Brundisiumquc  vitavit  ct  ultimas  Ha- 
driani  maris  oras  pctivit:  cum  intcrim  Dyrracliii  milites 
donunn,  in  qua  istum  essc  arbitrarcntur,  obsidcre  coepe- 
runt  et,  cum  laterc  homincm  putarent,  ignis  circumde- 
dcrunt:  quo  mctu  commoti  Dyrrachini  profugisse  noctu 
crcpidatum  impcratorcm  indicavcrunt;  illi  autcm  statuam 
istius  pcrsimilcm,  quam  starc  cclcbcrrimo  in  loco  volue- 
rat,  ne  suavissimi  hominis  memoria  moreretur,  dcturbant, 
adfligunt,  comminuunt,  dissipant.  sic  odium,  quod  m 
ipsum   attulcrant,   id  in   cius   imagincm   ac   simulacrum 

'J4  profudcrunt.  quac  cum  ita  sint  —  non  enim  dubito  quin 
cum  hacc,  quac  cxccllunt,  me  nossc  vidcas,  non  cxisti- 
mes  mcdiam  illam  partcm  et  turbam  flagitiorum  tuorum 
mihi  csse  inauditam  — ,  nihil  est  quod  me  hortcre,  nilul 
[est]  quod  invites.  admoncri  mc  satis  est;  admoncbit 
autem  nemo  alius  nisi  rci  publicae  tcmpus;  quod  mihi 
quidcm   magis   vidctur   quam  tu  umquam   arbitratus  es 

39  uppropinquare:  ecquid  vides,  ccquid  scntis  lege  iudicia- 
ria  lata  quos  postliac  iudiccs  sinms  habituri?  ncque  Icge- 
tur,  quisquis  volucrit,  ncc,  quisquis  nolucrit,  non  Icgctur. 
nulli  conicicntur  in  illum  ordincm,  nulli  cximcntur:  non 
ambitio  ad  gratiam,  non  iniquitas  ad  insimulationcm  | 
conicietur:  iiidices  iudicabunt  ci,  quos  lex  ipsa,  non  quos 
liominum  libido  dclcgerit.  quod  cum  ita  sit,  mihi  crcde, 
ncmincm  invitum  invitabis:  rcs  ipsa  ct  rci  i^ubHcac  tcm- 
])us  aut  me  ipsum,  quod  nolim,  aut  alium  qucmpiam  aut 
invitabit  aut  dcliortabitur. 

95  Equidem,  ut  j)auIo  ante  dixi,  non  cadem  supplicia 
esse  in  homiuibus  cxistimo,  quac  fortassc  plcriquc, 
damnationcs,  expulsiones,  necis:  dcnique  nullam  mihi 
pocnam  vidctur  habcre  id,  quod  accidcrc  innocentij 
quod  forti,  quod  sapienti,  quod  bono  viro  ct  civi  potcst. 
damnatio  ista,  quae  in  tc  flagitatur,  obtigit  P.  KutiHo, 
quod  s])ccimcn  liabuit  Iiic  civis  innoccntiac :  maior 
mihi  iudicum  et   rci   publicae  ])oena  ilhi  visa  est  quam 


40 

9(> 


IN  L.  CALPURXIUM  PISONP^M  ORATIO  93-97.  1G9 

Rutilil.  L.  Opimius  eiectus  est  e  patria,  is  qui  et  post 
praeturam  et  consul  maximis  rcm  publicam  pcriculis 
liberarat:  non  in  co,  cui  facta  est  iniuria,  sed  in  eis, 
qui  fcccrunt,  sccleris  et  conscicntiae  poena  remansit.  at 
contra  bis  Catilina  absolutus  est;  emissus  etiam  illc  auctor 
tuus  provinciac,  cum  stuprum  Bonae  deae  pulvinaribus 
intulisset :  quis  fuit  in  tanta  civitate  qui  illum  incesto 
liberatum,  non  eos,  qui  ita  iudicarint,  pari  scelere  ob- 
strictos  arbitraretur?  an  ego  exspectcm,  dum  de  te  quin- 
que  et  septuaginta  tabcUae  diribcantur,  dc  quo  iam 
pridcm  omnes  mortales  omnium  generum,  actatum,  or- 
dinum  iudicaverunt?  quis  enim  te  aditu,  quis  ullo  ho- 
nore,  quis  dcnique  communi  salutatione  dignum  putet? 
omncs  memoriam  consulatus  tui,  facta,  mores,  facicm 
denique  ac  nomen  a  re  publica  detcstantur:  lcgati,  qui 
una  fucre,  alienati;  tribuni  militum  inimici;  centuriones, 
et  si  qui  ex  tanto  exercitu  rcliqui  milites  exstant,  non 
dimissi  abs  tc,  sed  dissipati,  te  oderunt,  tibi  pestem 
exoptant,  te  exsecrantur.  Acliaia  exhausta,  Thessalia 
vexata,  laceratae  Athenae,  Dyrrachium  et  Apollonia 
exinanita,  Ambracia  direpta,  Parthini  et  Bulicnses  in- 
lusi,  Epirus  excisa,  Locri,  Phocii,  Boeotii  exusti,  Acar- 
nania,  Amphilochia,  Perraebia  Athamanumque  gens 
vendita,  ]\Lacedonia  condonata  barbaris,  Aetolia  amissa, 
Dolopes  finitimique  montani  oppidis  atque  agris  exter- 
minati,  cives  Komani,  qui  in  eis  locis  negotiantur,  te 
unum  solum  suum  dcpcculatorem ,  vcxatorcm ,  prae- 
donem,  hostem  venisse  senserunt.  ad  horum  onmium  ut 
iudicia  tot  atque  tanta  domcsticum  iudicium  accessit  [sen- 
tentiae  et  danmationis  tuae]:  occuhus  adventus,  furti- 
vum  iter  per  Italiam,  introitus  in  urbem  dcscrtus  ab 
amicis,  nullae  ad  senatum  e  provincia  litterae,  nulla  ex 
trinis  aestivis  gratulatio,  nulla  triumphi  mentio:  non  modo 
quid  gesseris,  sed  ne  quibus  in  locis  quidem  fueris  diccre 
audcs.  ex  illo  fonte  et  seminario  triumpliorum  cum  arida 
folia  laurcae  rettulisses,  cum  ea  abiecta  ad  portam  reli- 
quisti,  tum  tu  ipse  de  te  fecisse  videri  pronuntiavisti. 
qui  si  nihil  gesseras  dignum  honore,  ubi  exercitus?  ubi 
sumptus?  ubi  imperium?  ubi  illa  uberrima  supplicationi- 
bus   triumphisque   provincia?    sin   autem    aliquid   spera- 


170  M.  TULLU  CICEROXIS 

veras,  sl  cogitaras  Id,  quod  iinperatoris  nomen,  quod 
laureati  fasces,  quod  illa  tropaea  plena  dedecoris  et  risus 
te  commentatum  esse  declarant,  quls  te  mlserior,  quis  te 
danmatlor,  qui  neque  scribere  ad  senatum  a  te  bene  rem 
pu})llcam  esse  gestam  neque   praesens  dicere  ausus  es? 

,J  an  tu  milii,  cui  semper  ita  persuasum  fuerit,  non  even- 
tis,  sed  factis  culusque  fortunam  ponderari,  neque  in 
tabellis  paucorum  ludlcum,  sed  in  sententiis  omnium 
civlum  famam  nostram  fortunamque  pcndere,  [te]  in- 
demnatum  vlderi  putas ,  quem  socii ,  quem  foederati, 
quem  liberi  populi,  quem  stipendlarll,  quem  negotlatores, 
quem  jiubllcani,  quem  universa  civitas,  quem  legati, 
quem  trlbuni  mllitares,  quem  reliqui  milites,  qui  ferrum, 
qui  famcm,  qui  morbum  eftugerunt,  onmi  cruclatu 
dignissimum  putent?  cui  non  apud  senatum,  non  apud 
idlum  ordlnem,  [non  apud  equites  Komanos,]  non  in 
urbe,  non  in  Italia,  maxlmorum  scelerum  venia  ulla  [ad 
ignoscendum]  dari  possit?  qui  se  ipseoderit,  qui  metuat 
omnis,  qui  suam  causam  nemini  committere  audeat,  qul 

99  se  ipse  condemnet?  numquam  ego  sanguinem  expetivi 
tuum;  numquam  illud  extremum,  quod  potest  esse  im- 
j)robis  et  probls  commune,  suppllclum  legis  ac  iudicii, 
sed  abiectum,  contemptum,  despcctum  a  ceteris,  a  te 
ipso  desperatum  et  relictum,  clrcumspcctantem  omnia, 
(luicquid  increpuisset  pertimescentem,  diffidentem  tuis 
rebus,  sine  voce,  slne  llbertate,  sine  auctoritate,  sine 
ulla  specic  consulari,  horrentem,  trementem,  adulantem 
omnis  vldere  te  volul:  vldi.  qua  re  si  tlbi  cvcnerlt  quod 
metuis  ne  accidat,  equidem  non  moleste  feram;  sin  id 
tardius  forte  fiet,  fruar  tamen  tua  indignitate,  nec  minus 
libcnter  metucntcm  videbo  ne  rcus  fias  quam  reum,  nec 
mlnus  lactabor,  cum  te  semper  sordidum  qiuim  si  paidis- 
per  sordidatum  vidcrcm. 


PKO  CN.  PLANCIO  ORATIO  1-3.  171 


M.  TULLII  CICERONIS 
PRO   CN.  PLANCIO  ORATIO. 


Cum  proptcr  cgregiam  et  smgularem  Cn.  Plancli,  - 
iudices,  in  mea  salute  custodienda  fidem  tam  multos  et 
bonos  viros  eius  lionori  vldcrem  essc  fautores,  capiebam 
animo  non  medlocrcm  voluptatcm,  quod,  culus  officlum 
mihi  saluti  fulsset,  ei  meorum  temporum  memorlam 
sufFragarl  vldebam:  cum  autem  audlrcm  meos  partlm 
inlmlcos,  partlm  invidos  hulc  accusatloni  esse  fautores 
eandemque  rem  adversariam  esse  in  iudlcio  Cn.  Phmcio, 
quae  in  petltlone  fulsset  adiutrix,  dolebam,  iudlces,  et 
acerbe  fcrebam,  si  huius  salus  ob  eam  ipsam  causam 
esset  infestlor,  quod  is  meam  salutem  atque  vltam  sua 
benevolentla,  praesidlo  custodiaque  texisset.  nunc  autcm  2 
vcster,  iudlces,  conspectus  et  conscssus  iste  rcficlt  et  re- 
creat  mentem  mcam,  cum  intueor  et  contcmplor  unum 
quemque  vestrum:  video  enlm  hoc  in  numcro  nemlnem 
cui  mea  salus  non  cara  fuerlt,  cuius  non  exstct  In  me 
summum  meritum,  cui  non  sim  obstrlctus  memoria  benc- 
ficii  sempitcrna.  itaque  non  extimesco  ne  Cn.  Planclo 
custodla  mcae  salutis  apud  eos  obsit,  qui  me  ipsi  maxime 
salvum  videre  voluerunt,  saepiusque,  iudlccs,  mllii  venlt 
in  mentem  admlrandum  esse  M.  Laterensem,  homincm 
studioslssimum  et  dignltatls  et  salutis  mcae,  rcum  slbi 
hunc  potlsslmum  delegisse  quam  metuendum  ne  vobls 
id  ille  magna  ratlone  fccisse  videatur.  quamquam  mihi  3 
non  sumo  tantum  neque  adrogo,  iudices,  ut  Cn.  Plancium 
suis  erga  me  meritis  impunitatem  consecutum  putem:  nisi 
elus  integerrlmam  vitam,  modestisslmos  mores,  summam 
fidem,  contlnentlam,  pletatcm,  innoccntlam  ostendero, 
nihil  de  poena  recusabo:  sin  onmia  praestltero,  quae 
sunt  a  bonls  viris  exspectanda,  petam,  iudices,  a  vobis, 
ut,   cuius  mlsericordla  salus  mea  custodita  sit,    ei  vos 


172  M.  TULLII  CICERONIS 

veytram  inlscrlcordiam  mc  (lcprecantc  trlbuatls.  cquldcm 
ad  rcliquos  lahorcs,  quos  in  hac  causa  maiores  susciplo 
(^uam  in  cctcris,  etiam  lianc  molestiam  adsumo,  quod 
mihi  non  solum  pro  Cn.  Plancio  dicendum  cst,  cuius 
effo  salutem  non  sccus  ac  meam  tucri  dcbco,  scd  etiam 
pro  mc  Ipso,   de  quo  accusatores  plura  paenc  quam  de 

^  rc  reoquc  dixerunt.  quamquam,  iudices,  si  quid  cst  in 
me  ij^so  ita  rcprehcnsum^  ut  id  ab  hoc  selunctum  sit, 
uon  me  Id  magno  opcrc  conturbat;  non  enlm  tlmco  nc, 
(juia  pcrraro  grati  homlncs  reperlantur,  idclrco,  cum  mc 
nimlum  gratum  illi  csse  dlcant,  id  mihi  crlmlnosum  esse 
possit:  (|uac  vcro  ita  sunt  agitata  ab  illls,  ut  aut  mcrita 
Cn.  Plancii  crga  me  minora  cssc  diccrent  quam  a  mc 
ipso  pracdlcarentur,  aut  si  esscnt  summa,  ncgarcnt  ca 
tamen  Ita  magni,  ut  cgo  putarcm,  pondcrls  apud  vos 
cssc  dcbcrc,  haec  mllu  simt  tractanda,  iudlces,  et  mo- 
dicc,  ne  quld  ipsc  olFcndam,  et  tuni  dcniquc,  cum  re- 
spondcro  crlminibus,  nc  non  tam  innoccntia  rcus  sua 
(piam  rccordatione  meorum  temj)orum  defensus  essc 
vidcatur. 

5  Scd  mihi  in  causa  facili  atquc  cxplicata  pcrdlfficllis, 
iudlces,  et  lubrica  defensionis  ratio  proponltur.  nam  si 
tantum  modo  mlhl  ncccsse  cssct  contra  Laterensem  di- 
ccre,  tamen  id  ipsum  essct  in  tanto  usu  nostro  tantaquc 
amicltia  molcstum;  vctus  est  enlni  lcx  ilhi  iustac  vcrac- 
quc  amicltlae,  quae  mihi  cum  illo  iam  diu  cst,  ut  idcm 
amlci  semper  vehnt;  nequc  est  ulhun  amicitiae  certius 
vlncuhun  quam  conscnsus  ct  socictas  consinorum  ct  vo- 
hmtatum.  mihi  autcni  non  id  cst  in  hac  rc  molcstlssi- 
nuun,  contra  ilhun  diccrc,  scd  nudto  ilhid  magis,  quod  in 
ca  causa  contra  dicendum  Ci^ty  m  qua  quaedam  homlnum 

(j  ipsorum  videtur  facienda  esse  contentlo.  quacrit  cnim 
Latcrcnsls  at(pie  lioc  uno  maxlmc  urgct,  qua  sc  vlrtutc, 
(]ua  hiudc  l^Jancius,  (pia  digiritatc  supcrarlt.  ita,  si  ccdo 
illius  ornamcntis,  quac  uuilta  ct  magna  sunt,  uon  sohnn 
huius  dignitatis  iactura  facicnda  cst,  sed  etiam  hirgitionis 
rc('Ii)icnda  sus])Itio  cst:  sin  hunc  illi  autc])ono,  contu- 
mcliosa  iiabcnda  cst  oratio  et  diccndum  cst  id,  (piod  Illc 
me  flagitat,  Latcrcnscm  a  Plancio  dignitatc  cssc  supcra- 
tuni.     ita  aiit  amicissimi  hominis  cxistimatio  offcndcnda 


PRO  CN.  rLAXCIO  ORATIO  4-9.  173 

est,  sl  illaiu  accusationis  condicioncni  scquar,  aut  optimc 

de  me  mcriti  salus  descrcnda.     scd  cgo,  Latcrensis,  cae-  3 

cum  mc  et  praecipitem  fcrri  confitcar  in  causa,  si  te  aut 

a  Plancio  aut  ab  ullo  dignitatc  potuisse  superari  dixero: 

itaquc  discedam  ab  ea  contentionc,  ad  quam  tu  me  vocas, 

et   vcniam   ad   illam,   ad   (|uani   me   causa  ipsa  deducit. 

quid,  tune  I  magni  dignitatis  iudiccm  putas  essepopuhun?  7 

fortassc  non  numquam  cst.     utinam  vero  semper  esset! 

scd  est  pcrraro,   et  si  quando  est,   in  eis   magistratibus 

est  mandandis,  quibus  salutem  suam  committi  putat:  his 

Icvioribus   comitiis   diligcntia   et  gratia  petitorum  honos 

paritur,   non   eis   ornamentis,   quae   esse  in  te  videmus. 

nam  quod  ad  populum  pertinet,  semper  dignitatis  iniquus 

iudex  est  qui  aut  invidet  aut  favet;  quamquam  nihil  potes 

in  te,   Latercnsis,   constituere  quod  sit  proprium  laudis 

tuae   quin   id  tibi   sit   commune  cum  Plancio.      scd  hoc  8 

totum  agetur  aho  loco:  nunc  tantum  disputo  de  iure  po- 

puH,   qui  et  potest  et  solet  non  numquam  dignos  prae- 

terire,  nec  si  a  populo  praeteritus  est  quem  non  oportuit, 

a  iudicibus   condcmnandus   est   qui  practcritus  non  est. 

nam  si  ita  esset,  quod  patres  apud  maiores  nostros  tcnere 

noii  potucrunt,   ut  rcprehensorcs  esscnt  comitiorum,    id 

haberent  iudices,    [vel]   quod  multo   etiam  minus   esset 

ferendum.     tum  cnim  magistratum  non  gerebat  is,   qui 

ceperat,  si  patres  auctorcs  non  erant  facti;  nunc  postula- 

tur  a  vobis,  ut  eius  cxsilio,  qui  crcatus  sit,  iudicium  populi 

liomani  reprelicndatis.   itaque  quamquam  qua  nolui  ianua 

sum  ingressus  in  causam,   sperare  videor  tantum  afutu- 

ram  csse  orationem  meam  a  minima  suspitione  ofFcnsionis 

tuae,  te  ut  potius  obiurgem,  quod  iniquum  in  discrimcn 

adducas  dignitatcm  tuam,    quam  ut  cam  cgo  ulla   con- 

tumelia  coner  attingere.    tu  continentiam,  tu  industriam,  ^ 

tu   animum  in  rem  publicam,   tu  virtutem,   tu  innoccn- 

tiam,   tu   fidem,   tu  labores   tuos,   quod   aedilis   non   sis 

factus,  fractos  esse  et  abiectos  et  repudiatos  putas?  vide 

tandem,   Laterensis,   quantum  ego  a  te  dissentiam.     si, 

me  dius  fidius,    deccm  soli  esscnt  in  civitatc  viri  boni, 

sapientes,   iusti,  graves,  qui  te  indignum  acdilitate  iudi- 

cavissent,   gravius   de  te  iudicatum  putarem,   quam  est 

hoc,  quod  tu  metuis  ne  a  populo  iudicatum  esse  vidca- 


174  M.  TULLII  CICERONIS 

tur.  non  cnim  comitiis  iiulicat  scmper  populus,  scd  mo- 
vctur  jilcrumquc  gratia,  ccdit  prccibus;  facit  cos,  a  qui- 
bus  cst  maximc  ambitus;  dcniquc,  ctiam  si  iudicat,  non 
dilcctu  aliquo  aut  sapicntia  ducitur  ad  iudicandum,  sed 
impetu  non  numquam  et  quadam  etiam  tcmeritate.  non 
est  cnim  consilium  in  volgo,  non  ratio,  non  discrimen, 
non  diligcntia;  semperque  sapientcs  ea,  quae  j^opi^dus 
fccisset,  fcrcnda,  non  sempcr  laudanda  duxcrunt.  qua 
re  cum  te  aedilem  fieri  oportuisse  dicis,   populi  culpam, 

10  non  compctitoris  accusas.  ut  fueris  dignior  quam  Plan- 
cius  —  de  quo  ipso  tecum  ita  contcndam  paulo  post,  ut 
conservcm  dignitatem  tuam  —  scd,  ut  fucris  dignior,  non 
competitor,  a  quo  cs  victus,  scd  po})ulus,  a  quo  cs  prac- 
teritus,  in  culpa  est.  in  quo  illud  primum  dcbcs  putare, 
comitiis,  praescrtim  aediliciis,  studium  esse  populi,  non 
iudicium;  cblandita  illa,  non  cnuclcata  csse  suffragia; 
cos,  (pii  suffragium  fcrant,  quid  cuiquc  ipsi  dcbcant  con- 
siderare  sacpius  quam  quid  cuique  a  re  publica  dcbeatur. 
sin  autem  mavis  illud  esse  iudicium,   non  tibi  id  rescin- 

11  dcndum  est,  scd  fcrcndum.  *male  iudicavit  populus.' 
at  iudicavit.  'non  dcbuit.'  at  potuit.  *non  fero.'  at  multi 
clarissimi  et  sapicntissimi  civcs  tulcrunt.  est  enim  haec 
condicio  liberorum  populorum  praecipucque  hiiius  prin- 
cipis  populi  et  omnium  gentium  domini  atque  victoris, 
posse  suffragiis  vel  dare  vel  dctrahcrc  quod  vclit  cuiquc : 
nostrum  est  autem,  nostrum,  qui  in  hac  tcmpcstate  po- 
puli  iactemur  et  fiuctibus,  fcrre  modicc  populi  voluiitatcs, 
adlicere  alienas,  rctinerc  partas,  placarc  turbatas;  hono- 
res  si  magni  non  putcmus,  non  servire  populo;  sin  eos 
cxj^ctamus,  non  dcfctigari  supplicando. 

j\,  Vcnio  iam  ad  ipsius  populi  partis,  ut  illius  contra 
tc  oratione  potius  quam  mca  disputcm.  qui  si  tecum 
congrcdiatur  ct  si  una  loqui  voce  possit,  haec  dicat:  'cgo 
tibi,  Latcrcnsis,  Plancium  non  antcposui,  scd  cum  cssctis 
aeque  boni  viii,  mcum  bcncficium  ad  cum  ])otius  dctuli, 
(jui  a  mc  contcndcrat,  quam  ad  cum,  qui  milii  non  nimis 
submissc  supplicarat.'  respondebis,  crcdo,  tc  splcndorc 
et  vctustate  familiac  fretum  non  valdc  ambicndum  pu- 
tasse.  at  vcro  tc  ille  ad  sua  instituta  suorumquc  niaio- 
rum  cxcmpla  rcvocabit:   sempcr  se  dicct  rogari  voluissc, 


PRO  CN.  PLANCIO  ORATIO  10—15.  175 

semper  sibi  siipplicari:   se  ^L  Seiiim,   qui  ne  equestrcm 
quidem  splendorem  incolumem  a  calamitate  iudicii  reti- 
nere  potuisset,   liomini  nobilissimo,   innocentissimo,   elo- 
quentissimo,   M.  Pisoni,   praetulisse;  praeposuisse  se  Q. 
Catulo,  summa  in  familia  nato,  saj^ientissimo  et  sanctis- 
sinio  viro,  non  dico  C.  Serranum,  stultissimum  hominem 
—  fuit  enim  tamen  nobilis — ,  non  C.  Fimbriam,  novum 
hominem  —  fuit  enim  et  animi  satis  magni  et  consilii — , 
sed  Cn.  Manlium,  non  solum  ignobilem,  verum  sine  vir- 
tute,    sine   ingenio,    vita.  etiam    contempta    ac   sordida. 
*desiderarunt  te'  inquit  'oculi  mei,  cum  tu  esses  Cyrenis:  is 
me  enim  quam  socios  tua  frui  virtutc-malebam,  et,  quo 
])lus  intererat ,   eo  plus  aberat  a  me,    cum  te  non  vide- 
bam;   deinde  sitientem  me  virtutis  tuae  descruisti  ac  re- 
Hquisti:  coeperas  enim  petere  tribunatum  plebis  tempori- 
bus  eis,  quae  istam  eloquentiam  et  virtutem  requircbant: 
quam  petitionem  cum  reHquisses,  si  hoc  indicasti,   tanta 
in  tempestate  te  gubernare  non  posse,  de  virtute  tua  du- 
bitavi;  si  noUe,  de  voluntate;    sin,  quod  magis  intellego, 
temporibus  te  aliis  reservasti,    ego  quoque'  inquiet  po- 
pulus  Komanus  'ad  ea  te  tempora  revocavi,   ad  quae  tu 
te  ipse  servaras.     pete  igitur  eum  magistratum,  in  quo 
mihi    magnae    utiHtati    esse    possis;    aedilcs    quicumquc 
erunt,   eidem  mihi  sunt  ludi  parati;    tribuni  plebis  per- 
magni  interest   qui  sint.     qua  re   aut  redde  mihi  quod 
ostenderas,  aut  si,  quod  mea  minus  interest,  id  te  magis 
forte  delectat,  rcddam  tibi  istam  aedihtatem  etiam  negle- 
genter  petenti:  sed  amplissimos  honores  ut  pro  dignitate 
tua  consequare,  condiscas,  censco^  mihi  paulo  dihgentius 
suppHcare.'     haec  popuH  oratio  est,  mea  vero,  Lateren-  ^ 
sis,  haec:  qua  re  victus  sis  non  debere  iudicem  quaerere, 
modo   ne  hirgitione  sis  victus.     nam  si  quotienscumque 
praetcritus   erit   is,   qui  non  debuerit  praeteriri,   totiens 
oportebit  eum,  qui  factus  erit,  condemnari,  nihil  iam  est 
quod  populo  suppHcetur,  nihil  quod  diribitio,  nihil  quod 
[siq:»pHcatio    magistratuum,]    renuntiatio    [suffragiorum] 
exspectetur:   simul  ut   qui  sint  professi   videro,   dicam: 
hic  famiHa  consulari   est,   ihe   praetoria;   rcHquos  video  i5 
esse  ex  equestri  loco:  sunt  omnes  sine  macula,  sunt  ae- 
que  boni  viri  atque  integri,  sed  servari  necesse  est  gra- 


170  M.  TULLII  CICERONIS 

(ius:  ccdat  consulari  generi  practorium,  nc  contcndat 
cum  pnictorio  nominc  cqucster  locus.  sublata  sunt  studia, 
exstinctac  suffragationcs,  nu]lac  contcntiones,  nulla  liber- 
tas  populi  in  mandandis  magistratibus ,  nulla  exspcctatio 
suffragiorum:  nihil,  ut  plerumque  evenit,  praetcr  opinio- 
nem  accidet;  nulla  erit  postliac  varictas  comitiorum.  sin 
hoc  persacpe  accidit,  ut  et  factos  aliquos  et  non  factos 
esse  miremur,  si  campus  atque  illae  undae  comitiorum, 
ut  mare  profundum  ct  immensum,  sic  effcrvescunt  quo- 
dam  quasi  aestu,  ut  ad  alios  accedant,  ab  aliis  autem 
rccedant,  tamen  nos  in  impctu  studiorum  et  motu  tcnic- 
ritatis  niodum  aliqucm  et  consilium  et  rationcm  requirc- 

iG  mus?  qua  re  noli  me  ad  contentionem  vestrum  vocarc, 
Latcrcnsis:  etcnim  si  populo  grata  cst  tabella,  quac 
frontis  aperit  hominimi,  mentis  tegit  datque  eam  libcr- 
tatcm,  ut  quod  vclint  faciant,  promittant  autem  quod 
rogentur,  cur  tu  id  in  iudicio  ut  fiat  cxprimis,  quod 
non  fit  in  campo  ?  *hic  quam  illc  dignior'  perquam 
grave  est  dictu.  quo  modo  igitur  cst  acquius?  sic  credo: 
quod  agitur,  quod  satis  est  iudici:  'liic  factus  est.'  cur 
istc  potius  quam  ego?  vel  nescio  vcl  non  dico  vel  dcni- 
que,  quod  mihi  gravissimum  esset,  si  dicercm,  scd  im- 
pune  tamen  deberem  dicere:  non  recte.  nam  quid  adse- 
querere,  si  illa  extrcma  defensione  utcrer,  populum  quod  . 
voluisset  fccisse,  non  quod  debuisset? 

•  7  Quid?  si  poj)uli  quoque  factum  defcndo,  Laterensis, 
et  docco  Cn.  Plancium  non  obrepsisse  ad  honorem,  sed 
eo  vcnissc  cursu,  qui  scniper  patuerit  Iiominibus  ortis 
hoc  nostro  cqucstri  loco,  possumne  eripere  orationi  tuac 
contentionem  vestrum,  quac  tractari  sine  contumclia  non 
j)Otcst,  ct  tc  ad  causani  aliquando  crimenque  dcducerc? 
ei,  quod  equitis  Romani  filius  cst,  infcrior  esse  dcbuit, 
onmcs  tccum  equitum  Komanorum  filii  j)ctivcrunt:  nihil 
dico  anq)lius:  hoc  tamcn  miror,  cur  huic  j)otissinunn  ira- 
scarc,  qui  longissimc  a  tc  afuit.  equidcm,  si  quando,  ut 
fit,  iactor  in  turba,  non  illum  accuso,  qui  est  in  summa 
sacra  via,  cum  cgo  ad  Fabium  fornicem  imj)cllor,  sed 
cinn,  (jui  in  mc  ij)sum  incurrit  atquc  incidit.  tu  ncque 
(^.  l*cdio,  forti  viro,  susccnscs  ncquc  huic  A.  Plotio,  or- 
natissimo  homini,  familiari  mco,  ct  ab  co,  qui  hos  dimovit. 


PRO  CN.  PLAXCIO  ORATIO  1G_21.  177 

potius  quam  ab  eis,  qui  in  te  ipsura  incubuerunt,  te  de- 
pulsum  putas.    sed  tamen  liaec  tibi  est  prima  cum  Plan-  is 
cio  generis  vestri  familiaeque  contentio,  qua  abs  te  vin- 
citur.      cur   enim   non   confitear   quod  necesse   est?    sed 
non  liic  magis  quam  ego  a  meis  competitoribus  et  alias 
et  in  consulatus   petitione   vincebar.     scd   vidc  nc  haec 
ipsa,   quae  dcspicis,   huic  sufFragata  sint:   sic  enim  con- 
feramus:  est  tuum  nomenutraque  familia  consulare:  num 
dubitas  igitur  quin  omnes,  qui  favent  nobilitati,  qui  id 
putant  esse  pulcherrimum,  qui  imaginibus,  qui  nominibus 
vestris  ducuntur,  te  aedilem  fecerint?   equidcm  non  du- 
bito.     sed   si  parum  multi   sunt  qui  nobilitatem  ament, 
num  ista  est  nostra  culpa?  etenim  ad  caput  et  ad  fontem 
generis  utriusque  veniamus:  tu  es  e  municipio  antiquis-  ^ 
simo  Tusculano,  ex  quo  sunt  plurimae  familiae  consu- 
lares,  in  quibus   est   etiam  luventia  —  tot  ex  reliquis 
municipiis   omnibus   non   sunt  — ,  hic  est   e   praefectura 
Atinati,   non   tam   prisca,   non  tam  honorata,   non   tam 
suburbana.     quantum  interesse  vis  ad  rationem  petendi? 
primum  utrum  magis  favere  putas  Atinatis  an  Tuscula- 
nos  suis?    alteri  —  scire   enim  hoc  propter  vicinitatem 
facile   possum  — ,  cum   huius   ornatissimi   atque   optimi 
viri,  Cn.  Saturnini,  patrem  aedilem,  cum  praetorem  vide- 
runt,  quod  primus  ille  non  modo  in  eam  familiam,   sed 
etiam  in  praefecturam  illam  sellam  curulem  attulisset, 
mirandum  in  modum  laetati  sunt:  akeros  —  credo,  quia 
refertum   est    municipium   consularibus;   nam   malevolos 
non   esse  certo   scio  —  numquam  intellexi   vehementius 
suorum  municipum   honore   laetari.     habemus  hoc  nos;  20 
habent  nostra  municipia.   quid  ego  de  me,  de  fratre  meo 
loquar?   quorum  honoribus  agri  ipsi  prope  dicam  mon- 
tesque  favebant.  num  quando  vides  Tusculanum  aliquem 
de  M.  Catone   illo  in  omni  virtutc  principe,  num  de  Ti. 
Coruncanio  municipe  suo,   num  de  tot  Inilviis  gloriari? 
verbum  nemo  facit.     at  in  quemcumque  Arpinatem  in- 
cideris,  etiam  si  nolis,   erit  tamcn  tibi  fortasse  etiam  de 
nobis  aliquid,  sed  certe  de  C.  Mario  audicndum.  primum 
igitur  hic  habuit  studia  suorum  ardentia,  tu  tanta,  quanta 
in  hominibus    iam   saturatis    honoribus   esse    potuerunt. 
deinde  tui  municipes  sunt  illi  quidem  splendidissimi  ho-  21 

Ciceronis  vol.   V.  ■  12 


178  M.  TULLII  CICERONIS 

mliies,  sed  tamcn  pauci,  si  quidera  cura  Atlnatlbus  con- 
ferantur:  huius  pracfectura  plcna  vlrorum  fortisslmorum 
cst,  slc  ut  nulla  tota  Italia  frcqucntlor  dlcl  possit:  quam 
quldcm  nunc  nndtltudlnem  vldetis,  iudlccs,  in  squalore 
et  luctu  suppllccm  vobls.  lii  tot  equites  Koraani,  tot 
rribuni  aerarli  —  nam  plebem  a  iudlclo  dimisimus,  quae 
cuncta  comltlls  adfult  — ,  quid  roboris,  quld  dignltatls 
hulus  petitlonl  attulerunt?  non  enlm  trlbum  Tcrctlnam, 
de  qua  dicam  allo  loco,  sed  dignitatem,  sed  oculorum 
coniectum,  sed  solldam  et  robustam  et  adsiduam  frc- 
qucntiam  praebucrunt:  nostra  municlpia  coniunctlone 
9  etiam  vlclnitatls  vehemcnter  moventur.  omnla,  quae  dlco 
"^  de  Planclo,  dlco  cxpcrtus  In  nobls;  sunms  enlm  finltlml 
Atlnatibus.  laudanda  est  vel  etlam  amanda  viclnitas, 
retinens  vetcrcm  Illam  officii  rationem,  non  infuscata 
malevolcntla,  non  adsueta  mcndaclls,  non  fucosa,  non 
falhix,  non  erudlta  artificlo  slnudatlonis  vcl  suburbano 
vel  etlam  urbano.  nenio  Arpinas  non  Phmcio  studult, 
nemo  Soranus,  nemo  Casinas,  ncnio  Aquinas;  tractus 
ille  celeberrlmus ,  Venafranus,  Alhfanus,  tota  denlque 
nostra  iUa  aspera  et  montuosa  et  fidchs  et  simplex  et 
fautrlx  suorum  rcffio  sc  hulus  honorc  ornari,  se  auG^crl 
dignitate  arbltrabatur;  isdemque  nunc  ex  munlclpiis  ad- 
sunt  equites  Komani  pubhce  cum  legatione  et  testimonio, 
nec  mlnore  nunc  sunt  solhcitudlnc  quam  tuni  erant  stu- 
dio :  etenim  est  gravius  spohari  fortunis  quam  non  augcri 

23  dignitate.  ergo  ut  aha  In  te  erant  inlustriora,  Laterensls, 
quae  tibi  maiores  tui  rehquerant,  sic  te  Plancius  hoc  non 
sohmi  raunicipll,  veruni  etlam  vlcinltatis  genere  vlncebat : 
nlsi  forte  te  Labicana  aut  Gablna  aut  Bovllhma  vichil- 
tas  adiuvabat,  qulbus  e  nmnlclplis  vlx  iani  qui  carncm 
Latlnls  petant  rcpcrluntur.  adlunganuis,  sl  vls,  id,  quod 
tu  huic  obesse  etiam  putas,  ])atrem  pubhcanum:  qul 
ordo  quanto  adiumento  sit  in  honorc  quis  nescit?  flos 
enlm  cquitum  Ivonumorum,  ornamentum  clvltatis,  fir- 
mamentum  rel  pubhcac  i^ubhcanorum  ordlnc  contlnetur. 

24  quis  est  Igitur  qui  neget  ordlnls  eius  studlum  fulsse  in 
honore  Phincii  singuLare?  nequc  Iniuria,  vel  quod  erat 
patcr  Is,  (jui  est  })rincc])s  lam  dlu  j)ubhcanorum,  vcl 
quod  is  ab  sociis  unice  dihgcbatur  vel  quod  dihgcntis- 


PRO  CN.  PLANCIO  ORATIO  22-27.  179 

slme  rogabat,  vel  quia  pro  filio  Piippllcabat,  vcl  quod 
huius  ipslus  in  Illum  ordincm  summa  officia  quaesturae 
trlbunatusquc  constabant,  vcl  quod  Illl  In  hoc  ornando 
ordincm  se  ornare  et  consulcrc  Hbcris  suis  arbltrabantur. 

Allquld  praeterea  —  timlde  dico,  sed  tamen  dlcen-  10 
dum  est  — :  non  enlm  opibus,  non  Invldiosa  gratla,  non 
potcntla  vlx  ferenda,  sed  commcmoratione  bencficil,  sed 
mlscricordla,  scd  prcclbus  aHquid  attuHmus  ctlam  nos. 
appcHavi  populum  trlbutim,  submlsl  nic  ct  suppllcavl: 
ultro  me  hcrcule  se  nilhl  etiam  oflPcrentls,  uhro  jionicentls 
rogavl:  valuit  causa  rogandl,  non  gratla;  nec  si  vlr  am-  23 
plissimus,  cui  nlhll  est  quod  rogantl  concedi  non  lure 
possit,  de  allquo,  ut  dicls,  non  impctravlt,  cgo  sum  ad- 
rogans,  quod  mc  valulsse  dico.  nam  ut  omlttam  illud, 
quod  ego  pro  eo  laborabam,  qui  valebat  Ipse  per  sese, 
rogatlo  ipsa  semper  est  gratiosisslma,  quae  est  offi- 
cio  necessltudinis  conluncta  maxlme.  neque  enim  ego 
sic  rogabam,  ut  petere  viderer,  quia  famlliarls  esset 
meus,  quia  viclnus,  qula  huius  parente  semper  plurimum 
essem  usus,  sed  ut  quasi  parenti  et  custodl  salutls  meac. 
uon  potentia  mea,  sed  causa  rogationis  fuit  gratiosa. 
nemo  mca  restitutione  laetatus  est,  nemo  Iniurla  dolult, 
cui  non  huius  in  me  misericordia  grata  fucrit.  etenim  26 
si  ante  redltum  meum  Cn.  Plancio  se  volgo  vlri  bonl, 
cum  hic  tribunatum  petcret,  uhro  ofFcrebant,  cul  nomen 
meum  absentis  honori  fulsset,  ei  meas  praesentis  preces 
non  putas  profulsse?  an  Minturnenses  coloni,  quod  C. 
Marium  e  civIH  ferro  atque  ex  Impils  manibus  eripucrunt, 
quod  tecto  receperunt,  quod  fessum  Inedia  fluctibusque 
rccrearunt,  quod  viaticum  congesserunt,  quod  navlglum 
dederunt,  Cjuod  eum  Hnqucntem  terram  eam,  quam  ser- 
varat,  votls  omnibus  Lacrlmisque  prosecutl  sunt,  aeterna 
in  laude  versantur:  Plancio,  quod  me  vel  vi  pulsum  vel 
ratlone  cedentem  receperit,  iuverit,  custodicrlt,  hls  ct  se- 
natui  populoque  Romano,  ut  habcrent  quem  rcducerent, 
conservarit,  honori  hanc  fidem,  misericordiam,  virtutem 
fulsse  miraris? 

Vltia  me  hercule  Cn.  Plancil  res  eae,  de  quibus  dixl,  Ji 
tegere  potuerunt,   ne  tu  in  ea  vita,   de  qua  iam  dicam, 
tot  et  tanta  adiumcnta  huic   honori   fuissc  mirerc.      hlc 

12  * 


180  M.  TULLII  CICERONIS 

est  enim,  qui  adulescentulus  cum  A.  Torquato  profectus 
in  Africam  sic  ab  illo  gravissimo  ct  sanctissimo  atqne 
onmi  laude  et  lionore  dignissimo  viro  dilectus  est,  ut  et 
contubcrnii  ncccssitudo  et  adulcsccntis  modestissimi  pu- 
dor  postulabat.  quod,  si  adesset,  non  minus  ille  declara- 
ret  quam  hic  illius  frater  ])atruelis  et  socer,  T.  Torquatus, 
omni  illi  et  virtute  et  laude  par,  qui  est  quidcm  cum  illo 
maximis  vinculis  et  propinquitatis  et  adfinitatis  coniun- 
ctus,  scd  ita  magnis  amorls,  ut  illac  neccssitudin.is  causae 
leves  esse  vidcantur.  fuit  in  Creta  j^^ostea  contubernalls 
Saturnini,  propinqui  sui,  milcs  huius  Q.  Metelli,  cui  cum 
fuerit  probatissimus  hodieque  slt,  onmibus  esse  se  pro- 
batum  debct  spcrare.  in  ea  provlncia  legatus  fuit  C. 
Saccrdos:  qua  virtutc,  qua  constantla  vir!  L.  Flaccus: 
qui   homo!   qui  clvis!   qualem   hunc   ])utent,   adsiduitate 

28  testimonioque  declarant.  in  Macedonia  tribunus  militum 
fult;  in  eadem  ])rovincIa  ]iostca  quaestor.  ]3rimum  ]Ma- 
cedonia  sic  euni  dlliglt,  ut  indlcant  hi  principes  civitatum 
suarum;  qui  cum  missi  sint  ob  aliam  causam,  tamen 
huius  re])cntino  periculo  commoti  huic  adsident,  pro  lioc 
laborant,  huic  si  ]iraesto  fuerint,  gratius  se  civitatibus 
suis  facturos  ])utant  quam  si  legationem  suam  et  man- 
data  confccerint.  L.  vero  Apuleius  hunc  tanti  facit,  ut 
morem  illum  maiorum,  qui  praescribit  in  parentum  loco 
quaestoribus  suis  praetores  esse  oj^ortere,  officHs  benc- 
volentiaque  superarit.  tribunus  plebis  fuit,  non  fortasse 
tam  vehemens  quam  isti,  quos  tu  lurc  laudas,  scd  certe 
talis,  quales  si  omnes  semjier  fuissent,  numquam  deside- 

]f  ratus  vehemens  esset  tribunus.  omitto  illa,  quae  si  mi- 
nus  in  scena  sunt,  at  certe,  cum  sunt  prolata,  hiudantur, 
ut  vivat  cum  suis,  prlmuni  cum  ])arcnte  —  nam  meo 
iudlclo  ])ictas  fundamcntum  est  omnium  virtutum  — , 
qucm  vcrctur  ut  dcum  —  ncque  cnlm  muko  secus  est 
])arens  liberis  — ,  amat  vero  ut  sodalem,  ut  fratrem,  ut 
aequalem.  quld  dlcam  cum  patruo,  cum  adfinibus,  cum 
])ropinquis,  cum  hoc  Cn.  Saturnino,  ornatissimo  viro? 
cuius  quantam  lionoris  hulus  cu])idltatcm  fulsse  crcditis, 
cum  vidctis  luctus  socictatem?  quld  de  mc  dlcam,  qui 
mlhi  in  huius  ])ericulo  reus  esse  videor?  quld  dc  hls  tot 
vlris  talibus,  quos  vidctis  vcste  mutata?  atquc  haec  suut 


PRO  CN.  PLANCIO  OllATlO  28-32.  181 

[indicia],  iudiccs,  soliJji  ct  cxpressa  [liacc]  sigiia  probi- 
tatis  11011  fucata  forcnsi  spccic,  scd  domcsticis  inusta  notis 
vcritatis.  facilis  cst  illa  occursatio  ct  blanditia  popularis: 
aspicitur,  iioii  attrcctatur;  procul  apparet,  non  excutitur 
[non  iii  nianus  suniitur].  omnibus  igitur  rcbus  ornatum  3o 
homiiicni,  tam  cxternis,  quam  domesticis,  non  nullis  rebus 
inferiorem  quam  tc,  gencre  dico  ct  nomine,  superiorcm 
aliis,  municipuin,  vicinorum,  socictatum  studio,  meorum 
tciiiporuni  mcmoria,  parcm  virtutc,  intcgritate,  modestia 
acdilcm  factum  esse  miraris? 

llunc   tu    vitae    splendorem    maculis    aspergis    istis? 
iacis   adultcria,   quae   nemo   non   modo  iiomine,   scd  ne 
suspitione  quidcni  possit  agnosccrc.    bimaritum  appellas, 
ut  verba  etiam  fiiigas,  non  solum  crimina.     ductum  esse 
ab  eo  iii  provinciam  aliqucm  dicis  libidinis  causa,  quod 
non  crimen  est,  sed  impunitum  in  maledicto  mendacium. 
raptam  esse  mimulam:  quod  dicitur  Atinac  factum  a  iu- 
vcntutc  vctcre  quodam  iii  scenicos  iure  maximeque  oppi- 
daiio.    o  adulcsccntiam  traductam  clcgantcr!  cui  quidcm  3i 
cum  quod  licuerit  obiciatur,  tamen  id  ipsum  falsum  re- 
periatur.   'emissus  aliqui  est  e  carcerc'   et  quidcm  eniis- 
sus  pcr  iiii])rudciitiani,  emissus,  ut  cognostis,  ncccssarii 
Iiominis  optimiquc  adulescentis  rogatu:  idcm  postea  prac- 
mandatis  re(|uisitus.     atque  liaec  ncc  ulla  alia  suiit  con- 
iccta  maledicta  in  eius  vitara,   de  cuius  vos  pudorc,  re- 
ligione,  intcgritatc  dubitetis.     *patcr  vero'  inquit  ^etiam  13 
obesse  filio  dcbct.'     o  voccm  durani  atque  indignam  tua 
probitatc,  Laterensis!    patcr  ut  iii  iudicio  capitis,   patcr 
ut  in  dimicatione  fortunarum,  patcr  ut  apud  talis  viros 
obesse  filio  dcbcat?  (|ui  si  esset  turpissimus,  si  sordidis- 
simus,  tanien  ipso  noniine  patrio  valcret  apud  clcmcntis 
iudiccs  et  miscricordis;  valcrct,  iiiquam,  communi  scnsu 
omniuni  et  dulcissima  commeiidatioiie  naturae.    scd  cum  32 
sit  Cn.  Plancius  is  eques  Komanus,  ea  prinium  vetustate 
equestris   nominis,   ut  pater,   ut   avus,   ut   maiorcs  cius 
onmes  equites  llomani  fuerint,   sunimum  in  praefectura 
florcntissima   gradum  tcnucrint  et  dignitatis   et  gratiae; 
dcindc  ut  ipse  in  Icgionilius  P.  Crassi  imperatoris  intcr 
ornatissimos  liomiiics,    equites  Ivomanos,    suinnio  spleii- 
dore  fuerit;   ut   postea   princcps   inter  suos   plurimaruni 


182         "  M.  TULLU  CiCERONIS 

reruiii  sanctissiinus  ct  iustissimus  iudcx,  niaximarum  so- 
cictatum  auctor,  plmlmarum  magistcr;  si  non  modo  in 
co  niliil  umquam  rcprclicnsum,  scd  laudata  sunt  onmia, 
tamcn  is  obcrit  lioncstissimo  filio  patcr,  qui  vel  minus 
Iioncstum  ct  alienum  tucri  vcl  auctoritate  sua  vel  gratia 

33  possit?  'aspcrius'  inquit  'locutus  est  aliquid  aliquando.' 
immo  fortasse  liberius.  'at  id  ipsmii'  inquit  'non  cst 
fcrcudum.'  ergo  ci  fcrcndi  sunt,  qui  lioc  qucruntur, 
libertatcm  cquitis  Romani  sc  fcrrc  non  possc?  ubinam 
illc  mos?  ubi  illa  acquitas  iuris?  ubi  illa  antiqua  libcrtas, 
(juac  malls  oppressa  civilibus  extollcrc  iam  caput  ct  ali- 
([uando  rccrcata  sc  crigcre  dcbcbat?  cquitum  egoKoma- 
norum  in  Iiomincs  nobilisslmos  malcdicta,  publicanorum 
in  Q.  Scaevolam,  virum  onmibus  ingenio,  iustitia,  in!:e- 
gritate   pracstantcm,   aspcrc  ct  ferociter   et  libcre   dlcta 

11  connncmorcm?  consuli  P.  Xaslcac  pracco  Granlus  mcdio 
in  f(n'o,  cum  ille  edicto  iustitio  donmm  dcccdcns  rogasset 
Granium  quld  tristis  cssct?  an  quod  rcicctae  auctioncs 
essent?  'immo  vcro'  inquit  '(piod  legationcs.'  idem  trl- 
buno  plcbis,  potentissimo  Iiomini,  M.  Druso,  sed  multa  in 
rc  publica  mollcnti,  cum  ille.eum  salutassct,  CiJ,  ut  fit, 
dixlssct  'quld  agls,  Granl?'  respondlt  'immo  vcro,  tu 
Drusc,  quid  agls?'  ille  L.  Crassi,  ille  M.  Antonii  volun- 
tatem  asperiorlbus  facetiis  sacpe  pcrstrinxit  impune: 
nunc  usquc  eo  est  opprcssa  vcstra  adrogantla  civitas,  ut, 
(j[uae  fult  olim  pracconi  in  ridcndo,  nunc  eciuiti  Romano 

31  in  plorando  non  sit  conccssa  liljcrtas.  quae  enim  um- 
(piam  Plancil  vox  fuit  contumeliac  potius  quam  doloris? 
quid  cst  autem  umquam  qucstus,  nisi  cum  a  sociis  ct  a 
sc  inlurlam  propulsaret?  cum  senatus  impcdlretur  quo 
minus,  Id  quod  Iiostibus  senq)cr  crat  tributum,  rcspon- 
sum  cquitlbus  Komanls  rcddcrctur,  onmlbus  illa  iniurla 
dolori  fuit  publicanis,  scd  eum  ipsum  dolorcm  liic  tullt 
paulo  aj)crtius;  communis  illc  sensus  in  aliis  fortassc 
latuit;   liic,  (piod  cuni  cctcris  animo  scntlcbat,   id  magis 

jj  (piam  cetcri  et  voltu  promptum  Iiabuit  ct  lingua.  quam- 
quam,  iudlccs,  —  agnosco  cnim  cx  me  —  permulta  in 
IMancIum,  quae  ab  eo  numquam  dicta  sunt,  conferuntur. 
cgo  quia  dlco  allquid  ali(piando,  non  studio  adductus,  sed 
aut  contcntionc  dlccndl  aut  lacessitus,   ct  (piia,    ut  fit   in 


ITvO  CN.  rLANClO  OKATIO  33-38.  183 

multl^,  exlt  allquando  aliquld  isi  non  })criacctum,  at  tamen 
tortasse  non  mstlcum,  quod  qulsque  dlxit,  me  id  dlxlsse 
dlcunt;  cgo  autcm,  si  quld  est  quod  nillil  scltum  esse 
videatur  et  liomlne  Ingenuo  dlgnum  atque  docto,  non 
aspernor;  stomachor,  cum  allorum  non  me  digna  in  me 
conferuntur.  nam  quod  primus  scivit  legem  de  publl- 
canls  tum,  cum  vlr  ampllssinuis  consul  Id  illi  ordlni  per 
[)()})ulum  dcdlt,  quod  per  senatum  sl  llculsset,  dedlsset, 
si  in  eo  crlmen  est,  quia  suftVaglum  tullt,  quis  non  tulit 
puMIcanus?  si,  qula  primus  scivlt,  utrum  id  sortis  esse 
vis  an  eius,  qui  illani  legem  ferebat?  si  sortls,  nullum 
crlmcn  est  in  casu;  si  consulis,  splendor  etiani  Plancil, 
lumc  a  summo  vlro  prlnclpcm  esse  ordinls  iudlcatum. 

8cd  allquando  venlanuis  ad  causam:  in  qua  tu  no-  ^^ 
mlne  lcgis  Licinlae  [,quae  est  de  sodaliciis,]  omnis  am- 
bitus  lcges  com])lexus  es.  ncquc  enlm  quicquam  aliud 
In  hac  lege  nlsi  editiclos  iudlccs  es  sccutus;  quod  gcnus 
iudlciorum  sl  cst  aequum  ulla  in  re  nlsl  in  hac  tribuaria, 
non  Intellego  quam  ob  rem  senatus  hoc  uno  in  gcncre 
tribus  edi  volucrit  ab  accusatore  ncquc  eandem  editionem 
transtulerit  In  ceteras  causas,  de  ipso  denique  ambitu 
rclcctionem  ficrl  volucrit  iudicum  altcrnorum,  cumque 
uullum  geuus  acerbltatis  praetermittcrct,  hoc  tamcn  unum 
praetcrcuudum  putarlt.  quld?  huiusce  rei  tandcm  ob-  a? 
scura  causa  est,  an  et  agitata  tum,  cum  ista  in  senatu 
res  agebatur,  et  disputata  hesterno  dle  copioslsslme  a  Q. 
Ilortcnsio,  cui  tum  est  senatus  adsensus?  hoc  Igltur  sen- 
slmus:  culuscumque  trlbus  largltor  essct  per  hanc  con- 
sensioncm,  quae  magls  honeste  quani  vcre  sodalltas 
nomlnaretur,  quam  quisque  tribum  turpi  largltlonc  cor- 
rumpcrct,  cum  maxlme  eis  homlnibus,  qui  clus  tribus 
essent,  esse  notum:  ita  putavlt  scnatus,  cum  reo  trlbus 
cdercntur  cae,  quas  Is  largitlonc  devinctas  haberet,  eos- 
dem  forc  tcstls  ct  ludlccs.  acerbum  onuilno  gcnus  iudlcil, 
sed  tamcn,  si  vel  sua  vel  ea,  quae  maxlme  esset  cuique 
coniuncta,  trlbus  cderctur,  vlx  recusandum.  tu  autcm,  \^ 
Latercusls,  quas  trlbus  edldisti?  Teretinam,  crcdo.  fult 
certe  id  acquum  et  ccrtc  exspectatum  cst  et  fuit  dlgnum 
constantla  tua.  culus  tu  trlbus  vcndltorem  et  corrupto- 
rem  et  sequestrem  Plancium  fuisse  clamitas,  eain  tribum 


184  M.  TULLTI  CICERONIS 

profccto,  scvcrissiiiiorum  pracsertim  liomimim  et  gravis- 
simoniiii,  cdcrc  dcbuisti.  at  Voltiniam:  lihct  cnim  til)i 
iicsclo  quid  ctiam  dc  illa  trlbu  criminari:  lianc  igitur 
ipsam  cur  non  cdidisti?  quidPlancio  cumLcmonia?  quid 
cum  Oufentina?  quid  cum  Clustumina?  nam  Maeciam, 
non  quae  iudicaret,    scd  quae  reiceretur  esse   voluisti. 

39  dul)itatis  igitur,  iudiccs,  quin  vos  M.  Laterensis  suo  iu- 
dicio  non  ad  scntcntiam  Icgis,  scd  ad  suam  spem  aliquam 
de  civitate  dclegcrit?  dubitatis  quin  cas  tribus,  in  quibus 
magnas  neccssitudincs  liabct  Plancius,  cum  ille  non  edi- 
dcrit,  iudicarit  officiis  ab  hoc  observatas,  non  largitione 
corruptas?  quid  cnim  potcst  dicere  cur  ista  cditio  non 
summam  habcat  accrbitatcm,  rcmota  ratione  illa,  quam 

40  in  decerncndo  secuti  sumus?  tu  dcligas  cx  omni  populo 
aut  amicos  tuos  aut  inimicos  mcos  aut  dcnique  eos, 
quos  inexorabilis,  quos  inhumanos,  quos  crudclis  existi- 
mcs?  tu  mc  ignaro,  nec  opinante,  inscio  notcs  et  tuos  et 
tuorum  amicorum  nccessarios,  vcl  iniquos  vel  meos  vel 
etiam  dcfensorum  meorum,  codcmque  adiungas,  quos 
natura  putes  aspcros  atque  omnibus  iniquos?  dehide 
cfFundas  rcpcnte,  ut  ante  conscssum  mcorum  iudicum 
^idcam  quam  potucrim  qui  essent  futuri  suspicari,  apud 
eosquc  me,  ne  quinque  quidcm  reiectis,  quod  in  proximo 
rco  dc  consilii  sententia  constitutum  est,  cogas  causam 

41  dc  fortunis  omnibus  dicere?  non  cnim,  si  aut  Plancius 
ita  vixit,  ut  ofFcndcrct  scicns  nemincm,  aut  tu  ita  errasti, 
ut  eos  edcrcs  imprudcns,  ut  nos  invito  tc  tamcn  ad  iii- 
dices,  non  ad  carnificcs  veniremus,  idcirco  ista  cditio  per 

17  se  non  accrba  est.  an  vcro  nupcr  clarissimi  civcs  nomcn 
cditicli  iudicis  non  tulcrunt,  cum  cx  cxxv  iudicibus,  prin- 
cipibus  cipicstris  ordinis,  v  ct  lxx  reus  rciicerct,  l  rcfcr- 
ret,  onmiaquc  potius  ])crmiscucrunt,  quam  ei  legi  condi- 
cionique  parerent:  nos  ncquc  ex  dclectis  iudicibus,  sed 
ex  omni  populo,  neque  cditos  ad  reicicndum,  sed  ab 
accusatorc  constitutos  iudiccs  ita  fcrcnnis,   ut  ncmincm 

4j  reicianuis?  ncquc  cgo  nunc  Icgis  ini(iuitatcni  qucror,  scd 
factum  tuum  a  sententia  lcgis  doceo  dlscrepare;  et  illud 
acerbum  ludlclum  sl,  (pu^m  ad  modum  scnatus  ccnsuit 
])()[)ulus(pic  iussit,  Ita  fccisscs,  ut  hulc  et  suam  ct  ab  hoc 
observatas  tribus  cdcrcs,   non  modo  non   qucrercr,   scd 


PllO  CN.  rLANClO  ORATIO  39-45.  185 

hunc  els  ludicibus  editls,  qul  eldcm  testes  esse  possent, 
absolutum  putarem;   ncquc  nunc  multo  secus   exlstlmo. 
cum  cnlm   has   tribus   cdidistl,   Ignotls    te  ludlclbus   uti 
malle   quam   notls   indicavlsti;   fuglstl   sententiam  legls; 
aequitatem  omnem  reicclsti;   In   tenebrls   quam  In  luce 
causam  versari  nialuisti.     Vohinla  tribus  ab  hoc  corru-  43 
pta;   Tcretinam   liabucrat  venalem.     quld  dlceret  apud 
Vohiniensls  aut  apud  tribuhs  suos  ludices?  immo  vero  tu 
quid  dlceres?  quem  ludicem  ex  IDis  aut  tacltum  testem 
haberes  aut  vero  etlam  excitares?  etenim  sl  reus  trlbus 
ederct,  Vohiniam  fortasse  Plancius  propter  necessltudl- 
ncm   ac   vicinitatcm,   suam  vero  ccrte  edldisset.     et,   si 
quaesitor  huic  edendus  fuisset,  quem  tandem  potlus  quam 
hunc  C.  Alfium,  quem  habet,  cui  notisslmus  esse  debet, 
viclnum,  trlbulcm,  gravlsslmum  hominem  iustisslmumque 
edldlsset?  cuius  quldcm  acqultas  et  ea  voluntas  erga  Cn. 
Plancil  salutem,  quam  Ille  slne  ulla  cupldltatis  suspltlone 
prae  se  fcrt,  faclle  declarat  non  fulsse  fugiendos  trlbulls 
huic  ludlces,  cul  quaesltorem  trlbulem  exoptandum  fulsse 
vldeatls.  neque  ego  nunc  conslhum  reprehendo  tuum,  quod  ^^ 
eas  trlbus,  quibus  erat  hic  maxime  notus,  non  edlderls,  sed 
a  te  doceo  consIHum  non  servatum  senatus.  etenlm  quls  te 
tum  audiret  illorum  aut  quld  diccres?  sequestremne  Plan- 
cium?  respucrent  aures,  nemo  agnosceret,  repudiarent.  an 
gratlosum?  ilUhbenter  audirent,  nos  non  timide  confitere- 
mur.  noh  enim  putare,  Laterensls,  leglbus  istls,  quas  sena- 
tus  dc  ambitu  sanciri  voluerit,  Id  esse  actum,  ut  sufFragatlo, 
ut  observantia,  ut  gratla  tollcretur:   semper  fuerunt  vlri 
boni,  qui  apud  trllmhs  suos  gratlosl  esse  vellent.    neque  45 
vero  tam  durus  In  plebcm  noster  ordo  fuit,  ut  eam  coli  no- 
stra  modlca  liberaHtate  noluerit,  neque  hoc  Hberls  nostrls 
InterdicGudum  est,  ne  observent  trlbuhs  suos,  ne  diligant, 
ne  conficcre  neccssariis  suis  suam  tribum  possint,  ne  par 
ab  els  munus  In  sua  petitione  respectent:  haecenlm  plcna 
sunt  officil,  plena  observantiae,  plena  etiam  antlquitatis. 
isto  in  genere   et  fulmus   ipsi,   cum   ambitlonis  nostrae 
tempora  postulabant,  et  clarissimos  viros  esse  vldlmus  et 
hodie  esse  volumus  quam  plurimos  gratiosos:  dccuriatlo 
trlbulium,  discrlptlo  populi,  sufFragia  largltione  devincta 
severltatem  senatus  et  bonorum  omnlum  vim  ac  dolorem 


186  M.  TULLII  CICERONIS 

cxcltarcnt:  liacc  doce,  hacc  profcr,  liuc  iiicumbe,  Latcrcn- 
sis,  dccurlassc  Plancium,  conscripsissc,  scqucstrcm  fuisse, 
pronuntiassc,  divisisse:  tum  mirabor  te  cis  armis  uti,  quac 
tibi  lcx  dabat,  noluisse.  tribulibus  enim  iudicibus  non  modo 
severitatem  illorum,  si  ista  vera  sunt,  scd  ne  voltus  quidcm 

4u  fcrre  possemus.  lianc  tu  rationem  cum  fugcris  cum  eos 
iutlices  habcre  nokieris,  quorum  in  huius  dclicto  cum 
scientia  ccrtissima  tum  dolor  gravissimus  esse  dcbuerit, 
quid  apud  hos  diccs,  qui  abs  te  taciti  requirunt  cur  sibi  hoc 
oncris  imposucris,  cur  se  potissimum  dclcgcris,  cur  dcni- 
que  se  divinare  mahicris  quam  eos,  qui  scircnt,  iudicarc? 

19  cgo  Plancium,  Latcrcnsis,  ct  ipsum  gratiosum  csse  dico 
ct  habuissc  in  pctitione  multos  cupldos  sui  gratiosos,  quos 
tu  si  sodalis  vocas,  officiosam  amicitiam  nominc  inquinas 
criminoso;  sin,  quia  gratiosi  sint,  accusandos  putas,  noli 
niirari  tc  id,   quod   tua  dignitas   postularit,   rcpudiandis 

47  gratiosorum  amicitiis  non  cssc  adsccutum.  nam  ut  cgo 
doceo  gratiosum  cssc  in  sua  tri])uPlancium,  quod  multis 
benigne  fccerit,  })ro  nudtis  spopondcrit,  in  opcras  pluri- 
mos  ])atris  auctoritate  et  gratia  miserit,  quod  denique 
omnibus  officiis  pcr  sc,  pcr  patrcm,  pcr  maiorcs  suos 
totam  Atinatcm  pracfccturam  coniprchcndcrit,  sic  tu  docc 
scqucstrcm  fuissc,  largitum  esse,  conscripsisse,  tribulis 
decuriavisse :  quod  si  non  potcs,  noh  tollcrc  cx  ordlne 
nostro  libcralltatcm,  noli  malcficium  putare  csse  gratiam, 
noli  obscrvantiam  sanclrc  j^oena. 

Itaque  hacsitantcm  tc  in  lioc  sodaliciorum  trlbuarlo 
crimine  ad  communcm  ambitus  causam  contullsti,  in  qua 
dcsinanuis  aliquando,  si  vidctur,  volgari  et  pervagata  dccla- 

4>s  matiouc  contcudcrc;  sic  cnim  tccum  ago:  quam  tibi  com- 
niodum  cst,  trlbum  unam  dcllgc:  tu  doce,  id  quod  dcbes, 
pcr  qucm  scqucstrcm,  quo  dlvisorc  corrupta  slt:  cgo,  si 
id  faccre  non  potueris,  quod,  ut  oplnlo  mca  fert,  ne  inci- 
j)ics  quldcm,  pcr  qucm  tulcrlt  doccbo.  cstnc  haec  vera 
contcntlo?  placctne  slc  ngl?  num  j)ossum  magis  jicdcm 
coufcrrc,  ut  aiunt,  aut  j)roj)ius  acccdcrc?  (juld  taccs? 
quid  dissimulas?  quid  tcrglvcrsaris?  ctiam  atquc  ctlam 
Insto  atque  urgco,  inscctor,  |)osco  at([uc  adco  flagito  cri- 
nieu;  (juamcuuKjuc  trlbum,  inquam,  dclcgcrls,  quam 
tulcrit  l*Iancius,   tu  ostcndito,    sl  jiotucrlH,   vltium:    cgo 


PUO  CX.  PLANXIO  OKATIO  4(3-51.  187 

qna  ratlone  tnlcrit,  docebo.  neque  erit  liaec  alia  ratio 
Plancio  ac  tibi,  Latcrcnsis:  nam  ut  quas  tribus  tu  tulisti, 
si  iam  ex  te  requiram,  possis  quorum  studio  tuleris  ex- 
plicarc,  sic  ego  hoc  contendo,  me  tibi  ipsi  [advcrsario], 
cuiuscumque  tribus  rationem  poposceris,  redditurum. 

Scd  cur  sic  ago?  quasi  non  comitiis  iam  superioribus  i,, 
sit  Plancius  designatus  acdilis:  quac  comitia  primum  ha- 
bcre  cocpit  consul  cum  omnibus  in  rcbus  summa  aucto- 
ritate,  tum  liarum  ipsarum  leguni  ambitus  auctor;  dcinde 
liabere  cocpit  subito  pi-acter  opinionem  omnium,  ut  ne 
si  cogitassct  quidem  largiri  quispiam,  darctur  spatium 
comparandi.  vocatae  tribus,  latum  suffragium,  dirlbitac 
tabellae,  renuntiatac:  longe  plurimum  valuit  Plancius: 
nulla  largltionis  ncc  fuit  nec  esse  potuit  suspitio.  ain 
tandem?  una  centuria  pracrogativa  tantum  habet  aucto- 
ritatls,  ut  nemo  umquam  prior  eam  tulcrit  quin  renun- 
tlatus  sit  aut  eis  ipsis  comitlis  consularlbus  aut  certe  in 
illum  annum:  aedilem  tu  Plancium  factum  esse  miraris, 
in  quo  non  exigua  pars  popidi,  sed  universus  populus 
voluntatem  suam  declararit?  cuius  in  honorc  non  unius 
tribus  pars,  sed  comitia  tota  comitiis  fuerint  praeroga- 
tiva?  quo  quldcm  tcmpore,  Laterensls,  si  id  faccre  vo-  50 
kilsscs  aut  si  gravltatis  esse  putasses  tuae,  quod  muhi 
nobiles  saepe  fecerunt,  ut,  cum  minus  vakiissent  suifra- 
giis  quam  putassent,  postea  prolatis  comitiis  prosterne- 
rent  se  et  popuh)  Komano  fracto  animo  atque  humili 
suppHcarent,  non  dubito  quin  omnls  ad  te  convcrsura 
fuerit  mukltudo.  numquam  enim  fere  nobilitas,  integra 
praescrtim  atque  innocens,  a  populo  Romano  supplex 
repudlata  est.  sed  si  tibi  gravitas  tua  et  magnitudo  animi 
pkiris  fuit,  sicuti  esse  debuit,  quam  acdiktas,  noh,  cum 
habcas  id,  quod  malueris,  desidcrarc  id,  quod  minoris 
putarls.  equldcm  primum  ut  honorc  dlgnus  cssem,  maximc 
sempcr  Laboravi;  sccundo  ut  cxistimarer;  tertium  mihi 
fuit  ilkid,  quod  plerisque  primum  est,  ipse  honos,  qui 
eis  denlquc  dcbct  esse  iucundus,  quorum  dlgnitati  po- 
pulus  Komanus  testimonium,  non  beneficium  ambitioni 
dedit. 

Quacris  ctiam,  Latcrensis,  qmd  imaglnlbus  tuis,  quid  f| 
ornatissimo   atque   optimo    viro,    patri   tuo,    respondeas 


188  M.  TULLII  CICEIIONIS 

mortiio.  iioll  ista  mcditari  atque  illucl  cavc  potlus,  ne 
tua  iista  qucrclla  dolorquc  nlmlus  ab  illls  saplcntlssiniis 
virls  rc])rchcndatur.  vldlt  cnlni  jiatcr  tuus  Appluni  Clau- 
dluni,  nobillssimum  homlncm,  vlvo  patrc  suo,  potcntis- 
slmo  ct  clarisslmo  civi,  C.  Claudio,  acdllcm  non  esse 
factuni  ct  eundcni  slnc  rcpulsa  factum  esse  cousulcm; 
vldlt  homlncm  slbi  maximc  conlunctum,  cgrcgium  virum, 
L.  Volcatlum,  vidlt  M.  Pisoncm  ista  in  acdllitate  oftcn- 
sluncula  acccpta  summos  a  populo  Romano  esse  lionores 
adcptos;  avus  vcro  tuus  ct  P.  Nasicae  tibi  acdiliclam 
pracdicarct  rcpulsam,  quo  clvc  ncmlncm  ego  statuo  in 
hac  rc  publica  fortlorcm,  ct  C.jMaril,  qui  diiabus  aedlll- 
tatis  acccptls  rcpulsis  scpticns  consul  cst  factus,  et  L. 
Caesaris,  Cn.  OctavII,  M.  TuIIii;  quos  omnis  scimus  ae- 

52  dllitate  praeteritos  consules  esse  factos.  sed  quid  ego 
acdiliclas  rcpulsas  conligo?  quae  sacpe  eius  modi  ha- 
bltac  sunt,  ut  cls,  qui  praetcrlti  csscnt,  bcnignc  a  po- 
})uIo  factum  vldcretur.  trlbunus  milltum  L.  l^hllippus, 
summa  nobilltate  et  eloquentia ,  quaestor  C.  Caelius, 
clarlssimus  ac  fortisslmus  adulescens,  tribuni  plcbis  P. 
Ivutllius  Kufus,  C.  Fimbrla,  C.  Casslus,  Cn.  Orcstes 
factl  non  sunt,  quos  tamcn  omnis  consules  sclmus  factos 
esse;  quae  tibi  ultro  pater  et  maiores  tui  non  consolandi 
tul  gratla  dlcent,  neque  vero  quo  te  Ilbcrcnt  aliqua  culpa, 
((uam  tu  vcreris  ne  a  te  suscej^ta  vldcatur,  sed  ut  tc  ad 
Istum  cursum  tcncndum,  qucm  a  prlma  actate  susccplsti, 
cohortcntur.  nihil  est  cnlm,  mllii  crcdc,  Latcrcnsis,  dc 
te  detractum.  dctractum  dico?  si  mchercule  vcrc  quod 
accidlt  intcrpretari  vclis,    est   alicpiid    ctlam   de   virtute 

22  signlficatum  tua.  noll  cnlm  cxlstlmarc  non  magnum 
(picndam  motum  fuissc  illlus  j)ctitIonIs  tuac,  de  (pia  nc 
all(prid  iurarcs  dcstltistl:  dcnuntiasti  homo  adulcsccns 
(piid  dc  summa  rci  publicae  scntlres;  fortlus  tu  (pildcm 
(piam  non  nulll  dcfuncti  honorlbus,   scd  npcrtlus   (piam 

M  vcl  ambitlonls  vcl  actatis  tuac  ratio  postulabnt.  (luam 
ob  rcm  In  dlsscntlcntc  po])uIo  noll  ])utarc  nullos  fulssc, 
([uoruni  animos  tuus  ille  fortls  animus  oftcndcret;  qui  te 
incautum  fortasse  nunc  tuo  loco  dcmovcre  ])otucrunt, 
l^ruvidcntcm  autcm  ct  praccaventem  numquam  certe  de- 
movcbunt. 


PllO  CN.  rLANCIO  ORATIO  52-55.  189 

An   tc  illa  argunicnta   duxcmnt?     ^dubitatis'    inquit 
*qnin  coitio  facta   t^it,   cuni  tribus  plcrasquc  cum  Plotio 
tulcrit  l*lancius?    an  una  ficri  potucrunt,   si   una  tribus 
non    tulisscnt?     at    non    nullas    punctis   pacne   totidcm.' 
quippc,  cum  iam  facti  prope  supcrioribus  comitiis  dccla- 
ratl(pic  vcnisscnt:    quamquam  nc  id  quidcni  suspitioncm 
coitionis   habucrit:   ncquc   cnim  umquam  maiorcs  nostri 
sortitioncm   constituisscnt   acdiliciam ,    nisi   vidcrcnt   ac- 
cidcrc  posse  ut  compctitores  pares  sufFraglis  esscnt.     et  54 
ais  priorihus  comitiis  Anienscm  a  Plotio  Pcdio,    Tcrcti- 
nam  a  Plancio  tibi  cssc  conccssam:  nunc  ab  utroque  eas 
avolsas,   nc  in  angustum  venirent.     quam  convcnit  non- 
dum  cognita  po})uli   voluntate  hos,   quos  iam  tum  con- 
iunctos  fuisse  dicis,   iacturam  suarum  tribuum,   quo  vos 
adiuvaremini,    fccisse;    eosdem,   cum  iam  esscnt  experti 
quid  valcrcnt,   rcstrictos  et  tenacis  fuissc?    etenim  vere- 
bantur,  crcdo,  angustias:   quasi  res  in  contcntioncm  aut 
in  discrimen  aliquod  posset  venirc.    scd  tamcn  tu  A.  Plo- 
tium,   virum  ornatissimum,   in  idem  crimen  vocando  in- 
dicas  eum  te   adripuisse,   a  quo  non  sis  rogatus?    nam 
quod  questus  es  pluris  te  testis  haberc  de  Voltinia  quam 
quot  in  ca  tribu  puncta  tulcris,   indicas  aut  eos  tcstis  te 
produccre,    qui,   quia  nummos  acccpcrint,   te  practcrie- 
rmt,   aut  te  nc  gratuita  quidcm  eorum  sufFragia  tulisse. 
illud  vero  crimen  de  nummis,  quos  in  circo  Flaminio  de-  ^^ 
prchcnsos  esse  dixisti,   caluit  re  recenti,   nunc  in  causa 
rcfrixit:  ncquc  cnim  qui  illi  nummi  fucrint  ncc  quae  tri- 
bus  nec  qui  divisor  ostcndis.     atque  is  quidem  eductus 
ad  consulcs,   qui  tum  in  crimen  vocabatur,   se  inique  a 
tuis   iactatum  gravitcr   qucrcbatur;    qui  si   crat  divisor, 
praescrtim  eius,  quem  tu  habcbas  reum,  cur  abs  tc  reus 
non  est  factus?   cur  non  eius  damnatione  aliquid  ad  hoc 
iudicium  praciudicii  comparasti?   scd  neque  tu  liacc  habes 
neque  eis  confidis:    alia  te  ratio,   alia  cogitatio  ad  spem 
huius   opprimendi   excitavit.     magnae   sunt  in   te   opcs; 
late   patet   gratia;   multi   amici,   multi  cupidi  tui,   multi 
fautorcs  laudis  tuac;    multi  huic  invidcnt;   multis  ctiam 
pater,   optimus   vir,   nimium   retincns   cquestris  iuris   et 
libertatis  videtur;   multi  etiam  communcs  inimici  reorum 
omnium,   qui  ita  semper  testimonium  de  ambitu  dicunt. 


190  M.  TUI-LII  CICEROMS 

quasi  aiit  movcant  animos  iudicum  suis  tcstimoniis,   aut 
gratuni  populo  Romano  sit,   aut  al)  eo  facilius  ob  eam 

5G  causam  dignitatcm  quam  volunt  conscquantur:  quibus- 
cum  me,  iudiccs,  pugnantem  more  mco  pristino  non  vi- 
dcbitis:  non  quo  mihi  fas  sit  quicquam  dcfugcre  quod 
salus  Plancii  postulet,  scd  quia  neque  necesse  est  me  id 
persequi  voce,  quod  vos  mcnte  videatis,  et  quod  ita  de 
me  meriti  sunt  illi  ipsi,  quos  ego  tcstis  vidco  paratos,  ut 
eorum  rcprehensioneni  vos  vestrae  prudentiae  adsumcrc, 
meae  modestiae  remittere  debcatis.  illud  unum  vos 
magno  opere  oro  atque  obsecro,  iudices,  cum  huius, 
quem  dcfcndo,  tum  communis  pcricuH  causa,  nc  fictis 
auditionibus,    ne   disscminato   dispcrsoque   scrmoni   for- 

57  tunas  innocentium  subicicndas  putctis;  muhi  amici  ac- 
cusatoris,  non  nuUi  etiam  nostri  iniqui,  multi  communes 
obtrcctatorcs  atquc  omnium  invidi  multa  fmxcrunt;  nihil 
cst  autcm  tam  volucrc  quam  maledictum;  nihil  facilius 
emittitur,  nihil  citius  cxcipitur,  latius  dissipatur.  ncque 
cgo,  si  fontem  malcdicti  reperietis,  ut  neglegatis  aut  dis- 
simuletis  umquam  postulabo:  sed  si  quid  sine  capite 
manabit  aut  quid  erit  cius  modi  ut  non  exstet  auctor, 
qui  autern  audierit  aut  ita  neglcgcns  vobis  esse  vidcbitur, 
ut  unde  audierit  oblitus  sit,  aut  ita  levem  habebit  aucto- 
rem,  ut  memoria  dignum  non  putarit,  huius  illa  vox  vol- 
garis,  'audivi',  ne  quid  innocenti  rco  noceat,  oramus. 
z^  Sed  venio  iam  ad  L.  Cassium,  familiarem  meum, 
cums  cx  oratione  ne  ilhmi  quidcm  luvcntium  tccum  ex- 
postulavi,  quem  ille  omni  et  humanitate  ct  virtute  orna- 
tus  adulcscens  primum  de  plebe  acdilem  curulcm  ftictum 
esse  dixit.  in  quo,  Cassi,  si  tibi  ita  respondeam,  nc- 
scissc  id  popuhnn  Komanum,  neque  fuisse  qui  id  nobis 
narraret,  pracsertim  mortuo  Congo,  non,  ut  0])inor,  ad- 
mircre,  cum  ego  ipse  non  abhorrcns  a  studio  antiquitatis 
mc  hic  id  cx  te  primum  audisse  confitear.  et  quoniam 
tua  fult  j)crclcgans  ct  persubtilis  oratio,  digna  cquitis 
Ivomani  vel  studio  vel  j)udore,  quoniamque  sic  ab  his  es 
anditus,  ut  maixnus  honos  et  iniicnio  et  humanita*ti  tuae 
tribucretur,  resjiondcbo  ad  ea,  quae  dixisti,  quae  j)lera- 
(jue  de  ij)so  mc  fucrunt:  in  quibus  ij)si  aculci,  si  quos 
habuisti  in  mc  rcprchcndendo,    tamcn  mihi  non  ingrati 


VRO  CN.  PLANXIO  OKATIO  oG-Gl.  191 

acciclerunt.  quacsisti  utrum  niihi  putarcm,  equitis  llo-  r.;) 
mani  filio,  faciliorcm  fuissc  ad  adipisccndos  lionorcs  viam 
an  futuram  csse  filio  mco,  quia  csset  e  familia  consulari; 
ego  vero  quamquam  illi  omnia  malo  quam  milii,  tamen 
honorum  aditus  numquam  illi  faciliorcs  optavi  quam 
mihi  fucrunt;  quin  ctiam,  nc  forte  illc  sibi  me  potius 
pcpcrissc  iam  honorcs  quam  itcr  dcmonstrasse  adipiscen- 
dorum  putct ,  hacc  illi  soleo  praecipcre  —  quamquam  ad 
praecepta  aetas  non  est  gravis  — ,  quae  illc  a  love  ortus 
suis  praecipit  filiis: 

vigihuidum  cst  scmper:  multae  insidiae  sunt  bonis. 
nostis  cetcra.    nonnc? 

id  quod  nmlti  invidcant, 
quae  scripsit  gravis  ct  ingeniosus  pocta,  scripsit  non  ut 
illos  regios  pueros,  qui  iam  nusquam  crant,  scd  ut  nos 
et  nostros  libcros  ad  laborem  et  ad  laudem  excitarct. 
quacris  quid  potucrit  amplius  adscqui  Plancius,  si  Cn.  co 
Scipionis  fuissct  filius.  magis  acdilis  fieri  non  potuisset, 
sed  hoc  pracstaret,  quod  ei  minus  invideretur:  etenim 
honorum  gradus  summis  hominibus  et  infimis  sunt  parcs, 
gloriae  disparcs.  quis  nostrum  sc  dicit  M'.  Curio,  quis  C.  25 
Fabricio,  quis  C.  Duiho  parcm?  quis  A.  Atilio  Calatino? 
quis  Cn.  et  P.  Scipionibus?  quis  Africano,  Marccllo, 
jNIaximo?  tamen  eosdem  sumus  honorum  gradus  quos 
illi  adsecuti.  ctenim  in  virtute  muki  sunt  ascensus,  ut 
is  maxime  gloria  cxcellat,  qui  virtute  plurimum  pracstct: 
honorum  populi  finis  cst  consulatus,  qucm  magistratum 
iam  octingenti  fcre  consecuti  sunt:  horum,  si  diligenter 
quaeres,  vix  decimam  partem  repcries  gloria  dignam. 
sed  nemo  umquam  sic  cgit,  ut  tu:  'cur  iste  fit  consul? 
quid  potuit  amplius,  si  L.  Brutus  essct,  qui  civitatem 
dominatu  regio  libcravit?'  honore  nihil  amplius,  laude 
nndtum.  sic  igitur  Plancius  nihilo  minus  quaestor  est 
factus  et  tribunus  plebis  et  aedilis  quam  si  esset  summo 
loco  natus,  scd  haec  pari  loco  orti  sunt  innumerabiles 
aKi  consecuti.  profers  triumphos  T.  Didii  et  C.  Marii,  6i 
et  quacris,  quid  sit  similc  in  PLancio:  quasi  vero  isti, 
quos  commemoras,  proptcrca  magistratus  ccperint,  quod 
triumpharant,  et  non,  quia  commissi  sunt  eis  magistra- 
tus,  [in  quibus]  re  bene  gesta  triumpharint.    rogas  quae 


192  M.  TULLII  CICEROXIS 

castra  vidcrit:   qui  et  miles  in  Creta  hoc  impcratore  et 

trilnmus  in  Maccclonia  militum  fucrit  ct  quacstor  tantum 

cx  rc  militari  dctraxcrit  tcmporis,  quantum  in  me  custo- 

62  diendum  transferre  malucrit.     quacris  num  discrtus  sit? 

immo,   id  quod  secundum  cst,  ne  sibi  quidcm  videtur. 

num  iuris  consultus?    quasi  quisquam  sit  qui  sibi  liunc 

falsum  de  iurc  rcspondissc  dicat.   omncs  cnim  istius  modi 

artes  in  eis  rcprehenduntur,  qui  cum  professi  sunt,  satis 

faccre  non  possunt,  non  in  eis,   qui  se  afuisse  ab  istis 

studiis  confitentur:   virtus,  probitas,  integritas  in  candi- 

dato,   non  linguae  volubilitas,  non  ars,  non  scicntia  re- 

quiri  solet.   ut  nos  in  mancipiis  parandis  quamvis  frugi  ho- 

mincm,  si  pro  fabro  aut  pro  tcctore  emimus,  ferre  molcste 

solemus,  si  eas  artis,  quas  in  emendo  sccuti  sumus,  forte 

nesciverit,   sin   autcm   emimus  qucm   viHcum  imponere- 

mus,   quem  pecori  praeficcrcmus,   niliil  in  eo  nisi  fruga- 

litatcm,  hiborcm,  vigilantiam  esse  curamus,  sic  populus 

Komanus  dchgit  magistratus  quasi  rci  publicac  vilicos; 

in  quibus   si  qua  praeterea  est  ars,   facile  patitur;    sin 

minus,  virtute  eorum  et  innocentia  contentus  est.   quotus 

enim  quisque  discrtus,    quotus  quisquc  iuris  peritus  est, 

ut  eos  numeres,  qui  vohmt  essc?  quod  si  praetcrca  nemo 

est  honore  dignus,   quidnam  tot  optimis  et  ornatissimis 

civibus  est  futurum? 
26 
e3         lubes  Plancium  de    vitiis  Latcrcnsis    diccrc.      nihil 

potcst,   nisi  eum  nimis  in  se  iracundum  [putabis]  fuisse. 

idem  cfFers  Latercnsem  laudibus.    facilc  patior  id  tc  agcre 

multis  verbis,   quod  ad  iudicium  non  pertincat,   et  id  te 

accusantem  tam  diu  dicerc,   quod  ego  dcfcnsor  sine  pe- 

riculo  possim  confitcri.    atqui  non  modo  confitcor  summa 

in  Latcrcnse  ornamcnta  csse,   scd  tc  ctiam  rcprchcndo, 

Cjuod  ea  non  enumercs,  aha  quacdam  inania  et  levia  con- 

quiras.     Pracneste  fecisse  ludos.     quid?  ahi  quaestores 

nonne  fccerunt?   Cyrenis  libcralem  in  pubhcanos,  iustum 

in  socios  fuisse.   quis  ncgat?  scd  ita  nudta  Romae  gcrun- 

G4  tur,  ut  vix  ca,  quac  fiunt  in  provinciis,  audlantur.     non 

vcreor  ne  mihi  ahquid,   iudiccs,   vidcar  adrogare,    si  dc 

quaestura  mea  dixero :  (juamvis  enim  ilhi  floruerit,  tamen 

eum  me  postca  fuisse  in   maximis  imj)criis  arbitror,    ut 

non  ita  nmkum  mihi  gloriac  sit  cx  quacsturac  laudc  re- 


PRO  CN.  PLANCIO  ORATIO  G2-66.  103 

petenclum:   scd  taincn  non  vcrcor  nc  quis  audcat  diccre 
ulllus  in  Sicilia  quacsturam  aut  clariorcm  aut  gratiorcm 
fuissc.   vcre  me  liercule  lioc  dicam:  sic  tum  existimabam, 
niliil  homincs  aliud  Komae  nisi  de  quaestura  mca  loqui. 
frumcnti   in   summa   caritate  maximum  numerum  mise- 
ram;   ncgotiatoribus  comis,   mcrcatoribus  iustus,   manci- 
pibus    libcralis,    sociis    abstincns,    onmibus   cram   visus 
in  omni  officio  diligentissimus;   excogitati  quidam  erant 
a  Siculis  honorcs  in  me  inauditi:    itaquc  hac  spe  dece-  c5 
dcbam,   ut  niihi  populum  liomanum  ultro  omnia  delatu- 
rum  putarem.      at  ego  cum  casu  diebus  eis  itineris  fa- 
ciendi  causa  dcccdcns  eprovinciaPutcolos  forte  vcnissem, 
cum  plurimi  et  lautissimi  in  eis  locis  solcnt  csse,  concidi 
paene,   iudices,   cum  ex  me  quidam  quaesissct  quo  die 
lioma  exissem  et  num  quidnam  esset  novi.     cui  cum  re- 
spondissem,  me  e  provincia  dcccdere :  *  etiam  me  hercule,' 
inquit  'ut  opinor,  ex  Africa.'     huic  ego  iam  stomachans  27 
fastidiose:  'immo  exSicilia,'  inquam.   tum  quidam,  quasi 
qui  omnia  sciret:  *quid?  tu  ncscis'  inquit  'hunc  quaesto- 
remSyracusis  fuisse?'   quid  muUa?   destiti  stomachari  et 
me  unum  cx  eis  feci,   qui  ad  aquas  venissent.     scd  ea  cs 
res,   iudiccs,   haud  scio  an  phis  mihi  profuerit,   quam  si 
mihi  tum  cssent  omnes  gratulati:  nam  postca  quam  sensi 
populi  Komani  auris  hebetiores,   oculos  autem  esse  acris 
atque  acutos,  destiti  quid  de  me  audituri  essent  homines 
cogitare;    feci  ut  postca  cotidie  pracscntem  me  viderent, 
habitavi  in  oculis,   pressi  forum;   neminem  a  congrcssu 
meo  nequc  ianitor  mcus  neque  somnus  abstcrruit.   ecquid 
ego  dicam  de  occupatis  mcis  tcmporibus,   cui  fuerit  ne 
otium  quidem  umquam  otiosum?    nam  quas  tu  comme- 
moras,  Cassi,  legcre  te  solere  orationcs,  cum  otiosus  sis, 
has  cgo  scripsi  hidis  et  feriis,  ne  omnino  umquam  cssem 
otiosus.      etenim   M.   Catonis    illud,    quod   in   principio 
scripsit  Originum  suarum,   scmper  magnificum  et  prae- 
clarum  putavi,   clarorum  virorum  atque  magnorum  non 
minus  otii  quam  negotii  rationem  exstare  oporterc.     ita- 
que  si  quam  habco  hiudcm,  quae  quanta  sit  nescio,  parta 
Romae   est,   quacsita  in  foro;    mcaque   privata  consiha 
pubhci  quoque  casus  comprobaverunt,   ut  etiam  summa 
res  pubHca  mihi  domi  fucrit  gerenda  et  urbs  in  urbe  ser- 

Ciceronis  vol.  V.  ,  13 


28 

ti8 


194  M.  TULLII  CICEROXIS 

vaiula.  eadcm  igltur,  Cassi,  via  mmiita  Laterensi  est, 
idem  virtuti  cursus  ad  gloriam,  lioc  facilior  fortasse, 
quod  ego  huc  a  me  ortus  et  per  me  iiixus  ascendi,  istius 
earciria  virtus  adiuvabitur  commcndatione  maiorum.  sed 
ut  redeam  ad  Plancium,  numquam  ex  urbe  afuit  ni^i 
sorte,  legc,  necessitate;  non  valuit  rebus  isdem,  quibus 
fortasse  non  nulli:  at  valuit  adsiduitate,  valuit  observan- 
dis  amicis,  valuit  liberalitate;  fuit  in  oculis,  petivit,  ca 
est  usus  ratione  vitae,  qua  minima  invidia  novi  homines 
phirimi  sunt  eosdem  honores  consecuti. 

Nam  quod  ais,  Cassi,  non  plus  me  Plancio  debere 
quam  bonis  omnibus,  quod  eis  acque  mca  salus  cara 
fuerit,  ego  me  dcbcre  bonis  omnibus  fateor;  scd  etiam 
ei,  quibus  ego  debeo,  boni  viri  et  civcs  comitiis  aedih'ciis 
ahquid  se  meo  nomine  Plancio  debere  dicebant.  verum 
fac  me  muhis  dcbere  et  in  cis  Plancio:  utrum  igitur  mc 
conturbare  oportet,  an  ceteris,  cum  cuiusque  dies  venerit, 
huic  nomen,  quod  urget,  nunc,  cum  pctitur,  dissolvere? 
quamquam  dissimihs  est  pecuniae  debitio  et  gratiae:  nam 
qui  pecuniam  dissolvit,  statim  non  habet  id,  quod  red- 
didit;  qui  autem  debet,  is  retinet  alienum:  gratiam  autem 
et  qui  refert  habet  et  qui  habet  in  eo  ipso,  quod  habet, 
refert.  neque  ego  nunc  Plancio  desinam  debere,  si  hec 
solvero,  nec  minus  ei  reddcrem  voluntate  ipsa,  si  hoc 
G9  molestiae  non  accidisset.  quaeris  a  me,  Cassi,  quid  pro 
fratre  mco,  qui  mihi  est  carissimus,  quid  pro  meis  liberis, 
quibus  nihil  milii  potest  esse  iucundlus,  amplius  quam 
pro  Plancio  facio  facere  possim,  nec  vidcs  istorum  ipso- 
rum  caritate  ad  huius  salutem  defendendam  niaxime  sti- 
muhiri  me  atque  excitari;  nam  ncque  illis  huius  salute, 
a  quo  nieam  sciunt  esse  defensam,  quicquam  est  optatius, 
ct  ego  ipse  numquam  iUos  aspicio  quin,  cum  pcr  hunc 
me  eis  conservatum  esse  meminerim,  huius  meritum  in 
mc  recordcr. 

Opimium  danmatum  cssc  commcmoras,  servatorem 
ipsuni  rci  publicac;  CaHdium  adiungis,  cuius  lcge  Q. 
Aletelhis  in  civitatem  sit  restitutus:  reprehendis  mcas  pro 
Plancio  preces,  quod  neque  Opimius  suo  nomine  Hbera- 
tiJ)  tus  sit  neque  Mctelli  CaHdius.  dc  Calidio  tibi  tantum 
rcspondco,  quod  ipsc  vidi:   (J.  IMctclhun  l*ium  consulcm 


PRO  CX.  PLANCIO  ORATIO  67  —  72.  195 

practoriis  comitiis,  petente  Q.  Calirlio,  popiilo  Romano 
supplicasse,  cum  quidem  non  dubitaret  et  consiil  et  homo 
nohilissimus  patronum  esse  illum  suum  et  familiae  nobi- 
lissimae  dicere.  quo  loco  quaero  ex  te  num  id  in  iudicio  70 
Calidii  ])utes,  quod  ego  in  Plancii  facio,  aut  Metellum 
Pium,  si  Romae  esse  potuisset,  aut  patrem  eius,  si  vixis- 
set,  non  fuisse  facturum.  nam  Opimii  quidem  calamitas 
utinani  ex  hominum  memoria  posset  evelli!  volnus  illud 
rei  ])ublicae,  dedecus  huius  im]:)crii,  tur])itudo  ])opuli 
Romani,  non  iudicium  ]")utandum  est.  quam  enim  illi 
iudices,  si  iudices  et  non  ])arricidae  patriae  nominandi 
sunt,  graviorem  ]30tuerunt  rci  j)ublicae  infligere  securim, 
quam  cum  illum  e  civitate  eiecerunt,  qui  praetor  finitimo, 
consul  domestico  bello  rcm  })ublicam  liberarat?  at  ego  71 
niniis  magnum  beneficium  Plancii  facio  et,  iit  ais,  id 
verbis  exaggero;  quasi  vero  me  tuo  arbitratu  et  non  meo 
gratum  esse  0])orteat.  *quod  istius  tantum  meritum?' 
inquit  *an  quia  te  non  iugulavit?'  immo  vero,  quia  iugu- 
lari  ])assus  non  est.  quo  quidem  tu  loco,  Cassi,  etiam 
])urgasti  inimicos  ineos  meaeque  vitae  nullas  ab  illis  insi- 
dias  fuisse  dixisti.  ])Osuit  hoc  idem  Latereiisis.  quam 
ob  rem  ])aulo  post  de  isto  plura  dicam:  de  te  tantum  re- 
quiro,  utrum  ])utes  odium  in  me  mediocre  inimicorum 
fuissc  —  quod  fuit  ullorum  umquam  barbarorum  tam 
inmiane  ac  tam  crudele  in  hostem?  —  an  fuisse  in  eis 
aliquem  aut  famae  metum  aut  poenae,  quorum  vidisti 
toto  illo  anno  ferrum  in  foro ,  flammam  in  delubris ,  vim 
in  tota  urbe  versari?  nisi  forte  existimas  eos  idcirco  vitae 
meae  pepercisse,  quod  de  reditu  meo  nihil  timerent.  et 
quemquam  ])utas  fuisse  tam  excordem,  qui  vivis  his  stante 
urbe  et  curia  rediturum  me,  si  viverem,  non  putaret? 
quam  ob  rem  non  debcs  is  homo  et  is  civis  praedicare 
vitam  meam,  quae  fidclitate  amicorum  conservata  sit, 
inimicorum  molcstia  non  esse  appetitam. 

Respondebo  tibi  nunc,  Laterensis,  minus  fortasse  ve-  ^^ 
hementer,  quam  abs  te  sum  provocatus,  sed  profecto  nec 
considerate  minus  nec  minus  amice.  nam  primum  fuit 
illud  asperius,  me  quae  de  Plancio  dicerem  ^mentiri  et 
tem]^oris  causa  fingere.  scilicet  homo  sapiens  excogitavi 
quam  ob  rem  viderer  maximis  bencficii  vinclis  obstrictus, 

13* 


19G  M.  TULLII  CICERONIS 

cum  liber  csscm  et  solutiis.  quid  enim?  mihi  ad  defen- 
dcndum  Plancium  parum  multae,  parum  iustae  ncccssi- 
tudines  crant  familiaritatis ,  vicinitatis,  patris  amicitiae? 
quac  si  non  cssent,  vercrer,  crcdo,  nc  turpiter  facerem, 
si  lioc  splcndore  et  hac  dignitate  homincm  dcfcndercm. 
fingcnda  mihi  fuit  videlicet  causa  peracuta,  ut  ei,  quem 
mihi  debcre  oportcret,  ego  me  omnia  dcbcre  diccrcm.  at 
id  ctiam  grcgarii  mihtes  faciunt  inviti,  ut  coronam  dent 
civicam  ct  se  nh  aliquo  scrvatos  csse  fatcantur,  non  quo 
turpc  sit  protcctum  in  acic  ex  hostium  manibus  cripi  — 
nam  id  accidcre  nisi  forti  viro  ct  pugnanti  comminus  non 
potest  — ,   sed  onus  bcncficii  rcformidant,  quod  pcrma- 

73  gnum  est  alieno  dcbcre  idcm  quod  parenti.  ego,  cum 
ccteri  vera  beneficia,  etiam  minora,  dissimulent,  nc  obli- 
gati  esse  vidcantur,  co  mc  bencficio  obstrictum  esse 
cmcntior,  cui  nc  rcfcrri  quidcm  gratia  posse  vidcatur? 
an  hoc  tu,  Latcrcnsis,  ignoras?  qui  cum  mihi  esses  ami- 
cissimus,  ciun  vcl  pcricuhim  vitac  tuac  mecum  sociare 
voluisscs,  cum  me  in  illo  tristi  ct  accrbo  luctu  atquc  dis- 
ccssu  non  hicrimis  solum  tuis,  scd  animo,  corporc,  copiis 
prosccutus  csscs,  cum  meos  Hbcros  et  uxorem  me  ab- 
sente  tuis  opibus  auxilioque  defendisscs,  sic  mecum  sem- 
pcr  egisti,  te  mihi  rcmittcrc  atque  conccdcrc,  ut  omne 
studium  mcum  in  Cn.  Plancii  honorc  consumerem,  quod 
cius  in  me  mcritum  tibi  ctiam  ipsi  gratum  csse  diccbas. 

74  nihil  autcm  mc  novi,  nihil  tcmporis  causa  diccrc,  nonnc 
etiam  cst  ilhi  tcstis  oratio,  quae  cst  a  me  prima  habita 
in  senatu?  in  qua  cum  pcrpaucis  nominatim  egisscm  gra- 
tias,  quod  omnes  cnumcrari  nullo  modo  possent,  scchis 
autem  csset  quemquam  praeteriri,  statuissemquc  cos  so- 
lum  nominare,  qui  nostrac  causac  duces  et  quasi  signi- 
fcri  fuissent,  in  his  Phmcio  gratias  cgi.  recitctur  oratio, 
quae  ])roptcr  rci  maguitudincni  dicta  dc  scripto  cst:  in 
qua  cgo  homo  astutus  ei  mc  dcdcbam,  cui  nihil  magno 
opere  dcbercm,  ct  luiius  officii  tanti  scrvitutcm  astringc- 
bam  tcstimonio  sempitcrno.  nolo  cetera,  quae  a  me 
mandata  sunt  httcris,  rccitare:  practcrmitto,  nc  aut  pro- 
fcrrc  vidcar  ad  tempus  aut  co  gcncrc  uti  Httcrarum, 
quod  mcis  studiis  aptius  quam  consuetudini  iudiciorum 
essc  vidcatur. 


PRO  CN.  PLANXIO  OKATIO.  73  —  78.  197 

Atque  etitiiu  clauntas,  Latercnsis:  'quo  usquc  ista  31 
dicis?  niliil  in  Cispio  profccisti:  obsolctae  iam  sunt  pre- 
ces  tuac'  de  Cispio  milii  igitur  obicies,  quem  cgo  de 
me  bene  meritum  quia  te  teste  cognoram,  te  eodem  au- 
ctore  dcfendi?  et  ei  diccs  'quousque?'  quem  negas,  quod 
pro  Cispio  contcndcrim,  impctrarc  potuisse?  nam  istius 
vcrbi'quousque'hacc  potcrat  esse  invidia:  datus  est  tibi 
ille,  condonatus  est  ille:  non  fficis  finem:  ferre  non  pos- 
sumus:  ci  quidcm,  qui  pro  uno  laborarit,  id  ipsum  non 
obtinucrit,  dici  'quousque?'  inridentis  magis  cst  quam 
rcprchcndcntis;  nisi  forte  cgo  unus  ita  me  gcssi  in  iudi- 
ciis,  ita  et  cum  his  et  intcr  hos  vixi,  in  eis  causis  j^^atro- 
uus,  is  in  re  pubhca  civis  et  sum  et  scmper  fui,  solus  ut 
a  te  constituar  qui  iiihil  a  iudicibus  dcbcam  umquam 
impctrarc.  et  mihi  lacrimulam  Cispiani  iudicii  obicctas.  76 
sic  enim  dixisti:  'vidi  ego  tuam  hicrimulam.'  vide  quam 
me  tui  vcrbi  pacniteat:  non  modo  lacrimuhmi,  scd  mul- 
tas  lacrimas  et  fletum  cum  singuhu  videre  potuisti.  an 
ego,  qui  mcorum  lacrimis  mc  abscntc  commotus  simul- 
tatcs,  quas  mecum  habcbat,  dcposuisset  mcacque  salutis 
non  modo  non  oppugnator,  ut  inimici  mci  putarant,  scd 
etiani  dcfcnsor  fuissct,  Imius  in  pcriculo  non  significarcm 
dolorem  mcum?  tu  autem,  Latcrensis,  qui  tum  lacrimas  77 
mcas  gratas  csse  diccbas,  nunc  easdcm  vis  invidiosas 
vidcri. 

Ncgas  tribunatum  Phincii  quicquam  attuhssc  adiu-  32 
mcnti  dignitati  mcac,  atquc  hoc  loco,  quod  vcrissime  fa- 
cere  potcs,  L.  KaciHi,  fortissimi  et  constantissimi  viri, 
divina  in  nic  merita  commcmoras;  cui  quidem  ego,  sicuti 
Plancio,  numquam  dissinmlavi  mc  i^lurimum  dcbcre  sem- 
pcrque  pracfcram:  nulhis  enim  sibi  ille  neque  conten- 
tioncs  ne({uc  immicitias  ncquc  vitac  dimicationes  nec 
pro  re  ])ubhca  ncc  })ro  mc  dcfugicndas  putavit.  atque 
utinam,  quam  ego  sum  in  ilhun  gratus,  tam  licuissct  per 
hominuni  vim  ct  iniuriam  populo  llomano  ci  gratiam  re- 
fcrre!  sed  si  non  eadcm  contcndit  in  tribunatu  Plancius, 
existimare  dcbes  non  huic  voluntatcm  dcfuissc,  scd  mc, 
cum  tantum  iam  Plancio  dcbcrcm,  Kacihi  bcncficiis  fuissc 
contentum.  an  vero  putas  idcirco  minus  iudiccs  mca  78 
causa  facturos,  quod  mc  essc  gratum  crimincris?  an,  cum 


198  M.  TULLII  CICERONIS 

patrcs  conscni)tl  illo  senatus  consulto,  quod  In  moni- 
mcnto  ^Maril  factuui  cst,  quo  mca  salus  omnibus  est  gcn- 
tibus  conuncndata,  unl  Cn.  Plancio  gratlas  egcrint  — 
unus  cnim  fult  de  maglstratlbus  defensor  salutls  meae  —  : 
cui  scnatus  pro  me  gratlas  agcndas  putavlt,  cl  cgo  a  me 
rcfcrcndani  gratiam  non  i)utcm?  atque  liaec  cum  vidcs, 
(juo  mc  tandcm  in  tc  aninio  putas  cssc,  Latercnsis?  ullum 
csse  tantum  pcrlculum,  tantum  laborcm,  tantam  contcn- 
tlonem  quam  ego  non  modo  pro  sahite  tua,  scd  etlam 
pro  dignltate  dcfugcrlm?  quo  quidcm  ctiam  magis  sum 
non  dicam  miscr  —  nani  hoc  (juldcm  a])horrct  a  virtute 
vcrbum  — ,  sed  ccrte  cxcrcltus,  non  quia  muhis  debeo  — 
lcve  enlm  cst  onus  bcncficil  gratia  — ,  scd  qula  saepe 
concurrunt  [proptcr]  aK(piorum  bcnc  dc  mc  mcrltorum 
intcr  Ipsos  contcntioncs,  ut  codcm  temporc  in  omnls  ve- 
.  rcar  ne  vix  posslm  gratus  vidcrl. 

7'.»  8cd  cgo  haec  meis  pondcribus  examlnabo,  non  sohmi 
quid  culquc  debeam,  scd  etiam  quld  cuiusque  Interslt  et 

33  quld  a  me  culusquc  tempus  poscat.  agltur  studlum  tuum 
vcl  ctiam,  sl  vls,  cxlstimatlo,  laus  acdilitatls:  at  Cn. 
Plancii  salus,  patria,  fortunac.  salvum  tu  me  esse  cupl- 
sti:  hlc  fccit  ctiam  ut  esse  posscm.  distlncor  tamen  ct 
dlvellor  dolore  ct  In  causa  disparl  ofFcndl  te  a  me  doleo: 
scd,  ine  dlus  fidlus,  multo  cltlus  meam  salutcm  pro  te 
ablecero  quam  Cn.  Plancil  salutcm  tradidcro  contentionl 

«0  tuae.  etenlm,  ludlccs,  cum  onmibus  vlrtutibus  mc  ad- 
fcctum  esse  cupio,  tum  nlliil  cst  quod  malim  quam  me 
et  csse  gratum  et  videri.  liacc  cnim  est  una  virtus  non 
solum  maxlma,  scd  ctlam  matcr  virtutum  omnium  rell- 
([uarum.  quid  cst  pictas  nisi  voluntas  grata  In  j)arcntcs? 
({ul  sunt  bonl  clvcs,  qul  bclll,  qul  doml  dc  j)atrla  bcne 
mcrentcs,  nlsl  qui  patrlac  bcneficla  mcminerunt?  qul  san- 
cti,  ({ui  rcligionuni  colentcs,  nisl  qui  mcrltam  dls  Im- 
mortalibus  gratiam  lustls  honorlbus  ct  mcmorl  mcntc 
pcrsolvuut?  (piac  potcst  cssc  vitac  iucuuditas  sublatls 
amicltlls?  quac  j^orro  amicitia  j^otcst  csse  Intcr  Ingratos? 

yi  quis  cst  nostruni  libcralltcr  cducatus  cul  non  educatorcs, 
cul  non  magistrl  sul  atque  doctores,  cul  non  locus  Ipse 
mutus  Illc,  ubl  alltus  aut  doctus  est,  cum  grata  recorda- 
tionc  in  nicnte  vcrsctur?   culus  opcs  tantae  essc  possunt 


rKO  CX.  PLANCIO  OKATIO  71)— 84.  IDD 

aut  uinquam  fuerunt  quae  sine  niultorum  amicorum 
officiis  stare  possint?  quae  certe  sublata  memoria  et 
gratia  nulla  exstare  possunt.  equidem  nihil  tam  pro- 
prium  hominis  existimo  quam  non  modo  beneficio,  sed 
etiam  benevolentiae  significatione  adligari;  nihil  porro 
tam  inhumanum,  tam  inmiane,  tam  ferum  quam  connnit- 
tere  ut  beneficio  non  dicam  indignus,  sed  victus  esse  vi- 
deare.  quae  cum  ita  sint,  iani  succumbam,  Laterensis,  b-2 
isti  tuo  crimini,  meque  in  eo  ipso,  in  quo  nihil  potest 
esse  nimium,  quoniam  ita  tu  vis,  nimium  gratum  a^sa 
concedam,  petamque  a  vobis,  iudices,  ut  eum  beneficio 
comj)lcctamini,  quem  qui  reprehendit,  in  eo  reprehendit, 
quod  gratum  praeter  modum  dicat  essc.  neque  enim 
illud  ad  neglegendam  meain  gratiam  debet  valere,  quod 
dixit  idem,  vos  nec  nocentis  nec  litigiosos  esse,  quo  minus 
.  me  apud  vos  valere  oporteret:  quasi  vero  in  amicitia 
mea  non  haec  praesidia,  si  quae  forte  sunt  in  me,  parata 
semper  amicis  esse  maluerim  quam  necessaria.  etenim  ego 
de  me  tantum  audeo  dicere,  amicitiam  meam  voluptati 
pluribus  quam  praesidio  fuisse,  mcque  vehementer  vitae 
meae  })aeniteret,  si  in  mea  famiharitate  locus  esset  nemini 
nisi  litio;ioso  aut  nocenti. 

Sed  haec  nescio  quo  modo  frequenter  in  me  conges-  ^^ 
sisti,  saneque  in  eo  creber  fuisti,  te  idcirco  in  ludos  cau- 
sam  conicere  noluisse,  ne  ego  mea  consuetudine  aliquid 
de  tensis  misericordiae  causa  dicerem,  quod  in  aliis  aedl- 
libus  ante  fccissem.  non  nihil  egisti  hoc  loco;  nam  mihi 
eripuisti  ornamentum  orationis  meae:  deridebor,  si  men- 
tiouem  tensarum  fecero,  cum  tu  id  praedixeris:  sine  ten- 
sis  autcm  (piid  j)otero  dicere?  hic  etiam  addidisti  me 
idcirco  mea  lege  exsilio  ambitum  sanxisse,  ut  miserabi- 
liores  epilogos  possem  dicere.  non  vobis  videtur  cum 
aliquo  declamatore,  non  cum  laboris  et  fori  discipulo 
dls})utare?  'Khodi  enim'  inquit  *ego  non  fui:'  me  volt  84 
fuisse:  *sed  fui'  inquit,  —  j)utabam  in  Vaccaeis  dictu- 
rum  —  'bis  in  Bithynia.'  si  locus  habet  reprehensionis 
ansam  aliquam,  nescio  cur  severiorem  Nicaeam  j)utes 
quam  Khodum:  si  spectanda  causa  est,  et  tu  in  Bithynia 
sunnna  cum  dignitate  fuisti  et  ego  Ivhodi  non  minore. 
nam  quod  in  eo  me  reprehendisti ,   quod  nimium  multos 


200  M.  TULLII  CICERONIS 

defcndcrcm,  utinam  ct  tii,  qui  potes,  ct  cctcri,  qui  dcfu- 
giunt,  vcllcnt  me  labore  lioc  levarc!  scd  fit  vcstra  dili- 
gentia,  qui  causis  pondcrandis  omnis  fcre  rcpudiatis,  ut 
ad  nos  plcracquc  confluant,  qui  miscris  et  laborantibus 

85  negare  nihil  possumus.  admonuisti  ctiam,  quod  in  Creta 
fuisscs,  dictum  alifjuod  in  pctitioncm  tuam  dici  potuisse: 
me  id  pcrdidissc.  utcr  igitur  nostrum  est  cupidior  dicti? 
egonc,  qui  quod  dici  potuit  non  dixcrim,  an  tu,  qui  etiam 
ipse  in  te  dixeris?  te  aiebas  de  tuis  rebus  gcstis  nullas 
littcras  misisse,  quod  milii  meae,  quas  ad  aliquem  misis- 
seni ,  obfuisscnt :  quas  ego  mihi  obfuisse  non  intellcgo, 
rei  publicae  vidco  prodcsse  potuisse. 

3^^  Scd  sunt  hacc  lcviora,  illa  vcro  gravia  atque  magna, 
quod  mcum  disccssum,  quem  saepe  deflcras,  nunc  quasi 
rcprchcndcrc  ct  subaccusarc  vohiisti.  dixisti  enim  non 
auxilium  mihi,  scd  mc  auxilio  dcfuisse.  cgo  vero  fatcor 
mc,  quod  vidcrim  mihi  auxilium  non  dcessc,  idcirco  me 
ilU  auxiho  pcpcrcisse.  qui  cnim  status,  quod  discrimcn, 
quae  fuerit  in  re  publica  tcmpestas  illa  quis  ncscit?  tri- 
bunicius  mc  tcrror  an  consularis  furor  movit?  dccertare 
mihi  ferro  magnum  fuit  cum  rehquiis  corum,  quos  ego 
florcntis  atque  intcgros  sinc  fcrro  viccram?  consulcs  post 
hominum  mcmoriam  tactcrrimi  atque  turpissimi,  sicut  et 
illa  principia  et  hi  recentes  rerum  exitus  declararunt, 
quorum  alter  exercitum  perdidit,  alter  vendidit,  emptis 
provinciis  a  scnatu,  a  rc  pubHca,  a  bonis  omnibus  dcfc- 
ccrant:  qui  excrcitu,  qui  armis,  qui  opibus  phu'imum 
potcrant,  cum  quid  scntirent  ncscirctur,  furialis  illa  vox, 
ncfariis  stupris,  rcHgiosis  altaribus  cfFeminata,  sccum  et 
illos  ct  consulcs  faccrc  acerbissime  pcrsonabat;  egentcs 
in  locuj)lctis,   j)crditi  in  bonos,   scrvi  in  dominos  arma- 

b7  bantur.  at  crat  mccum  scnatus  et  quidcm  vcste  mutata, 
quod  pro  me  uno  post  hominum  mcmoriam  jniblico  con- 
silio  8uscej)tum  cst :  scd  rccordare  qui  tum  fuerint  consu- 
lum  nominc  hostcs,  qui  soli  in  hac  urbe  scnatum  scnatui 
parere  non  sicrint,  cdlctoquc  suo  non  luctum  j)atribus 
conscrij)tis,  scd  indicia  luctus  adcmcrint.  at  crat  mecum 
cunctus  equestcr  ordo:  qucm  quidcm  in  contionibus  sal- 
tator  ille  Catilinac  consul  proscriptionis  dcnuntiatione 
terrcbat.    at    tota   Italia   convcncrat:    cui   quidcm    bclli 


PRO  CN.  PLANCIO  ORATIO  85—00.  201 

intcstlni  ct  vastitatis  metus  infcrebatur.  hisce  ego  auxi-  3G 
liis  studentihus  atquc  incitatis  uti  mc,  Latcrensis,  potuisse 
confitcor,  scd  crat  non  iurc,  non  lcgihus,  non  disceptando 
decertandum:  nam  profccto,  praesertim  tam  bona  in 
causa,  numquam,  quo  cctcri  sacpe  ahundarunt,  id  mihi 
ipsi  auxihum  meum  dcfuissct:  armis  fuit,  armis,  inquam, 
fuit  dimicandum,  quihus  a  scrvis  atque  a  scrvorum  du- 
cihus  cacdcm  ficri  scjiatus  ct  honorum  rei  puhHcae  exitio- 
sum  fuisset;  vinci  autcm  improhos  a  honis  fateor  fuisse  88 
praeclarum,  si  finem  tum  vincendi  vidercm:  quem  pro- 
fccto  non  videham.  uhi  enim  mihi  praesto  fuissent  aut 
tam  fortes  consulcs,  quam  L.  Opimius,  quam  C.  Marius, 
quam  L.  Flaccus,  quihus  ducihus  improhos  civis  res 
puhlica  vicit  armatis,  aut,  si  minus  fortes,  at  tamen  tam 
iusti,  quam  P.  Mucius,  qui  arma,  quae  privatus  P.  Scipio 
ceperat,  ea  Ti.  Graccho  interempto  iure  optimo  sumpta 
esse  defendit?  esset  igitur  pugnandum  cum  consulihus: 
nihil  dico  ampHus,  nisi  illud:  victoriae  nostrae  gravis 
adversarios  paratos,  interitus  nullos  esse  ultores  videham. 
hisce  ego  auxiliis  salutis  meae  si  idcirco  dcfui,  quia  nolui  so 
dimicare,  fatchor,  id  quod  vis,  non  mihi  auxiHum,  sed 
mc  auxilio  dcfuisse:  sin  autem,  quo  maiora  studia  in  me 
honorum  fuerunt,  lioc  eis  magis  consulendum  ct  parcen- 
dum  putavi,  tu  id  in  me  reprehendis,  quod  Q.  Mctello 
laudi  datum  est  hodieque  est  et  scmpcr  erit  maximae 
gloriae?  quem,  ut  potcs  ex  multis  audire,  qui  tum  ad- 
lucrunt,  constat  invitissimis  viris  honis  cessisse,  nec  fuisse 
duhium  quin  contcntione  et  armis  superior  posset  esse. 
ergo  ille  cum  suum,  non  cum  senatus  factum  dcfenderet, 
cum  perseverantiam  sentcntiae  suae,  non  sakitem  rei 
puhHcac  retinuisset,  tamen  ob  illam  causam,  quod  iUud 
vohmtarium  volnus  acccpit,  iustissimos  omnium  MeteHo- 
rum  et  clarissimos  triumphos  gloria  et  laude  superavit, 
quod  et  ihos  ipsos  improhissimos  civis  intcrfici  noluit,  et 
ne  quis  honus  intcrirct  in  cadem  caede  providit:  ego 
tantis  pericuHs  propositis  cum,  si  victus  essem,  intcritus 
rci  puhHcae,  si  vicisscm,  infinita  dimicatio  pararetur, 
committcrcm  ut  idcm  pcrditor  rei  puhHcae  nominarer, 
qui  servator  fuisscm?  mortem  me  timuisse  dicis.  ego  ^^ 
vero  nc   immortaHtatcm    quidem   contra   rcm    puhlicam 


202  M.  TULLII  CICERONIS 

acciplcndam  putarcm,  ncdum  cmoi-i  cum  pernicie  rci 
])ublicae  vellcm.  nam  qui  pro  re  publica  vitam  edide- 
runt  —  licet  me  desipere  dicatis — ,  numquam  me  hcrcule 
eos  mortem  potius  quani  immortalltatcm  adsecutos  putavi. 
ego  vero  si  tum  illorum  im^^Iorum  ferro  ac  manu  conci- 
dissem,  in  pcrpetuum  rcs  publica  civile  praesidium  salu- 
tis  suae  perdidisset;  quin  etiam  si  me  vis  aliqua  morbi 
aut  natura  ipsa  consumpsissct,  tamen  auxllia  posteritatls 
essent  inunlnuta,  (juod  peremptum  cssct  mea  morte  id 
exemplum,  qualis  iiiturus  in  me  [retlnendoj  fuisset  sena- 
tus  populusque  Romanus.  an  si  umquam  vitae  cupidi- 
tas  in  me  fuisset,  ego  mensc  Decembrl  mci  consulatus 
onmium  parricidarum  tela  conmiosscm?  quae,  si  vlglntl 
quiessem  dies,  in  aliorum  viglllam  consulum  recldlsscnt. 
quam  ob  rem  si  vitae  cupiditas  contra  rem  publlcam  est 
turpis,  ccrte  multo  mortis  cupiditas  mea  turpior  fulsset 
cum  pernlcic  civltatis. 

91  Nam  quod  te  esse  in  re  publlca  llbcrum  es  glorlatus, 
id  ei>'0  et  fateor  et  laetor  et  tibi  etlam  in  hoc  ii^ratulor: 
quod  me  autem  negasti,  In  eo  neque  te  neque  quemquam 

38  dlutius  patiar  errare.  nam  si  quis  idcirco  aliquld  de  H- 
bertate  mca  dcmlnutum  putat,  quod  non  ab  onmibus 
clsdem,  a  quibus  antea  solitus  sum  dlssentirc,  dlsscntiam, 
j)rhnum,  si  bene  de  me  meritis  gratum  me  praebco,  non 
deslno  incurrere  in  crimen  hominis  nlmium  memoris  ni- 
mlumque  gratl;  sin  autom  aliquando  sine  ullo  rei  pubUcae 
dctrimento  rcsplcio  ctiam  sahitem  cuni  mcam  tum  mco- 
rum,  certe  non  modo  non  sum  rc})rchcndcndus,  scd  etlam 
sl  ruere  vellcm,  boni  virl  me  ut  id  nc  facerem  rogarent. 

yj  res  vero  ipsii  pubhca,  si  loqui  })Osset,  ageret  mecum,  ut, 
(juonljun  sibi  servisscm  scm])er,  numquam  mihi,  fructus 
autcm  ex  scse  non,  ut  oportulssct,  haetos  ct  uberes,  sed 
magna  accrbitate  ])crmIxtos  tuhsscm,  ut  iam  mlhl  servi- 
rem,  consulcrcm  mcis;  se  non  modo  satls  liabcre  a  mc, 
sed  etiam  vcrcri  ne  pamm  mlhi  j^ro  eo,   quantum  a  me 

y;j  liaberet,  rcddldissct.  quid?  sl  horum  cgo  nlhll  coglto, 
ct  idcni  sum  in  re  publica,  qui  fui  scm]:)er,  tamenne  libcr- 
tatem  requircs  mcam?  quam  tu  ponls  in  co,  si  semiicr 
(  luu  cls,  quibuscum  ali^juando  contcndinuis,  dc])ugnc- 
nuis;  quod  est  longc  sccus:  stare  enim  omnes  dcbemus 


PKO  CN.  PLANCIO  ORATIO  91-95.  203 

tamquam  in  orbe  aliquo  rci  publicae,  qui  quoniam  ver- 
satur,  cam  deligere  partem,  ad  quam  nos  illius  utilitas 
salusquc  converterit.  ego  autem  Cn.  Pompeium,  non  39 
dlco  auctorem,  ducem,  dcfensorem  salutis  meae  —  nam 
liaec  privatim  Ibrtasse  officiorum  mcmoriam  et  gratiam 
quacrunt  — ,  sed  dico  hoc,  quod  ad  salutem  rei  publicae 
pertinet:  ego  eum  non  tuear,  qucm  omnes  in  re  publica 
principem  esse  concedunt?  ego  0.  Caesaris  laudibus  de- 
sim,  quas  primum  populi  Komani,  nunc  etiam  senatus, 
cui  me  semper  addixi,  plurimis  atque  amplissimis  iudi- 
ciis  videam  esse  celebratas?  tum  hercule  me  confitear 
non  iudicium  aliquod  habuisse  de  utilitate  rei  publicae, 
sed  hominibus  amicum  aut  inimicum  fuisse.  an,  cum  oi 
videam  navcm  secundis  ventis  cursum  tenentem  suum, 
si  non  eum  petat  portum,  quem  ego  aliquando  probavi, 
sed  alium  non  minus  tutum  atque  tranquillum,  cum  tem- 
pestate  pugnem  periculose  potius  quam  illi  salute  prac- 
sertim  proposita  obtemperem  et  paream?  ego  vero  haec 
didici,  hacc  vidi,  haec  scripta  legi,  haec  de  sapientissi- 
mis  et  chmssimis  viris  et  in  hac  re  publica  et  in  aliis 
civitatibus  monumenta  nobis  htterae  prodiderunt,  non 
semper  easdem  sententias  ab  eisdem,  sed  quascumque 
rei  pubhcae  status,  inclinatio  temporum,  ratio  concordiae 
postularet,  esse  dcfensas.  quod  ego  et  facio,  Laterensis, 
et  scmper  faciam,  libertatcmque,  quam  tu  in  me  requiris, 
quam  ego  neque  dimisi  umquam  neque  dimittam,  non  in 
pertinacia,  sed  in  quadam  modcratione  positam  putabo. 

Xunc  venio  ad  ilhid  extrcmum,  in  quo  dixisti,  dum  f^ 
Plancii  in  me  meritum  verbis  extollerem,  me  arcem  fa- 
ccre  e  cloaca  lapidcmque  e  sepulcro  vencrari  pro  deo; 
nequc  cnim  milii  insidiarum  pcriculum  ullum  neque  mor- 
tis  fuisse.  cuius  ego  tcmporis  rationem  expHcabo  brevi 
neque  invitus;  nihii  enim  est  ex  meis  temporibus,  quod 
minus  pervagatum  quodque  minus  aut  mea  commemora- 
tione  cclebratum  sit  aut  Iiominibus  auditum  atque  notum. 
cgo  enim,  Laterensis,  ex  illo  incendio  legum,  iuris,  sena- 
tus,  bonorum  omnium  cedens,  cum  mea  domus  ardore 
suo  deflagrationcm  urbi  atque  Italiae  toti  minarctur,  nisi 
quievissem,  Siciliam  petivi  animo,  quae  et  ipsa  erat  mihi 
sicut  domus  una  coniuncta  et  obtinebatur  a  C.  Vcrgiho, 


204  M.  TULLII  CICERONIS 

quociim  me  uno  vel  maxime  cum  vetustas  tum  amicltia, 
cum  mei  fratris  conlegia  tum  rei  publicae  causa  sociarat. 

iu;  vide  nunc  caliginem  temporum  illorum:  cum  ij^^sa  paene 
insuJa  mihi  sese  obviam  ferre  vellet,  practor  ille,  eius- 
dem  tribuni  plebis  contionibus  propter  eandcm  rei  publi- 
cae  causam  saepe  vexatus,  niliil  amplius  dico  nisi  me  in 
Siciliam  venire  noluit.  quid  dicam?  C.  Vergilio,  tali 
civi  et  viro,  benevolentiam  in  me,  memoriam  conimu- 
nium  temporum,  pietatem,  Immanitatem,  fidem  defuisse? 
niliil,  iudices,  est  eorum,  sed,  quam  tempestatem  nos 
vobiscum  non  tulissemus,  metuit  ut  eam  ipse  posset  opi- 
bus  suis  sustinere.  tum  consilio  rcpente  mutato  iter  a 
Vibone  Brundisium  terra  pctere  contendi;    nam  mariti- 

41  mos  cursus  ])raecludebat  liiemis  mai>:nitudo.     cum  omnia 

97    .  ...  . 

illa  municlpia,  quae  sunt  a  Vibone  Brundisium,  in  fidc 
mea,  iudices,  essent,  iter  mihi  tutum  multis  minitantibus 
magno  cum  suo  metu  praestitcrunt.  Brundlslum  veni 
vel  potlus  ad  moenla  accessl:  urbem  unum  mlhi  amlcis- 
simam  declinavi,  quae  se  vel  potius  exsclndl  quam  e  suo 
complexu  ut  eriperer  faclle  pateretur;  in  hortos  me  M. 
Laenll  Flacci  contuli,  cui  cum  oninls  mctus,  publlcatio 
bonorum,  exslllum,  mors  pro])oncrctur,  hacc  ])erpcti,  si 
accldcrent,  nialult  quani  custodlam  mei  capitls  dlmlttere; 
cuius  ego  et  parentls  eius,  prudentissimi  atque  optimi 
senls,  et  fratrls  et  utriusque  filiorum  manibus  in  navi 
tuta  ac  fidcll  conlocatus  corumque  preces  et  vota  de  meo 
redltu  exaudlens  Dyrrachium,  quod  erat  in  fidc  mea, 
9o  petcre  conteudl.  quo  cum  venlssem,  cognovi,  id  quod 
audleram,  refertam  esse  Graeciam  scclcratissimorum  ho- 
minum  ac  ncfariorum,  quorum  hnpium  ferrum  ignisque 
})estifcros  mcus  ille  cousulatus  e  manlbus  extorserat:  qui 
ante  quam  de  mco  advcntu  audlrc  i^otulssent,  "cum  tamen 
abessent  allquot  dleruni  vlam,  in  iMaccdoniam  ad  PLui- 
ciumque  pcrrcxi.  hic  vcro  slnud  atque  mare  me  transisse 
cognovlt  —  audl,  audi  atquc  atteude,  Laterensis,  ut  ecias, 
quid  ego  Phniclo  debcam  confitearc^iue  alI(]uaudo  nie 
quod  faclam  ct  grate  et  \)'ni  faccrc;  hulc  quac  j^ro  salute 
mca  lcccrlt  si  mlnus  j^rofutura  sint,  obcsse  ccrte  non 
o})ortcrc  — :  nam  siuuil  ac  me  Dyrrachlum  attlgissc  au- 
dlvit,  statlm  ad  me  llctoribus  dimlssls,  iusignlbus  abiectis, 


PJRO  CN.  PLANCIO  ORATIO  96-102.  205 

veste  mutata  profcctus  est.     o   acerbam  mihi,   iudices,  99 

memoriam  temporis  illius  et  loci,  cum  hic  in  me  incidit, 

cum  complexus  est  conspcr^itquc  Licrimis  nec  loqui  prae 

maerore   potuit!   o  rcm  cum  auditu   crudclem   tum  visu 

nefariam!    o  reliquos  omnis   dies  noctisque   eas,   quibus 

iste  a  me  non  recedens  Thessalonicam  me  in  quaestori- 

umque  perduxit!   hic  ego  nunc  de  praetore  Macedoniae 

nihil  dicam  amplius  nisi  eum  et  civem  optimum  semper 

et  mihi  amicum  fuisse,  sed  eadem  timuisse  quae  ceteros; 

Cn.  Phuicium  fuisse  unum,  non  qui  minus  timeret,  sed, 

si  acciderent  ea,   quae  timerentur,   mecum  ea  subire  et 

et  perpeti  vellet;  qui,  cum  ad  me  L.  Tubero,  meus  ne-  100 

cessarius,  qui  fratri  meo  legatus  fuisset,  decedens  ex  Asia 

venisset  easque  insidias,   quas  mihi  paratas  ab  exsulibus 

coniuratis  audierat,   ad  me  animo  amicissimo  detulisset, 

in  Asiam  me  ire  propter  eius  provinciae  mecum  et  cum 

meo  fratre  necessitudinem  comparantem  non  est  passus: 

vi  me,  vi  inquam,  Plancius  et  compiexu  suo  retinuit  mul- 

tosque  mensis  a  capite  meo  non  discessit  abiecta  quae- 

storia  persona  comitisque  sumpta. 

O  excubias  tuas,  Cn.  Phmci,  miseras!  o  flebilis  vi";i-  42 

.  .  .  .  .     r      101 

lias!  o  noctis  acerbas!   o  custodiam  etiam  mei  capitis  in- 

felicem!   si  quidem  ego  tibi  vivus  non  prosum,  qui  for- 

tasse  mortuus  profuissem.     memini  enim,  memini,  nequc 

umquam  obliviscar  noctis  illius,  cum  tibi  vigilanti,  adsi- 

denti,   maerenti  vana  quaedam  niiser  atque  inania  falsa 

spe  inductus  polHcebar:  me,  si  essem  in  patriam  restitu- 

tus,  praesentem  tibi  gratias  relaturum;  sin  aut  vitam  mihi 

fors  ademisset  aut  vis  aliqua  maior  reditum  percmisset, 

hos,  lios  —  quos  enim  ego  tum  alios  animo  intuebar?  — 

onmia  tibi  illorum  hiborum  praemia  pro  me  persoluturos. 

quid  me  aspectas?  quid  mea  promissa  repetis?  quid  meam 

fidem  im})loras?  nihil  tibi  ego  tuni  de  meis  opibus  polli- 

cebar,  sed  de  horum  erga  me  benevolentia  promittebam: 

hos  pro  me  higere,   hos  gemere,  hos  deccrtare  pro  meo 

capite    vel    vitae    periculo    velle    videbam ;    de    horum 

desiderio,    luctu,    querellis   cotidie   aliquid   tecum   simul 

audiebam:    nunc    timeo    ne    nihil    tibi    praeter  lacrimas 

queam  reddere,  quas  tu  in  meis  acerbitatibus  plurimas 

efFudisti.      quid   enim   possum   aliud   nisi   maerere ,    nisi  102 


206  M.  TULLII  CICERONIS 

flcre,  nlsite  cum  mea  salutecomplecti?  salutem  tibi  eidem 
dare  possunt,  qui  mihi  reddiderunt.  te  tamen  —  exsurge, 
quaeso  —  retincbo  et  complectar,  nec  me  solum  dcpre- 
catorem  fortunarum  tuarum,  sed  comitcm  sociumque 
profitebor;  atque,  ut  spero,  nemo  erit  tam  crudcli  animo 
tamque  inhumano  ncc  tam  immcmor  non  dicara  meorum 
in  bonos  meritorum,  sed  bonorum  in  me,  qm  a  me  mei 
scrvatorcm  capitis  divcllat  ac  distrahat.  non  ego  meis 
ornatum  bencficiis  a  vobis  dcprccor,  iudiccs,  scd  custo- 
dem  salutis  mcae;  non  opibus  contcndo,  non  auctoritate, 
non  gratia,  scd  precibus,  scd  lacrimis,  sed  miscricordia; 
mecumquc  vos  simul  hic  miserrimus  ct  optimus  obtcsta- 

103  tur  parcns  et  pro  uno  filio  duo  patrcs  dcprccamur.  no- 
litc,  iudiccs,  pcr  vos,  per  fortunas,  pcr  libcros  vcstros, 
inimicis  meis,  eis  praesertim,  quos  ego  pro  vestra  salute 
susccpi,  dare  hietitiam  gloriantibus  vos  iam  oblitos  mci 
salutis  cius,  a  quo  mca  salus  conscrvata  cst,  hostis  cxsti- 
tissc;  nolite  animum  meum  dcbilitare  cum  hictu  tum 
etiam  metu  commutatae  vcstrae  voluntatis  erga  me :  sinite 
me,   quod  vobis  fretus  huic  sacpe  promisi,  id  a  vobis  ci 

104  pcrsolvcre.  tcque,  C.  Flavc,  oro  et  obtcstor,  qui  mcorum 
consiliorum  in  consuhitu  socius,  pcriculorum  particcps, 
rcrum,  quas  gcssi,  adiutor  fuisti,  mcque  non  modo  salvum 
scmper,  scd  etiam  ornatum  florcntcmquc  csse  voluisti,  ut 
mihi  per  hos  conscrves  eum,  per  quem  me  tibi  et  his 
conscrvatum  vides.  plura  ne  dicam  tuae  me  etiam  lacri- 
mae  impcdiunt  vestraequc,  iudices,  non  sohnn  mcac,  qui- 
bus  ego  magno  in  mctu  mco  subito  inducor  in  spcm,  vos 
eosdcm  in  hoc  conscrvando  futuros,  qui  fucritis  in  me, 
quoniam  istis  vestris  lacrimis  de  illis  recordor,  quas  pro 
mc  saepe  et  midtum  profudistis. 


ORATIO  rKO  M.  AEMILIO  SCAURO  1—2,  2.       207 


M.  TULLII  CICEROXIS 
ORATIO  PRO  M.  AEMILIO  SCAURO. 

Maxiine  fult  optandum  M.  Scauro,  iucliccs,  ut  nullo  1 
susccpto  cuiusquam  odio  sine  ofFensionc  ac  molcstia  rc- 
tincrct,  id  quod  praecipue  seniper  studuit,  generis,  fami- 
liae,  nominis  dignitatem.  verum  iamen,  qiioniam  ita  tulit 
casns  infestus,  non  recusandum  sibi  arhitratur  quo  minus 
eadem  fortuna  utatur  qua  pater:  qui  saej^e  numero  ah  ini- 

micis  ad  causae  dictionem  vocatus  est 

subiit  ctiam  populi  iudicium  inquirente  Cn.  Domitio  tri- 

buno  plebis 

reus  est  factus  a  Q.  Servilio  Cacpione  lege  Scrvilia,  cum  2 
iudicia   penes    equestrem   ordinem   esscnt   et  P.   Rutilio 
damnato  ncmo  tam  innoccns   vidcretur,   ut  non  timeret 

illa 

ab  codcm  etiam  lege  Varia  custos  ille  rei  publicae  pro-  3 
ditionis  est  in  crimcn  vocatus:   vcxatus  a  Q.  Yario  tri- 

buno  plcljis  est  non  multo  ante 

non  enim  tantum  admiratus  sum  ego  illum  virum,  sicut  4 
omncs,  scd  etiam  praecipue  dilexi:  primus  enim  me  fla- 
grantcm   studio  laudis  in  spem  impulit,   posse  virtutem 
sine   praesidio  fortunae  quo  contendisset  labore  et  con- 

stantia  pervcnirc 

et  quoniam  congesta  fuit  accusatio  magis  acervo  quo- 
dam  criminum,  non  distinctione  aliqua  gcnerum  et  va- 
rietate 

Bostarcm  igitur  cpiendam  Xorensem  fugientem  e  Sar-  ^ 
dinia  Scauri  adventum  Triarius  criminatur  huius  mali- 
tiosis  hlanditiis  e  fuga  revocatum  atque  hospitali  mensae 
adhihitum  veneno  ah  hosjnie  necatum  esse  ei  prius  illum 
sepultum  quam  huic  cenam  sublatam.  quae  veneni  dati  2 
suspitio,  iudices,  primum  quam  levis  sit  statim  apparehit, 
si  considerare  volueritis  ex  quibus  causis  mors  eveniat 
rcpentina 


208  M.  TULLII  CICEROXIS 

3  In  ea  Scaurus  fortuna  erat  constitutus,  ut  non  modo 
suas  2^ossessiones  facillime  retineret,  verum  etiam  nova  pos- 
set  acquirere  potius  hona  quam  quod  habcbat  raiiret. 
aiiedum,  e^i^o  defendi  Scaunmi,  Triari!  defende  tu  ma- 
trem  Bostaris,  quam  ipsam  arguo  huic  culpae  esse  ad- 
finem 

4  refutavi  eticnn  illud,  quod  dicehas  te  ?7zetue?'e  uq  non 
solvendo  fuisse,  bona  denique  reus  ne  rctinere  voluisse, 
quae  proscripta  essen^,  nisi  Bostare  intestato  mortuo  sic 
egisset  eam  rem,  quasi  ad  ipsum  hereditas  pertineret,  neve 
haec  ipsa  ei  causa  Bostarem  veneno  necandi  fuisse  videretur. 
si  denique  in  illa  bona  invadere  nullo  modo  potuisset  nisi 
mortuo  Bostare 

5  si,  me  hercule!  iudices,  pro  L.  Tubulo  dicerem,  quem 
unum  ex  omni  memoria  sceleratissimum  et  audacissi- 
mum  fuisse  accepimus,  tamen  non  tlmerem,  venenum 
hospiti  aut  convivae  si  diceretur  cenanti  ab  illo  datum, 
cui  neque  heres  neque  iratus  fuisset,  ne  cui  hoc  credihile 
videretur, 

6  Venio  iam  ad  crimen  incontinentiae  intemperantiaeque 
lihidinum,  cuius  notam  accusator  Scauro  eiusque  famae 
inurere  voluit.  coniugem  suam,  inquit,  quam  ipse  amahat, 
istius  incensae  lihidini  atque  effrenatae  cupiditati  cum  dare 

7  noUet  Aris,  clam  ex  Sardinia  est  fugere  conatus.  scilicet 
relicta  illic  uxore  ipse  fuga  sihi  consuluit,  quem  ad  modum 
castores,  ut  aiunt,  a  venatorihus  redimunt  se  ea  Yfnvio 
corporis,  propter  quam  maxime  expetuntur! 

^         sic,  inquam,  se,  iudices,  res  habet:   nequc 

hoc  a  me  novum  disputatur,  sed  quaesitum  ab  aliis  cst. 

sed  tamen  id  ita  esse  exemplis  prohari  potest 

illa  audir/mus,  hoc  vero  meminimus  ac  pacne  vidimus, 
eiusdem  stirpis  ct  nominis  P.  Crassum,  ne  in  manus  in- 
cideret  inlmicorum,  se  ipsum  interemlsse 

2  ac  ncque  Illlus  Crassi  factum  supcrloris  eisdcm  liono- 
ribus  usus,  qul  fortlssimus  In  bellis  fuissct,  M'.  Aquillus 
potult  Iniitari,  sed  memoriam  invcnfuUs  suae  rcrumque 
gestarum  senectutls  dedecore  focdavlt.  quid  vcro?  aUc- 
rum  Crassum  temporlbus  elsdem,  num  aut  clanssimi  viri 
lulll  aut  summo  Ingenlo   pracdltus  M.  Antonlus   potuit 

3  imitari?  quld?   in  omnibus  monumentis  Graeciae,   quac 


ORATIO  PRO  M.  AEMILIO  SCAURO  2,3-8.        209 

simt  vcrbis  ornatiora  quam  rcl)us,   quis  invenitur,   cum 
ab  Aiacc  fabulisquc  disccsscris,  qui  tamcn  ipse 

'ignominiac  dolorc,'  ut  ait  pocta,  *victor  insolens 
.  .  .  .  se  victum  non  potuit  pati,' 
praeter  Atheniensem  Themistoclcm,   qui   se   ipse   morte 
multavit?  at  Graeculi  quidem  multa  fingunt,  apud  quos  4 
etiam  (7/eombrotum  Ambraciotam  ferunt  se  ex  ahissimo 
praecipitassc  muro,  non  quo  accrbitatis  accepissct  aHquid, 
scd,  ut  vidco  scriptuni  apud  Graecos,  cum  summi  philo- 
sophi  Platonis    gravitcr   et   ornate    scriptum    librum   de 
morte  Icgisset,  in  quo,  ut  opinor,  Socrates  illo  ipso  die, 
quo   erat  ei  moriundum,   permulta   disputat,   hanc  esse 
mortcm,  quam  nos  vitam  putaremus,  cum  corporc  animus 
tamquam   carccre   sacptus   teneretur,   vitam   autem   esse 
eam,  cum  idem  animus  vinchs  corporis  liberatus  in  eum 
se  locum,  unde  esset  ortus,  rettulisset.     num  igitur  ista  4 
tua  Sarda  Pythagoram  aut  Platonem  norat  aut  legerat? 
qui  tamen  ipsi  mortcm  ita  laudant,  ut  fugere  vitam  ve- 
tent  atquc  id  contra  focdus  fieri  dicant  legemque  naturae. 
aliam  quidem  causam  mortis  voluntariae  nullam  profecto 
iustam  reperietis.  atque  hoc  ille  vidit:  nam  iecit  quodam 
loco   vita  illam   mulierem   spoliari   quam    pudicitia   ma- 
luissc;   scd  refugit  statim  nec  de   pudicitia  plura  dixit,  g 
veritus,  crcdo,  ne  quem  inridendi  nobis  daret  et  iocandi 
locum:  constat  cnim  illam  cum  dcformitate  summa  fuisse 
tum  etiam  scnectute.     qua  re  quae  potest,  quamvis  salsa 
ista  Sarda  fuerit,  ulla  libidinis  aut  amoris  esse  suspitio? 
ac  ne  cxistimcs,  Triari,  quod  adfcram  in  dicendo  me  fin-  ^ 
gcre  ipsum  et  non  a  reo  causam  cognoscerc,   explicabo 
tibi  quac  fucrint  opiniones  in  Sardinia  de  istius  mulieris 
morte:  nam  fuerunt  duae:  quo  etiam  facilius  hi  et  Scauri 
innocentiam  et  testimn  tuorum  audaciam  cognoscere- possint 
et  eorum,    qiiae  facta  sujit,   indignitatem.      Sardae  istius  8 
maritus  xiris  matrem  Bostaris,  te  dixi,  libidinosam  atque 
improbam  matrem,    infami    ac    noto   adultcrio   iam   diu 
diligcbat:   is  cum  hanc  suam  uxorem,  anum  et  locuple- 
tem  et  molestam,   timeret,   neque  eam  habere  in  matri- 
monio  propter  focditatcm  neque  dimittcrc  proptcr  dotem 
volebat.     itaquc  compecto  cum  matre  Bostaris  consilium 

Ciceionis  vol.  V.  ^^ 


210  M.  TULLTI  CICERONIS 

ccpit,  nt  iitcrquc  Romam  \eniret:  ibi  se  aliqiiam  ralio- 
ncni  invcnturum,  qucm  ad  modum  illam  uxorcm  duccrct, 
^>  co;?//rmavit.  liic  opinio  fuit,  ut  dixi,  duplcx,  una  non 
abliorrcns  a  statu  naturaquc  rcrum,  Arinis  uxorcm  pcli- 
catus  dolorc  concitatam,  cum  audisset  Arinem  cum  illa 
sua  metus  et  fugae  simulatione  Romam  se  contulisse,  ut, 
cum  antca  consuctudo  intcr  cos.  fuissct,  tum  ctiam  nuptiis 
iungcrcntur,    arsisse   dolore  muliebri  et   mori  quam   id 

10  perpcti  maluissc;  altera  non  minus  veri  similis,  et,  ut 
opinor,  in  Sardinia  magis  etiam  credita,  Arinem  istum 
testem  atque  hospitem,  Triari,  tuum  proficisccntcm  Ro- 
mam  negotium  dcdisse  libcrto,  ut  illi  aniculac  non  ille 
quidcm  vim  adfcrrct  —  ncque  cnim  crat  rcctum  patro- 
nr/e  — ,  sed  collum  digitulis  duobus  oblideret,  rcsticula 

11  cingeret,  ut  illa  perisse  suspendio  putaretur.  quae  qui- 
dem  suspitio  valuit  etiam  plus  ob  hanc  causam,  quod, 
cum  agcrcnt  parentalia  Xorcnscs  omncsqu^?  suo  more 
ex  oppido  cxissent,  tum  illa  est  a  libcrto  suspcndisse  se 
dicta.  discessus  autem  solitudo  ei,  qui  patronain  sufFo- 
cabat,  fuit  quaerenda;  illi,  quae  volcbat  mori,  non  fuit. 

12  confirmata  vero  suspitio  est,  quod  anu  mortua  libertus 
statim  tamquam  opere  confecto  Romam  cst  profectus, 
Aris  autcni,  simul  ac  libertus  de  morte  uxoris  nuntiavit, 
continuo  Romae  matrem  illam  Bostaris  duxit  uxorcm. 

^  En  quibus  familiis  quam  focdis,  quam  contaminatis, 
quani  turpibus  c/c^datis  hanc  familiam,  iudiccs!  en  quibus 
tcstibus  commoti  dc  quo  hominc,  dc  quo  gcnerc,  de  quo 
nomine  scntentias  fcratis!  obUvisccndum  vobis  putatis 
matrum  in  liberos,  virorum  in  uxores  scelera?  cernitis 
criidcHtatc  mixtas  Ubidines,  vidctis  immanis:  duorum 
maximorum  criininum  auctorcs,  quibus  criminibus  haec 
tota  apud  ignaros  aut  invidos  ?V<famata  causa  est,  omni 
facinore  et  fiagitio  dcformatos  habetis. 

^  Num  ii>:itur  in  liis  criminibus,  iudiccs,  rcsi(/t't  ctiam 
aliqua  susj^itio?  non  })crpurgata  sunt,  non  rcfut.atn ,  non 
fracta?  (pii  igitur  id  factum  cst?  quia  dedisti  mihi,  Triari, 
quod  dihicrcm,  in  quo  «7rg?/7?ifntar<?r,  de  quo  disputarcm, 
quia  gcnus  eius  nuxh  fuit  criminum,  quod  non  totuin 
pcndcrct  cx  tcste,   scd  quod  pondcrarct  iudcx  ipse  pcr 


ORATIO  PRO  M.  AEMILIO  SCAURO  9—20.       211 

se.  neque  vero,  iudices,  quicquara  almd  in  ignoto  teste  i5 
facere  debemus  nisi  ut  argumento,  coniectura,  suspitione 
rerura  ipsarura  vira  naturamque  quaeramus.  etenim  testis 
non  modo  Afer,  aut  Sardus  sane,  si  ita  se  isti  malunt 
nominari,  sed  quivis  etiam  elegantior  ac  religiosior  im- 
pelli,  deterreri,  fingi,  flecti  potest;  dominus  est  ipse  vo- 
luntatis  suae,  in  quo  est  impunita  men^zVndi  licen^za: 
argumentura  vero,  quod  quidera  est  proprium  rci  —  ne-  ig 
que  enim  ullum  aliud  argumentum  vere  vocari  potest — , 
quod  rcrum  vox  cst,  naturac  vestigium,  veritatis  nota,  id 
qualecumque  est,  maneat  immutabile  necesse  est;  non 
eiiim  fingiturab  oratore,  sed  sumitur;  qua  re  in  eo  genere 
accusationis  si  vincerer,  succumberein  et  ccderem:  vin- 
cerer  omni  re,  vincerer  causa,  vincerer  veritate.  agmen  n 
tu  milii  inducas  Sardorum  et  catervas  et  me  non  crimi- 
nibus  urgere,  sed  Afrorum  fremitu  terrere  conere?  non 
potero  equidem  disputare,  sed  ad  horum  fidem  et  man- 
suetudincm  couiugere,  ad  ms  \\xYandum  iudicum,  ad  po- 
puli  Romani  aequitatcm,  qui  haiic  familiam  in  hac  urbe 
principem  voluit  esse,  deorum  immortalium  numen  im- 
plorare  potero,  qui  semper  exstiterunt  huic  generi  nomi- 
nique  fautores. 

Poposcit,  imperavit,  eripuit,  cocgit.  —  si  doces  tabu-  ^ 
lis,  quoniam  habet  seriem  quandam  et  ordinem  contracti 
negotii  confectio  ipsa  tabularum,  attendam  acriter  et  quid 
in  defcndendo  mihi  agcndum  sit  vidcbo;  si  denique  ni- 
tere  testibus,  non  dico  bonis  viris  ac  probatis,  noti  sint 
modo,  quera  ad  raodum  mihi  cum  quoque  sit  confligen- 
dum  considerabo:  sin  unus  color,  una  vox,  una  natio  lo 
est  omnium  tcstium,  si,  quod  ei  dicunt,  non  modo  nuUis 
argumentis,  sed  ne  Htterarum  quidem  aliquo  genere  aut 
pubHcarum  aut  privatarum,  quod  tamen  ipsuni  fingi 
potest,  confirmare  conantur,  quo  me  vertam,  iudices,  aut 
quid  agam?  cum  singulis  disputcm?  quid?  non  habuisti 
quod  dares?  habuisse  se  dicet.  quis  id  scit?  quis  iudi- 
cabit  non  fuisse  causam? — finget  fuisse.  qui  refellcmus 
potuisse  non  dare,  si  noluisset?  vi  ereptum  esse  dicet. 
quae  potest  eloquentia  disputando  ignoti  liominis  impu- 
dentiam  confutare?  non  agam  igitur  cura  ista  Sardorum  9j 

U* 


212  M.  TULLII  CICERONIS 

consplratloiic  ct  cum  cxpresgo  ct  coacto  solllcitatoqiic 
pcriurio  subtilitcr  ncque  acu  quaedam  enuclcata  argu- 
menta  conquiram,  sed  contra  impctum  istorum  impctu 
cgo  nostro  concurram  atque  confligam.  non  cst  unus 
niilii  quisque  cx  illorum  acie  protraliendus  ncque  cum 
slngulis  decertandum  atquc   pugnandum:   tota  est  acics 

21  illa  uno  impetu  prosternenda.  est  enim  unum  maximum 
totius  Sardiniae  frumentarium  crimcn,  dc  quo  Triarius 
omnis  Sardos  intcrrogavit,  quod  genus  uno  tcstimonii 
focdcre  et  consensu  omnium  est  confirmatum.  quod  ego 
crimcn  ante  quam  attingo,  peto  a  vobis,  iudices,  ut  me 
totius  nostrae  defensionis  quasi  quaedam  iaccre  funda- 
menta  patiamini;  quae  si  erunt,  ut  mea  ratio  et  cogitatio 
fcrt,  posita  ct  constituta,  nullam  accusationis  partcm  pcr- 
timcscam. 

22  Dicam  enim  primum  de  ipso  gcncre  accusationis, 
postea  de  Sardls,  tum  etiam  pauca  dc  Scauro:  qnibus 
rcbus  expHcatls  tum  dcnlque  ad  hoc  liorribile  et  formidu- 
losum  frumentarium  crimen  acccdam. 

Jl  Quod  cst  igltur  hoc  accusatlonis,  Trian,  genus?  pri- 
mum,  ut  inquisitum  non  ieris.  quae  fuit  ista  tam  ferox, 
tam  cxplorata  huius  opprimendi  fiducia?  pueris  nobis 
audlsse  vidcor  L.  Aellum,  llbcrtlnum  liomincm  littcratum 
ac  facctum,  cum  vdciscerctur  patroni  inlurias,  nomcn  Q. 
Muttonis,  hominls  sordidissimi,  dctulissc;  a  quo  cum 
quaereretur  quam  provinciam  aut  quam  dicm  testlum 
postidarct,  lioram  sibi  octavam,  dum  in  foro  bovarlo  in- 

2i  qulrcrct,  postulavit.  hoc  tu  Idcm  tibi  in  M.  Acmilio 
Scauro  putasti  cssc  facicndum?  'dclata  enim'  inqult 
*causa  ad  me  Romae  cst.'  quid?  ad  mc  Siculi  nonnc 
Romae  causam  SiclHac  dctulcrunt?  atqui  homincs  pru- 
dcntes  natura,  callldi  usu,  doctrina  cruditl:  tamcn  cgo 
mihi  ])rovInciac  causam  in  ])rovincia  I})sa  cognosccndam 

^5  ct  dlscendam  putavi.  an  ego  querclhis  atquc  inlurlas 
aratorum  non  in  scgetibus  ipsis  arvisquc  cognoscerem? 
pcragravi,  inquam,  Trlarl,  durlssima  quldcm  lilcmc  valHs 
Agrlgcntinorum  atquc  colHs;  campus  IHc  nobllissnnus  ac 
fcracisslnuis  ipsc  mc  causam  pacnc  docuit  Lcontinus: 
adli  casas  aratorum,  a  stiva  ipsa  homines  mccum  coido- 


OKATIO  PKO  M.  AEMILIO  SCAUKO  21-31.       213 

([ucbaiitur;  Itaquc  sic  fuit  ilhi  cxprcssa  causa,  uon  ut  26 
audirc  ca,  quac  cliccbam,  iudiccs,  scd  ut  ccrncrc  ct  paenc 
taugcrc  vidcrcutur.  ncquc  cniui  milii  probabilc  ncque 
vcruni  vidcbatur  me,  cum  fidclissimac  atque  antiquissi- 
simae  provinciae  patrocinium  rccepisscm,  causam  tam- 
quam  unius  clicutis  in  cubiculo  meo  disccre.  ego,  ]'^ 

nupcr  cum  licatini,  qui  csscnt  in  fidc  mea,  me  suam 
publicam  causam  dc  Vclini  fluminibus  et  cuniculis  apud 
liotf  consulcs  agcrc  voluisscnt,  non  cxistimavi  me  ncquc 
dignitati  pracfccturae  gravissimae  neque  fidei  meae  satis 
esse  facturum,  nisi  me  causam  illam  non  solum  liomincs, 
scd  etiaui  locus  ipse  lacusque  docuissct.  ncquc  tu  L'b 

alitcr  fccisscs,  Triari,  si  tc  id  tui  isti  Sardi  faccrc  voluis- 
scnt,  lii,  qui  tc  in  Sardiniam  minimc  vcnire  volucrunt, 
ne  longe  alitcr  omnia  atque  erant  ad  te  dclata  cognosce- 
res,   nullani  multitudinis  in  Sardinia  querellam,   nullum 

in  Scaurum  odium  populi ego  noii  ante  comperen-  ]f 

dinavlf  quam,  quem  ad  modum  lupplter  delectum  atque 
semiustnm  imjjosita  insula  operuit  Typlionem ,  cuius  anlie- 
litu  Aetnani  ardcre  dicunt,  sic  Verrem  operuissem  Sicilia 
teste  tota:  tu  uno  compcrendinasti  rexxxa  teste  producto. 
at  quo  teste,  di  immortales!  non  satis  quod  uno,  non  quod 
ignoto,  non  quod  lcvi:  etiamnc  Valcrio  testc  priuiam  ac- 
tioncm  confccisti,  qui  patris  tui  bcneficio  civitate  donatus 
gratiam  tibi  non  inlustribus  officiis,  sed  manifesto  pcriurio 
rcttulit?  quod  si  tc  onicn  nominis  vestri  ioxte  duxit,  nos  30 
tamen  id  more  maiorum,  quia  faustum  putamus,  non  ad 
pernicicm,  vcrum  ad  salutcm  intcrprctamur.  sed  omnis  14 
ista  cclcritas  ac  fcstinatio,  quod  iiiquisitioncm,  quod  prio- 
rcm  actioncm  totam  sustulisti,  illud  patefecit  et  inlu- 
stravit,  quod  occultum  tamcn  non  erat,  non  csse  hoc 
iudicium  iudicii,  scd  comitiorum  consularium  cuusa  com- 
paratum. 

Ilic  cgo  Appium  Claudium  consulcm  fortissimum  ^i 
atque  ornatissimum  virum  mecumque,  ut  spero,  fidcli  in 
gratiam  reditu  firmoque  coniunctum  nullo  loco,  iudices, 
vituperabo;  fuerant  cnim  eae  partes  aut  eius,  qucm  id 
facere  dolor  et  suspitio  sua  cocgit,  aut  eius,  qui  has  sibi 
l)artis   depoposcit,   quod   aut   non  animadvertcbat  qucm 


214  M.  TULLII  CICERONIS 

violarct  aiit  facllcm  slln  fore  in  gratiani  rcdltum  arbitra- 

32  batur.  cgo  tautum  dicam,  quod  ct  causae  satis  et  iu 
illum  mininic  durum  aut  aspcrum  possit  cssc.  quid  enim 
liabct  turpltudiuis  Appium  Claudium  i\I.  Scauro  cssc 
inimicum?  quid,  avus  cius  P.  Africano  non  fuit?  quid,  niilii 
ipsi  idem  iste?  quid,  ego  illi?  quae  inimicitiae  dolorem 
utrique  nostrum  fortasse  aliquando,  •dcdccus  vero  certe 

33  numquam  attulcrunt.  succcssori  succcssor  invidit:  voluit 
cuni  quam  maximc  ofFcnsum,  quo  magis  ipsius  memoria 
excelleret:  rcs  non  modo  non  abliorrens  a  consuetudinc, 

15  scd  usitata  ctiam  et  valde  pcrvagata.  ncque  vero  tam 
liacc  ipsa  cotidiana  rcs  Appium  Claudium  illa  humanitate 
ct  sapicntia  pracditum  pcr  sc  ipsa  movisset,   nisi  hunc 

31  C.  Claudii  fratris  sui  competitorem  fore  putasset.  qui 
sive  patricius  sive  plcbeius  esset  —  nondum  enim  cer- 
tum  constitucrat  — ,  cum  hoc  sibi  contentioncm  fore  pu- 
tal)at,  Appius  autem  hoc  maiorem  etiam,  quod  illum  in 
pontificatus  pctitionc,  in  saliatu,  in  cctcris  mcminerat 
fuisse  patricium.  quam  ob  rem  se  consule  neque  repelli 
fratrem  volebat  neque,  si  patricius  esset,  parem  Scauro 
forc  videbat,  nisi  hunc  aliquo  aut  metu  aut  infamia  per- 

35  culissct.  ego  id  fratri  in  honore  fratris  amplissimo  non 
conccdcndum  putcm,  pracscrtim  qui  quid  amor  fraternus 
valeat  pacne  praeter  ceteros  scntiam?  ^at  enim  fratcr 
iam  non  pctit.'  quid  tum?  si  ille  retcntus  a  cuncta  Asia 
supplice,  si  a  negotiatoribus,  si  a  publicanis,  si  ab  omni- 
bus,  sociis  civibus,  cxoratus  antcposuit  honori  suo  com- 
moda    sahitemque    provinciae,    propterca    putas    semcl 

^^  exulceratiun  animum  tam  facile  potuisse  sanari?  quam- 
quam  in  istis  omnibus  rcbus,  pracscrtim  apud  homines 
barbaros,  opinio  plus  vaiet  saepc  quam  res  ipsa:  pcrsua- 
8um  est  Sardis  sc  nlhil  Apj)io  gratius  csse  facturos, 
quam  si  de  Scauri  fama  dctraxcrint;  multorum  etiam 
spe  commodorum  praemiorumquc  ducuntur;  omnia  con- 
sulcm  putant   posse,   pracscrtim  ultro   pollicentcm.      de 

37  quo  plura  iam  non  dicam:  quamquam  ca,  quae  dixi,  non 
sccus  dixi,  quam  si  cius  fratcr  esscm,  non  is,  qui  et  est 
ct  qui  multa  dixit,  sed  is,  qui  ego  csse  in  meum  con- 
sucvi.    generi  igitur  totius  accusationis  rcsistere,  iudices. 


OKATIO  PKO  M.  AEiMlLlO  SCAUKO  32-42.       215 

debctit^,  iu  quo  uiliil  uiore,  uihil  modo,  uiliil  cousidcrate, 
uiliil  iutegre,  coutra  iuiprobe,  turbide,  festiuauter,  rabidc 
omuia,  couspiratioue,  iuiperio,  auctoritate,  spe,  miuis  vi- 
detis  essc  suscepta. 

Vcuio  uuuc  ad  tcstis,  iu  quibus  doccbo  nou  modo  ._^^ 
uullam  fidcm  et  auctoritatcm,  sed  ne  speciem  quidem 
esse  aut  imagiucm  tcstium.  etenim  fidcm  primum  ipsa 
tollit  couscusio,  quae  patefacta  est  compromisso  Sardo- 
rum  ct  couiuratiouc  recitata;  dciudc  illa  cupiditas,  quac 
susccpta  cst  spc  et  in'o?nisswne  prrt^^miorum;  postrcmo 
ipsa  uatio,  cuius  tauta  vanitas  est,  ut  libertatem  a  servi- 
tute  uulla  re  alia  uisi  meutieudi  licentia  distiugueudam 
putcut.  ncquc  ego  Sardofum  querellis  dico  moveri  nos  :« 
uumquam  oporterc:  uou  sum  aut  tam  iulmmauus  aut 
tam  alicuus  a  Sardis,  pracscrtim  cum  fratcr  meus  nuper 
ab  liis  deccsscrit,  cum  rci  frwnientariae.  Cn.  Pompeii 
missu  praefuisset,  qui  et  ipse  illis  pro  sua  fide  et  hu- 
manitate  consuluit  et  cis  vicissim  pcrcarus  ct  iucundus 
fuit.  patcat  vero  hoc  perfugium  dolori,  pateat  iustis  40 
querellis,  couiurationi  via  intcrchidatur,  obsaepiatur  in- 
sidiis:  ueipie  hoc  in  Sardis  uuigis  quam  in  GalHs,  iu 
Afris,  iu  Ilispauis,  damuatus  cst  T.  Albucius,  C.  Ale-  18 
iraboccus  cx  Sar(/mia  nou  nulHs  etiam  laudantibus  Sar- 
dis:  ita  fidcm  nuuorcui  varictas  ipsa  faciebat;  testibus 
cuim  acquis,  tabuUs  iucorruptis  teucbantur:  nunc  est  ^i 
una  vox,  uua  mcns,  nou  cxprcssa  dolore,  sed  simulata, 
neque  huius  iniuriis,  scd  promissis  aliorum  et  praemiis 
excitata.  *at  crcditum  est  aliquando  Sardis.'  et  for- 
tassc  credctur  ahquaudo,  si  iutegri  vcncrint,  si  iucorru- 
pti,  si  sua  spontc,  si  non  alicuius  iupulsu^  si  soluti,  si 
Hbcri;  quac  si  erunt,  tamcu  sibi  crcdi  gaudcant  et  mi- 
reutur;  cum  vero  omuia  absint,  tamcn  sc  non  respicient, 
non  gcutis  suae  famam  perhorrescent  ?  fallacissimum  ge-  |^ 
uus  essc  l*hocnicum  omnia  monumenta  vetustatis  atquc 
omnes  historiae  nobis  prodidcrunt:  ab  liis  orti  Poeni 
multis  Karthagiuicnsium  rebeUionibus,  muhis  violatis 
fractisquc  focdcribus  nihil  se  degencrasse  docucrunt:  a 
Pocuis  admixto  Afrorum  genere  Sardi  non  dcducti  in 
Sardiniam  atque  ibi  constituti,  scd  amcndati  et  rcpudiati 


21C)  iM.  TULLU  CICEROXIS 

43  colonl.  qiiJi  re  cuiii  intcgri  niliil  fuerit  in  hac  gcntc 
j)lena,  quam  valde  eani  putamus  tot  transfusionibus  coa- 
cuisse?  lilc  mihi  ignoscet  Cn.  Domitius  Sincaius,  vir 
ornatissimus,  liospes  et  famiharis  meus,  ignosccnt  f  dele- 
cones  ab  eodcm  Cn.  Pompcio  civitate  donati,  quorum 
tamen   onuiium    huidatlone    utimur;    ignoscent   alii    viri 

44  boni  ex  Sardlnia;  crcdo  enim  esse  quosdam;  neque  ego, 
cum  de  vitiis  gentls  loquor,  nemincm  excijno.  sed  a  me 
est  dc  luiiverso  gQnere  diccndum,  in  quo  fortasse  aliqui 
suis  moribus  et  humaultate  stirpis  ipsius  et  gentis  vitla 
vicerunt:  magnam  quidem  esse  partcm  slnc  iide,  sinc 
soclctate  et  coniunctione  nominls  nostri  res  ipsa  decharat : 
quae  est  enim  praeter  Sardiniam  provincia,  quae  nullam 
habeat   amica?n   populo   Ivomano   ac  liberam   civitatem? 

45  Africa  ipsa  parens  iUa  Sardiniae,  quae  phu*ima  et  acer- 
blsshna  cuni  maioribus  nostris  bcHa  gessit,  non  solum 
fidellsslmis  regnis,  sed  etiam  in  ipsa  provincia  se  a  socic- 
tate  Punicorum  bellorum  Utica  testc  defendit.    Ilispania 

ulterior  Scq^ionum  mteritii 

copiis  inops,  gcnte  fallax? 

quac,  malum,  est  ista  ratio?  quem  purpura  regaHs  non 
commovit,  eum  Sardonim  mastruca  mutavit?  hoc  no- 
minc  audito,  quod  per  omnis  gentis  pervagatum  est,  de 
faniina  nobili  ipsi  quoque  cum  orbis  ten'arum  auctoritate 

sentiatis 

nam  cum  cx  muhis  unus  ei  restarct  Dolabeha  patemus 
iuiuiicus,  qui  cum  Q.  Cacpione  propinquo  suo  contra 
Scaurum  patrem  suum  obsignaverat  Z/^teras,  eas  sibi 
iuimlcitias  non  susccptas,  sed  rehVjtas  pietatis  caiisa  gcren- 

das  esse  arhitrabatur 

praesertim  cum  propinquitas  et  celebritas  loci  suspitio- 

nem  desidiae  tolhit  aut  cupiditatis 

ego  porro,  qui  Albanas  habeo  cohimnas,  clitenis  eas  ap- 

j)ortavi 

hoc  miror  culm  qucrorque  quemquam  homiucm  ita  pes- 
Bunulare  altenun  verbis  vellc,  ut  etiam  navem  perforct, 

in  ((ua  ipse  navigct 

domus  tibi  deerat?  at  habebas.  pecunia  superabat?  at 
egebas.     IncurriKtl  amcns  in  cohmmas;  In  alienos  inea- 


ORATIO  PKO  M.  AEMILIO  SCAURO  43—49.      217 

nus  insanlstl;  dcprcssam,  caecam,  iacentcm  domum  pluris 
quam  te  et  fortunas  tuas  aestimasti.  quid  igitur,  si  ie 
Scaurus  arhitrum  ader/isset,  ni  multo  maiores  sumjytus, 
multo  maiores  effusiones  pro  censu  tuo  in  columnis  fecisses, 
quam  ipse,  utrum  tandem  sponsione  vinci  necesse  fuisset, 
eumne,  qui  in  tam  amplo  rei  familiaris  quam  paterni  no- 
minis  patrimonio  ornasset  dignitatem  domo,  an  eum,  qui 
magno  in  aere  alieno  totam  ex  domo  quaesisset?  liaec 
cum  tu  effugere  non  potuisses,  contendes  tamen  et  po- 
stulabis,  ut  IM.  Aemilius  cum  sua  dignitate  omni,  cum 
patris  memoria,  cum  avi  gloria  sordidissimae,  levissimae, 
vanissimae  genti  ac  prope  dicam  pellitis  testibus  con- 
donetur? 

. . .  undique  milii  suppeditat,  quod  pro  M.  Scauro  '^'? 
dicam,  quocumque  non  modo  mens,  verum  etiam  oculi 
inciderunt.  curia  illa  vos  de  gravissimo  principatu  patris 
fortissimoque  testatur,  L.  ipse  Metellus,  avus  huius,  san- 
ctissimos  deos  illo  constituisse  in  templo  videtur  in  vestro 
conspectu,  iudices,  ut  salutem  a  vobis  nepotis  sui  dcpre- 
carentur ,  quod  ipsi  saepe  multis  laborantibus  atquc 
implorantibus  ope  sua  subvenissent:  Capitolium  illud  47 
templis  tribus  inlustratum,  paternis  atque  etiam  huius 
amplissimis  donis  ornati  aditus  lovis  Optimi  Maximi, 
lunonis  Ivcginae,  Minervae  M.  Scaurum  apud  vos  me- 
moria  huius  munificentiae  et  liheralitatis  puhlicae  ah 
omni  avaritiae  aut  cupiditatis  suspiiione  defendunt:  pro-  48 
pinqua  illa  aedes  Vestae  admonet  vos,  ut  recqrdemini  illius 
L.  Mctelli,  pontiflcis  maximi,  qui,  cum  templum  illud 
ardcrct,  in  medios  se  iniecit  ignis  et  eripuit  flamma  Pal- 
ladium  illud,  quod  quasi  pignus  nostrae  salutis  atque 
imperii  custodiis  Vestae  continetur.  qui  utinam  posset 
parumpcr  exsistere!  eriperet  ex  hac  flamma  stirpem  pro- 
fecto  suam,  qui  eripuisset  ex  illo  incendio  divinum  inco- 

lumitaiis  nosirae  pignus tum. 

te  vero,  M.  Scaure,  equidem  video,  vidco,  inquam,  non  ^^ 
cogito  solum,    ncc  vero  sine  magno  animi  maerore  ac 
dolorc,   cum  tui  filii  squalorem  aspexi,   de  te  recordor. 
atque  utinam,  sicut  mihi  tota  in  hac  causa  versatus  ante 
oculos  es,  sic  nunc  horum  te  ofleras  mentibus  et  in  ho- 


218  M.  TULLII  CICERONIS 

rum  aiiiiuls  adliacrescas.  specles  me  dius  JiiHus  viri,  cui 
7U'minei)i  vidimus  parem  consilio,  gravitate,  constantia,  ce- 
teris  virtutibus,  si  posset  reviviscere,  sic  omnis  commoveret, 
ut,  quisquis  intueretur,  is  etiam  si  forte  non  nosset,  tamen 
50  j)rincipem  civitatis  esse  diceret.  quo  te  nunc  modo  ap- 
pellcm?  ut  hominem?  at  non  es  inter  nos.  ut  mortuum? 
at  vivis  et  viges:  at  in  omnium  animis  atque  ore  ver- 
saris  atque  divinus  animus  mortalc  nihll  habuit  neque 
tuorum  quicquam  potuit  emori  praeter  oorpus:  quocum- 
que  igitur  te  modo  appellari  veruni  est,  adsis  nobis  .... 


PRO  C.  RxVBIRlO  POSTUMO  ORATIO  1-3.       219 


M.  TULLII  CICERONIS 
TRO  C.  KABmiO  POSTUMO  ORATIO. 

Sl  quis  est,  iudices,  qui  C.  Rabirium,  quod  fortu- 
nas  suas  fundatas  pracsertim  atque  optime  constitutas 
potestati  regiae  libidinique  commiserit,  reprehendendum 
putet,  ascribat  ad  iudicium  suum  non  modo  meam,  sed 
Imius  etiani  ipsius,  qui  commisit,  scntentiam:  neque 
cnim  cuiquam  eius  consilium  vehementius  quam  ipsi 
displicet.  quamquam  hoc  plerumque  facimus,  ut  con- 
silia  eventis  ponderemus  et,  cui  bene  quid  processerit, 
multum  illum  providisse,  cui  secus,  nihil  sensisse  dica- 
mus.  si  exstitisset  in  rege  fides,  nihil  sapientius  Po- 
stumo:  quia  fefellit  rex,  nihil  hoc  amentius  dicitur,  ut 
iam  nihil  esse  videatur  nisi  divinare  sapientis.  sed  tamen, 
si  quis  est,  iudices,  qui  illam  Postumi  sive  inanem  spem 
sive  inconsultam  rationem  sive ,  ut  gravissimo  verbo  utar, 
temeritatem  vituperandam  putet,  ego  eius  opinioni  non 
repugno:  illud  tamen  deprecor,  ut,  cum  ab  ipsa  Fortuna 
crudehssime  videat  huius  consiHa  esse  multata,  ne  quid 
ad  eas  ruinas,  quibus  hic  oppressus  est,  addendum  acer- 
bitatis  putet.  satis  est  homines  imprudentia  lapsos  non 
erigere,  urgere  vero  iacentis  aut  praecipitantis  impellere 
certe  est  inhumanum,  praesertim,  iudices,  cum  sit  hoc 
generi  hominum  prope  natura  datum,  uti,  qua  in  famiha 
laus  ahqua  forte  floruerit,  hanc  fere,  qui  sunt  eius 
stirpis,  quod  f  sermo  hominum  ad  memoriam  patrum  [vir- 
tute]  celebretur,  cupidissime  persequantur:  si  quidem 
non  modo  in  gloria  rei  militaris  Paulum  Scipio  aut 
Maximum  fihus,  sed  etiam  in  devotione  vitae  et  in  ipso 
genere  mortis  imitatus  cst  P.  Decium  filius.  sint  igitur 
similia,  iudices,  parva  magnis:  fuit  enim  pueris  nobis 
huius  pater  C.  Curtius  princcps  ordinis  equestris  fortis- 
simus  et  maximus  pubhcanus,  cuius  in  negotiis  gcrendis 
magnitudinem   animi  non  tam  homines  probassent,  nisl 


220  M.  TULLII  CICERONIS 

m  codcm  bcnl<i:nltas  incrcdibllls  fuissct,    ut  in  {iu<xcnd;i 
rc   non   avaritiac   pracdam,    scd   instrumcntum    bonitati 

4  quacrcre  vidcrctur.  hoc  [illc]  natus,  j  quamvis  patrem 
suum  numquam  vldcrat,  tamcn  et  natura  ipsa  duce,  quac 
j)]urimum  valct,  ct  adsiduis  domestlcorum  scrmonibus  in 
j)atcrnac  vitac  slmilltudincm  dcductus  cst:  nudta  gcssit; 
nudta  contraxit;  magnas  partls  liabult  publicorum:  crc- 
didlt  populls;  in  plurlbus  provlncils  cius  versata  res  est; 
dcdit  sc  ctiam  rcgibus;  huic  ipsi  Alcxandrino  grandcm 
iam  ante  pccuniam  crcdidit:  ncc  intcrea  locuplctare 
amlcos  umquam  suos  dcstltlt,  mittcre  In  negotlum,  dare 
partis,  augerc  rc,  fide  sustcntare.  quid  multa?  cum 
magnitudlne  animl  tum  liberalitate  vltam  patris  et  con- 
suetudincm  exprcsscrat.  pulsus  intcrca  rcgno  Ptole- 
macus  dolosis  consiliis,  ut  dixit  Sibylla,  scnsit  Postu- 
mus,  llomam  vcuit:  [hulc]  cgenti  ct  rogantl  hlc  infehx 
jiecunlam  crcdidit,  nec  tum  j:>rimum:  nam  rcgnanti  cre- 
diderat  absens,  ncc  tcmcre  se  crederc  jmtabat,  quod 
erat  nemini  dubium  quin  is  in  rcgnum   rcstituerctur  a 

5  scnatu  jiopuloquc  Komano.  in  dando  autcm  et  credcndo 
j)rocessit  longius,  ncc  suam  sohim  j)ccuniam  credidit, 
sed  etiam  amicorum.  stuhe:  quis  negat?  aut  quis  iam 
amovet  culjoam  ah  eo,  quod  malc  cccldit?  [benc  consul- 
tum  jDutarcs]  at  est  dlfficile,   quod  cum  sj)e  magna  sis 

o  ingressus,  id  non  exscqui  usque  ad  cxtrcmum.  suj)j)lex 
crat  rcx;  muhum  rogabat;  omnia  j:)olhcebatur,  ut  iam 
metuere  Postumus  cogeretur  nc  quod  crcdldcrat  j)er- 
derct,  sl  credendi  constltuisset  modum;  nihil  autcm  erat 
illo  blandius,  nihil  hoc  bcnignlus,  ut  magis  jiaeniterct 
c()ej)issc  (juani  llccret  dcslstcre. 

*-x-  llinc  j)rimum  exoritur  crimen  Illud:  senatum  oor- 

,j  ruj)tum  esse  dlcunt.  o  di  Immortalcs!  hacc  est  illa  cx- 
oj)tata  ludlciorum  severitas?  corruj)tores  nostri  causam 
dicunt:  nos,  qul  corruj)ti  sumus,  non  dicimus.  quid? 
ego  senatum  dcfcndam  hoc  loco,  iudices?  omni  equidcm 
loco  debeo  —  ita  de  me  est  meritus  ille  ordo  — ,  scd  nec 
id  agitur  omni  temj)ore  nec  cum  Postumi  causa  res  ista 
couiuncta  est.  quamquam  ad  sumj)tum  itlncrls,  ad  illam 
niagnlficentlam    nj)paratus  comltatumquc  ivgiuu)   guj)pc- 


PRO  C.  JlABmiO  rOSTUMO  ORATIO  4-10.       221 

(litata  pccunia  a  Postumo  cst  factaeque  syngraphae  sunt  in 
Albano  Cn.  Pompei,  cumilleKomaprofectus  esset,  tamen 
non  dcbuit  is,  fpii  dabat,  quo  modo  ille,  qui  accipicbat, 
consumcret  quacrcrc;  non  cnim  latroni,  scd  rcgi  crcdidit, 
ncc  rcgi  inimico  populi  llomani,  sed  ei,  cuius  rcditum 
consuli  mandatum  a  senatu  videbat,  nec  ei  regi,  qui  alie- 
nus  ab  hoc  imperio  esset,  sed  ei,  quicum  foedus  feriri  in 
Ca])ito]i()  vidcrat.  quod  si  crcditoris  culpa  cst,  si  qui  7 
improbc  credita  pecunia  usus  cst,  damnetur  is,  qui  fabri- 
catus  gladium  est  et  vcndidit,  non  is,  qui  illo  gladio 
ci\cm  aliqucm  interemit.  quam  ob  rem  neque  tu,  C. 
Memmi,  hoc  faccre  dcbcs,  ut  scnatum,  cuius  auctoritati 
te  ab  adulesccntia  dcdisti,  in  tanta  infamia  vcrsari  vclis, 
neque  ego  id,  quod  non  agitur,  defendcre;  Postumi  enim 
causa,  quaccumquc  cst,  sciuncta  a  scnatu  est.  quod  si  s 
itcm  a  Gabinio  seiunctam  ostendero,  ccrte  quod  dicas 
nihil  habcbis.  est  enim  haec  causa,  quo  ea  pecunia  4 
rERVENEiiiT,  quasi  quaedam  appendicula  causac  iudicatae 
atquc  damnatac.  sunt  litcs  acstimatae  A.  Gabinio,  nec 
pracdes  dati  ncc  ex  bonis  populo  universa  pecunia  exacta 
est.  iubct  lex  lulia  persequi  ab  eis,  ad  quos  ea  pecunia, 
quam  is  ccpcrit,  qui  damnatus  sit,  pervenerit.  si  est 
hoc  novum  in  lege  [lulia],  sicuti  multa  sunt  scverius 
scripta  quam  in  antiquis  legibus  et  sanctius,  inducatur 
sane  etiam  consuctudo  huius  gencris  iudiciorum  nova: 
sin  hoc  totidem  vcrbis  translatum  caput  est ,  quot  fuit  9 
non  modo  in  Cornelia,  sed  etiam  ante  in  lege  Servilia, 
per  deos  immortalis!  quid  agimus,  iudices,  aut  quem 
hunc  morem  novorum  iudiciorum  in  rcm  publicam  in- 
ducimus?  erat  enim  haec  consuctudo  nota  vobis  qui- 
dem  onmibus,  sed  si  usus  magister  est  optimus,  mihi 
debct  esse  notissima.  accusavi  de  pecuniis  repetundis; 
iudex  sedi;  practor  quacsivi;  dcfcndi  plurimos:  nulla 
pars,  quae  aliquam  facultatem  discendi  adfcrre  posset, 
non  mea  fuit:  ita  contcndo:  ncminem  umquam,  quo  ea 
PECUNiA  PERVENissET,  causam  dixisse,  qui  in  aestimandis 
litibus  appcllatus  noii  esset;  in  litibus  autem  nemo  ap- 
pellabatur  nisi  ex  testium  dictis  aut  tabulis  privatorum 
aut  rationibus    civitatum.       itaque    in  infcrendis   litibus  10 


222  M.  TULLII  CICERONIS 

iidesse  solcbant  qul  aliquid  de  se  verebantur,  et,  cum 
erant  appcllati,  si  videbatur,  statim  contra  dicere  sole- 
bant;  sin  eius  temporis  reccntem  invidiam  pertimuerant, 
respondebant  postea:  quod  cum  fecissent,  permulti  saepe 
5  vicerunt.  lioc  vero  novum  cst,  et  ante  hoc  temjnis 
onmino  inauditum:  in  litibus  Postumi  nomen  est  nus- 
quam.  in  litibus  dico?  modo  vos  idem  in  A.  Gabinium 
iudices  sedistis:  num  quis  testis  Postumum  appellavit? 
testis  autem?    num  accusator?    num  denique  toto  illo  in 

11  iudicio  Postumi  nomen  audistis?  non  igitur  reus  ex  ea 
causa,  quae  iudicata  est,  redundat  Postumus,  sed  est 
adreptus  unus  eques  llomanus  de  pecuniis  repetundis 
reus.  quibus  tabulis?  quae  in  iudicio  A.  Gabinii  reci- 
tatae  non  sunt.  quo  teste?  a.  quo  tum  appellatus  nus- 
quam  est.  qua  aestimatione  litium  ?  in  qua  Postumi 
mentio  facta  nulla  est.  qua  lege?  qua  non  tcnctur.  hic 
iam,  iudices,  vestri  consilii  rcs  est,  vestrae  sapientiae: 
quid  deceat  vos,  non  quantum  liceat  vobis  spectare  de- 
betis.  si  enim  quid  liceat  quaeritis,  potestis  tollere  e 
civitate  quem  vohis:  tabella  est,  quae  dat  potcstatem; 
occuhat   eadcm  hbidincm,    cuius  conscientiam  nihil  est 

12  quod  quisquam  timeat,  si  non  pertimescat  suam.  ubi 
est  igitur  sapientia  iudicis?  in  lioc,  ut  non  sohuu  quid 
possit,  sed  etiam  quid  dcbcat  ponderet,  nec  quantum 
sibi  permissum  mcminerit  sohim,  sed  etiam  quatcnus 
commissum  sit.  datur  tibi  tabella  [iudicii].  qua  lege? 
*Iuha  de  pecuniis  repetundis.'  quo  de  reo?  *de  equite 
Romano.'  at  iste  ordo  lege  ea  non  tenetur.  *immo  illo' 
iiKluit  'capite,  quo  ea  tecunia  rERVEXERiT. '  niliil  andisfi 
\\\  l*ostumum,  cum  in  Gabinium  iudex  esses,  nihil  Ga- 
binio  damnato,  cuin  in  cum  htis  aestimares.  *at  nunc 
audio.'    rcus  igitur  Postumus  est  ea  lege,  qua  non  niodo 

j"j  ipse,  sed  totiis  etiam  ordo  sohitus  ac  hber  est.  hic  ego 
nuiic  non  vos  ])rius  implorabo,  equites  Komani,  quorum 
ius  iuchcio  Jioc  tcm])tatiir,  quam  vos,  scnatores,  quorum 
agitur  fides  in  huiic  ordinein:  quae  quidem  cum  saej^^e 
ante  tum  iii  liac  i])sa  causa  nu])er  est  cognita.  nam  cum 
oj)timo  ct  j)racstantissimo  consule,  Cn.  l*()mj)cio,  dc  hac 
i[)sa  quacstione  refcrente  exsisterent  non  nunae,  sed  pcr- 


PRO  C.  EABIRIO  POSTUMO  ORATIO  11-17.     223 

paucae  tamen  accrbae  sententiae,  quae  censerent,  ut 
tribuni,  ut  pracfccti,  ut  scribac,  ut  comitcs  omncs  ma- 
gistratuum  lcge  hac  tcncrentur,  vos,  vos,  inquam,  ipsi 
[et  senatus  frcquens]  rcstitistis ,  et,  quamquam  tum 
propter  multorum  delicta  etiam  ad  innocentium  pericu- 
lum  tcmpus  iJlud  exarscrat,  tamen  cum  odium  [non] 
rcstinixucrctis,  luiic  ordini  i2:ncm  novum  subici  non  si- 
vistis.  hoc  animo  igitur  senatus.  quidvos,  equitcs  Ito-  u 
mani,  quid  tandcm  estis  acturl?  Glaucia  solcbat,  homo 
impurus,  scd  tamen  acutus,  populum  monere,  ut,  cani 
lex  aliqua  recitaretur ,    prinuim    versum  attendcret :    si 

CSSet   DICTATOR,     CONSUL,    TRAETOR,     MAGISTER    EQUITUM,    nC 

laborarct;  sciret  nihil  ad  se  pcrtinere:  sin  esset  quicum- 
QUE  POST  HANC  LEGEM,  vidcrct  uc  qua  110 va  quacstione 
adligarctur.  nunc  vos,  equites  Romani,  videte.  scitis  i5 
me  ortum  e  vobis;  omnia  sempcr  sensisse  pro  vobis; 
nihil  horum  sinc  magna  cura  ct  summa  caritate  vestri 
ordiuis  loquor;  alius  alios  homines  et  ordines,  ego  vos 
scmper  complcxus  sum:  inoneo  et  pracdico,  intcgra  re 
eausaque  denuntio,  omiiis  homines  deosque  testor:  dum 
potcstis,  dum  Hcct,  providete  ne  duriorcm  vobis  con- 
dicioncm  statuatis  ordinique  vestro  quam  ferre  possitis. 
scrpct  hoc  malum,  mihi  crcditc,  longius  quam  putatis. 
potcntissimo  et  nobilissimo  tribuno  plebis,  M.  Druso,  '^ 
novam    in    equestrem    ordinem    quaestionem    fcrenti    si 

QUIS  OB   REM  lUDICAXDAM  PECUXIAM  CEPISSET,    apcrtc   CquitCS 

Romani  rcstiterunt.  quid,  hoc  liccre  volebant?  miiiime: 
iieque  solum  hoc  genus  pccuiiiac  capiendae  turpc,  sed 
etiam  nefarium  esse  arbitrabantur;  ac  tamen  ita  dispu- 
tabant,  eos  tcneri  legibus  eis  oportere,  qui  suo  iudicio 
essent  illam  condicionem  vitae  secuti.  te  delectat  am- 
phssimus  civitatis  gradus,  sella  curulis,  fasccs,  impcria, 
provinciae,  sacerdotia,  triumphi,  denique  imago  ipsa  ad 
posteritatis  memoriam  prodita:  sit  simul  etiam  sollici-  n 
tudo  aliqua  et  legum  et  iudiciorum  maior  quidam  metus. 
*nos  ista  numquam  contempsimus '  —  ita  cnim  disputa- 
bant  — ,  *scd  hanc  vitam  quietam  atquc  otiosam  secuti 
sumus,  quae  quoniam  honore  caret,  careat  etiam  mo- 
lestia.'     *tam  es  tu  iudex  quam  ego'  [senator].    *ita  est; 


224  M.  TULLII  CICERONIS 

sed  tu  istud  petlsti,  ego  hoc  cogor;  qua  rc  aut  iudlcl 
16  nillii  non  csse  liccat  aut  lege  senatorla  non  tencrl.'  hoc 
vos,  equites  Romani,  ius  a  patribus  acccptum  amlttetis? 
nioneo  ne  faclatis.  raplentur  homlnes  in  hacc  iudicia 
ex  omni  non  modo  invidia,  sed  sermone  malevolorum, 
nisi  cavetis.  si  iam  vobls  nuntiarctur  in  senatu  senten- 
tlas  dici  ut  his  lcgibus  teneremini ,  concurrendum  ad 
curiam  putaretls;  si  lcx  de  ea  rc  ferretur,  convolaretls 
ad  rostra.  vos  senatus  Hbcros  hac  lege  esse  volult,  po- 
pulus  numquam  adllgavit,  sohiti  huc  convcnlstls:  ne 
li)  constrlcti  dlsccdatis  cavete.  nam  si  Postumo  fraudi  fue- 
rit,  qui  nec  tribunus  nec  praefcctus  nec  cx  Itaha  comes 
nec  familiarls  Gabinli  fuit,  quonam  se  modo  defendent 
posthac,  qui  vestri  ordlnis  cum  magistratibus  nostris 
fucrlnt  hls  causls  imphcati? 
8  'Tu'  inquit  'Gabinlum  ut  regem  rcduceret  impulisti.' 
non  patitur  mea  me  iam  fides  de  Gabmio  gravius  agere: 
quem  enlm  cx  tantis  inlmicltiis  receptum  in  gratiam 
summo  studio  defenderim,  hunc  adflictum  violare  non 
debco:  quocum  me  si  ante  Cn.  Pompeli  auctoritas  in 
gratlam  non  reduxisset,  nunc  iam  ipsius  fortuna  redu- 

20  ceret.  scd  tamen,  cum  ita  dicis,  Postumi  impulsu  Ga- 
blnium  profectum  Alexandriam:  si  defensloni  Gablnii 
fidem  non  habes,  obnvisccrisne  etiam  accusatlonls  tuae? 
Gablnlus  se  id  feclsse  dicebat  rei  pubhcac  causa,  quod 
classem  Archclai  timeret,  quod  mare  refertum  forc  prae- 
donum  putaret:  lege  ctiam  id  sibi  licuisse  dicebat.  tu 
inlmlcus  negas.*  ignosco,  et  eo  magis,  quod  est  contra 
ilhid  iudlcatum.     rcdeo  igitur  ad  crimcn  ct  accusatlonem 

21  tuam.  quld  vociferabare?  deccm  mlHa  talcntum  Ga- 
binio  esse  promissa.  huic  vidcHcct  aliqin  perblandus  re- 
periendus  fuit,  qui  hominem,  ut  tu  ^ns,  avarissimum 
exorarct,  sestcrtlum  bls  millcns  ct  quadrlngcntlens  nc 
magno  opere  contcmnerct.  Gablnlus  iHud,  quoquo  con- 
t?iHo  fccit,  fcclt  ccrtc  suo;  quaccumquc  mcns  illa  fult,  Ga- 
binli  fuit.    sivc  iUc,  ut  ij)8e  diccbat,  gloriam,  sive,  ut  tu 

vis,  pccunlamquacsivit  sibi  giiaesivit non  Gabinli 

comes  vel  sectator,   nec  ad  Gabinll,   culus  id  ncgotlum 
non  crat,   sed  ad  P.  LentuH,   clarisi?iml  vlrl,    auctorlta- 


f 


PRO  C.  RABIRIO  POSTUMO  ORATIO  18—25.      225 

tem  a  senatu  profectam  et  consilio  certo  et  spe  non 
diibia  Roma  contendcret.  *at  dioecetes  fuit  regius.'  et  22 
quidem  in  custodia  etiam  fuit  regia  et  vis  vitae  eius 
adlata  paene  est;  multa  praeterea,  quae  libido  regis, 
quae  necessitas  coegit  perferre,  pertulit:  quarum  omnium 
rerum  una  repreliensio  est,  quod  regnum  intrarit,  quod 
potestati  regis  se  commiserit.  verum  si  quaerimus, 
stulte:  quid  enini  stultius  quam  equitem  Komanum  ex 
hac  urbe,  huius,  inquani,  rei  publicae  civem,  quae  est 
una  maxime  et  fuit  semper  libera,  venu'e  in  eum  locum, 
ubi  parendum  alteri  et  serviendum  sit?  sed  in  hoc  la-  ^^ 
benti  Pastumo  non  ignoscam,  honiini  mediocriter  docto, 
in  quo  videam  sapientissimos  homines  esse  lapsos? 
virum  unum  totius  Graeciae  facile  doctissimum,  Plato- 
nem,  iniquitate  Dionysii,  Siciliae  tjTanni,  cui  se  ille 
commiserat,  in  maximis  pericuhs  insidiisque  csse  ver- 
satum  accepimus;  Caliisthenem,  doctum  hominem,  co- 
mitem  Magni  Alexandri,  ab  Alexandro  necatum;  Deme- 
trium  et  ex  re  pubHca  [Athenis ,]  quam  optime  gesserat,  et 
ex  doctrina  nobilem  et  clarum,  qui  Phalereus  vocitatus 
est,  in  eodeni  isto  Aegyptio  regno  aspide  ad  corpus  ad- 
mota  vita  esse  privatum.  plane  confiteor  fieri  nihil  24 
posse  dementius  quam  scientem  in  eum  locum  venire, 
ubi  hbertatem  sis  perditurus:  sed  huius  ipsius  facti  stul- 
titiam  aha  iam  superior  stukitia  defendit:  quae  facit,  ut 
hoc  stuhissimum  [facinus],  quod  in  regnum  venerit, 
quod  regi  se  commiserit,  sapienter  factum  esse  videa- 
tur:  si  quidem  non  tam  semper  stuhi  quam  sero  sapien- 
tis  est,  cum  stuhitia  sua  impeditus  sit,  quoquo  modo 
possit  se  expedire.  quam  ob  rem  illud  maneat  et  fixum  25 
sit,  quod  neque  moveri  neque  mutari  potest:  in  quo 
aequi  sperasse  Postumum  dicunt,  pcccasse  iniqui,  ipse 
etiam  insanisse  se  confitetur,  quod  suam,  quod  amico- 
rum  pecuniam  regi  crediderit  cum  tanto  fortunarum 
suarum  periculo:  hoc  quidem  semel  suscepto  atque  con- 
tracto  perpetienda  iha  fuerunt,  ut  se  ahquando  ac  suos 
vindicaret.  itaque  obicias  licet  quam  voles  sacpe,  pal- 
Hatum  fuisse,  ahqua  habuisse  non  Romani  hominis  in- 
signia:    quotiens   eorum   quippiam   dices,    totiens   unum 

Ciceronis  voL   V.  15 


226  IM.  TULLTI  CICERONIS 

diccs  IUucI,   tcmcrc  hunc  pccuniam  rcgi  crcdidisse,   suas 

26  fortunas  atquc  famam  libidini  rcgiac  commisissc.  feccrat 
tcmcre:  fateor:  mutari  factum  iam  nullo  modo  potcrat; 
erat  aut  pallium  sumendum  Alexandriac,  ut  ei  Komae 
togato   essc  licerct,   aut   omnes   fortunae  abiciendac,    si 

10  togam  retinuissct.  deliciarum  causa  et  voluptatis  non 
modo  [cives  Komanos,  scd  et]  nobilis  adulesccntis,  sed 
quosdam  etiam  scnatorcs,  summo  loco  natos,  non  in 
hortis   aut   suburbanis   suis,   scd  Ncapoli  in  celeberrimo 

27  oppido  cum  f  maeciapella  saepe  videmus.  chlanndatum 
ctiam  L.  Sullam  imperatorem,  L.  vero  Scipionis,  qui 
bclhim  in  Asia  gessit  Antiochumquc  dcvicit,  non  sohim 
cum  chhimyde,  sed  etiam  cum  crepidis  in  Ca})itoKo  sta- 
tuam  videtis;  quorum  impunitas  fuit  non  modo  a  iudi- 
cio,  sed  etiam  a  sermone.  faclHus  ccrte  P.  Rutilium 
Rufum  ncccssitatis  excusatio  dcfendct :  qui  cum  a  Mitln-i- 
datc  JVIytilcnis  opprcssus  esset,  crudeHtatem  rcgis  in 
togatos  vcstitus  mutationc  vitavit.  crgo  ille  P.  Hutilius, 
qui  documcntum  fuit  hominibus  nostris  virtutis,  anti- 
quitatis,  prudentiac,  consuharis  homo,  soccos  habuit  et 
palHinn;  ncc  vero  id  homini  quisquam,  scd  tempori  ad- 
signandum  putavit:  Postumo  crimen  vcstitus  adfcret  is, 
in  quo  uno  spes  fuit,   posse  scse  aHquando  ad  fortunas 

28  suas  pervenire?  nam  ut  ventum  cst  Alcxandriam,  iutli- 
ces,  haec  una  ratio  a  rcge  proposita  Postumo  est  ser- 
vandae  pecuniac,  si  curationcm  et  quasi  dispcnsationcm 
rcgiam  suscepisset;  id  autcm  [faccrc]  non  potcrat  nisi 
dioccctcs  —  hoc  enim  nomine  utitur  qui  ea  regit,  esset 
constitutus.  odiosum  negotium  Postumo  videbatur,  sed 
erat  nuHa  onmino  recusatio :  molestum  ctiam  nomcn 
ij)sum,  scd  rcs  liabebat  nomcn  hoc  apud  illos,  non  hic 
imposucrat:  oderat  vestitum  etiam  iHum,  scd  sine  eo 
nec  nomen  iHud  poterat  nec  munus  tueri.     ergo 

*aderat  vis', 
ut  ait  pocta  illc  noster, 

*quae  sunnnas  frangit  infinnatquc  opce.' 
2'j  *moreretur'  inquics;   nani  id  scquitur.     fccisset  certe,   si 
sine  maximo  dcdccorc  tam  imj^cditis  suis  rebus  potuisset 
H  [cmori].     noHtc   igitur   fortunam   convcrtere   in  culpam, 


PRO  C.  RABIRIO  POSTUMO  ORATIO  26—32.      227 

neque  rcgls  Iniuriam  huius  crlnien  putare  nec  consiliura 
ex  necessitate  nec  voluntatem  ex  vi  interpretari,  nisi  forte 
eos  etiam,  qui  in  liostis  aut  in  praedones  inciderlnt,  si 
aliter  quippiam  coacti  faciant  libere,  vituperandos  putes. 
nemo  nostrum  ignorat,  etiam  si  experti  non  sumus,  con- 
suetudinem  regiam:  regum  autem  sunt  haec  imperia: 
*animum  adverte  ac  dicto  pare,'  et,  *praeter  rogitatum,  si 
quid,'  et  ilhie  minae: 

*sl  te  secundo  lumine  hic  ofFendero, 

moriere:' 
quae  non  ut  delectemur  solum  legere  et  spectare  debe- 
mus,  sed  ut  cavere  etiam  et  fugere  discamus. 

At  ex  hoc  Ipso  crimen  exoritur.  ait  enim,  ciim  Ga-  30 
binio  pecuniam  Postumus  cogeret,  decumas  imperatarum 
pecuniarum  sibi  coegisse.  non  intellego  hoc  quale  sit: 
utrum  accessionem  decumae,  ut  nostri  facere  coactores 
solent  in  centesima,  an  decessionem  de  summa  fecerit:  si 
accessionem,  undeclm  milia  talentum  ad  Gabinium  per- 
venerunt.  at  non  modo  abs  te  decem  milia  obiecta  sunt, 
sed  etiam  ab  his  aestimata.  addo  illud  etlam:  qui  tan-  31 
dem  convenit  aut  in  tam  gravi  onere  tributorum  [ad 
tantam  pecunlam  cogendam]  mllle  talentum  accesslonem 
esse  factam  aut  in  [tanta]  mercede  hominls,  ut  vls,  ava- 
rlsslml,  mille  talentum  decessionem  esse  concessam?  ne- 
que  enlm  fult  Gabinii  remittere  tantum  de  suo  nec  regis 
imponere  tantum  [patl]  suls.  at  erunt  testes  legati 
Alexandrlnl.  el  nihil  in  Gabinium  dixerunt;  immo  [el] 
Gabinium  haudaverunt.  ubi  ergo  [Ille]  mos,  ubi  con- 
suetudo  iudlciorum?  ubl  exempla?  solet  is  dicere  In  eum,  - 
qui  pecuniam  redegit,  qul  In  Illum,  cuius  nomlne  ea  pe- 
cunia  redigeretur,  non  dixerlt?  age,  sl  Is,  qui  non  dlxit,  32 
solet,  etiamne  is  solet,  qui  laudavit?  isdem  testlbus  et 
quldcm  non  productls,  sed  dictis  testium  recitatis,  quasi 
praeiudicata  res  ad  has  causas  deferri  solet.  et  ait  etlam  12 
meus  famUiarls  et  necessarius  eandem  causam  Alexan- 
drinls  fulsse  cur  laudarent  Gabinlum,  quae  mihi  fuerit 
ciir  eum  defenderem.  mlhl,  C.  Memmi,  causa  defen- 
dendi  Gablnli  fuit  reconclllatio  gratlae;  neque  me  vero 
paenitet   mortahs   Inimicitias,    sempiternas  amicitlas   ha- 

15* 


228  M.  TULLII  CICERONIS 

33  bcre;  nam  sl  ine  invitum  putas,  ne  Cn.  Pompei  animum 
ofFenderem,  defendisse  [causam],  ct  illum  et  nie  vehe- 
mentcr  ignoras.  neque  enim  Pompclus  me  sua  causa 
quicquam  faccre  voluisset  invitum,  ncque  ego,  cui  omni- 
um  civium  lihcrtas  carissima  fuissct,  mcam  proiccisscm. 
ner,  quam  diu  inimicissiraus  Gabinio  fui,  non  amicissimus 
milii  [non]  Pompcius  fuit;  nec  postea  quam  illius  aucto- 
ritatc  cam  dedi  vcniam  quam  dcbui,  quicquam  simulate 
ecfi ,  ne  cum  mca  pcrfidia  illi  ctiam  ipsi  faccrcm,  cui  be- 
ncficium  dcdissem,  iniuriam:  nam  non  redcundo  in  gra- 
tiam  cum  inimico  non  violabam  Pompeium:  si  per  eum 
reductus  insidiosc    redisscm,    me   scilicet    maxime,    sed 

;u  proxime  illum  quoquc  fcfcllisscm.  at  dc  me  omittanuis: 
ad  Alexandrinos  istos  revcrtamur.  quod  habcnt  os, 
quam  audaciam!  modo  vobis  inspectantibus  in  iudicio 
(iabinii  tcrtio  quoquc  verbo  cxcitabantur:  ncgabant  pc- 
cuniam  Gal)inio  datam;  recltabatur  idcntidcm  Pompci 
tcstimonium,  rcgcni  ad  se  scripsissc  nullam  pccuniam 
Gabiriio  nlsi  in  rcm  militarcm  datam.  'non  cst'  inquit 
*tum  Alcxandrlnis  tcstibus  crcdltum.'  quld  postea?  *cre- 
dltur  nunc'    quam  ob  rem?  *qula  nunc  aiunt,  quod  tunc 

s.)  negabant.'  quld  ergo?  ista  condicio  est  testium,  ut  qui- 
bus  creditum  non  slt  ncgantlbus,  isdem  crcdatur  alenti- 
bus?  at  si  vemm  tunc  sevenssima  fronte  dlxcrunt,  nunc 
mentiuntur;  si  tunc  mcntiti  sunt,  doceant  nos  verum 
quo  vohu  solcant  dlccrc.  audiebanuis  Alexandrlam: 
nunc  cognosclmus  :  omncs  illlm  pracstlgiac,  illlm,  in- 
quam,  onuics  fallaciae,  onmia  dcniquc  ab  cis  mlmorum 
argumcnta  nata  sunt.     nec  milii  k)ngius   qulcquam   cst, 

'9  iudices,  quam  vidcre  hominum  vohus.  dlxcrunt  hlc 
modo  noblscum  ad  hacc  subscllla,  qulbus  supcrcIHis  rc- 
nucutcs  hulc  dcccm  milium  crimlnl!  iam  nostis  iusulslta- 
tcm  Graccorum:  umciis  gcstum  agcbant  [tum]  tcmporis, 
credo,  causa:  nunc  scilicet  tcmpus  nullum  cst.  at  ubi 
semel  quls  pcieravcrlt,  ci  credi  postca,  ctiam  si  pcr  phuis 
dcos  iuret,  non  oportct,  pracscrtim,  iudlccs,  cum  in  his 
iudlciis  ne  locus  (]uldcm  novo  tcsti  solcat  csse  ob  cam- 
quc  causam  idcm  iudlccs  rctincantiu',  qui  fuciint  de  reo, 

:57  ut  his  nota  sint  omnia  ncquc  quid  fingi  novi  possit.    qui 


PRO  C.  RA13IUI0  POSTUMO  OKATIO  33—40.     229 

cansai/i  dicunt,  quo  ea  pecunia  pervp:nerit,  non  suis  pro- 
priis  iudiciis  rei  facti  condeninuri  solent.  itaque  si  aut 
pracdes  dcdisset  Gabinius  aut  tantum  ex  eius  bonis, 
quanta  sunima  litium  fuissct,  popuhis  rcccpissct,  quam- 
vis  magna  ad  Postunmm  ab  eo  pccunia  pervenisset,  non 
rcdigeretur,  ut  intellegi  facile  possit,  quod  ex  ea  pecunia, 
qua  rcorum  quis  danmatus  sit,  pervenissc  ad  aliquem 
in  illo  })rimo  iudicio  planum  factum  sit,  id  hoc  genere 
iudicii  rcdigi  solere.  nunc  vero  quid  agitur?  ubi  terra- 
rum  sunms?  quid  tam  [perversum]  praeposterum  dici 
aut  cxcogitari  potcst?  accusatur  is,  qui  non  abstuUt  a  :js 
rcge,  sicut  Gabinius  iudicatus  cst,  sed  qui  maximam 
rcgi  pccuniam  crcdidit.  crgo  is  Gabinio  dedit,  qui  huic 
non  rcddidit.  iam  ccdo,  cum  is,  qui  pecuniam  Postumo 
dcbuit,  non  huic,  sed  Gabinio  dedcrit,  condemnato  Ga- 
binio  utrum  illa  quo  ea  pecunia  *  *  *  sit  an  nunc  dc  ea? 
*at  habet  et  celat.'  sunt  enim  qui  ita  loquantur.  quod  14 
gcnus  tandem  est  illud  ostentationis  et  gloriae?  si  nihil 
habuisset  umquam,  tamen,  si  quaesissct,  cur  dissimularct 
causa  non  esset;  qui  vero  duo  lauta  et  copiosa  patrimo- 
nia  acccpisset  remque  praeterea  bonis  ct  honcstis  ratio- 
nibus  auxisset,  quid  esset  tandcm  causac  cur  existimari 
vellet  nihil  habere?  an  cum  crcdebat  inductus  usuris,  id  30 
agebat,  ut  haberet  quam  plurimum:  postea  quam  exegit 
quod  crediderat,  ut  existimarctur  cgerc?  novum  gcnus 
hoc  gloriae  concupiscit.  *dominatus  est  enim'  inqult 
*Alexandriae.'  immo  vcro  in  superbissimo  domlnatu 
fuit:  pertulit  ipse  custodiam;  vidit  in  vinculis  famiHaris 
suos;  mors  ob  'oculos  saepe  versata  est;  nudus  atque 
egcns  ad  extrcmum  fugit  e  rcgno.  *at  permutata  aU-  40 
quando  pccunia  cst;  ^MZ^ductae  naves  Postumi  PuteoHs 
sunt;  auditae  visacque  merces  fallaces  quidem  ct  fuco- 
sae,  chartis  et  linteis  et  vltro  dclatis:  quibus  cum  mukae 
naves  refertae  fuissent,  summa  non  potuit  parari.'  cata- 
plus  ille  Puteolanus,  sermo  illius  temporis  vectorum- 
que  cursus  atque  ostentatio,  tum  subinvisum  apud  male- 
volos  Postumi  nomen,  propter  opinionem  pecuniae  ncscio 
quam  aestatcm  unam,  non  pluris,  auris  refersit  istis  ser- 
monibus. 


230  M.  TULLII  CICERONIS 

15  Vcrum  autem,  iudices,  si  scire  voltis,  nisi  C.  Cae- 
saris  summa  in  omnis,  incredibilis  in  hunc  [eadem]  libe- 
ralitas  exstitisset,  nos  hunc  [Postumum]  iam  pridem  in 
foro  non  haberemus:  ille  onera  multorum  huius  amico- 
rum  excepit  unus,  quaeque  multi  homines  necessarii  se- 
cundis  Postumi  rebus  discripta  sustinuerunt ,  nunc  eius 
adflictis  fortunis  universa  sustinet.  umbram  equitis  Ro- 
mani  et  imaginem  videtis,  iudices,  unius  amici  conser- 
vatam  auxilio  et  fide.  nihil  huic  eripi  potest  praeter 
hoc  simulacrum  pristinae  dignitatis,  quod  C.  Caesar 
solus  tuetur  et  sustinet;  quae  quidem  in  miserrimis  re- 
bus  huic  tamen  tribuenda  maxima  est;  nisi  vero  hoc 
mediocri  virtute  effici  potest,  ut  tantus  ille  vir  tanti 
ducat  hunc,  [et]  adflictum  praesertim  et  abscntem,  et  in 
tanta  fortuna  sua,  ut  ahenam  respicere  magnum  sit  et 
tanta  occupatione  maximarum  rerum,  quas  gerit  atque 
gessit,   ut  vel  oblivisci  aliorum  non  sit  mirum  [vel,   si 

42  meminerit,  oblitum  esse  facile  possit  probare].  multas 
cquidcm  C.  Caesaris  virtutes  magnas  incredibilisque 
cognovi,  sed  sunt  ceterae  maioribus  quasi  theatris  pro- 
positae  et  paene  populares:  castris  locum  capere,  exer- 
citum  instruere,  expugnare  urbis,  aciem  hostium  pro- 
fligarc,  hanc  vim  frigorum  hiemumque,  quam  nos  vix 
huius  urbis  tectis  sustinemus,  excipere,  eis  ipsis  diebus 
hostem  pcrsequi,  cum  etiam  ferae  latibulis  se  tegant 
atque  omnia  bella  iure  gentium  conquiescant :  sunt  ea 
quidem  magna  —  quis  negat? — ,  sed  magnis  excitan- 
tur  praemiis  ac  mcmoria  hominum  sempiterna ;  quo 
minus  admirandum  est  eum  facere  illa,    qui  immortah- 

J^  tatem  concupivcrit:  haec  nimirum  laus  est,  quae  non 
poctarum  carminibus,  non  annalium  monumentis  cele- 
bratur,  sed  prudentium  iudicio  expenditur:  equitem 
Romanum,  vctcrcm  amicum  suum,  studiosum,  aman- 
tem,  obscrvantcm  sui,  non  libidine,  non  turpibus  im- 
pensis  [cuplditatum]  atque  iacturis ,  sed  experientia 
patrimonii  ampHficandi  Lxbentem  excepit ,  [corruere 
non  sivit,]  fulsit  et  sustinuit  re,  [fortuna,]  fide,  hodie- 
que  sustinct,  nec  amicum  ruentcm  corrucrc  patitur, 
nec  illius  animi  acicm  pracstringit  splendor  sui  nominis 


PllO  C.  RABIKIO  POSTUMO  OKATIO  41-47.      231 

nec  iiicntis  quasi  luniinibus  officit  altitudo  fortunae 
et  glorlae.  sint  sane  illa  niagna,  quae  re  vera  magna  44 
sunt:  de  iudicio  animi  mei,  ut  volet,  quisquc  sentiat; 
cgo  cnim  hanc  in  tantis  opibus,  tanta  fortuna  libcra- 
litatcm  in  suos,  mcmoriam  amicitiae  reliquis  virtutibus 
omnibus  antcpono.  quam  quidem  vos,  iudices,  eius  in 
novo  genere  l)onitatem  inusitatam  claris  ac  praepotcntibus 
viris  non  modo  non  aspernari  ac  refutare,  sed  complccti 
etiam  et  augcrc  debctis,  et  co  magis,  quod  vidctis  hos 
quasi  sumptos  dies  ad  labcfactandam  illius  dignitatcm, 
ex  qua  illi  nihil  dctrahi  potcst  quod  non  aut  fortiter 
ferat  aut  facile  rcstituat:  amicissimum  homincm  si  ho- 
nestate  spoliatum  audicrit,  nec  sine  magno  dolore  fcret 
nec  id  amiserit,  quod  posse  spcrct  rccupcrari. 

Satis  multa  hominibus  non  iniquis  haec  esse  debent :  45 
nimis  etiam  muha  vobis,  quos  aequissimos  esse  con- 
fidimus;  scd  ut  omnium  vel  suspitioni  vel  malevolcntiae 
vel  crudclitati  satis  fiat:  ^occultat  pecuniam  Postumus, 
latent  regiae  divitiae.'  ecquis  est  cx  tanto  populo  qui 
bona  C  liabirii  Postumi  nummo  sestertio  sibi  addici 
veUt?  scd  miserum  me!  quanto  hoc  dixi  cum  dolorc! 
hcm,  Postumc,  tune  es  C.  Curtii  filius,  C.  liabirii  iu- 
dicio  et  voluntate  fihus,  natura  sororis  [filius]?  tune  ille 
in  omnis  tuos  hbcralis?  cuius  multos  bonitas  locupleta- 
vit?  qui  nihil  profudisti?  niliil  ullam  in  libidinem  con- 
tulisti?  tua,  Postume,  nummo  sestertio  a  me  addicun- 
tur?  o  meum  miserum  acerbumque  praeconium!  at  hoc  46 
etiam  optat  miscr  ut  [condemnctur  a  vobis]  ita  bona 
vcncant,  ut  solidum  suum  cuique  solvatur.  nihil  iam 
aliud  nisi  fidcm  curat;  ncc  vos  huic,  si  iam  obUvisci 
vestrae  mansuctudinis  volucritis,  quicquam  practerca 
potestis  eripere.  quod,  iudiccs,  nc  faciatis  oro  obtcstor- 
que  vos,  atque  eo  magis,  si  advcnticia  pccunia  petitur 
ab  eo,  cui  sua  non  rcdditur;  nam  in  cum,  cui  misericor- 
dia  opitulari  dcbcbat,  invidia  quacsita  cst.  sed  iam,  47 
quouiam,  ut  spero,  fidcm,  quam  tibi  dcdi,  pracstiti,  Po- 
stume,  reddam  etiam  lacrimas  quas  debeo:  quas  qui- 
dem  ego  tuas  in  mco  casu  plurimas  vidi:  versatur  ante 
oculos  luctuosa  nox   mcis   omnibus,    cum    tu   totum   te 


232  M.  TULLII  CICEKONIS 

cuin  tuis  coplis  ad  me  dctuliytl.  tu  comitlbus,  tu  prae- 
sidio,  tu  ctiam  tanto  pondere  aurl,  quantum  tempus 
illud  postulal)at,  dlscessum  illum  sustentastl;  tu  num- 
quam  mels  nic  abscntc  libcrls,  numquam  conlugi  meae 
dcfulstl.  possum  excltare  multos  [reductos]  testis  llbe- 
ralitatls  tuac:  quod  sacpe  audlvi  patri  tuo  Curtio  magno 
48  adlumcnto  In  ludlcio  capltls  fuisse.  sed  iam  omnia 
timco;  bonltatls  ipslus  invldlam  reformido:  nam  indlcat 
tot  liominum  flctus  quam  sls  carus  tuis  et  me  dolor  de- 
l)I]itat  intcrcludltque  voccm.  vos  obsecro,  iudlces,  ut 
hulc  optlmo  viro,  quo  ncmo  mclior  umquam  fuit,  nomen 
cquitls  Komani  ct  usuram  huius  lucls  et  vestrum  con- 
spcctum  ne  eripiatis.  hic  vos  allud  nlhll  orat  nlsl  ut 
rectls  oculis  hanc  urbem  sibi  intucri  atque  in  hoc  foro 
vestiglum  faccre  llceat,  quod  ipsum  fortuna  eripuerat, 
nlsi  unlus  amici  opcs  subvenlsscnt. 


PRO  T.  AXNIO  MILONE  OKATIO  1—3.  233 


M.  TULLII  CICERONIS 
PEO  T.  ANNIO  MILONE  ORATIO. 

Etsi  vereor,  iudlces,  nc  turpe  sit  pro  fortissimo  viro  ^ 
diccre  incipicntem  timere  minimeque  deceat,  cum  T.  An- 
nius  ipse  magis  de  rei  publicae  salute  quam  de  sua  per- 
turbetur,  me  ad  eius  causam  parem  anirai  magnitudinem 
adferre  non  posse,   tamen   haec  novi  iudicii  nova  forma 
terret  oculos,  qui  quocumque  inciderunt,  consuetudinem 
fori  et  pristinum  morem  iudiciorum  requirunt.  non  enim 
corona  consessus  vester  cinctus  est,  ut  solebat;  non  usi- 
tata  frequentia  stipati   sumus;  non  illa  praesidia,   quae  2 
pro  templis  omnibue  cernitis,  etsi  contra  vim  conlocata 
sunt,  non  adferunt  tamen  [oratori]  aliquid,  ut  in  foro  et 
in  iudicio,  quamquam  praesidiis  salutaribus  et  necessariis 
saepti  sumus,   tamen  ne  non  timere  quidem  sine  aliquo 
timore  possimus :  quae  si  opposita  Miloni  putarem,  cede- 
rem   tempori,   iudices,   nec   inter  tantam  vim  armorum 
existimarem  esse  oratori  locum :  sed  me  recreat  et  reficit 
Cn.  Pompeii,   sapientissimi  et  iustissimi  viri,   consilium, 
qui  profecto  nec  iustitiae  suae  putaret  esse,  quem  reum 
sententiis  iudicum  tradidisset,  eundem  telis  militum  de- 
dere,  nec  sapientiae  temeritatem  concitatae  multitudinis 
auctoritate   publica   armare.      quam  ob   rem   illa   arma,  ^ 
centuriones,   cohortes   non  periculum  nobis,   sed  praesi- 
dium  denuntiant,   neque  solum  ut  quieto,   sed  etiam  ut 
magno   animo   simus   hortantur,    neque   auxilium   modo 
defensioni  meae,  verum  etiam  silentium  pollicentur.     re- 
liqua  vero  multitudo,  quae  quidem  est  civium,  tota  nostra 
est,  neque  eorum  quisquam,  quos  undique  intuentis,  unde 
aliqua  fori  pars  aspici   potest,   et   huius   exitum   iudicii 
exspectantis  videtis,   non  cum  virtuti  INIilonis  favet  tum 
de  se,  de  liberis  suis,  de  patria,  de  fortunis  hodierno  die 
decertari  putat.     unum  genus  est  adversum  infestumque  2 
nobis  eorum,  quos  P.  Clodii  furor  rapinis  et  incendiis  et 


234  M.  TULLII  CICERONIS 

omnlbiis  cxitiis  publlcls  pavit;  qui  hcsterna  etiam  con- 
tione  incltati  sunt,  ut  vobis  voce  praeirent  quid  iudi- 
caretis:  quorum  clamor  si  qui  forte  fuerit,  admonere  vos 
debeblt,  ut  eum  civem  retineatis,  qui  semper  genus  illud 
hominum  chimorcsque  maximos    prae  vestra  salute   ne- 

4  glexit.  quam  ob  rem  adeste  animis,  iudices,  et  timorem, 
si  quem  habetis,  deponite:  nam  si  umquam  de  bonis  et 
fortibus  viris,  ei  umquam  de  bene  mcritis  civibus  pote- 
stas  [vobis]  iudicandi  fult,  si  denique  umquam  locus 
amplissimorum  ordinum  delectis  viris  datus  est,  ut  sua 
studla  erga  fortis  et  bonos  civis,  quae  voltu  et  verbis 
saepe  significassent,  re  et  scntentiis  declararent,  hoc  pro- 
fecto  tempore  eam  potestatem  omnem  vos  habetis,  ut 
statuatis  utrum  nos,  qui  semper  vestrae  auctoritati  dediti 
fuimus,  semper  miseri  higeanuis  an  diu  vexati  a  perdl- 
tlsslmis  civibus  aliquando  pcr  vos  ac  pcr  vestram  fidcm, 

5  virtutem  sapientiamque  recreemur.  quid  cnim  nobis  duo- 
bus,  iudices,  laboriosius,  quid  magis  soUicitum,  magls 
excrcitum  dici  aut  fingi  potest,  qui  s})e  amplissimorum 
praemiorum  ad  rem  publicam  adducti  metu  crudclissi- 
morum  supplicionim  carere  non  possumus?  equidcm 
ceteras  tempestates  et  procellas  in  illis  dum  taxat  flucti- 
bus  contionum  semper  putavi  Miloni  esse  subeundas, 
quia  scmper  pro  bonis  coutra  ini})robos  senserat,  in  iu- 
dicio  vero  et  in  eo  consillo,  in  quo  ex  cunctis  ordinibus 
ampHssimi  viri  iudlcarent,  numquam  existimavi  spem 
uUam  esse  habituros  Milouis  inimicos  ad  eius  non  modo 
salutem  exstinguendam,  sed  etiam  gloriam  per  talls  viros 

G  infrlngcndam.  quamquam  iu  hac  causa  iudlces,  T.  Annii 
tribunatu  rebusque  omulbus  pro  salute  rei  publicae 
gestis  ad  huius  crimlnls  dcfcnslonem  non  abutemur:  nisi 
oculis  videritis  insidias  Miloni  a  Clodio  factas,  nec  de- 
precaturi  sumus,  ut  crimen  hoc  nobis  jn-optcr  muha  j^rac- 
chu'a  in  rem  pu])llcam  merlta  coudouctls,  ncc  postulaturl, 
iit,  si  mors  V.  Ch^dli  sahis  vcstra  fucrit,  idclrco  cam  vir- 
tuti  Milonis  potius  quam  populi  Komani  fchcltati  ad- 
signetis;  sed  si  ilUus  insidiae  clariorcs  hac  hicc  fuerint, 
tum  denlque  obsecrabo  obtetstaborquc  vos,  iudlces,  sl 
cctcra  amisimus,  lioc  sahcni  nobis  ut  rellnquatur,  ab  ini- 
micorum  audacia  tehsquc  vitam  ut  Impune  liceat  defendcre. 


PRO  T.  ANNIO  MILONE  OKATIO  4—10.  235 

Sed  ante  quam  ad  eam  oratlonem  venlo,  quae  est  3 
proprla  vestrae  quaestionls,  videntur  ea  esse  refutanda, 
quae  et  in  senatu  ab  inimlcls  saepe  iactata  sunt  et  in 
contione  ab  improbis  et  paulo  ante  ab  accusatoribus ,  ut 
omni  errore  sublato  rem  plane,  quae  veniat  in  iudiclum, 
videre  possitis.  negant  intueri  lucem  esse  fas  ei, 

qui   a  se   hominem  occisum  esse  fateatur.     in  qua  tan- 
dem  urbe  hoc  homines  stultissimi  disputant?   nempe  in 
ea,   quae  primum  iudicium  de  capite  vidit  M.  Horatii, 
fortlssimi  viri,   qui  nondum  libera  civitate  tamen  populi 
llomani   comitiis  liberatus  est,   cum  sua  manu  sororem 
esse   interfectam    fateretur.      an   est   quisquam   qui   hoc  8 
ignoret,   cum   de   homine   occiso   quaeratur,    aut  negari 
solere  omnino  esse  factum  aut  recte  et  iure  factum  esse 
defendi?  nisi  vero   existimatis  dementem  P.  Africanum 
fuisse,   qui  cum  a  C.  Carbone  [tribuno  plebis  seditiose] 
in  contione    interrogaretur  quid   de   Ti.   Gracchi  morte 
sentiret,    responderit  iure   caesum   videri.      neque   enim 
posset  aut  Ahala  ille  Servilius  aut  P.  Nasica  aut  L.  Opi- 
mius  aut  C.  Marius  aut  me  consule  senatus  non  nefarius 
haberi,   si  sceleratos  civis   interfici   nefas  esset.      itaque 
hoc,  iudices,  non  sine  causa  etiam  fictis  fabulis  doctisslmi 
homines   memoriae   prodiderunt,   eum,    qui   patris   ulci- 
scendi  causa  matrem  necavisset,  variatis  hominum  sen- 
tentiis  non  solum  divina,   sed  etlam  sapientissimae  deae 
sententia  liberatum.     quod  si  duodecim  tabulae  noctur-  9 
num  furem  quoquo  modo,  diurnum  autem,  si  se  telo  de- 
fenderet,  interfici  impune  voluerunt,  quis  est  qui,  quoquo 
modo  quis  interfectus  sit,  puniendum  putet,  cum  vidcat 
aliquando   gladium   nobis   ad    hominem   occidcndum   ab 
ipsls  porrigi  leglbus?  atqui  si  tempus  est  ullum  iure  ho-  4 
minis  necandi,  quae  multa  sunt,  certe  illud  est  non  modo 
iustum,  verum  etiam  necessarium,  cum  vi  vis  inlata  de- 
fenditur.     pudicltlam  cum  eriperet  militi  tribunus   mili- 
taris  in  exercitu  C.  Marii,  propinquus  eius  imperatorls, 
mterfectus   ab   eo  est,   cui   vlm   adferebat;   facere   enim 
probus  adulescens  periculose  quam  perpeti  turpiter  ma- 
luit;  atque  hunc  ille  summus  vir  scelere  solutum  periculo 
Hberavit.     insidlatori   vero  et   latroni  quae  potest  inferri  lo 
iniusta  nex?   quid  comitatus  nostri,  quid  gladii  volunt? 


236  M.  TULLII  CICEROXIS 

quos  Iiaberc  certe  non  licerct,  si  uti  illis  nullo  pacto 
liccret.  est  igitur  liaec,  iudices,  non  scrlpta,  scd  nata 
Icx,  quani  non  didicimus,  accepimus,  Icgimus,  verum  cx 
natura  ipsa  adripuinms,  hausimus,  expressimus,  ad  quam 
non  docti,  sed  facti,  non  instituti,  sed  imbuti  sumus,  ut, 
si  vita  nostra  in  aliquas  insidlas,  si  in  vim  et  in  tela  aut 
latronum  aut  inimicorum  incidisset,  omnis  lioncsta  ratio 

11  esset  expedicndae  salutis;  silcnt  enim  leges  intcr  arma 
nec  se  exspectari  iubent,  cum  ei,  qui  exspectare  velit, 
ante  iniusta  poena  luenda  sit  quam  iusta  rcpetenda:  etsi 
pcrsapienter  et  quodam  modo  tacite  dat  ipsa  lex  potesta- 
tcin  defcndendi,  quae  non  liominem  occidi,  sed  esse  cum 
tclo  hominis  occidendi  causa  vetat,  ut,  cum  causa,  non 
telum  quaereretur,  qui  sui  defendendi  causa  telo  esset 
iisus,  non  hominis  occidcndi  causa  habuisse  tclum  iudi- 
caretur.  quapropter  hoc  mancat  in  causa,  iudiccs;  noii 
eiiiin  dubito  quin  probaturus  siin  vobis  defensionem 
mcam,  si  id  memineritis,  quod  oblivisci  non  potestis,  in- 

'^^  sidiatorcm  iure  interfici  posse.  sequitur  illud,  quod 

a  ^Nlilonis  inimicis  sacpissimc  dlcitur,  cacdcm,  in  qua  1*. 
Clodius  occisus  est,  senatum  iudicasse  contra  rem  publi- 
cam  esse  factam.  illam  vcro  senatus  non  sententiis  suis 
solum,  sed  etiam  studiis  comprobavit.  quotiens  enim 
est  illa  causa  a  nobis  acta  in  senatu!  quibus  adsensioni- 
bus  universi  ordlnis,  quam  nec  tacitis  nec  occultlsl 
({uando  enim  frequentissimo  senatu  quattuor  aiit  sum- 
mum  quinque  sunt  inventi  qui  jMilonis  causam  non  pro- 
barent?  dcclarant  huius  ambusti  tribuni  plebis  illae  in- 
tcrmortuae  contioncs,  quibus  cotidle  mcam  potcntiam 
invidlose  crimliiabatur,  cum  diccrct  scnatum  non  quod 
sentiret,  sed  quod  ego  vellem  decemere;  quae  quidem  si 
potentla  est  ai^pcllanda  potius  quam  aut  propter  magna 
in  rem  j)ubllcam  mcrlta  mcdiocris  in  bonis  causis  aucto- 
ritas  aut  j)roptcr  hos  officlosos  labores  meos  non  nulla 
aj)ud  bonos  gratia,  aj^j^cllctur  ita  sanc,  dum  modo  ca  nos 
utamur  pro  salute  bonorum  contra  amentiam  pcrditonim. 

u  hanc  vero  quaestionem,  etsi  non  cst  iniqua,  numquam 
tamen  scnatus  constitucndain  j)utavit;  crant  cnim  lcgcs, 
crant  quacstioncs  vcl  dc  cacdc  vcl  de  vi,  ncc  tantum 
maerorcm  ajc  luctum   eenatui  mors  P.  Clodii  adfcrebat. 


PRO  T.  ANNIO  MILONE  ORATIO  11  — IG.         237 

ut  nova  qiiacstlo  constitiicrctur;  cnius  cnim  dc  illo  in- 
ccsto  stupro  iudlcluni  dcccrncndl  scnatui  potcstas  esset 
ercpta,  de  eius  interitu  quis  potest  credere  senatum  iudl- 
cium  novum  constituenduni  putasse?  cur  igitur  incen- 
dlum  curiae,  oppugnationem  aedium  M.  Lepidi,  caedem 
lianc  ipsam  contra  rem  publicam  scnatus  factam  esse 
dccrevit?  quia  nulla  vis  umquam  est  in  libcra  civitate 
susccpta  inter  civis  non  contra  rem  publicam.  non  enim  li 
est  illa  defcnsio  contra  vim  umquam  optanda,  scd  non 
numquam  est  ncccssaria:  nlsi  vcro  aut  illc  dics,  quo  Ti. 
Gracchus  cst  cacsus,  aut  ille,  quo  Gaius,  aut  quo  arma 
Saturnini  oppressa  siuit,  ctiam  si  e  re  publica  opprcssa 
sunt,  rem  publicam  tamen  non  volnerarunt.  itaque  ego  G 
ipse  decrevi,  cum  cacdem  in  Appia  factam  esse  constaret, 
non  eum,  qui  se  defcndissct,  contra  rcm  publlcam  fe- 
cisse,  scd,  cum  incssct  in  rc  vis  ct  insidiac,  crimcn  iu- 
dicio  reservavi,  rem  notavi.  quod  si  per  furiosum  illum 
tribunum  senatui  quod  scntiebat  pcrficere  licuissct,  no- 
vam  quacstionem  nullam  haberemus ;  decernebat  cnlm,  ut 
veteribus  legibus,  tantum  modo  cxtra  ordincm,  quacre- 
retur.  divisa  sentcntia  cst  postulante  ncscio  quo:  nihil 
enlm  ncccsse  est  omnlum  mc  flagitia  profcrre.  sic  rcli- 
qua  auctoritas   scnatus  empta  intercessionc  sublata  est. 

at  enim  Cn.  Pompeius  rogatione  sua  et  de  re  et  i5 
de  causa  iudicavit:  tullt  cnlm  de  caede,  quae  in  Appia 
via  facta  esset,  in  qua  P.  Clodius  occlsus  esset.  quid 
ergo  tulit?  nempe  ut  quacrerctur.  quid  porro  quaeren- 
dum  est?  factumne  sit?  at  con^tat.  a  quo?  at  paret. 
vidit  igitur  ctiam  in  confcssione  facti  iuris  tamen  defcn- 
sionem  susclpi  posse:  quod  nisi  vidisset  posse  absolvi 
eum,  qui  fatcretur,  cum  vldcret  nos  fatcri,  neque  quacn 
umquam  iussisset  ncc  vobis  tam  hanc  salutarem  in  iudl- 
cando  littcram  quam  illam  tristcm  dcdisset.  mihi  vero 
Cn.  Pompcius  non  modo  nihil  gravius  contra  Miloncm 
iudicasse,  sed  etiam  statuisse  vidctur  quid  vos  in  iudi- 
cando  spcctare  oportcrct;  nam  qui  non  pocnam  confcs- 
sioni,  scd  dcfcnsioncm  dcdit,  is  causam  interitus  quacrcn- 
dam,  non  interitum  putavit.  iam  illud  ipsc  dicet  profecto,  le 
quod  sua  spontS  fccit,  Publione  Clodio  tribucndum  pu- 
tarit  an  tempori.      domi  suae   nobilissimus  vir,   scnatus  7 


238  M.  TULLII  CICERONIS 

l^ropugnator  atqiie  illis  quidem  tcmporibus  paene  patro- 
nus,  avunculus  huius  iudicis  nostri,  fortissimi  viri,  ]\I. 
Catonis,  tribunus  plebis  M.  Drusus  occisus  est:  nihil  dc 
eius  morte  populus  consultus,  nulla  quaestio  decreta  a 
senatu  est.  quantum  luctum  in  hac  urbe  fuisse  a  nostris 
patribus  accepimus,  cum  P.  Africano  domi  suae  quie- 
scenti  ilLa  nocturna  vis  esset  inlata?  quis  tum  non  ge- 
muit?  quis  non  arsit  dolore,  quem  immortalem,  si  fieri 
posset,  omnes  esse  cuperent,  eius  ne  necessariam  quidcm 
exspectatam   esse   mortem!  num  igitur  uUa  quaestio  de 

17  Africani  morte  lata  est?  certe  nulla.  quid  ita?  quia  non 
alio  facinore  clari  homines,  alio  obscuri  necantur;  intersit 
inter  vitae  dignitatem  summorum  atque  infimorum;  mors 
quidem  inLata  per  scelus  isdcm  et  poenis  teneatur  et 
legibus;  nisi  forte  magis  erit  parricida,  si  qui  consularem 
patrem  quam  si  quis  humilcm  nccarit,  aut  eo  mors  atro- 
cior  erit  P.  Clodii,  quod  is  in  monumentis  maiorum  suo- 
rum  sit  intcrfcctus  —  hoc  enim  ab  istis  saepe  dicitur  — , 
proinde  quasi  Appius  ille  Caecus  viam  muniverit,  non 
qua  populus  uterctur,  sed  ubi  impune  sui  posteri  latro- 

18  cinarcntur!  itaque  in  eadem  ista  Appia  via  cum  orna- 
tissimum  cquitem  Romanum  P.  Clodius  M.  Papirium 
occidisset,  non  fuit  illud  facinus  puniendum;  homo  enim 
nobiHs  in  suis  monumentis  equitem  Komanum  occidcrat : 
nunc  eiusdem  Appiae  nomen  quantas  trago^edias  excitat! 
quae  cruentata  antea  caede  honesti  atque  innocentis  viri 
silcbatur,  eadem  nunc  crebro  usurpatur,  postea  quam 
latronis  et  parricidae  sanguine  imbuta  est.  sed  quid  ego 
ilLi  commemoro?  comprchcnsus  est  in  templo  Castoris 
scrvus  P.  Clodii,  quem  ille  ad  Cn.  Pompeium  interfi- 
cicndum  conlocarat;  extorta  est  ei  confitenti  sica  dc  ma- 
nibus;  caruit  foro  postca  Pompeius,  caruit  senatu,  caruit 
})ubnco;  ianua  se  ac  parietibus,  non  iure  legum  iudicio- 

11)  rumque  tcxit:  num  quae  rogatio  lata,  num  quae  nova 
quacstio  dccreta  est?  atqui  si  rcs,  si  vir,  si  tcmpus  ulhim 
(lignum  fuit,  certe  liacc  in  iHa  causa  suinma  omnia  fue- 
runt:  insidiator  erat  in  foro  conlocatus  atquc  in  vestibulo 
ipso  senatus;  ei  viro  autem  mors  parabatur,  cuius  in 
vita  nitebatur  salus  civitatis;  co  porro  rd  publicae  tem- 
])ore,  quo,  si  unus  illc  occidisset,  non  hacc  sohmi  civitas, 


PRO  T.  ANNIO  MILONE  ORATIO  17—22.         239 

sed  gcntcs  omncs  concidisscnt.  nisi  vcro  quia  pcr- 
fccta  rcs  non  cst,  non  fuit  pocnicnda,  proinde  quasi  cxi- 
tus  rcrum,  non  hominum  consilia  lcgibus  vindicentur: 
minus  dolcndum  fuit  re  non  })crfccta,  sed  poeniendum 
ccrtc  nihilo  minus.  quoticns  ego  ipse,  iudices,  ex  P.  20 
Clodii  tclis  et  cx  cruentis  eius  manibus  cfFugi!  ex  qui- 
bus  si  me  non  vcl  mea  vel  rei  publicae  fortuna  servas- 
sct,  quis  tandem  de  interitu  nieo  quaestionem  tulisset? 
sed  stulti  sumus  qui  Drusum,  qui  Africanum,  Pom-  8 
peium,  nosmet  ipsos  cuni  P.  Clodio  conferre  audeamus; 
tolerabilia  fuerunt  illa:  P.  Clodii  mortcm  aequo  animo 
ferre  ncmo  potest:  lugct  senatus,  maerct  equcstcr  ordo, 
tota  civitas  confecta  scnio  est,  squalent  municipia,  ad- 
flictantur  coloniae,  agri  dcnique  ipsi  tam  beneficum,  tam 
salutarcm,  tam  mansuetum  civem  desiderant.  non  fuit  21 
ea  causa,  iudiccs,  profecto,  non  fuit  cur  sibi  censeret 
Pompeius  quacstionem  fcrendam,  sed  homo  sapiens  at- 
que  alta  et  divina  quadam  mcntc  pracditus  multa  vidit: 
fuisse  illum  sibi  inimicum,  familiarem  ]\iiIonem;  in  com- 
muni  omnium  laetitia  si  ctiam  ipse  gaudcret,  timuit  nc 
vidcretur  infirmior  fidcs  reconciliatae  gratiae ;  multa 
etiam  alia  vidit,  sed  illud  maxime,  quamvis  atrociter 
ipse  tulisset,  vos  tamen  fortiter  iudicaturos.  itaque  de- 
lcgit  ex  florentissimis  ordinibus  ipsa  lumina,  ncque  vero, 
quod  non  nulli  dictitant,  secrevit  in  iudicibus  Icgendis 
amicos  mcos;  nequc  enim  hoc  cogitavit  vir  iustissimus, 
ncque  in  bonis  viris  Icgcndis  id  adscqui  potuisset,  etiam 
si  cupisset.  non  enim  mea  gratia  familiaritatibus  con- 
tinetur,  quae  late  patere  non  possunt,  propterea  quod 
consuctudincs  victus  non  possunt  esse  cum  multis;  sed, 
si  quid  possumus,  ex  eo  possumus,  quod  res  publica 
nos  coniunxit  cum  bonis:  ex  quibus  ille  cum  optimos 
viros  lcgeret  idque  maxime  ad  fidem  suam  pertinere 
arbitrarctur,  non  potuit  legere  non  studiosos  mei.  quod  22 
vero  te,  L.  Domiti,  huic  quaestioni  praeesse  maxime 
voluit,  niliil  quacsivit  [aliud]  nisi  iustitiam,  gravitatcm, 
humanitatem,  fidem.  tulit  ut  consularcm  necesse  esset: 
crcdo,  quod  principum  munus  essc  duccbat  rcsistcre  et 
lcvitati  multitudinis  et  perditorum  temeritati;  ex  consu- 
laribus  te  crcavit  potissimum:   dederas  enim  quam  con- 


240  M.  TULLII  CICERONIS 

temneres  popularls  insanias  lam  ab  adulescentla  docu- 
menta  maxima. 

P  Quam  ob  rem,  iudices,  ut  aliquando  ad  causam  cri- 
menque  veniamus,  si  neque  onmis  confessio  facti  est 
inusitata,  neque  de  causa  nostra  quicquam  aliter  ac  nos 
vellemus  a  senatu  iudicatum  est,  et  lator  ipse  legis  cum 
esset  controversla  nulla  facti,  iuris  tamen  disceptationem 
esse  voluit  et  ei  lecti  iudiccs  isque  praepositus  est  quae- 
stioni,  qui  haec  iuste  sapienterque  disceptet,  reliquum 
est,  iudices,  ut  nihil  iam  quaerere  aliud  debeatis  nisi 
uter  utri  insidias  fecerit.  quod  quo  facilius  argumentis 
perspicere  possitis,  rem  gestam  vobis  dum  breviter  ex- 
pono,  quaeso,  dlhgenter  attendite. 

21  P.  Clodius  cum  statulsset  omni  scelere  in  praetura 
vexare  rem  publicam  viderctque  ita  tracta  esse  comltia 
anno  superlore,  ut  non  nmltos  mensls  praeturam  gerere 
posset,  qui  non  honoris  gradum  spectaret,  ut  ceterl,  sed 
et  L.  Paulum  conleo:am  efFun^ere  vellet,  slnGfulari  virtute 

O  O  "  o 

civem,  et  annum  integrum  ad  dllacerandam  rem  publi- 
cam  quaereret,  subito  reliquit  annum  suum  seseque  in 
annum  proximum  transtulit,  non,  ut  fit,  religlone  aliqua, 
sed  ut  haberet,  quod  Ipse  dicebat,  ad  praeturam  geren- 
dam,  hoc  est,  ad  evertendam  rem  publicam,  plenum  an- 

2.-)  num  atque  integrum.  occun'ebat  ci  mancam  ac  debilem 
jiraeturam  futuram  suam  consule  IMIIone;  eum  porro 
summo  consensu  popull  Romani  consulcm  fierl  vldebat. 
contulit  se  ad  eius  competltores,  sed  ita,  totam  ut  peti- 
tionem  ipse  solus  etiam  invltis  illis  gubernaret,  tota  ut 
comitla  suls,  ut  dlctltabat,  umeris  sustinerct;  convocabat 
tribus,  se  intciiionebat,  Collinam  novam  dilectu  perdltls- 
slmorum  civium  conscribcbat:  quanto  illc  plura  misce- 
bat,  tanto  hlc  magls  in  dies  convalesccbat.  ubi  vidit 
homo  ad  omne  faclnus  paratisslmus  fortlssimum  virum, 
inimlcisslmum  suum,  ccrtisslmum  consulcm,  Idque  intel- 
lexlt  non  solum  sermonlbus,  sed  etlam  suflTragiis  popull 
Komani   sacpc  cssc  dcclaratum,  palam   agere   cocplt  et 

2G  apertc  dlcere  occldendum  Mllonem.  scrvos  agrestis  et 
barbaros,  quibus  silvas  publicas  depopulatus  erat  Etru- 
riamque  vcxarat,  ex  Apcnnino  dcduxerat,  quos  vidcbatis. 
rcs  erat  minimc  obscura:  etenim   palam   dictltabat  con- 


i 


PRO  T.  ANNIO  MILONE  ORATIO  23—29.         241 

sulatum  ]MilonI  eripl  non  posse,  vitam  posse.  significavit 
hoc  saepe  in  senatu,  dixit  in  contione;  quin  etiam  M. 
Favonio ,  fortissimo  viro,  quaerenti  ex  eo  qua  spe  fureret 
Milone  vivo,  respondit  triduo  illum  aut  summum  qua- 
driduo  csse  periturum;  quam  vocem  eius  ad  hunc  M. 
Catoncm  statim  Favonius  detulit.  intcrim  cum  sciret  -^? 
Clodius  —  ncquc  cnim  erat  difficile  scirc  —  iter  soUemne, 
legitimum,  necessarium  ante  diem  xni  Kalcndas  Februa- 
rias  Miloni  esse  Lanuvium  ad  flaminem  prodendum,  [quod 
erat  dictator  Lanuvii  Milo,]  lloma  subito  ipse  profcctus 
pridie  est,  ut  ante  suum  fundum,  quod  re  intellectum 
est,  Miloni  insidias  conlocaret;  atque  ita  profectus  est, 
ut  contionem  turbulentam,  in  qua  eius  furor  desideratus 
est,  [quae  illo  ipso  die  habita  est,]  relinqueret,  quam  nisi 
obire  facinoris  locum  tempusque  voluisset,  numquam  re- 
liquisset.  Milo  autem  cum  in  senatu  fuisset  eo  die,  28 
quoad  senatus  est  dimissus,  domum  venit,  calceos  et 
vestimenta  mutavit,  paulisper,  dum  se  uxor,  ut  fit,  com- 
parat,  commoratus  est,  dein  profectus  id  temporis,  cum 
iam  Clodius,  si  quidem  eo  die  Romam  venturus  erat, 
redire  potuissct.  ob  viam  fit  ei  Clodius,  expeditus,  in 
equo,  nulla  raeda,  nullis  impedimentis,  nullis  Graecis 
comitibus,  ut  solebat,  sine  uxore,  quod  numquam  fere: 
cum  hic  insidiator,  qui  iter  illud  ad  caedem  faciendam 
apparasset,  cum  uxore  vchcretur  in  raeda,  paenulatus, 
magno  et  impcdito  ct  muliebri  ac  delicato  ancillarum 
puerorumque  comitatu.  fit  ob  viam  Clodio  ante  fundum  29 
eius  hora  ferc  undccima  aut  non  multo  secus:  statim 
complures  cum  tclis  in  hunc  faciunt  de  loco  superiore 
impetum;  adversi  racdarium  occidunt;  cum  autem  hic  de 
racda  reiccta  pacnula  dcsiluisset  scque  acri  animo  dcfen- 
dcret,  illi,  qui  erant  cum  Clodio,  gladiis  cductis,  partim 
recurrere  ad  racdam,  ut  a  tergo  Milonem  adorirentur, 
partim,  quod  hunc  iam  interfectum  putarent,  caedere  in- 
cipiunt  eius  servos,  qui  post  erant;  ex  quibus  qui  animo 
fidcli  in  dominum  et  praesenti  fuerunt,  partim  occisi 
sunt,  partim,  cum  ad  racdam  pugnari  viderent,  domino 
succurrere  prohiberentur,  Milonem  occisum  et  ex  ipso 
Clodio  audirent  et  re  vera  putarent,  fecerunt  id  servi 
^lilonis   —   dicam   enim   aperte   non   derivandi   crhninis 

Ciccionif:  vcl.   V.  16 


242  M.  TULLII  CICERONIS 

causa,   scd  ut  factum  cst  —  ucc  impcrante  ncc  scienfe 

ncc  pracscntc  domino,  quod  suos  quisquc  servos  in  tali 

rc  faccrc  voluissct. 

'I         llacc,  sicuti  cxposui,  ita  o;csta  sunt,  iudiccs:  insidia- 
ao  -^.     .  .         ,         . 

tor  supcratus  est,  vi  victa  vis  vel  potms  oppressa  vn-tute 

audacia  est.     niliil  dico  quid  rcs  publica  consecuta   sit, 

nihil  quid  vos,  nihil  quid  omncs  boni:  niliil  sane  id  prosit 

Miloni,  qui  hoc  fato  natus  cst,  ut  ne  sc  quidcm  scrvare 

potuerit  quin  una  rem  pubHcam  vosque  servarct.     si  id 

iure  fieri  non  potuit,  nihil  habco  quod  dcfendam;  sin  hoc 

et  ratio  doctis  ct  necessitas  barbaris  et  mos  gcntibus  et 

fcris   etiam   beluis   natura  ipsa   praescripsit,    ut   omnem 

scmpcr  vim,  quacumquc  opc  possent,  a  corporc,  a  caj^itc, 

a  vita  sua  propulsarent,  non  potestis  hoc  facinus  impro- 

bura  iudicarc  quin  simul  iudicetis  omnibus,  qui  in  hitro- 

ncs  incidcrint,  aut  illorum  telis  aut  vcstris  scntcntiis  essc 

31  percundum.  quod  si  ita  putassct,  ccrtc  optabiHus  JMiloni 
fuit  dare  iugidum  P.  Clodio,  non  scmcl  ab  illo  ncquc 
tum  primum  petitum,  quam  iuguhiri  a  vobis,  quia  se  non 
iugulandum  illi  tradidisset;  sin  hoc  nemo  vcstnmi  ita, 
scntit,  non  illud  iam  in  iudicium  venit,  occisusne  sit, 
quod  fatcmur,  sed  iure  an  iniuria,  quod  multis  in  causis 
saepc  quaesitum  est.  insidias  factas  esse  constat,  et  id 
est,  quod  senatus  contra  rem  publicam  factum  iudicavit; 
ab  utro  factac  sint  incertum  cst:  de  hoc  igitur  latum  cst 
ut  quacrerctur.  ita  ct  scnatus  rcm,  non  homincm  nota- 
vit  et  Pompcius  dc  iurc,  non  dc  facto  quacstioncm  tulit. 

12  num  quid  igitur  ahud  in  iudicium  venit  nisi  uter  utri 
insidias  fccerit?  profccto  nihil:  si  hic  illi,  ut  ne  sit  im- 
punc;  si  ille  huic,  ut  scclcrc  solvanuu'. 

32  (Juonam  igitur  pacto  probari  potcst  insidias  jNliloni 
fecisse  Clodium?  satis  cst  in  ilhi  quidcm  tam  audaci, 
tam  nefaria  bclua  doccre,  magnam  ei  causam,  magnam 
spcm  in  iMilonis  mortc  propositam,  magnas  utilitatcs 
fuissc.  itaque  illud  Cassianum,  *cui  bono  fucrit,'  in  his 
personis  valcat,  etsi  boni  nullo  cmolumcnto  impclluntur 
in  fraudcm,  inqirobi  sacpc  parvo.  atqui  Milonc  inter- 
fecto  Clodius  haec  adsequebatur,  non  modo  ut  practor 
csset  non  co  consulc,  quo  scclcris  nihil  faccrc  possct,  sed 
ctiam    ut    cis    consulibus    practor   cssct,    qulbus    si    non 


PRO  T.  ANNIO  MILONE  ORATIO  30—34.         243 

adiuvantibiis,  at  coiiivenlibus  certe  speraret  posse  se 
ehidcre  in  illis  suis  cogitatis  furoribus:  cuius  illi  conatus, 
ut  ipse  ratiocinabatur,  ncc  cupcrcnt  reprimere,  si  possent, 
cum  tantum  beneficium  ei  se  debere  arbitrarentur,  et,  si 
vellent,  fortasse  vix  possent  frangere  hominis  sceleratis- 
simi  conroboratam  iam  vetustate  audaciam.  an  vero,  iu-  33 
diccs,  vos  soli  ignoratis,  vos  hospites  in  hac  urbe  versa- 
mini,  vestrae  percgrinantur  aures  neque  in  hoc  pcrvagato 
civitatis  sermone  versantur,  quas  ille  leges,  si  leges  no- 
minandae  sunt  ac  non  faces  urbis,  pestes  rei  publicae, 
fucrit  impositurus  nobis  omnibus  atque  inusturus?  ex- 
hibe,  quacso,  Sexte  Clodi,  exhibe  librarium  illud  legum 
vestrarurn,  quod  te  aiunt  eripuisse  e  domo  et  ex  mediis 
armis  turbaque  nocturna  tamquam  Palladium  sustulisse, 
ut  praeclarum  videlicet  munus  atque  instrumentum  tri- 
bunatus  ad  aliquem,  si  nactus  esses,  qui  tuo  arbitrio  tri- 
bunatum  gereret,  deferre  posses.  atque  per***  anhuius 
ille  legis,  quam  Clodius  a  se  inventam  gloriatur,  mentio- 
nem  facere  ausus  esset  vivo  Milone,  non  dicam  consule?  de 
-nostrum  enim  omnium  —  non  audeo  totum  dicere.  videte 
quid  ea  vitii  lex  habitura  fuerit,  cuius  periculosa  etiam 
reprehensio  est.  et  aspexit  me  illis  quidem  oculis,  qui- 
bus  tum  solebat ,  cum  omnibus  omnia  minabatur.  movet 
me  quippe  lumen  curiae!  quid?  tu  me  tibi  iratum,  Sexte,  13 
putas,  cuius  inimicissimum  multo  crudelius  etiam  poeni- 
tus  es,  quam  erat  humanitatis  meae  postulare?  tu  P. 
Clodii  cruentum  cadaver  eiecisti  domo,  tu  in  publicum 
abiccisti,  tu  spoliatum  imaginibus,  exsequiis,  pompa,  lau- 
datione,  infehcissimis  lignis  semiustilatum  nocturnis  cani- 
bus  (liLiniandum  reliquisti.  qua  re,  etsi  nefarie  fecisti, 
tamen,  quoniam  in  mco  inimico  crudelitatem  exprompsisti 
tuam,  laudare  non  possum,  irasci  certe  non  debeo. 
ai(cU.<itw,  iudires,  qnantum  Clodii  intevh\QY\t  occidi  jMilo-  34 
ncm:  convertite  animos  nunc  vicissim  ad  Miloncm.  quid 
Milonis  intererat  interfici  Clodium?  quid  erat  cur  Milo 
non  dicam  admitteret,  sed  optaret?  ^obstabat  in  spe  con- 
sulatus  Miloni  Clodius.'  at  eo  repugnante  fiebat,  immo 
vero  eo  fiebat  magis,  nec  me  sufFragatore  mcHore  uteba- 
tur  quam  Clodio.  valebat  apud  vos,  iudices,  Milonis 
erga  me  remque  publicam  meritorum  memoria,  valebant 

IG* 


\ 


244  M.  TULLII  CICEROXIS 

prcccp  ct  ]aorlmac  nostrac,  qull)us  cgo  tnm  vos  mirlficc 
movcri  scnticbam,  scd  plus  multo  valcbat  pcriculorum 
im})cnclcntium  timor.  quis  cnim  crat  civium  qui  slbi 
solutam  P.  Clodli  practuram  slnc  maximo  rcrum  nova- 
rum  mctu  proponcrct?  solutam  autcm  forc  vldebatis, 
nisi  esset  is  consul,  qui  eam  auderct  possetque  constrin- 
jxere:  eum  Miloncm  unum  csse  cum  scntiret  universus 
])opulus  Romanus,  quis  dubitarct  suffragio  suo  sc  mctu, 
pcrlculo  rcm  pubHcam  llbcrarc?  at  nunc,  Clodlo  rcmoto, 
usitatis  iam  rcbus  enitcndum  cst  IMIloni,  ut  tucatur  dignl- 
tatcm  suam;  singularis  illa  ct  hulc  uni  concessa  glorla, 
quae  cotldlc  augcbatur  frangcndis  furoribus  Clodianis, 
lam  Clodil  mortc  cccidit.  vos  adcpti  cstis,  nc  qucm 
civcm  mctucrctis;  liic  cxcrcltatloncm  vlrtutls,  suffraga- 
tlonem  consulatus,  fontem  percnncm  glorlae  suae  pcr- 
dldit:  itaque  jMIlonls  consulatus,  qul  vivo  Clodio  labe- 
factari  non  potcrat,  mortuo  dcniquc  tcmptari  cocptus  cst. 
non  modo  Igltur  nilill  prodcst,  scd  obcst  ctiam  Clodli 
35  mors  ]\Ii]oni.  *at  valult  odlum,  fccit  iratus,  fccit  iniml- 
cus,  fult  ultor  inlurlae,  poenltor  dolorls  sui.'  quid?  si 
haec  non  dico  maiora  fucrunt  in  Clodlo  quam  in  Milone, 
sed  in  i]lo  maxlma,  nu]]a  in  lioc,  quld  voltls  ampllus? 
quld  cnim  odlssct  Clodlum  MIlo,  scgctcm  ac  matcrlcm 
suae  glorlac,  praetcr  Iioc  civl]e  odlum,  quo  omnls  impro- 
bos  odlmus?  illc  crat  ut  odlssct  primum  dcfcnsorcm 
salutis  mcae,  deinde  vcxatorem  furorls,  domltorcm  armo- 
rum  suorum,  postrcmo  ctiam  accusatorcm  suum;  rcus 
cnlm  IVIIIonis  lcgc  Plotia  fuit  Clodlus,  quoad  vixlt.  quo 
tandcm  animo  hoc  tyrannum  illum  tullssc  creditis?  quan- 
tum  odium  illius  et  in  homine  iniusto  quam  ctlam  iustum 
fulssc? 

Kcliquum  cst  ut  iam  Illum  natura  ipslus  consuctudo- 
quc  dcfcndat,  hunc  autcm  hacc  cadcm  coarguat:  nllill 
pcr  vlm  umquam  Clodius,  omnia  pcr  vlm  [Milo.  quid? 
ego,  iudiccs,  cum  maerentibus  vobis  urbe  ccssi,  iudl- 
ciumne  timui?  non  scrvos,  non  arma,  non  vlm?  quac 
fuisset  igitur  iusta  causa  rcstltuendi  mcl,  nisi  fulssct 
iniusta  clcicndi?  dicm  mihi,  credo,  dlxcrat,  multam  inro- 
garat,  actionem  perducllionis  intcndcrat,  ct  milil  vidclicct 
in  causa  aut  mala  aut  mea,  non  et  pracclarissima  et  vc- 


14 

36 


PRO  T.  ANNIO  MILOXE  OKATIO  3o— 39.        245 

stni,  ludiciuni  tiinciuliini  fuit:  scrvorum  ct  cgcntluui  cl- 
vlum  et  facinorosorum  aruiis  meos  civis,  mcis  consiliis 
pcriculisque  servatos,  pro  me  obici  nolui.  vldi  enim,  37 
vidi  hunc  ipsum  Q.  llortcnsium,  lumen  ct  ornamentum 
rci  pul)licae,  paene  interficl  servorum  manu,  cum  mllii 
adcsset;  (pia  in  turha  C  Vlbienus  scnator,  vir  optimus, 
cum  hoc  cum  csset  una,  ita  est  nudcatus,  ut  vitam  ami- 
serit.  itaque  quando  inius  postea  sica  ilhi,  quam  a  Cati- 
lina  acccperat,  conquievit?  haec  hitcntata  nobis  est,  huic 
ego  vos  obici  pro  mc  non  sum  passus,  haec  insidiata 
Pompeio  cst ,  haec  istam  Appiam ,  monimcntum  sul 
nominis ,  ncce  Paplrii  crucntavit,  hacc  cadcm  longo 
intervallo  conversa  rursus  est  in  me;  nupcr  quldcm,  ut 
scltis,  me  ad  regiam  paene  confecit.  quid  simlle  MIlo-  m 
nis?  cuius  vis  omnis  haec  semper  fuit,  ne  P.  Clodius 
cum  in  ludicium  dctrahi  non  posset,  vi  opprcssam  clvi- 
tatem  tenerct;  quem  si  interficere  voluisset,  quantae  quo- 
tiens  occasiones,  quam  pracclarae  fuerunt!  potultne,  cum 
domum  ac  deos  penatis  suos  illo  oppugnante  dcfenderet, 
iure  se  ulcisci?  potuitne  civi  egregio  et  viro  fortisslmo, 
P.  Sestio,  conlega  suo,  volnerato?  potuitne  Q.  Fabricio, 
viro  optimo,  cum  de  reditu  mco  legcm  ferret,  pulso,  cru- 
dcHssima  in  foro  caede  facta?  potuitne  L.  Caecilii,  iu- 
stlsslmi  fortissimlque  praetorls,  oppugnatadomo?  potuitne 
IUo  die,  cum  est  hita  lex  de  me,  cum  totius  Itahae  con- 
cursus,  qucm  mca  salus  concitarat,  facti  illius  gloriam 
libcns  agnovissct,  ut,  etlam  si  id  jMIIo  fccissct,  cuncta 
civitas  eam  laudcm  pro  sua  vindicaret?  at  quod  crat  )p 
tempus?  clarissinms  ct  fortissimus  consul,  inimicus  Clo- 
dio  [P.  Lentulus],  uhor  sceleris  ilhus,  propugnator  se.na- 
tus,  defensor  vestrae  voluntatis,  patronus  pubhci  consen- 
sus.  restitutor  salutis  mcae;  scptem  practores,  octo  tribunl 
plebei,  ilhus  adversarli,  defensores  mei;  Cn.  Pompeius, 
anctor  et  dux  mei  redltus,  ilhus  liostis,  cuius  sententiam 
senatus  [onmis]  de  salute  mea  gravlsslmam  et  ornatlssi- 
mam  secutus  est,  qui  populum  llomanum  cst  cohortatus; 
qui  cum  de  me  decrctum  Capuae  feclssct,  Ipse  cunctae 
Itahae  cu])lentl  et  eius  fidem  imploranti  signum  dedit,  ut 
ad  me  restituendum  Komam  concurrerent;  onmium  de- 
nique  in  111  um  odla  clvium  ardebant  desiderio  mei,  quem 


24G  M.  TULLII  CICERONIS 

qiil  tum   intcrcmisset,   non  de   impunitate   cius,   sed   de 

40  ])niemiis  cogitaretur.  tamcn  se  JMilo  continuit  et  P. 
Clodium  in  iudicium  bis,  ad  vim  numquam  vocavit. 
quid?  privato  jMilonc  et  reo  ad  populum  accusante  P. 
Clodio,  cum  in  Cn.  l^ompeium  pro  ^lilone  dicentem  im- 
petus  factus  est,  quae  tum  non  modo  occasio,  sed  etiam 
causa  illius  opprimendi  fuit?  nupcr  vero  cum  M.  Anto- 
nius  summam  spcm  salutis  bonis  omnibus  attulisset  gra- 
vissimamque  adulescens  nobilissimus  rei  publicae  partem 
fortissime  suscepisset,  atque  illam  beluam,  iudicii  laqueos 
declinantcm,  iam  inrctitam  teneret,  qui  locus,  quod  tem- 
pus  illud,  di  immortalcs,  fuit !  cum  se  ille  fugiens  in  sca- 
larum  tenebris  abdidisset,  magnum  J\Iiloni  fuit  coniicere 
illam  pestem  nidla  sua  invidia,  M.  vero  Antonii  maxima 

41  gloria?  quid?  comitiis  in  campo  quotiens  potestas  fuit! 
cum  ille  in  sacpta  ruisset,  gladios  dcstringendos,  lapi- 
dcs  iaciendos  curavisset,  dein  subito  voltu  jNIilonis  pcr- 
territus  fugeret  ad  Tiberim,  vos  et  omnes  boni  vota 
faceretis,  ut  Miloni  uti  virtute  sua  liberet.  quem 

16  igitur  cum  omnium  gratia  noluit,  hunc  voluit  cum 
aliquorum  querella?  quem  iure,  quem  loco,  qucm  tem- 
])ore,  qucm  impune  non  est  ausus,  hunc  iniuria,  iniquo 
loco,  alieno  tempore,  periculo  capitis  non  dubitavit  occi- 

A2  dere?  praescrtim,  iudices,  cum  honoris  am])lissimi  con- 
tentio  et  dies  comitiorum  subcsset,  quo  quldem  tempore 
—  sclo  enim  quam  timida  sit  ambitio  quantaque  ct  quam 
eollicita  sit  cupiditas  consulatus  —  omnia,  non  modo 
quae  rcprehendi  palam,  sed  etiam  obscure  quae  cogitari 
possunt,  timemus,  rumorcm,  fabulam  fictam,  levem  ]xm- 
horrescimus,  ora  omnlum  atque  oculos  intucmur.  niliil 
est  enlm  tam  molle,  tani  tenerum,  tam  aut  fragile  aut 
flcxlblle  quam  voluntas  erga  nos  sensusque  civium,  qui 
non  modo  Improbitati  irascuntur  candidatorum,  sed  etlam 

43  in  rccte  factis  sacpe  fastldlunt.  hunc  Igltur  dlem  camjM 
spcratum  atque  exo])tatum  slbi  pro])onens  jMIIo,  crucntis 
inanlbus  scclus  et  faclnus  prae  se  ferens  ct  confitens  ad 
illa  augusta  ccnturiarum  ausplcla  venlcbat?  quam  hoc 
non  crcdibllc  in  hoc!  quam  idem  in  Clodlo  non  dubitan- 
dum  cum  se  ille  interfecto  IMIlone  regnaturum  putaret! 
quld?   quod  caput  est  [audaclae],   iudiccs,   quis  Ignorat 


ITvO  T.  ANMO  MiLONE  OKxVTlO  40- 4G.  247 

inaxlniani  inlccebrani  cssc  peccandi  impunitatis  spcm?  in 
utro  igitur  liacc  fuit?  in  JMilone,  qui  etiam  nunc  reus 
est  facti  aut  praeclari  aut  certe  necessarii,  aln  in  Clodio, 
qui  ita  iudicia  poenamque  contempserat ,  ut  eum  nihil 
dclectaret  quod  aut  per  naturam  fas  esset  aut  per  leges 
licerct?  sed   quid   ego   argumentor?    quid  plura  u 

disputo?  te,  Q.  Petili,  appcllo,  optimum  et  fortissimum 
civem;  te,  M.  Cato,  testor,  quos  mihi  divina  quaedam 
sors  dedit  iudices:  vos  ex  M.  Favonio  audistis  Clodium 
sibi  dixisse  et  audistis  vivo  Clodio  periturum  Milonem 
triduo:  post  diem  tertium  gcsta  res  est  quam  dixerat. 
cum  ille  non  duhitarit  aperire  quid  cogitaret,  vos  potestis 
dubitare  quid  fecerit?  quem  ad  modum  igitur  eum  ^^ 

dies  non  fefellit?  dixi  equidem  modo:  dictatoris  Lanuvini 
stata  sacrificia  nosse  negotii  nihil  erat;  vidit  necesse  esse 
Miloni  proficisci  Lanuvium  illo  ipso  quo  est  profectus  die :  - 
itaque  antevertit.  at  quo  die?  quo,  ut  ante  dixi,  fuit  in- 
sanissima  contio  ab  ipsius  mercennario  tribuno  plebis 
concitata:  quem  diem  ille,  quam  contionem,  quos  clamo- 
res,  nisi  ad  cogitatum  facinus  approperaret,  numquam 
reliquisset.  ergo  illi  ne  causa  quidem  itineris,  etiam 

causa  manendi;  Miloni  manendi  nulhi  [facultas],  exeundi 
non  causa  solum,  sed  etiam  necessitas  fuit.  quid?  si,  ui 
ille  scivit,  Milonem  fore  eo  die  in  via,  siQ  Clodium  Milo 
ne  suspicari  quidem  potuit?  prinmm  quaero  qui  id  scire  46 
potuerit?  quod  vos  idem  in  CJodio  quaerere  non  potestis. 
ut  enim  neminem  ahum  nisi  T.  Patinam,  familiarissimum 
suum,  rogasset,  scire  potuit  illo  ipso  die  Lanuvii  a  dicta- 
tore  Milonc  prodi  flaminem  necesse  esse;  sed  erant  per- 
nmlti  alii,  ex  quibus  id  faciJlime  scire  posset.  [onmes 
sciJicet  Lanuvini.]  MiJo  de  CJodii  reditu  unde  quaesi- 
vit?  quaesierit  sane  —  videte  quid  vobis  largiar — ,  ser- 
vum  etiam,  ut  Q.  Arrius,  meus  amicus,  dixit,  corruperit. 
lei^ite  testimonia  testium  vestrorum:  dixit  C.  Cau- 
sinius  Scliola,  Interamnas,  familiarissimus  et  idem  comes 
Clodii,  cuius  iam  pridem  testimonio  Clodius  eadem  hora 
Interamnac  fucrat  et  llomae,  P.  Clodium  illo  die  in  Al- 
bano  mansurum  fuisse,  sed  subito  ei  esse  nuntiatum 
Cyrum  architectum  esse  mortuum,  itaque  repente  Komam 
constituisse  proficisci.      dixit  hoc  comcs  item  P.  Clodii, 


248  M.  TULLII  CICERONIS 

18  C.  Clodlus.  videtc,  iudlces,  quantae  res  liis  testlmoniis 
sint  confcctae.  primum  certe  liberatur  ]\Iilo  non  eo  con- 
silio  profcctus  csse,  ut  insidiaretur  in  viaClodio;  quippe; 
si  ille  obvius  ei  futurus  omnino  non  erat.  deinde  —  non 
cnim  video  cur  non  mcum  quoque  agam  negotium  — 
scitis,  iudices,  fuisse  qui  in  liac  rogatione  suadenda  dice- 
rent  Milonis  manu  caedem  esse  factam,  consilio  vero 
maioris  alicuius;  me  videlicet  latronem  ac  sicarium  ab- 
iecti  homines  et  perditi  describcbant.  iacent  suis  testibus 
[ei]  qui  Clodium  negant  eo  die  Romam,  nisi  de  Cyro 
audisset,  fuisse  rediturum;  respiravi,  liberatus  sum;  non 
vereor  ne,   quod  ne  suspicari  quidem  potuerim,   videar 

4s  id  cogitasse.  nunc  persequar  cetera.  nam  occurrit  illud; 
Mgitur  nc  Clodius  quidem  de  insidiis  cogitavit,  quoniam 
fuit  in  Albano  mansurus.'  si  quidem  exiturus  ad  caedem 
e  villa  non  fuissct.  video  enim  illum,  qui  dicatur  de 
Cyri  morte  nuntiasse,  non  id  nuntiasse,  sed  JMiloncm 
appropinquare.  nam  quid  de  Cyro  nuntiaret,  quem  Clo- 
dius  Koma  proficiscens  reliquerat  morientem?  una  fui, 
testamentum  simul  obsignavi  cum  Clodio;  testamentum 
autem  palam  fecerat  et  illum  liercdem  et  me  scripserat. 
quem  pridie  hora  tertia  animam  efflantem  reliquisset, 
eum  mortuum  postridie  hora  decima  denique  ei  nuntia- 

^^  batur?  age,  sit  ita  factum;  quae  causa  cur  Komam  pro- 
peraret?  cur  in  noctcm  sc  coniceret?  ecquid  adfcrebat 
festinationis,  quod  heres  erat?  primum  erat  nihil  cur 
propcrato  opus  esset;  dcinde  si  quid  essct,  quid  tandcm 
erat  quod  ea  nocte  consequi  posset,  amitteret  autem,  si 
postridie  Komam  mane  vcnisset?  atque  ut  ilU  no- 

cturnus  ad  urbem  advcntus  vitandus  potius  quam  expe- 
ten(his  fuit,  sic  iMiloni,  cum  insidiator  esset,  si  illum  ad 
urbem  nocte  accessurum  sciebat,  subsidendum  atque  ex- 

60  spcctandum  fuit;  nemo  ci  neganti  non  crcdidisset,  quem 
csse  omncs  salvum  etiam  confitcntem  vohmt.  sustinuis- 
set  hoc  crimen  primum  ipse  illc  latronum  oocultator  et 
reccptor  locus,  cum  ncquc  muta  solitudo  indicassct  ne- 
quc  caeca  nox  ostendisset  Miloncm;  dcinde  ibi  multi  ab 
illo  violati,  spoliati,  bonis  expulsi,  nudti  hacc  etiam 
timcntcs  in  sus])itionem  caderent,  tota  deniquc  rca  cita- 

51  rctur  Etruria.  atque  illo  dic  ccrte  Aricia  rcdicns  dcvertit 


PPtO  T.  ANNIO  iMlLONE  ORATIO  47  —  51.         249 

Clodius  ad  Albanum:  qiiod  iit  sciret  ]\Iilo  illum  Ariciae 
fuisse,  suspicari  tamen  dcbuit  eum,  etiam  si  Komam  illo 
die  reverti  vellet,  ad  villam  suam,  quae  viam  tangeret, 
deversurum.  cur  neque  ante  occurrit,  ne  ille  in  villa 
resideret,  nec  eo  in  loco  subsedit,  quo  ille  noctu  ventu- 
rus  esset? 

Yideo  adhuc  constare,  iudiccs,  omnia,  Miloni  etiam  m 
utile  fuisse  Clodium  vivere,  illi  ad  ea,  quae  concupicrat, 
optatissimum  interitum  Milonis;  odium  fuisse  illius  in 
hunc  acerbissimum,  nullum  huius  in  illum;  consuetudi- 
nem  illius  perpetuam  in  vi  inferenda,  huius  tantum  in 
repellenda;  mortcm  ab  illo  denuntiatam  Miloni  et  prae- 
dicatam  palam,  nihil  umquam  auditum  ex  Milone;  pro- 
fectionis  huius  diem  illi  notum,  rcditus  illius  huic  igno- 
tum  fuisse;  huius  iter  necessarium,  illius  etiam  potius 
alienum;  hunc  prae  se  tulisse  illo  die  Roma  exiturum, 
illum  eo  die  se  dissimulasse  rediturum;  hunc  nullius  rei 
mutasse  consilium,  illum  causam  mutandi  consilii  finxisse; 
huic,  si  insidiaretur,  noctem  prope  urbem  exspectandam, 
illi,  etiam  si  hunc  non  timeret,  tamen  accessum  ad  ur- 
bem  nocturnum  fuisse  meluendum. 

Videamus  nunc  id,  quod  caput  est,  locus  ad  insidias  -J^ 
ille  ipse,  ubi  congiTssi  sunt,  utn  tandem  fuerit  aptior. 
id  vero,  iudices,  etiam  dubitandum  et  diutius  cogitandum 
est?  ante  fundum  Clodii,  quo  in  fundo  propter  insanas 
iilas  substructioncs  facile  hominum  mille  versabantur 
valentium,  edito  adversarii  atque  excelso  loco  superio- 
rem  sc  fore  putarat  ^lilo,  et  ob  eam  rem  eum  locum  ad 
pugnam  potissimum  elegerat?  an  in  eo  loco  est  potius 
exspectatus  ab  eo,  qui  ipsius  loci  spe  facere  impetum 
cogitarat?  res  loquitur  ipsa,  iudices,  quae  semper  valct 
plurimum.  si  haec  non  gesta  audiretis,  sed  picta  vide-  ^i 
retis,  tamen  appareret  uter  esset  insidiator,  uter  nihil 
cogitaret  mali,  cum  altcr  veheretur  in  raeda  pacnulatus, 
una  sederet  uxor.  quid  horum  non  impeditissimum?  ve- 
stitus  an  vehiculum  an  comes?  quid  minus  promptum 
ad  pugnam,  cum  paenula  inretitus,  raeda  impeditus,  uxore 
paene  constrictus  esset?  videte  nunc  illum,  primum  egi'e- 
dientem  e  villa,  subito:  cur?  vesperi:  quid  necesse  est? 
tarde:  qui  convenit,  praesertim  id  temporis?  devertit  in 


250  M.  TULLII  CICERONrS 

villam  Pompcii:  Pompeium  ut  vidcrct?  scicbat  iii  Al- 
eicnsi  essc.  villam  ut  pcrspiceret?  milicns  in  ca  fuerat. 
quid    ergo    erat?    morae    et    tcrgiversationes:    dum   liic 

t.^  venirct,  locum  relinquere  noluit.  age  nunc  iter  expediti 
latronis  cum  Milonis  impedimcntis  comparate.  sempcr  ille 
antea  cum  uxorc,  tum  sine  ea;  numquam  nisi  in  raeda, 
tum  in  equo;  comitcs  Gracculi,  quocumque  ibat,  etiam 
cum  in  castra  Etrusca  propcrabat,  tum  nugarum  in  co- 
mitatu  nihil :  ]\Iilo,  qui  numquam,  tum  casu  pueros  sym- 
phoniacos  uxoris  ducebat  et  ancillarum  grcgcs;  ille,  qui 
scmper  secum  scorta,  semper  exoletos,  semper  lupas 
duccrct,  tum  neminem,  nisi  ut  virum  a  viro  lcctum  esse 
diccres.  cur  igitur  victus  est?   quia  non  semper 

viator  a  latrone,  non  numquam  etiam  latro  a  viatorc 
occiditur;  quia,  quamquam  paratus  in  imparatos  Clodius, 

^•5  tamcn  mulier  incidcrat  in  viros.  nec  vero  sic  erat  um- 
quam  non  })aratus  iNIilo  contra  illum,  ut  non  satis  fere 
csset  paratus.  semper  [ille]  et  quantum  interesset  P. 
Clodii  sc  pcrire  et  quanto  illi  odio  csset  ct  quantum  illc 
audcret  cogitabat;  quam  ob  rem  vitam  suam,  quam  ma- 
xiniis  pracmiis  propositam  et  pacne  addictam  scicbat, 
numquam  in  periculum  sinc  praesidio  et  sine  custodia 
proicicbat.  adde  casus,  addc  incertos  exitus  pugnarum 
iMartemque  communem,  qui  saepe  spoliantcm  iam  et 
cxsultantcm  evcrtit  et  pcrculit  ab  abiecto;  adde  inscitiam 
l^ransi,  poti,  oscitantis  ducis,  qui  cum  a  tcrgo  hostcm 
intcrclusum  rcliquissct,  nihil  de  eius  extrcmis  comitibus 
cogitavit,  in  quos  incensos  ira  vitamque  domini  despc- 
rantis  cuni  incidisset,   haesit  in  eis  poenis,   quas  ab  eo 

fi7  servi  fidclcs  pro  domini  vita  expctiverunt.  cur  igitur 

cos  manu  misit?  mctucbat  scilicct  nc  indicaretur,  ne  do- 
lorem  pcrfcrrc  non  possent,  ne  tormentis  cogerentur  occi- 
sum  cssc  a  servis  Milonis  in  Ap])ia  via  P.  Clodium  con- 
fitcri.  quid  opus  cst  tortore?  (piid  (piacris?  occidcritnc? 
occidit.     iurc  an  iniuria?    niliil  ad  tortorcm:   facti  cnim 

2'2  in  cculeo  quacstio  est,  iuris  in  iudicio.  quod  igitur  in 
causa  (piaerendum  cst,  indagamus  hic;  quod  toniicntis 
invenirc  vis,  id  fatcnuir.  manu  vcro  cur  miscrit,  si  id 
potius   quacris,   quam  cur  j)arum  amplis  adfeccrit  prac- 

J)8  miis,  ncscis  inimioi  factum  rcprchcudcrc.     dixit  cnim  hic 


PRO  T.  AXNIO  iMILONE  OKATIO  55-61.  251 

idem,  qui  omnia  semper  constanter  et  fortiter,  i\I.  Cato, 
et  dixit  in  turbuJenta  contione,  quae  tamen  huius  aucto- 
ritate  placata  est,  non  libertate  solum,  sed  etiam  omnibus 
praemiis  dignissimos  fuisse,  qui  domini  caput  defendis- 
sent.  quod  enim  praemium  satis  magnum  est  tam  bene- 
volis,  tam  bonis,  tam  fidelibus  servis,  propter  quos  vivit? 
etsi  id  quidem  non  tanti  est,  quam  quod  propter  eosdem 
non  sanguine  et  volneribus  suis  crudelissimi  inimici  men- 
tem  oculosque  satiavit;  quos  nisi  manu  misisset,  tor- 
mentis  etiam  dedendi  fuerunt  conservatores  domini,  ulto- 
res  sceleris,  defensores  necis.  hic  vero  nihil  habet  in 
his  malis  quod  minus  moleste  feraf,  quam,  etiam  si  quid 
ipsi  accidat,  esse  tamen  illis  meritum  praemium  persolu- 
tum.  sed  quaestiones  urgent  Milonem,   quae  sunt  59 

habitae  nunc  in  atrio  Libertatis.  quibusnam  de  servis? 
rogas?  de  P.  Clodii.  quis  eos  postulavit?  Appius.  quis 
produxit?  Appius.  unde?  ab  Appio.  di  boni!  quid 
potest  agi  severius?  [de  servis  nulla  lege  quaestio  est  in 
dominum  nisi  de  incestu,  ut  fuit  in  Clodium.]  proxime 
deos  accessit  Clodius,  propius  quam  tum,  cum  ad  ipsos 
penetrarat,  cuius  de  morte  tamquam  de  caerimoniis  vio- 
latis  quaeritur.  sed  tamen  maiores  nostri  in  dominum 
[de  servo]  quaeri  noluerunt,  non  quin  posset  vcrum  in- 
veniri,  sed  quia  videbatur  indignum  esse  et  [domini] 
morte  ipsa  tristius:  in  reum  de  servo  accusatoris  cum 
quaeritur,  verum  inveniri  potest?  age  vero,  quae  erat  no 
aut  qualis  quaestio?  'lieus  tu,  Rufio,'  verbi  causa,  *cave 
sis  mentiaris:  Clodius  insidias  fecit Miloni?'  *fecit.'  *certa 
crux.'  'nullas  fecit.'  'sperata  libertas.'  quid  hac  quae- 
stione  certius?  subito  abrepti  in  quaestionem  tamen 
separantur  a  ceteris  et  in  arcas  coniciuntur,  ne  quis  cum 
eis  conloqui  possit:  hi  centum  dies  penes  accusatorem 
cum  fuissent,  ab  eo  ipso  accusatore  producti  sunt.  quid 
hac  quaestione  dici  potest  integrius,   quid  incorruptius? 

Quod  si  nondum  satis  cernitis,  cum  res  ipsa  tot  tam  '^'^ 
claris  argumentis  sigmsque  luceat,  pura  mente  atque  m- 
tegra  Milonem,  nullo  scelere  imbutum,  nullo  metu  per- 
territum,  nulla  conscientia  exanimatum  Komam  revertisse, 
recordamini,  per  deos  immortalis!  quae  fuerit  celeritas 
rcditus  eius,  qui  ingressus  iu  forum  ardente  curia,  quae 


252  M.  TULLIl  CICEROxNIS 

iiiagnritudo  anliiil,  qui  voltus,  quae  oratio.  neque  vero 
se  populo  solum,  sed  etiam  scnatui  commisit,  neque 
senatui  modo,  sed  etiam  publicis  praesidiis  ct  armis, 
ncque  liis  tantum,  verum  etiam  eius  potestati,  cui  sena- 
tus  totam  rem  publicam,  omneni  Italiae  pubcm,  cuncta 
populi  Romani  arma  commiserat:  cui  numquam  se  liic 
j)rofecto  tradidisset,  ni.^i  causae  suae  confidcret,  praeser- 
tiin  omnia  audienti,  magna  metuenti,  multa  suspicanti, 
non  nulla  credenti.  magna  vis  est  conscientiae,  iudices, 
et  magna  in  utramque  partem,  ut  neque  timeant  qui 
niliil  connniserint  ct  poenam  semper  ante  oculos  versari 

62  putent  qui  peccarint.  neque  vero  sine  ratione  certa  causa 
JNlilonis  semper  a  senatu  probata  est;  videbant  enim 
sapientissimi  homines  facti  rationem,  praesentiam  animi, 
defcnsionis  constantiam.  an  vero  obliti  estis,  iudices, 
reccnti  illo  nuntio  nccis  Clodianae  non  modo  inimicorum 
Milonis  sermones  et  opiniones,   sed  non  nullorum  etiam 

m  inq^eritorum?  negabant  eumKomam  esse  rcditurum.  sive 
enim  illud  animo  irato  ac  percito  fecisset,  ut  incensus 
odio  trucidaret  inimicum,  arbitrabantur  eum  tanti  mor- 
tem  P.  Clodii  putasse,  ut  aequo  animo  patria  carerct, 
cum  sanguine  inimici  explesset  odiuni  suum;  sive  etiam 
illius  morte  patriam  liberare  voluissct,  non  dubitaturum 
fortem  viruni  quin,  cum  suo  pcriculo  salutem  populo  llo- 
mano  attulisset,  cederet  aequo  anlmo  [legibus],  secum 
auferret  gloriam  senq)iternam,  nobis  hacc  frucnda  relin- 
queret,  quae  ipse  servasset.  nmlti  etiam  Catihnam  atque 
illa  portenta  loqucbantur:  *crumpet,  occupabit  aHquem 
locum,  bellum  patriae  faciet.'  miscros  interdum  civis 
optime  de  re  pubhca  meritos,  in  qulbus  homines  non 
modo  res  praechirissimas  obhviscuntur,   sed  etiam  nefa- 

(^  rias  suspicantur!  ergo  ilhi  falsa  fuemnt,  quae  ccrtc  vcra 
exstitissent,   si  JNIih)  admisisset  ah^juld,  quod  non  posset 

21  honcste  vereque  defcndcrc.  quld?  (|uae  postea  sunt  in 
cum  congcsta,  (piae  quemvis  etlam  medlocrlum  dehcto- 
rum  conscicntia  pcrcuhssent,  ut  sustinult,  di  innnortales! 
sustinuit?  immo  vero  ut  contempsit  ac  pro  nlhik)  putavit, 
(j[uae  neque  maximo  animo  nocens  ne(pie  innocens  nisi 
fortissimus  vir  neglegere  potuisset!  scutorum,  ghidlorum, 
frenorum  pilorumque  ctiam  nuihitudo  deprehendi  possc 


i 


PRO  T.  ANNIO  MTLONE  ORATIO  G2-G7  253 

iudicabatur;  nullum  in  urbe  vicum,  nullum  angiportum 
esse  diccbant  in  quo  ]\Iiloni  conducta  non  esset  domus; 
arma  in  villam  Ocriculanam  devecta  Tiberi,  domus  in 
clivo  Capitoliuo  scutis  referta,  plena  omnia  malleolo- 
rum  ad  urbis  inccndia  comparatorum ;  liaec  non  delata 
solum,  sed  paene  credita,  nec  ante  repudiata  sunt  quam 
quaesita. 

Laudabam  equidem  incredibilem  diligentiam  Cn.  65 
Pompeii,  sed  dicam,  ut  sentio,  iudices:  nimis  multa  au- 
dire  coguntur  ncque  alitcr  facere  possunt  ei,  quibus  tota 
commissa  est  res  publica.  quin  etiam  fuit  audiendus 
popa  Licinius  nescio  qui  de  circo  maximo,  servos  Mi- 
lonis  apud  se  ebrios  factos  sibi  confessos  esse  de  inter- 
ficicndo  Pompeio  coniurasse,  dein  postea  se  gladio  pcr- 
cussum  esse  ab  uno  de  illis,  ne  indicaret:  Pompeio  in 
hortos  nuntiavit;  arcessor  in  primis;  de  amicorum  sen- 
tentia  rem  defert  ad  senatum.  non  poteram  in  illius  mei 
patriaeque  custodis  tanta  suspitione  non  metu  exanimari, 
sed  mirabar  tamen  credi  popae,  confessionem  servorum 
audiri,  volnus  in  latere,  quod  acu  punctum  videretur, 
pro  ictu  gladiatoris  probari.  vcrum,  ut  intellego,  cave-  66 
bat  magis  Pompeius  quam  timebat,  non  ea  solum,  quae 
timenda  erant,  sed  omnia,  ne  vos  aliquid  timeretis.  op- 
pugnata  domus  C.  Caesaris,  clarissimi  et  fortissimi  viri, 
per  multas  noctis  horas  nuntiabatur:  nemo  audierat  tam 
celebri  loco,  nemo  senserat;  tamen  audiebatur.  non 
potcram  Cn.  Pompeium,  praestantissima  virtute  virum, 
timidum  suspicari;  diligentiam  tota  re  publica  suscepta 
nimiam  nullam  putabam.  frequentissimo  senatu  nuper 
in  Capitolio  senator  inventus  est  qui  Milonem  cum  telo 
csse  dicerct:  nudavit  se  in  sanctissimo  tcmplo,  quoniam 
vita  talis  et  civis  et  viri  fidem  non  faciebat,  ut  eo  tacente 
res  ipsa  loqueretur.  omnia  falsa  atque  insidiose  ficta  25 
comperta  sunt.  f  cum  tamen  si  metuitur  etiam  nunc  Milo, 
non  iam  hoc  Clodianum  crimen  timemus,  sed  tuas,  Cn. 
Pompei  —  te  enim  iam  appello  et  ea  voce,  ut  me  exau- 
dire  possis  —  tuas,  tuas,  inquam,  suspitiones  perhorre- 
scimus;  si  Milonem  times,  si  hunc  de  tua  vita  nefarie 
aut  nunc  cogitare  aut  molitum  aliquando  aliquid  putas, 
si  italiae  dilectus,  ut  non  nulli  conquisitores  tui  dictita- 


254  M.  TULLII  CICERONIS 

runt,  p1  liaec  arma,  si  Capitolinac  cohortcs,  si  excubiae, 
si  vigiliae,  si  dilccta  iuventus,  quac  tuum  corpus  domum- 
que  custodit,  contra  Milonis  impetum  armata  est,  atque 
ilJa  onniia  in  hunc  unum  instituta,  parata,  intenta  sunt, 
magna  in  hoc  certe  vis  et  incredibihs  animus  et  non 
unius  viri  vires  atque  opes  iudicantur,  si  quidem  in  hunc 
unum  et  praestantissimus  dux  electus  et  tota  res  publica 

cs  armata  est.  sed  quis  non  intellegit  omnis  tibi  rei  publicae 
partis  aegras  et  labantis,  ut  eas  his  armis  sanares  et  confir- 
mares,  esse  commissas?  quod  si  locusMiloni  datus  esset, 
probasset  profecto  tibi  ipsi,  neminem  umquam  liominem 
liomini  cariorem  fuisse  quam  te  sibi;  nullum  se  umquam 
periculum  pro  tua  dignitate  fugisse,  cum  ipsa  illa  taeter- 
rima  peste  se  saepissime  pro  tua  gloria  contendisse;  tri- 
bunatum  suum  ad  sahitem  meam,  quae  tibi  carissima 
fuisset,  consiliis  tuis  gubernatum;  se  a  te  postea  defen- 
sum  in  periculo  capitis,  adiutum  in  petitione  praeturae; 
(hios  se  habere  semper  amicissimos  sperasse,  te  tuo  bene- 
ficio,  me  suo.  quae  si  non  probaret,  si  tibi  ita  penitus 
inhaesisset  ista  suspitio,  nullo  ut  evelli  modo  posset,  si 
denique  Itaha  a  dilectu,  urbs  ab  armis  sine  ]\IiIonis  clade 
numquam  esset  conquietura,  ne  ille  haud  dubitans  ces- 
sisset   patria,   is   qui  ita  natus  est  et  ita  consuevit;   te, 

^^  Magne,  tamen  antestaretur,  quod  nunc  etiam  facit:  vide 
quam  sit  varia  vitae  commutabilisque  ratio,  quam  vaga 
volubilisque  fortuna,  quantae  infidelitates  in  amicis,  quam 
ad  tempus  aptae  simulationes,  quantae  in  periculis  fugae 
])roximorum,  quantae  timiditates:  erit,  erit  ilhid  profecto 
tcmpus  et  inluccscet  aliquando  ille  dies,  cum  tu  salutari- 
bus,  ut  spcro,  rebus  tuis,  sed  fortasse  motu  aHquo  com- 
munium  temporum,  qui  quam  crebro  accidat  experti 
scire  debenuis,  et  amicissimi  benevolentiam  et  gravissimi 
hominis  fidcm  et  unius  post  liomines  natos  fortissimi  viri 

70  magnitudlnem  animi  desidercs.  quamquam  quis  hoc 
credat,  Cn.  Ponipeium,  iuris  pubHci,  moris  maiorum,  rci 
denique  pubhcae  peritissimum,  cum  senatus  ei  commi- 
serlt  ut  videret  ne*quid  res  pubHca  detrimenti  caperet, 
(juo  uno  versiculo  satis  armati  semper  consulcs  fuerunt 
etiam  nullis  armis  datis,  luuic  cxercitu,  hunc  dilcctu  dato, 
iuchcium  exspectaturum  fuisse  in  eius  consiliis   vindican- 


PUO  T.  ANNIU  MILONE  OKATIO  G8-74.        200 

dis,  (jui  vi  iudicla  ipsa  tolleret?  satis  iudicatum  est  a 
Ponipcio,  satis,  falso  ista  coufem  in  JMilonem,  qui  legeui 
tulit  (pia,  ut  ego  sentio,  Miloneni  absolvi  a  vobis  opor- 
tcret,  ut  omnes  confitentur,  liceret.  ({uod  vero  in  illo  7i 
loco  atque  illis  publicorum  praesidlorum  copiis  circum- 
fusus  sedet,  satis  declarat  se  non  terrorem  inferre  vobis 
—  (juid  enim  minus  illo  dignum  quam  cogere,  ut  vos 
eum  condemnetis,  in  quem  animadvertere  ipse  et  more 
malorum  et  suo  iure  posset?  — ,  sed  praesidio  esse,  ut 
intellegatis  contra  hesternam  illam  contionem  licere  vobis 
(|uod  sentiatis  libere  iudicare. 

Nec  vero  me,  iudices,  Clodianum  crimen  movet,  nec  27 
tam  sum  demens  tamque  vestri  sensus  ignarus  atque 
expers,  ut  nesciam  quid  de  morte  Clodii  sentiatis;  de 
qua,  si  iam  nollem  ita  diluere  crimen,  ut  dilui,  tamen 
impune  Miloni  palam  clamare  ac  mentiri  gloriose  liceret: 
*occidi,  occidi,  non  Sp.  Maelium,  qui  annona  levanda 
iacturisque  rei  familiaris,  quia  nimis  amplecti  plebem 
videbatur,  in  suspitionem  incidit  regni  appetendi,  non 
Ti.  Gracchum,  qui  conlegae  magistratum  per  seditionem 
abrogavit,  quorum  interfectores  impleverunt  orbem  ter- 
raruni  nominis  sui  gloria,  sed  eum  —  auderet  enim 
dicere,  cum  patriam  periculo  suo  liberasset  — ,  cuius 
nefandum  adulterium  in  pulvinaribus  sanctissimis  nobi- 
lissimae  feminae  comprchenderunt;  eum,  cuius  supplicio  73 
senatus  sollemnis  religiones  expiandas  sacpe  censuit;  eum, 
quem  cum  sorore  germana  uefarium  stuprum  fecisse  L. 
Lucuhus  iuratus  se  (juaestionibus  habitis  dixit  compe- 
risse;  eum,  qui  civem,  quem  senatus,  quem  populus  Ko- 
manus,  quem  omnes  gentes  urbis  ac  vitae  civium  con- 
scrvatorem  iudicarant,  servorum  armis  exterminavit ; 
eum,  qui  regna  dedit,  ademit,  orbem  terrarum  quibus- 
cum  vokiit  partitus  est;  eum,  qui  plurimis  caedibus  in 
foro  factis  singuhu'i  virtute  et  gloria  civem  domum  vi 
et  armis  compuKt;  eum,  cui  nihil  umquam  nefas  fuit 
nec  in  facinore  nec  in  Hbidine;  cum,  (jui  aedcm  Xym- 
pharum  incendit,  ut  memoriam  pubHcam  recensionis 
tabuHs  pubHcis  impressam  exstingueret ;  eum  deni(|ue, 
eui  iam  nulla  lex  erat,  nidlum  civile  ius,  nuIH  pos-  74 
sessionum  termini,  qui  non  calumnia  litium,  non  iniustis 


250  M.  TULLII  CICEROXIS 

vindlcils  ac  sacramcntis  alicnos  fimdos,  scd  castris,  cx- 
crcitu,  signis  infcrcndis  pctcbat;  qui  non  solum  Etruscos 
—  cos  cnim  pcnitus  contempscrat  — ,  sed  hunc  P.  Va- 
rium,  fortissimum  atque  optimum  civcm,  iudiccm  no- 
struni,  pcllcre  })osscssionil)us  armis  castrisque  conatus 
est,  qui  cum  arcliitcctis  ct  dcccmpedis  villas  multorum 
Iiortosque  pcragrabat,  qui  laniculo  et  Alpibus  spem  pos- 
sessionum  terminarat  suarum,  qui  cum  ab  equite  Homano 
splcndido  et  forti,  ^L  Paconio,  non  impetrasset,  ut  sibi 
insulam  in  lacu  Prilio  venderet,  rcpcnte  luntribus  in  cam 
insulam  matcriem,  calccm,  caementa,  arma  convcxit  do- 
minoquc  trans  ripam  inspectante  non  dubitavit  exstruere 

7-)  acdificium  in  alicno;  qui  huic  T.  Furfanio,  cui  viro!  di 
immortalcs!  —  quid  cnim  ego  de  muHcrcula  Scantia, 
quid  de  adulcsccnte  P.  Aj^inio  dicam?  quorum  utrique 
mortcm  cst  minitatus,  nisi  sibi  liortorum  possessione  ces- 
sissent  — ;  sed  ausum  esse  Furfanio  dicere,  si  sibi  pecu- 
niam,  quantam  poposcerat,  non  dcdissct,  mortuum  se  in 
domum  cius  inlaturum,  qua  invidia  huic  esset  tali  viro 
conflagrandum ;  qui  Appium  fratrcm,  homincm  mihi 
coniunctum  fidissima  gratia,  abscntem  dc  possessione 
fundi  dciccit;  qui  parietem  sic  per  vcstibulum  sororis 
instituit  ducere,  sic  agere  fundamenta,  ut  sororcm  non 
modo    vestibulo    privarct,    scd    omni    aditu    ct    liminc' 

2<^  quamquam  haec  quidcm  iam  tolerabilia  videbantur,  etsi 
aequabiliter  in  rem  publicam,  in  privatos,  in  longinquos, 
in  propinquos,  in  alicnos,  in  suos  inrucbat,  sed  nescio 
quo  modo  iam  usu  obdurucrat  et  i^crcallucrat  civitatis 
incredibilis  paticntia:  quac  vcro  adcrant  iam  et  impen- 
debant,  quonam  modo  ea  aut  dcpcllcrc  potuissctis  aut 
ferre?  impcrium  illc  si  nactus  cssct,  omitto  socios,  ex- 
tcras  nationes,  rcgcs,  tetrarchas;  vota  cnim  faceretis,  ut 
iu  eos  se  potius  inunitteret  quam  in  vestras  possessioncs, 
vcstra  tecta,  vcstras  pccunias:  pccunias  dico?  a  liberis, 
mc  dius  fidius,  et  a  coniugibus  vcstris  numquam  illc 
cfFrcnatas  suas  libidincs  cohibuissct.  fingi  hacc  putatis, 
quae  patent,  quae  nota  sunt  omnibus,  quac  tenentur? 
scrvorum  excrcitus  illum  in  urbe  conscripturum  fuissc, 
pcr  quos  totam  rcm    publicam  rcsquc   privatas  onmium 

77  possidcrct?   quam  ob  rem  si   crucntum   gladium   tcnens 


PRO  T.  ANNIO  MILONE  ORATIO  75  —  79.         257 

clamaret  T.  Annius :  '  adcste,  quaeso,  atquc  audltc,  civcs : 
P.  Clodium  interfcci,  cius  furorcs,  quos  nullis  iam  Icgibus, 
nullis  iudiciis  frcnarc  potcramus,  hoc  fcrro  ct  Iiac  dcxtcra  a 
ccrvicibus  vcstris  reppuli,  per  mc  ut  unum  ius  acquitas, 
leges  libcrtas,  pudor  pudicitia  in  civitatc  maneret,'  esset 
vcro  tiniendum,  quonam  modo  id  ferrct  civitas !  nunc  enini 
quis  cst  qui  non  probet,  qui  non  laudct,  qui  non  unum  post 
hominum  mcmoriam  T.  Annium  plurimum  rci  publicac 
profuissc,  maxima  lactitia  populum  liomanum,  cunctam 
Italiam,  nationes  onmis  adfccissc  et  dicat  ct  sentiat?  non 
queo  vctcra  illa  populi  Komani  gaudia  quanta  fuerint 
iudicare:  multas  tamen  iam  summorum  impcratorum  cla- 
rissimas  victorias  actas  nostra  vidit,  quarum  nulla  ncque 
tani  diuturnam  attulit  laetitiam  nec  tantam.  mandatc  78 
hoc  memoriac,  iudiccs:  spcro  multa  vos  libcrosquc  vc- 
stros  in  rc  publica  bona  cssc  visuros:  in  cis  singulis  ita 
sempcr  cxistimabitis,  vivo  P.  Clodio  nihil  corum  vos 
visuros  fuissc.  in  spcm  maximam  ct,  quem  ad  modum 
confido,  verissimam  sumus  adducti,  hunc  ipsum  annum, 
hoc  ipso  summo  viro  consulc,  compressa  hominum  licen- 
tia,  cupiditatibus  fractis,  Icgibus  et  iudiciis  constitutis, 
salutarcm  civitati  forc-  num  quis  cst  igitur  tam  dcmens 
qui  hoc  P.  Clodio  viw  contingerc  potuisse  arbitrctur? 
quid?  ea,  quae  tcnctis  privata  atquc  vcstra,  dominante 
homine  furioso  quod  ius  perpctuac  posscssionis  habcrc 
potuisscnt? 

Non  timco,  iudiccs,  nc  odio  inimicitiarum  mearum  29 
inflammatus  libcntius  hacc  in  illum  cvomcre  videar  quam 
verius.  ctenim  si  praccipuum  esse  dcbcbat,  tamcn  ita 
communis  crat  omnium  illc  hostis,  ut  in  communi  odio 
pacne  aequaliter  vcrsarctur  odium  mcum.  non  potest 
dici  satis,  ne  cogitari  quidcm,  quantum  in  illo  sccleris, 
quantum  cxitii  fucrit.  quin  sic  attendite,  iudiccs:  ncmpc  79 
hacc  cst  quaestio  de  intcritu  P.  Clodii.  fingitc  animis  — 
liberac  sunt  enim  nostrac  cogitationcs  et  quac  volunt  sic 
intucntur,  ut  ca  ccrnimus,  quac  vidcmus  — ,  fingite 
igitur  cogitationc  imagincm  huius  condicionis  raeac,  si 
possim  efficcrc  ut  ISIilonem  absolvatis,  scd  ita,  si  P.  Clo- 
dius  revixerit.  quid  voltu  cxtimuistis?  quonam  modo 
ille  vos  vivus  adficcret,   quos  mortuus  inani  cogitationc 

CiceroJiis  vol.  V.  17 


258  M.  TULLII  CICERONIS 

})enni8sit?  qiild?  si  ipse  Cn.  Pompeiiis,  qiii  ca  virtutc  ac 
loitiiiia  cst,  ut  ea  potucrit  scmpcr,  quae  ncmo  praetcr 
illum,  si  is,  inqnam,  potuissct  aut  quaestioncm  de  mortc 
I*.  Clodli  fcrre  aut  ipsum  ab  infcris  excitare,  utrum  pu- 
tatis  i)otius  facturum  fuisse?  ctiam  si  proptcr  amicitiam 
vcllct  111  um  ab  infcris  evocare,  propter  rem  publicam  non 
fecissct.  eius  igitur  mortis  scdctis  ultorcs,  cuius  vitam 
si  putctls  pcr  vos  restitui  posse,  nolitis,  et  de  eius  nece 
lata  quacstio  est,  qui  si  lcgc  cadcm  reviviscere  posset, 
lata  Icx  numquam  esset.  hulus  crgo  interfector  si  esset, 
in  confitcndo  ab  cisne  pocnam  timcrct,   quos   libcravls- 

80  set?  Gracci  homlnes  dcorum  honorcs  tribuunt  eis  viris, 
qui  tyrannos  nccaverunt;  quae  ego  vldi  Athenis!  quae 
alils  in  urbibus  Gracclae!  quas  rcs  dlvlnas  tallhus  insti- 
tutas  viris!  quos  cantus,  quae  carmhia!  prope  ad  immor- 
talltatis  ct  rcligionem  et  mcmoriam  consecrantur:  vos  tantl 
conscrvatorem  po])uli,  tanti  scclcris  ultorcm  non  modo 
honorlbus  nullis  adficictis,  scd  ctiam  ad  suiipllclum  rapi 
l)aticmlnl?  confitcrctur,  confitcrctur,  inquam,  si  fecisset,  ct 
magno  anlmo  etlibcntcr,  fcclsse  se  libertatls  omnlum  causa, 
quod  cssct  ei  non  confitcndiun  modo,  vcrum  etiam  prae- 

30  dlcandnm.  ctcnlm  sl  Id  non  ncgat,  ex  quo  nlhil  petit 
nisi  ut  ignoscatur,  dubltarct  id  fateri,  cx  quo  etlam  prac- 
mla  huidls  essent  petcnda?  nisi  vcro  gratius  putat  cssc 
vobls  sul  se  capitis  qiiam  vestri  dcfcnsorcm  fuissc,  cum 
praesertlm  [in]  ea  confessione,  si  grati  esse  vellctis,  ho- 
norcs  adscquerctur  anqillsslmos.  si  factum  vobis  non 
probarctur  —  quamquam  qui  potcrat  salus  sua  culquam 
non  probarl?  —  scd  tamcn  si  mlnus  fortlssiml  vlri  virtus 
clvlhus  grata  cccldlssct,  magno  anlmo  constantique  ce- 
deret  cx  ingrata  civltate;  nam  quid  esset  ingratlus  quam 
laetari  ceteros,  lugere  cum  solum,  propter  qucm  ceteri 

82  lactarcntur?  quanuiuam  hoc  anlmo  sempcr  omncs  fulmus 
in  patrlac  prodltorlhus  0})})rhncndIs,  ut,  quonlam  nostra 
futura  csset  glorla,  })criculum  quoque  ct  invidiam  no- 
stram  putarenms;  nam  quae  nilhl  I})sl  trlbuenda  laus 
esset,  cum  tantum  In  consulatu  mco  })ro  vobls  ac  liberis 
vcstrls  ausus  esscm,  si  id  quod  conabar  slnc  maxlmls 
dimlcatlonlhus  mcls  me  cssc  ausurum  arbltrarcr?  quae 
nudler  sceleratum  ac  perniciosum  civcm   intcrficcre  non 


PRO  T.  ANNIO  MILONE  ORATIO  80  —  85.         259 

auderet,  si  penculuin  non  tinierct?  proposita  invidia, 
morte,  poena  qui  nihilo  segnius  rcm  publicam  dcfendit, 
is  vir  vere  putandusest;  populi  grati  est  praemiis  adficere 
bene  meritos  de  re  publica  civis,  viri  fortis  ne  suppliciis 
quidem  moveri  ut  fortiter  fecisse  paeniteat.  quam  ob  S3 
rem  uteretur  eadem  confessione  T.  Annius,  qua  Ahala, 
qua  Nasica,  qua  Opimius,  qua  Marius,  qua  nosmet  ipsi, 
et,  si  grata  res  publica  esset,  laetaretur;  si  ingrata,  tamen 
in  gravi  fortuna  conscientia  sua  niterctur. 

Scd  Imius  beneficii  gratiam,  iudices,  fortuna  populi 
Romani  et  vestra  felicitas  et  di  immortales  sibi  deberi 
putant;  nec  vero  quisquam  aliter  arbitrari  potest,  nisi  qui 
nuUam  vim  esse  ducit  numenve  divinum,  quem  ncque 
imperii  nostri  magnitudo  neque  sol  ille  nec  caeli  signo- 
rumque  motus  nec  vicissitudines  rerum  atque  ordines 
movent  neque,  id  quod  maximum  est,  maiorum  sapien- 
tia,  qui  sacra,  qui  caerimonias,  qui  auspicia  et  ipsi  san- 
ctissime  coluerunt  et  nobis,  suis  posteris,  prodiderunt.  est,  ^J 
est  profecto  illa  vis,  neque  in  his  corporibus  atque  in 
hac  imbecillitate  nostra  inest  quiddam  quod  vigeat  et 
sentiat,  et  non  inest  in  hoc  tanto  naturae  tam  praeclaro 
motu;  nisi  forte  idcirco  non  putant,  quia  non  apparet 
nec  cernitur,  proinde  quasi  nostram  ipsam  mentem,  qua 
sapimus,  qua  providemus,  qua  haec  ipsa  agimus  ac  dici- 
mus,  videre  aut  plane  qualis  aut  ubi  sit  sentire  possimus. 
ea  vis  igitur  ipsa,  quae  saepe  incredibilis  huic  urbi  feli- 
citates  atque  opes  attulit,  illam  perniciem  exstinxit  ac 
sustulit,  cui  primum  mentem  iniecit,  ut  vi  inritare  ferro- 
que  lacessere  fortissimum  virum  audcret  vincereturque 
ab  co,  quem  si  vicisset,  habiturus  esset  impunitatem  et 
lieentiam  sempiternam.  non  est  humano  consilio,  nc  85 
mediocri  quidem,  iudiccs,  deorum  immortalium  cura  res 
illa  perfccta:  rcligiones  me  hcrcule  ipsae,  quae  iUam  be- 
luam  cadcre  viderunt,  commosse  se  vidcntur  et  ius  in 
illo  suum  retinuisse.  vos  enim  iam,  Albani  tumTili  atque 
luci,  vos,  inquam,  imploro  atque  obtestor,  vosque,  Alba- 
norum  obrutae  arae,  sacrorum  populi  Ivomani  sociae  et 
aequales,  quas  ille  pracceps  amentia  caesis  prostratisque 
sanctissimis  lucis  substructionum  insanis  molibus  oppres- 
serat;  vestrae  tum  [arae],   vestrae.  rehgiones  viguerunt, 

17* 


2G0  M.  TULLTI  CICERONIS 

vestra  vis  valult,  quam  illc  omni  scelere  pollucrat;  tuquc 
ex  tuo  cdito  monte,  Latiarls  sancte  Iuj)pitcr,  cuius  illc 
lacus,  ncmora  fiulsque  sacpe  omni  ncfarlo  stupro  et  sce- 
lcre  macularat,  allquando  ad  cum  pocnlendum  oculos 
aperuisti:    vobis   illae,   vobis   vestro   in  conspectu  serac, 

8G  sed  iustae  tamen  et  debitae  poenae  solutae  sunt:  nisi 
forte  hoc  etlam  casu  factum  eese  diccmus,  ut  ante  ipsum 
sacrarium  Bonac  dcac,  quod  est  in  fundo  T.  Sergii  Galli, 
in  prlmis  honesti  et  ornati  adulesccntis,  ante  ipsam,  in- 
quam,  Bonam  deam,  cum  proellum  commisisset,  primum 
illud  vohius  acciperet,  quo  taeterrimam  mortem  obiret, 
ut  non  absolutus   iudiclo  illo  ncfario  vidcretur,   scd   ad 

32  lianc  insigncm  pocnam  reservatus.  nec  vero  non  eadem 
ira  dcorum  lianc  eius  satellitibus  iniecit  amcntiam,  ut 
slne  imaginibus,  sine  cantu  atque  ludis,  sine  exsequiis, 
sine  lamentis,  sine  laudationlbus,  sine  funcre,  oblitus 
cruore  ct  luto,  spollatus  illius  suprcmi  dici  celcbritate, 
cui  cedcre  inimlci  ctlam  solent,  ambureretur  ablcctus. 
non  fuisse  credo  fas  clarissimorum  vlrorum  formas  illi 
taeterrimo  parricidae  aliquid  decoris  adferre,  ncque  ullo 
in   loco  potius  mortcm  elus  laccrari   quam   in   quo  vita 

87  csset  damnata.  dura,  me  dius  fidius,  mihi  lam  Fortuna 
popuH  Komani  et  crudcHs  videbatur,  quae  tot  annos 
illum  in  hanc  rcm  publicam  insultare  pateretur:  pol- 
luerat  stupro  sanctissimas  religiones,  senatus  gravissima 
dccrcta  pcrfregcrat,  pccunia  se  a  iudlclbus  palam  re- 
dcmcrat,  vcxarat  in  tribunatu  senatum,  omnium  ordiuum 
consensu  pro  sahite  rei  pubhcae  gesta  rescldcrat,  mc 
patrla  expulcrat,  bona  dlripucrat,  domum  incenderat, 
hbcros,  conlugcm  meam  vexarat,  Cn.  Pompeio  ncfiirlum 
bcUum  indlxcrat,  maglstratuum  privatorumque  cacdls 
cfteccrat,  donuun  mci  fratris  inccndcrat,  vastarat  Etru- 
riam,  mukos  scdlbus  ac  fortunis  eieccrat;  instabat,  ur- 
gcbat;  capere  eius  amentlam  clvitas,  Itaha,  provinciae, 
regna  non  poterant;  incidcbantur  iam  domi  lcges,  quac 
nos  scrvls  nostrls  addlccrcnt;  nlhll  erat  culusquam,  (piod 
quldcm  illc  adamasset,   (juod  non   hoc  anuo  suuni   fore 

«8  putaret:  obstabat  eius  cogitatioiiibus  nemo  praeter  IVIilo- 
nem;  illum  ij)sum,  qui  obstare  poterat,  novo  rcditu  in 
gratlam  quasi   devinctum   arbitrabatur;   Cacsaris   poten- 


PllO  T.  ANNIO  MILONE  ORATIO  8G— 91.         261 

tiaiu  K^uam  essc  (llccbat;   bonorum  animos  in   nico  casu 
contempscrat:   Milo   unus   urgcbat.     Iiic   di   immortales,  33 
ut  supra  dixi,  mcntem  illi  pcrdito  ac  furioso  dcdcrunt, 
ut  huic  faccret  insidias:  alltcr  pcrirc  pcstis  illa  non  po- 
tuit;    numquam   illum   rcs    publica   suo   iure   csset   ulta. 
senatus,  crcdo,  praetorem  cum  circumscripsisset :  ne  cum 
solcbat  quidem  id  facere,   in  privato  eodem  hoc  aliquid 
profcccrat.      an   consulcs    in    praetore   cocrcendo    fortes  89 
fuisscnt?  primum  Milonc  occiso  habuissct  suos  consulcs; 
dciudc  quis  in  co  practorc  consul  fortls  essct,  pcr  qucm 
tribunum  virtutem  consularem  crudelissimc  vexatam  esse 
meminisset?  oppressisset  omnla,  possideret,  tenerct;  lege 
nova  [quae  est  invcnta  apud  eum  cum  reliquis  lcgibus 
Clodlanls,]  servos  nostros  libertos  suos  fecissct;  postremo, 
nisi  cuni  di  immortalcs  in  eam  mcutcm  impulissent,  ut 
homo  cfFcminatus  fortissimum  virum  conarctur  occidcrc, 
hodlc  rem  publicam  nullam  haberetis.     an  ille  praetor,  yo 
ille  vero  consul,  si  modo  haec  tcmpla  atque  ipsa  moenia 
stare  eo  vivo  tam  diu  ct  consulatum  eius  exspcctare  po- 
tuisscnt,   illc  dcnique  vivus  mali  nihil  feclsset,  qui  mor- 
tuus  uno  ex  suis  satellitibus  [Sex.  Clodio]  duce  curiam 
inccndcrit?  quo  quid  miserius,   quid  acerbius,  quid  lu- 
ctuosius  vidlmus?  templum  sanctitatis,  amplitudlnis,  men- 
tls,  consilii  publici,  caput  urbis,  aram  sociorum,  portum 
omnium  gcntium ,    scdem  ab  universo  populo  concessam 
uni  ordini,  inflammari,  exscindi,  funestari,  ncque  id  ficri 
a   multitudine    imperita,    quamquam   esset    miserum  id 
ipsum,  sed  ab  uno?   qui  cum  tantum  ausus  sit  ustor  pro 
mortuo,   quld  slgnifcr  pro  vivo  non  essct  ausus?   in  cu- 
riam    potissimum   abiccit,    ut  eam   mortuus    incenderet, 
quam   vivus   everterat.     et  sunt  qui  de  via  Appia  que-  9» 
rantur,   taccant   de   curia!   ct  qui  ab  co  spirante   forum 
putent    potuisse   defcndi,    cuius    non    rcstiterit   cadaveri 
curia!    cxcitate,   cxcitate  ipsum,   si  potestis,   a  mortuis: 
frangetls  impetum  vivi,  cuius  vix  sustinctis  furias  inse- 
pulti?    nisi   vero    sustinuistis   eos,    qui   cum    facibus   ad 
curiam  cucurrerunt,  cum  falcibus  ad  Castoris,  cum  gla- 
dlis   toto   foro   volltarunt.      cacdl   vidistis   populum   Ro- 
manum,    contioncm    gladlls    dlsturbari,    cum    audiretur 
sllcntio   M.   Caclius,   trlbunus   plcbis,   vir   et   in   rc   pu- 


2G2  M.  TULLIl  CICKIIONIS 

])lica  fortisslinus  ct  in  siiscepta  causa  firmissimus  et  bo- 
norum  vo.luntati  et  auctoritati  scnatus  dedltus  et  in  hac 
jMIlonls  slve  Invldla  slve  fortuna  slngularl  dlvina  et  in- 
crediblll  fidc. 
'■>^  Sed  iani  satls  multa  de  causa,  extra  causam  etlam 
nlmis  fortasse  multa.  quid  restat  nisi  ut  orem  obtester- 
([uc  vos,  ludlccs,  ut  eam  mlserlcordiam  trlbuatis  fortis- 
slnio  viro,  quam  I])se  non  Implorat,  ego  ctiam  repugnantc 
Iioc  et  Imploro  et  cxposco?  nolltc,  si  In  nostro  omnlum 
fletu  nullam  lacrimam  aspcxistls  Milonls,  si  voltum  sem- 
pcr  eundcm,  si  vocem,  si  orationem  stabllem  ac  non 
nmtatam  vldetis,  hoc  mlnus  ei  parcere:  haud  scio  an 
multo  slt  etiam  adluvandus  mams:  etenlm  si  in  2:ladla- 
torlis  pugnls  et  infimi  gcnerls  homlnum  condiclone  atque 
fortuna  timidos  atque  suppHces  et  ut  vivere  liceat  obse- 
crantis  etiam  odlsse  solemus,  fortis  atque  animosos  et 
se  acrlter  ipsos  mortl  ofFerentis  servare  cuplmus,  eorum- 
que  nos  magls  mlscret,  Cjul  nostram  mlscrlcordlam  non 
requlrunt,  quam  qul  illam  efflagltant,  quanto  hoc  magls 

93  in  fortisslmis  clvibus  facere  debemus?  mc  quidem,  iu- 
dlces,  exanimant  et  interimunt  hae  voces  jMIlonls,  quas 
audlo  adsldue  et  qulbus  intersum  cotidie:  'valcant,'  in- 
quit  S'aleant  civcs  mel;  sint  incolumes,  slnt  florentes, 
sint  beati;  stet  haec  urbs  pracclara  mlhique  patria  caris- 
sima,  quoquo  modo  erlt  merita  de  me;  tranqullla  re 
publica  mci  clves,  quoniam  mlhi  cum  illis  non  licet,  sine 
me  ipsi,  sed  propter  me  tamen  pcrfruantur;  ego  cedam 
atque  ablbo:  sl  mlhi  bona  re  publlca  frul  non  llcuerit, 
at  carebo  mala,  et  quam  primum  tetlgero  bene  moratam 

94  et  llberam  civltatem ,  In  ea  conqulescam.  o  frustra' 
inqult  'mlhi  susceptl  labores!  o  spes  fallaces  et  cogita- 
tiones  inanes  meae!  ego  cum  tnbunus  plebls  re  publlca 
oppressa  me  senatul  dedlsscm,  quem  cxstinctum  acce- 
peram,  equitibus  Romanis,  quorum  vlres  erant  debiles, 
bonls  viris,  qui  omnem  auctoritatcm  Clodlanis  armis 
abiecerant,  mlhi  umquam  bonorum  praesldlum  defutu- 
rum  putarem?  ego  cum  te'  —  mecum  enim  sacpisslmc 
loquitur  —  *patriae  reddidissem,  mlhi  putarem  in  patria 
non  futurum  locum?  ubi  nunc  senatus  est,  quem  secuti 
sumus?  ubi  equites  Ivomani  illi,  [1111] '   inquit   *tui?   ubi 


rUO  T.  ANNIO  MILOiNE  OKATIO  92-98.         2G3 

stiulia  niuiiicij)Ioruiii?  ubi  Italiae  voces?  iibi  deiiique 
tua  illa,  M.  Tulli,  quae  plurimis  fuit  auxilio,  vox  atque 
defeiisio?  niiliine  ea  soli,  qui  pro  te  totiens  morti  iiie 
obtuli,  iiihil  potest  opitulari?'  iiec  vero  haec,  iiidices,  ut  '^'J 
ego  nunc,  flens,  sed  hoc  eodem  loquitur  voku  quo  vi- 
detis.  negat  enim,  negat  ingratis  civibus  fecisse  se  quac 
fecerit,  tiniidis  et  omnia  circumspicientibus  pericula  iion 
negat.  plebem  et  infimam  muhitudinem,  quae  P.  Clo- 
dio  duce  fortunis  vestris  imminebat,  eam,  quo  tutior 
esset  vestra  vita,  se  fecisse  commemorat  ut  non  modo 
virtute  flecteret,  sed  etiam  tribus  suis  patrimoniis  de- 
leniret,  nec  timet  ne,  cum  plebem  muneribus  phicarit, 
vos  noii  conciliarit  ineritis  in  rem  pubhcam  singularibus. 
senatus  erga  se  benevolentiam  teniporibus  his  ipsis  saepe 
esse  perspectam,  vestras  vero  et  vestromm  ordinum  oc- 
cursationes,  studia,  sermones,  quemcumque  cursum  for- 
tmia  dederit,  se  secum  ablaturum  esse  dicit.  meminit  oe 
etiam  sibi  vocem  praeconis  modo  defuisse,  quam  mininie 
desiderarit,  popuU  vero  cunctis  sufFragiis,  quod  unum 
cupierit,  se  consulem  declaratum;  nunc  denique,  si  haec 
contra  se  sint  futura,  sibi  facinoris  suspitionem,  non  facti 
crimen  obstare.  addit  haec,  quae  certe  vera  sunt,  fortis 
et  sapientis  viros  non  tam  praemia  sequi  solere  recte 
factorum  quam  i])sa  recte  facta;  se  nihil  in  vita  nisi 
praeclarissime  fecisse,  si  quidem  nihil  sit  praestabiHus 
viro  quam  pericuhs  patriam  liberare;  beatos  esse,  quibus 
ea  res  honori  fuerit  a  suis  civibus,  iiec  tamen  eos  mise-  i>7 
ros,  qui  beneficio  civis  suos  vicerint ;  sed  tamen  ex  omni- 
bus  praemiis  virtutis,  si  esset  habenda  ratio  praemiorum, 
ampHssimum  esse  praemium  gloriam;  esse  hanc  unam, 
quae  brevitatem  vitae  posteritatis  memoria  consolaretur, 
quae  efficeret  ut  absentes  adessemus,  mortui  viveremus; 
hanc  denique  esse  cuius  gradibus  etiam  in  caelum  ho- 
mines  viderentur  ascendere.  *de  me'  inquit  ^semper  us 
populus  Komanus,  semper  omnes  gentes  loquentur,  nulhi 
umquam  obmutescet  vetustas:  quin  hoc  tempore  ipso, 
cum  omnes  a  meis  inimicis  faces  invidiae  meae  subician- 
tur,  tamen  omni  in  hominum  coetu  gratiis  agendis  et 
gratulationibus  habendis  et  omni  sermonc  celebramur.' 
omitto  Etruriac  festos  et  actos  et  institutos  dies;  cente- 


2G4  M.  TULLII  CICEROXIS 

slniji  hix  est  liaec  ab  interitu  P.  Clodii  et,  opinor,  altera: 
qua  fines  iniperii  populi  Romani  sunt,  ea  non  solum 
fama  iam  de  illo,  sed  etiam  laetitia  peragravit.  quam 
ob  rem  *ubi  corpus  hoc  sit  non'  inquit  'laboro,  quoniam 
omnibus  in   terris  et   iam  versatur  et  semper  habitabit 

3G  nominis  mei  gloria.'  haec  tu  mecum  saepe  his  absenti- 
bus,  sed  isdem  audientibus  haec  ego  tecum,  Milo:  *te 
quidem,  cum  isto  animo  es,  satis  laudare  non  possum, 
sed,  quo  est  ista  magis  divina  virtus,  eo  maiore  a  te 
dolore  divellor;  nec  vero,  si  mihi  eriperis,  rehqua  est  ilLa 
tamen  ad  consolandum  querella,  ut  eis  irasci  possim,  a 
quibus  tantum  volnus  accepero:  non  enim  inimici  mei  te 
mihi  eripient,  sed  amicissimi,  non  male  aliquando  de 
me  meriti,  sed  semper  optime.  nullum  umquam,  iudi- 
ces,  milii  tantum  dolorem  inuretis  —  etsi  quis  potest 
esse  tantus?  —  sed  ne  hunc  quidem  ipsum,  ut  obliviscar 
quanti  me  semper  feceritis:  quae  si  vos  cepit  oblivio 
aut  si  in  me  aliquid  ofFendlstis,  cur  non  id  meo  capite 
potius  luitur  quam  Milonis?  praeclare  enlm  vixero,  si 
quld  mlhi  acciderit  prius  quam  hoc  tantum  mali  videro. 

100  nunc  me  una  consolatio  sustentat,  quod  tibi,  T.  Anni, 
nullum  a  mc  amoris,  nullum  studll,  nullum  pietatis  offi- 
cium  defuit:  ego  inimicitias  potentium  pro  te  appetivi; 
ego  meum  saepe  corpus  et  vltam  obiecl  armls  inimico- 
rum  tuorum;  ego  me  plurlmis  pro  tc  supplicem  ablecl; 
bona,  fortunas  meas  ac  liberorum  meorum  in  communio- 
nem  tuorum  temporum  contuli;  hoc  denique  ipso  die,  sl 
quae  vis  est  parata,  si  quae  dlmlcatio  capitls  futura,  de- 
posco.  quld  iam  rcstat?  quld  habeo  quod  faclam  pro 
tuls  in  mc  nierltls  nlsi  ut  eam  fortunam,  quaecumque 
erit  tua,  ducam  meam?  non  recuso,  non  abnuo,  vosquc 
obsccro,  iudlces,  ut  vestra  beneficla,  quae  in  me  contu- 
listis,  aut  in  huius  salute  augeatis  aut  in  eiusdem  cxitio 
occasura  essc  vldeatls. 

j|,j  ITIs  lacrlmis  non  movetur  Milo  —  est  quodam  incre- 
dlblll  robore  animi  — :  exslllum  Ibi  esse  putat,  ubi  virtuti 
non  sit  locus;  morteni  naturae  finem  essc,  non  poenam. 
sed  hic  ea  mente,  qua  natus  est:  quid  vos,  iudices?  quo 
tandom  aninio  critls  ?  memoriam  Milonis  retinebitis, 
ipsum  cicietis?    et  erit  dignior  locus  in   tcrns  ullus  qui 


PRO  T.  ANNIO  MILONE  ORATIO  99—105.        2G5 

hanc  virtutem  excipiat  qiiam  hic,  qui  procreavit?  vos, 
vos  appello,  fortissimi  viri,  qui  multum  pro  re  publica 
sanguinem  effudistis;  vos  in  viri  et  in  civis  invicti  appello 
periculo,  centuriones,  vosque,  milites:  vobis  non  moclo 
insjiectantibus,  sed  etiam  armatis  et  huic  iudicio  praesi- 
dentibus  liaec  tanta  virtus  ex  hac  urbe  expelletur,  exter- 
minabitur,  proicietur?  o  me  miserum,  o  me  infelicem!  102 
revocare  tu  me  in  patriam,  Milo,  potuisti  per  hos,  ego 
te  in  patria  per  eosdem  retinere  non  potero?  quid  re- 
spondebo  liberis  meis,  qui  te  parentem  alterum  putant? 
quid  tibi,  Quinte  frater,  qui  nunc  abes,  consorti  mecum 
temporum  illorum?  mene  non  potuisse  Milonis  salutem 
tueri  per  eosdem,  per  quos  nostram  ille  servasset?  at  in 
qua  causa  non  potuisse?  quae  est  grata  gentibus  *  * 
non  potuisse?  eis,  qui  maxime  P.  Clodii  morte  acquie- 
runt.  quo  deprecante?  me.  quodnam  ego  concepi  tan-  103 
tum  scelus  aut  quod  in  me  tantum  facinus  admisi,  iudi- 
ces,  cum  illa  iudicia  communis  exitii  indagavi,  patefeci, 
protuli,  exstinxi?  omnes  in  me  meosque  redundant  ex 
fonte  illo  dolores.  quid  me  reducem  esse  voluistis?  an 
ut  inspectante  me  expellerentur  ei,  per  quos  essem  re- 
stitutus?  nolite,  obsecro  vos,  acerbiorem  mihi  pati  redi- 
tum  esse,  quam  fuerit  ille  ipse  discessus:  nam  qui  pos- 
sum  putare  me  restitutum  esse,  si  distrahar  ab  his,  per 
quos  restitutus  sum?  utinam  di  immortales  fecissent  —  38 
pace  tua,  patria,  dixerim:  metuo  enim  ne  scelerate  dicam 
in  te  quod  pro  Milone  dicam  pie  —  utinam  P.  Clodius 
non  modo  viveret,  sed  etiam  praetor,  consul,  dictator 
esset  potius  quam  hoc  spectaculum  viderem!  o  di  im-  i04 
mortales!  fortem  et  a  vobis,  iudices,  conservandum  vi- 
mm!  ^minime,  minime;'  inquit  'immo  vero  poenas  ille 
debitas  luerit:  nos  subeamus,  si  ita  necesse  est,  non 
debitas.'  hicine  vir  patriae  natus  usquam  nisi  in  patria 
morietur,  aut,  si  forte,  pro  patria?  huius  vos  animi 
monumenta  retinebitis,  corporis  in  Italia  nullum  scpul- 
crum  esse  patiemini?  hunc  sua  quisquam  sententia  ex 
hac  urbe  expellet,  quem  omnes  urbes  expulsum  a  vobis 
ad  se  vocabunt?  o  terram  illam  beatam,  quae  hunc  vi-  105 
rum  exceperit,   hanc  ingratam,   si  eiecerit,  miseram,  si 


26G  M.  TULLII  CICERONIS 

aniiscrit!  sed  finis  sit;  nequc  cnim  prac  lacrimis  iam 
loqui  possum,  ct  liic  sc  lacrimis  defcndi  vetat.  vos  oro 
obtcstorque,  iudices,  ut  in  sententiis  fcrcndis,  quod  sen- 
tietis,  id  audcatis.  vestram  virtutcm,  iustitiam,  fidem, 
milii  creditc,  is  maximc  probabit,  qui  in  iudicilnis  lcgcn- 
dis  o{)tinium  et  sa])ientissimum  et  fortissimum  quemque 
elegit. 


PRO  M.  MARCELLO  ORATIO  1-4.  2G7 


M.  TULLII  CICERONIS 
PRO  M.  MAKCELLO  ORATIO. 

Dlutumi  silentli,  patres  conscripti,  quo  eram  his  tcm-  1 
poribus  usus,  non  timore  aliquo,  sed  partim  dolore,  par- 
tim  verecundia  finem  hodiernus  dies  attuht,  idemque 
initium  quae  vellem  quaeque  sentirem  meo  pristino  more 
dicendi:  tantam  enim  mansuetudinem,  tam  inusitatam 
inauditamque  clementiam,  tantum  in  summa  potestate 
rerum  omnium  modum,  tam  denique  incredibilem  sapien- 
tiam  ac  paene  divinam  tacitus  praeterire  nullo  modo 
possum.  M.  enim  Marcello  vobis,  patres  conscripti,  rei-  2 
que  publicae  reddito,  non  iliius  solum,  sed  etiam  meam 
vocem  et  auctoritatem  et  vobis  et  rei  pubHcae  conserva- 
tam  ac  restitutam  puto.  dolebam  enim,  patres  conscripti, 
ct  vehementer  angebar  virum  talem,  cum  in  eadeni  causa, 
iu  qua  ego,  fuisset,  non  in  eadem  esse  fortuna,  nec  mihi 
persuadere  poteram  nec  fas  esse  ducebam  versari  me  in 
nostro  vetere  curriculo  illo  aemulo  atque  imitatore  stu- 
diorum  ac  laborum  meorum  quasi  quodam  socio  a  me  et 
comite  distracto.  ergo  et  mihi  meae  pristinae  vitae  con- 
suetudinem,  C.  Caesar,  interclusam  aperuisti  et  his  omni- 
bus  ad  bene  de  [omni]  re  pubhca  sperandum  quasi 
signum  aliquod  sustuhsti.  intellectum  est  enim  mihi  3 
quidem  in  mukis  et  maxime  in  me  ipso,  sed  paulo  ante 
[in]  omnibus,  cum  M.  Marcellum  senatui  reique  pubHcae 
concessisti,  commemoratis  praesertim  offensionibus ,  te 
auctoritatem  huius  ordinis  dignitatemque  rei  pubHcae  tuis 
vel  doloribus  vel  suspitionibus  anteferre.  iUe  quidem 
fructum  omnis  ante  actae  vitae  hodierno  die  maximum 
cepit,  cum  summo  consensu  senatus  tum  iudicio  tuo 
gravisslmo  et  maximo;  ex  quo  profecto  inteHegis  quanta 
in  dato  beneficlo  ^it  laus,  cum  in  accepto  sit  tanta  gloria. 
est  vero  fortunatus  iHe,  cuius  ex  salute  non  minor  paene  i 
ad  omnls,  quam  ad  ipsum  ventura  sit,  laetltia  pervenerlt: 


268  M.  TULLU  CICERONIS 

(]uo(l  quldem  ei  meritoatque  optimo  iure  contiglt;  quis  eiiim 
cst  illo  aut  nobilitate  aut  probitate  aut  optimarum  artium 
etudio  aut  innocentia  aut  uUo  laudis  genere  praestantior? 

2  NuUius  tantum  flumen  est  ingenii,  nullius  dicendi  aut 
scribcndi  tanta  vis,  tanta  copia,  quae  non  dicam  exornare, 
sed  enarrare,  C.  Caesar,  res  tuas  gcstas  possit.  tamen 
adfirmo  et  hoc  pace  dicam  tua,  nullam  in  Iils  esse  lau- 
dem  ampliorem  quam  eam,  quam  hodierno  die  consecu- 

5  tus  es.  soleo  saepe  ante  oculos  ponere  id(|ue  libenter 
crebris  usurpare  sermonibus,  omnis  nostrorum  imperato- 
rum,  omnis  exterarum  gentium  potentissimorumque  po- 
pulorum,  omnis  clarissimorum  regum  res  gestas  cum  tuis 
nec  contentionum  magnitudine  nec  numero  proeliorum 
nec  varietate  regionum  nec  ccleritate  conficiendi  nec 
dissimilitudine  bellorum  posse  conferri,  nec  vero  disiun- 
ctissimas  terras  citius  passibus  cuiusquam  potuisse  pera- 
grari,  quam  tuis  non  dicam  cursibus,  sed  victoriis  lustratae 

G  sunt:  (]uae  quidem  ego  nisi  ita  magna  esse  fatear,  ut  ea 
vix  cuiusquam  mcns  aut  cogitatio  capere  possit,  amens 
sim;  sed  tamen  sunt  alia  maiora.  nam  bellicas  laudes 
solent  quidam  extenuare  verbis  easque  dctrahere  ducibus, 
communicare  cum  multis,  ne  propriae  sint  imperatorum; 
et  certe  in  armis  militum  virtus,  locorum  opportunitas, 
auxilia  sociorum,  classcs,  commeatus  multum  iuvant, 
maximam  vero  partem  quasi  suo  iure  fortuna  sibi  vin- 
dicat  et  quicquid  prospere  gestum  est,   id  paene  omne 

7  ducit  suum.  at  vcro  huius  glorijie,  C.  Caesar,  iquam  es 
l)auIo  ante  adeptus,  socium  habes  neminem:  totum  hoc, 
(piantumcumquc  est,  quod  certe  maximum  esty  totum  est, 
in(|uam,  tuum.  nihil  sibi  ex  ista  laude  centurio,  nihil 
praefectus,  nihil  cohors,  nihil  turma  decerpit;  quin  etiam 
illa  ipsa  rerum  humanarum  domina,  Fortuna,  in  istius 
societatcm  gloriae  se  non  offert:  tibi  cedit,  tuam  esse 
totam  et  proprlam  fatctiu';  numquam  cnim  temeritas  cum 
eapientia  commiscetur  neque  ad  consilium  casus  admit- 

•*  titur.  domuisti  fjcntis  immanitate  barbaras,  nudtitudine 
jnnumerabilis,  locis  infinitas,  omnl  copiannn  genere  abun- 
dantis:  sed  tamcn  ea  vlclsti,  quac  et  naturam  et  condi- 
clonem  ut  vinci  pos^iiut  habebant;  nulla  est  enim  tanta 
vis  quac  non  fcrro  ct  viribus  dcbilitari  frangi(pie  possit: 


PRO  M.  MARCELLO  ORATIO  5-  12.  2G9 

animum  vincere,  iracundiam  cohibere,  victoriam  tempe- 
rare,  adversarium  nobilitate,  ingenio,  virtute  praestantem 
non  modo  extollere  iacentem,  sed  etiam  amplificare  eius 
pristinam  dignitatem,  haec  qui  facit,  non  ego  eum  cum 
summis  viris  comparo,  sed  simillimum  deo  iudico.   itaque,  9 
C.  Cacsar,   bellicae  tuae  laudes  celcbrabuntur  illae  qui- 
dcm  non  solum  nostris,  sed  paene  omnium  gentium  litte- 
ris  atque  linguis,  nec  ulla  umquam  actas  de  tuis  laudibue 
conticescet;   sed  tamen  eius  modi  res  nescio  quo  modo 
etiam  cum  leguntur,  obstrepi  clamore  militum  videntur 
et  tubarum  sono:  at  vero  cum  aliquid  clementer,  man- 
suete,   iuste,   moderate,   sapienter   factum,   in  iracundia 
praesertim,  quae  est  inimica  consilio,  et  in  victoria,  quae 
natura  insolens  et  superba  est,  audimus  aut  legimus,  quo 
studio  incendimur,  non  modo  in  gestis  rebus,  sed  etiam  in 
fictis,  ut  eos  saepe,  quos  numquam  vidimus,  diligamus! 
te  vero,  quem  praesentem  intuemur,  cuius  mentem  sen-  lo 
susque  et  os  cernimus,   ut,   quicquid  belli  fortuna  reli- 
quum  rei  publicae  fecerit,  id  esse  salvum  velis,  quibus 
laudibus  efFeremusT   quibus    studiis    prosequemur?    qua 
benevolentia  complectemur?  parietes,  me  dius  fidius,  ut 
miiii  videtur,   huius   curiae   tibi  gratias  agere   gcstiunt, 
quod  brevi  tempore  futura  sit  illa  auctoritas  in  his  maio- 
rum  suorum  et  suis  sedibus.     equidem  cum  C.  Marcelli,  4 
viri  optinii  et   commemorabili   pietatc  praediti  lacrimas 
modo  vobiscum  viderem,  omnium  Marcellorum  l  meum 
pectus  memoria  obfudit,  quibus  tu  etiam  mortuis  M.  Mar- 
cello    conservato    dignitatem    suam    reddidisti    nobilissi- 
mamque   familiam  iam   ad    paucos   redactam    pacne   ab 
interitu   vindicasti.      hunc   tu  igitur   diem  tuis   maximis  u 
et  innumerabilibus  gratulationibus  iure  antepones.     haec 
enim  res  unius   est  propria   C.  Caesaris;    ceterae  duce 
te  gestae  magnae  illae  quidem,  sed  tamen  multo  ma- 
gnoque  comitatu:    huius  autem  rei  tu  idem   es  et  dux 
et  comcs:  quae  quidem  tanta  est,  ut  tropaeis  et  monu- 
mentis  tuis  adlatura  finem  sit  aetas:  nihil  est  enim  opere 
et  manu  factum,  quod  non  [aliquando]  conficiat  et  con- 
suniat  vetustas:   at   haec  [tua   iustitia  et  lenitas  animi]  12 
florescet  cotidie  magis,  ita  ut  quantum  tuis  operibus  diu- 
turnitas   detrahet,   tantum  adferat  hiudibus;    et  ceteros 


270  M.  TULLII  CICERONIS 

qiiiclem  omnis  victorcs  bclloriim  civilium  iam  antc  aequi- 
tatc  et  miscricordia  viccras:  hodicrno  vcro  dic  tc  ipsum 
vicisti.  vcreor  ut  hoc,  quod  dicam,  pcrinde  intellegi 
possit  auditum  atquc  ipse  cogitans  sentio:  ipsam  victo- 
riam  vicisse  vidcris,  cum  ca,  quac  illa  crat  adcpta,  victis 
rcmisisti;  nam  cum  ipsius  victoriae  condicione  omnes 
victi  occidisscmus^  clementiae  tuae  iudicio  conscrvati 
sumus.  recte  igitur  unus  invictus  es,  a  quo  etiam  ipsius 
victoriae  condicio  visque  devicta  est. 

''^  Atquc  hoc  C.  Cacsaris  iudicium,  patres  conscripti, 
quam  late  patcat  attcndite:  omncs  cnim,  qui  ad  illa  arma 
fato  sumus  ncscio  quo  rci  publicae  misero  funcstoque 
compulsi,  etsi  aliqua  culpa  tenemur  erroris  humani,  sce- 
lere  certe  libcrati  sumus.  nam  cum  M.  Marccllum  de- 
prccantibus  vobis  rci  publicae  conservavit,  me  et  mihi  et 
itcm  rci  publicac,  nullo  dcprecantc,  rcliquos  amplissimos 
viros  et  sibi  ipsos  et  patriae  rcddidit,  quorum  et  frc- 
quentiam  et  dignitatem  hoc  ipso  in  consessu  vidctis,  non 
illc  liostis  induxit  in  curiam ,  scd  iudicavit  a  plcrisque 
iguorationc  potius  et  falso  atque  inani  mctu  quam  cupi- 

M  ditate  aut  crudchtate  bcllum  csse  susccptum:  quo  qui- 
dem  in  bello  semper  de  pace  audiendum  putavi  sempcr- 
quc  dohii  non  modo  pacem,  sed  etiam  orationcm  civium 
l^accm  flagitantium  rcpudiari;  neque  cnim  ego  illa  nec 
idla  umquam  secutus  sum  arma  civiha  scmpcrque  mca 
consilia  pacis  ct  togae  socia,  non  belli  atquc  armorum 
fucrunt.  hominem  sum  sccutus  2^1'ivato  con«iho,  nou  '^tK^ 
publico,  tantumquc  apud  me  grati  auimi  fidchs  memoria 
valuit,  ut  nuha  non  modo  cu})iditatc,  scd  ne  spe  quidcm 
prudcns  ct  scicus  tamquam  ad  intcritum  rucrem  volun- 

15  tarium.  quod  quidcm  mcum  consilium  minime  obscurum 
fuit;  nam  ct  in  hoc  ordlue  integra  re  nudta  de  pacc  dixi 
et  in  ipso  bello  eadem  etiam  cum  ca})itls  mci  periculo 
scnsi.  ex  quo  ncmo  iam  crit  tam  iniustus  cxistimator 
rcrum  qui  dubitct  quac  Cacsaris  de  bclk)  voluntas  fucrlt, 
cum  |)acis  auctorcs  conservandos  statim  censucrit ,  cete- 
ris  fuerit  iratlor.  at(}uc  id  mlnus  mlrum  lortassc  tum, 
cum  csset  inccrtus  cxitus  ct  ancc})s  fortuua  bclli:  qui 
voro  victor  pacis  auctores  diligit,  is  profccto  dcclarat  se 

10  nialuisse  non  dlniicare  quani  vincerc.     at(}uc  huius  qui- 


PRO  M.  MARCELLO  ORATIO  13  —  20  271 

dem  rci  M.  Marcello  sum  testis;  nostri  enim  sensus  ut 
in  pace  semper,  sic  tum  etiam,in  bello  congruebant: 
quotiens  ego  eum  et  quanto  cum  dolore  vidi,  cum  inso- 
lentiam  certorum  hominum  tum  etiam  ipsius  victoriae 
ferocitatem  extimescentem!  quo  gratior  tua  liberalitas, 
C.  Caesar,  nobis,  qui  illa  vidimus,  debet  esse;  non  enim 
iam  causae  sunt  inter  se,  sed  victoriae  comparandae. 
vidimus  tuam  victoriam  proeliorum  exitu  terminatam:  n 
gladium  vagina  vacuum  in  urbe  non  vidimus.  quos  ami- 
simus  civis,  eos  Martis  vis  perculit,  non  ira  victoriae,  ut 
dubitare  debeat  nemo  quin  multos,  si  fieri  posset,  C. 
Caesar  ab  inferis  excitaret,  quoniam  ex  eadenl  acie  con- 
servat  quos  potest.  alterius  vero  partis  nihil  amplius 
dicam  quam,  id  quod  omnes  verebamur,  nimis  iracundam 
futuram  fuisse  victoriam.  quidam  enim  non  modo  ar~  i8 
matis,  sed  interdum  etiam  otiosis  minabantur,  nec  quid 
quis(|ue  sensisset,  sed  ubi  fuisset  cogitandum  esse  dice- 
bant;  ut  mihi  quidem  videanMr^  immortales,  etiam  si 
poenas  a  populo  Itomano  ob  aliquod  delictum  expetive- 
runt,  qui  civile  bellum  tantum  et  tam  luctuosum  excita- 
verunt,  vel  placati  iam  vel  satiati  aliquando  omnem  spem 
salutis  ad  clementiam  victoris  et  sapientiam  contulisse. 

Qua  re  gaude  tuo  isto  tam  excellenti  bono,  et  fruere  i9 
cum  fortuna  et  gloria  tum  etiani  natura  et  moribus  tuis; 
ex  quo  quidem  maximus  est  fructus  iucunditasque  sa- 
pienti.  cetera  cum  tua  recordabere,  etsi  persaepe  virtuti, 
tamen  plerumque  fehcitati  tuae  gratulabere:  de  nobis, 
quos  in  re  publica  tecum  simul  esse  vohiisti,  quotiens 
cogitabis,  totiens  de  maximis  tuis  beneficiis,  totiens  de 
incrcdibili  Hberahtate,  totiens  de  singulari  saj)ientia  tua 
cogitabis:  quae  non  modo  summa  bona,  sed  nimirum 
audebo  vel  sola  dicere:  tantus  est  enim  splendor  in  laude 
vera,  tanta  in  magnitudine  animi  et  consilii  dignitas,  ut 
haec  a  virtute  donata,  cetera  a  fortuna  commodata  esse 
videantur.  noh  is^itur  in  conservandis  bonis  viris  defeti-  20 
gari,  non  cupiditate  praesertim  ahqua  aut  pravitate  hipsis, 
sed  opinione  officii  stuha  fortasse,  certe  non  improba,  et 
specie  quadam  rei  pubhcae;  non  enim  tua  ulla  culpa  est, 
sl  te  ahqui  timuerunt,  contraque  sumnia  laus,  quod  mi- 
nimc  timcndum  fuisse  senserunt. 


272  M.  TULLII  CICERONIS 

7  Xunc  venlo  ad   n;ravissimam  querellam   et   atrocissl 
"1  -      .  .  .,  .  .     . 

mam  suspitionem  tuam,   quae  non  tibi  ipsi  magis  quam 

cum  omnibus  civibus,  tum  maxime  nobis,  qui  a  te  con- 
servati  sumus,  providenda  est:  quam  etsi  spero  falsam 
csse,  tamen  numquam  extenuabo  verbis.  tua  enim  cautio 
nostra  cautio  est,  ut  si  in  alterutro  peccandum  sit,  malim 
videri  nlmis  timldus  quam  parum  prudens.  sed  quisnam 
est  iste  tam  demens?  de  tuisne?  —  tametsi  qui  magis 
sunt  tul  quam  qulbus  tu  salutem  insperantibus  reddi- 
distl?  —  an  ex  lioc  numero,  qui  una  tecum  fuerunt?  non 
est  credibilis  tantus  In  ullo  furor,  ut  quo  duce  omnia 
summa  sit  adeptus,  huius  vitam  non  anteponat  suae.  an 
sl  nlliil  tui  cogltant  sceleris,  cavendum  est  ne  quld  ini- 
mlcl?  qul?  omnes  enim,  qui  fuerunt,  aut  sua  pertlnacla 
vltam  amlserunt  aut  tua  misericordla  retlnuerunt,  ut  aut 
nulli  superslnt  de  inlmlcis  aut  qui  fuenuit  slnt   amlcis- 

22  simi.  sed  tamen  cum  in  anlmis  hominum  tantae  latebrae 
sint  et  tanti  recessus,  augeamus  sane  suspltionem  tuam: 
slmul  enlm  augeblmus~dnigentiam.  nam  quls  est  omnium 
tam  ignarus  rerum,  tam  mdis  in  re  publica,  tam  nihil 
umquam  nec  de  sua  nec  de  communi  sahite  cogitans  qui 
non  intellegat  tua  salute  contineri  suam  et  ex  unius  tua 
vlta  pendere  omnium?  equldcm  de  te  dies  noctisque,  ut 
debeo,  cogitans  casus  dumtaxat  humanos  et  Incertos 
cventus  valctudinls  et  naturae  communls  fragilltatem  ex- 
tlmesco,  doleoque,  cum  res  publlca  immortalis  esse  de- 

23  beat,   eam  in  unlus  mortalls  anima  conslstere.     si  vero 
""'atl  numanos  casus  incertosque  motus  valetudlnls  scelerls 

etlani  accedlt  Insldlaiiimque  consenslo,  quem  deum,  sl 
cupiat,  possc  opltulaii  rel  publlcae  credamus? 

8  Omnla  sunt  excitanda  tibi,  C.  Caesar,  uni,  quae 
iacere  sentis,  belH  ipsius  impetu,  quod  necesse  fuit,  per- 
culsa  atquc  prostratn:  constitucnda  ludicla,  revocanda 
fides,  comprlmendac  hbldincs,  propnganda  suboles,  omnia, 
quae  dllapsa  iam  diffluxcrunt ,   severis  lcgibus  vincicnda 

24  sunt.  non  fuit  rccusandum  In  tanto  clvill  bcho,  tanto 
animorum  ardore  et  armorum,  quin  quassata  res  jmbllcn, 
quicumquc  bclh  evcntus  fulssct,  muUa  pcrdcrct  ct  orna- 
mcnta  dignltatis  ct  pracsldia  stabilitatis  suac,  muhaque 
uterquc   dux  faceret  armatus,   quae   idcm   togatus  ficri 


PRO  M.  MAHCELLO  ORATIO  21—28.  273 

prohibuisset:  quae  quidem  tibi  nunc  omnia  belli,  volnera 

sananda   sunt,    quil)us   praetcr    te   nemo  mederi  potest. 

itaque  illam  tuam  praeclarissimam  et  sapientissimam  vo-  25 

cem  iuvitus  audivi:   *satis  diu  vel  naturae  vixi  vel  glo- 

riac'     satis,  si  ita  vis,  fortasse  naturae,  addo  etiam,  si 

placct,  gloriae:  at,  quod  maximum  est,  patriae  certe  pa- 

rum.     qua  re  omitte  istam,  quaeso,  doctorum  hominum 

in  contemnenda  morte  prudentiam:   noli  nostro  periculo 

esse  sapiens.     saepe  enim  venit  ad  auris  meas,  te  idem 

istud  nimis  crebro  diccre  tibi  satis  te  vixisse.    credo,  sed 

tum  id  audirem,  si  tibi  soli  viveres  aut  si  tibi  etiam  soli 

natus  esscs:   omnium   salutem   civium   cunctamque   rem 

publicam  rcs  tuae  gestae  complexae  sunt;   tantum  abes 

a  perfectione  maximorum  operum,   ut  fundamenta  non- 

dum  quae  cogitas  ieccris:  hic  tu  modum  vitae  tuae  non 

salute  rci  pubUcacT^secTaequitate  animi  definies?  quid,  si 

istud  ne  gloriae  tuae  quidem  satis  est?  cuius  te  esse  avi- 

dissimum,  quamvis  sis  sapiens,  non  negabis.     parumne  2g 

igitur,    inquies,    magna    relinquemus?    immo   vero   aliis 

quamvis  multis  satis,  tibi  uni  parum;  quicquid  est  enim, 

quamvis  amplum  sit,  id  est  parum  tum,  cum  est  aHquid 

ampHus.    quod  si  rerum  tuarum  inmiortalium,  C.  Caesar, 

hic  exitus  futurus  fuit,  ut  devictis  adversariis  rem  publi- 

cam  in  eo  statu  relinquercs,  in  quo  nunc  est,  vide,  quaeso, 

ne  tua  divina  vn^tus  admirationis  plus  sit  habitura  quam 

gloriae;  si  quidcm  gloria  est  iulusrris  ac  pervagata  ma- 

gnorum  vel  in  suos  vel  in  patriam  vel  in  omne  genus 

hominum  fama  meritorum.     haec  igitur  tibi  reliqua  pars  ^ 

est;   hic  restat  actus,   in   hoc  elaborandum  est,   ut  rem 

pubHcam   constituas^^  eaque  tu  in   primis   summa   tran- 

quilhtate  et  otio  perfruare:  tum  te,  si  voles,  cum  et  pa- 

triae   quod  debcs   solvcris  et  naturam   ipsam   expleveris 

satietate  vivendi,  satTs  diu  vixisse  dicito.     quid  est  enim 

[omnino]  hoc  ipsum  diu,  in  quo  est  aliquid  extremum? 

quod  cum  venit,  omnis  voluptas  praeterita  pro  nihilo  est, 

quia  postea  nulhi  est  futura.     quamquam  iste  tuus  ani- 

mus  numquam  his  angustiis,  quas  natura  nobis  ad  viven- 

dum  dedit,  contentus  fuit,   semper  immortalitatis  amore 

flagravit.    nec  vero  haec  tua  vita  ducenda  est,  quae  cor-  28 

pore  et  spiritu  continetur:  illa,  inquam,  illa  vita  est  tua, 

Cicpronis  vol.   V.  18 


274  M.  TULLII  CICERONIS 

(juae  vigcblt  mcmoria  pacculorum  omiiium,  quam  postc- 
ritas  alct,  quam  ipsa  actcniitas  scmpcr  tucbitur.  huic 
tu  iuscrvias,  huic  tc  ostcutcs  oportct,  quae  quidcm  quac 
mirctur  iaui  pridcui  multa  habct;  nunc  ctiam  quac  laudet 
-T?xs|)ectat.  obstupescent  posteri  certe  imperia,  provincias, 
Ivhcuum,  Occanum,  Nilum,  pugnas  innumcrabilis,  incrc- 
dibihs  ^ictorias,  monimcnta,  muucra,  triumphos  audicntes 

29  et  legcntcs  tuos :  scd  nisi  haec  urbs  stabilita  tuis  consiliis 
ct  institutis  crit,  vairabitur  modo  tuum  nomcn  lono-e 
atquc  latc,  scdcm  stabilcm  et  domiciHum  certum  non 
habcbit.  crit  inter  cos  etiam,  qui  nasccntur,  sicut  intcr 
nos  fuit,  magna  disscnsio,  cum  alii  laudibus  ad  caclum 
res  tuas  gestas  cfFerent,  alii  fortasse  aliquid  requirent, 
idquc  vel  maxinunn,  nisi  belli  civilis  incendium  salute 
patriae  rcstiuxcris,  ut  illud  fati  fuisse  vidcatur,  hoc  con- 
silii.  scrvi  igitur  cis  ctiam  iudicibus,  qui  muhis  post 
saecuhs  dc  tc  iudicabunt  et  quidcm  haud  scio  an  incor- 
ruptius  quam  nos;  nam  et  sine  amore  ct  sine  cupiditatc 

oO  et  rursus  sine  odio  ct  sine  invidia  iudicabunt.  id  autem 
ctiam  si  tum  ad  tc,  ut  quidam  falso  putant,  non  pcrtine- 
bit,  nunc  ccrte  })crtinct  csse  tc  talcm,  ut  tuas  laudes  ob- 
scuratiu'a  nulhi  umquam  sit  oblivio. 

10  Diversae  voluntates  civium  fuerunt  distractaeque  sen- 
tentiae;  non  enhn  consihis  solum  et  studiis,  sed  armis 
etiam  et  castris  dissidcbamus;  erat  cnim  obscuritas  quac- 
dam,  erat  certamen  inter  chirissimos  duccs;  muhi  dubi- 
tabant   quid   optinuun   csset,   muhi   quid   sibi   expcdirct, 

31  nudti  quid  deccret,  non  nulli  etiam  quid  liccrct.  per- 
functa  res  pubHca  cst  hoc  misero  fatalique  bcllo:  vicit 
is,  qui  non  fortuua  iufianunarct  odium  suum,  sed  boni- 
tate  Icnirct;  ncquc  onuiis,  (luibus  iratus  essct,  eosdcm 
[ctiam]  cxsilio  aut  morte  dignos  iudicaret;  arma  ab  aliis 
posita,  ab  aliis  erej)ta  sunt :  ingratus  est  iniustusque  civis, 
(|ui  aruiorum  ])cri('uk)  libcratus  animum  tamcn  rctinct 
armatum,  ut  ctiam  illc  mclior  sit,  (pii  iu  acic  cccidit,  qui 
in  causa  auimam  profudit;  quae  cnim  pcrtiuacia  quibus- 

32  dam,  cadcm  aliis  constantia  videri  potcst:  scd  iam  onmis 
fracta  dissensio  est  armis,  cxstincta  ac^juitatc  victoris: 
rcstat  ut  onmcs  unum  vclint,  qui  modo  habcnt  ali(juid 
nou  sohim  sa[)icntiac,    scd   ctiaui  sanitatis.     nisi  tc,    C 


PRO  M.  MARCELLO  ORATIO  29  -  34.  275 

Caesar,  salvo  et  in  ista  sententia,  qua  cum  antea  tum 
hodie  vel  maxime  usus  es,  manente  salvi  esse  non  pos- 
sumus.  qua  re  omnes  te,  qui  haec  salva  esse  vohimus, 
et  hortamur  et  obsecramus,  ut  vitae  tuae  et  saluti  con- 
sulas,  omnesque  tibi,  ut  pro  ahis  etiam  loquar  quod  de 
me  ipse  sentio,  quoniam  subesse  ahquid  putas  quod  ca- 
vendum  sit,  non  modo  excubias  et  custodias,  scd  etiam 
laterum  "nostrorum  oppositus  et  corporum  poIHcemur. 

Sed  ut,   unde  est  orsa,   in  eodem  terminetur  oratio,  H 

33 

maximas  tibi  omnes  gratias  agimus,  C.  Caesar,  maiores 
etiam  habemus:  nam  omnes  idem  sentiunt,  quod  ex 
omnium  2^i'ccibus  et  lacrimis  sentire  potuisti;  sed  quia 
non  cst  omnibus  stantibus  necesse  dicere,  a  me  certe  dici 
volunt,  cui  necesse  est  quodam  modo,  et  quod  fieri  decet 
M.  Marcello  a  te  huic  ordini  populoque  Romano  et  rei 
publicae  reddito,  fieri  id  intellego;  nam  laetari  omnis  non 
de  unius  sohim,  sed  de  comnmni  omnium  salute  sentio; 
quod  autem  summae  benevolentiae  est,  quae  mea  erga  31 
illum  omnibus  semper  nota  fuit,  ut  vix  C.  Marcello, 
optimo  et  amantissimo  fratri,  praeter  eum  quidem  cede- 
rem  nemini,  cum  id  sollicitudine ,  cura,  labore  tam  diu 
praestiterim,  quam  diu  est  de  illius  sahite  dubitatum,  certe 
hoc  tempore  magnis  curis,  molestiis,  doloribus  liberatus 
praestare  debeo.  itaque,  C.  Caesar,  sic  tibi  gratias  ago, 
ut  omnibus  me  rebus  a  te  non  conservato  solum,  sed  etiam 
ornato,  tamen  ad  tua  in  me  unum  innumerabilia  merita, 
quod  fieri  iam  posse  non  arbitrabar,  maximus  hoc  tuo 
facto  cumulus  accesserit. 


216  M.  TULLII  CICERONIS 


M.  TULLII  CICERONIS 
PRO  Q.  LIGARIO  ORATIO. 

1  Novum  crimcn,  C  Cacsar,  et  ante  Imnc  diem  non 
auditum  propinquus  meus  ad  te  Q.  Tubero  detulit,  Q. 
Ligarium  in  Africa  fuisse,  idque  C.  Pansa,  praestanti  vir 
ingenio,  fretus  fortasse  familiaritate  ea,  quae  est  ei  tecum, 
ausus  est  confiteri:  itaque  quo  me  vertam  nescio.  para- 
tus  enim  vcneram,  cum  tu  id  neque  per  te  scircs  ncque 
audire  aliunde  potuisses,  ut  ignoratione  tua  ad  hominis 
miseri  salutem  abuterer;  sed  quoniam  diligentia  inimici 
invcstigatum  est  quod  latebat,  confitcndum  cst,  opinor, 
pracscrtim  cum  meus  necessarius  Pansa  fecerit,  ut  id 
integrum  iam  non  esset,  omissaque  controversia  oninis 
oratio  ad  misericordiam  tuam  conferenda  est,  qua  plurimi 
sunt  conservati,   cum  a  te  non  libcrationcm  culpae,   sed 

•j  errati  veniam  impctravisscnt.  habes  igitur,  Tubero,  quod 
est  accusatori  maximc  optandum,  confitentem  reum,  sed 
tamen  hoc  confitcntem,  se  in  ca  parte  fuisse,  qua  te,  qua 
virum  omni  laude  dignum,  patrem  tuum.  itaque  prius 
de  vestro  delicto  confiteamini  necesse  est,  quam  Ligarii 
ullam  culpam  reprehcndatis. 

Q.  enim  Ligarius,  cum  esset  nulla  belli  suspitio,  lega- 
tus  in  Africam  [cum]  C.  Considio  profcctus  est,  qua  in 
legatione  et  civibus  et  sociis  ita  se  probavit,  ut  decedens 
Considlus  provincia  satis  facere  hominibus  non  posset, 
si  quemquam  alium  provinciae  praefecissct.  itaque  Li- 
garius,  cum  diu  recusans  niliil  profecisset,  provinciam 
accepit  invitus;  cui  sic  praefuit  in  pace,  ut  et  civibus  et 

3  sociis  gratissima  esset  eius  integritas  ac  fides.  bcllum 
subito  exarsit,  quod  qui  crant  in  Africa  ante  audicrunt 
gcri  quam  parari:  quo  audito  partim  cuplditate  inconsi- 
derata,  {^artlm  caeco  quodam  tiniore  j)rimo  salutis,  post 
etiam  studii  sui  quacrebant  aliquem  ducem,  cum  Liga- 
rius  donuun  spectans,   ad  suos  rcdirc   cupiens,   nullo  se 


PRO  Q.  LKiARIO  ORATIO  1  —  7.  277 

iinpllciirl  negotlo  piiss^us  est.  Intcrini  P.  Attius  Varus, 
qui  praetor  Africani  obtlnucrat,  Uticam  venit:  ad  eum 
statim  concursum  cst;  atquc  ille  non  mediocri  cupiditate 
adrlpult  impcrium,  si  illud  imj^erlum  esse  potuit,  quod 
ad  privatum  clamore  multitudinis  Imperitae,  nullo  })ublico 
consilio  deferebatur.  itaque  Llgarius,  qui  omne  tale  ne-  4 
gotium  cuperet  eiFugere,  paulum  adventu  Vari  conquie- 
vit.  adhuc,  C.  Caesar,  Q.  Ligarius  omni  culpa  vacat:  2 
domo  est  egressus  non  modo  nulluni  ad  bellura,  sed  ne 
ad  minimam  quidem  suspitionem  belli;  legatus  in  pace 
profectus  est;  in  provincia  pacatissima  ita  se  gessit,  ut 
ei  pacem  esse  expediret.  profectio  certe  animum  tuum 
non  debet  ofFendere:  num  igitur  remansio?  multo  minus; 
nam  j^rofectio  voluntatem  habuit  non  turpem,  remansio 
necessitatem  etiam  honestam.  ergo  haec  duo  tempora 
carent  crimine:  unum,  cmii  est  legatus  profectus,  alte- 
rum,  cum  ecfiagitatus  a  provincia  praepositus  Africae 
est.  tertium  tempus  est,  quod  post  adventum  Vari  in  .^ 
Africa  restitit,  quod  si  est  criminosum,  necessitatis  cri- 
raen  est,  non  voluntatis.  an  illc,  si  potuisset  ullo  modo 
evadere,  Uticae  quam  Romae,  cum  P.  Attio  quara  cum 
concordissimis  fratribus,  cum  alienis  esse  quam  cum  suis 
maluisset?  cum  ipsa  legatlo  plcna  desiderii  ac  sollicitu- 
dinis  fuisset  proptcr  incrcdibilem  quendam  fratrum  amo- 
rem,  Iiic  aequo  animo  esse  potuit  belli  discidio  distractus 
a  fratribus? 

NuIIum  igitur   habcs,    Caesar,   adhuc  in  Q.  Llgario  ^ 
sijxnum  alienae  a  te   voluntatis;   cuius  ejxo  causara  ani- 
madverte,  quaeso,  qua  fide  defendam:  prodo  meam.     o 
cleraentiara  admirabllem  atque  omniura  laude,  praedica- 
tione,  litteris  raonumentisque  decorandam!  cum  M.  Ci- 
cero  apud  te  defendit  alium  in  ea  voluntate  non  fuisse, 
in  qua  se  ipsum  confitctur  fuisse,  nec  tuas  tacitas  cogi- 
tationes  extimescit  ncc  quid  tibi  de  alio  audienti  de  se 
ipso  occurrat  reforraidat.      vide  quara  non  reformidem;  3 
vide  quanta  lux  liberalitatis  et  sapientiae  tuae  milii  apud 
te   dicenti   oboriatur:   quantum   potero  voce   contendam, 
ut  [hoc]  populus  Romanus  exaudiat:  suscepto  bello,  Cae-  7 
sar,  gesto  etiam  ex  parte  magna,   nulla  vi  coactus,  iu- 
dicio  ac  voluntatc  ad  ca  arma  profectus  sum,  quae  erant 


278  M.  'rLLLU  CICEROXIS 

sumpta  coiitra  tc.  apud  quem  igltur  hoc  dico?  nempe 
apud  cum,  qui,  cum  hoc  sciret,  tamen  me,  ante  quam 
vidit,  rei  pubHcae  reddidit;  qui  ad  me  ex  Aegy])to  litte- 
ras  misit,  ut  cssem  idcm  qui  fuisscm;  qui,  cum  ipse  im- 
perator  in  toto  impcno  popuK  liomani  unus  esset,  esse 
me  ahcrum  passus  est;  a  quo  hoc  ipso  C.  Pansa  mihi 
hunc  nuntium  jDcrferentc  concessos  fascis  laureatos  tenui, 
quoad  tencndos  putavi;  qui  mihi  tum  dcnique  se  salutcm 
putavit  reddere,   si  cam  nulhs  spoliatam  ornamentis  de- 

8  disset.  vide,  quacso,  Tuhcro,  ut,  qui  dc  mco  facto  non 
dubitcm,  de  Ligarii  non  audcam  confiteri.  atque  haec 
proj^terea  de  me  dixi,  ut  mihi  Tubero,  cum  de  se  eadem 
dicercm,  ignosccrct ;  cuius  cgo  industriac  gloriaequc  faveo 
vel  proptcr  propinquam  cognationem,  vel  quod  eius  in- 
genio  studiisquc  delector,  vel  quod  hmdcm  adulesccntis 
propinqui  cxistimo  etiam  ad  meum  ahqucm  fructum  re- 

9  dundare.  sed  hoc  quacro:  quis  putat  esse  crimcn  fuisse 
in  Africa?  nempe  is,  qui  et  ipse  in  cadcm  Africa  esse 
voluit  et  prohibitum  se  a  Ligario  qucritur,  ct  certe  con- 
tra  ipsum  Caesarem  est  congressus  armatus.  quid  enim 
tuus  ille,  Tubero,  destrictus  in  acie  Pharsahca  gladius 
agebat?  cuius  hitus  ille  mucro  petebat?  qui  sensus  erat 
armorum  tuorum?  quae  tua  mens?  oculi?  manus?  ardor 
animi?  quid  cupicbas?  quid  optabas?  nimis  urgeo;  com- 
moveri   videtur  adulescens;    ad  me    rcvertar:   isdem   in 

4  armis  fui.  quid  autem  aliud  egimus,  Tubero,  nisi  ut 
quod  hic  potest  nos  possemus?  quorum  igitur  impuuitas, 
Cacsar,  tuae  clcmcntiae  hxus  est,  eorum  ipsorum  ad  cru- 
dchtatem  te  acuit  oratio.  atque  in  hac  causa  non  nihil 
equidcm,  Tubero,  ctiam  tuam,  scd  muho  magis  patris 
tui  prudcntiam  desidcro,  quod  liomo  cum  ingenio  tum 
etiam  doctrina  exccllcns  gcnus  hoc  causae  quod  esset 
non  viderit;  nam  si  vidisset,  quovis  profccto  quam  isto 
modo  a  te  a":i  maluissct:  arijjuis  fatcntem.  non  est  satis: 
accusas  eum,  qui  causam  habct  aut,  ut  ego  dico,  melio- 

11  rcm  quam  tu  aut,  ut  tu  vis,  j)arcm.  liacc  admirabilia, 
sed  })rodigii  similc  cst,  quod  dicam:  non  habct  cam  vini 
ista  accusatio,  ut  (J.  Ligarius  condcmuctur,  scd  ut  nccc- 
tur.  hoc  cgit  civis  Romanus  ante  te  ncmo:  externi  isti 
mores,   usquc  ad   saiiguinem  incitari  [solcnt]  odio,   aut 


PRO  Q.  JJGAKIO  OllATlO  8  —  15.  279 

levium  Graecoruin  aut  iiiiniaiiiuui  barbaroruni.  nani 
quid  agis  aliud?  Koniae  ne  sit?  ut  domo  careat?  ne  cum 
optimls  fratribus,  ne  cuni  lioc  T.  Broccho,  avunculo,  ne 
cum  eius  filio,  consobrino  suo,  ne  nobiscum  vivat?  ne  sit 
in  patria?  num  est?  num  potest  magis  carere  his  omni- 
bus  quam  caret?  Italia  j^rohibetur,  exsulat.  non  tu  ergo 
eum  patria  privare,  qua  caret,  sed  vita  vis.  at  istud  ne  12 
apud  eum  quidem  dictatorem,  qui  omnis  quos  oderat 
morte  muhabat,  quisquam  egit  isto  modo:  ipsc  iubebat 
occidi  nullo  postuhmte,  praemiis  ctiam  invitabat;  quae 
tamen  crudchtas  ab  lioc  codem  ah^piot  annis  post,  quem 
tu  nunc  crudelem  esse  vis,  vindicata  est.  'ego  vero  5 
istud  non  postulo'  inquies.  ita  me  lierculc  existimo,  Tu- 
bero.  novi  enim  te,  novi  patrcm,  novi  domum  nomcn- 
que  vestrum;  studia  generis  ac  familiac  vcstrae  vlrtutis, 
humanitatis,  doctrinae,  plurimarum  artium  atque  optima- 
rum  nota  mihi  sunt.  itaque  certo  scio  vos  non  petere  13 
sanguinem,  sed  parum  attenditis:  res  enim  eo  spectat,  ut 
ea  poena,  in  qua  adhuc  Q.  Ligarius  est,  non  videamini 
esse  contenti.  quae  est  igitur  alia  praeter  mortem?  si 
cnim  est  in  exsilio,  sicuti  est,  quid  ampHus  postulatis? 
an,  ne  ignoscatur?  hoc  vero  multo  acerbius  nudtoque  est 
durius :  quod  nos  [domi]  petimus  precibus,  Lacrimis,  strati 
ad  pedes,  non  tam  nostrae  causae  fidentes  quam  huius 
humanitati,  id  ne  impetremus  oppugnabis,  et  in  nostrum 
fletum  inrumpes,  et  nos  iacentis  ad  pedes  supplicum 
voce  prohibebis?  si,  cum  hoc  domi  facer<imus,  quod  et  u 
feclmus  et,  ut  spero,  non  frustra  fecinms,  tu  repente  in- 
rulsses  et  chimare  coepisses  *C.  Cacsar,  cavc  ignoscas, 
cave  te  fratrum  pro  fratris  salute  obsecrantium  misereat,' 
nonne  omuem  humanitatem  exuisses?  quanto  hoc  durius, 
quod  nos  domi  petimus,  id  te  in  foro  oppugnare  et  in 
tali  miseria  mukorum  perfuglum  mlsericordiae  tollere? 
dicam  phme,  Caesar,  quod  sentio:  si  in  [hac]  tanta  tua  15 
fortuna  lenitas  tanta  non  esset,  quam  tu  per  te,  pcr  te, 
Inquam,  obtines  —  intellego  quid  loquar  — ,  acerblssimo 
luctu  redundaret  ista  victoria:  quam  muhi  enim  essent 
de  victoribus  qui  te  crudelem  esse  vellcnt,  cum  etiam 
de  victis  repcriantur!  quam  muki  qui  cum  a  tc  ignosci 
nemini  vcllcnt,  Impcdircnt  clcmcntiam  tuam,  cum  etiam 


280  M    TUI.L1I  ClCEROiMS 

Iii,  quihiis  i})sc  ignovisti,   noliiit  tc  esse  in  alios  miseri- 

i(j  cordem!  quod  si  probare  Caesari  possemus  in  Africa 
Ligarium  omnino  non  fuisse,  sl  honesto  et  misericordi 
mendacio  saluti  civi  calamitoso  esse  vellemus,  tamen 
hominis  non  csset,  in  tanto  discrimine  et  pcriculo  civis 
refellere  et  redarguere  nostrum  mendacium,  et,  si  esset 
ahcuius,  eius  certe  non  esset,  qui  in  eadem  causa  e? 
fortuna  fuisset;  sed  tamen  aliud  est  errare  Caesarem 
nolle,  aHud  nolle  misereri:  tunc  diceres:  'Caesar,  cave 
credas:  fuit  in  Africa,  tulit  arma  contra  te.'  nunc  quid 
dicis?  *cave  ignoscas.'  haec  nec  hominis  nec  ad  homi- 
nem  vox  est:  qua  qui  apud  te,  C.  Caesar,  utitur,  suam 
citius  abiciet  humanitatem  quam  extorquebit  tuam. 

^^  Ac  primus  aditus  et  postuLatio  Tuberonis  haec,  ut  opinor, 
fuit,  velle  se  de  Q.  Ligarii  scelerc  dicere.  non  dubito  quin 
admiratus  sis,  vel  quod  de  nullo  alio  [quisquam],  vel  quod 
is,  qui  in  eadem  causa  fuisset,  vel  quidnam  novi  [sceleris] 
adferret.  scehis  tu  illud  vocas,  Tubero?  cur?  isto  enim 
nominc  ilhi  adhuc  causa  caruit:  alii  errorem  appeUant, 
ahi  timorem;  qui  durius,  spem,  cupiditatem,  odium,  per- 
tinaciam;  qui  gravissime,  temeritatem:  scehis  praeter  te 
adhuc  nemo.  ac  mihi  quidem,  si  proprium  et  verum 
nomen  nostri  mah  quaeritur,  fatahs  quacdam  cahamitas 
incidisse  vidctur  et  improvidas  hominum  mentis  occu- 
pavisse,   ut  nemo  mirari  debeat  humana  consiHa  divina 

18  necessitate  esse  superata.  hccat  esse  miseros:  quam- 
quam  hoc  victore  esse  non  possumus.  sed  non  loquor 
de  nobis:  de  ilhs  loquor,  qui  occidcrunt.  fuerint  cuj^idi, 
fucrint  irati,  fuerint  pcrtinaces:  sceleris  vero  criminc, 
furoris,  parricidii  liccat  Cn.  Pompeio  mortuo,  hceat  mul- 
tis  ahis  carere.  quando  hoc  quisquam  cx  te,  Caesar, 
audivit,  aut  tua  quid  ahud  arma  vohierunt  nisi  a  te  con- 
tumcham  pro})ulsarc?  quid  egit  tuus  invictus  cxercitus, 
nisi  ut  suum  ius  tuerctur  et  dignitatcm  tuam?  quid?  tu, 
cum  pacem  esse  cuiiicbas,  idnc  agebas,  ut  tibi  cum  scc- 

loleratis,  an  ut  cum  bonis  civibus  conveniret?  mihi  vero, 

Caesar,  tua  in  me  maxima  menta  tanta  certe  non  vide- 

rentur,  si  me  ut  scelcratum  a  tc  conservatum  putarem. 

quo   modo   autcm  tu  de  re  j)ublica  bene  meritus  esses, 

cum    tot    sceleratos    incolumi    dii>nitatc   esse    voluisses? 

o 


PRO  Q.  LIGARIO  ORATIO  IG  — 22  281 

secessloncm  tu  illam  exl^timavisti,  Caesar,  inltio,  non 
bellum,  neque  hostile  oclium,  secl  civile  discitlium,  utris- 
que  cupicntlbus  rem  publlcam  salvam,  sed  partim  con- 
siliis,  partim  studiis  a  communi  utilitate  aberrantibus. 
principum  dlgnitas  erat  paene  par,  non  par  fortasse  eo- 
rum,  qui  sequebantur;  causa  tum  dubia,  quod  erat  ali- 
quid  in  utraque  parte,  quod  probari  posset;  nunc  melior 
ea  iudicanda  est,  quam  etiam  di  adluverunt;  cognita 
vero  clementla  tua  quls  non  eam  victoriam  probet,  in 
qua  occiderlt  nemo  nlsi  armatus? 

Sed,  ut  omittam  communem  causam,  veniamus  ad  J 
nostram,  utrum  tanclem  exlstimas  facilius  fuisse,  Tu- 
bero,  Ligarium  ex  Africa  exire  an  vos  in  Africam  non 
venire?  ^poteramusne,'  inquies,  'cum  senatus  censuisset?' 
si  me  consulis,  nullo  modo.  sed  tamen  Ligarium  sena- 
tus  idem  legaverat;  atque  ille  eo  tempore  paruit,  cum 
parere  senatui  necesse  erat;  vos  tunc  paruistis,  cum  pa- 
ruit  nemo,  qui  noluit.  reprehendo  igitur?  minlme  vero; 
neque  enim  licuit  aliter  vestro  generi,  nomini,  famlHae, 
disclplinae:  sed  hoc  non  conceclo,  ut,  quibus  rebus  glo- 
riemini  in  vobis,  easdem  in  ahis  reprehendatis.  Tubero-  -^i 
nis  sors  coniecta  est  ex  senatus  consulto,  cum  ipse  non 
adesset,  morbo  etiam  impediretur:  statuerat  excusare. 
haec  ego  novi  propter  omnis  necessltudlnes,  quae  mlhi 
sunt  cum  L.  Tuberone:  domi  una  eruditl,  mlhtiae  con- 
tubernales,  post  adfines,  in  omni  denlque  vita  famlHares; 
magnum  etiam  vincukmi,  quod  isdem  studlis  semper  usi 
sumus.  scio  igitur  Tuberonem  clomi  manere  voluisse: 
sed  ita  quidam  agebat,  ita  rei  publicae  sanctissimum 
nomen  opponebat,  ut,  etlam  si  ahter  sentlret,  verborum 
tamen  ipsorum  pondus  sustinere  non  posset.  cessit  au-  ^'j 
ctoritati  amphssimi  viri  vel  potlus  paruit:  una  est  pro- 
fectus  cum  eis,  quorum  erat  una  causa;  tardius  iter 
fecit;  itac[ue  in  Afrlcam  venit  iam  occupatam.  hinc  in 
Ligarium  crimen  oritur  vel  ira  potius:  nam  si  crinien 
est  [illum]  voluisse,  non  minus  magnum  est  vos  Afri- 
cam,  arcem  omnium  provinclarum,  natam  ad  bellum 
contra  hauc  urbem  gerundum,  obtinere  voluisse  quam 
ahquem  se  makiisse.  atque  is  tamen  akquis  Ligarius 
non  fiiit:  Yarus  imperium  sc  habere  dicebat;  fascls  certe 


282  M.  TULLII  CICERONIS 

23  lia})el)at.  sed  qiioquo  modo  se  illud  liabet,  haec  querella, 
Tuhero,  vestra  quid  valet?  'recepti  iu  provinciam  non 
sumus.'     quid,  si  essetis?  Caesarine  eam  tradituri  fuistis 

8  an  contra  Caesarem  retenturi?  vide  quid  licentiae,  Cae- 
sar,  nobis  tua  liberalitas  det  vel  jiotius  audaciae:  si  re- 
sponderit  Tubero,  Africam,  quo  senatus  eum  sorsque 
miserat,  tibi  patrem  suum  traditurum  fuisse,  non  dubi- 
tabo  apud  ipsum  te,  cuius  id  eum  facere  interfuit,  gra- 
vissimis  verbis  eius  consilium  reprehendere.     non  cnim, 

24  si  tibi  ea  res  grata  fuisset,  csset  etiam  probata.  sed 
iam  hoc  totum  omitto,  non  tam  ne  ofFendam  tuas  patien- 
tissimas  auris,  quam  ne  Tubero  quod  numquam  cogitavit 
facturus  fuisse  videatur.  veniebatis  igitur  in  Africam, 
provinciam  unam  ex  omnibus  huic  victoriae  maxime  in- 
festam,  in  qua  erat  rex  potentissimus  inimicus  huic 
causac,  aliena  voluntas,  conventus  firmi  atque  magni. 
quaero:  quid  facturi  fuistis?  quamquam  quid  facturi 
fueritis  dubitem,  cum  videam  quid  feceritis?  prohibiti 
estis    in    provincia    vestra    ])edem    ponere    et   prohibiti 

25  summa  iniuria.  quo  modo  id  tulistis?  acceptae  iniuriae 
querellam  ad  quem  detulistis?  nempe  ad  eum,  cuius 
auctoritatem  secuti  in  societatem  bclli  vcneratis.  quod 
si  Caesaris  causa  in  provinciam  veniebatis,  ad  eum  pro- 
fecto  exclusi  provincia  venissetis:  venistis  ad  Pompeium. 
quae  est  ergo  apud  Cacsarem  querella,  cum  eum  ac- 
cusetis,  a  quo  queramini  prohibitos  esse  vos  contra  Cae- 
sarem  gerere  bellum?  atque  in  hoc  quidem  vel  cum 
mendacio,  si  voltis,  gloriemini  per  me  licet,  vos  j^rovin- 
ciani  fuisse  Caesari  tradituros.  etiam  si  a  Varo  et  a 
quibusdam  aliis  prohibiti  estis,  ego  tamen  confiteor  cul- 
pam  esse  Ligarii,  qui  vos  tantae  laudis  occasione  jn-iva- 

Jj.  verit.  sed  vide,  quaeso,  Caesar,  constantiam  ornatissimi 
,  viri  [Tuberonis],  quam  ego,  quamvis  i])se  ])robarcm,  ut 
])rob(),  tamen  non  conunemorarem ,  nisi  a  te  cognovls- 
sem  in  ])rimis  eam  virtutem  solere  laudari.  quac  fuit 
igitur  uuKiuam  in  ullo  homine  tanta  constantia?  con- 
stantiam  dico?  ncscio  an  melius  })atientiam  j^ossim  di- 
cere.  quotus  cnim  istud  ({uisque  fecisset,  ut,  a  (]uibus 
l^artibus  in  dissensione  clvlli  non  csset  rece])tus,  esset 
etlain    (miiu    crudelltate    reicctus,    ad   eos   ipsos   rediret? 


2G 


PRO  Q.  LIGARIO  ORATIO  23-30.  283 

magni  cmusdam  animi  atque  eius  viri  est,  quem  de 
suscepta  causa  propositaque  sententia  nulla  contumelia, 
nulla  vis,  nulluni  periculum  possit  depellere.  ut  enim  27 
cetera  paria  Tuberoni  cum  Varo  fuissent,  honos,  nobili- 
tas,  splendor,  ingenium,  quae  nequaquam  fuerunt,  1k)C 
certe  praecipuum  Tuberonis,  quod  iusto  cum  imperio  ex 
senatus  consulto  in  provinciam  suam  venerat.  hinc  pro- 
hibitus  non  ad  Caesarem,  ne  iratus,  non  domum,  ne 
iners,  non  in  aliquam  regionem,  ne  condemnare  causam 
illam,  quam  secutus  erat,  videretur;  in  Macedoniam  ad 
Cn.  Pompeii  castra  venit,  in  eani  ipsam  causam,  a  qua 
erat  reiectus  iniuria.  quid?  cum  ista  res  nihil  commo-  28 
visset  eius  animum,  ad  quem  veneratis,  languidiore, 
credo,  studio  in  causa  fuistis;  tantum  modo  in  praesidiis 
eratis,  animi  vero  a  causa  abhorrebant;  an,  ut  fit  in  civi- 
libus  bellis,  **  nec  in  vobis  magis  quam  in  reliquis; 
omnes  enim  vincendi  studio  tenebamur.  pacis  equidem 
semper  auctor  fui,  sed  tum  sero;  erat  enim  amentis, 
cum  aciem  videres,  pacem  cogitare.  omnes,  inquam, 
vincere  volcbamus;  tu  certe  praccipue,  qui  in  eum  locum 
veneras,  ubi  tibi  esset  pcreundum,  nisi  vicisses;  quam- 
quam,  ut  nunc  se  res  habet,  non  dubito  quin  hanc  salu- 
tem  anteponas  illi  victoriae.  haec  ego  non  diccrem,  10 
Tubero,  si  aut  vos  constantiae  vestrae  aut  Caesarem  ^'^ 
beneficii  sui  paeniteret.  nunc  quaero  utrum  vestras  in- 
iurias  an  rei  publicae  persequamini :  si  rei  publicae,  quid 
de  vestra  in  illa  causa  perseverantia  respondebitis?  si 
vestras,  videte  ne  erretis,  qui  Caesarem  vestris  inimicis 
iratum  fore  putetis,  cum  ignoverit  suis. 

Itaque  num  tibi  videor  in  causa  Ligarii  esse  occu- 
patus?  num  de  eius  facto  dicere?  quicquid  dixi,  ad  unam 
sumniam  referri  volo  vel  humanitatis  vel  clementiae  vel 
misericordiae  tuae.  causas,  Caesar,  egi  multas  equidem  30 
tecum,  dum  tc  in  foro  tcnuit  ratio  honorum  tuorum,  certe 
numquam  hoc  modo;  *ignoscite,  iudices;  erravit,.  lapsus 
est,  non  putavit;  si  umquam  posthac'  ad  parentem  sic 
agi  solet,  ad  iudices;  *non  fecit,  non  cogitavit;  falsi 
testes,  fictum  crimen.'  dic  te,  Caesar,  de  facto  Ligarii 
iudicem  esse;  quibus  in  praesidiis  fuerit  quaere;  taceo, 
ne  haec  quidem  conligo,  quae  fortasse  valerent  etiam 
apud  iudicem;  'legatus  ante  bellum  profectus,  relictus 
in  pace,  bello  oppressus,  in  eo  ipso  non  acerbus,  iam 
est  totus  animo  ac  studio  tuus.'  ad  iudicem  sic,  scd 
ego  apud  parentem  loquor:   *erravit,  temere  fecit,  pae- 


2«4  M.  TTLLII  CICERONIS 

iiitet;  ad  clemcntiam  tuam  coiifugio,  delicti  veniam  pcto, 
ut  iLHioscatur  oro.'     si  nemo  impetravit,  adroganter:   si 

31  plurimi,  tu  idem  fer  opem,  qui  s})cm  dedisti.  an  eperandi 
Ligario  causa  non  sit,  cum  milii  ajnid  tc  locus  sit  etiam 
pro  altero  deprecandi?  quamquam  nec  in  liac  oratione 
spes  est  posita  causae  nec  in  eorum  studiis,  qui  a  te  pro 

11  Ligario  petunt,  tui  necessarii.  vidi  enim  et  cognovi 
quid  maxime  spectares,  cum  pro  alicuius  salute  multi 
laborarent:  causas  apud  te  rogantium  gratiosiores  esse 
quam  voltus,  neque  te  spectare  quam  tuus  esset  neces- 
sarius  is,  qui  te  oraret,  sed  quam  illius,  pro  quo  labo- 
raret.  itaque  tribuis  tu  quidem  tuis  ita  multa,  ut  milii 
beatiores  illi  videantur  interdum,  qui  tua  liberalitate 
fruuntur,  quam  tu  ipse,  qui  illis  tam  multa  concedas;  sed 
video  tamen  apud  te  causas,  ut  dixi,  valere  plus  quam 
])reces,  ab  eisque  te  moveri  maxime,  quorum  iustissimum 
videas  dolorem  in  petendo. 

;>-'  In  Q.  Ligario  conservando  multis  tu  quidem  gratum 
facies  necessariis  tuis,  sed  hoc,  quaeso,  considera,  quod 
soles:  possum  fortissimos  viros,  Sabinos,  tibi  probatissi- 
mos,  totumque  agrum  Sabinum,  florem  Italiae  ac  robur 
rei  publicae,  proponere;  nosti  optimos  homines:  animad- 
verte  horum  omnium  maestitiam  et  dolorem;  huius  T. 
Brocclii,    de   quo    non   dubito   quid   existimes,   lacrimas 

33  squaloremque  ipsiiis  et  filii  vidcs.  quid  de  fratribivs  di- 
cam?  noli,  Cacsar,  putare  de  unius  capite  nos  agerc: 
aut  tres  tibi  Ligarii  retinendi  in  civitate  sunt  aut  tres  ex 
civitate  extcrminandi;  [nam]  quodvis  exsilium  his  est 
optatius  quam  patria,  quani  domus,  quam  di  penates, 
luio  illo  exsulante.  si  fraterne,  si  pie,  si  cum  dolore 
faciunt,  moveant  te  horum  lacrimae,  moveat  j^ietas,  mo- 
veat  germanitas;  valeat  tua  vox  illa,  quae  vicit:  te  enim 
dicere  audicbanuis  nos  onuiis  adversarios  putare,  nisi  qui 
nobiscum  essent;  te  omnis,  ([ui  contra  te  non  essent, 
tuos.  vidcsne  igitur  lumc  s])lcnd()rcm  omuium ,  hanc 
Hrocchorum  donuuu,  hunc  L.  iNIarclum,  C.  Cacsetium, 
L.  Corfidlum,  hos  oumis  equites  Komanos,  qui  adsunt 
veste  nuitata,  non  solum  notos  tibi,  veruui  etiam  j^roba- 
tos  viros,  qui  tccum  fucruut?  atquc  his  irasccbanuir,  hos 
re(iuirebaums,  his  non  nulli  (^tiaui  minabauuu'.  conscrva 
igitur  tuis  suos,  ut,  queui  ad  moduui  cctera,  (juae  dicta 

jj  suut  a  tc,  sic  hoc  verissiuuuu  rc])criatur.  quod  si  })cui- 
tus  j)crs])icere  jiosses  coucordiam  Ligarlorum,  onmis  fra- 
tres  tecum  iudicares  fuisse.  an  potest  quis(]uam  dubitarc 


PKO  Q.  LIGARIO  ORATIO  31—38.  285 

quln,   si  (i.  Llgarius   in  Italia  csse  potuissct,   in  cadem 

sentcntia  fucrit  futurus,  in  qua  fratrcs  fucrunt?  quis  cst 

qui  horum  conscnsum  conspirantem  ct  pacnc  conflatum 

in  liac  propc  acqualitate  fratcrna  [non]  noverit,  qui  hoc 

non   scntiat,    quidvis   prius  futurum  fuisse,   quam  ut  hi 

fratrcs  diversas  scntcntias  fortunasque  scquercntur?   vo- 

luntate  igitur  omnes  tecum  fucrunt:  tempestatc  abreptus 

est  unus,  qui  si  consilio  id  fccissct,  csset  eorum  similis, 

quos  tu  tamcn  salvos  esse  voluisti.     sed  ierit  ad  bellum,  35 

dissenserit  non  a  tc  solum,  verum  etiam  a  fratribus:   hi 

te   orant  tul.     equidcm,   cum   tuis  omuibus  ncgotiis  in- 

tcrcssem,    memoria    teneo   qualis   T.   Ligarius   quaestor 

urbanus  fucrit  crga  te  et  dignitatcm  tuam.     sed  parum 

est  me  hoc  mcminisse:  spero  etiam  tc,  qui  oblivisci  nihil 

solcs  nisi  iniurias,  quoniam  hoc  est  animi,  quoniam  etiam 

ingenii   tui,   te   ahquid   de   huius   illo   quaestorio  officio, 

etiam  de  aliis  quibusdam  quacstoribus  rcminisccntem  re- 

cordari.     hic  igitur  T.  Ligarius,  qui  tum  nihil  egit  aliud  36 

—  neque   enim  haec  divinabat  —  nisi  ut  tui  cum  stu- 

diosum   et  bonum  virum  iudicarcs,   nunc   a  te  supplex 

fratris  salutem  petit:   quam  huius  admonitus  officio  cum 

utrisque  his  dedcris,  tris  fratres  optimos  ct  integerrimos 

uon   sohmi  sibi   ipsos  ncque  his  tot  talibus  viris  neque 

nobis  neccssariis  tuis,   scd  etiam  rei  publicae  condona- 

vcris.     fac  igitur,  quod  de  homine  nobilissimo  et  claris-  37 

simo  fccisti  nupcr  in  curia,  nunc  idem  in  foro  de  optimis 

et   huic    omni   frcqucntiae    probatissimis    fratribus.      ut 

conccssisti  illum  senatui,  sic  da  hunc  populo,  cuius  vo- 

luntatem  carissimam  scmper  habuisti,  et,  si  ille  dies  tibi 

gloriosissimus,    populo   Komano    gratissimus    fuit,    noli, 

obsecro,  dubitare,  C.  Caesar,  similem  illi  gloriae  laudem 

qiuim  saepissime  quaerere.    nihil  est  tam  populare  quam 

bonitas,  nulla  de  virtutibus  tuis  plurimis  nec  admirabilior 

nec  gratior  misericordia  est.    homines  cnim  ad  deos  nulla  38 

re   propius   acccdunt  quam    salutem    hominibus    dando; 

nihil  habct  nec  fortuna  tua  maius  quam  ut  possis,   nec 

natura    melius   quam   ut   vcHs   servare    quam  plurimos. 

longiorcm  orationem  causa  forsitan  postulet,   tua   ccrte 

natura  brcviorcm.     qua  re  cum  utiHus  esse   arbitrer  te 

ipsum  quam  me  aut  quemquam  loqui  tecum,  finem  iam 

faciam:  tantum  te  admonebo,  si  illi  absenti  salutem  de- 

deris,  praesentibus  his  omnibus  te  daturum. 


286  M.  TULLII  CICERONIS 


M.  TULLII  CICERONIS 
PKO  REGE  DEIOTARO  AD  C.  CAESAREM 

ORATIO. 

1  Cum  in  omnibus  causis  gravioribus,  C.  Caesar,  initio 
dicendi  commoveri  soleam  vehementius,  quam  videtur 
vel  usus  vel  aetas  mea  postulare,  tum  in  hac  causa  ita 
me  multa  perturbant,  ut,  quantum  mea  fides  studii  mihi 
adferat  ad  salutem  regis  Deiotari  defendendam,  tantum 
facukatis  timor  detrahat.  primum  dico  pro  capite  for- 
tunisque  regis,  quod  ipsum,  etsi  non  iniquum  est  in  tuo 
dum  taxat  periculo,  tamen  cst  ita  inusitatum,  regem 
reum  capitis  esse,  ut   ante  hoc  temj^us  non  sit  auditum; 

2  deinde  eum  regem,  quem  orrfare  antea  cuncto  cum  senatu 
solebam  pro  perpetuis  eius  in  nostram  rem  publicam 
meritis,  nunc  contra  atrocissimum  crimen  cogor  dcfen- 
dere.  accedit  ut  accusatorum  aherius  crudelitate,  ahe- 
rius  indignitate  conturber:  crudclem  Castorem,  ne  dicam 
sceleratum  et  impium,  qui  nepos  avum  in  capitis  discri- 
men  adduxerit  adulescentiaeque  suae  terrorem  intulerit 
ei,  cuius  senectutem  tueri  et  tegere  dcbebat,  commen- 
dationemque  ineuntis  aetatis  ab  impietate  et  scelere  du- 
xerit;  avi  servum  corruptum  praemiis  ad  accusandum 
dominum    impulcrit,    a    legatorum    pedibus    abduxerit. 

3  fugitivi  autem  domlnum  accusantis  et  dominum  absen- 
tem  et  dominum  amicissimum  nostrae  rei  pubHcae  cum 
os  videbam,  cum  verba  audiebam,  non  tam  adflictam 
regiam  condicioncm  dolebam  quam  de  fortunis  commu- 
nibus  extimescebam.  nam  cum  more  maiorum  de  servo 
in  dominum  ne  tormentis  quidcm  quaeri  liceat,  in  qua 
quacstione  dolor  eUcere  veram  voccm  possit  etiam  ab 
invito,  exortus  est  servus  qui,  quem  in  eculeo  aj)pellare 

^  non  posset,  eum  accuset  solutus.  perturbat  me,  C.  Cac- 
sar,  etiam  illud  intcrdum,  quod  tamen  cum  te  penitus 
recognovi,  timere  dcsino:   re  cnim  inicpuim  est,  sed  tua 


PRO  REGE  DEIOTARO  ORATIO  1-8.  287 

sapientia  fit  aequlssimum:  nam  diccrc  apud  eum  de  fa- 
cinore,  contra  cuius  vitam  consilium  facinoris  inisse 
arguare,  cum  pcr  se  ipsum  consideres,  grave  est;  nemo 
enim  fere  est  qui  sui  periculi  iudex  non  sibi  se  aequio- 
rem  quam  reo  pracbcat:  sed  tua,  C.  Caesar,  praestans 
singularisque  natura  hunc  mihi  metum  minuit.  non  cnim 
tam  timeo  quid  lu  de  rege  Deiotaro,  quam  intellego 
quid  de  te  ceteros  velis  iudicare.  moveor  etiam  loci  5 
ipsius  insolentia,  quod  tantam  causam,  quanta  nulla  um- 
quam  in  disccptatione  versata  est,  dico  intra  [domcsticos] 
parietes,  dico  extra  conventum  et  eam  frequentiam,  in 
qua  oratorum  studia  niti  solent:  in  tuis  oculis,  in  tuo 
ore  voltuque  acquiesco,  te  unum  intueor,  ad  te  unum 
omnis  mea  spectat  oratio :  quae  mihi  ad  spem  obtinendae 
veritatis  gravissima  sunt,  ad  motum  animi  et  ad  omnem 
impetum  dicendi  contentionemque  leviora:  hanc  enim,  r, 
C.  Caesar,  causam  si  in  foro  dicerem  eodem  audiente  et 
disceptante  te,  quantam  mihi  alacritatem  populi  Romani 
concursus  adferret!  quis  enim  civis  ei  regi  non  faveret, 
cuius  onmem  aetatem  in  populi  Homani  bellis  consum- 
j)tam  esse  meminisset?  spectarcm  curiara,  intuerer  forum, 
caelum  denique  testarer  ipsum.  sic,  cum  et  deorum 
immortalium  et  populi  Komani  et  senatus  beneficia  in 
regem  Deiotarum  rccordarer,  nullo  modo  mihi  deesse 
posset  oratio.  quae  quoniam  angustiora  parietes  faciunt  7 
actioque  maximae  causae  debihtatur  loco,  tuum  est,  Cae- 
sar,  qui  pro  multis  saepc  dixisti,  quid  mihi  nunc  animi 
sit,  ad  te  ipsum  referre,  quo  facihus  cum  aequitas  tua 
tum  audiendi  diligcntia  minuat  hanc  perturbationem 
meam. 

Scd  ante  quam  de  accusatione  ipsa  dico,  de  accusa- 
torum  spe  pauca  dlcam;  qui  cum  videantur  nec  ingcnio 
nec  usu  atque  exercitatione  rerum  valere,  tamen  ad  hanc 
causam  non  sine  ahqua  spe  et  cogitatione  venerunt. 
iratum  te  reo^i  Deiotaro  fuisse  non  erant  nescii;  adfe-  ^ 
ctum  illum  quibusdam  incommodis  et  detrimcntis  propter 
ofFensionem  anlmi  tui  meminerant,  [teque  cum  huic  ira- 
tum,  tum  sibi  amicum  esse  cognoverant,]  cumque  apud 
ipsura  te  de  tuo  periculo  dicerent,  fore  putabant  ut  in 
exulcerato  animo  facile  fictum  crimen  insideret.     quam 


288  M.  TULLII  CICERONIS 

ol)  rcm  lioe  nos  priiimm  mctu,  Cacsar,  per  fidcm  et  eoii- 
staiitiam  ct  clementiam  tuam  libera,  ne  rcsidcre  in  tc 
ullam  partem  iracundiae  suspicemur.  per  dcxteram  istam 
te  oro,  quam  regi  Deiotaro  hospes  hospiti  porrexisti, 
istam,  inquam,  dexteram  non  tam  in  bellis  neque  in 
procliis  quam  in  promissis  et  fide  firmiorem.  tu  illius 
domum  inire,  tu  vetus  hospitium  renovare  voluisti;  te 
eius  di  penates  acceperunt,  te  amicum  et  placatum  Deio- 

it  tari  regis  arae  focique  viderunt.  cum  facile  orari,  Cae- 
sar,  tum  semel  exorari  soles.  nemo  umquam  te  placavit 
inimicus,  qui  ullas  resedisse  in  te  simultatis  reliquias 
senserit.  quamquam  cui  sunt  inauditae  cum  Deiotaro 
querellae  tuae?  numquam  tu  illum  accusavisti  ut  hostem, 
sed  ut  amicum  officio  parum  functum,  quod  propensior 
in  Cn.  Pom^icii  amicitiam  fuisset  quam  in  tuam:  cui 
tamen  i])si  rci  vcniam  te  daturum  fuisse  dicebas,  si  tan- 
tum  auxilia  Ponq^cio,   vel  si  etiam  filium  misisset,   ipse 

10  aetatis  excusatione  usus  esset.  ita  cum  maximis  cum 
rebus  liberares,  perparvam  amicitiae  culpam  relinquebas ; 
itaque  non  solum  in  eum  non  animadvertisti,  scd  omni 
mctu  Hberavisti,  hospitem  agnovisti,  regem  rchquisti. 
neque  enim  ille  odio  tui  progressus,  sed  errore  communi 
hipsus  est.  is  rex,  qucm  senatus  hoc  nomine  saepe 
honorificentissimis  decretis  appelhivisset ,  quicpic  ilhim 
ordinem  ab  adulescentia  gravissimum  sanctissimumque 
duxisset,  isdem  rebus  est  perturbatus  homo  longinquus  et 
ahenigena,  quibus  nos    in  media  re  publica  nati  semper- 

j^  que  versati:  cum  audiret  senatus  consentientis  auctoritate 
arma  sumpta,  consulibus,  praetoribus,  tribunis  plebis, 
nobis  impcratoribus  rem  pubHcam  dcfendcndam  datam, 
movcbatur  animo  et  vir  huic  imperio  amicissimus  de 
salute  popuH  Ilomani  extimescebat,  in  qua  etiam  suam 
essc  inclusam  vidcbat:  in  summo  tamen  timore  quiescen- 
dum  esse  arbitrabatur.  maximc  vcro  pcrturbatus  est,  ut 
audivit,  consules  ex  Italia  profugisse  omnisque  consu- 
laris  —  sic  enim  ei  nuntiabatur — ,  cunctum  senatum, 
totam  ItaHam  effusam:  taHbus  cnim  nuntiis  et  mmoribus 
patebat  ad  oricntem  via  nec  uHi  vcii  subsequcbantur. 
niliil  iUe  de  condicionibus  tuis,  nihil  dc  studlo  concor- 
diae  et  pacis,   nihil  de  conspiratione  audiebat  ccrtorum 


PRO  REGE  DEIOTARO  ORATIO  9  —  15.  280 

hominum  contra  dignitatcm  tuam.     quac  cum  ita  csscnt, 

tamcn  usquc  co  se  tcnuit,  quoad  a  Cn.  Pompcio  ad  euni 

lcgati  littcracquc  vcncrunt.     ignoscc,  ignoscc,  Caesar,  si  12 

cius  viri  auctoritati  rcx  Dciotarus  ccssit,  qucm  nos  omncs 

sccuti  sunuis;   ad   qucm   cum    di   atquc   liomincs   omnia 

ornamenta  congcssisscnt,  tum  tu  ipsc  plurima  ct  maxima. 

neque  enim,   si  tuac  rcs  gcstae  cctcrorum  laudibus  ob- 

scuritatcm    attulcrunt,    idcirco   Cn.   Pompcii   memoriam 

amisimus.     quantum  nomcn  illius  fuerit,   quantae  opes, 

quanta  in  omni  gcncre  bellorum  gloria,   quanti  honores 

populi  liomani,  quanti  scnatus,  quanti  tui,  quis  ignorat? 

tanto  illc   supcriorcs   vicerat  gloria,   quanto  tu  omnibus 

pracstitisti;  itaquc  Cn.  Pompcii  bclla,  victorias,  triumphos, 

consulatus  admirantcs  numcrabamus:  tuos  enumerare  non 

possumus.     ad  cum  igitur  rcx  Deiotarus  vcnit  hoc  mi-  "* 

scro  fataliquc  bcUo,  qucm  antca  iustis  hostilibusquc  belhs 

adiuverat,  quocum  erat  non  hospitio  solum,  verum  etiam 

familiaritate  coniunctus,  et  venit  vcl  rogatus  ut  amicus, 

vcl  arccssitus  ut  socius,   vcl  evocatus  ut  is,    qui  scnatui 

parcrc  didicissct;   postremo  vcnit  ut  ad  fugientem,   non 

ut  ad  inscqucntcm,   id  est  ad  periculi,   non  ad  victoriae 

societatem.     itaquc  Pharsalico  proclio   facto  a  Pompeio 

discessit;   spcm  infinitam  pcrscqui  noluit;   vel  officio,  si 

quid  debuerat,  vel  errori,  si  quid  nescicrat,  satis  factum 

esse  duxit;  domum  sc  contulit,  tcquc  ^Vlcxandrinum  bel- 

lum  gcrcntc  utilitatibus  tuis  paruit.     illc  cxcrcitum  Cn.  u 

Domitii,  amplissimi  viri,  suis  tcctis  et  copiis  sustentavit; 

illc  Ephcsum  ad  cum,   qucm  tu  cx  tuis  fidclissimum  [ct 

probatissimum  omnibus]  dclcgisti,   pecuniam  misit;   illc 

itcrum,  ille  tertio  auctionibus  factis  pecuniam  dcdit,  qua 

ad   bcllum   utcrerc;    illc   corpus   suum  pcriculo   obiccit, 

tecumquc  in   acic  contra  Pharnaccm  fuit   tuumque   ho- 

stem  essc  duxit  suum.     quae  quidcm  a  tc  in  cam  par- 

tem  acccpta  sunt,  Caesar,  ut  cum  amplissimo  rcgis  ho- 

nore  et  nominc  adfcccris. 

Is  igitur  non  modo  a  te  periculo  liberatus,  scd  etiam  is 
honore  amplissimo  ornatus,  arguitur  domi  te  suae  intcr- 
ficcre  voluissc:  quod  tu,  nisi  eum  furiosissimum  iudicas, 
suspicari  profecto   non  potcs.      ut   cnim   omittam   cuius 
tanti  sceleris  fucrit  in  conspectu  dcorum  penatium  necarc 

Ciceronis  vgI.  V.  19 


290  M.  TULLII  CiCEKONIS 

iKKspltcm,  ciiliis  tantac  importunltatls  omnlnm  gcntlnm 
iit({\w  onnils  mcmorlac  clarisshnnm  lumcn  cxstingucro, 
culns  tantac  fcrocitatls  victorcm  orbis  tcrrarum  non  ex- 
tinicsccre,  cuius  tam  inhumani  ct  ingrati  animi,  a  quo 
rcx  appcllatus  essct,  in  co  tyrannum  invcniri  —  ut  haec 
omlttam,  culus  tnntl  furorls  fult,  omnls  rcgcs,  quorum 
mnhi  crant  finlthni,  omnis  libcros  populos,  omnis  socios, 
omnis  provinclas,  omnia  dcnlque  onniium  arma  contra 
se  unum  excitare?  quonam  ille  moclo  cum  rcgno,  cum 
domo,  cum  coniuge,  cum  carissimo  fiHo  dlstractus  esset, 
tanto  scclcre  non  modo  pcrfecto,  scd  ctlam  cogltato? 
^  at,  crcdo,  hacc  homo  inconsukus  et  tcmcrarlus  non  vidc- 
bat.  quis  considcratior  illo?  [quls  tcctior?]  quis  pruden- 
tlor?  quamquam  hoc  loco  Deiotarum  non  tam  ingenlo  ct 
prudcntla  quam  fide  et  religione  vltac  defcndcndnm  puto. 
nota  tibi  cst  hominls  probltas,  C.  Cacsar,  noti  morcs, 
nota  constantla.  cui  porro,  qui  modo  pojndi  Romani 
nomen  audivlt,  Dciotari  Integritas,  gravitas,  virtus,  fidcs 
non  audita  est?  quod  igitur  facinus  ncc  in  hominem  im- 
prudcntcm  caderct  propter  mctum  pracsentis  cxitii,  ncc 
in  facinorosum,  nisi  csset  Idcm  amcntlssimus,  id  vos  et  a 
viro  optimo  et  ab  homlne  niinlme  stuho  cogltatum  essc 

17  confingitis?  at  qnam  non  modo  non  credibilitcr,  sed  ne 
suspitiose  quidem!  'cum'  inquit  'in  castcllum  Bhiclum 
vcnlsscs  et  domum  rcgls,  hospltis  tui,  dcvcrtisscs,  locns 
crat  quidam,  in  quo  erant  ca  composita,  quibus  tc  rcx 
muherari  constituerat :  huc  te  e  bahieo,  prius  quam  ac- 
cund)crcs,  duccre  volcbat;  erant  cnini  armati,  qui  te  in- 
tcrficcrcnt,  in  co  ipso  loco  conlocati.'  cn  crlmcn,  en 
causa,  cur  rcgem  fugltivus,  domlnum  servus  accusct. 
cgo  me  licrculcs,  Cacsar,  initio,  cum  cst  ad  me  ista  causa 
dehita,  Plildlppum  mcdicum,  scrvum  rcglum,  qui  cum 
lcgatis  mlssus  essct,  ab  isto  adulcscente  esse  corruptum, 
liac  sum  susj)ItIonc  j)crcnssns:  mcdlcum  indlccm  snbor- 
navlt;  fingct  vldchcct  aliquod  crlmcn  vcncnl.  ctsi  n  vcrl- 
tate  longe,  tamen  a  consuctudlne  crlmlnandi  non  nndtum 

18  res  abhorrcbat.  quld  alt  mcdlcus?  nlhil  dc  vcncno.  nt 
id  ficrl  j)otuIt  j)rlnunn  occuhius  in  potlonc,  in  cibo;  dc- 
indc  etiam  im|)unius  fit,  (juod  cum  cst  factum,  ncgari 
l^otest.     si  j)ahun  tc  Intcrcmissct,  omnium  in  sc  gentium 


PRO  REGE  DEIOTARO  ORATIO  16-21.  291 

non  solum  odia,  sed  etiam  arma  convertisset:  si  veneno, 
lovis  ille  quidem  hospitalis  numen  numquam  celare  po- 
tuisset,  homines  fortasse  celasset.  quod  igitur  et  conari 
occuhius  et  efficere  cautius  potuit,  id  tibi  et  medico  cal- 
lido  et  servo,  ut  putabat,  fideli,  non  credidit:  de  armis, 
de  fcrro,  de  insidiis  celarc  te  noluit?  at  quam  festive  i9 
crimen  contexitur!  *tua  te'  inquit  'eadem,  quae  saepe, 
fortuna  servavit:  negavisti  tum  te  inspicere  velle.'  quid  7 
postea?  an  Deiotarus,  re  illo  tempore  non  perfecta,  con- 
tinuo  dimisit  exercitum  ?  nullus  erat  aHus  insidiandi 
locus?  at  eodem  te,  cum  cenavisses,  rediturum  dixeras, 
itaque  fecisti.  horam  unam  aut  duas  codem  loco  arma- 
tos,  ut  conlocati  fuerant,  retinere  magnum  fuit?  cum  in 
convivio  comiter  et  iucunde  fuisses,  tum  illuc  isti,  ut 
dixeras :  quo  in  loco  Deiotarum  talem  erga  te  cognovisti, 
quahs  rex  xlttalus  in  P.  Africanum  fuit,  cui  magnificen- 
tissima  dona,  ut  scriptum  legimus,  usque  ad  Numantiam 
misit  ex  Asia,  quae  Africanus  inspectante  exercitu  ac- 
cepit;  quod  cum  praesens  Deiotarus  regio  et  animo  et 
more  fecisset,  tu  in  cubiculum  discessisti.  obsecro,  Cae-  -^o 
sar,  rej)cte  ilHus  temporis  memoriam,  ponc  illum  ante 
oculos  dicm,  vohus  hominum  te  intucntium  atque  admi- 
rantium  recordare:  num  quae  trepidatio?  num  qui  tu- 
multus?  num  quid  nisi  modeste,  nisi  quicte,  nisi  ex 
hominis  gravissimi  et  sanctissimi  disciplina  ?  quid  igitur 
causae  excogitari  potest  cur  te  lautum  voluerit,  cenatum 
noluerit  occidere?  'in  posterum'  inquit  'diem  distulit,  ut,  21 
cum  in  castcllum  Peium  ventum  esset,  ibi  cogitata  per- 
ficeret.'  non  video  causam  mutandi  loci,  sed  tamen 
acta  res  criminose  est.  *cum'  inquit  'vomere  post  ce- 
nam  te  velle  dixisses,  in  bahieum  tc  ducere  coeperunt: 
ibi  enim  erant  insidiae.  at  te  eadem  tua  fortuna  serva- 
vit:  in  cubiculo  malle  dixisti.'  di  te  perduint,  fugitive! 
ita  non  modo  nequam  et  improbus,  sed  fatuus  et  amens 
es.  quid?  ille  signa  aenea  in  insidiis  posuerat,  quae  e 
balnco  in  cubicuhmi  transferri  non  possent?  habes  cri- 
mina  insidiarum:  nihil  enim  dixit  ampHus.  *horum'  in- 
quit  *eram  conscius.'  quid  tum?  ita  ille  demens  erat, 
ut  cum,  quem  conscium  tanti  sceleris  haberet,  a  se  dimit- 
teret?  Romam  etiam  mitteret,  ubi  et  inimicissimum  sciret 

19* 


292  M.  TULUI  CICERONTS 

essc  nopofcm  smiin    ct  C.   Cacsarcm,   cui   fccissct    Insl- 
(llas?  pracscrtlm  cnm  is  unus  cssct  qui  posset  dc  absente 

22  sc  Indioarc?  *ct  fratrcs  mcos,'  inqult  *quod  crant  conscli, 
In  vlncula  conlcclt.'  cum  Igitur  cos  vinclrct,  quos  secum 
liabcbat,  tc  solutum  Romam  mittebat,  qui  cadem  scires, 
quac  illos  scire  dicis? 

8  Kcllqua  pars  accusatlonis  duplcx  fuit:  una  rcgcm 
scmpcr  in  spcculis  fuisse,  cum  a  te  esset  animo  alieno, 
altera  cxcrcitum  eum  contra  te  magnum  comparassc.  de 
exercitu  dicam  brevlter,  ut  cctera.  numquam  cas  copias 
rcx  Deiotarus  liabuit,  quibus  Infcrre  bellum  populo  Ro- 
niano  possct,  scd  qulbus  finls  suos  ab  excursionlbus 
ct  latroclnils  tucrctur  et  imperatoribus  nostris  auxilia 
mltterct.     atque  antea  quidem  maiores  cojnas  alcrc  po- 

2:^  terat ;  nunc  cxlguas  vix  tucrl  potcst.  at  mlsit  ad  Cae- 
cllium  nesclo  qucm:  scd  eos,  quos  misit,  quod  ire  no- 
lucrunt,  in  vlncula  coniccit.  non  quacro  quam  veri 
simlle  sit  aut  liabulssc  regem  quos  mitterct  aut  cos,  quos 
mlsisset,  non  paruisse,  aut,  qui  dicto  audientes  in  tanta 
re  non  fulsscnt,  cos  vinctos  potlus  quam  necatos.  scd 
tamcn  cum  ad  Caccillum  mittebat,  utrum  causam  Ijlam 
victam  csse  nesciebat  an  Caccilium  istum  magnum  lio- 
minem  putabat?  quem  profccto  is,  qui  optimc  nostros 
homines  novit,   vel  quia  non  nosset  vcl  si  nossct,   con- 

24  tcmneret.  addlt  etlam  illud,  equites  non  optlmos  misisse. 
crcdo,  Cacsar,  nihil  ad  tuum  cquitatum,  scd  mlsit  cx  cis, 
quos  habuit,  elcctos.  ait  ncsclo  qucm  ex  eo  numcro 
scrvum  iudicatum.  non  arbltror,  non  audlvi:  scd  in  co, 
etiam  si  accidisset,  culpam  regis  nullam  fulsse  arbitrarer. 

1)  Alieno  autcm  a  te  anlmo  fult  quo  modo?  spcravit, 
crcdo,  dlfficllis  tlbi  Alcxandrlae  fore  cxitus  proptcr  rc- 
glonls  naturam  ct  fiuniinls.  at  co  temporc  ipso  pccunlani 
dcdlt,  cxcrcitum  alult,  cl,  qucm  Asiae  praefcccras,  in 
nulla  rc  dcfult;  tibl  vlctori  non  solum  ad  hospltium,  scd 

"^^  ad  pcrlculum  ctlam  atquc  ad  acicm  pracsto  fnit.  secu- 
tum  est  bcllum  Afrlcanum:  gravcs  de  tc  rumorcs,  qui 
ctiam  furiosum  Illum  CaccHIum  cxcltavcrunt.  quo  tum 
rcx  anlmo  fult?  qui  auctlonatus  sit  sescquc  spoliarc  ma- 
luerit  quam  tlbi  pccuniam  non  subminlstrarc.  *at  eo' 
inqult  *tcmporc  I])so  Nicacam  Ephesumque  mittcbat  qui 


FRO  KEGE  DEIOTARO  ORATIO  22-28.  203 

rumorcs  Africanos  excipcrcnt  ct  cclcritcr  ad  sc  rcfcrrcnt : 
itaquc  cum  cssct  ci  nuntiatum  Domitium  naufragio  perissc, 
tc  in  castello  circumsedcrl,  dc  Domitio  dixit  vcrsumGrac- 
cum  cadcm  sententia,  qua  etiam  nos  habemus  Latinum; 

pereant  amici,  dum  inimici  una  intcrcidant.' 
quod  illc,  si  esset  tibi  inimicissimus ,  numquam  tamen 
dixisset:  ipse  enim  mansuetus,  versus  immanis.  qui  au- 
tem  Domitio  potcrat  esse  amicus,  qui  tibi  csset  inimicus? 
tibi  porro  inimicus  cur  esset,  a  quo  cum  vel  interfici  bclli 
lcge  potuisset,  rcgcm  ct  se  et  filium  suum  constitutos 
esse  meminisset?  quid  dcinde?  furcifer  quo  progrcditur?  20 
ait  hac  lactitia  Deiotarum  elatum  vino  se  obruissc  in 
convivioquc  nudum  sakavisse.  quae  crux  huic  fugitivo 
potest  satis  supplicii  adfcrrc?  Deiotarum  sahantcm  quis- 
quam  aut  ebrium  vidit  umquam?  onmes  in  illo  sunt  regc 
virtutes,  quod  te,  Caesar,  ignorare  non  arbitror,  ticd 
praecipue  singularis  ct  admiranda  frugalitas:  etsi  hoc 
vcrbo  scio  laudari  regem  non  solcrc;  frugi  hominem  dici 
non  mukum  habct  laudis  in  rcge:  fortcm,  iustum,  scve- 
rum,  gravem,  magnanimum,  largum,  bcneficum,  libcra- 
lem:  hae  sunt  regiae  laudcs,  illa  privata  est.  ut  volet 
quisque,  accipiat:  cgo  tamen  frugalitatem,  id  est  mode- 
stiam  et  tempcrantiam,  virtutem  maximam  iudico.  hacc 
in  illo  est  ab  ineuntc  aetate  cum  a  cuncta  Asia,  cum  a 
magistratibus  lcgatisque  nostris,  tum  ab  equitibus  Ko- 
manis,  qui  in  Asia  ncgotiati  sunt,  pcrspecta  et  cognita. 
nmkis  ilie  quidcm  gradibus  officiorum  erga  rem  publi-  27 
cam  nostram  ad  hoc  regium  nomen  asccndit;  sed  tamcn 
quicquid  a  bclHs  populi  Romani  vacabat,  cum  hominibus 
nostris  consuetudines,  amicitias,  rcs  rationesque  iungebat, 
ut  non  solum  tetrarches  nobilis,  sed  etiam  optimus  pater 
familias  et  dihgcntissimus  agricola  et  pecuarius  habere- 
tur.  qui  igitur  adulcscens,  nondum  tanta  gloria  prae- 
ditus,  nihil  uniquam  nisi  sevcrissime  et  gravissimc  fecerit, 
is  ea  existimatione  eaque  actate  sakavit?  imitari,  Castor,  ^g 
potius  avi  mores  disciphnamque  dcbebas  quam  optimo  et 
clarissimo  viro  fugitivi  ore  male  dicere.  quod  si  salta- 
torem  avum  habuisses  neque  eum  virum,  unde  pudoris 
pudicitiaeque  exempla  peterentur,  tanicn  hoc  malcdictum 
minimc  in  illam  actatem  convenirei.     quibus  ille  studiis 


294  M.  TLXLIl  CICEKONIS 

;ib  incuiite  aetate  se  iinbuerat,  non  saltandi,  eed  benc  ut 
armis,  optimc  ut  cquis  utcrctur,  ca  tamcn  illum  cuncta 
iam  cxacta  actatc  dcfcccrant.  itaquc  Dciotarum  cum 
plurcs  in  cquum  sustullsscnt,  quod  hacrcrc  in  co  scncx 
possct,  admirari  solcbamus:  hic  vcro  adulcscens,  qui 
mcus  in  CiUcia  milcs,  in  Graccia  commilito  fuit,  cum  in 
illo  nostro  excrcitu  cquitaret  cum  suis  delectis  equitibus, 
quos  una  cum  eo  adPompeium  pater  miscrat,  quos  con- 
cursus  facerc  solcbat!  quam  se  iactare,  quam  ostentare, 
quam  ncmini   in   illa   causa   studio  et   cupiditate   concc- 

29  dere!  cum  vero  exercitu  amisso  ego,  qui  pacis  semper 
auctor  fui,  [post  Pharsalicum  proelium]  suasor  fuisscm 
armorum  non  deponendorum,  scd  abiciendorum,  hunc 
ad  meam  auctoritatcm  non  potui  adduccre,  quod  et  i|)se 
ardcbat  studio  illius  bcUi  ct  patri  satis  faciendum  esse 
arbitrabatur.  fclix  ista  domus  quae  non  impunitatcm 
solum  adcpta  sit,  sed  etiam  accusandi  licentiam:  calami- 
tosus  Deiotarus  qui,  quod  in  eisdem  castris  fuerit,  non 
modo  apud  te,  scd  ctiam  a  suis  accusctur!  vos  vcstra 
sccunda  fortuna,  Castor,  non  potestis  sine  propinquo- 
rum  calamitate  esse  contenti? 

J^  Sint  sanc  inimicitiac,  quae  esse  non  dcbebant  —  rex 
enim  Dciotarus  vcstram  familiam  abiectam  et  obscuram 
e  tencbris  in  luccm  evocavit:  quis  tuum  patrem  antea, 
quis  essct,  quam  cuius  gencr  esset,  audivit?  —  sed  quam- 
vis  ingratc  et  impie  necessitudinis  nomcn  repudiaretis, 
tamcn  inimicitias  hominum  more  gcrerc  potcratis,  non 
ficto  criminc  inscctari,  non  expctcrc  vitam,  non  capitis 
arccsscrc.  csto:  concedatur  hacc  quoque  acerbitas  et 
odii  magnitudo:  adconc,  ut  omnia  vitac  sahitisque  com- 
munis  atquc  ctiam  humanitatis  iura  violentur?  servum 
sollicitare  vcrbis,  spe  promissisque  corrumpere,  abducerc 
domum,  contra  dominum  armarc,  hoc  est  non  unl  pro- 
pinquo,  scd  onnilbus  familiis  ncfarium  bclhim  indlccre; 
nam  ista  corruptcla  servi  si  uon  modo  impunita  fuerit, 
scd  etiam  a  tanta  auctoritatc  approbata,  nuIH  parictes 
nostram  sahitcm,  nuHac  lcgcs,  nulhi  iura  custodient.  ubi 
cnlm  id,  quod  intus  cst  atcpic  nostrum,  im})unc  cvohirc 
potcst  contHKpie  nos  pugnarc,   fit  iii  domlnatu  scrvitus, 

31  Iii  scrvitutc  dominatus.    o  tempora,  o  morcs!  Cn.  Domi- 


VRO  KEGE  DElOTxUiO  OKATIO  21) -31.  295 

tius  illc,  quciii  nos  pucri  con^ulcin,  ccnsorcm,  pontificcm 
maximum  vidimus,  cum  tribunus  plcbis  M.  Scaurum 
[)rincipcm  civitatis  in  iudicium  populi  vocavissct  Scauri- 
quc  scrvus  ad  cum  clam  donuun  vcnissct  et  crimina  in 
dominum  dclaturum  se  cssc  dixissct,  })rclicndi  liominem 
iussit  ad  IScaurumque  dcduci.  vidc  quid  intcrsit,  etsi 
iiiique  Castorem  cum  Domitio  com])aro:  sed  tamcn  ille 
inimico  servum  remisit,  tu  ab  avo  abduxisti;  ille  incor- 
ruptum  audirc  noluit,  tu  corruj^isti;  ille  adiutorcm  scr- 
vum  contra  dominum  repudiavit,  tu  ctiam  accusatorcm 
adliibuisti.  at  semcl  iste  cst  corruptus  a  vobis.  nonne,  32 
cum  esset  productus  ct  cum  tccum  fuissct,  rcfugit  ad 
lcgatos?  nonne  ad  liunc  Cn.  Domitium  venit?  nonne 
audicnte  lioc  Servio  Sulpicio,  clarissimo  viro,  qui  tuni 
casu  apud  Domitium  cenabat,  et  hoc  Tito  Torquato, 
optimo  adulescente,  se  a  te  corruptum,  tuis  promissis 
in  fraudcm  impulsum  cssc  confessus  cst?  quae  est  ista  12 
tam  impotens,  tam  crudelis,  tam  immoderata  inhumani- 
tas?  idcirco  in  hanc  urbem  vcnisti,  ut  huius  urbis  iura 
et  exempla  corrumpcres  domcsticaque  imuianitate  nostrae 
civitatis  humanitatem  inquinares? 

At  quam  acute  conlccta  crimina!  *Blesamius'  inquit,  -m 
—  eius  enim  nomine,  optimi  viri  ncc  tibi  ignoti,  male 
dicebat  tibi  —  *ad  regem  scriV)ere  solebat  te  in  invidia 
esse,  tyrannum  cxistimari,  statua  inter  rcgcs  posita  ani- 
mos  hominum  vclicmcntcr  ofiensos,  })laudi  tibi  non  so- 
lcrc'  nonne  intellcgis,  Caesar,  ex  urbanis  malcvolorum 
sermunculis  haec  ab  istis  esse  conlecta?  Blesamius  tyran- 
num  Cacsarem  scriberet?  multorum  enim  capita  civium 
viderat,  multos  iussu  Cacsaris  vexatos,  verberatos,  neca- 
tos,  multas  adflictas  et  eversas  domos,  armatis  militibus 
refcrtum  forum!  quae  semper  in  civili  victoria  sensimus, 
ca  te  victore  non  vidimus.  solus,  inquam,  es,  C.  Cae-  ^i 
sar,  cuius  in  victoria  cecidcrit  nemo  nisi  armatus.  et 
quem  nos  liberi,  in  summa  [populi  liomani]  libertate  nati, 
non  modo  non  ty rannuin,  sed  clemcntissimum  in  victoria 
ducem  vidimus,  is  Blcsamio,  qui  vivit  in  regno,  tyran- 
nus  videri  potcst?  nam  de  statua  quis  queritur,  una  prae- 
sertim,  cum  tam  multas  vidcat?  valde  enim  invidcndum 
est   cius  statuis,   cuius  tropaeis  non  invidcmus.     nam  si 


29G  M.  TULLII  CICEROXIS 

locus  adfcrt  invidiiiiii,  iiullus  locus  cst  ad  staiuam  quidcni 
rostris  clarior.  dc  plausu  autcm  quid  rcspondcam?  qui 
ncc  dcsideratus  umquam  a  tc  cst  ct  non  numquam  ob- 
stujicfactis  hominibus  ipsa  admiratione  compressus  est  et 
fortasse  co  praetermissus ,  quia  nihil  volgare  te  dignum 
videri  potest. 
13  Nihil  a  me  arbitror  praetcritum,  sed  aliquid  ad  ex- 
^^  tremum  causae  rescrvatum.  id  autem  quid  est?  te  ut 
plane  Deiotaro  reconcihet  oratio  mca.  non  enim  iam 
mctuo  ne  tu  illi  suscenseas;  ilhid  vcrcor  ne  tibi  ilhun 
suscensere  aUquid  suspicere:  quod  abest  longissime,  mihi 
crede,  Caesar.  quid  cnim  rctincat  per  te  meminit,  non 
quid  amiserit;  neque  se  a  te  muhatum  arbitratur,  sed, 
cum  cxistimarcs  muhis  tibi  multa  esse  tribucnda,  quo 
minus  a  se,   qui  in  ahcra  parte  fuissct,   ca  sumcres  non 

36  rccusavit.  etcnim  si  Antiochus,  Magnus  ille,  rcx  Asiac, 
cum,  postea  quam  a  L.  Scipione  devictus  est,  Tauro  te- 
nus  regnare  iussus  cssct,  omncmque  hanc  Asiam,  quae 
est  nunc  nostra  provincia,  amisissct,  dicere  est  sohtus 
bcnigne  sibi  a  populo  Romano  esse  factum,  quod  nimis 
magna  procuratione  hbcratus  modicis  regni  terminis  ute- 
retur,  potest  muho  facihus  se  Deiotarus  consolari:  ille 
enim  furoris  muhani  sustulerat,  hic  erroris.  omnia  tu 
Deiotaro,  Cacsar,  tribuisti,  cum  ct  ipsi  et  fiho  nomcn 
rcgium  conccssisti :  hoc  nominc  rctcnto  atque  scrvato 
nulluni  bencficium  populi  Komani,  nullum  iudicium  de 
se  senatus  imminutum  putat.  magno  animo  et  erecto 
est,   nec  umquam  succumbet  inimicis,   ne  fortunae  qui- 

37  dcm.  muha  sc  arbitratur  ct  pcperisse  ante  factis  et 
habcre  in  animo  atquc  virtute,  quae  nullo  niodo  possit 
amittere.  quae  cnim  fortuna  aut  quis  casus  aut  quae 
tanta  possit  iniuria  omnium  impcratorum  de  Deiotaro 
decrcta  dclerc?  ab  omnibus  cnim  est  ornatus,  qui, 
j)ostca  quam  in  castris  csse  jiotuit  pcr  actatcm,  hi  Asia, 
Ca^ipadocia,  Ponto,  Cihcia,  Syrla  bcha  gcsscrunt:  sena- 
tus  vero  iudicia  de  illo  tam  nmha  tamque  honorifica, 
quae  publicis  popuh  Romani  litteris  monimcntisque  con- 
signata^  sunt,  quac  umquam  vetustas  obruct  aut  quae 
tanta  dclcbit  obhvio?  (piid  de  virtute  cius  dicam?  dc 
magnitudinc   animi,   gravitate,   constantia?    quac  omnes 


PRO  REGE  DEIOTARO  ORATIO  35-41.  297 

docti   at(iiie  sapicntes  siimnia,   quidam  etiani  sola  bona 
esse  dixerunt,   hisque  non  modo  ad  bene,   sed  etiam  ad 
.beatc  vivcndum  contentam  esse  virtutem.     haec  ille  re-  33 
putans   et   dies    noctisque   cogitans    non  modo  tibi  non 
suscenset  —  esset  enim  non  solum  ingratus,   sed  etiam 
amens  — ,  verum  omnem  tranquillitatom  et  quietem  se- 
nectutis  acceptam  refert   clementiae  tuae.    .  quo  quidem  14 
animo  cum  antea  fuit,  tum  non  dubito  quin  tuis  litteris, 
quarum   exemplum   legi,   quas   ad   eum  Tarracone   huic 
Blesamio  dedisti,   se  magis   etiam  erexerit   ab  omnique 
sollicitudine  abstraxerit;  iubes  enim  eum  bene  sperare  et 
bono  esse  animo,  quod  scio  te  non  frustra  scribere  solere. 
memini  enim  isdem  fere  verbis  ad  me  te  scribere  meque 
tuis  litteris  bene  sperare  non  frustra  esse  iussum.   lal)oro  39 
equidem  regis  Deiotari   causa,   quocum  mihi   amicitiam 
res  publica  conciHavit,  hospitium  voluntas  utriusque  con- 
iunxit,   familiaritatem  consuetudo  attulit,   summam  vero 
necessitudinem  magna  eius  officia  in  me  et  in  exercitum 
meum  efFecerunt:   sed  cum  de  illo  laboro  tum  de  multis 
amplissimis  viris,  quibus  semel  ignotum  a  te  esse  oportet, 
nec  beneficium  tuum  in  dubium  vocari,  nec  haerere  in 
animis  hominum  sollicitudinem  sempiternam,  nec  accidere 
ut  quisquam  te  timere  incipiat  eorum,  qui  sint  semel  a  te 
liberati  timore.     non  debeo,  C.  Caesar,  quod  fieri  solet  ^o 
in  tantis  periculis,  temptare  ecquonam  modo  dicendo  mi- 
sericordiam    tuam   commovere    possim;    nihil   opus    est: 
occurrere   solet  ipsa   supplicibus   et   calamitosis,   nullius 
oratione  evocata.     propone  tibi  duos  reges  et  id  animo 
contemplare,   quod  oculis  non  potes:   dabis   profecto   id 
misericordiae  quod  iracundiae  denegavisti.     multa  sunt 
monimenta  clemcntiae  tuae,   sed  maxima  eorum  incohi- 
mitates,   quibus  salutem  dedisti;   quae  si  in  privatis  glo- 
riosa  sunt,   muko   magis   commemorabuntur  in  rcgibus. 
semper  regium  nomen  in  hac  civitate  sanctum  fuit,   so- 
ciorum   vero    regum   et    amicorum   sanctissimum;    quod  y^ 
nomen  hi  reges  ne  amitterent  te  victore  timuerunt,  reten- 
tum  vero  et  a  te  confirmatum  posteris  etiam  suis  tradi- 
turos  se  esse  confidunt.     corpora  sua  pro  sahite  regum 
suorum  hi  legati  tibi  regii  tradunt,  Hieras  et  Blesamius 
et  Antigonus,  tibi  nobisque  omnibus  iam  diu  noti,  eadcm- 


298  M.  TULLII  ClCEllONIS 

qiic  fidc  ct  virtutc  pracdltus  Dorylaus,  qul  nu})cr  cum 
Illcrji  lcgjitus  cst  ad  te  missus,   cum  rcgum  amlcisslmi, 

4-'  tum  tibi  ctiam,  ut  spero,  probatl.  exquire  de  Blcsamlo 
imm  quid  ad  regem  contra  dlgnitatcm  tuam  scripscrit. 
I  lieras  quldcm  causam  omnem  suscij)it  et  crimlnlbus  illis 
pro  rege  se  supponlt  reum;  mcmoriam  tuam  implorat, 
qua  vales  j^lurlmum;  ncgat  umquam  se  a  te  in  Deiotarl 
tctrarchla  pedem  discessisse;  In  prlmls  finlbus  tlbl  se 
j)raesto  fuisse  dlclt,  usque  ad  ultlmos  prosecutum;  cum 
e  bahieo  exlsscs,  tecum  se  fuissc,  cum  Illa  munera  in- 
spexisses  cenatus,  cum  in  cublculo  recubuisses;  eandcm- 

43  que  adsidultatcm  tlbi  sc  praebuisse  postridie:  quam  ob 
rem  si  quld  eorum,  quae  obiecta  sunt,  cogitatum  sit,  non 
rccusat  quin  id  suum  facinus  iudices.  quocirca,  C.  Cae- 
sar,  vehm  existimes  hodierno  dlc  sentcntlam  tuam  aut 
cum  summo  dcdecorc  mlserrimam  pestcm  Importaturam 
csse  regibus  aut  incohimcm  famam  cum  saliite:  quorum 
aherum  optare  illorum  crudehtatis  est,  aherum  conser- 
vare  cleraentiac  tuae. 


IN  M.  ANTONIUM  ORATIO  PHILIPPICA  I.  1—3.  299 


M.  TULLII  CICERONIS 

IN  M.  ANTONIUM  ORATIO  PHILIPriCA 

PRIMA. 

Ante  quam  de  re  publlca,  patrcs  conscripti,  dicam  l 
ea,  quae  dicenda  lioc  tempore  arbitror,  exponam  vobis 
breviter  consilium  et  profectionis  et  reversionis  meae. 
ego  cum  sperarem  aliquando  ad  vestrum  consilium  au- 
ctoritatcmque  rem  publicam  esse  revocatam,  manendum 
milii  statuebam  .quasl  in  vigilia  quadam  consulari  ac 
scnatoria;  nec  vero  usquam  discedebam  nec  a  re  publica 
deiciebam  oculos  ex  eo  die,  quo  in  aedem  Telluris  con- 
vocati  sumus:  in  quo  templo,  quantum  in  me  fuit,  ieci 
fundamenta  pacis  Atheniensiumque  renovavi  vetus  exem- 
plum;  Graccum  etiam  verbum  usurpavi,  quo  tum  in 
sedandis  discordiis  usa  erat  civitas  illa  atque  omnem  me- 
moriam  discordiarum  oblivione  sempiterna  delendam  cen- 
sui.  praeclara  tum.  oratio  M.  Antonii,  egregia  etiam  2 
voluntas;  pax  denique  per  eum  et  per  liberos  cius  cum 
praestantissimis  civibus  confirmata  cst.  atquc  liis  prin- 
cipiis  reliqua  consentiebant:  ad  deliberationes  eas,  quas 
habebat  domi  de  re  publica,  principes  civitatis  adhibebat; 
ad  hunc  ordincm  res  optimas  dcferebat;  nihil  tum  nisi 
quod  erat  notum  omnibus  in  C.  Caesaris  commcntariis 
repericbatur;  summa  constantia  ad  ea,  quae  quaesita 
erant,  respondebat.  num  qui  exules  restituti?  unum  3 
aiebat,  praetcrea  ncminem.  num  immunitates  datae? 
*nullac'  respondebat.  adsentiri  etiam  nos  Ser.  Sulpicio, 
clarissimo  viro,  voluit,  ne  qua  tabula  post  Idus  Martias 
ullius  dccreti  Caesaris  aut  beneficii  figeretur.  multa 
praetereo  eaquc  praeclara;  ad  singulare  enim  M.  Antonii 
factum  festinat  oratio:  dictaturam,  quae  iam  vim  regiae 
potestatis  obsederat,  funditus  ex  re  publica  sustulit;  de 
qua  ne  sententias  quidcm  diximus:  scriptum  scnatus  cen- 
sultum  quod  fieri  veUet  attulit,  quo  recitato  auctoritatcm 


300  M.  TULLIl  dlCEKONlS 

cius  siinimo  studio  sccuti  sumus  eique  amplissimis  verbis 
2  pcr  seuatus  consultum  gratias  egimus.  lux  quaedam  vi- 
^  dcbatur  oblata  uon  modo  rcgno,  quod  pcrtulcramus,  sed 
etiam  regni  timore  sublato,  magnumque  pignus  ab  eo  rei 
publicae  datum,  se  liberam  civitatcm  esse  velle,  cum 
dictatoris  nomcn,  quod  sacpe  iustum  fuisset,  propter  per- 
petuae  dictaturae  recentem  mcmoriam  funditus  ex  re 
5  publica  sustulisset.  libcratus  periculo  cacdis  paucis  post 
dicbus  senatus;  uncus  impactus  est  fugitivo  illi,  qui  in 
Marii  nomen  invascrat.  atque  haec  omiiia  communiter 
cum  conlcga;  alia  porro  propria  Dolabellae,  quac,  uisi 
conlega  afuisset,  crcdo  eis  futura  fuisse  communia.  nam 
cum  serperet  in  urbem  infinitum  malum  idque  manaret 
in  dics  latius,  idcmque  bustum  in  foro  facerent,  qui  illam 
inscpultam  scpulturam  cfFcccrant,  et  cotidie  magis  magis- 
que  pcrditi  homincs  cum  sui  simihbus  servis  tectis  ac 
temphs  urbis  minarentur,  tahs  animadversio  fuit  Dola- 
bchae  cum  in  audacis  sceleratosque  servos,  tum  in  inipu- 
ros  et  nefarios  hberos,  tahsque  eversio  ihius  exsccratae 
colunmae,  iit  mihi  mirum  videatur  tam  valdc  rehquum 
c  tcnipus  ab  iho  uno  die  disscnsisse.  ecce  enim  Kalendis 
luniis,  quibus  ut  adessemus  edixerat,  mutata  omnia :  nihil 
per  senatum,  muha  ct  magna  })er  popuhim  et  absente 
populo  et  invito.  consules  dcsignati  ncgabant  se  audcre 
in  senatum  venirc;  patriac  hberatorcs  urbc  carcbant  ea, 
cuius  a  cervicibus  iugum  servile  deicccrant,  quos  tamen 
ipsi  consules  et  in  contionibus  et  in  omni  sermonc  hiu- 
dabant;  veterani  qui  appehabantur,  quibus  hic  ordo  dih- 
gcntissime  caverat,  non  ad  conscrvationcm  earum  rerum, 
quas  habebant,  sed  ad  spcm  novarum  praedarum  incita- 
bantur.  (j[uac  cum  audirc  mahcm  quam  videre  habereni- 
que  ius  legationis  hberum,  ea  mente  discessi,  ut  adesscm 
Kalendis  lanuariis,  quod  initium  scnatus  cogendi  fore 
'^  vidcbatur.  exj)Osui,  patrcs   conscri])ti,   profcctionis 

consihum:  nunc  reversionis,  quac  })his  admirationis  habet, 
})revitcr  exponam.  cum  Brundisium  iterque  ihud,  quod 
tritum  in  (iraeciam  est,  non  sine  causa  vitavissem,  Ka- 
lcndis  Sextihbus  veni  Syracusas,  quod  ab  ca  urbe  trans- 
missio  in  Graeciam  hiudabatur:  quae  tamen  urbs  mihi 
coniunctissima  plus  una  me  nocte  cupicns  rctincre  nou 


IN  M.  ANTONIUM  ORATIO  PHILIPPICA  I.  4—10.  SOl 

potuit:  veritus  sum  nc  mcus  repcntinus  ad  meos  neces- 
sarios  adventus  suspitionis  aliquid  adferret,  si  essem 
commoratus.  cum  autem  me  ex  Sicilia  ad  Leucopctram, 
quod  cst  pronumturium  agri  Kcgini,  venti  detulissent,  ah 
eo  loco  consccndi,  ut  transmittcrcm;  ncc  itamultum  pro- 
vectus  reicctus  austro  sum  in  eum  ipsum  locum,  unde 
conscenderam;  cumque  intempesta  nox  esset  mansissem-  8 
quc  in  villa  P.  Valerii,  comitis  et  familiaris  mei,  postri- 
diequc  apud  eundem  ventum  cxspcctans  manerem,  muni- 
cipes  Itcgini  conq^lures  ad  me  venerunt,  ex  eis  quidam 
Koma  reccntcs:  a  quibus  primum  accipio  M.  Antonii 
contionem,  quae  mihi  ita  placuit,  ut  ea  lecta  de  rever- 
sione  primum  cocperim  cogitare.  nec  ita  multo  post 
edictum  Bruti  adfcrtur  et  Cassii,  quod  quidcm  mihi,  for- 
tasse  quod  eos  plus  etiam  rci  publicae  quam  familiarita- 
tis  gratia  diligo,  plenum  aequitatis  videbatur.  addebant 
praeterea  —  fit  enim  plerumque  ut  ei,  qui  boni  quid  volunt 
adferrc,  adfingant  aliquid  quo  faciant  id,  quod  nuntiant, 
laetius  —  rem  conventuram:  Kalendis  senatum  frequen- 
tem  fore;  Antonium,  rcpudiatis  malis  suasoribus,  re- 
missis  provinciis  Galliis,  ad  auctoritatem  senatus  esse 
rediturum.  tum  vcro  tanta  sum  cupiditate  inccnsus  ad  ^ 
reditum,  ut  mihi  nulli  neque  remi  neque  venti  satis  face- 
rent,  non  quo  me  ad  tempus  occursurum  non  putarcm, 
scd  ne  tardius  quam  cupercm  rei  publicae  gratularer. 
atque  ego  celeritcr  Veliam  devectus  Brutum  vidi :  quanto 
meo  dolore  non  dico:  turpe  mihi  ipsi  vidcbatur  in  cam 
urbem  me  audcre  reverti,  ex  qua  Brutus  cederet,  et  ibi 
velle  tuto  esse,  ubi  ille  non  posset.  neque  vcro  illum 
simlliter  atque  ipse  cram  commotum  esse  vidi:  erectus 
enim  maximi  ac  pulcherrimi  facti  sui  conscientia  nihil 
de  suo  casu,  multa  de  vestro  querebatur.  exque  eo  lo 
primum  cognovi  quae  Kalcndis  Sextihbus  in  senatu  fuis- 
set  L.  Pisonis  oratio:  qui  quamquam  parum  erat  —  id 
enim  ipsum  a  Bruto  audicram  —  a  quibus  debuerat  adiu- 
tus,  tamen  et  Bruti  testimouio  —  quo  quid  potest  esse 
gravius?  —  et  omnium  praedicatione ,  quos  postea  vidi, 
magnam  mihi  videbatur  gloriam  consecutus.  hunc  igitur 
ut  sequerer  properavi,  quem  praesentes  non  sunt  secuti, 
non  ut  proficercm  aHquid  —  nec  enim  sperabam  id  nec 


302  '        M.  TULIJI  CICEKONIS 

2)racstarc  potcram  — ,  scd  ut,  si  quld  milii  Immanltus 
accidissct  —  multa  autcm  impcndcrc  vidcntur  practcr 
naturam  etiam  practcrquc  fatum  — ,  liuius  tamen  dici 
vocem  testem  rei  publicae  relinquerem  meae  perpetuae 
erga  se  voluntatis. 

11  Quoniam  utriusque  consilii  causam,  patrcs  conscripti, 
probatam  vobis  esse  confido,  prius  quam  de  re  publica 
dicere  incipio,  pauca  querar  de  liesterna  Antonii  iniuria: 
cui  sum  amicus,  idque  me  non  nullo  eius  officio  debere 

5  [esse]  prae  me  scmpcr  tuli.  quid  tandcm  erat  causae 
cur  in  scnatum  [hesterno  dic]  tam  accrbe  cogerer?  so- 
lusne  aberam?  an  non  sacj^e  minus  frcquentes  fuistis? 
an  ea  rcs  agebatur,  ut  etiam  acgrotos  dcferri  oporteret? 
Hannibal,  credo,  erat  ad  portas  aut  de  Pyrrhi  pace  age- 
batur,  ad  quam  causam  etiam  Appium  illum  et  caccum 

12  ct  scncm  dclatum  csse  memoriac  proditum  cst:  de  sup- 
plicationibus  rcfcrcbatur,  quo  in  gencre  senatorcs  decsse 
non  solent:  coguntur  enim  non  pignoribus,  sed  eorum, 
de  quorum  honorc  agitur,  gratia;  quod  idcm  fit,  cum  de 
triumpho  rcfcrtur:  ita  sine  cura  consulcs  sunt,  ut  paene 
libcrum  sit  scnatori  non  adcsse.  qui  cuni  mihi  mos  no- 
tus  esset  cumque  c  via  languerem  et  mihimct  displice- 
rem,  misi  pro  amicitia  qui  hoc  ci  diccret.  at  ille  vobis 
audicntibus  cum  fabris  se  domum  meam  vcnturum  essc 
dixit.  nlmis  iracunde  hoc  quidcm  et  valde  intempcran- 
ter:  cuius  enim  malcficii  tanta  ista  poena  cst,  ut  dicerc 
in  hoc  ordine  audcrct  se  pubHcis  opcris  distm*baturum 
pubHce  ex  senatus  sententia  acdificatam  donuun?  quis 
autcm  umquam  tanto  danmo  scnatorem  coegit?  aut  quld 
est  idtra  plgnus  aut  muham?  quod  si  scisset  quam  scn- 
tcntiam   dicturus   essem,   remlsissct   ahquid  profccto   de 

^  severitate  cogcndl.  an  me  ccnsctis,  patres  conscripti, 
quod  vos  mviti  secuti  estis,  decrcturum  fuisse,  ut  paren- 
talla  cum  su])phcatIonibus  misccrcntur?  ut  incxplabllcs 
rcllgioiics  In  rcm  j^ubUcam  induccrcntur?  ut  dcccrnc- 
rcntur  sui^pHcationes  mortuo?  nihil  dico  cui:  fucrit  ille 
Brutus,  (pii  et  ipse  dominatu  regio  rem  publlcam  Hbcra- 
vlt  et  ad  simlleni  vlrtutcm  ct  simlle  factuni  stlrpcm  iam 
l^ropc  in  qulngcntcshnum  annum  propagavlt:  adducl 
lamcn  non  posscm  ut  qucmquam  mortuum  conlungcrcm 


IN  M.ANTONIUMORATIO  PIIILIPriCA  I.  11-16.    303 

cum  immortalium  rcllgione;  ut,  cuius  sepulcrum  usquani 
exstet  ubi  parentetur,  ei  publice  supplicetur.  ego  vero 
eam  sententiam  dixissem,  ut  mc  adversus  populum  Ko- 
manum,  si  qui  accidisset  gravior  rei  publicae  casus,  si 
bellum,  si  morbus,  si  fames,  facile  possem  dcfendere; 
quae  partim  iam  sunt,  partim  timeo  ne  impendeant.  sed 
hoc  ignoscant  di  immortales  velim  et  populo  Romano, 
qui  id  non  probat,  et  huic  ordini,  qui  decrevit  invitus. 
quid?  de  reHquis  rei  publicae  mahs  licetne  dicere?  milii  i4 
vero  licet  et  semper  licebit  dignitatem  tueri,  mortem  con- 
tenmcre.  potestas  modo  veniendi  in  hunc  locum  sit: 
dicendi  periculum  non  recuso.  atque  utinam ,  patres 
conscripti,  Kalendis  Sextilibus  adesse  potuissem!  non 
quo  profici  2:)0tuerit  aliquid,  sed  ne  unus  modo  consularis, 
quod  tum  accidit,  dignus  illo  honore,  dignus  re  pubhca 
inveniretur.  qua  quidem  ex  re  magnum  accipio  dolo- 
rem,  homines  amphssimis  popuH  Romani  beneficiis  usos 
L.  Pisonem  ducem  optimae  sententiae  non  secutos.  id- 
circone  nos  populus  Komanus  consules  fecit,  ut  in  akis- 
simo  gradu  dignitatis  locati  rem  pubHcam  pro  nihilo 
haberemus?  non  modo  voce  nemo  L.  Pisoni  consularis, 
sed  ne  voku  quidem  adsensus  est.  quae,  mahmi!  est  15 
ista  voluntaria  servitus?  fuerit  quaedam  necessaria;  *^ 
neque  ego  hoc  ab  omnibus  eis  desidero,  qui  sentcntiam 
consulari  loco  dicunt:  aha  causa  est  eorum,  quorum  si- 
lentio  ignosco;  aHa  eorum,  quorum  vocem  requiro:  quos 
quidem  doleo  in  suspitionem  populo  Romano  venire  non 
modo  metus,  quod  ipsum  esset  turpe,  scd  aHum  aha  de 
causa  deesse  dignitati  suae.  qua  re  primum  maximas  7 
gratias  et  ago  et  habeo  Pisoni,  qui  non  quid  efficere 
posset  in  re  pubHca  cogitavit,  sed  quid  faccre  ipse  de- 
beret:  deinde  a  vobis,  patres  conscripti,  peto,  ut,  etiam 
si  sequi  minus  audebitis  orationem  atque  auctoritatem 
meam,  benigne  me  tamen,  ut  adhuc  fecistis,  audiatis. 

Primum  igitur  acta  Caesaris  servanda  censeo,  non  w 
quo  probem  —  quis  enim  id  quidem  potest?  —  scd  quia 
rationem  habendam  maxime  arbitror  pacis  atque  otii. 
vellem  adesset  M.  Antonius,  modo  sine  advocatis.  sed, 
ut  opinor,  Hcet  ei  minus  valere,  quod  mihi  heri  per  iHum 
non  Hcuit:  docerct  me  vel  potius  vos,  patres  conscripti. 


304  M.  TULLTl  CICEROXIS 

qucm  ad  inodum  ipse  Cacsaris  acta  dcfemlcrct.  an 
in  commcntariolis  et  chirv">graphis  ct  libcllis  se  uno  au- 
ctorc  prolatis,  nc  prolatis  quidcm,  sed  tantum  modo 
dictis  acta  Cacsaris  firma  erunt:  quae  ille  in  aes  in- 
cidit,  in  quo  populi  iussa  perpctuasque   lcges  csse   vo- 

17  luit,  pro  nihilo  habcbuntur?  equidcm  cxistimo  nihil  tam 
esse  in  actis  Caesaris  quam  legcs  Caesaris.  an,  si  cui 
quid  ille  promisit,  id  erit  fixum,  quod  idem  non  facere 
potuit?  ut  mukis  multa  promissa  non  fecit:  quae  tamen 
nudto  plura  illo  mortuo  rcpcrta  sunt  quam  a  vivo  bcne- 
ficia  per  omnis  annos  tributa  ct  data.  sed  ea  non  muto, 
non  moveo:  summo  studio  illius  praeclara  acta  dcfendo. 
pecunia  utinam  ad  Opis  mancret!  cruenta  illa  quidcm, 
sed  his  temporibus,  quoniam  eis,  quorum  cst,  non  rcddi- 
tur,  nccessaria.     quamquam  ea  quoque  sit  efFusa,  si  ita 

18  in  actis  fuit.  ecquid  cst  quod  tam  proprie  dici  possit 
actum  eius,  qui  togatus  in  re  publica  cum  potestate  im- 
pcrioque  versatus  sit,  quam  lex?  quaere  acta  Gracclii: 
legcs  Scmproniae  profcrentur;  quaere  Sullae:  Comeliae. 
quid?  Pompcii  tertius  consulatus  in  quibus  actis  constitit? 
ncmpe  in  lcgibus.  de  Caesare  ipso  si  quaereres  quidnam 
cgisset  in  urbe  et  in  toga,  leges  multas  responderet  se  et 
praeclaras  tulisse,  chirographa  vcro  aut  mutarct  aut  non 
darct,  aut,  si  dcdissct,  non  istas  res  in  actis  suis  duccret. 
scd  haec  ipsaconcedo;  quibusdam  etiam  inrebus  conivco: 
in  maximis  vero  rebus,  id  est  lcgibus,  acta  Caesaris  dis- 

^  solvi  ferendum  non  puto.  quae  lex  melior,  utihor,  optima 
etiam  re  publica  sacpius  flagitata  quam  ne  practoriac 
provinciae  phis  quam  annum  ncve  plus  quam  bicimium 
consuhu-cs  obtincrcntur?  liac  lege  subhita  videnturnc 
vobis  posse  Caesaris  acta  servari?  quid?  lege,  quae  pro- 
mulgata  est  de  tertia  decuria  nonnc  omncs  iudiciariae 
lcgcs  Caesaris  dlssolvuntur?  ct  vos  acta  Caesaris  dcfcn- 
ditis,  qui  legcs  eius  cvcrtitis?  iiisi  fortc,  si  quid  mcmoriac 
causa  rcttuUt  in  libclhim,  id  numcrabitur  in  actis  et, 
quamvis  iniquum  et  inutile  sit,  dcfcndctur:  quod  ad  po- 
])uhim  centuriatis  coinitiis  tulit,  id  iii  actis  Caesaris  non 

20  liabcbitur.  at  quac  cst  ista  tcrtia  dccuria?  ^ccnturlonum' 
iuipiit.  (piid?  isti  ordini  iudicatus  lcge  lulia,  etiam  ante 
Pompcia,  AurcUa  non  patebat?   'ccnsus  pracfinicbatur,' 


]N  M.  ANTONIUM  ORATIO  PHILIPPICA  I.  17  —  22.    305 

inqiiit.  iion  ccntnrioni  qnidcni  solum,  sed  cquiti  etiam 
Romano;  itaque  viri  fortissimi  atque  honestissimi,  qui 
ordines  duxerunt,  res  ct  iudicant  ct  iudicavcrunt.  *non 
quacro'  inquit  'istos:  quicumque  ordinem  duxit,  iudicet.' 
at  si  ferretis,  quicumque  equo  mcruissct,  quod  est  lau- 
tius,  nemini  probarctis;  in  iudice  enim  spectari  ct  fortuna 
debet  et  dignitas.  'non  quaero'  inquit  *ista:  addo  etiam 
iudices  manipularis  cx  lcgione  Alaudarum;  aliter  enim 
nostri  negant  posse  se  salvos  esse.'  o  contumcliosum  ho- 
norem  eis,  quos  ad  iudicandum  nec  opinantis  vocatis! 
hic  enim  est  legis  index,  nt  ei  res  in  tertia  dccuria  iu- 
diccnt,  qui  libcre  iudicare  non  audeant:  in  quo  quantus 
crror  est,  di  immortales!  eorum,  qui  istam  legem  exco- 
gitavcrunt!  ut  cnim  quisque  sordidissinuis  vidcbitur,  ita 
libentissime  scveritatc  iudicandi  sordis  suas  eluet  labora- 
bitque  ut  honestis  decuriis  potius  dignus  videatur  quam 
in  turpem  iure  coniectus.  altera  promulgata  lex  est,  ut  0 
et  de  vi  et  maiestatis  damnati  ad  populum  provocent,  si 
velint.  haec  utrum  tandem  lcx  est  an  legum  omnium 
dissolutio?  quis  est  enim  hodie  cuius  intersit  istam  legem 
manere?  nemo  reus  est  lcgibus  illis,  nemo  quem  futu- 
rum  putemus;  armis  enim  gesta  numquam  profecto  in 
iudicium  vocabuntur.  *at  res  popularis.'  utinam  quidem 
ahquid  velletis  esse  populare!  omnes  enim  iam  civcs  de 
rei  publicae  salute  una  ct  mcnte  et  voce  consentiunt. 
qvuie  cst  igitur  ista  cupiditas  legis  eius  ferendae,  quae 
turpitudincm  summam  habeat,  gratiam  nullam?  quid 
enim  turpius  quani  qui  maicstatem  populi  Romani  mi- 
nuerit  pcr  vim,  eum  damnatum  iudicio  ad  eam  ipsam  vim 
revcrti,  propter  quam  sit  iure  damnatus?  sed  quid  plura  22 
de  lege  disputo?  quasi  vcro  id  agatur  ut  quisquam  pro- 
vocet:  id  agitur,  id  fcrtur,  nc  quis  omnino  umquam  istis 
legibus  reus  fiat:  quis  enim  aut  accusator  tam  amens 
repcrietur  qui  reo  condenmato  obicere  se  multitudini  con- 
ductae  velit,  aut  iudcx  qui  reum  danmarc  audcat,  ut  ipse 
ad  operas  mcrccnnarias  statim  protraliatur?  non  igitur 
provocatio  ista  lcge  datur,  sed  duae  maxime  salutares 
legcs  quaestionesque  tolluntur.  quid  est  aliud  hortari 
adulcscentis,  ut  turbulenti,  ut  sedltiosi,  ut  perniciosi  civcs 

Ciceronis  vol    V,  20 


10 

■2i 


30G  M.  TLLLll  CICKIIONIS 

vcllnt  es?;c?  (iiiaui  autem  ad  pcstem  furor  trlLunicius 
imj^elli  nou  potcrit  Iiis  duabus  quaestiouibus  dc  vi  et  ma- 
iestatc  sublatis?  quid,  quod  obrogatur  lcgibus  Cacsaris, 
quae  iubent  ci,  qui  de  vi,  itemquc  ci,  qui  maicstatis  da- 
mnatus  sit,  aqua  et  ignl  interdici?  quibus  cum  provocatio 
datur,  nonne  acta  Cacsaris  rescinduntur?  quae  quidem 
ego,  patres  conscripti,  qui  illa  numquam  probavi,  tamcn 
ita  conservanda  concordiae  causa  arbitratus  sum,  ut  non 
modo,  quas  vivus  leges  Cacsar  tulissct,  infirmandas  hoc 
tcmpore  non  putarem,  sed  ne  illas  quidem,  quas  post 
niortem  Caesaris  prolatas  essc  ct  fixas  videtis :  de  cxsilio 
rcducti  a  mortuo;  civitas  data  non  solum  singulis,  scd 
nationibus  et  provinciis  universis  a  mortuo;  immunitati- 
bus  infinitis  sublata  vectigalia  a  mortuo:  ergo  liaec  uno, 
verum  optimo  auctorc  domo  prolata  dcfendimus:  eas 
Icgcs,  quas  ipsc  nobis  inspectantibus  recitavit,  })ronun- 
tiavit,  tulit,  quibus  latis  gloriabatur  cisque  lcgibus  rcm 
publicam  contincri  j^utabat,  de  provinciis,  de  iudiciis, 
eas,   inquam,    Caesaris   lcgcs  nos,   qui  defendinuis  acta 

25  Cacsaris,  evertendas  putamus?  ac  de  his  tamen  legibus, 
quae  promulgatae  sunt,  saltcm  queri  possumus:  de  eis, 
quac  iam  latae  dicuntur,  nc  illud  quidem  licuit;  illae 
enim  sine  ulla  promulgatione  latae  sunt  antc  quam  scri- 
ptac.  quacro  autem  quid  sit  cur  aut  ego  aut  quisquam 
vcstrum,  patres  conscripti,  bonis  tribunis  j^Iebis  lcges 
malas  metuat:  paratos  habcnms  qui  interccdant;  paratos 
({ui  rem  publicam  religione  defcndant:  vacui  mctu  essc 
dcbcnms.  'quas  tu  mihi'  inquit  'intcrccssloncs,  quas 
religiones?'  cas  scllicet,  qulbus  rei  publicac  salus  conti- 
netur.  'neglcgiuuis  ista  et  nlmis  antiqua  ac  stulta  duci- 
nms:  forum  sac])ietur;  omnes  claudcntur  aditus;  armatl 

2r,  iu  })raesidils  nudtis  locis  conlocabuntur.'  quid  tum? 
quod  ita  erlt  gestum,  id  lex  erit?  ct  in  aes  incidi  iube- 
bltls,  credo,  Illa  Icgitima:  coxsules  i'oruLUM  iuiie  rooave- 
iiUNT  —  hociuc  a  maloribus  accepinuis  ius  rogandi?  — 
PoriTLUSQUE  lUKE  sciviT.  qul  poj)ulus?  isuc,  qui  cxclusus 
cst?  quo  iure?  an  co,  (luod  vi  et  armls  omne  sublatum 
cst?  atque  haec  dlco  de  futurls,  quod  cst  amlcorum  ante 
dlcere  ca,  (piac  vitari  possiut:  (juac  si  facta  nou  crunt, 
refellctur   oratio   mea.      lo^juor  de   leglbus   promulgatis, 


n 


iNM.  ANTONIUMORATIO  PIIILIPPICA  I.  23—30.  307 

dc  qiiibus  est   integruin  vobis,   demonstro  vitia:   tollite! 
denuntio  vim,  arma:  removete! 

Irasci  quidem  vos  milii,  Dolabella,  pro  re  publica  ^j 
dicenti  non  oportebit.  quamquam  te  quidem  id  facturum 
non  arbitror;  novi  facilitatem  tuam  — :  conlegam  tuum 
aiunt  in  liac  sua  fortuna,  quae  bona  ipsi  videtur —  mihi, 
ne  gravius  quippiam  dicam,  avorum  et  avunculi  sui  con- 
sulatum  si  imitaretur,  fortunatior  videretur  —  sed  eum 
iracundum  audio  esse  factum.  video  autem  quam  sit 
odiosum  liabere  eimdem  iratum  et  armatum,  cum  tanta 
praesertim  gladiorum  sit  inq)unitas:  sed  proponam  ius, 
ut  opinor,  aequum,  quod  M.  Antonium  non  arbitror  re- 
pudiaturum.  ego,  si  quid  in  vitam  eius  aut  in  mores 
cum  contumelia  dixero,  quo  minus  milii  inimicissimus  sit 
non  recusabo;  sin  consuetudinem  meam  [quam  in  re 
publica  semper  habui,]  tenuero,  id  est,  si  libere  quae 
sentiam  de  re  publica  dixero,  primum  deprecor  ne  ira- 
scatur;  deinde,  si  hoc  non  impetro,  peto  ut  sic  irascatur, 
ut  civi :  armis  utatur,  si  ita  necesse  est,  ut  dicit,  sui  de- 
fendendi  causa:  eis,  qui  pro  re  publica  quae  ipsis  visa 
erunt  dixerint,  ista  arma  ne  noceant.  quid  Iiac  postula- 
tione  dici  potest  aequius?  quod  si,  ut  mihi  a  quibusdam  28 
eius  familiaribus  dictum  est,  omnis  euni,  quae  habetur 
contra  voluntatem  eius,  oratio  graviter  offendit,  etiam  si 
nulla  inest  contumelia,  feremus  amici  naturam.  sed  idem 
illi  ita  mcQum  loquuntur:  'non  idem  tibi  adversario  Cae- 
saris  licebit  quod  Pisoni  socero,'  et  simul  admonent 
quiddam,  quod  cavebimus:  *nec  erit  iustior  in  scnatum 
non  veniendi  morbi  causa  quam  mortis.'  sed  per  deos  ^^ 
immortalis!  —  te  enim  intuens,  Dolabella,  [qui  es  mihi 
carissimus,]  non  possum  utriusque  vestrum  errorem  re- 
ticere:  credo  enim  vos,  nobilis  homines,  magna  quaedam 
spectantis,  non  pecuniam,  ut  quidam  nimis  creduli  suspi- 
cantur,  quae  semper  ab  amplissimo  quoque  clarissimoque 
contempta  est,  non  opes  violentas  et  populo  itomano  mi- 
nime  ferendam  potentiam,  sed  caritatem  civium  et  glo- 
riam  concupisse.  est  autem  gloria  laus  recte  factorum 
magnorumque  in  rem  publicam  meritorum,  quae  cum  ^ 
optimi  cuiusque  tum  etiam  multitudinis  testimonio  com- 
probatur.  dicerem,  Dolabella,  qui  recte  factorum  fructus  30 

20* 


308  M.  'rrLLII  CICERONIS 

cssct ,  nlsi  tc  practcr  cctcros  paullspcr  cssc  cxpcrtuni 
vldcrcni:  qucni  potcs  rccordari  In  vlta  Inluxlssc  tihl  dlcni 
lactlorcni  quani  cuni  cxpiato  foro,  dlsslpato  concursu 
implorum,  prlnclpibus  scclcris  pocna  adfcctis,  urbe  in- 
ccndio  ct  cacdls  mctu  libcrata  tc  domum  rcccpisti?  cuius 
ordlnis,  cuius  2;cncris,  cuius  dcniquc  fortunac  studla  tum 
laudi  ct  gratulationi  tuac  sc  non  obtulcrunt?  quin  milii 
ctiam,  quo  auctorc  tc  in  liis  rcbus  uti  arbitrabantur,  ct 
CCratlas  bonl  viri  a":cbant  et  tuo  nomine  o:ratulabantur. 
rccordarc,  quacso,  Dolabclla,  conscnsum  illuni  thcatrl, 
cuin  omncs  carum  rcrum  obllti,  propter  quas  fucrant  tibi 
offcnsi,  slgnlficarcnt  se  bcncficio  novo  mcmoriam  vctcris 

31  dolorls  abiccissc.  hanc  tu,  P.  Dolabclla,  —  magno  loquor 
cum  dolorc  —  lianc   tu,   inquam,   potuistl    acquo  anlmo 

13  tantam  dlgnitatcm  dcponcrc?  tu  autcm,  M.  Antoni,  — 
abscntcm  cnim  appcllo — ,unum  lUum  dlcm,  quo  in  acdc 
TclJurls  scnatus  fuit,  non  omnlbus  liis  mcnsibus,  qulbus 
tc  quidam  nndtum  a  me  disscnticntcs  bcatum  putant, 
antcponis?  quae  fuit  oratio  de  concordla?  qnanto  metu 
[vctcrani],  quanta  sollicitudlnc  civltas  tum  a  te  liberata 
cst,  cum  conlcgam  tuum  dcposltis  inimlcitlls  oblitus  auspi- 
clorum  a  tc  ipso  augure  populi  Romani  nuntiatorum  illo 
primum  dle  conlegam  tibi  esse  voluisti;  tuus  parvus  filius 

3-2  In  Cnpltolium  a  te  mlssus  pacis  obscs  fuit:  quo  scnatus 
dic  lactior?  quo  populus  Romanus?  qui  quidcm  nulla  in 
contlonc  umquam  frcqucntlor  fuit.  tum  dcnlque  llbcratl 
pcr  viros  fortisslmos  vidcbamUr,  qula,  ut  illi  vohicrant, 
libertatcm  pax  conscquebatur.  proximo,  ahcro,  tertio, 
dcnifiuc  reliquls  consecutis  dicbus  non  intermittcbas  quasi 
domim  allquod  cotidlc  adfcrrc  rci  publlcac;  maxinmm  au- 
tcm  Ilhid,  quod  dictaturac  nomcn  sustulisti.  liacc  inusta 
cst  a  te,  a  tc,  inquam,  mortuo  Cacsari  nota  ad  ignominiam 
sempiternam.  ut  cnim  proptcr  unius  M.  JManlliscclus  de- 
creto  gcntis  iManllae  neniincm  patrlclum  ^Manllum  Marcum 
vocarl  llcct,  slc  tu  proptcr  unlus  dlctatorls  odlum  nomcn 

:53  dlctatorls  fundltus  sustullstl.  num  tc,  cum  hacc  pro  salute 
rci  publlcac  tanta  gcssisses,  fortunac  tuac,  num  amphtu- 
dlnls,  num  chiritatls,  [num  gk)riac]  pacnitcbat?  unde 
igltur  sublto  tauta  ista  mutatio?  non  possum  adduci  ut 
susplccr    tc    pccunla   captum.      licct   quod    cul(|ue   Hbct 


IN  M.  ANTONIUM  OKATIO  PHILIPPICA  l.  81  —  36.  309 

l()(|Uiitiir,   crcJcre  noii  cst  iicccsisc:   iiilill  cniiri  umquam 

in  te  sordicUnn,  nihil  humilc  cognovi.     quanKiuam  solcnt 

(lomcstici  dcpravarc  non  num(iuam;   scd  novi  firmitatcm 

tuam.     at(iuc  utinam  ut  culpam,   sic  ctiam  sus))itionem 

vitare  potuisscs!  illud  magis  vereor,  nc  ignorans  verum  14 

itcr  gloriae  gloriosum  putcs  plus  te  unum  posse   quam 

onmis  et   mctui  a  civibus  tuis:  quod  si  ita  putas,  totam 

ignoras    viam   gloriac:    carum    esse    civcm,   bene    de   re 

publica  mcrcri,  laudari,  coli,  diligi  gloriosum  cst;  metui 

vero  ct  in  odio  esse  invidiosum,  detcstabile,  imbccillum, 

caducum.     (piod  vidcmus  ctiam  in  fabuLi   illi  ipsi,    qui  si 

'odcrint,  dum  metuant'  dixerit,  perniciosum  fuisse.    uti- 

nani,  Antoni,  avum  tuum  meminisses!  de  quo  tamen  au- 

disti   nudta    cx    me    ea(pie    saepissime.      putasne    illum 

innnortalitatcm  mcreri  voluisse,  ut  propter  armorum  ha- 

bendorum  licentiam  metuerctur?    illa  erat  vita,   illa  sc- 

cunda   fortuna  libertate   esse   parcm   ceteris,    principem 

dignitate.  itaque,  ut  omittam  rcs  avi  tui  prospcras,  accr- 

bissinmm  cius  supremum  diem  malim  quam  L.  Cinnac 

dominatum,  a  quo  ille  crudclissime  est  intcrfcctus.     scd  -^5 

(piid  oratione   te   licctam?     si   enim    exitus   C.   Caesaris 

cfficere  non  potest  ut  malis  carus  esse  quam  metui,  nihil 

cuius^piam  proficiet  ncc  valcbit  oratio:  qucm  qui  bcatum 

fuisse  putant,  miscri  ipsi  sunt:   beatus  cst  ncmo,  qui  ca 

lege  vivit,  ut  non  modo  impune,  sed  etiam  cum  summa 

interfectoris  gloria  interfici  possit.  qua  re  flecte  te,  quaeso, 

et  maiores  tuos  respice  atque  ita  guberna  rem  publicam, 

ut  natum  csse  te  cives  tui  gaudcant:  sine  quo  ncc  bcatus 

nec  clarus  nec  tutus  quisquam  esse  omnino  })otcst.     po- 

puli  quidem  liomani  iudicia  nmlta  ambo  habctis,  quibus 

vos  non  satis  movcri  permoleste  fero.    quid  enim  gladia- 

toribus   clamores   innumcrabilium   civium?     quid   populi 

vcrsus?  quid  Pompcii  statuac  plausus  infiniti?  quid  duo- 

bus  tribunis  plcbis,  qui  vobis  adversantur?  parunme  hacc 

significant    incrcdibiJitcr    consenticntcm    populi    Itomani 

universi  voluntatem?  quid?  Apollinarium  ludorum  plau- 

sus  vel  tcstimonia  potius  et  iudicia  populi  Romani  parum 

magna  vobis  vidcbantur?  o  beatos  illos,  qui,  cum  adcssc 

ipsis  propter  vim  armorum  non  liccbat,  adcrant  tamen  et 

in  medullis  populi  llomani  ac  visccribus  liacrcbant!  nisi 


If) 

3(i 


aiO  M.  TULLU  CICEKOMS 

fortc  Acclo  tuin  plaudl  ct  sexageslmo  j^ost  anuo  palniaui 
(larl,  uou  Bruto  putabatis,  qui  ludls  suis  ita  caruit,  ut 
in  illo  apparatlssimo  spectaculo  studlum  populus  Koma- 
nus  trlhuerlt  abseutl,  desiderium  liberatorls  sui  perpetuo 

37  plausu  et  clamorc  lenlret.  cquldem  is  sum,  qui  Istos 
plausus,  cum  popularibus  civibus  tribuerentur,  sempcr 
contcmpserim ;  Idemque  cum  a  summis,  mcdlls,  infimis, 
cum  deniquc  ab  univcrsis  hoc  Idem  fit  cumque  ci,  qul 
ante  sequl  popull  consensum  solebant,  fuglunt,  non  plau- 
sum  illum,  sed  iudlcium  puto.  sin  hacc  levlora  vobis 
vidcntur,  quae  sunt  gravissima,  num  etlam  hoc  contcm- 
nitis,  quod  sensistis  tam  caram  populo  Romano  vitam  A. 
Illrtll  fulsse?  satis  crat  cnim  probatum  ilkim  csse  populo 
Roniano,  ut  cst;  iucunduni  amlcis,  in  quo  vincit  omnls; 
caruni  suls,  quibus  est  ij)se  carissimus :  tantam  tamen  sol- 
licitudlncm  bonorum,  tantum  timorem  omnium  in  quo  me- 

S8  mlnlmus?  certe  in  nullo.  quid  igitur?  hoc  vos,  pcr  deos 
inunortalls!  quale  slt  non  interpretamini?  quid?  cos  dc 
vcstra  vita  cogitarc  non  censetls,  quibus  eorum,  quos 
sperant  rei  publicae  consulturos,  vita  tam  cara  sit? 

Ccpi  fructum,  patrcs  conscrlpti,  reversionis  meae, 
quonlam  ct  ca  dixi,  iit  quicumque  casus  consecutus  esset, 
cxstarct  constantlae  meae  testlmonium,  et  sum  a  vobis 
benlgnc  ac  dlllgenter  audltus;  quac  potestas  si  mihi  sae- 
pius  sine  meo  vestroque  periculo  fict,  utar:  si  minus, 
quantum  potero,  non  tam  mihi  me  quam  rei  publlcac 
rcservabo.  mihi  fere  satis  est  quod  vlxi  vel  ad  actatcm 
vel  ad  gloriam:  huc  si  quid  acccsscrit,  non  tam  mihl 
quam  vobis  reique  publicae  accesserit. 


IN  xM.  ANTONlUiMOKAriO  PHILIPPICA  II.  1-3.     311 


M.  TULLII  CICEKOXIS 

IN  M.  ANTOXIUM  ORATIO  PlilLIPriCA 
8ECUNDA. 

QuoiiJim  meo  fiito,  patres  conscripti,  ficri  dicam  ut  I 
nemo  liis  annis  viginti  rei  publicae  fucrit  hostis  qui  non 
bellum  eodem  tempore  milii  quoque  indixerit?  nec  vero 
necesse  est  quemquam  a  me  nominan:  vobiscum  ipsi 
recordamini.  mihi  poenarum  illi  plus  quam  optarem  de- 
derunt:  te  miror,  Antoni,  quorum  facta  imitere,  eorum 
exitus  non  perhorrescere.  atque  hoc  in  aliis  minus 
mirabar;  nemo  enim  illorum  inimicus  mihi  fuit  volun- 
tarius:  omnes  a  me  rei  publicae  causa  lacessiti.  tu  ne 
vcrbo  quidem  viohitus,  ut  aiulacior  quam  Catilina,  furio- 
sior  quam  Clodius  viderere,  ukro  me  maledictis  lacessisti, 
tuamque  a  me  alienationem  commendationem  tibi  ad 
impios  civis  fore  putavisti.  quid  putem?  contemptumne  j 
me?  non  video  nec  in  vita  ncc  in  gratia  nec  in  rebus 
gestis  ncc  in  hac  mea  mediocritatc  ingenii  quid  despicere 
possit  Antonius.  an  in  senatu  facilJime  de  me  detrahi 
posse  credidit?  qui  ordo  clarissimis  civibus  benc  gestae 
rei  publicae  testimonium  muhis,  mihi  uni  conservatae 
dedit.  an  decertare  mecum  voluit  contentione  diccndi? 
hoc  quidem  est  beneficium:  quid  enim  plenius,  quid  ubc- 
rius  cuiquajn  quam  mihi  et  pro  me  et  contra  Antonium 
dicere?  illud  profecto:  non  cxistimavit  sui  similibus  pro- 
bari  posse  sc  esse  liostem  patriac,  nisi  mihi  esset  inimicus. 
cui  prius  quam  de  ceteris  rebus  respondeo,  de  amicitia,  3 
quam  a  me  viohitam  essc  criminatus  est,  quod  ego  gra- 
vissimum  crimen  iudico,  pauca  dicam. 

Contra  rem  suam  me  nescio  quando  venisse  questus  2 
est.     an   ego  non  venirem  contra   alienum  pro  familiari 
et  necessario?   non  venirem  contra  gratiam  non  virtutis 
v«?pe,  sed  aetatis  flore  conlectam?  non  venirem  contra  in- 
iuriam,   quam  iste  intercessoris  iniquissimi  beneficio  ob- 


312  M.  TULLII  CICEKUNIS 

tliiuit,  noii  iurc  praetorio?  sed  hoc  Idcirco  commemora- 
tum  a  te  puto,  uti  te  infimo  ordini  commendares,  cum 
omnes  te  recordarentur  libertini  generum  et  liberos  tuos 
ncpotcs  Q.  Fadii,  libertini  hominis,  fuisse.  at  enim  te  in 
disciplinam  meam  tradideras  —  nam  ita  dixisti  — ;  do- 
mum  meam  ventitaras.  ne  tu,  si  id  fecisses,  melius 
famae,  melius  pudicitiae  tuae  consuluisses.  sed  neque 
fecisti  nec,   si  cupcres,  tibi  id  per  C.  Curionem  faccre 

4  licuisset.  auguratus  pctitionem  mihi  te  concessisse  dixisti. 
o  incredibilem  audaciam!  o  impudcntiam  praedicandam! 
quo  enim  tempore  me  augurem  a  toto  conlegio  expetitum 
Cn.  Pompcius  et  Q.  Ilortensius  nominaverunt  —  nec 
enim  liccbat  a  phiribus  nominari —  tu  nec  solvendo  eras 
nec  te  uUo  modo  nisi  cversa  re  pubhca  fore  incohimcm 
putabas.  poteras  autem  eo  tempore  auguratum  petere, 
cum  in  ItaUa  C.  Curio  non  esset?  aut  tum,  cum  es  factus, 
unam  tribum  sine  Curione  feiTe  potuisses?  cuius  etiam 
famiHares  de  vi  condenniati  sunt,  quod  tui  nlmis  studiosi 

^  fuisscnt.  at  bcneficio  sum  tuo  usus.  quo?  quamquam 
illud  ipsum,  quod  commemoras,  semper  prae  me  tuli. 
malui  me  tibi  debere  confiteri  quam  culquam  minus  pru- 
denti  non  satis  gratus  videri.  sed  quo  bencficio?  quod 
me  Brundisii  non  occideris?  quem  ipsc  victor,  qui  tibi, 
ut  tute  gloriari  solebas,  detulerat  ex  latronibus  suis  prin- 
cipatum,  salvum  esse  voluisset,  in  Italiam  ire  iussisset, 
eum  tu  occideres?  fac  potuisse.  quod  cst  allud,  patres 
conscripti,  bcneficium  latronum,  nisi  ut  commemorare 
possint  eis  se  dcdisse  vitam,  quibus  non  ademcrint?  quod 
si  esset  bencficium,  numquam,  qui  illum  interfecerunt,  a 
quo  erant  conservati,  quos  tu  claiissimos  viros  soles  ap- 
pellare,  tantam  esscnt  gloriam  consccuti.  quale  autem 
bcneficium  est,  quod  tc  abstinucris  nefario  scelere?  qua 
in  re  non  tam  iucundum  mihi  videri  dcbuit  non  inter- 
fectum  me  a  te  quam  miserum  te  id  im})une  facere  ]}0- 

G  tuisse.  sed  sit  beneficium,  quando  quidcni  maius  accipi 
a  latrone  nullum  potuit;  in  quo  potes  me  dicere  ingra- 
tum?  an  de  interitu  rci  publlcae  qnen  non  dcbul,  ne  in 
te  ingratus  viderer?  at  in  illa  qucrella,  miscra  quidem 
et  luctuosa,  sed  mihi  pro  hoc  gradu,  in  quo  nie  senatus 
populusque   Komanus   conlocavit,    necessaria ,    quld   est 


IN  M.  ANTOiNIUM  ORATIO  PHILIPPICA  II.  4-9.  313 

dictum  a  me  cum  contumelia?  quid  non  moderate?  quid 
non  amice?   quod  quidem  cuius  temperantiae  fuit,  de  M. 
Antonio  querentem  abstinere  maledictis,  praesertim  cum 
tu  reliquias   rei   publicae   dissipavisses,  cum   domi  tuae 
turpissimo  mercatu  omnia  essent  venalia,  cum  leges  eas, 
quae  numquam  promulgatae  essent,  et  de  te  et  a  te  latas 
confiterere,   cum   auspicia  augur,  intercessionem  consul 
sustulisses,   cum  esses  foedissime  stipatus  armatis,   cum 
omnis  impuritates  impudica  in  domo  cotidie  susciperes, 
vino  lustrisque  confectus.     at  ego,   tamquam  mihi  cum  7 
M,  Crasso  contentio  essct,  quocum  multae  et  tam  magnae 
fuerunt,  non  cum  uno  gladiatore  nequissimo,  de  re  pu- 
blica  graviter  querens  de  homine  nihil  dixi:  itaque  hodie 
perficiam,   ut  intellegat  quantiim  a  me  beneficium   tum 
acccperit.    at  etiam  litteras,  quas  me  sibi  misisse  diceret,  4 
recitavit  homo  et  humanitatis  expers  et  vitae  communis 
ignarus:  quis  enim  umquam,  qui  paulum  modo  bonorum 
consuetudinem  nosset,   litteras   ad   se   ab   amico   missas 
ofFensione  aliqua  interposita  in  medium  protulit  palam- 
que  recitavit?  quid  est  aliud  tollere  ex  vita  vitae  societa- 
tem,  tollere  amicorum  conloquia  absentium?  quam  multa 
ioca  solent  esse  in  epistulis,  quae  prolata  si  sint,  inepta 
videantur!    quam   multa  seria,  neque  tamen  ullo  modo 
divolganda!  sit  hoc  inhumanitatis  tuae:  stultitiam  incre-  s 
dibilem  videte:   quid   habes  quod  mihi   opponas,   homo 
diserte,  ut  Mustelae  iam  esse  et  Tironi  vidcris?  qui  cum 
hoc  ipso  tempore  stent  cum  gladiis  in  conspectu  senatus, 
ego  quoque  te  disertum  putabo,  si  ostenderis  quo  modo 
sis   eos   inter  sicarios  defensurus :  —  sed  quid   opponas 
tandem,   si  negem  me  umquam  ad  te  istas  litteras  mi- 
sisse?  quo  me  teste  convincas?  an  chirographo?  in  quo 
habes   scientiam  quaestuosam.      qui    possis?    sunt   enim 
librarii  manu.     iam  invideo  magistro  tuo,   qui   te  tanta 
mercede,   quantam  iam   proferam,   nihil   sapere   doceat. 
quid   enim   est   minus    non   dico   oratoris,    sed  hominis  o 
quam    id    obicere    adversario ,    quod  ille    si    verbo   ne- 
garit,  longius  progredi  non  possit  qui  obiecerit?   at  ego 
non  nego,  teque  in  isto  ipso  convinco  non  inhumanitatis 
solum,  sed  ctiam  amentiae.     quod  enim  verbum  in  istis 
litteris  est  non  plenum  humanitatis,  officii,  benevolentiae? 


314  M.  TULLIl  CICEROMS 

oninc  auteni  crimcn  [tuuni]  cst,  quod  dc  tc  in  lii8  littcris 
non  nialc  cxistimcm,  quod  scribam  tamquam  ad  civcm, 
tamquam  ad  bonum  virum,  non  tamquam  ad  scelcratum 
et  latroncm.  at  ego  tuas  litteras,  etsi  iure  poteram  a  tc 
lacessitus,  tamen  non  proferam:  quibus  pctis  ut  t-ibi  per 
mc  liccat  qucndam  de  cxsilio  rcduccrc,  adiurasque  id  tc 
invito  me  non  esse  factunmi;  idque  a  mc  impetrasti: 
quid  enim  me  interponerem  audaciac  tuac,  quam  neque 
auctoritas  huius  ordinis  neque  existimatio  populi  Romani 

10  neque  leges  idlac  possent  cocrcere?  verum  tamcn  quid 
erat  qiiod  mc  rogarcs,  si  erat  is,  de  quo  rogabas,  Cae- 
saris  lege  rcductus?  sed  videlicet  mcam  gratiam  voluit 
esse,  in  quo  ne  ipsius  quidem  ulla  esse  poterat  lege  lata. 

5  Scd  cum  milii,  patrcs  conscripti,  et  pro  me  aliquid 
et  in  M.  Antonium  multa  diccnda  sint,  alterum  pcto  a 
vobis,  ut  me  pro  me  dicentcm  bcnigne,  alterum  ipsc 
efficiam  ut  contra  illum  cum  dicam,  attcnte  audiatis. 
sinml  illud  oro:  si  meam  cum  in  omni  vita  tum  in  di- 
ccndo  modcrationem  raodcstiamquc  cognostis,  nc  me 
liodic,  cum  isti,  ut  provocavit,  rcspondcro,  oblitum  cssc 
putctis  mci:  non  tractabo  ut  consulem:  ne  ille  qiudem 
me  ut  consularem.  etsi  ille  nullo  modo  consul,  vel  quod 
ita  vivit  vel   quod  ita  rcm  publicam  gcrit  vcl  quod  ita 

11  factus  est ;  ego  sine  ulla  controversia  consularis.  ut 
igitur  intcllcgcrctis  qualcm  ipse  se  considcm  profitcretur, 
obiecit  milii  consulatum  meum:  qui  consulatus  verbo 
meus,  patres  conscripti,  re  vester  fuit:  quid  enim  ego 
constitui,  quid  gessi,  quid  cgi  nisi  cx  huius  ordinis  con- 
silio,  auctoritatc,  scntcntia?  hacc  tu  homo  sapicns,  non 
soliun  cloqucns,  apud  eos,  quorum  consilio  saj)icntiaquc 
gesta  simt,  ausus  es  vituperare?  quis  autem  meum  con- 
sulatum  praeter  tc  Publiiunquc  Clodium  qui  vitupcrarct 
inventus  est?  ctiius  quidcm  tibi  fatum,  sicuti  C.  Curioni, 
mauct,  (juoniam  id  donii  tuac  cst,  quod  fuit  illorinn  utri- 

12  quc  fatalc.  noii  placet  M.  Antonio  constdatus  meus.  at 
])Iacuit  P.  Servilio,  ut  ciim  primum  nominem  ex  illius 
t(Mnporifl  consularibus,  ([ui  ])roximc  cst  mortiuis;  jilacuit 
(J.  Catulo,  cuiua  scnq^cr  in  hac  rc  ])ublica  vivct  auctori- 
tas;  ])lacuit  duobus  Lucullis,  M.  Crasso,  Q.  Ilortcnsio, 
C.  Curioni,    C.  Pisoni,   IM'.  Glabrioni,    M\  Lepido,   L. 


IN  M.  ANTONIUM  ORATIO  PHILIPPICA  II.  10  — IG.   315 

Volcatio,  C.  Figulo,  D.  Silano,  L.  Murenae,  qui  tuni 
erant  consules  clcsignati;  placuit  idem  quod  consularibus 
M.  Catoni,  qui  cum  multa  vita  excedens  j^rovidit,  tuni 
quod  te  consulcm  non  vidit;  maxime  vero  consulatum 
meum  Cn.  Pompeius  probavit,  qui  ut  me  primum  dcce- 
dens  ex  Syria  vidit,  complexus  et  gratulans  meo  benefi- 
cio  patriam  se  visurum  esse  dixit.  sed  quid  singulos 
commemoro?  frequentissimo  senatui  sic  placuit,  ut  esset 
ncmo  qui  mihi  non  ut  parenti  gratias  ageret,  qui  mihi 
non  vitam  suam,  fortunas,  liberos,  rem  publicam  referret 
acccptam.  sed  quoniam  illis,  quos  nominavi,  tot  et  tali-  '^ 
bus  viris  res  pubHca  orbata  est,  veniamus  ad  vivos,  qui 
duo  de  consularium  numcro  reliqui  sunt.  L.  Cotta,  vir 
summo  ingenio  summaque  prudentia,  rebus  eis  gestis, 
quas  tu  reprehendis,  supplicationem  decrevit  verbis  am- 
plissimis,  eique  illi  ipsi,  quos  modo  nominavi,  consulares 
senatusque  cunctus  adsensus  est;  qui  honos  post  condi- 
tam  hanc  urbem  habitus  est  togato  ante  me  nemini.  L.  u 
Caesar,  avunculus  tuus,  qua  oratione,  qua  constantia, 
qua  gravitatc  sententiam  dixit  in  sororis  suae  virum,  vi- 
tricum  tuum!  hunc  tu  cum  auctorem  et  praeceptorem 
omnium  consiliorum  totiusque  vitae  debuisses  habere, 
vitrici  te  similem  quam  avunculi  maluisti.  huius  ego 
alienus  consiliis  consul  usus  sum:  tu,  sororis  filius,  ecquid 
ad  eum  umquam  de  re  publica  rettulisti?  at  ad  quos  re- 
fert?  di  immortales!  ad  eos  scilicct,  quorum  nobis  etiam 
dies  natales  audiendi  sunt.  hodie  non  descendit  Anto-  ir) 
nius.  cur?  dat  nataliciam  in  hortis.  cui?  neminem  no- 
minabo:  putate  tum  Phormioni  alicui,  tum  Gnathoni, 
tum  etiam  Ballioni.  o  foeditatem  hominis  flagitiosam!  o 
impudentiam,  ncquitiam,  libidincm  non  fercndam!  tii 
cum  principem  senatorem,  civem  singularem  tam  pro- 
pinquum  habeas,  ad  eum  de  re  publica  nihil  referas, 
referas  ad  eos,  qui  suam  rem  nullam  habent,  tuam  ex- 
hauriunt?  tuus  videlicet  salutaris  consulatus,  perniciosus 
meus.  adeone  pudorem  cum  pudicitia  perdidisti,  ut  hoc  V 
in  eo  templo  dicere  ausus  sis,  in  quo  ego  senatum  illum, 
qui  quondam  florens  orbi  terrarum  praesidebat,  consule- 
bam,  tu  homines  perditissimos  cum  gladiis  conlocavisti? 
at  etiam   ausus  cs  —  quid   autcm  est  quod   tu  non  au-  le 


310  M.  TULLIl  CICERONIS 

deas?  —  clivum  Cjipitoliuuin  cliccrc  me  coiiyulc  plcuum 
servorum  armatorum  fuisse:  ut  illa,  crcdo,  nefaria  sena- 
tas  consulta  fierent,  vim  aclferebam  senatui.  o  miser, 
sive  illa  tibi  nota  non  sunt  —  nihil  enim  boni  nosti  — 
sive  sunt,  (jui  apud  talis  viros  tam  impudenter  locpiare! 
cjuis  enim  crj[ues  Romanus,  quis  praeter  te  adulcscens 
nobilis,  quis  ullius  ordinis,  qui  se  civem  csse  meminisset, 
cum  senatus  in  hoc  templo  esset,  in  clivo  Capitolino  non 
fuit?  quis  nomen  non  dedit?  quamc[uam  nec  scril)ac 
sufficere  nec  tabulae  nomina  illorum  capcre   potuerunt. 

17  etenim  cum  homines  nefarii  de  patriae  parricidio  confitc- 
rentur,  consciorum  indiciis,  sua  manu,  voce  paene  littera- 
rum  coacti  se  urbem  inflammare,  civis  trucidare,  vastare 
[taliam,  dclere  rem  publicam  conscnsisse,  c|uis  esset  qui 
acl  salutem  connnuncm  defendcndam  non  excitaretur? 
praesertim  cum  senatus  po[)uIusciue  Komanus  haberet 
ducem,  qualis  si  qui  nunc  esset,  tibi  idem,  quod  illis 
accidit,  contigissct.  ad  scpulturam  corpus  vitrici  sui 
negat  a  me  datum.  hoc  vero  ne  P.  quidcni  Clodius  dixit 
mnc][uam:   qucm,   quia  iure  ei   inimicus  fui,    doleo  a  te 

18  onmibus  vitiis  [eum]  esse  superatum.  qui  autem  tibi  venit 
in  mentem  redigere  in  memoriam  nostram  te  domi  V. 
Lentuli  esse  cducatum?  an  vercbarc  ne  non  putaremus 
natura  tc  potuisse  tam  improbum  evadcre,  nisi  acccssis- 

8  set  etiam  disciplina?  tam  autem  eras  excors,  ut  tota  in 
oratione  tua  tccum  ipse  pugnares,  non  modo  non  cohae- 
rcntia  inter  se  diceres,  scd  maxime  diiuncta  atquc  con- 
trarla,  ut  non  tanta  mecum,  quanta  tibi  tccum  csset  con- 
tcntio.  vitricum  tuuni  fuisse  in  tanto  scelcre  fatcbarc, 
poena  adfectum  qucrebare:  ita,  quod  proprie  meum  est, 
laudasti;  quod  totum  est  senatus,  rcprchcndisti:  nam 
comprclicnsio  sontium  mca,  animadvcrsio  scnatus  fuit. 
homo  discrtus  non  intellcgit  eum,  (|uem  contra  dicit,  lau- 

11)  dari  a  se;  eos,  apud  quos  dicit,  vitupcrari.  iani  illud 
cuius  est,  non  dico  audaciac  —  ciq^it  enim  se  audacem  — , 
scd,  cpiod  minime  volt,  stultitiac,  (pia  vincit  omnis,  clivi 
Capitolini  mcntioncm  faccrc,  cum  intcr  su])scllia  nostra 
vcrscntur  armati?  cum  in  hac  .cclla  Concordlac,  di  im- 
mortalesl  in  (]ua  me  consule  salutarcs  scntcntiae  dictae 
sunt,  c|uij>u.s  ad  hanc  dion  viximus,  cum  gladiis  homincs 


IN  M.  ANTONIUM  ORATIO  PHILIPPICA 11.   17-22.     317 

conlocatl  stcnt?  accnsa  senatum;  accusa  equestrem  ortli- 
ncm,  qui  tum  cum  scnatu  copulatus  fuit;  accusa  omnis 
ordincs,  omnis  civis,  dum  confiteare  hunc  ordinem  hoc 
ipso  tempore  ab  Ituraeis  circumsederi.  haec  tu  non  pro- 
])ter  audaciam  dicis  tam  impudenter,  sed  quia  tantam 
rerum  repugnantiam  non  vides.  niliil  profecto  sapis. 
quid  cst  enim  dementius  quam,  cum  rei  publicae  perni- 
ciosa  arma  ipse  ceperis,  obicere  alteri  salutaria?  at  etiam  20 
quodam  loco  facetus  esse  voluisti.  quam  id  te,  di  boni, 
non  decebat!  in  quo  est  tua  culpa  non  nulla;  aliquid 
enim  salis  a  mima  uxore  trahere  potuisti.  *cedant  arma 
togae.'  quid?  tum  nonne  cesserunt?  at  postea  tuis  armis 
cessit  toga.  quaeramus  igitur  utrum  melius  fuerit  liber- 
tati  populi  Romani  sccleratorum  arma  an  libertatem  no- 
stram  armis  tuis  cedere.  nec  vero  tibi  de  versibus  plura 
respondebo:  tantum  dicam  brcviter,  te  neque  illos  nequc 
ullas  omnino  litteras  nosse;  me  nec  rei  publicae  nec 
amicis  umquam  defuisse,  et  tamen  omni  genere  moni- 
mentorum  meorum  perfecisse  ut  meae  vigiliae  meaeque 
litterae  et  iuventuti  utilitatis  et  nomini  Romano  laudis 
aliquid  adferrent.  sed  haec  non  huius  temporis:  maiora 
videamus. 

P.  Clodium  meo  consilio  interfectum  esse  dixisti.  ^'^ 
quidnam  homines  putarent,  si  tum  occisas  esset,  cum  tu 
illum  in  foro  spcctante  populo  Romano  gladio  insecutus 
es  negotiumque  transegisses,  nisi  ^e  ille  in  scalas  taber- 
nae  librariae  coniecisset  eisque  oppilatis  impetum  tuum 
compressisset?  quod  quidem  ego  favisse  me  tibi  fateor, 
suasisse  ne  tu  quidem  dicis.  at  Miloni  ne  favere  quidem 
potui;  prius  enim  rem  transegit  quam  quisquam  eum 
facturum  id  suspicaretur.  at  ego  suasi.  scilicet  is  ani- 
mus  erat  Milonis,  ut  prodesse  rei  publicae  sine  suasore 
non  posset.  at  laetatus  sum.  quid  ergo?  in  tanta  lae- 
titia  cunctae  civitatis  me  unum  tristem  esse  oportebat? 
quamquam  de  morte  Clodii  fuit  quaestio  —  non  satis  22 
prudenter  illa  quidem  constituta;  quid  enim  attinebat 
nova  lege  quaeri  de  eo,  qui  hominem  occidisset,  cum 
esset  legibus  quaestio  constituta?  quaesitum  est  tamen 
— :  quod  igitur,  cum  res  agebatur,  nemo  in  me  dixit,  id 
tot  annis  post  tu  es  inventus  qui  diceres? 


o 


18  M.  TULLII  CICERONIS 


2:5  Quod  vcro  dlcerc  ausus  es  idquc  uiultls  verbls,  opera 
nica  Poinpclum  a  Cacsarls  amlcltla  csse  dllunctum  oL 
eamque  causam  culpa  mea  bellum  clvlle  esse  natum,  In 
eo  non  tu  quldem  tota  re,  sed,  quod  maxlmum  est,  tem- 

10  poiibus  errasti.  ego  M.  Blbulo,  praestantlsslmo  clve, 
consule  nlhll  praetermlsl,  quantum  facere  enltlque  potul, 
quln  Pompeium  a  Caesaris  conlunctlone  avocarem;  in 
quo  Caesar  fellclor  fult:  Ipse  enlm  Pompelum  a  mea 
famlliarltate  diiunxit.  postea  vero  quam  se  totum  Pom- 
pcius  Cacsari  tradidlt,   quid  ego  illum  ab  eo  distrahere 

:i-i  conarcr?  stulti  erat  sperare,  suadere  impudentls.  duo 
tamen  tempora  inciderunt,  quibus  aliquid  contra  Caesa- 
rcm  Pompeio  suaserim;  ea  vellni  reprehendas,  si  potes: 
unum,  ne  qulnquennli  imperlum  Cacsari  prorogaret ;  alte- 
rum,  ne  pateretur  ferri  ut  absentis  eius  ratlo  habcretur: 
quoruni  si  utrumvis  j^ersuasissem,  in  has  miserias  num- 
quam  incidissemus.  atque  idcm  ego,  cum  iam  opes 
onmis  et  suas  et  populi  Romani  Pompeius  ad  Caesarem 
dctulissct,  seroque  ea  sentire  coeplsset,  quae  multo  ante 
providcram,  infcrrique  patriae  bellum  viderem  nefarium, 
pacis,  concordiae,  compositlonis  auctor  esse  non  dcstltl, 
meaque  illa  vox  est  nota  multis:  *utinam,  Pompei,  cum 
Caesare  socletatem  aut  numquam  coisses  aut  numquam 
diremisscs!  fuit  altcrum  gravitatis,  altcrum  prudcntiae 
tuae.'  haec  mea,  M.  Antoni,  sempcr  et  de  Pompeio  et 
dc  re  publica  consllla  fucrunt;  quae  si  valuissent,  res 
publica  staret,  tu  tuis  fiagitiis,  egestatc,  infamia  conci- 
disses. 

^^  Scd  hacc  vetera,  illud  vero  recens,  Cacsarem  meo 
consjlio  mtericctum.  lani  vcreor,  patres  conscripti,  nc, 
quod  turpissimum  est,  praevaricatorem  mihi  apposuisse 
vldear,  qui  mcnon  solummcls  laudlbus  ornaret,  sed  etiam 
alienls:  cpils  enlm  meum  in  ista  socictate  gloriosissimi 
facti  nomcn  audivit?  cuius  autem,  qui  In  co  numcro 
fulsset,  nomcn  est  occultatum?  occultatuni  dico?  culus 
non  statlm  dlvolgatum?  citius  dixerlm  lactasse  se  aliquos, 
ut  fuisse  in  ea  socictate  vldcrentur,   cum  [conscil]  non 

2C  fulssent,  quam  ut  qulsquam  celari  vcllct  qui  fuissct.  quam 
vcrl  slniilc  porro  est  in  tot  homInIl)us  j)artlm  obscuris 
partlni  adulescentibus  ncniinem  occultantibus  meum  no- 


L\  M.  AISTONIUM  ORATIO  ITIILIPPICA II.  23-29.     311) 

men   latere  potuisse?    etenim  si  auctores  ad  liberandam 
patriam  desiderarentur  [iUisauctoribusj,  Brutos  ego  im- 
pellerem,    quorum   uterque   L.   Bruti  imaginem   cotidic 
videret,   alter  etiam  Alialae?    lii  igitur  liis  inaioribus  ab 
alicnis   potius   consilium   peterent  quam   a  suis  et   foris 
potius  quam  domo?   quid?  C.  Cassius,  in  ea  lamilia  na- 
tus,  quae  non  modo  dominatum,  sed  ne  potentiam  quidem 
cuiusquam  ferre  potuit,  nie  auctorem,  credo,  desideravit: 
qui  etiam  sine  his  clarissimis  viris  hanc  rem  in  Cilicin 
ad  ostium   fluminis   Cydni    confecisset,    si  ille   ad  eam 
ripam,  quam  constituerat,  non  ad  contranam  navis  appu- 
lisset.    Cn.  Domitium  non  patris  interitus,  clarissimi  viri,  27 
non  avuncuh  mors,   non  spoliatio  dignitatis  ad  recupe- 
randam  libertatem,  sed  mea  auctoritas  excitavit?    an  C. 
Trebonio   ego  persuasi?    cui  ne   suadere   quidcm   ausus 
essem;  qua  re  etiam  maiorcm  ei  res  pubUca  gratiam  de- 
bet,  qui  libertatem  populi  liomani  unius  amicitiae  prae- 
posuit  depulsorque  dominatus  quam  particeps  esse  makiit. 
an  L.  Tillius  Cimber  me  est   auctorcm   secutus?    quem 
ego  niagis  fecisse  illam  rem  sum  admiratus  quam  factu- 
rum  putavi,  admiratus  autem  ob  eam  causam,  quod  im- 
memor  beneficiorum,  memor  patriae  fuisset.     quid  duos 
Servilios  —  Cascas  dicam  an  Ahalas  —  et  hos  auctori- 
tate  mea  censes  excitatos  potius  quam  caritate  rei  pubh- 
cae?    longum  est   persequi   ceteros,    idque  rei  publicac 
praeclarum,  fuisse  tam  multos,  ipsis  gloriosum.    at  quem  ^^ 
ad    modum    me    coarguerit    homo    acutus    recordamini. 
'Caesare  interfecto'  inquit  *statim  cruentum  alte  extol- 
lens  Brutus  pugioncm  Ciceronem  nominatim  exclamavit 
atque   ei    recuperatam   Hbertatem   est    gratulatus.'      cur 
milii  potissimum?  quia  sciebam?  vide  ne  illa  causa  fucrit 
a})pellandi  mei,  quod,  cum  rem  gessisset  consimilem  re- 
bus  eis,  quas  ipse  gesseram,  me  potissimum  testatus  est 
se  aemulum  mcarum  laudium  exstitisse.     tu  autem,  om-  21) 
nium  stultissime,   non  intcllegis,   si,   id  quod  me  arguis, 
voluisse  interfici   Cacsarem   crimen  sit,   etiam  laetatum 
esse  morte  Caesaris  crimen  esse?  quid  enim  interest  in- 
ter  suasorem  facti  et  probatorem?  aut  quid  refert  utrum 
voluerim  fieri  an  gaudcam  factum?   ecquis  est  igitur  ex- 
ceptis  eis,  qui  illum  rcgnare  gaudebant,  qui  illud  aut  fieri 


320  M.  TULLII  CICERONIS 

noluerit  aut  factum  improbarit?  omncs  crgo  in  culpa: 
etenini  omnes  boni,  quantum  in  ipsis  fuit,  Cacsarem  oc- 
cidcrunt:  aliis  consilium,  aliis  animus,  aliis  occasio  defuit; 

30  voluntas  nemini,  sed  stuporem  hominis  vel  dicam  pecu- 
dis  attcnditc;  sic  cnim  dixit:  ^Brutus,  qucm  cgo  honoris 
causa  nomino,  cruentum  pugionem  tcncns  Ciccronem 
cxclamavit:  ex  quo  intcllegi  debet  eum  conscium  fuisse.' 
ergo  ego  scelcratus  appellor  a  tc,  qucm  tu  suspicatum 
ahquid  suspicaris;  illc,  qui  stillantcm  prae  se  pugioncm 
tuht,  is  a  tc  honoris  causa  nominatur?  csto;  sit  in  verbis 
tuis  hic  stupor:  quanto  in  rebus  sententiisque  maior? 
constitue  hoc,  consul,  aliquando,  Brutorum,  C.  Cassii, 
Cn.  Domitii,  C.  Trebonii,  reliquorum  quam  velis  esse 
causam;  cdormi  crapulam,  inquam,  et  exala.  an  faces 
admovendae  sunt  quae  excitent  tantae  causae  indormien- 
tem?  numquamne  intelleges  statuendum  tibi  essc  utruni 
illi,   qui  istam  rem  gesserunt,   homicidaene  sint  an  vin- 

13  diccs  libertatis?  attcnde  enim  pauHsper  cogitationemque 
sobrii  hominis  punctum  tcmporis  suscijic:  ego,  qui  sum 
iJlorum,  ut  ipse  fateor,  familiaris,  ut  a  tc  arguor,  socius, 
nego  quicquam  csse  medium:  confiteor  eos,  nisi  hbera- 
tores  populi  Romani  conscrvatoresque  rei  pubhcae  sint, 
plus  quam  sicarios,  plus  quam  homicidas,  phis  etiam 
quam  parricidas  esse,  si  quidem  cst  atrocius  patriae  pa- 
rentcm  quam  suum  occidcre:  tu,  homo  sapiens  et  consi- 
derate,  quid  dicis?  si  parricidas,  cur  honoris  causa  a  te 
sunt  ct  in  hoc  ordinc  ct  apud  populum  Komanum  scmper 
appelhiti?  cur  M.  Brutus  referente  te  legilms  est  sohitus, 
si  ab  urbe  phis  quam  dcccni  dics  afuissct?  cur  hidi  Apol- 
linares  incrcdibih  M.  Bniti  honore  celebrati?  cur  provhi- 
ciae  Bruto,  Cassio  datae?  cur  quacstores  additi?  cur  lega- 
torum  numerus  auctus?  atqui  Iiacc  acta  per  te;  non  igitur 
homicldas.     sequitur   ut   libcratorcs  tuo    iudicio,  quando 

32  quidcm  tertium  nilill  potest  cssc.  quid  cst?  num  conturbo 
tc?  non  enim  fortassc  satis,  quae  diiunctius  dicuntur, 
intcllcgis.  scd  tamen  haec  summa  cst  conclusionis  nieae: 
quoniam  scclcre  a  te  liberati  sunt,  ab  codcm  amplissimis 
l^racmils  dlgnlssimos  iudicatos.  itaque  iam  rctcxo  ora- 
tloncm  mcam:  scribam  ad  illos,  ut,  si  qui  fortc  quod  a 
tc  mihiobicctum  cst  quaerent  sitnc  verum,  ne  cui  negent: 


INM.  ANTOXIUMORATIOPIIILIPPICAII.  30-35.    321 

cteuim  vcreor  ne  aut  celatum  me  illis  ipsis  non  hone- 
stum  aut  invitatum  refugissc  mihi  sit  turpissimum.  quae 
enim  res  umquam,  pro  sancte  luppiter!  non  moclo  in  hac 
urbe,  sed  in  omnibus  terris  est  gesta  maior?  quae  glo- 
riosior?  quac  commendatior  hominum  memoriae  sempi- 
ternae?  in  huius  me  tu  consihi  socictatcm  tamquam  in 
equum  Troianum  cum  principibus  includis?  non  recuso;  33 
ago  etiam  gratias,  quoquo  animo  facis:  tanta  enim  res 
est,  ut  invidiam  istam,  quam  tu  in  me  vis  concitare,  cum 
laude  non  comparem.  quid  enim  beatius  ilHs,  quos  tu 
expulsos  a  te  praedicas  ct  relegatos?  qui  locus  est  aut 
tam  desertus  aut  tam  inhumanus  qui  illos,  cum  accesse- 
rint,  non  adfari  atque  appetere  videatur?  qui  homines 
tam  agrestes  qui  se,  cum  eos  aspexerint,  non  maximum 
cepisse  vitae  fructum  putent?  quae  vero  tam  immemor 
posteritas,  quae  tam  ingratae  Htterae  reperientur,  quae 
eorum  gloriam  non  immortaiitatis  memoria  prosequantur? 
tu  vero  ascribe  me  talem  in  numerum.  sed  unam  rem  14 
vereor  ne  non  probes:  si  enim  fuissem,  non  solum  regcm, 
sed  etiam  regnum  de  re  pubHca  sustuhssem;  et,  si  meus 
stilus  ille  fuisset,  ut  dicitur,  mihi  crede,  non  solum  unum 
actum,  sed  totam  fabulam  confecissem.  quamquam  si 
interfici  Caesarem  voluisse  crimen  est,  vide,  quaeso,  An- 
toni,  quid  tibi  futurum  sit,  quem  et  Narbone  hoc  consi- 
lium  cum  Trebonio  cepisse  notissimum  est  et  ob  eius 
consihi  societatem,  cum  interficeretur  Caesar,  tum  te  a 
Trcbonio  vidimus  sevocari.  \i  ego  autem  —  vide  quam 
tecum  agam  non  inimice  —  quod  bene  cogitasti  ali- 
quando,  laudo;  quod  non  indicasti,  gratias  ago;  quod  non 
fecisti,  ignosco:  virum  res  illa  quaerebat.  quod  si  te  in  35 
iudicium  quis  adducat  usurpetque  illud  Cassianum,  cui 
bono  fuerit,  vide,  quaeso,  ne  haereas:tquamquam  illud 
fuit,  ut  dicebas  quidem,  omnibus  bono,  qui  servire  nole- 
bant,  tibi  tamen  praecipue,  qui  non  modo  non  servis,  scd 
ctiam  regnas;  qui  maximo  te  aere  alieno  ad  aedcm  Opis 
liberavisti;  qui  per  easdcm  tabulas  innumerabilem  pecu- 
niam  dissipavisti;  ad  quem  e  domo  Cacsaris  tam  muha 
delata  sunt;  cuius  domi  quaestuosissiraa  est  falsorum 
commentariorum  et  chirographorum  officina,  agrorum, 
oppidorum,    immunitatium,    vectigalium   flagitiosissimae 

Ciceronis  ynl.  V.  21 


■}22  M.  TULLII   CICKUOXIS 

;'<;  iiuu(riii;ie.  ctcuiiu  quac  res  c<;x\<tati  ct  acri  alicno  tuo 
practcr  iiiortcm  Cacsaris  8ubvciiirc  potuissct?  nescio  quid 
couturhatus  esse  videris:  num  quid  subtimes  ne  ad  tc 
Jioc  crimcu  pcrtinere  videatur?  libero  te  mctu :  ncmo 
credct  umquam;  non  est  tuum  de  re  publica  bene  mereri; 
habet  istius  pulchcrrimi  facti  clarissimos  viros  res  pu- 
blica  auctores;  cgo  te  tantum  gaudcre  dico,  fecisse  iiou 
arguo.  rcspondi  niaximis  criminibus:  imnc  ctiam  reli- 
quis  respondcndum  cst. 

^''^  Castra  mihi  Pompcii  atque  illud  omne  tempus  obic- 
cisti;  quo  quidcm  tcmpore  si,  ut  dixi,  meum  consiliiun 
auctoritasquc  ^ahiissct,  tu  hodic  cgercs,  nos  libcri  esse- 
mus;  res  publica  non  tot  duces  et  cxercitus  amisisset. 
fateor  cnim  mc,  cuin  ca,  quae  acciderunt,  providerem 
futura,  tanta  in  maestitia  fuissc,  quanta  cctcri  optiini 
civcs,  si  idem  providisseiit,  fuissent.  dolebam,  dolcbam, 
patres  conscripti,  rcm  publicam,  vestris  quoudam  ineis- 
que  consiiiis  conservatam  brcvi  tcmporc  esse  pcrituram. 
ncc  vcro  cram  tam  indoctus  ignarusque  rerum,  ut  fran- 
gcrer  animo  proptcr  vitac  cupiditatcm,  qunc  me  mancns 
conficcrct  angoribus,  dimissa  molcstiis  onmibus  libcrarct : 
illos  ego  praestantissimos  viros,  lumina  rei  publicae,  ^i- 
vcre  volcbam,  tot  consularis,  tot  praetorios,  tot  honcstis- 
simos  scnatorcs,  omnem  praetcrca  florcm  nobilitatis  ac 
iuvcntutis,  tuin  optimorum  civium  exercitus;  qui  si  vivc- 
rcnt,  quamvis  iiiiqua  condicionc  pacis  —  milii  cnini  oimiis 
pax   cum  civibus   bello   civili  utilior  videbatur  — ,  rem 

5«  publicain  hodic  tencrcmus.  quae  sentcntia  si  valuissct 
ac  non  ci  maxiuic  mihi,  quorum  ego  vitae  consulcbam, 
spe  victoriac  chiti  obstitissent,  ut  aha  omittam,  tu  ccrtc 
numquam  iii  lioc  ordine  vel  potius  nuinquam  in  hac  urbc 
mansisses.  at  vcro  Cn.  l*ompcii  volimtatem  a  nic  alie- 
nabat  oratio  mea.  an  illc  (lucmquam  pliis  dilexit?  cum 
iillo  aut  sermoncs  aut  cousilia  coiitulit  sac])ius?  quod 
(juidcm  crat  maguum,  de  summa  rc  j^ublica  disscnticntis 
iu  cadcin  consuctudiue  amicitiac  permaiierc.  cgo  quid 
ilh^  et  coutra  illc  quid  cgo  sentirem  ct  spcctarem  vidc- 
bat:  cgo  incolumitati  clvium  ])rimum,  ut  ])Ostca  diguitati 
l)osscmus,  illc  ])racscnti  diguitati  ])()tius  cousulcbat.  (piod 
autem  habebat  utcrque  quid  se(]ucretur,   idcirco  tolcra- 


IN  M.  ANTONIUM  ORATIO  PHILIITTCA II.  36—42.     323 

bilior  erat  nostra  Jissciisio.     ([uid  vcro  ille  singularis  vir  39 
ac  paene  divinus  de  nie  senserit  sciunt  qui  eum  de  Pliar- 
salia  fug'a  Paphuni  persccuti  sunt:  numquam  ab  eo  men- 
tio  dc  mc  nisi  lionorifica,  nisi  plena  amicissimi  desiderii, 
cum  me  vidisse  plus  fateretur,  se  speravisse  meliora.    et 
cius  viri  nomine  me  insectari  audcs,   cuius  me  amicum, 
te  scctorcm  csse  fatearc?   scd  omittatur  bellum  illud,  in  IG 
quo  tu  nimium  fclix  fuisti.     ne  de  iocis  quidem  respon- 
debo,  quibus  me  in  castris  usum  esse  dixisti:  erant  qui- 
dem    illa   castra    plena    curae;    verum    tamen    homines, 
quamvis  in  turbidis  rebus  sint,  tamen,  si  modo  homincs 
sunt,    interdum   animis   relaxantur.      quod   autcm  idem  40 
maestitiam  meam  reprehendit,  idcm  iocum,  magno  argu- 
mento  est  me  in  utroque  fuisse  moderatum. 

Plereditates  mihi  negasti  venire.  utinam  hoc  tuum 
verum  crimen  esset!  plurcs  amici  mei  et  necessarii  vive- 
rent.  sed  qui  istuc  tibi  venit  in  mentem?  ego  enim  am- 
plius  sestertium  ducentiens  acceptum  hereditatibus  rcttuli. 
quamquam  in  hoc  genere  fateor  feliciorem  esse  tc:  me 
nemo  nisi  amicus  fecit  heredcm,  ut  cum  illo  commodo, 
si  quod  erat,  animi  quidam  dolor  iungeretur;  te  is,  quem 
tu  vidisti  numquam,  L.  Kubrius  Casinas  [fecit  heredem]. 
et  quidem  vide  quam  te  amarit  is,  qui  albus  aterne  fue-  4i 
rit  ignoras:  fratris  filium  praeteriit,  Q.  Fufii,  honestissim- 
equitis  Romani  suique  amicissimi,  quem  palam  heredem 
semper  factitarat,  ne  nominat  quidcm:  te,  quem  num- 
quam  viderat  aut  certe  numquam  salutavcrat,  fccit  herc- 
dcm.  velim  mihi  dicas,  nisi  molestum  est,  L.  Turselius 
qua  facie  fuerit,  qua  statura,  quo  municipio,  qua  tribu. 
'nihil  scio'  inquies  'nisi  quae  praedia  habuerit.'  is  igitur 
fratrem  exheredans  te  faciebat  heredem.  in  muhas  prae- 
terca  pecunias  alienissimorum  hominum  vi  eiectis  veris 
hercdibus,  tamquam  heres  esset,  invasit.  quamquam  42 
hoc  maxime  admiratus  sum,  mentionem  te  hereditatum 
ausum  esse  facere,  cum  ipse  hereditatem  patris  non 
adisses. 

Hacc  ut  conligcres,   homo   amentissimc,   tot  dies  in  17 
aliena  villa  dcclamasti?    quamquani   tu  quidcm,   ut  tui 
famiUarissimi  dictitant,  vini  exalandi,  non  ingenii  acuendi 
causa  declamas.     at  vcro  adhibes  ioci  causa  magistrum 

•  21* 


324  M.  TULL!!  CICEUONIS 

suffragio  tiio  ct  coiiipotorum  tuorum  rlietorem,  cui  cou- 
cessisti  iit  iii  te  qiiac  vcllct  diccret,  salsum  omnino  liomi- 
nem,  scd  matcria  facilis  cst  in  tc  et  in  tuos  dicta  diccrc. 
vidc  autem  quid  intcrsit  intcr  te  et  avum  tmim:  ille  sen- 
sim  dicebat  quod  causae  prodesset;  tu  cursim  dicis  aliena. 

43  at  quanta  merces  rhetori  data  est!  audite,  audite,  patrcs 
conscripti,  et  cognoscitc  rei  publicae  volncra:  duo  milia 
iugcrum  campi  Lcontini  Scx.  Clodio  rhctori  adsignasti 
ct  quidem  immunia,  ut  populi  Komani  tanta  mcrcedc 
nihil  saperc  disceres.  num  etiam  hoc,  homo  audacissime, 
ex  Caesaris  connncntariis?  sed  d*:cam  alio  loco  et  de 
Leontino  agro  ct  dc  Campano,  quos  iste  agros  erei^tos 
rei  publicae  turpissimis  posscssoribus  inquinavit.  iam 
enim,  quoniam  criminibus  eius  satis  respondi,  dc  ipso 
cmendatorc  ct  correctore  nostro  quacdam  diccnda  sunt. 
nec  enim  omnia  cftundam,  ut,  si  sacpius  dcccrtandum 
sit,  ut  crit,  semper  novus  veniam:  quam  facultatem  mihi 
nuiltitudo  istius  vitiorum  peccatorumque  largitur. 

J^  Visne  igitur  te  inspiciamus  a  puero?  sic,  opinor;  a 
principio  ordiamur.  tcncsne  mcmona  practcxtatum  te 
dccoxissc?  'jmtris'  inquics  'ista  culpa  cst.'  conccdo; 
ctcnim  est  pictatis  plcna  dcfcnsio.  illud  tamen  audaciae 
tuac,  quod  sedisti  in  quattuordecim  ordinibus,  cum  esset 
lege  Roscia  dccoctorlbus  ccrtus  locus,  quamvis  quis  for- 
tunae  vitio,  non  suo  dccoxissct.  sum])sisti  virilcm,  quam 
statim  nuilicbrcm  togam  rcddidisti.  primo  volgare  scor- 
tmn;  ccrta  flagitii  mcrces,  nec  ea  parva;  sed  cito  Curio 
intcrvenit ,  qui  tc  a  mcrctricio  quacstu  abduxit  ct  tam- 
quam    stolam   dedisset,    in    matrimonio    stablli  et   certo 

4.')  conlocavit.  ncmo  umquam  pucr  emptus  libidinis  causa 
tam  fult  In  dominl  potcstate  quam  tu  in  Curionis.  quo- 
tiens  te  pater  eius  domu  sua  elccit?  quotiens  custodcs 
posuit,  ne  limen  intrarcs?  cum  tu  tamcn  noctc  socia, 
hortantc  libidinc,  cogcnte  mcrccde,  pcr  tcgulas  dcmittc- 
rere:  quae  flagitia  donuis  illa  dlntlus  ferre  non  potuit. 
scisne  me  de  rcbus  milii  notlssimis  dlccre?  rccordarc 
tcmpus  illud,  cum  pater  Curlo  maerens  iaccbat  in  lccto; 
filius  se  ad  pcdcs  meos  prosteniens,  lacrimans,  te  mihi 
connncndabat ;  orabat,  ut  sccontrasuum  patrcm,  sl  sestcr- 
tium  scxaglcns  petcrct,  dcfcndcrcm;  tantum  enim  se  pro 


IX  M.  AN TOMUM  UKATIO  PHILIPPICA  II.  43  -49.    o25 

te  intercessisse  dicebat.  ipse  autem  aiuore  ardens  con- 
lirniabat,  quod  desideriuni  tui  discidii  ferre  non  posset, 
se  in  exsiliuni  itiu-uni.  (pio  tenipore  ego  quanta  mala  46 
florentissimae  familiae  sedavi  vel  potius  sustuli!  patri 
persuasi,  ut  aes  alienum  filii  dissolveret;  redimeret  adu- 
lescentem,  sunnna  spe  et  animi  et  ingenii  praeditum ,  rei 
familiaris  iacultatibus  eumque  non  modo  tua  familiaritate, 
sed  etiam  congressione  patrio  iure  et  potestate  proliiberet. 
haec  tu  cum  per  me  acta  meminisses,  nisi  illis,  quos  vi- 
demus,  gladiis  confideres,  maledictis  me  provocare  ausus 
esses?  sed  iam  stupra  et  fiagitia  omittamus:  sunt  quae-  ^^ 
dam,  quae  Iioneste  non  possuni  dicere;  tu  autem  eo  libe- 
rior,  quod  ea  in  te  admisisti,  quae  a  verecundo  inimico 
audire  non  posses.  sed  reliquum  vitae  cursum  videte, 
(juem  quidem  celeriter  perstringam;  ad  liaec  enim,  quae 
in  civili  bello,  in  maximis  rei  publicae  miseriis  fecit,  et 
ad  ea,  quae  cotidie  facit,  festinat  animus;  quae  peto,  ut, 
(piamquam  multo  notiora  vobis  quam  milii  sunt,  tamen, 
ut  facitis,  attente  audiatis;  debet  enim  talibus  in  rebus 
excitare  animos  non  cognitio  solum  rerum,  sed  etiam  re- 
cordatio;  etsi  incidamus,  opinor,  media,  ne  nimis  sero 
ad  extrenia  veniamus. 

i  Intimus  erat  in  tribunatu  Clodio,  qui  sua  erga  me  ^s 
beneficia  commemorat;  eius  omnium  incendiorum  fax, 
cuius  etiam  doini  iam  tmn  quiddam  molitus  est.  cpiid 
dicam  ipse  optime  intellegit.  inde  iter  Alexandream 
contra  senatus  auctoritatem,  contra  rem  publicam  et  re- 
ligiones;  sed  habebat  ducem  Gabinium,  .cpucum  c^uidvis 
rectissime  facere  posset.  c|ui  tum  inde  reditus  aut  cpia- 
lie?  prius  in  ultimam  Galliam  ex  Aegypto  quam  domum. 
quae  autem  domus?  suam  enim  quisque  domum  tum 
obtinebat  nec  erat  usc[uam  tua.  domum  dico?  Cjuid  erat 
in  terris  ubi  in  tuo  pedem  poneres  praeter  unum  Mise- 
num,  cpiod  cum  sociis  tamcj[uam  Sisaponem  tenebas?  ve-  ^p 
nis  e  Gallia  ad  cjuaesturam  petendam.  ^:  aude  dicere  te 
prius  ad  parentem  tum  venisse  quam  ad  me.  accepe- 
ram  iam  ante  Caesaris  litteras,  ut  mihi  satis  fieri  paterer 
a  te:  itaciue  ne  loqui  cjuidem  sum  te  passus  de  gratia. 
postea  sum  cultus  a  te,  tu  a  me  auctus  in  pctitione 
(p.iaesturae;  quo  quidem  tempore  P.  Clodium  approbante 


41) 


32()  M.  ti:llii  ciceroxis 

populo  Romano  m  foro  cs  conatus  occidere,  cumque 
cani  reni  tua  eponte  conarere,  non  impnlsu  mco,  tamen 
ita  praedicabas ,  te  non  existimare,  nisi  illum  interfccis- 
scs,  umquam  milii  pro  tuis  in  nie  iniuriis  satis  esse  factu- 
rum.  in  quo  demiror  cur  iMilonem  impulsu  meo  rem 
illam  egisse  dicas,  cum  te  ultro  mihi  idem  illud  deferen- 
lem  numquam  sim  adhortatus;  quamquam,  si  in  eo  per- 
severares,   ad  tuam  gloriam  rem  illam  referri  malcbam 

r,o  quam  ad  mcam  gratiam.  quaestor  es  factus:  dcinde 
continuo  sine  senatus  consulto,  sine  sorte,  sine  lege  ad 
Caesarem  cucurristi.  id  enim  unum  in  terris  cgestatis,  aeris 
alieni,  nequitiae  perditis  vitae  rationibus  perfugium  esse 
ducebas.  ibi  te  cum  et  illius  largitionibus  et  tuis  rapinis 
explevisses,  si  hoc  est  explcre  *  quod  statim  cfFundas, 
advolasti  egens  ad  tribunatum,  ut  in  eo  magistratu,  si 
posses,  viri  tui  similis  esses. 

21  Accipite  nuuc,  quaeso,  non  ca,  quae  ipse  in  se  atque 
in  domesticum  dccus  impure  et  intemperanter,  sed  quae 
in  nos  fortunasque  nostras,  id  est  in  universam  rem  pu- 
blicam,   impie  ac  nefarie  fecerit;   ab  huius  enim  scelere 

r.i  omnium  malorum  principium  natum  reperietis.  nam  cum 
L.  Lcntulo  C.  JMarccllo  consulibus  Kalendis  lanuariis 
labentem  et  prope  cadentem  rcm  publicam  fulcire  cupe- 
retis,  ipsique  C.  Caestiri,  si  sana  mente  esset,  consulere 
velletis,  tum  iste  venditum  atque  cmancipatum  tribuna- 
tum  consiHis  vestris  opposuit  cerviccsque  suas  ei  subiecit 
securi,  qua  multi  minoribus  in  peccatis  occiderunt.  in 
te,  M.  Antoni,  id  dccrevit  senatus  et  quidcm  incolumis, 
nondum  tot  luminibus  exstinctis,  quod  in  hostem  toga- 
tum  decerni  est  solitum  more  maiorum.  et  tu  apud  pa- 
trcs  conscriptos  contra  mc  dicere  ausus  es,  cum  ab  hoc 
ordine  ego  conservator  essem,  tu  hostis  rei  publicac  iu- 
dicatus?  commemoratio  ilHus  tui  sccleris  intermissa  est, 
non  memoria  deleta.  dum  genus  hominum,  dum  populi 
Komani  nomen  exstabit  —  quod  quidcm  erit,  si  per  te 
liccbit,  sempitcrnum  — ,  tua  illa  pcstifcra  intcrccssio  no- 

52  minabitur.  quid  cupide  a  senatu,  quid  tcmcre  ficbat, 
cum  tu  unus  adulcscens  universum  ordinem  decernere 
de  salutc  rci  publicae  prohibuisti,  neque  semel,  sed  sae- 
pius,  ncquc  tu  tccum  dc  scnatus  auctoritate  agi  passus  cs? 


IN  M.  ANTOXirM  UKATIO  PIIILIPPICA  II.  50— 50.     327 

qiiid  autcm  agebatur  ulf<i  no  dclcri  et  everti  rem  })ul)licam 
iinulitus  vcllc8,  cum  te  neque  })rincipcs  civitatis  rogando 
nc(iuc  maiores  natu  moncndo  nequc  frequens  scnatus 
agcndo  dc  vendita  atque  addicta  sententia  movere  })Otuit? 
tum  illud  nudtis  rebus  ante  tem})tatis  nccessario  tibi  vol- 
nus  inflictum  cst,  quod  })aucis  ante  te,  quorum  incolumis 
fuit  ncmo:  tum  contra  te  dedit  arma  hic  ordo  consulibus  w,\ 
rcliquisquc  inq)criis  et  })0tcstatil)us:  quae  non  cfFugisscs, 
nisi  te  ad  arma  Caesaris  contulisses.  tu,  tu,  inquam,  jNI,  22 
Antoni,  })rinceps  C.  Caesari  omnia  perturbarc  cu})icnti 
causam  bclli  contra  })atriam  inferendi  dcdisti.  quid  cnim 
aliud  ille  diccbat?  quam  causam  sui  dcmcntissimi  consilii 
ct  fjicti  adfcrebat,  nisi  quod  intcrcessio  neglccta,  ius  tri- 
bunicium  sublatum,  circumscri})tus  a  senatu  esset  Anto- 
nius?  omitto  quam  liaec  falsa,  quam  levia,  }:)raescrtiin 
cum  omnino  nulla  causa  iusta  cuiquam  esse  possit  contra 
patriam  arma  capicndi.  sed  nihil  dc  Caesarc:  tibi  ccrtc 
confitenduni  est  causam  perniciosissimi  belli  })crsona  tua 
constitisse.  o  miserum  te,  si  haec  intellegis,  miseriorcm,  m 
si  non  intellcgis  hoc  litteris  mandari,  hoc  memoriac  }^rodi, 
huius  rei  ne  postcritatem  quidem  omnium  saeculorum 
umquam  immcmorem  fore,  consulcs  ex  Italia  cx})uIsos, 
cumque  eis  Cn.  Pom})cium,  quod  im})erii  })opuli  Komani 
dccus  ac  lumen  fuit,  omnis  consularis,  qui  })er  valctudi- 
ncm  exsequi  cladcm  illam  fugamquc  })Otuissent,  })i*ae- 
tores,  praetorios,  tribunos  })lebis,  magnam  })artem  sena- 
tus,  omnem  subolcm  iuventutis,  uno^quc]  vcrbo  rem 
})ublicam  ex})ulsam  atque  extcrminatani  suis  sedibus! 
ut  igitur  in  seminibus  est  causa  arborum  et  stir})ium,  sic  ;V) 
huius  luctuosissimi  bclli  semen  tu  fuisti.  doletis  tris 
cxercitus  }W})uli  Komani  interfectos:  interfecit  Ailtonius; 
dcsideratis  clarissimos  civis:  eos  quoque  nobis  eripuit 
.Vntonius;  auctoritas  huius  ordinis  adflicta  est:  adflixit 
Antonius;  omnia  dcnique,  quae  postca  vidimus  —  quid 
autem  mali  non  vidimus?  —  si  rectc  ratiocinabimur,  uni 
acce}:)ta  refercmus  Antonio.  ut  Ilelcna  Troianis,  sic  iste 
huic  rci  publicac  belli  causa,  causa  }^estis  atque  exitii  fuit. 
rcliquae  })artes  tribunatus  princi})ii  similes:  omnia  per- 
fecit,  quae  senatus  salva  re  })ublica  nc  ficn  ^oosscnt  j)er- 
fccerat;  cuius  tamen  scelus  in  scclerc  cognoscitc:  resti-  "^e 


328  M.  TULLII  CICERONIS 

tiicbat  multos  Ciilamitosos:  in  cis  patrui  nulla  mentio. 
si  severus,  cur  non  in  omnis?  si  misericors,  cur  non  in 
8U0S?  sed  omitto  ceteros:  Licinium  Denticulam  de  alca 
condcmnatum,  conlusorem  suum,  restituit,  quasi  vero 
ludcre  cum  condemnato  non  liceret,  sed  ut,  fjuod  in  alea 
pcrdiderat,  beneficio  legis  dissolveret.  quam  attulisti 
rationcm  populo  Romano  cur  eum  restitui  oporteret? 
absentem,  credo,  in  reos  relatum;  rem  indicta  causa  iudi- 
catam;  nullum  fuisse  de  alea  lege  iudicium;  vi  oppressum 
et  armis;  postrcmo,  quod  de  patruo  tuo  dicebatur,  pe- 
cunia  iudicium  esse  corruptum?  nihil  liorum.  at  vir  bo- 
nus  et  re  publica  dignus.  nihil  id  quidem  ad  rem;  ego 
tamen,  quoniam  condemnatum  esse  pro  nihilo  est,  ita 
ignoscerem:  hominem  omnium  nequissimum,  qui  non 
dubitaret  vel  in  foro  alea  ludere,  lege,  quae  est  de  alea, 
condemnatum  qui  in  integrum  restituit,   is  non  apertis- 

■^^  sime  studium  suum  ipse  profitetur?  in  eodem  vero  tribu- 
natu,  cum  Caesar  in  Hispaniam  proficiscens  huic  con- 
culcandam  Italiam  tradidisset,  quae  fuit  eius  peragratio 
itinerum,  lustratio  municipiorum!  scio  me  in  rebus  cele- 
bratissimis  omnium  sermone  versari,  eaque,  quae  dico 
dicturusque  sum,  notiora  esse  omnibus,  qui  in  Italia  tum 
fuerunt,  quam  mihi,  qui  non  fui:  notabo  tamen  singulas 
res,  etsi  nullo  modo  potcrit  oratio  mea  satis  facere  ve- 
strae  scientiae.  etenim  quod  umquam  in  terris  tantum 
flagitium  exstitisse  auditum  est?  [tantam  turpitudinem?] 

24  tantum  dcdecus?  vchebatur  in  essedo  tribimus  plebis; 
lictorcs  laureati  antecedebant,  inter  quos  apcrta  lcctica 
mima  portabatur,  quam  ex  oj)pidis  municij^alcs  homines 
honesti,  ob  viam  necessario  prodeuntes,  non  noto  illo  et 
mimico  nominc,  sed  Volumniam  consalutabant.  seque- 
batur  raeda  cum  lenonibus,  comites  nequissimi;  reiecta 
mater  amicam  impuri  filii  tamquam  nurum  sequebatur. 
o  miscrac  mulicris  fecunditatcm  calamitosam!  horum 
flagitiorum  iste  vcstigiis  omnia  municij)ia,  j^raefccturas, 
colonias,  totam  dcniquc  Italiam  imj)ressit. 

59  Reliquorum  factorum  cius,  jiatrcs  conscripti,  difficilis 
cst  sanc  rcj)rchcnsio  ct  lubrica:  vcrsatus  in  bello  est; 
saturavlt  se  sanguine  dissimillimorum  sui  civium:  felix 
fuit,  si  potcst  uUa  in  scclere  esse  fehcitas.     scd  quoniam 


IN  M.  AXTOXIOI  OKATIO  PIIILIPPICA  II.  57  — G3.    329 

vcteranls  cautuin  essc  volumus,  quamquam  dissimilis  cst 
militum  causa  et  tua  —  illi  sccuti  sunt,  tu  quaesisti  du- 
ccm  — ,  tamcn,  nc  apud  illos  mc  in  invidiam  voces,  niliil 
dc  gcnerc  bclli  dicam.      victor  c  Thcssalia  Brundisium 
cum  lcgionibus  revertisti.  ibi  me  non  occidisti:  magnum 
beneficium!  potuisse  enim  fateor.    quamquam  ncmo  erat 
eorum,    qui  tum  tccum  fuerunt,  qui  mihi  non  ccnseret 
parci  oporterc.     tanta  est  cnim  caritas  patriac,  ut  vcstris  g;) 
etiam  legionibus  sanctus  essem,   quod  cam  a  me  serva- 
tam  esse  meminissent.     sed  fac  id  tc  dedisse  mihi,  quod 
non  ademisti,   meque  a  tc  habere  vitam,   quia  non  a  te 
sit  erepta;  licuitnc  mihi  per  tuas  contumelias  hoc  tuum 
bencficium  sic  tucri,   ut  tucbar,   praescrtim  cum  te  haec 
auditurum  vidcrcs?  venisti  Brundisium,  in  sinum  quidem  25 
et  in  complexum  tuae  mimulac.  quid  est?  num  mentior? 
quam  miserum  est  id  ncgare  non  posse,  quod  sit  turpis- 
simum   confiteri!    si   te   municipiorum  non  pudebat,   ne 
vetcrani    quidcm    excrcitus?    quis   enim   milcs    fuit   qui 
i^rundisii   illam   non   vidcrit?    quis  qui  ncscierit  venisse 
cam  tibi  tot  dicrum  via  gratulatum?   quis  qui  non  indo- 
luerit  tam  sero  se  quam  nequam  hominem  secutus  esset 
cognosccre?    ItaUae    rursus   percursatio    eadcm    comite  (i2 
mima;  in  oppida  mihtum  crudclis  et  misera  deductio;  in 
urbe   auri,   argenti  maximcque  vini  focda  dlreptio.    ac- 
ccssit  ut   Caesare   ignaro,   cum   esset   ille   Alexandreae, 
beneficio  amicorum  eius  magister  equitum  constitueretur. 
tum  cxistimavit  se  suo  iure  cum*  Ilippia  vivcrc  et  equos 
vcctigalis  Sergio  mimo  tradcre;  tum  sibi  non  hanc,  quam 
nunc  male  tuetur,   sed  M.  Pisbnis  domum  ubi  habitaret 
legerat.     quid  ego  istius  decreta,  quid  rapinas,  quid  he- 
reditatum    possessiones   datas,    quid   ereptas    proferam? 
cogebat  egcstas;   quo  se  verteret  non  habebat:   nondum 
ci  tanta  a  L.  Ilubrio,  non  a  L.  Tursclio  hereditas  vcne- 
rat;   nondum  in  Cn.  Pompcii  locum  multorumquc  alio- 
rum,  qui  aberant,  rcpentinus  heres  successerat.     erat  ei 
vivendum  latronum  ritu,  ut  tantum  haberet,  quantum  ra- 
pcre  potuissct. 

Sed  hacc,  quae  robustioris  improbitatis  sunt,  omitta-  cs 
mus:    loquamur   potius  de   ncquissimo   gcnerc   levitatis: 
tu  istis  faucibus,  istis   lateribus,  ista  gladiatoria  totius 


330  M.  TULLII  CICERONIS 

corporis  firiiutate  tantum  viiu  iii  Hippiae  miptiis  exliau- 
8eras,  ut  tibi  necesse  esset  in  populi  Romani  conspectu 
vomere  postridie.  o  rem  non  modo  visu  foedam,  sed 
etiam  auditu!  si  intcr  cenam  in  ipsis  tuis  inmanihus  illis 
poculis  hoc  tibi  accidisset,  quis  non  turpc  duceret?  in 
coetu  vero  populi  Komani  negotium  publicuin  gerens, 
magister  equitum,  cui  ructare  turpe  esset,  is  vomens  fru- 
stis  esculentis  vinum  redolentibus  gremium  suum  et  totum 
tribunal  implevit.  sed  haec  ipse  fatetur  esse  in  suis  sor- 
dibus:  veniamus  ad  splendidiora. 

2()         Caesar  Alexandrea  se  recepit,  felix,   ut  sibi  quidem 

^^  videbatur,  mea  autem  sententia,  qui  rei  publicae  sit  ho- 
stis,  fclix  esse  nemo  potest.  hasta  posita  pro  aede  lovis 
Statoris  bona  subiecta  Cn.Pompeii — miserum  me!  con- 
sumptis  enim  lacrimis  tamen  infixus  haeret  animo  dolor 
—  bona,  inquam,  Cn.  Pompcii  Magni  voci  acerbissimac 
subiecta  praeconis.  una  in  illa  re  servitutis  oblita  civitas 
ingemuit  servientibusque  animis,  cum  omnia  mctu  tene- 
rentur,  gemitus  tamen  populi  Romani  liber  fuit.  exspe- 
ctantibus  omnibus  quisnam  esset  tam  impius,  tam  de- 
mens,  tam  dis  hominibusque  hostis,  qui  ad  illud  scelus 
sectionis  auderet  accedere,  inventus  est  nemo  praeter 
.Vntonium,  praesertim  cum  tot  essent  circum  hastam 
illam,  qui  alia  omnia  audcrent:  unus  inventus  est  qui  id 
audcret,  quod  omnium  fugisset  et  reformidassct  audacia. 

G.-,  tantus  igitur  te  stupor  oppressit  vel,  ut  verius  dicam, 
tantus  furor,  ut  primum,  cum  sector  sis  isto  loco  natus, 
dcinde  cum  Pompeii  scctor,  non  te  exsccratum  popido 
Komano,  non  detestabilem,  non  omnis  tibi  deos,  non 
onniis  homines  esse  inimicos  et  futuros  scias?  at  quam 
insolenter  statim  Iielluo  invasit  in  eius  viri  fortunas,  cuius 
virtute  terribilior  erat  populus  Romanus  cxteris  gcntibus, 

27  iustitia  carior?  in  eius  igitur  viri  copi;is  cum  se  su')ito 
ingurgitasset,  exsuhabat  gaudio  pcrsona  de  mimo,  modo 
egens,   repente  dives.     sed,  ut  est  apud  poetam  nescio 

(,t;  quem  *male  parta  male  dihibuntur.'  incrcdibile  ac  simile 
portenti  est,  quonam  modo  illa  tam  nuilta  quam  paucis 
iiou  dico  mensibus,  sed  diebus  effuderit.  maxinuis  vini 
luunerus  fuit,  pcrmagnum  optimi  pondus  argenti,  prctiosa 
vestis,  nudta  et  lauta  supcllex  ct  maguifica  nuiltis  locis, 


IN  M.  ANTOXIUM  ORATIO  PHILIPPICA  II.  G4— 69.    331 

iion  illa  quldcm  luxurlosi  Iiomlnls,  scd  tamcn  abundantls: 
liorum  })auci.s  dichus  nihil  erat.  quac  Charybdls  tam  07 
vorax?  Gharyhdim  dico?  quac  si  fuit,  animal  unum  fuit: 
Oceanus,  me  dius  fidius,  vix  vidctur  tot  res  tam  dissipatas, 
tam  distantibus  in  locis  positas  tam  cito  absorbere  po- 
tuisse:  nihil  erat  clausum,  nihil  obsignatum,  nihil  scri- 
ptum;  apothecae  totae  ncquissimis  hominibus  condo- 
nabantur;  alia  mlmi  rapiebant,  alia  mimac;  domus  crat 
aleatoribus  refcrta,  plena  ebriorum;  totos  dies  potabatur 
atque  id  locis  pluribus;  suggerebantur  etiam  sacpe  — 
non  enim  semper  iste  felix  —  damna  aleatoria;  conchy- 
liatis  Cn.  Pompeii  perlstromatis  servorum  in  ccllis  lectos 
stratos  videres.  quam  ob  rem  dcsinite  mirari  haec  tam 
celeriter  esse  consumpta:  non  modo  unius  patrimonium 
quamvis  amplum,  ut  illud  fuit,  sed  urbis  et  regna  cele- 
riter  tanta  nequitia  devorare  potuisset.  at  idem  aedis 
etiam  et  hortos.  0  audaciam  immanem!  tu  etiam  ins^redl  os 
illam  domum  ausus  es?  tu  illud  sanctissimum  limen  in- 
trare?  tu  illarum  aedium  dis  penatibus  os  impurissimum 
ostendere?  quam  domum  aliquamdiu  nemo  aspicerc  po- 
terat,  nemo  sine  lacrimls  praeterirc,  hac  tc  in  domo  tani 
dlu  deversari  non  pudet?  in  qua,  quamvis  nihil  saplas, 
tamcn  nihil  tibi  potcst  esse  iucundum.  an  tu  illa  in  ve-  28 
stibulo  rostra  [spolla]  cum  aspexisti,  domum  tuam  te 
introire  putas?.fieri  non  potest.  quamvis  enlm  sine  mentc, 
sine  sensu  sis,  ut  es,  tamen  et  te  et  tua  et  tuos  nosti. 
nec  vero  te  umquam  ncque  vigilantem  neque  in  somnis 
credo  posse  mente  consistere:  necesse  est,  quamvls  sis, 
ut  es,  violentus  et  furens,  cum  tibi  obiecta  sit  specics 
singularis  viri,  perterritum  te  de  somno  excitari,  furerc 
etiam  saepe  vigllantem.  me  quldcm  miseret  parietum  oy 
ipsorum  atque  tectorum:  quid  cnlm  umquam  domus  illa 
vidcrat  nisi  pudicum,  quid  nisi  ex  optlmo  more  ct  san- 
ctissima  dlsclplina?  fuit  enim  ille  vir,  patres  conscripti, 
sicuti  scltis,  cum  foris  clarus  tum  domi  admlrandus,  ne- 
que  rebus  extemls  magis  laudandus  quam  institutls  do- 
mcsticls:  luilus  in  acdibus  pro  cubiculis  stabula,  pro 
conclavibus  [tricliniis]  po})Inae  sunt.  etsi  iam  negat: 
nolite  quaercrc;  frugi  factus  est:  illam  suam  suas  rcs 
sibi  habere   iusslt,    ex   duodecim   tabulis   clavis   ademit, 


332  M.  TULLII  CICEROKIS 

cxeo^It..  quaiii  porro  spcctatus  civis,  quam  probatus! 
cuius  cx  onini  vita  iiiliil  est  honestius  quam  quod  cum 

70  mima  fecit  clivortium.  at  quam  crebro  usurpat;  *et  con- 
sul  et  Antonius?'  lioc  cst  diccre,  et  consul  et  iinpudicis- 
sinuis,  et  consul  et  homo  nequissimus.  quid  est  enim 
aliud  Antonius?  nam  si  dignitas  significaretur  in  nomine, 
dixisset,  credo,  aUquando  avus  tuus  se  et  consulem  et 
Antonium:  numquam  dixit;  dixisset  etiam  conlega  meus, 
l^atruus  tuus,  nisi  si  tu  es  sohis  Antonius.  sed  omitto 
ca  peccata,  quae  non  sunt  earum  partium  propria,  qui- 
bus  tu  rempublicam  vexavisti:  ad  ipsas  tuas  partis  redco, 
id  est  ad  civile  bellum,   quod  natum,   conflatum,   susce- 

29  ptum  opera  tua  est;  cui  bello  cum  propter  timiditatcm 
tuam  tum  propter  libidines  defuisti.  gustaras  civik^m 
sanguinem  vel  potius  exsorbucras;  fueras  in  acie  Phar- 
saHca  antesignanus ;  L.  Domitium,  clarissimum  et  nobi- 
lissimum  virum,  occideras,  muhosque  praeterea,  qui  e 
proeho  cffugerant,  quos  Caesar,  ut  non  nuUos,  fortassc 
servasset,  crudehssime  persccutus  trucldaras;  quibus  re- 
bus  tantis  taUbus  gestis  quid  fuit  causae  cur  in  Africam 
Caesarem  non  sequerere,  cum  praesertim  belli  pars  tanta 
restaret?  itaque  quem  locum  apud  ipsum  Caesarem  post 
cius  ex  Africa  rcditum  obtinuisti?  quo  numcro  fuisti? 
cuius  tu  impcratoris  quaestor  fueras,  dictatoris  magister 
equitum,  belli  princeps,  crudcHtatis  auctor,  praedae  so- 
cius,  testamcnto,  ut  dicebas  ipse,  fihus,  appcUatus  es  de 
pecunia,  quam  pro  domo,  pro  hortis,  pro  scctione  debe- 

72  bas.  primo  respondisti  phuic  fcrocitcr,  et,  nc  onniia  vi- 
dcar  contra  te,  j^rope  modum  acqua  et  iusta  dicebas;  'a 
me  C.  Cacsar  pecuniam?  cur  potius  quam  ego  ab  illo? 
an  sine  mc  ille  vicit?  at  nc  i^otuit  quidem:  ego  ad  iUum 
beUi  civIUs  causam  attuU;  ego  lcgcs  pernlclosas  rogavl; 
ego  arnia  contra  consulcs  im])cratorcsque  j^opuU  Komani, 
contra  scnatum  popuhun(|uc  Komanum,  contra  dcos  pa- 
trios  arasque  et  focos^  contra  patriam  tuU.  num  sibi  soU 
vicit?  quorum  faclnus  est  connnunc,  cur  non  sit,  eorum 
pracda  conununis?'  ius  postuhibas,  scd  (|uld  ad  rcm?  phis 

""i  iUc  poterat.  itaque  cxcussis  tuis  voclbus  ct  ad  tc  et  ad 
l^racdcs  tuos  mlUtcs  misit,  cum  rcpente  a  tc  pracchu"a 
iUa  tabuhi  prolata  est.     qui  rlsus  honunum!  tantam  csse 


IX  M.  AN  rOXIUM  OKATIO  rillLTPPICA  II.  70  —  70.    333 

tabuljim,  tam  varias,  tam  multas  possessiones,  ex  quibus 
practer  partcm  Mi.<cui  nlhil  crat  quod  is,  qui  auctionarc- 
tur,  posset  suiun  diccrc;  auctionis  vero  miscrabilis  aspe- 
ctus:  vestis  Pompcii  non  multa  eaque  maculosa;  eiusdem 
quaedam  argcntea  vasa  conlisa,  sordidata  mancipia,  ut 
doleremus  quicquam  cssc  ex  illis  reliqui  quod  viderc 
])()ssemus.  lianc  tamcn  auctioncm  hcrcdes  L.  Rubrii  7i 
dccrcto  Caesaris  prohibuerunt.  hacrcbat  ncbulo:  quo  sc 
verterct  non  habebat:  quin  eis  ipsis  temporibus  domi 
Caesaris  percussor  ab  isto  missus  deprehensus  dicebatur 
esse  cum  sica:  de  quo  Caesar  in  senatu  aperte  in  te  in- 
vehens  questus  est.  proficiscitur  in  Hispaniam  Caesar 
l^aucis  tibi  ad  solvcndum  proptcr  inopiam  tuam  prorogatis 
diebus:  ne  tum  quidcm  sequcris.  tam  bonus  gladiator 
rudem  tam  cito?  hunc  igltur  quisquam,  qui  in  suis  par- 
tibus,  id  est  in  suis  fortunis,  tam  timidus  fucrit,  pertime- 
scat?  profectus  est  aliquando  tandcm  in  Hispaniam;  scd  30 
tuto,  ut  ait,  pervenire  non  potuit.  quonam  modo  igitur 
Dolabella  pcrvenit?  aut  non  susciplcnda  fuit  ista  causa, 
Antoni,  aut,  cum  suscepisses,  dcfcndcnda  usquc  ad  ex- 
tremum.  tcr  depugnavit  Caesar  cum  civibus,  in  Thes- 
salla,  Africa,  Hispania:  omnibus  adfuit  his  pugnis  Do- 
labclla;  in  Hispanicnsi  ctiam  volnus  acccpit.  si  dc  meo 
iudicio  quacris,  nollcm;  scd  tamcn  consilium  a  primo 
reprehendcndum,  laudanda  constantia:  tu  vero  quid  es? 
Cn.  Pompeii  libcri  tum  primum  patriam  rcpctebant  — 
esto;  fuerit  haec  partium  causa  communis  —  rcpetebant 
praeterca  deos  patrios,  aras,  focos,  larem  suum  familia- 
rem,  in  quae  tu  invaseras.  haec  cum  pctercnt  armis  ci, 
quorum  erant  Icgibus,  —  etsi  in  rebus  iniquissimis  quid 
potest  csse  aequi? —  tamen  quem  erat  acquissimum  con- 
tra  Cn.  Pompcii  libcros  pugnare?  quem?  te,  scctorcm. 
an  cum  tu  Narbone  mcnsas  hospitum  convomcrcs,  Dola-  76 
bella  pro  tc  in  Illspania  dimicarct? 

Qid  vero  Narbone  rcditus!  etiam  quacrebat  cur  cgo 
ex  ipso  cursu  tam  subito  revertissem.  cxposui  nuper, 
patres  conscripti,  causam  reditus  mci:  volui,  si  possem, 
ctiam  ante  Kalcndas  lanuarias  prodcsse  rci  publicac. 
nam,  quod  quacrcbas,  quo  modo  rcdisscm,  primum  luce, 
non  tencbris;  dcinde  cum  calccis  et  toga,  nullis  nec  Gal- 


•334  M.  TULLII  CICEKONIS 

licls  iicc  laccrna.  at  ctiam  aspicis  mc  et  quidcm,  iit 
vidcris,  iratus.  ne  tu  iam  niecum  in  gratiam  redcas,  si 
scias  <iuam  mc  pudcat  ncquitiae  tuac,  cuius  tc  ipsum 
non  })udct:  cx  omnium  onniibus  flagltiis  nullum  turplus 
vidi,  nullum  audivi:  qui  magistcr  equltum  liiissc  tibi 
vidcrcrc,  in  proximum  annum  consulatum  pcteres  vel 
potius  rogares,  [is]  per  municipia  coloniasque  Galliae,  a 
qua  nos  tum,  cum  consulatus  petebatur,  non  rogabatur, 
pctcre  consulatum  solcbamus,   cum  Gallicis,   et  laccrna 

?|  cucurristi.  at  videte  levitatcm  liominis:  cum  liora  dici 
dccima  fere  ad  Saxa  rubra  venissct,  dclituit  in  quadam 
cauponula  atque  ibi  se  occultans  perpotavit  ad  vesperam; 
inde  cisio  celcriter  ad  urbem  advectus,  domum  venit 
capite  obvoluto.  ianitor:  'quis  tu?'  ^a  ]Marco  tabella- 
rius.'  confcstlm  ad  cam,  cuius  causa  vcnerat,  eiquc 
cpistulam  tradidit.  quam  cum  illa  legcret  flens  —  erat 
cnim  scripta  amatorie;  caput  autem  litterarum  sibi  cum 
illa  mlma  postliac  nihil  futurum;  onmem  se  amorem  ab- 
iecissc  illim  atque  in  hanc  transfudisse  —  cuin  muller 
flerct  uberius,  liomo  miscricors  fcrre  non  potult,  caput 
aperuit,  in  collum  invasit.  o  hominem  ncquam!  quld 
cnim  aliud  dlcam?  magis  propric  nihil  possum  dicere. 
crgo,  ut  te  Catamitum,  ncc  opinato  cum  te  ostendisscs, 
])racter  spcm  mulicr  aspiccrct,  idcirco  urbcm  terrore  no- 

7!*  cturno,  Italiam  multorum  dicrum  metu  perturbasti?  ct 
domi  quidem  causam  amoris  habuisti,  foris  etiam  turpio- 
rem,  ne  L.  Plancus  praedes  tuos  vendcret.  productus 
autcm  in  contloncm  a  tribuno  plcbls  cum  rcspondisses 
te  rei  tuae  causa  vcnissc,  populum  etiam  dicacem  in  te 
rcddidlsti.  sed  nlmls  nmha  de  nugis:  ad  maiora  vc- 
niamus. 

;]2  C.  Caesari  ex  Tllspania  rcdcunti  ob  viam  longisslme 
proccsslsti;  celcriter  istl,  rcdisti,  ut  cognosccret  te  si  ml- 
nus  fortem,  at  tamen  strcnuum:  factus  cs  ei  rursus  nc- 
scio  quo  modo  famiharis.  habcbat  hoc  onmlno  Cacsar: 
(jucm  pLine  perditum  acrc  ahcno  egcntcmquc,  si  cun- 
dcm  ncciuam  liomlncm    audaccmquc    cognorat,   lumc   iu 

71)  famiUaritatcm  Ilbcntlssime  rccipicbat.  hls  igitur  rebus 
l»racclare  conmicndatus,  iussus  cs  rcnuntiari  consul  ct 
(piidcm  cum  ipso.     nihil  queror  de  Dolabclla,   qui  tum 


IX  M.  ANTOXIUM  OKATIO  IIIILIPPICA  II.  77  -83.     o35 

ost  impulsus,  iuductus,  elusus.  qua  in  rc  quanta  fuerit 
utenjue  vestrum  pcrfidia  in  Dolabellam  ({uis  ignorat? 
ille  [induxit  ut  petcret]  promissum  et  receptum  inter- 
vertit  ad  seque  transtulit;  tu  eius  pcrfidiae  voluntatem 
tuam  ascripsisti.  veniunt  Kalendae  lanuariae;  cogimur 
in  senatum:  invectus  est  copiosius  multo  in  istum  et  pa- 
ratius  Dolabella  quam  nunc  ego.  liic  autem  iratus  quae  po 
dixit,  di  boni!  prinunn  cum  Caesar  ostendisset  se,  prius 
(piam  proficisceretur,  Dolabellam  consulcm  esse  iussu- 
rum  —  quem  negant  regem,  qui  et  faceret  semper  eius 
modi  aliquid  et  diceret  — ,  sed  cum  Caesar  ita  dixisset, 
tum  liic  bonus  augur  co  se  saccrdotio  praeditum  esse 
dixit,  ut  comitia  auspiciis  vel  impedire  vel  vitiare  possei, 
idque  se  facturum  esse  adseveravit:  in  quo  primum  in- 
credibilem  stupiditatem  hominis  cognoscite:  quid  enim?  si 
istud,  fjuod  te  sacerdotii  iure  facere  posse  dixisti,  si  au- 
gur  non  esses  et  consul  esses,  minus  facere  potuisses? 
vide  ne  etiam  facilius.  nos  enim  nuntiationem  solum 
liabemus,  consules  et  reliqui  magistratus  etiam  spectio- 
nem.  esto:  lioc  imperite;  nec  enim  est  ab  homine  num- 
(piam  sobrio  postuhmda  prudentia,  sed  videte  impuden- 
tiam:  mukis  ante  mensibus  in  senatu  dixifse  Dolabellac 
comitia  aut  ]n'ohibiturum  aus])iciis  aut  id  facturum  csse, 
(piod  fecit.  quisquanme  divinare  jiotest  quid  vitii  in 
auspiciis  futurum  sit,  nisi  qui  de  caelo  servare  constituit? 
(juod  neque  licet  comitiis  per  leges,  et,  si  qui  servavit, 
non  comitiis  habitis,  scd  prius  quam  habeantur,  debet 
nuntiare.  verum  implicata  inscientia  impudentia  est: 
nec  scit  quod  augurcm  nec  facit  quod  pudentem  decct. 
itaquc  ex  illo  die  recordamini  eius  usque  ad  Idus  Martias  S2 
consulatum:  quis  umquam  apparitor  tam  humilis,  tam 
abicctus?  niliil  ipse  poterat;  omnia  rogabat;  caput  in 
aversam  Iccticam  inserens,  beneficia  quae  venderet  a  con- 
lega  petebat.  ecce  Dolabellae  comitiorum  dics:  sortitio  33 
praerogativae ;  quiescit.  renuntiatur:  tacet.  prima  classis 
vocatur,  renuntiatur;  deinde,  ita  ut  adsolet,  sufFragia 
equitum,  tum  secunda  classis  vocatur,  quae  omnia  sunt 
citius  facta  quam  dixi.  confecto  negotio  bonus  augur  83 
—  C.  Laelium  diceres  —  *aIio  die'  inquit.  o  impuden- 
tiam  smgularem!     quid    videras?    quid    senseras?    quid 


330  M.  TULLll  CICERONIS 

audlcraf*?  neqiic  enim  te  de  caelo  servasse  clixistl  ncc 
liodic  dicis.  id  igitiir  obvenit  vitium,  quod  tu  iam  Ka- 
lendis  lanuariis  futurum  esse  provideras  et  tanto  ante 
pracdixcras.  crgo  hcrculc  magna,  ut  spero,  tua  potius 
quam  rei  publicac  calamitate  emcntitus  es  auspicia;  ob- 
strinxisti  rcligione  populum  Homanum;  augur  auguri, 
consul  consuli  obnuntiasti.  nolo  plura,  ne  acta  Dolabel- 
lae  videar  convellere,  quae  necesse  cst  aliquando  ad  no- 

84  strum  conlci>:ium  dcfcrantur.  sed  adro":antiam  hominis 
insolcntiamquc  cognoscite:  quam  diu  tu  voles,  vitiosus 
consul  Dolabclla;  rursus,  cum  voles,  salvis  auspiciis  crea- 
tus.  si  nihil  est,  cum  augur  eis  verbis  nuntiat,  quibus 
tii  nuntiasti,  confitcre  te,  cum  'alio  die'  dixeris,  sobrium 
non  fuissc;  sin  est  aliqua  vis  in  istis  verbis,  ea  quae  sit 
augur  a  conlcga  requiro. 

Sed  ne  forte  ex  multis  rebus  gestis  M.  Antonii  rem 
unam  pulclierrimam  transiliat  oratio,   ad  Lupercalia  ve- 

34  niamus.  non  dissimuLit,  patrcs  conscripti:  apparct  esse 
commotum;  sudat,  pallct.  quidlibct,  modo  nc  nausect, 
faciat,  quod  in  porticu  Minucia  fecit.  quae  potest  essc 
turpitudinis  tantae  defensio?  cupio  audirc,  ut  vidcam, 
ubi  rhetoris  sit  tanta  merces,  id  est,  ubi  campus  Leon- 

555  tinus  apparcat.  scdebat  in  rostris  conlega  tuus,  amictus 
toga  purpurca,  in  sella  aurca,  coronatus.  esccndis,  accc- 
dis  ad  sellam  —  ita  eras  Lupcrcus,  ut  te  consulem  esse 
meminisse  debcres  — ,  diadema  ostendis.  gemitus  toto 
foro.  unde  diadcma?  non  enim  abiectum  sustuleras,  sed 
attulcras  domo  meditatum  et  cogitatum  scchis.  tu  dia- 
dcma  imponcbas  cum  phxngore  popuh;  illc  cum  plausu 
reiciebat.  tu  ergo  unus,  scelcrate,  inventus  es  qui  cum 
auctor  rcgni  esscs,  eum,  qucm  conlegam  habebas,  domi- 
num  habcrc  vclles;  idem  tcmptarcs  quid  j)0})u]us  Koma- 

bi;  nus  fcrrc  ct  pati  possct.  at  ctiam  miscricordiam  captabas: 
supplcx  te  ad  pedcs  abicicbas.  quid  pctcns?  ut  ser- 
vires?  tibi  uni  jicteres,  qui  ita  a  puero  vixeras,  ut  omnia 
j)atcrere,  ut  facile  servires;  a  nobis  pojndoque  Romano 
mandatum  id  ccrtc  non  habcbas.  o  j)racclai*am  ilhim 
chxjucntiam  tuani,  cum  es  nudus  contionatus!  quid  lioc 
tur[)ius?  quid  foedius?  quid  suj)j)Hciis  omnibus  dignius? 
num  cxsj)ectas,   dum  tc  stinudis  fodiamus?    hacc  te,   si 


X 


IN  M.  ANTONIUM  ORATIO  PIIILIPPICA  II.  84—90.    337 

ullam  partem  habcs  sensus,  lacerat,  liaec  cruentat  oratio. 
vereor  ne  imminuam  summorum  virorum  gloriam;  dicam 
tamen  dolore  commotus:  quid  indignius  quam  vivere 
cum,  qui  imposuerit  diadema,  cum  omnes  fateantur  iure 
interfectum  esse  qui  abiecerit?  at  etiam  ascribi  iussit  87 
in  fastis  ad  Lupercalia:  C.  Caesari,  dictatori  perpetuo, 
M.  Antonium  consulem  populi  iussu  regnum  detulisse; 
Cacsarcm  uti  noluissc.  iam  iam  minime  miror  te  otium 
perturbare;  non  modo  urbem  odisse,  sed  etiam  lucem; 
cum  perditissimis  latronibus  non  solum  de  die,  sed  etiam 
in  dieni  vivere.  ubi  enim  tu  in  pacc  consistes?  qui  locus 
tibi  in  lcgibus  ct  in  iudiciis  esse  potest,  quae  tu,  quantum 
in  te  fuit,  dominatu  regio  sustulisti?  ideone  L.  Tarqui- 
nius  exactus,  Sp.  Cassius,  Sp.  Maelius,  M.  Manlius  ne- 
cati,  ut  multis  post  saeculis  a  M.  Antonio,  quod  fas  non 
est,  rex  Komae  constitueretur? 

Sed  ad  auspicia  redeamus,  de  quibus  [rebus]  Idibus  35 
Martiis  fuit  in  senatu  Caesar  acturus:  quaero:  tum  tu 
quid  egisses?  audiebam  equidem  te  paratum  venisse, 
quod  me  de  ementitis  auspiciis,  quibus  tamen  parere  ne- 
cesse  erat,  putares  esse  dicturum.  sustulit  illum  diem 
fortuna  populi  Romani.  num  etiam  tuum  de  auspiciis 
iudicium  interitus  Caesaris  sustulit?  sed  incidi  in  id 
tempus,  quod  eis  rebus,  in  quas  ingressa  erat  oratio, 
praevertendum  est.  quae  tua  fuga!  quae  formido  prae- 
claro  illo  die!  quae  propter  conscientiam  scelerum  despe- 
ratio  vitae!  cum  ex  illa  fuga  beneficio  eorum,  qui  te,  si 
sanus  esses,  salvum  esse  voluerunt,  clam  te  domum  re- 
cepisti!  o  mea  frustra  semper  verissima  auguria  rerum  89 
futurarum!  dicebam  illis  inCapitolio  liberatoribus  nostris, 
cum  me  ad  te  ire  vellent,  ut  ad  defcndendam  rem  publi- 
cam  te  adhortarer,  quoad  metueres,  omnia  te  promissu- 
rum;  simul  ac  timere  desisses,  similem  te  futurum  tul. 
itaque  cum  ceteri  consulares  irent,  redirent,  in  scntentia 
mansi:  neque  te  illo  die  neque  postero  vidi  neque  ullam 
societatem  optimis  civibus  cum  importunissimo  hoste  foe- 
dere  ullo  confirmari  posse  credidi.  post  diem  tertium 
veni  in  aedem  Telluris  et  quidem  invitus,  cum  omnis 
aditus  armati  obsiderent.  qui  tibi  dies  ille,  Antoni,  fuit?  ■lo 
quamquam  mihi  inimicus  subito  exstitisti,   tamen  me  tui 

Ciceronis  vol.   V.  ■  *)9 


338  M.  TULLTI  CICERONTS 

3G  niiscrot,  qiiod  tibi  invidcris.  qiii  tu  vlr,  di  immortalcs! 
ct  quantus  fuisscs,  si  illius  dici  mentcm  servarc  potuisscs ! 
paccm  habcrcmus,  quac  crat  facta  pcr  obsidcm  puerum 
nobilcm,  J\r.  Bambalionis  ncpotcm.  quamquam  bonum 
tc  timor  facicbat,  non  dluturnus  magistcr  officii,  impro*- 
bum  fccit  ca,  quac,  dum  timor  abcst,  a  te  non  disccdit, 
audacia.  ctsi  tum,  cum  optimum  te  putabant  mc  quidcm 
dlsscnticnte,  funcri  tyranni,  si  illud  funus  fuit,  scclcratis- 
simc  pracfuisti:   tua  illa  pulcra  laudatio,   tua  miseratio. 

!'i  tua  coliortatio;  tu,  tu,  inquam,  illas  faccs  inccndisti,  ct 
cas,  quibus  scmustilatus  illc  cst,  ct  cas,  quibus  incensa 
L.  Belllcni  domus  deflagravlt.  tu  illos  impctus  pcrdito- 
rum  hominum  ct  cx  maxlma  parte  scrvorum,  quos  nos 
vi  manuquc  rcppulimus,  in  nostras  domos  immisisti;  idcm 
tamcn  quasi  fuliglne  abstcrsa  rcliquis  dicbus  in  Capitollo 
pracclara  scnatus  consuUa  fecisti,  ne  qua  post  Idus  Mar- 
tias  immunitatis  tabula  neve  cuius  bcncficii  figcretur. 
mcminlsti  i})sc  dc  cxsulibus,  scls  dc  Inununltatc  quid  di- 
xcris.  optimum  vcro,  quod  dlctaturac  nomcn  in  pcrj)c- 
tuum  de  re  pul)llca  sustulisti:  quo  quidcm  facto  tantum 
te  ccpisse  odium  regni  vidcbatur,   ut  cius  omne  nomen   , 

■'-  propter  proxlmi  dictatoris  metum  tollercs.  constituta  rcs 
publica  vldcbatur  allls,  mihi  vcro  nullomodo,  quiomniate 
gubernantc  naufragla  mctucbam.  num  igitur  me  fcfcllit? 
aut  num  diutius  sui  potuit  dissimilis  csse?  inspectantibus 
vobis  toto  Capitolio  tabulae  figcbantur,  ncque  solum  sin- 
gulis  vcnibant  imnumitates,  sed  ctiam  populis  unlvcrsis: 
civitas  non  iam  singillatim,  scd  provinclls  totls  dabatur. 
itaque  si  hacc  mancnt,  qvuic  stante  re  publica  manerc 
non  possunt,  provincias  universas,  patrcs  conscripti,  per- 
dldlstls,  ncquc  vcctlgalla  solum,  sed  ctiam  imperium  po- 
puli  llomani  hulus  domcsticis  nundinis  dcminutum   est. 

•\^">ubi  cst  scptlcns  milicns,  quod  cst  in  tabulls,  quae  sunt 
ad  Opis?  funestae  illius  quidcm  })ccuniac,  scd  tamcu, 
quae  nos  si  eis,  quorum  erat,  non  reddcrctur,  a  tributis 
posset  vlndicarc.  tu  autcm  quadringcnticns  scstcrtium, 
(juod  Idlbus  Arartlls  dcbuisti,  quonam  nu)do  antc  Kalcu- 
dns  Aprllls  dcbcrc  dcsisti?  suut  ca  quidcm  iuuumcrabllia, 
([uae  a  tuis  cmcbantur  non  insclcntc  tc,  scd  unum  cgrc- 
glum  de  regc  Dciotaro,  populi  Komani  amicissimo,   dc- 


IN  U.  ANTONIUM  ORATIO  rillLIPPlCA  II.  91—97.     339 

cretiim  in  Capitollo  fixiim:  quo  proposito  nemo  erat  qui 
in  ipso  dolore  risum  posset  continere.  ^quis  enim  cui-  ^4 
quam  inimicior  quam  Deiotaro  Caesar?  aeque  atque  huic 
ordini,  ut  equestri,  ut  ]\Iassiliensibus,  ut  omnibus,  quibus 
rem  publicam  po})uli  Komani  caram  esse  sentiebat.  igitur 
a  quo  vivo  nec  praesens  nec  absens  rex  Deiotarus  quic- 
quam  aequi  boni  impetravit,  apud  mortuum  factus  est 
gratiosus.  compellarat  hospitem  praesens,  computarat, 
pecuniam  impetrarat,  in  eius  tetrarchia  unum  ex  Graecis 
comitibus  suis  conlocarat,  Armeniam  abstulerat  a  senatu 
datam:  haec  vivus  eripuit,  reddit  mortuus.  at  quibus  95 
verbis?  modo  aequum  sibi  videri,  modo  non  iniquum. 
mira  vcrborum  complexio!  at  ille  numquam  —  semper 
enim  absenti  adfui  Deiotaro  —  quicquam  sibi,  quod  nos 
pro  illo  postularemus,  aequum  dixit  videri.  sjngrapha 
sestertii  centiens  per  legatos,  viros  bonos,  sed  timidos  et 
imperitos,  sine  nostra,  sine  reliquorum  hospitum  regis 
sententia  facta  in  gynaecio  est,  quo  in  loco  plurimae  res 
venierunt  et  veneunt.  qua  ex  syngrapha  quid  sis  actu- 
rus  meditere  censeo:  rex  enim  ipse  sua  sponte,  nullis 
commentariis  Caesaris,  simul  atque  audivit  eius  interi- 
tum,  suo  Marte  res  suas  recuperavit.  sciebat  homo  9g 
sapiens  ius  semper  hoc  fuisse,  ut,  quae  tyrauni  eripuis- 
sent,  ea  tyrannis  interfectis  ei,  quibus  erepta  essent,  re- 
cuperarent.  nemo  igitur  iure  consultus,  ne  iste  quidem, 
qui  tibi  uni  est  iure  consultus,  pcr  quem  haec  agis,  ex 
ista  syngrapha  debere  dicet  pro  eis  rebus,  quae  erant 
ante  syngrapham  rccupcratae:  non  enim  a  te  emit,  sed 
prius,  quam  tu  suum  sibi  venderes,  ipse  possedit.  ille 
vir  fuit;  nos  (j[uidem  contemnendi,  qui  auctorem  odimus, 
acta  defendimus.  nuid  esfo  de.  commentariis  infinitis,  ^ 
quid  de  innumerabilibus  chirographis  loquar?  quorum 
etiam  institores  sunt,  qui  ea  tamquam  gladiatorurn  libel- 
los  palam  venditent.  itaque  tanti  accrvi  nummorum  apud 
istum  construuntur,  ut  iam  expendantur,  non  numerentur 
pecuniac.  at  quam  caeca  avaritia  est!  nuper  fixa  tabula 
est,  qua  civitates  locupletissimae  Crctensium  vectigalibus 
liberantur,  statuiturque,  ne  post  M.  Brutum  proconsulem 
sit  Creta  provincia.  tu  mentis  [es]  compos?  tu  non  con- 
stringendus?   an  Caesaris   decreto   Creta  post  M.  Bruti 

22  * 


38 

97 


340  M.  TULLTI  CICERONIS 

(leccssiim  potult  lihcrarl,  cniii  Crcta  nilill  acl  Brutuiii 
Cacsare  vivo  pcrtincret?  at  liuius  vcnditione  decreti  — 
ne  niliil  actuni  putctis  —  provinciam  Crctam  pcrdidisti><. 
omnino  nemo  idlius  rei  fuit  emptor  cul  defuerit  liic  ven- 

08  ditor.  ct  dc  cxsulibus  lcgem,  quam  fixisti,  Caesar  tulit? 
nullius  Inscctor  calamitatcm:  tantum  queror,  prlmum 
corum  rcditus  Inqulnatos,  quorum  causam  Caesar  dissl- 
mllem  iudicarit;  dclndc  nesclo  cur  non  reliquis  Idcm  trl- 
buas:  ncque  enlm  plus  quam  trcs  aut  quattuor  rcllqui 
sunt;  qui  simili  in  calamitatc  sunt,  cur  tua  mlscricordia 
non  slmill  fruuntur?  cur  cos  habcs  In  loco  patrui?  dc 
(pio  ferrc,  cum  dc  rcllquls  fcrrcs,  noluisti:  qucm  ctiani 
ad  censuram  petendam  Impullsti,  eamque  pctitionem  com- 
parasti,   quac   ct   rlsus    hominum   ct   qucrellas   moveret. 

99  cur  autcm  ca  comitla  non  habulsti?  an  quia  trlbunus 
plcbls  sinistrum  fuhncn  nuntiabat?  cum  tua  quid  Intcrcst, 
nulla  auspiciasunt;  cum  tuorum,  tum  fis  rchgiosus.  quid? 
eundcm  in  viiviratu  nonne  destituisti?  intervenit  enim,  cui 
mctulstl,  credo,  ne  salvo  capitc  negare  non  posses.  omnl- 
l>us  cum  contumcliis  oncrastl,  qucm  patris  loco,  si  ulla 
in  tc  pictas  cssct,  colcre  dcbcbas.  fiham  eius,  sororcm 
tuam,  ciceisti,  alia  condicionc  quaeslta  et  ante  perspccta. 
non  cst  satis:  probri  insimulasti  pudiclssimam  feminam. 
quid  est  quod  addi  possit?  contentus  eo  non  fulsti:  fre- 
qucntisslmo  scnatu  Kalendis  lanuariis  scdcntc  patruo 
hanc  tlbi  esse  cum  DohibcUa  causain  odii  diccrc  ausus 
es,  qiiod  ab  eo  sorori  et  uxori  tuae  stuprum  essc  obLatum 
comperisses.  ([uis  interpretari  potest,  impudcntlorne,  qui 
in  senatu,  an  im[)robior,  qui  In  Dolabcnam,  an  impurior, 
qul  patruo  audicntc,  an  crudcHor,  qul  in  lUam  mlscram 

^^  tani  si)urcc,  tam  impic  dlxcris?  scd  ad  chiroixrapha  rc- 
deamus.  (piac  tua  fult  cognitio?  acta  cnlm  Caesaris  pa- 
cis  causa  confirmata  sunt  a  senatu:  (piac  (juldcni  Cacsar 
cglsset,  non  ca,  (piac  eglsse  Cacsarcm  dlxlssct  Antonius. 
undc  ista  crumpunt?  (|uo  auctore  profcruiitur?  si  sunt  falsa, 
cui*  [)r()])antiir?  si  vera,  cur  veneunt?  at  sic  phicucrat  ut 
Kalcn(hs  ruiiiis  dc  Caesaris  actis  cum  conslllo  cognoscerc- 
tis.  quod  fult  consUium?  quemunuiuam  convocasti?  quas 
Kalcn(his  lunlas  cxspcctasti?  an  eas,  ad  quas  tc  peragra- 
tls  vctcranorum  coloniis  stipatum  armis  rcttulisti? 


IN  M.  ANTONIUM  OKATIU  PlllLlPllOA  II.  98— 1U4.  541 

O  praeclaram  illam  pcrcursationem  tuam  mense  Aprili 
atque  jNIaio,  tuin,  cum  ctiam  Capuam  coloniam  deducere 
conatus  es!  quem  ad  modum  illinc  abieris  vel  potius 
paene  non  abieris  scimus;  cui  tu  urbi  minitaris.  utinam  loi 
conere,  ut  aliquando  illud  '})aene'  tollatiu'!  at  quam  no- 
bilis  est  tua  illa  pcre-grinatio!  quid  prandiorum  apparatus, 
(juid  furiosam  vinolentiam  tuam  proferam?  tua  ista  de- 
trimenta  sunt,  illa  nostra:  agrum  Campanum,  qui  cum 
de  vectigalibus  eximebatur,  ut  militibus  daretur,  tamen 
infligi  magnum  rei  publicae  volnus  putabamus,  liunc  tu 
compransoribus  tuis  et  conlusoribus  dividebas:  mimos 
dico  et  mimas,  patres  conscripti,  in  agro  Campano  con- 
locatos.  quid  iam  querar  de  agro  Leontino?  quoniam 
quidem  hae  quondam  arationes  Campana  et  Leontina 
in  populi  Komani  patrimonio  grandiferae  et  fructuosae 
fcrebantur.  medico  tria  milia  iugerum:  quid,  si  te 
sanasset?  rlietori  duo:  quid,  si  te  disertum  facere  potu- ^ 
isset?  sed  ad  itcr  Italiamque  redeamus.  deduxisti  colo-  40 
niam  Casilinum,  quo  Caesar  ante  deduxerat;  consuluisti 
me  per  littcras  de  Capua  tu  quidem,  sed  idem  de  Casilino 
respondissem :  possesne,  ubi  colonia  esset,  eo  coloniam 
novam  iure  deducere.  negavi  in  eam  coloniam,  quae 
esset  auspicato  deducta,  dum  esset  incolumis,  coloniam 
novam  iure  deduci:  colonos  novos  ascribi  posse  rescripsi. 
tu  autcm  insolentia  elatus  omni  auspiciorum  iure  turbato 
Casilinum  coloniam  deduxisti,  quo  erat  paucis  annis  antc 
dcducta,  ut  vexillum  tolleres,  ut  aratrum  circumduceres ; 
cuius  quidem  vomere  portam  Capuae  paene  perstrinxisti, 
ut  florentis  coloniae  territorium  minueretur.  ab  hac  per-  10:5 
turbatione  rcligionum  advolas  in  M.  Varronis,  sanctis- 
simi  atque  integerrimi  viri,  fundum  Casinatem.  quo  iure? 
quo  ore?  'eodem,'  inquics  'quo  in  heredum  L.  Rubrii, 
quo  in  heredum  L.  TurscKi  praedia,  quo  in  reliquas  innu- 
merabilis  possessiones.'  et  si  ab  hasta,  valeat  hasta,  va- 
leant  tabulae,  modo  Caesaris,  non  tuae,  quibus  debuisti, 
non  quibus  tu  te  liberavisti.  Varronis  quidem  Casinatem 
fundum  quis  venisse  dicit?  quis  hastam  istius  venditionis 
vidit?  quis  vocem  praeconis  audivit?  misisse  te  dicisAle- 
xandream  qui  emcret  a  Caesare.  ipsum  enim  exspcctare 
magnum  fuit.   quis  vero  audivit  umquam  —  nullius  autem  loi 


342  M.  TULLIl  CICERONIS 

salus  curae  pluribus  fuit  —  de  fortunis  Varrouis  rem 
ullam  esse  detractam?  quid?  si  etiam  scripsit  ad  te  Cae- 
sar  ut  redderes,  quid  satis  potest  dici  dc  tanta  impuden- 
tia?  remove  gladios  parumpcr  illos,  quos  videmus:  iam 
intellcffcs  aliam  causam  esse  hastae  Caesaris,  aliam  con- 
fidentiae  et  temeritatis  tuae;  non  enim  te  dominus  modo 
illis  aedibus,  sed  quivis  amicus,  vicinus,  hospes,  procura- 

41  tor  arcebit.  at  quam  mukos  dies  in  ea  villa  turpissimc 
es  perbacchatus!  ab  hora  tertia  bibebatur,  ludebatur, 
vomebatur.  o  tecta  ipsa  misera,  'quam  dispari  domino!' 
quamquam  quo  modo  iste  dominus?  scd  tamen  quam  ab 
dis2)ari  tencbantur!  studiorum  enim  suorum  Varro  voluit 

105  illud,  non  libidinum  deversorium.  quae  in  illa  villa  antea 
dicebantur!  quae  cogitabantur !  quae  Htteris  mandaban- 
tur!  iura  populi  Komani,  monimenta  maiorum,  omnis 
sapientiae  ratio  omnisque  doctrinae.  at  vero  te  inquihno 
—  non  enim  domino  —  personabant  omnia  vocibus  ebrio- 
rum,  natabant  pavimenta  vino,  madebant  parietcs,  ingenui 
pueri  cum  meritoriis,  scorta  inter  matres  familias  versa- 
bantur.  Casino  sahitatum  vcniebant,  Aquino,  Interamna: 
admissus  est  nemo:  iure  id  quidcm;  in  homine  enim  tur- 

106  pissimo  obsolefiebant  dignitatis  insignia.  cum  inde  E-O- 
mam  proficiscens  ad  AqiHnum  accederet,  ob  viam  ei 
processit,  ut  est  frequens  municipium,  magna  sane  mul- 
titudo.  at  iste  opcrta  lectica  latus  per  oppidum  est,  ut 
mortuus.  stulte  Aquinates:  sed  tamen  in  via  habitabant. 
quid  Anagnini?  qui,  cum  essent  devii,  descenderunt,  ut 
istum,  tamquam  si  esset  consul,  salutarent.  incredibile 
dictu,  sed  |  tum  nimis  inter  onmis  constabat  neminem 
esse  resalutatum,  praesertim  cum  duos  secum  Anagninos 
haberet,  INIustelam  et  Laconem,  quorum  alter  gladiorum 

107  est  princeps,  aher  poculorum.  quid  ego  illas  istius  minas 
contumehasque  commemorem,  quibus  invectus  est  in  Si- 
dicinos,  vexavit  Puteohmos,  quod  C.  Cassium  et  Brutos 
j)atronos  adoptassent?  magno  quidem  studio,  indicio,  be- 
nevolentia,  caritate,  non,  ut  te  et  Ihisilum,  vi  et  armis, 
et   aHos   vcstri  simiHs,   quos  cHentis  nemo  habere  veHt, 

42  non  modo  illorum  cHens  esse.  interca  dum  tu  abes,  qui 
dies  ihe  conlegae  tui  fuit,  cum  iUud,  quod  vcncrari  sole- 
bas,   bustum    in    foro   cvertit?    qua   ro   tibi   mmtiata,    ut 


IN  M.  ANTONIUM  OKATIO  J'lJlLirriCA  II.  105—110.  345 

coiistahat  iiiter  cos,  (jui  una  fucnint,  concidisti.  quid 
cvcnerit  postea  nescio  —  metum  credo  valuisse  ct  arma 
— ;  conlcgam  quidcm  de  caclo  dctraxisti  effecistique  non 
tu  quidem  etiani  nunc,  ut  similis  tui,  sed  ccrte  ut  dissimi- 
lis  cssct  sui.  qui  vcro  inde  rcditus  Komam!  quac  ])ertur-  los 
batio  totius  urbis!  memineramus  Cinnam  nimis  potentcm, 
Sidlam  postca  dominantcm,  modo  Caesarem  regnantem 
videranuis:  crant  fortasse  gladii,  scd  absconditi  nec  ita 
multi:  ista  vcro  quac  et  quanta  barbaria  est!  agminc 
quadrato  cum  gladiis  scquuntur;  scutorum  lecticas  por- 
tari  vidcmus.  atquc  liis  quidem  iam  inveteratis,  j^atrcs 
conscripti,  consuetudine  obduruimus.  Kalendls  luniis 
cum  in  senatum,  ut  erat  constitutum,  vcnire  vellcmus, 
mctu  pcrterriti  repente  diifuginms.  at  iste,  qui  senatu  luo 
non  egerct,  neque  desidcravit  qucmquam,  scd  potius  dis- 
ccssu  nostro  lactatus  cst  statimque  illa  mirabilia  facinora 
effccit:  qui  cliirographa  Caesaris  dcfcndissct  lucri  sui 
causa,  is  lcgcs  Caesaris  casquc  pracclaras,  ut  rcm  publi- 
cam  concutere  posset,  evertit;  numerum  annorum  jjrovin- 
ciis  prorogavit ;  idcmque,  cum  actorum  Cacsaris  dcfcnsor 
cssc  deberct,  et  in  publicis  et  in  privatis  rcbus  acta 
Caesaris  rescidit.  in  publicis  nihil  est  lege  gravius;  in 
privatis  firmissimum  est  testamentum:  lcges  alias  sine 
promulgatione  sustulit ,  alias  ut  toUeret ,  promulgavit ; 
testamcntum  inritum  fccit,  quod  ctiam  infimis  civibus 
semper  obtcntum  cst.  signa,  tabulas,  quas  populo  Cac- 
sar  una  cum  liortis  Icgavit,  cas  hic  partim  in  hortos  Pom- 
peii  deportavit,  partim  in  villam  Scipionis. 

Et  tu  in  Caesaris  memoria,  diligens?  tu  illum  amas  '^'J^ 
mortuum?  quem  is  honorcm  maiorcm  consecutus  erat, 
(juam  ut  haberet  pulvinar,  simulacrum,  fastigium,  flami- 
ncm?  cst  ergo  flamcn,  ut  lovi,  ut  Marti,  ut  Quirino,  sic 
divo  lulio  M.  Antonius?  quid  igitur  ccssas?  cur  non  in- 
auguraris?  sume  dicm,  vide  qui  te  inaugurct:  conlegac 
sumus;  nemo  negabit.  o  detcstabilcm  homincm,  sivc 
(j[uod  Caesaris  saccrdos  es  sive  ({uod  mortui!  quaero 
dcinccps,  num  hodicrnus  dics  qui  sit  ignorcs?  nescis  hcri 
quartum  in  circo  dicm  ludorum  Romanorum  fuisse?  te 
autcm  ipsum  ad  populum  tulisse  ut  quintus  praeterca 
dics  Cacsari  tribuerctur?  cur  non  sumus  practcxtati?  cur 


344  M.  TULLII  CICERONIS 

honorem  Caesaris  tua  lege  datuin  deseri  patimur?  an  sup- 
l)lIcatIones  addendo  diem  contaminari  passus  es,  pulvinaria 
noluisti?   aut  undique  religionem  tolle  aut  usque  quaquc 

111  conserva.  quaeris  placeatne  mihi  pulvinar  essc,  fastigium, 
llaminem:  mihi  vero  nihil  istorum  placet:  sed  tu,  qui  acta 
Caesaris  defendis,  quid  potes  dicere  cur  alia  defendas, 
alia  non  cures?  nisi  forte  vis  fateri  te  omnia  quaestu  tuo, 
non  ilHus  dignitate  metiri.  quid  ad  haec  tandem?  —  ex- 
specto  enim  eloquentiam  tuam.  disertissimum  cognovi 
avum  tuum,  at  te  etiam  apertiorem  in  diccndo:  ille  num- 
quam  nudus  est  contionatus:  tuum  hominis  simpHcis 
pectus  vidimus  — :  respondebisne  ad  haec?  aut  omnino 
hiscere  audebis?  ecquid  reperies  ex  tam  longa  oratione 
mea,   cui  te   respondere  posse   confidas?    sed  praeterita 

"^^  omittamus:  hunc  unum  diem^  unum,  inquam,  hodiernum 
diem,  hoc  punctum  temporis,  quo  loquor,  defende,  si 
potes.  cur  armatorum  corona  senatus  saeptus  est?  cur 
me  tui  satellites  cum  gladiis  audiunt?  cur  valvae  Concor- 
diae  non  patent?  cur  homines  omnium  gentium  maxime 
barbaros,  Ityraeos,  cum  sagittis  deducis  in  forum?  prae- 
sidii  sui  causa  se  facere  dicit.  non  igitur  miliens  perire 
est  melius  quam  in  sua  civitate  sine  armatorum  praesidio 
non  posse  vivere?  sed  nullum  est  istuc,  mihi  crede,  prae- 
sidium:  caritate  teet  benevolentia  civium  saeptum  oportet 

113  esse,  non  armis.  eripiet  et  extorquebit  tibi  ista  populus 
llomanus,  utinam  salvis  nobis!  scd  quoquo  modo  nobis- 
cum  egeris,  dum  istis  consiliis  uteris,  non  potes,  mihi 
crede,  esse  diuturnus.  etenim  ista  tua  minime  avara 
coniux,  quam  ego  sine  contumelia  describo,  nimium  diu 
debet  populo  Romano  tertiam  pensionem.  habet  populus 
Romanus  ad  quoa  gubernacula  rci  publicae  deferat:  qui 
ubicumquc  terrarum  sunt,  ibi  omne  cst  rei  publicae  prae- 
sidium  vel  potius  ipsa  res  publica,  quae  se  adhuc  tantum 
modo  ulta  est,  nondum  recupcravit.  habet  quidem  certe 
rcs  publica  adulesccntis  nobilissimos  paratos  defensores: 
quam  volent  ilH  ccdant  otio  consulcntcs;  tamen  a  re  pu- 
blica  revocabuntur.  et  nomen  pacis  duk'e  est  et  ipsa  rcs 
salutaris;  sed  inter  pacem  et  servitutem  plurimum  in^erest: 
pax  est  tranquilhi  libcrtas,  servitus  postremum  malorum 
omnium,  non  modo  beHo,  sed  morte  etiam  rcijellendum. 


IN  M.  ANTONIUM  ORATIO  PIIILIPPICA  H.  111-117.  345 

quod  sl  se  ipsos  Illi  nostrl  llbcratores  e  conspectu  nostro  114 
abstulerunt,  at  exemplum  facti  reliquerunt:  illi,  quod 
nemo  fecerat,  fecerunt:  Tarquinium  Brutus  bello  est  per- 
secutus,  qui  tum  rex  fult,  cum  esse  Romae  [regem] 
licebat;  Sp.  Cassius,  Sp.  Maelius,  M.  ]\fanlius  propter 
suspltlonem  regni  appetendi  sunt  necati:  hi  prlmum  cum 
gladiis  non  in  regnum  appetentem,  sed  in  regnantem  im- 
petum  fecerunt.  quod  cum  ipsum  factum  per  se  prae- 
clarum  est  atque  divinum,  tum  expositum  ad  imitandum 
est,  praesertim  cum  illi  eam  glorlam  consecuti  sint,  quae 
vix  caclo  capi  posse  vldeatur.  etsi  enim  satis  in  ipsa 
conscientla  pulcherrimi  facti  fructus  erat,  tamen  mortali 
immortalltatem  non  arbltror  essc  contemnendam. 

Recordare  igitur  illum,  M.  Antoni,  dlem,  quo  dicta-  ^'^ 
turam  sustulisti;  pone  ante  oculos  laetitiam  senatus  popu- 
lique  Romani;  confer  cura  hac  immani  mutatione  tua 
tuorumque:  tum  Intelleges  quantum  inter  hicrum  et  lau- 
dem  Intersit.  sed  nlmlrum,  ut  quldam  morbo  aliquo  et 
sensus  stupore  suavitatem  cibi  non  sentiunt,  slc  hbidlnosi, 
avari,  facinerosi  verae  laudls  gustatum  non  habent.  sed 
si  te  laus  adllcere  ad  recte  faciendum  non  potest,  ne 
metus  quldem  a  foedlssimis  factis  potest  avocare?  iudicia 
non  metuis:  si  propter  innocentlam,  laudo;  sin  propter 
vim,  non  intelleges,  qui  isto  modo  iudicia  non  timeat,  el 
quid  timendum  slt?  quod  si  non  metuis  viros  fortls  egre-  116 
giosque  clvls,  quod  a  corpore  tuo  prohlbentur  armis,  tui 
te,  mihi  crede,  diutius  non  ferent.  quae  est  autem  vita 
dles  et  noctis  timere  a  suls?  nisi  vero  aut  malorlbus  ha- 
bes  beneficiis  obligatos,  quam  ille  quosdam  habuit  ex  eis, 
a  qulbus  est  interfectus,  aut  tu  es  ulla  re  cum  eo  com- 
parandus.  fuit  In  illo  ingcnlum,  ratlo,  memoria,  litterae, 
cura,  cogitatlo,  dillgentla;  res  bello  gesserat,  quamvls 
rei  publlcae  calamitosas,  at  tamenmagnas;  multos  annos 
regnare  medltatus,  magno  labore,  multis  periculls  quod 
cogltarat  efFecerat;  muneribus,  monlmentis,  congiariis, 
epulis  multitudlnem  imperitam  delenlerat;  suos  praemlls, 
adversarlos  clementlac  specle  devinxerat.  quid  multa? 
attulerat  iam  llberae  civitati  partim  metu  partlm  patientla 
consuetudinem  serviendi.  cum  ill^  ego  te  dominandi  J^Z 
cupidltate  conferre  possum,  ceteris  vero  rebus  nullo  modo 


117 


34G  iM.  TULLII  CICERONIS 

comparnncliis  cs.  sed  ex  plurimis  malis,  quae  ab  illo 
rci  publicac  sunt  inusta,  hoc  tamcn  boni  cst,  quod  didlcit 
iam  populus  Romanus  quantum  cuique  crcdcrct,  quibus 
sc  committeret,  a  quibus  caveret.  haec  non  cogitas?  nec 
intcllegis  satis  esse  viris  fortibus  didicisse  quam  sit  re 
pulcrum,  bencficio  gratum,  fama  gloriosum  tyrannum 
occidcre?  an,  cum  illum  homines  non  tulerint,  te  ferent? 

1  Ks  ccrtatim  posthac,  mihi  crede,  ad  hoc  opus  currctur  neque 
occasionis  tarditas  exspectabitur. 

Kesipisce,  quacso,  aliquando  [rem  publicam,  M.  An- 
toni],  quibus  ortus  sis,  non  quibuscum  vivas  considcra: 
mccum,  ut  volcs:  rcdi  cum  rc  publica  in  gratiam.  sed 
de  te  tu  videris;  ego  de  me  ipse  profitebor.  defendi  rem 
jMiblicam  adulescens,  non  deseram  senex:  contempsi  Ca- 
tilinae  gladios,  non  pertimescam  tuos:  quin  etiam  corpus 
libenter  obtulcrim,  si  repracscntari  mortc  mea  libertas 
civitatis  potest,  ut  aliquando  dolor  populiRomani  pariat, 

110  quod  iam  diu  parturit!  etenim  si  abhinc  annos  prope 
viginti  hoc  ipso  in  templo  negavi  j^^osse  mortem  immatu- 
ram  essc  consulari,  quanto  verius  nunc  negabo  scni? 
mihi  vero,  patrcs  conscripti,  iam  etiam  optanda  mors  est, 
j)erfuncto  rebus  eis,  quas  adcptus  sum  quasque  gessi. 
duo  modo  haec  opto,  unum,  ut  moriens  popuhim  Roma- 
num  Hbcrum  rclinquam  —  hoc  mihi  maius  ab  dis  immor- 
taHbus  dari  nihil  potcst — ;  aUcrum,  ut  ita  cuique  eveniat, 
ut  de  re  publica  quisquc  mereatur. 


IN  M.  ANTONIUM  OKATIO  rillLlPlTCA  III.  1  —  3.     347 


j\I.  TULLIl  CICERONIS 

IN  M.  ANTONIUiM  ORATIO  PIIILIPPICA 

TERTIA. 

Serius  omnino,  patres  conscripti,  quam  tempus  rei  1 
publicae  postulabat,  aliquando  tamen  convocati  sumus; 
quod  flagitabam  equidem  cotidie,  quippe  cum  bellum  ne- 
fariuni  contra  aras  et  focos,  contra  vitam  fortunasque 
nostras  ab  homine  profligato  ac  perdito  non  comparari, 
sed  geri  iam  viderem.  exspectantur  Kalendae  lanuariae, 
quas  non  exspectat  Antonius,  qui  in  provinciam  D.  Bruti, 
summi  et  singularis  viri,  cum  exercitu  impetum  facere 
conatur;  ex  qua  se  instructum  et  paratum  ad  urbem  ven- 
turum  esse  minitatur.  quae  est  igitur  exspectatio  aut  2 
quae  vel  minimi  dilatio  temporis?  quamquam  enim  ad- 
sunt  Kalendae  lanuariae,  tamen  breve  tempus  longum 
est  inq)aratis.  dies  enim  adfert  vel  hora  potius,  nisi 
provisum  est,  magnas  sacpe  clades;  ccrtus  autem  dies 
non  ut  sacrificiis,  sic  consiliis  exspectari  solet.  quod  si  aut 
Kalendae  lanuariae  fuissent  eo  die,  quo  primum  ex  urbe 
fugit  Antonius,  aut  eae  non  essent  exspectatae,  bellum 
iam  nullum  haberemus;  auctoritate  enim  senatus  consen- 
suque  populi  Romani  facile  hominis  amentis  fregissemus 
audaciam :  quod  confido  equidem  consules  designatos, 
simul  ut  magistratum  inierint,  esse  facturos;  sunt  enim 
optimo  animo,  summo  consilio,  singulari  concordia;  mea 
autem  festinatio  non  victoriae  solum  avida  est,  sed  etiam 
celeritatis.  quo  enim  usque  tantum  bellum,  tam  crudele,  :5 
tam  nefarium  privatis  consiliis  propulsabitur?  cur  non 
quam  primum  pubJica  accedit  auctoritas?  C.  Caesar  adu-  2 
lescens,  paene  potius  puer,  incredibili  ac  divina  quadam 
mente  atque  virtute,  cum  maxime  furor  arderet  Antonii 
cumque  eius  a  Brundisio  crudelis  et  pestifcr  reditus  time- 
retur,  nec  postulantibus  nec  cogitantibus,  ne  optantibus 
quidcm  nobis,  quia  non  posse  fieri  videbatur,  firmissimum 


348  M.  TULLU  CICERO.NIS 

exercltum  ex  invicto  genere  vcteranoruni  niilitum  com- 
])aravit  patrlmoniumque  suum  efFudlt:  quamquam  non 
8um  us^us  co  vcrbo  quo  dcbui;   non  cnlm  cfFudlt:    In  rci 

4  publicae  salute  conlocavit.  cui  quamquam  gratia  refcrri 
tanta  non  potest  quanta  debetur,  habenda  tamen  est 
tanta,  quantam  maximam  anlmi  nostri  capcre  possunt. 
quls  enlm  est  tam  ignarus  rerum,  tam  niliil  dc  re  publiea 
cogitans,  qui  hoc  non  intellcgat,  si  M.  Antonius  a  Brun- 
dlsio  cum  eis  copiis,  quas  se  habiturum  putabat,  Romam, 
ut  minabatur,  venirc  potuisset,  nullum  genus  eum  crude- 
htatls  practeriturum  fuisse?  quippe  qui  in  hospitis  tcctis 
Brundisii  fortissimos  viros  optimosque  clvis  iuguhiri  ius- 
scrit;  quo:^*um  ante  pedes  elus  morientium  sanguine  os 
uxoris  respersum  esse  constabat.  liac  ille  crudelitate  Im- 
butus,  cum  muho  nobis  omnibus  veniret  iratior,  quam 
illis  fuerat,  quos  trucldarat,  cui  tandcm  nostrum  aut  cui 

5  onmlno  bono  pcpcrcissct?  qua  pcste  privato  consiho  rem 
publicam  —  ncque  enim  fieri  potuit  ahtcr  —  Caesar  Hbe- 
ravit:  qui  nisi  in  hac  re  publica  natus  esset,  rem  pubhcam 
scelerc  Antonii  nulhmi  haberemus.  sic  enim  perspiclo, 
sic  iudlco,  nisi  unus  adulescens  ilhus  furentls  impctus 
crudehssimosque  conatus  cohlbulsset,  rem  pubHcam  fun- 
ditus  interituram  fuisse.  cui  quidcm  hodierno  die,  patres 
conscripti  —  nunc  enim  primum  ita  convenimus,  ut  inius 
bcncficlo  posscmus  ea,  quae  scntiremus,  Hbere  diccre  — 
trlbuenda  est  auctoritas,  ut  rem  pubhcam  non  modo  a 
se  susceptam,  sed  etiam  a  nobls  commcndatam  posslt  dc- 

?  fendere.  nec  \ero  de  legione  Martla,  quonlam  longo 

intcrvallo  loqul  nobis  de  re  pubhca  llcet,  sileri  potcst: 
(piis  cnlm  unus  fortior,  quis  amicior  umquam  rcl  pubH- 
cae  fult  quani  legio  Martla  unlvcrsa?  quae  cuni  hostem 
popuH  Komani  Antonium  iudicassct,  comes  esse  eius 
amentiac  nohiit:  rcHciuIt  consulcm;  quod  profccto  non 
fccisset,  si  cum  consuh'm  ludicavlssct,  qucin  nlhil  ahud 
agerc,  nlhil  moHri  nlsi  cacdcm  civlum  atquc  intcritum 
civltatis  vidcret.  atque  ca  leglo  consedlt  AU)ae.  quam 
potuit  urbcm  cHgcre  aut  opportuniorem  ad  rc^  gerundas 
aut  fidchorum  ac  fortiorum  virorum  aut  amiciorum  rci 

7  ])ubHcae  civium?  luiius  lcglonls  virtutcm  imltata  quarta 
icglo  ducc  L.  Egnatulclo  quacstorc,   clvi  optirno  et  for- 


IX  M.  ANTONIUM  ORATIO  PHILIPPICA III.  4—10.     349 

tisslmo,  C.  Caesiirls  auctoritatcm  atquc  excrcitum  perse- 
cuta  est.  faciundum  est  igitur  nobis,  patres  conscrij^ti, 
ut  ea,  quae  sua  sponte  clarissimus  adulesccns  atque 
omniuni  praestantissimus  gessit  et  gerit,  liaec  auctoritate 
nostra  comprobentur,  veteranorumque,  fortissimorum  vi- 
rorum,  tum  legionis  Martiae  quartaeque  mirabilis  consen- 
sus  ad  rem  publicam  recuperandam  laude  ct  testimonio 
nostro  confirmctur,  eorumque  commoda,  honorcs,  prae- 
mia,  cum  consules  designati  magistratum  inierint,  curae 
nobis  fore  liodierno  die  spondeamus.  atque  ea  qui-  "^ 

dem,  quae  dlxi  de  Caesare  deque  eius  exercitu,  iam  diu 
nota  sunt  nobis:  virtute  enini  admirablli  Caesaris  con- 
stantlaque  militum  veteranorum  legionumque  earum,  quae 
optimo  iudlcio  auctoritatem  nostram,  libertatem  populi 
Komani,  virtutem  Caesaris  secutae  sunt,  a  cervicibus 
nostris  est  depulsus  Antonius.  sed  haec,  ut  dixi,  supe- 
riora:  hoc  vero  recens  edictum  D.  Bruti,  quod  paulo  ante 
propositum  est,  certe  silentio  non  potest  praeteriri:  pol- 
licetur  enim  se  provinciam  Galliam  retenturum  in  senatus 
populique  Komani  potestate.  o  civem  natum  rei  publlcae, 
memorem  sui  nominis  imitatoremque  maiorum!  neque 
enlm  Tarquinio  expulso  maioribus  nostris  tam  fuit  optata 
libertas,  quam  est  depulso  iam  Antonio  retinenda  nobis. 
illi  regibus  parere  iam  a  condita  urbe  didicerant:  nos  post  9 
reges  exactos  servitutis  oblivio  ceperat;  atque  ille  Tar~ 
quinius,  quem  maiores  nostri  non  tulerunt,  non  crudelis, 
non  impius,  sed  superbus  est  habitus  et  dictus:  quod  nos 
vitium  in  privatis  sacpe  tulimus,  id  maiores  nostri  ne  in 
rege  quidem  ferre  potuerunt.  L.  Brutus  rcgem  super- 
bum  non  tulit:  D.  Brutus  sceleratum  atque  impium  re- 
gnare  patietur  Antonium?  quid  Tarquinius  tale,  qualia 
innumerablHa  et  facit  et  fecit  Antonius?  senatum  etiam 
reges  liabebant :  nec  tamen,  ut  Antonio  senatum  habente, 
in  consllio  regis  versabantur  barbari  armati.  servabant 
auspicia  reges;  quae  hic  consul  augurque  neglexit,  neque 
solum  legibus  contra  auspicia  ferendis,  sed  etiam  conlega 
una  ferente  eo,  quem  ipse  ementitis  auspiciis  vitiosum 
fecerat.  quis  autem  rex  umquam  fuit  tam  insignite  im-  10 
pudens,  ut  haberet  omnia  commoda,  beneficia,  iura  regni 
vcnalia?    quam  hic  immunitatem,  quam  civitatem,  quod 


350  M.  TULLII  CICRROXIS 

pracinium  non  vel  eingulis  hominibus  vel  civitatibus  vel 
univert;is  provinciis  venclidit?  niliil  humile  de  Tarquinio, 
iiihll  8ordidum  accepimus;  at  vero  luiius  domi  inter  qua- 
silla  pcndebatur  aurum,  numerabatur  pecunia;  una  in 
domo  onmes,  quorum  intererat,  totum  imperium  populi 
Komani  nundinabantur.  supplicia  vero  in  civis  llomanos 
nulla  Tarquinii  accepimus:  at  hic  et  Suessae  iugulavit 
eos,  quos  in  custodiam  dederat,  etBrundisii  ad  trecentos 

11  fortissimos  viros  civisque  optimos  trucidavit.  postremo 
Tarquinius  pro  populo  Romano  bellum  gerebat  tum,  cum 
cst  expulsus:  Antonius  contra  populum  Romanum  exer- 
citum  adducebat  tum,  cum  a  legionibus  relictus  nomen 
Caesaris  exercitumque  pertimuit  neglectisque  sacrificiis 
solemnibus  ante  hicem  vota  ea,  quae  numquam  solveret, 
nuncupavit,  et  hoc  tempore  in  provinciam  popidi  Romani 
conatur  invadere.  maius  igitur  a  D.  Bruto  beneficium  po- 
])ulus  Romanus  et  Iiabct  et  exsi^ectat  quam  maiores  nostri 
acceperunt  a  L.  Bruto,   principe  huius  maxinie  conser- 

•'^  vandi  ffcneris  et  nominis.     cum  autem  omnis  servitus  est 

"  misera,  tum  vero  intolerabilis  est  [servire]  impuro,  impu- 
dico,  efFeminato,  numquam  ne  in  metu  quidem  sobrio. 
hunc  igitur  qui  Gallia  prohibet,  privato  praesertim  con- 
silio,  iudicat  verissimeque  iudicat  non  esse  consulcm. 
faciendum  est  igitur  nobis,  patres  conscripti,  ut  1).  Bruti 
privatum  consilium  auctoritatc  publica  comprobcmus. 
nec  vero  M.  Antonium  consulem  post  Lupercalia  de- 
buistis  putare:  quo  enim  ille  die,  populo  Romano  iiispe- 
ctante,  nudus,  unctus,  ebrius  est  contionatus  et  id  egit, 
ut  conlegae  diadema  imponeret,  eo  die  se  non  modo  con- 
sulatu,  sed  etiam  libertate  abdicavit.  esset  enim  ipsi 
certe  statim  serviendum,  si  Caesar  ab  eo  regni  insigiiia 
accipere  voluisset.  hunc  igitur  ego  consulem,  hunc  civem 
Romanum,  hunc  liberum,  hunc  dcnique  hominem  putem, 
qui  foedo  illo  ct  flagitioso  die  et  quid  2)ati  C.  Caesare 
vivo   posset  et    quid    eo   mortuo   consequi    ipse   cuperet 

1:3  ostendit?  nec  vero  de  virtute,  constantia,  gravitate 

provinciae  Galliae  taceri  potest;  est  eniin  ille  flos  rtaliae, 
illud  firmamentum  imperii  popuIiRomaiii,  illud  ornamen- 
tum  dignitatis.  tantus  autem  est  consensus  municipio- 
rum    coloniainimque    proxiuciae   Galliae,    ut    oimies    ad 


JNiM.ANTONICMOlJATIOrillLIPPICAIII.  11-  IG.  351 

auctoritatcni  hiiius  ordinis  niaicstatcmque  populi  Romani 
dcfcndcndam  cons])iras.sc  vidcantur. 

Quam  ob  rcm,  tribuni  })lcbis,  quamquam  vos  niliil 
aliud  iiisi  de  praesidio,  ut  scnatum  tuto  consulcs  Kalen- 
dis  lanuariis  habere  possent,  rcttulistis,  tamen  mihi  vide- 
mini  niagno  consilio  atquc  o])tima  mente  potestatem 
nobis  de  tota  re  publica  fccisse  dicendi;  cum  enim  tuto 
haberi  senatum  sine  pracsidio  non  posse  iudicavistis,  tum 
statuistis  etiam  intra  muros  Antonii  scelus  audaciamquc 
vcrsari. 

Quam  ob  rem  omnia  mea  sentcntia  complcctar,  vobis,  G 
ut  intcllcgo,  non  invitis,  ut  ct  pracstantissimis  ducibus  a 
nobis  detur  auctoritas  ct  fortissimis  militibus  spes  osten- 
datur  praemiorum  ct  iudicctur  non  verbo,  sed  rc  non 
modo  non  consul,  scd  etiam  hostis  Antonius.  -  nam  si 
ille  consul,  fustuarium  mcrucrunt  lcgiones,  quae  consu- 
lem  rchquerunt,  sccleratus  Caesar,  Brutus  ncfarius,  qui 
contra  consulcm  privato  consilio  exercitus  comparave- 
runt:  si  autem  militibus  -exquirendi  sunt  honores  novi 
propter  eorurn  divinum  atque  immortale  meritum,  duci- 
bus  autcm  nc  rcfcrri  quidcm  potcst  gratia,  quis  est  qui 
eum  hostem  non  existimct,  qucm  qui  armis  persequun- 
tur,  conservatorcs  rei  pubhcae  iudicantur?  at  quam  con-  15 
tumeliosus  in  edictis!  quam  barbarus!  quam  rudis!  pri- 
mum  in  Caesarem  maledicta  congessit  dcprompta  ex 
recordatione  impudicitiae  et  stuprorum  suorum!  quis 
enim  hoc  adulcsccnte  castior?  quis  modcstior?  quod  in 
iuventute  habemus  inlustrius  exemplum  vcteris  sancti- 
tatis?  quis  autem  illo,  qui  male  dicit,  imjourior?  ignobili- 
tatem  obicit  C.  Caesaris  filio,  cuius  etiam  natura  pater, 
si  vita  sup]")editassct ,  cons.ul  factus  esset.  *Aricina  ma- 
ter.'  TralJianam  aut  Ephcsiam  putcs  dicerc.  vidcte 
quam  des])iciamur  omnes,  qui  sumus  e  municipiis,  id  est, 
omnes  ])lane:  quotus  enim  quisque  nostrum  non  est? 
quod  autem  municipium  non  contemnit  is,  qui  Aricinum 
tanto  opere  des]:)icit,  vetustatc  antiquissimum,  iure  foede- 
ratum,  j)ro]>inquitatc  paene  finitimum,  s])lendore  munici- 
]")um  honestissimum?  hinc  Voconiae,  hinc  Atiniac  lcgcs;  ic 
hinc  multae  sellae  curulcs  ct  j)atrum  memoria  et  nostra ; 
hinc  equites  Romani  lautissimi  et  plurimi.     sed  si  Arici- 


352  M.  TULLIl  CICERONIS 

nam  iixorem  non  probas,  cur  probasTusculanam?  quam- 
quam  luiius  sanctissimae  fcminae  atque  optimae  pater, 
Sl.  Atiiis  Balhus,  in  primis  honestus,  praetorius  fuit: 
tuae  coniugis,  bonae  feminae,  locupletis  quidem  certe, 
Bambalio  quidam  pater,  lionio  nullo  numero:  niliil  illo 
contemptius,  qui  propter  haesitantiam  linguae  stuporem- 
que  cordis  cognomcn  cx  contumclia  traxcrat.  'at  avus 
nobilis.'  Tuditanus  ncmpe  ille,  c^ui  cum  palhi  et  cothur- 
nis  nummos  populo  de  rostris  spargcre  solebat.  velJem 
hanc  contemptionem  pecuniae   suis  reliquisset!    habetis 

17  nobilitatcm  gcncris  gloriosam.  qui  autcm  cvenit  ut  tibi 
f  lulia  natus  ignobilis  videatur,  cum  tu  eodcm  materno 
gcnere  soleas  gloriari?  quae  porro  amentia  est  eum  di- 
cere  aliquid  de  uxorum  ignobilitatc,  cuius  pater  Numito- 
riam  Fregcllanam,  proditoris  filiam,  habuerit  uxorem, 
ipse  cx  libertini  filia  susceperit  Hberos?  sed  hoc  chirissimi 
viri  viderint,  L.  Philippus,  qui  habet  Aricinam  uxorcm, 
C.  ]Marccllus,  qui  Aricinae  filiam:  quos  ccrto  scio  digni- 

7  tatis  optimarum  feminarum  non  pacnitere.  idcm 

etiam  Q.  Ciceroncm,  fratris  mei  filium,  compcllat  cdicto, 
nec  sentit  amens  commcndationcm  csse  compellationem 
suam.  quid  enim  accidcre  huic  adulescenti  potuit  opta- 
tius   quam    cognosci    ab   omnibus   Caesaris    consiliorum 

18  esse  socium,  Antonii  furoris  inimicum?  at  etiam  gladiator 
ausus  est  scribere  hunc  de  patris  et  patrui  jiarricidio 
cogitasse.  o  admirabilem  impudcntiam,  audaciain,  temc- 
ritatem!  in  eum  adulcscentem  hoc  scribcre  audcrc,  quem 
ego  et  fratcr  meus  propter  eius  suavissimos  atque  optimos 
mores  praestantissimumque  ingenium  certatim  amamus 
onmibusque  horis   oculis,    auribus,   complcxu   tcnemus? 

nam  mc  isdcm  cdictis  ncscit  laedat  an  laudet: 
cum  idcm  supplicium  minatur  optimis  civibus,  quod  ego 
de  sceleratissimis  ac  pessimis  sumpscrim,  laudare  vide- 
tur,  quasi  imitari  vclit;  cum  autcm  illam  pulchcrrimi 
facti  memoriam  refricat,  tum  a  sui  similibus  invidiam 
^  aliquam   in  me  commovcri  putat.  sed  quid   fecit 

ipsc?  cum  tot  cdicta  proposuisset,  edixit  ut  adessct  sena- 
tus  frequcns  a.  d.  vm.  Kalcndas  Dcccmbris:  eo  dic  ipse 
non  adfuit.  at  quo  modo  cdixit?  hacc  sunt,  ut  opinor, 
verba  in  extrcmo:  'si  quis  non  adfucrit,  hunc  existimare 


IN  M.  ANTONIUM  OEATIO  PJIILIPPICA  III.  17—22.  353 

omnes  poterimt  ct  intcritus  mei  ct  perditissimorum  con- 
siliorum  auctorem  fuisse.'  quac  sunt  pcrdita  consilia? 
an  ca,  quac  pertincnt  ad  libcrtatem  populi  Romani  recu- 
perandam?  quorum  consiliorum  Caesari  me  auctorcm  et 
hortatorcm  et  cssc  ct  fuisse  fatcor.  quamquam  illc  non 
cguit  consilio  cuiusquam,  scd  tamen  currcntem,  ut  dici- 
tur,  incitavi.  nam  intcritus  quidcm  tui  quis  bonus  non 
esset  auctor,  cum  in  eo  salus  et  vita  optimi  cuiusquc, 
libcrtas  populi  Romani  dignitasquc  consistcrct?  sed  cum  20 
tam  atroci  cdicto  nos  concitavisset,  cur  ipsc  non  adfuit? 
num  putatis  aliqua  re  tristi  ac  severa?  vino  atque  epulis 
retcntus,  si  illae  epulae  potius  quam  popinae  nominan- 
dac  sunt.  dicm  edicti  obirc  ncglexit:  in  ante  diem  iv 
Kalcndas  Dccembris  distulit.  adesse  in  Capitolio  iussit; 
quod  in  templum  ipsc  ncscio  qua  per  Gallorum  cunicu- 
lum  asccndit.  convcnerunt  conrogati  ct  quidcm  ampli 
quidam  homines,  sed  immemores  dignitatis  suae:  is  enim 
erat  dics,  ea  fama,  is  qui  scnatum  vocarat,  ut  turpe  se- 
natori  essct  nihil  timcrc.  ad  eos  tamen  ipsos,  qui  con- 
vcnerant,  nc  vcrbum  quidcm  ausus  est  facerc  de  Caesare, 
cum  de  eo  constituissct  ad  scnatum  refcrrc:  scriptam 
attulerat  consularis  quidam  sententiam.  quid  cst  aliud  -^i 
de  eo  referre  non  audcre,  qui  contra  se  consulem  exer- 
citum  duccret,  nisi  se  ipsum  hostcm  iudicare?  ncccsse 
erat  enim  alterutrum  essc  hostem;  nec  poterat  aliter  de 
adversariis  iudicari  ducibus.  si  igitur  Cacsar  hostis,  cur 
consul  nihil  refercbat  ad  senatum?  sin  ille  a  senatu  notan- 
dus  non  fuit,  quid  potest  diccre  quin,  cum  de  illo  tacucrit, 
se  hostcm  confessus  sit?  quem  m  cdictis  Spartacum  ap- 
pellat,  hunc  in  senatu  nc  improbum  quidcm  diccre  audet. 
at  in  rebus  tristissimis  quantos  excitat  risus!  scntcntiolas  9 
cdicti  cuiusdam  memoriae  mandavi,  quas  vidctur  ille 
peracutas  putare:  ego  autem  qui  intellcgeret  quid  diccre 
vellet  adhuc  ncminem  inveni.  ^nulla  contumclia  cst,  22 
quam  facit  dignus.'  primum  quid  cst  dignus?  nam  ctiam 
malo  multi  digni,  sicut  ipse.  an  quam  facit  is,  qui  cum^ 
dignitate  est?  quae  autem  potest  esse  maior?  quid  est 
porro  facerc  contumdiam?  quis  sic  loquitur?  deinde: 
*nec  timor,  qucm  dcnuntiat  inimicus.'  quid  ergo?  ab 
amico  timor  dcnuntiari   solct?    horum   similia   dcinceps. 

Ciceronis  vol.  V.  23 


354  M.  TULLII  CICERONIS 

noiinc  satius  est  mutum  esse  quam  quod  neino  intellegai 
dlccre?  en  cur  magistcr  cius  cx  oratorc  arator  factiis 
slt,  possidcat  in  agro  publico  campl  Lcontini  duo  milia 
iugcrum  immunia,   ut  liominem   stupidum  magis   etiam 

2^  infatuet  mcrccde  publica.  scd  haec  lcviora  fortassc: 
illud  quacro,  cur  tam  mansuetus  in  scnatu  fucrit,  cum 
in  cdictis  tam  fcrus  fuissct.  quid  cnim  attinucrat  L. 
Cassio  tribuno  plebls,  fortissimo  et  constantissimo  clvl, 
mortem  dcnuntiare,  si  in  scnatum  vcnisset;  D.  Carfule- 
num,  bene  de  re  publica  scntientem,  senatu  vi  et  minis 
mortis  expcllcrc;  Ti.  Cannutlum,  a  quo  crat  honcstlssl- 
mis  contcntionibus  ct  saepe  ct  iure  vcxatus,  non  tcmplo 
solum,  verum  ctiam  aditu  prohibcre  Capitolii?  cui  sena- 
tus  consulto  nc  interccdcrcnt  vcrcbatur?  dc  suj:)phcationc. 
crcdo,  M.  Lcpidi,  clarissimi  viri.  atquc  id  crat  perlcu- 
Unn,  dc  culus  honorc  cxtraordlnario  cotidie  ahquld  cogl- 

21  tabamus,  nc  clus  usitatus  honos  impcdlretur.  ac  ne  sinc 
causa  videretur  edlxisse,  ut  scnatus  adesset,  cum  de  rc 
publica  rchiturus  fuisset,  adlato  nuntlo  de  lcgione  quarta 
mcntc  concidit,  ct  fugere  festinans  scnatus  consultum  dc 
suppHcatlonc  pcr  dlsccssioncm  fccit,  cum  id  factum  csset 

10  antca  numquam..  quae  vero  profcctio  postca!  quod  iter 
pahidati!  quae  vitatio  oculorum,  hicis,  urbis,  fori!  quam 
misera  fuga!  quam  focda!  quam  turpis!  pracclara  tamen 
senatus  consulta  illo  ipse  die  vespertina,  provinciaruni 
rchglosa  sortitio,  divina  vcro  opportunltas,  ut,  quac  cul- 

25  quc  apta  esset,  ca  culque  obvcnirct.  praeclare  igitur 
facitis,  tribuni  plebis,  qui  de  pracsidio  consulum  senatus- 
que  refcratis,  meritoque  vcstro  maximas  vobis  gratlas 
onmcs  et  agcre  ct  habcre  dcbemus.  qui  cnim  pericuhi 
carcre  possumus  in  tanta  homlnum  cupldltatc  ct  audacia? 
ille  autcm  homo  adfllctus  et  perditus  quac  dc  sc  exspectat 
iudlclji  graviora  quam  amlcorum  suorum?  familiarissimus 
eius,  mihi  homo  conlunctus,  L.  Lcntuhis  ct  P.  Naso, 
onmi  carcns  cupidltatc,  [mdlam  se  liabcrc  provinciam,] 
nullam  Antonii  sortitloncm  fuisse  iudicavcrunt;  quod 
idcm  fcclt  L.  Phlllj)pus,  vir  patre,  avo  maioribusquc 
suls  dlgnlsslinus;  in  cadem  scntcntla  fuit  homo  summa 
intcgrltatc  atquc  innoccntla,  C.  Turranlus;  Idcm  fcclt 
Sp.  ()[)plus;  Ipsi  ctlam,  qul  amicitlam  M.  Antonii  veriti 


^J\~\ 


IN  M.  ANTONIUM  OKATIO  PHILIPPICA  IIL  23  —  29.  ooo 

plus  ei  tribuerunt  quam  fortasse  vcllcnt,  ]\L  Piso,  ncces- 
sarius  meus,  et  vir  et  civis  egregius,  pariquc  innoccntia 
M.  Vcliilius,  senatus  auctoritati  se  obtcnq^craturos  esse 
dixcrunt.  quid  cgo  dc  L.  Cinna  loquar?  cuius  spcctata  -za 
multis  magnisque  rebus  singularis  intcgritas  minus  ad- 
mirabilcm  facit  huius  lionestissimi  facti  gloriam,  qui 
omnino  provinciam  ncglexit,  quam  itcm  magno  animo 
et  constanti  C.  Ccstius  rcpudiavit.  qui  sunt  igitur  rcli- 
qui,  quos  sors  divina  dclcctct?  j  L.  Annius  et  M.  Anto- 
nius.  o  felicem  utrumque!  nihil  enim  maluerunt.  C. 
Antonius  Macedoniam.  hunc  quoque  feliccm!  hanc  enim 
habebat  semper  in  ore  provinciam.  C.  Calvisius  Afri- 
cam.  nihil  felicius!  modo  cnim  ex  Africa  deccsscrat  et 
quasi  divinans  se  rediturum  duos  legatos  Uticae  rclique- 
rat.  dcinde  M.  f  Cusini  Sicilia,  Q.  Cassii  Hispania. 
non  habco  quid  suspicer;  duarum  crcdo  provinciarum 
sortis  minus  divinas  fuisse.     o  C.  Cacsar  —  adulcscen-  ^^ 

27 

tem  appello  — ,  quam  tu  salutcm  rei  publicae  attulisti! 
quam  improvisam!  quam  repentinam!  qui  enim  hacc  fu- 
giens  fecerit,  quid  faceret  insequens?  etenim  in  contione 
dixcrat  se  custodem  fore  urbis,  seque  usque  ad  Kalen- 
das  Maias  ad  urbem  excrcitum  habiturum.  o  praeclarum 
custodem  ovium,  ut  aiunt,  lupum!  custosne  urbis  an  dirc- 
ptor  et  vexator  essct  Antonius?  et  quidem  sc  introiturum 
in  urbera  dixit  exiturumque  cum  vellet.  quid  illud?  nonne 
audiente  populo  sedcns  pro  aede  Castoris  dixit,  nisi  qui 
vicisset,  victurum  neminem? 

Ilodicrno  die  primum  longo  intervallo  in  possessio-  -^a 
nem  libertatis  pcdcni  ponimus:  cuius  quidem  ego  quoad 
potui  non  modo  dcfensor,  sed  etiam  conservator  fui: 
cum  autem  id  facerc  non  posscm,  quievi,  ncc  abiecte  nec 
sine  aliqua  dignitate  casum  illum  temporum  et  dolorcm 
tuli.  hanc  vcro  tacterrimam  bcluam  quis  ferre  potest 
aut  quo  modo?  quid  est  in  Antonio  practcr  libidinem, 
crudelitatem ,  pctulantiam,  audaciam?  cx  his  totus  con- 
glutinatus  est;  nihil  apparet  in  eo  ingenuum,  nihil  mode- 
ratum,  nihil  pudenSj  nihil  pudicum.  quapropter,  quo-  29 
niam  rcs  in  id  discrimcn  adducta  est ,  utrum  ille  pocnas 
rei  publicae  luat  an  nos  scrviamus,  aliquando,  pcr  deos 
immortalis!  patres  conscripti,  patrium  animum  virtutem- 

23* 


356  M.  TULLIl  CICERONIS 

(^110  capiamiis,  ut  aut  lil>crtatem  propriam  Romani  et 
gencris  ct  nominis  recupcremus  aut  mortem  servituti 
antcponamus.  multa,  quac  in  li])cra  civitatc  fcrcnda  non 
csscnt,  tulimus  et  pcrpcssi  sumus,  alii  spc  forsitan  rccu- 
pcrandac  libcrtatis,  alii  vivcndi  nimia  cupiditatc:  scd,  si 
illa  tulimus,  quac  nos  neccssitas  ferre  coegit,  quac  vis 
({uaedam  paenc  fatalis,  quac  tamen  ipsa  non  tulimus, 
ctiamnc  liuius  impuri  latronis  fcrcmus  tactcrrimum  cru- 

f2  dclissimumquc  dominatum?  quid  hic  facict,  si  potcrit, 
iratus,  qui  cum  susccnserc  ncmini  possct,  omnibus  bonis 
fucrit  inimicus?  quid  hic  victor  non  audcbit,  qui  nullam 
adcptus  victoriam  tanta  scclcra  post  Caesaris  interitum 
fcccrit?  refertam  eius  domum  exhauserit?  hortos  com- 
pilavcrit?  ad  sc  ex  cis  omnia  ornamcnta  transtulcrit? 
cacdis  et  inccndiorum  causam  quacsicrit  cx  funcrc?  duo- 
bus  aut  tribus  scnatus  consultis  bene  ct  c  rc  publica  factis 
reliquas  rcs  ad  lucrum  praedamquc  revocavcrit?  vcndiderit 
innnunitatcs?  civitatcs  libcravcrit?  provincias  universas 
cx  imperii  populi  Komani  iure  sustulcrit?  cxsulcs  redu- 
xcrit?  falsas  leges  C.  Cacsaris  nomine  ct  falsa  decrcta  in 
acs  incidcnda  ct  in  Capitolio  figcnda  curavcrit  carumquc 
rcrum  omnium  domcsticum  mcrcatum  institucrit?  populo 
Ilomano  lcges  imposucrit?  armis  ct  pracsidiis  populum 
ct  magistratus  foro  excluscrit?  scnatum  stiparit  [arma- 
tis]?  armatos  in  cclla  Concordiac,  cum  senatum  haberet, 
incluscrit?  ad  Icgiones  Brundisium  cucurrcrit?  ex  cis 
optimc  scnticntis  ccnturioncs  iugulavcrit?  cum  cxcrcitu 
Komam   sit   ad  intcritum  nostrum   ct  ad   dispertitioncm 

31  urbis  vcnirc  conatus?  atque  is  ab  hoc  impctu  abstractus 
('onsilio  ct  copiis  Cacsaris,  consensu  vcteranorum,  virtute 
lcgionum,  nc  fortuna  quidem  fractus  minuit  audaciam 
ncc  ruere  dcmens  nec  furcre  desinit:  in  Galliam  nmtila- 
tum  ducit  excrcitum;  cum  una  lcgionc  et  ca  vacillantc 
L.  fratrcm  cxspectat,  quo  neminem  rcpcrirc  potcst  sul 
similiorem.  illc  autcm  cx  mynnillonc  dux,  ex  gladiatorc 
impcrator  *  quas  cfFcccrit  stragcs,  ubicumquc  posuit  vc- 
stiglum!  fundit  apothccas,  cacdit  grcgcs  armcntorum 
icliquiquc  pccoris,  quodcumquc  nactus  cst;  epulantur 
militcs;  ipse  autcm  sc,  ut  fratrcm  imitctur,  obruit  vino; 
vav^tantur  agri,  dirij)iuntur  villnc,  matrcs  familiac,  virgines, 


IN  xM.  ANTONIUM  OllATlO  PlilLlPPlCA  111.  30—35.  357 

pueri  ingcmii  abrlpiuntur,  nillitibus  traduntur.  liaec 
eadeni,  quacumquc  exercitum  duxit,  fccit  J\I.  Antonius. 
Iiis  vos  tactcrrimis  fratribus  portas  apcrictis?  hos  um-  }J 
quam  in  urbem  recipietis?  non  temporc  oblato,  ducibus 
paratis,  animis  mllitum  incitatis,  populo  Komano  con- 
spirante,  Italia  tota  ad  libertatcm  rccupcrandam  excitata, 
dcorum  innnortalium  beneficio  utemini?  nullum  crit  tem- 
pus  lioc  amisso;  a  tcrgo,  fronte,  latcribus  tenebitur,  si  in 
Galliam  venerit.  nec  ille  armis  solum,  sed  etiam  de- 
cretis  nostris  urguendus  est:  magna  vis  cst,  magnum 
numen  unum  et  idem  sentientis  senatus.  vidctisnc  refer- 
tum  forum,  populumquc  Romanum  ad  spcm  rccuperandac 
libcrtatls  crectum?  qui  longo  intcrvallo  cum  frequentis 
hic  vidct  nos,  tum  sperat^ctiam  libcros  convenisse.  hunc  ^3 
ego  diem  exspectans  M.  Antonii  scelerata  arma  vitavi, 
tum,  cum  ille  in  me  absentem  invchcns  non  intcllegcbat 
ad  quod  tcmpus  me  et  meas  viris  rescrvarcm:  si  enlm 
tum  illi  cacdis  a  me  initium  quaerenti  respondere  voluis- 
sem,  nunc  rei  publicae  consulere  non  possem:  hanc  vcro 
nactus  facuhatem,  nullum  tempus,  patres  conscripti,  di- 
mittam  neque  diurnum  neque  nocturnmn  quln  de  liber- 
tate  populi  liomani  et  dignitate  vestra  quod  cogitandum 
sit  cogitem,  quod  agendum  atque  faciendum,  id  non 
modo  recuscm,  sed  etiam  appetam  atque  deposcam.  hoc 
feci,  dum  licuit;  intermisi,  quoad  non  licuit:  iam  non 
solum  hcet,  scd  etiam  neccsse  est,  nisi  scrvirc  malumus 
quam  ne  serviamus  armis  animisque  decernerc.  di  im-  34 
mortales  nobis  hacc  pracsldla  dcdcrunt:  urbi  Caesarcm, 
Brutum  GalHae.  si  enim  ille  opprimere  urbem  potuisset, 
statim,  si  GaUIam  tenere,  paulo  post  optimo  cuiquc  pcre- 
undiun  erat,  rcliquis  serviendum.  hanc  igitur  occasioncm  14 
oblatam  tencte,  per  deos  immortaHs!  patres  conscripti, 
et  amplissimi  orbis  terrac  consilii  principes  vos  esse  ali- 
quando  rccordamini.  signum  date  populo  Romano  con- 
siKum  vestrum  non  deesse  rei  publicae,  quoniam  illc 
virtutcm  suam  non  defuturam  esse  profitetur.  nihil  est 
quod  moncam  vos:  ncmo  est  tam  stuhus  qui  non  intel- 
legat,  si  indormierimus  huic  tcmpori,  non  modo  crudelem 
superbamque  dominationem  nobis,  sed  ignominiosam 
etiam  et   flagitiotam  fereudam  essc.     nostis  insolentiam  "'5 


358  M.  TULLIl  CICEIiOXIS 

Antonii,  nostis  amicos,  nostis  totam  domum:  libidinosis, 
pctuLantibus,  impuris,  impudicis,  alcatoribus,  cbriis  scr- 
virc,  ca  summa  miseria  cst  summo  dcdccore  coniuncta. 
quod  si  iam  —  quod  di  omen  avcrtant!  —  fatum  extre- 
mum  rei  publicac  vcnit,  quod  gladiatores  nobiles  faci- 
unt  ut  lioncste  decumbant,  faciamus  nos,  principes  orbis 
terrarum  gcntiumque  omnium,   ut  cum  dignitate  potius 

2(i  cadamus  quam  cum  ignominia  scrviamus.  nihil  est  dc- 
tcstabilius  dcdecore,  nihil  focdius  servitute;  ad  decus  et 
ad  libertatem  nati  sumus:  aut  haec  tcncamus  aut  cum 
dignitatc  moriamur.  nimium  diu  tcximus  quid  scntirc- 
mus;  nunc  iam  apcrtum  est;  omnes  patcfeccrunt  in 
utramque  partcm  quid  scntiant,  quid  vclint.  sunt  impii 
cives,  scd  pro  caritate  rei  publicae  nimium  muhi,  contra 
muhitudincm  bene  scntientium  admodum  pauci,  quorum 
opprimcndorum  di  immortalcs  incrcdibilcm  rci  publicae 
potestatcm  et  fortunam  dcdcrunt.  ad  ca  cniin  praesidia, 
quae  habemus,  iam  accedent  consules  summa  prudcntia, 
virtute,  concordia,  multos  mcnsis  de  rci  publicae  libertate 
commcntati  atque  meditati.  his  auctoribus  et  ducibus, 
dis  iuvantibus,  nobis  vigihmtibus  et  multum  in  posterum 
])rovidcntibus,  populo  liomano  conscnticnte,  crimus  pro- 
fccto  hbcri  brcvi  temporc;  iucundiorem  autem  faciet 
libcrtatem  scrvitutis  rccordatio. 

1'^  Quas  ob  rcs,  quod  tribuni  plcbis  verba  fcccrunt,  uti 
senatus  Kalcndis  lanuariis  tuto  habcri  sentcntiaeque  dc 
summa  rc  publica  libcre  dici  possint,  de  ea  re  ita  censeo, 
uti  C,  Pansa  A.  Ilirtius,  consulcs  dcsignati,  dcnt  operam, 
uti  scnatus  Kalcndis  lanuariis  tuto  habcri  possit;  quod- 
que  edictum  1).  Bruti,  imperatoris,  consulis  dcsignati, 
pro])Ositum  sit,  senatum  existimare  D.  Brutum,  impcra- 
torcm,  consulcm  dcsignatum,  optime  de  re  publica  me- 
rcri,  cum  scnatus  auctoritatem  popuHquc  Romani  liberta- 

38  tem  impcriumquc  dcfcndat;  quodquc  provinciam  Galliam 
citeriorcm,  o])timorum  ct  fortissimorum  virorum  amieis- 
simormnquc  rci  publicac  civium,  cxcrcitumque  in  scnatus 
l)otcstate  rctineat,  id  eum  exercitumque  cius,  municipia, 
colonias  provinciae  GalHae  rccte  atque  ordine  exque  re 
l)ul)lica  fccissc  ct  faccre;  scnatum  ad  summam  rcm  pu- 
blicam  pcrtincrc  arbitrari  a  D.  Bruto  ct  L.  IManco  im- 


INM.ANTONIUMORATIOPIIILIPPICAIII.  3G  — 39.  359 

peratoribiis,  consiilihus  (lcsignatis  itemquc  a  cetcris,  qui 
provincias  ohtinent,  obtincri  ex  lcge  lulia,  quoad  ex  se- 
natus  consulto  cuique  corum  succcssum  sit,  eosque  dare 
opcram  ut  cae  provinciae  atquc  cxcrcitus  in  scnati  po- 
pulique  potestate  praesidioque  rei  publicae  sint;  cumque 
opcra,  virtutc,  consilio  C.  Caesaris  summoque  consensu 
militum  vetcranorum,  qui  eius  auctoritatem  secuti  rei 
pul)]icae  praesidio  sunt  et  fuerunt,  a  gravissimis  pcriculis 
populus  Romanus  defcnsus  sit  ct  hoc  tcmpore  defenda- 
tur;  cumquc  legio  iNIartia  Albae  constiterit,  in  mimicipio 
fidclissimo  ct  fortissimo,  scsequc  ad  scnatus  auctoritatcm 
populiquc  Komani  libcrtatem  contulerit;  et  quod  pari 
consilio  cademque  virtute  legio  quarta  usa,  duce  L.  Egna- 
tulcio,  quaestore,  civi  egregio,  scnatus  auctoritatem  popu- 
lique  Romani  libcrtatem  defcndat  ac  dcfcnderit,  senatui 
magnae  curae  esse  ac  forc  ut  pro  tantis  eorum  in  rem 
publicam  meritis  honores  eis  habeantur  gratiaeque  rcfe- 
rantur;  senatui  placere  uti  C.  Pansa  A  Hirtius,  consules 
designati,  cum  magistratum  inisscnt,  si  eis  vidcrctur, 
primo  quoque  tempore  de  his  rebus  ad  hunc  ordinem  re- 
ferrent,  ita  uti  c  rc  publica  fideque  sua  vidcrctur. 


39 


3G0  AJ.  TULLIl  CICEUONIS 


M.  TULLII  CICERONLS 

m  M.  ANTONIUM  ORATIO  PIIILIPPICA 
QUARTA. 

J  Frequentia  vestrum  incredibilis ,  Quirites,  contioque 
tanta,  quantam  meminisse  non  vidcor,  et  alacritatem  mihi 
summam  defendendae  rei  publicae  adfert  et  spem  recu- 
perandae.  quamquam  animus  mihi  quidem  numquam 
defuit :  tempora  defuerunt,  quae  simul  ac  primum  aliquid 
lucis  ostendere  visa  sunt,  princeps  vestrae  libertatis  de- 
fendendae  fui:  quod  si  id  ante  facere  conatus  essem, 
nunc  faccre  non  possem.  hodierno  enim  die,  Quirites, 
ne  mediocrem  rem  actam  arbitremini,  fundamenta  iacta 
sunt  rcHquarum  actionum;  nam  est  hostis  a  senatu  non- 
dum  verbo   appellatus,   sed  re  iam  iudicatus  Antonius. 

2  nunc  vero  multo  sum  erectior,  quod  vos  quoque  ilhmi 
hostem  esse  tanto  consensu  tantoque  clamore  approba- 
vistis.  neque  enim,  Quirites,  fieri  potest  ut  non  aut  ei 
sint  impii,  qui  contra  consulem  excrcitus  comparaverunt, 
aut  ille  hostis,  contra  quem  iure  arma  sumpta  sunt.  hanc 
igitur  dubitationem,  quamquam  nulla  erat,  tamen  ne  qua 
posset  esse,  senatus  hodiemo  die  sustulit:  C.  Caesar,  qui 
rem  pubHcam  libertatemque  vestram  suo  studio,  consilio, 
patrimonio  denique  tutatus  est  et  tutatur,  maximis  scna- 

3  tus  laudibus  ornatus  cst.  laudo,  Luido  vos,  Quiritcs, 
quod  gratissimia  animia  prosequimini  nomen  clanssimi 
adulcscentis  vcl  pueri  potius;  sunt  enim  facta  eius  im- 
mortahtatis,  nomen  actatis.  muha  memini,  multa  audivi, 
multa  legi,  Quiritcs:  niliil  ex  omnium  saeculoriim  me- 
moria  tale  cognovi:  qui  cum  scrvitute  prcmeremur,  in 
dies  malum  cresceret,  praesidii  nihil  haberemus,  capita- 
lem  et  pestifcrum  a  Bnmdisio  tum  M.  Antonii  rcditum 
timeremus,  hoc  insperatum  onmibus  consilium,  incogni- 
tum  cei*te  ccperit,  ut  excrcitum  invictum  ex  patcrnis 
inilitibus    conliceret    Antoniiquc     furorem    crudclissimis 


IN  M.  ANTONIUM  ORATIO  PHILIPPICA  IV.  1  —  7.     ."361 

consiliis  incitatum  a  pernicie  rei  publicae  averteret.  quis  2 
est  enim  qui  hoc  non  intellegat,  nisi  Caesar  exercitum 
paravisset,  non  sine  exitio  nostro  futurum  i\ntonii  redi- 
tum  fuisse?  ita  enim  se  reciplebat  ardens  odio  vestri, 
cruentus  sanguine  civium  Romanorum,  quos  Suessae, 
quos  Brundisii  occiderat,  ut  nihil  nisi  de  pernicie  populi 
Komani  cogitaret.  quod  autem  praesidium  erat  salutis 
libertatisque  vestrae,  si  C.  Caesaris  fortissimorum  sui 
patris  militum  exercitus  non  fuisset?  cuius  de  laudibus 
et  honoribus,  qui  ei  pro  divinis  et  immortalibus  meritis 
divini  immortalesque  debentur,  mihi  senatus  adsensus 
paulo  ante  decrevit,  ut  prinio  quoque  tempore  referretur, 
quo  decreto  quis  non  perspicit  hostem  esse  Antonium  5 
iudicatum?  quem  enim  possumus  appellare  eum,  contra 
quem  qui  exercitus  ducunt,  eis  senatus  arbitratur  singu- 
laris  exquirendos  honores?  quid?  legio  Martia,  quae  mihi 
videtur  divinitus  ab  eo  deo  traxisse  nomen,  a  quo  popu- 
lum  Romanum  generatum  accepimus,  non  ipsa  suis  de- 
cretis  prius  quam  senatus  hostem  iudicavit  Antonium? 
nam  si  ille  non  hostis,  hos,  qui  consulem  reliquerunt, 
hostis  necesse  est  iudicemus.  praeclare  et  loco,  Quirites, 
rechimatione  vestra  factum  pulcherrimum  Martialium 
comprobavistis :  qui  se  ad  senatus  auctoritatem,  ad  liber- 
tatem  vestram,  ad  universam  rem  publicam  contulerunt, 
hostem  illum  et  latronem  et  parricidam  patriae  relique- 
runt.  nec  solum  id  animose  et  fortiter,  sed  considerate  o 
etiam  sapienterque  fecerunt:  Albae  constiterunt,  in  urbe 
opportuna,  munita,  propinqua,  fortissimorum  virorum, 
fidehssimorum  civium  atque  optimorum.  huius  [Martfee] 
legionis  legio  quarta  imitata  virtutem,  duce  L.  Egnatu- 
leio,  quem  senatus  merito  paulo  ante  laudavit,  C.  Cae- 
saris  exercitum  persecuta  est.  quae  exspectas,  M.  Antoni,  3 
iudicia  graviora?  Caesar  fertur  in  caelum,  qui  contra  te 
exercitum  comparavit;  laudantur  exquisitissimis  verbis 
legiones,  quae  te  rehquerunt,  quae  a  te  arcessitae  sunt, 
quae  essent,  si  te  consulem  quam  hostem  maluisses, 
tuae:  quarum  legionum  fortissimum  verissimumque  iudi- 
cium  confirmat  senatus,  comprobat  universus  populus 
Romanus,  nisi  forte  vos,  Quirites,  consulem,  non  hostem 
iudicatis  Antonium.  sic  arbitrabar,  Quirites,  vos  iudicare,  i 


302  M.  TULLII  CICERONIS 

iit  ostemlitls.  quid?  munlcipla,  colonlas,  praefecturas 
num  alltcr  iudlcarc  censctls?  omnes  mortales  una  mente 
consentiunt;  omnia  arma  eorum,  qui  haec  salva  velint, 
contra  illam  pestem  esse  caplenda.  quid?  D.  Bruti  iu- 
dlcium,  Qulrites,  quod  ex  liodierno  eius  edicto  perspicere 
potuistis,  num  cui  tandcm  contemnendum  videtur?  recte 
et  vere  negatis,  Quirites.  est  enim  quasi  deorum  immor- 
talium  beneficio  et  munere  datum  rei  publicae  Brutorum 
genus  et  nomen  ad  libertatem  populi  Romani  vel  con- 

8  stltuendam  vel  reclpiendam.  quid  igitur  D.  Brutus  de 
M.  Antonio  iudicavit?  excludit  provincia;  exercitu  ob- 
sistit;  Galliam  totam  liortatur  ad  bellum,  ipsam  sua  sj^onte 
suoque  iudicio  excitatam.  si  consul  Antonius,  Brutus 
hostis:  si  conservator  rei  publicae  Brutus,  hostis  Anto- 
nius.     num  igltur,  utrum  horum  sit,  dubltare  possumus? 

4  atque  ut  vos  una  mente  unaque  voce  dubitare  vos  nega- 
tis,  slc  modo  decrevit  senatus,  D.  Brutum  optime  de  re 
jmblica  mereri,  cum  senatus  auctoritatem  populique  Ko- 
mani  libertatem  imperiumque  defenderet.  a  quo  de- 
fendcret?  ncmpe  ab  hoste:   quae  est  enim  alla  laudanda 

9  defensio?  dcinceps  laudatur  provincia  Gallia  meritoque 
ornatur  verbis  amplissimis  ab  senatu,  quod  resistat  An- 
tonio;  quem  si  consulem  iUa  provincia  putaret  neque 
eum  reciperet,  magno  scelere  se  astringerct:  omncs  enim 
in  consulis  iure  et  imperio  debent  esse  provinciae.  negat 
lioc  D.  Brutus  imperator,  consul  designatus,  natus  rei 
j)ublicae  civis;  negat  Gallia,  negat  cuncta  Italia,  negat 
i-enatus,  negatis  vos.  quis  illum  igitur  consulem  nlsi 
lationes  putant?  quamquam  ne  ei  quidem  ipsi,  quod 
loquuntur,  id  sentiunt,  nec  ab  iudicio  omnium  mortalium, 
quamvis  impii  nefarilque  sint,  sicut  sunt,  dissentlre  pos- 
sunt;  sed  spes  rapiendi  atque  praedandi  occaecat  animos 
eorum,  quos  non  bonorum  donatio,  non  agrorum  adsi- 
gnatio,  non  illa  infinita  liasta  satlavit;  qui  sibi  urbem, 
qui  bona  ct  fortunas  civium  ad  pracdam  proposuerunt ; 
qui,  dum  hic  slt  quod  rapiant,  quod  auferant,  nihil  slbi 

10  defuturum  arbitrantur;  quibus  M.  Antonius  —  o  di  im- 
niortales,  avertlte  et  dctestamlnl,  quaeso,  hoc  omcn!  — 
urbem  se  dlvisurum  esse  promislt.  ita  vero,  Quirites,  ut 
precamini,  eveniat  atque  huius  amentiae  poena  in  ipsum 


IN  M.  ANTONIUM  ORATIO  PHILIPPICA IV.  8  —  13.     3G3 

famlliamquc  clus  rccldat!  quod  Ita  futurum  csse  confido. 
iam  cnim  non  8olum  homlncs,  scd  ctiam  dcos  immortalis 
ad  rcm  publicam  conscrvandam  arbitror  conscnsissc. 
sive  enini  prodigiis  atque  portcntls  di  Immortales  nobls 
futura  praedicunt,  ita  sunt  aperte  pronuntlata,  ut  et  illl 
pocna  et  nobls  llbertas  appropinquct;  slve  tantus  consen- 
sus  omnlum  slne  Impulsu  deorum  esse  non  potuit,  quid 
est  quod  de  voluntate  caclcstlum  dubltarc  posslmus? 

Kellquum  cst,  Quiritcs,  ut  vos  In  Ista  scntcntla,  quam  n 
prae  vobls  fcrtls,  pcrseveretls.  faclam  igltur,  ut  impera-  5 
torcs  Instructa  aclc  solcnt,  quamquam  paratissimos  mlli- 
tes  ad  proellandum  vldcant,  ut  cos  tamen  adhortentur, 
slc  cgo  vos  ardentls  ct  crcctos  ad  libertatcm  rccuperan- 
dam  cohortabor.  non  est  vobls,  Qulrltes,  cum  eo  hoste 
ccrtamen,  cum  quo  aHqua  pacls  condlcio  essc  posslt: 
neque  enlm  ille  servltutem  vestram,  ut  antca,  scd  lam 
iratus  sangulnem  concupisclt.  nullus  ci  ludus  videtur 
esse  iucundior  quam  cruor,  quam  caedes,  quam  antc 
oculos  trucidatlo  clvlum.  non  est  vobls  res,  Qulrltcs,  12 
cum  scclerato  hominc  atque  nefario,  scd  cum  immanl 
taetraque  bclua,  quac  quonlam  in  foveam  incidit,  obrua- 
tur;  si  cnlm  illlm  emerserlt,  nullius  supplicil  crudclitas 
erit  recusanda:  scd  tcnetur,  premltur,  urguctur  nunc  eis 
coplls,  quas  iam  habemus,  mox  cls,  quas  paucls  dlebus 
novi  consulcs  comparabunt.  incumblte  In  causam,  Qul- 
rltcs,  ut  facltls.  numquam  maior  consensus  vestcr  In 
ulla  causa  fult;  numquam  tam  vchcmcntcr  cum  senatu 
consociatl  fulstls;  ncc  mlrum:  agltur  enim  non  qua  con- 
dlclone  "^'cturl,  scd  vlcturlne  slmus  an  cum  suppllcio 
ignominlaquc  periturl.  quamquam  mortcm  quidcm  na-  i;5 
tura  omnibus  proposuit;  crudclitatem  mortls  et  dedccus 
vlrtus  propulsarc  solct,  quae  proprla  cst  Romanl  generls 
ct  scminls.  hanc  retlnctc,  quacso,  quam  vobls  tamquam 
hcredltatcm  malores  vcstrl  rehqucrunt;  [quamquam]  aha 
omnia  falsa,  incerta  sunt,  caduca,  mobilia:  vlrtus  cst  una 
altisslmls  dcfixa  radlclbus,  quae  numquam  vi  ulla  labe- 
factari  potcst,  numquam  dcmovcri  loco;  hac  [vlrtute] 
malorcs  vestri  primum  unlversam  Itallam  dcvlcerunt, 
dcindc  Karthaglncm  exclderunt,  Numantlam  everterunt, 
potentisslmos  regcs,   bclllcosissimas   gentls  in   dlcloncm 


3G4  M.  TULLJI  CICEilONIS 

'»  luilns  iinpcrJi  rcdcgcmnt.     ac  maioribus  quidcni  vcstris, 

^^  Quiritcs,  cuni  co  hostc  rcs  erat,  qui  liabcrct  rcm  publi- 
cani,  curiam,  acrarium,  conscnsum  ct  concordiam  civium, 
rationcm  aliquam,  si  ita  res  tulisset,  pacis  et  foederis: 
hic  vcster  hostis  vcstram  rem  publicam  oppugnat,  ij^jse 
habet  nullam;  senatum,  id  cst  orbis  tcrrae  consilium, 
delcrc  gestit,  ipse  consilium  pubhcum  nullum  habct; 
aerarium  vestrum  exhausit,  suum  non  habct.  nam  con- 
cordiam  civium  qui  habere  potest,  nullam  cum  habet 
civitatcm?  pacis  vcro  quae  potest  esse  cum  eo  ratio,  in 

15  quo  cst  incredibilis  crudelitas,  fides  nulla?  est  igitur, 
(Juiritcs,  populo  liomano,  victori  omnium  gcntium,  omnc 
certamen  cum  pcrcussore,  cum  latrone,  cum  Spartaco; 
nam  quod  se  similem  esse  Catilinac  gioriari  solet,  scelere 
})ar  est  illi,  industria  infcrior:  ille  cum  excrcitum  mdlum 
habuisset,  repente  conflavit:  hic  eum  cxercitum,  qucm 
accepit,  amisit.  ut  igitur  Catilinam  dihgentia  mca,  se- 
natus  auctoritate,  vestro  studio  et  virtute  fregistis,  sic 
Antonii  nefarium  latrocinium  vcstra  cum  senatu  con- 
cordia  tanta,  quanta  numquam  fuit,  felicitate  et  virtute 
excrcituum  ducumque  vcstrorum  brcvi  tcmporc  opprcs- 

iG  sum  audictis.  equidcm,  quantum  cura,  labore,  vigihis, 
auctoritate,  consilio  niti  atque  cfficcre  potero,  nihil  prae- 
termittam,  quod  ad  libcrtatem  vcstram  pcrtincre  arbitra- 
bor;  neque  cnim  id  pro  vcstris  amplissimis  in  me  bene- 
ficiis  sine  scclere  facere  possum.  liodierno  autem  dic 
primum  refcrcnte  viro  fortissimo  vobisque  amicissimo, 
lioc  M.  Servilio,  conlcgisque  eius,  ornatissimis  viris,  opti- 
mis  civil)us,  longo  intcrvallo  mc  auctore  et  principe  ad 
Hpcm  Hbcrtatis  exarsimus. 


IN  M.  ANTONIUM  OKATIO  rilTLIPPlCA  V.  1—3.      3G5 


M.  TULLII  CICERONIS 

m  M.  ANTONIUM  ORATIO  PHILIPPICA 

QUINTA. 

Nihil  uniquam  longius  his  Kalendis  lanuariis  mihi  1 
visum  est,  patres  conscripti:  quod  idem  intcllegebam  per 
hos  dies  uni  cuique  vestrum  videri:  qui  enim  bellum 
cum  re  publica  gerunt,  hunc  diem  non  exspectabant ; 
nos  autem  tum,  cum  maxime  consilio  nostro  subvenire 
communi  saluti  oporteret,  in  senatum  non  vocabamur. 
sed  querellam  praeteritorum  dierum  sustulit  oratio  con- 
sulum,  qui  ita  locuti  sunt,  ut  magis  exoptatae  Kalendae 
quam  serae  esse  videantur.  atque  ut  oratio  consulum 
animum  meum  ercxit  spemque  attulit  non  modo  salutis 
conservandae,  verum  etiam  dignitatis  pristinae  recupe- 
randae,  sic  me  perturbasset  eius  sententia,  qui  primus 
rogatus  est,  iiisi  vestrae  virtuti  constantiaeque  confide- 
rem.  hic  enim  dies  vobis,  patres  conscripti,  inluxit,  haec  2 
potestas  data  est,  ut  quantum  virtutis,  quantum  constan- 
tiae,  quantum  gravitatis  in  huius  ordinis  consilio  esset, 
populo  Romano  declarare  possetis.  recordamini  qui  dies 
nudius  tertius  decimus  fuerit,  quantus  consensus  vestrum, 
quanta  virtus,  quanta  constantia;  quantam  sitis  a  populo 
Romano  laudem,  quantam  gloriam,  quantam  gratiam 
consecuti.  atque  illo  die,  patres  conscripti,  ea  consti- 
tuistis,  ut  vobis  iam  nihil  sit  integrum  nisi  aut  honesta 
pax  aut  bellum  necessarium.  pacem  volt  M.  Antonius?  3 
arma  deponat,  roget,  deprecetur.  neminem  aequiorem 
reperiet  quam  me,  cui,  dum  se  civibus  impiis  commen- 
dat,  inimicus  quam  amicus  esse  maluit.  nihil  est  pro- 
fecto  quod  possit  dari  bellum  gerenti;  erit  fortasse  ali- 
quid  quod  concedi  possit  roganti;  legatos  vero  ad  eum 
mittere,  de  quo  gravissimum  et  severissimum  iudicium 
nudius  tertius  decimus  feceritis,  non  iam  levitatie  est, 
sed,   ut  quod  sentio  dicam,   dementiae.     primum  duces  2 


36G  M.  TULLII  CICERONIS 

cos  laudavistis,  qui  contra  illum  bclluin  pnvato  consilio 
susccpis^scnt;  dcindc  militcs  vctcranos,  qui  cum  al)  An- 
tonio  in  colonias  csscnt  dcducti,  illius  bcncficio  libcrtatcm 

4  populiKomani  antcposucrunt.  quid?  legioMartia:  quid? 
quarta,  cur  laudantur?  si  cnim  consulcm  suum  rclique- 
runt,  vitupcrandac  sunt;  si  inimicum  rci  publicac,  iure 
laudantur.  atqui  cum  consulcs  nondum  habcrctis,  dc- 
crevistis  ut  et  de  praemiis  militum  et  de  honoribus  impe- 
ratorum  primo  quoque  tempore  referretur.  placct  eodem 
tempore  pracmia  constituere  eis,  qui  contra  Antonium 
arnia  ccpcrint,  ct  lcgatos  ad  Antonium  mittcre?  ut  iam 
pudcndum  sit  honcstiora  decreta  esse  lcgionum  quam 
senatus:  si  quidem  legiones  decreverunt  senatum  defcn- 
dere  contra  Antonium,  scnatus  decernit  legatos  ad  An- 
tonium.     utrum   hoc  est   confirmarc  militum   animos  an 

5  dcbilitarc  virtutcm?  hoc  dics  duodccim  profcccrunt,  ut, 
quem  nemo  praeter  Cotyhim  tum  inventus  sit  qui  defcn- 
deret,  ishabcat  iam  patronos  etiam  consularis?  qui  uthiam 
onmes  ante  me  sentcntiam  rogarentur!  —  quamquam 
suspicor  quid  dicturi  sint  quidam  corum,  qui  post  me 
rogabuntur  — :  facihus  contra  diccrem,  si  quid  videretur. 
est  enim  opinio  dccreturum  aliqucm  Antonio  illam  ulti- 
mam  Galliam,  quam  Plancus  obtinet.  quid  est  aliud 
omnia  ad  benum  civile  hosti  arma  largiri?  primum  ncr- 
vos  belli,  pccuniam  infinitam,  qua  nunc  egct;  dcindc 
equitatum,  quantum  velit.  cquitatum  dico?  dubitabit, 
credo,  gentis  barbaras   secum  adducere.      hoc   qui  non 

6  vidct,  cxcors,  qui  cum  videt  decernit,  impius  est.  i\\  civem 
scclcratum  et  perditum  Gallorum  et  Gcrmanorum  pe- 
cunia,  peditatu,  equitatu,  copiis  instrucs?  nuUac  istac 
excusationes  sunt:  *mcus  amicus  est.'  sit  patriac  prius. 
*meu8  cognatus.'  an  potcst  cognatio  propior  ulhx  essc 
quam  patriac,  in  qua  parcntcs  ctiam  contincntur?  'mihi 
pccuniam  tribuit.'  cupio  vidcrc  qui  id  audcat  diccrc. 
quid   autem   agatur    cum   aperucro,   facilc   crit   statuerc 

3  (luam  scntentiam  dicatis  aut  quam  scquamini:  agitur 
utrum  i\L  Antonio  facultas  dctur  op])rimcndac  rci  publi- 
cac,  cacdis  facicndac  bonorum,  iirbis  dividundac,  agrorum 
suis  hitronibus  condonandi,  ])opuhnn  Romanum  scrvitute 
oj>|>rimendi,   aii   horum   ci   faccrc   nihil  Hceat.     dubitate 


IN  M.  ANTONIUM  OllATlO  PHILIPPICA  V.  4—10.      3G7 

quid  agatis.  'at  non  cadunt  hacc  in  Antonium.'  hoc  ne  < 
Cotyla  quidem  dicere  audcret.  quid  enim  in  eum  non 
cadit?  qui,  cuius  acta  se  defendere  dicit,  eius  eas  leges 
pervertit,  quas  maxime  laudare  poteramus.  ille  paludcs 
siccare  vohiit;  hic  omnem  ItaHam  moderato  homini,  L. 
Antonio,  dlvidendam  dedit.  quid?  hanc  legem  populus 
Romanus  acccpit?  quid?  pcr  auspicia  fcrri  potuit?  sed 
augur  vcrccundus  sine  conlegis  de  auspiciis:  quamquam 
illa  auspicia  non  egent  interpretatione ;  love  enim  tonante 
cum  popido  agi  non  esse  fas  quis  ignorat?  tribimi  plebis 
tulcrunt  de  provinciis  contra  acta  C  Caesaris:  illc  bien- 
nium,  hi  scxennium.  ctiam  hanc  lcgcm  populus  Ro- 
manus  accepit?  quid?  promulgata  fuit?  quid?  non  ante 
lata  quam  scripta  est?  quid?  non  ante  factum  vidimus 
quam  futurum  quisquam  est  suspicatus?  ubi  lcx  Caeciha  8 
et  Didia?  ubi  promulgatio  trinum  nundinum?  ubi  poena 
recenti  lege  lunia  et  Licinia?  possuntne  hae  legcs  esse 
ratae  sine  interitu  legum  rcHquarum?  eccui  potestas  in 
forum  insinuandi  fuit?  quae  porro  illa  tonitrua!  quae 
tempestas!  ut,  si  auspicia  M.  Antonium  non  moverent, 
sustinere  tamen  eum  ac  ferrc  posse  tantam  vim  tempe- 
statis,  imbris  ac  turbinum,  mirum  vidcrctur.  quam  lcgcm 
igitur  se  augur  dicit  tulisse  non  modo  tonante  love,  sed 
prope  caelesti  clamore  prohibente,  hanc  dubitabit  contra 
auspicia  latam  confiteri?  quid?  quod  cum  eo  conlega  o 
tulit,  quem  ipse  fecit  sua  nuntiatione  vitiosum,  nihihie 
ad  auspicia  bonus  augur  pertincre  arbitratus  est?  sed  4 
auspiciorum  nos  fortasse  erimus  interpretes,  qui  sumus 
eius  conlegae :  num  ergo  ctiam  armorum  intcrpretes  quae- 
rimus?  primum  omnes  fori  aditus  ita  saepti,  ut,  etiam  si 
nemo  obstarct  armatus,  tamen  nisi  saeptis  revolsis  introiri 
in  forum  nullomodo  posset;  sic  vero  crant  disposita  prac- 
sidia,  ut  quo  modo  hostium  aditus  urbe  prohibentur,  ita 
castellis  et  operibus  ab  ingressione  fori  populum  tribunos- 
que  plebis  propulsari  vidcres.  quibus  de  causis  eas  leges,  lo 
quas  M.  Antonius  tulisse  dicitur,  omnis  censeo  per  vim 
et  contra  auspicia  latas  eisque  legibus  populum  non  tcneri. 
si  quam  legem  dc  actis  Caesaris  confirmandis  deve  dicta- 
tura  in  perpetuum  tollcnda  dcve  colonis  in  agros  dedu- 
cendis  tulisse  M.  Antonius  dicititr,  easdem  leges  de  in- 


3G8  M.  TULLIl  CICERONIS 

tcgro,  ut  populum  tcneaut,  salvis  ausplciis  ferri  placet: 
quauivis  eniui  res  bonas  vitiose  per  vimque  tulerit,  tamen 
cae  leges  non  sunt  habendae,  omnisque  audacia  gladia- 

11  toris  amentis  auctoritate  nostra  repudiauda  est.  illa  vero 
dissipatio  pecuniae  publicae  ferenda  nuUo  modo  cst,  per 
quam  scstertium  septiens  miliens  falsis  pcrscriptionibus 
donationibusque  avertit,  ut  portenti  simile  videatur  tan- 
tam  pecuniam  populi  Romani  tam  brevi  tempore  perirc 
potuisse.  quid?  illi  immanes  quaestus  ferendine,  quos 
M.  Antonii  tota  ex  re  puhlica  hausit  domus?  dccreta  falsa 
vcndebat,  regna,  civitates,  immunitatcs  in  acs  acccpta 
pccunia  iubebat  incidi;  haec  se  ex  commentariis  C.  Cae- 
saris,  quorum  ipse  auctor  erat,  agere  diccbat.  calebant 
in  intcriorc  aedium  parte  totius  rei  publicae  nundinae; 
mulier  sibi  felicior  quam  viris  auctioncm  provinciarum 
regnorumque  faciebat;  restituebantur  exsules  quasi  lege 
sine  lege;  quae  nisi  auctoritate  senatus  rescinduntur,  quo- 
niam  ingrcssi  in  spem  rei  publicae  recuperandae  sumus, 

1-  imago  nuUa  liberae  civitatis  relinquetur.  neque  sohmi 
commentariis  commenticiis  chirographisque  venahbus  in- 
numerabihs  pecunia  congesta  in  illam  domum  est,  cuni, 
quae  vendebat  Antonius,  ea  se  ex  actis  Caesaris  agerc 
dicerct,  sed  senatus  etiam  consulta  pccunia  accepta  falsa 
rcfcrebat;  syngraphae  obsignabantur ;  senatus  consulta 
numquam  facta  ad  aerarium  deferebantur.  huius  turpi- 
tudinis  testcs  erant  etiam  extcrac  nationes:  foedera  in- 
terea  facta,  regna  data,  popuU  provinciaeque  hberatae, 
ipsarumquc  rcrum  falsae  tabulae  gemente  populo  Ro- 
mano  toto  Capitolio  figebantur:  quibus  rcbus  tanta  pecu- 
nia  una  in  domo  coacervata  est,  ut,  si  hoc  genus  t  pene 
in  unum  rcdigatur,  non  sit  pecunia  populo  Komano  dc- 

5  futura.  lcirem  ctiam  iudiciariam  tulit,  homo  castus 

atque  integer,  iudiciorum  ct  iin'is  auctor;  in  quo  nos 
fcfeUit:  antcsignanos  ct  manipularis  ct  Alaudas  iudiccs 
se  constituisse  diccbat:  at  ille  lemt  alcatores,  le£rit  exsu- 
les,  legit  Graecos  —  o  consessum  iudicum  praeclarum !  o 

»3  digultatcm  consihi  admirandam!  avct  aninuis  apud  con- 
slhum  ihud  pro  rco  diccre!  —  Cydam  Crctcnscm,  por- 
tcntuni  insuLie,  hominem  audacissimuni  ct  pcrditissimum. 
6>cd  fac  non  csse:  num  i^atinc  scit?  num  cst  cx  iudicum 


INM.ANTONIUMORATIOPIIILIPPICAV.  11 -IG.     3G9 

genere  et  forina?  num,  quod  maximum  est,  lcges  nostras 
moresve  novit?  num  dcnique  homines?  est  cnim  Creta 
vobis  notior  quam  Iloma  Cydae.  dilectus  autcm  et 
notatio  iudicum  etiam  in  nostris  civibus  liabcri  solct; 
Cortynium  vero  iudicem  quis  novit  aut  quis  nosse  potuit? 
nam  Lysiaden  Athcnicnscm  plcrique  novimus;  est  enim 
Phaedri,  philosophi  nobilis,  filius;  homo  practcrca  festi- 
vus,  ut  ci  cum  Curio  consessorc  eodcmqiie  conlusore 
facillime  possit  convcnire.  quaero  igitur,  si  Lysiades  i4 
citatus  iudcx  non  rcsponderit  excuseturque  Areopagites 
esse  ncc  debcre  codcm  tcmpore  Romae  ct  Athcnis  res 
iudicarc,  accipietne  excusationcm  is,  qui  quaestioni  prae- 
crit,  Gracculi  iudicis,  modo  palliati,  modo  togati?  an 
xVtheniensium  autiquissimas  leges  neglcget?  qui  porro 
ille  conscssus,  di  boni!  Cretensis  iudex  isque  nequissimus. 
qucm  ad  modum  ad  hunc  reus  adlcget?  quo  modo  acce- 
dat?  dura  natio  est.  at  Athenienses  miscricordcs.  puto 
nc  Curium  quidem  essc  crudelem,  qui  periculum  fortunae 
cotidie  facit.  sunt  itcm  Iccti  iudiccs,  qui  fortasse  excu- 
sabuntur;  habcnt  enim  legitimam  excusationem ,  exsilii 
causa  solum  vertisse  nec  essc  postca  restitutos.  hos  ille  i5 
dcmcns  iudices  lcgissct,  horum  nomina  ad  aerarium  de- 
tulissct,  his  magnam  partcm  rci  publicae  credidissct,  si 
ullam  spccicm  rei  publicae  cogitavisset?  atque  cgo  de  6 
notis  iudicibus  dixi:  quos  minus  nostis,  nolui  nominare: 
saltatores,  citharistas,  totum  deniquc  comissationis  Anto- 
nianac  chorum  in  tcrtiam  decuriam  iudicum  scitote  esse 
coniectum.  en  causam  cur  lcx  tam  egrcgia  tamque  prae- 
clara  maximo  imbri,  tempestate,  vcntis,  procellis,  turbi- 
nibus,  inter  fulmina  et  tonitrua  ferretur,  ut  eos  iudiccs 
habcrcmus,  quos  hospites  habere  ncmo  velit.  scelerum 
magnitudo,  conscientia  malcficiorum,  direptio  eius  pccu- 
niae,  cuius  ratio  in  aede  Opis  confccta  est,  hanc  tertiam 
dccuriam  cxcogitavit;  nec  antc  turpcs  iudices  quacsiti 
quam  honestis  iudicibus  nocentium  salus  desperata  est. 
scd  illud  os,  illam  impuritatcm  cacni  fuisse,  ut  hos  iudi-  i6 
ces  legere  audcrct !  quorum  lcctione  duplcx  imprimerctur 
rei  publicae  dedecus:  unum,  quod  tam  turpcs  iudiccs 
essent ;  altcrum,  quod  patcfactum  cognitumque  esset  quani 
muhos  in  civitate  turpis  haberemus.  hanc  ergo  et  reliquas 

Ciceronis  vol.  V.  ■  24 


370  ]Sr.  TULLII  CICEROXTS 

clus  modi  lcgcs,  ctiam  si  sinc  vl  salvls  aiisplclls  essent 
rogatac,  ccnscrem  tamcn  abrogandas:  nunc  vcro  cur  ab- 

17  rogandas  ccnscam,  quas  iudico  non  rogatas?  an  illa 
non  gravissimis  ignominiis  monimentIsf|uc  huius  ordinis 
ad  posteritatis  mcmoriam  sunt  notanda,  quod  unus  M. 
Antonlus  in  hac  urbe  post  condltam  urbem  palam  sccum 
liabucrlt  armatos:  quod  ncque  reges  nostri  feccrunt  nc- 
(jue  ci,  qui  rcglbus  cxactis  rcgnum  occuparc  vohicrunt. 
Cvimiam  mcmini;  vidi  Sullam;  modo  Cacsarcm:  hi  cnim 
tres  post  civitatcm  a  L.  Bruto  Hberatam  plus  potuerunt 
quam  univcrsa  res  publica.  non  possum  adfirmarc  nullis 
tcHs  cos  stipatos  fulssc;  hoc  dico:  nec  multis  ct  occukls. 

18  at  hanc  pcstcm  agmcn  armatorum  sequebatur;  Cassius, 
]\Iustcla,  Tiro,  gladios  ostcntantes,"  sui  similis  greges  du- 
cebant  per  forum ;  certuni  agminis  locum  tenebant  barbari 
saglttarii.  cum  autcm  erat  ventum  ad  acdcm  Concordiac, 
gradus  complcbantur,  lecticae  conlocabantur,  non  quo 
illc  scuta  occulta  csse  vcllct,   scd  nc  famillarcs,   si  scuta 

7  ipsi  fcrrent,  laborarcnt.  ilhid  vcro  taeterrimum  non  modo 
aspectu,  sed  etiani  audltu,  in  cclla  Concordiac  conlocari 
armatos,  latroncs,  sicarios;  dc  tcmplo  carcerem  fieri; 
opertls  valvis  Concordiac,  cum  inter  subscllia  senatus 
vcrsarcntur  latroncs,  patres  conscriptos  sentcntias  dicerc. 

19  huc  nisi  vcnlrem  Kalcndis  Scptembrlbus  etiam  fabros  se 
missurum  et  domum  meam  dlsturbaturum  esse  dixit. 
magna  res,  crcdo,  agcbatur:  dc  supphcatlone  rcfcrcbat. 
vcnl  postrldlc:  ipse  non  vcnit.  locutus  suni  dc  rc  })ublica, 
mlnus  equldcm  llbere  quam  mea  consuctudo,  liberius 
tamcn  quam  ^^erlcull  mlnae  postulabant.  at  ille  homo 
vehcmcns  ct  vlolcntus,  qui  hanc  consuetudincm  libcrc 
diccndi  cxcludcrct  —  fcccrat  enlni  hoc  idcm  maxima  cum 
laude  L.  PIso  xxx  dlcbus  ante  — ,  inimicltias  mihi  dcnun- 
tiavlt;  adcsse  in  senatum  lusslt  a.  d.  xm.  Kalcndas  Octo- 
bris.  ipsc  intcrca  xvn  dlcs  dc  mc  in  Tiburtino  Sciplonls 
dcclamitavit,   sitlm   quacrcns;   hacc   enim   ei   causa   csse 

20  dcclamandi  solct.  cum  is  dlcs,  quo  mc  adcsse  iusserat, 
vcnlsset,  tum  vero  agmine  quadrato  in  acdcm  Concordlac 
vcnlt  atquc  in  me  absentcm  orationem  cx  orc  impurls- 
simo  evomuit.  quo  die,  sl  pcr  amicos  mlhi  cupicnti  in 
scnatum  vcnlrc   llcuissct,   cacdls   inltium    fccissct  a  mc; 


Ix\  M.  ANTONIUM  ORATIO  PHILIPPICA  V.  17-  23.     371 

sic  enim  statuerat;  cum  autem  semel  gladium  scelere  im- 
buisset,  nulla  res  ei  finem  caedendi  nisi  defatigatio  et 
satietas  attulisset.  etenim  aderat  Lucius  frater,  gladiator 
Asiaticus,  qui  myrmillo  ^Mylasis  depugnarat;  sanguinem 
nostrum  sitiebat,  suum  in  illa  gladiatoria  pugna  multum 
profuderat.  hic  pecunias  vestras  aestimabat ;  possessiones 
notabat  et  urbanas  et  rusticas;  huius  mendicitas  aviditate 
coniuncta  in  fortunas  nostras  imminebat;  dividebat  agros 
quibus  et  quos  volebat;  nullus  aditus  erat  privato,  nulla 
aequitatis  de])recatio:  tantum  quisque  habebat  possessor, 
quantum  reliquerat  divisor  Antonius.  quae  quamquam,  21 
si  leges  inritas  feceritis,  rata  esse  non  possunt,  tamen 
separatim  suo  noraine  notanda  censeo,  iudicandumque 
nullos  vnviros  fuisse,  nihil  placere  ratum  esse  quod  ab 
eis  actum  diceretur.  JM.  vero  Antonium  quis  est  qui  8 
civem  possit  iudicare  potius  quam  taeterrimum  et  crude- 
lissimum  hostem,  qui  pro  aede  Castoris  sedens  audiente 
populo  Komano  dixerit  nisi  victorem  victurum  neminem? 
num  putatis,  patres  conscripti,  dixisse  eum  minacius 
quam  facturum  fuisse?  quid  vero,  quod  in  contione  di- 
cere  ausus  est,  se,  cum  magistratu  abisset,  ad  urbem 
futurum  cum  exercitu,  introiturum  quotienscumque  vellet, 
quid  erat  aliud  nisi  denuntiare  populo  Komano  servitu- 
tem?  quod  autem  eius  itcr  Brundisium!  quae  festinatio!  22 
quae  spes ,  nisi  ad  urbem  vel  in  urbem  potius  exercitum 
maximum  adduceret?  qui  autem  dilectus  centurionum! 
quae  effrenatio  impotentis  animi!  cum  eius'  promissis 
lcgiones  fortissimae  reclamassent,  domum  ad  se  venire 
iussit  centuriones,  quos  bene  sentire  de  re  publica  cogno- 
verat,  eosque  ante  pedes  suos  uxorisque  suae,  quam  se- 
cum  gravis  imperator  ad  exercitum  duxerat,  iugulari 
cocgit.  quo  aninio  hunc  futurum  fuisse  censetis  in  nos, 
quos  oderat,  cum  in  eos,  quos  numquam  viderat,  tam 
crudelis  fuisset?  et  quam  avidum  in  pecuniis  locupletium, 
qui  pauperum  sanguinem  concupisset?  quorum  ipsorum 
bona,  quantacumque  erant,  statini  suis  comitibus  com- 
potoribusque  discripsit.  atque  ille  furens  infesta  iam  pa-  23 
triae  signa  a  Brundisio  inferebat;  cum  C.  Caesar  deorum 
immortalium  beneficio,  divina  animi,  ingenii,  consihi 
magnitudine,   quamquam  sua  sponte  eximiaque  virtute, 

24  * 


372  M.  TULLll  CICERONIS 

tamen  approbatione  auctoritatis  meae  colonias  patrias 
adlit,  vetcranos  milites  convocavit,  paiicis  diebus  excrci- 
tum  fecit,  incitatos  latronum  impetus  retardavit.  postca 
vcro  quam  lcgio  INLirtia  duccm  pracstantissinuun  vidit, 
niliil  cgit    aliud  nisi  ut  aliquando  lihcri  csscmus;    quam 

0  est  imitata  quarta  legio.  quo  ille  nuntio  audito  cum  se- 
natum  vocassct  adliibuissetque  consularem,  qui  sua  sen- 
tentia  C.  Cacsarem   hostcm  iudicarct,   rcpcnte   concidit. 

-t  post  autcm  ncque  sacrificiis  sollcmnibus  factis  neque  vo- 
tis  nuncupatis  non  profcctus  est,  sed  profugit  paludatus. 
at  quo?  in  provinciam  firmissimorum  [et  fortissimorum] 
civium,  qui  illum,  ne  si  ita  quidem  venisset  ut  nuHum 
bellum  infcrrct,  fcrrc  potuisscnt,  impotentcm,  iracundum, 
contumcliosum,  supcrbum,  scmpcr  poscentem,  sempcr  ra- 
picntcm,  sempcr  ebrium.  at  ille,  cuius  ne  pacatam 
quidcm  ncquitiam  quisquam  ferre  posset,  bcllum  intulit 
j)r()vinciae  Galliac;  circumsedct  Mutinam,  firmissimam  ct 
splcndidissimam  populi  Komani  coloniam;  oppugnat  D. 
I^rutum,  impcratorem,  consulcm  designatum,  civcm  non 

^5  sibi,  sed  nobis  et  rei  publicae  natum.  ergo  Ilannibal  lio- 
stis,  civis  Antonius?  quid  ille  fecit  hostilitcr,  quod  hic 
non  aut  fccerit  aut  faciat  aut  moliatur  et  cogitet?  totum 
itcr  Antoniorum  quid  habuit  nisi  dcpopulationcs,  vasta- 
tiones,  caedes,  rapinas?  quas  non  faciebat  Ilannibal,  quia 
multa  ad  usum  suum  reservabat,  at  hi,  qui  in  horam 
viverent,  non  modo  de  fortunis  et  de  bonis  civium,  sed 
nc  dc  utilitate  quidcm  sua  cogitavcrunt. 

Ad  hunc,  di  boni!  lcgatos  mitti  placct?  norunt  isti 
homincs  formam  rei  publicac,  iura  bclli,  exempla  maio- 
rum?  cogitant  quid  populi  Romani  maiestas,  quid  sena- 
tus  severitas  postulet?  legatos  decernis?  si,  ut  deprecere, 
contemnet;  si,  ut  impercs,  non  audict;  dcnique  quamvis 
scvera  legatis  mandata  dcdcrinms,  nomcn  i})sum  Icgato- 
rum  hunc,  qucm  vidcmus,  i)0])uli  Komani  rcstinguet 
ardorcm,  municipiorum  atque  Italiac  franget  aninios.  ut 
omittam  hacc,  quae  niagna  sunt,  certe  ista  legatio  moram 

^c  et  tarditatcm  adferct  bcllo.  quamvis  dicant,  quod  quos- 
dam  audlo  dlcturos:  'legati  proficiscantur:  bellum  nihilo 
minus  paretur,'  tamen  legatorum  nomcn  ipsum  et  animos 

10  hominum  ct    bclli   celeritatcm   morabitur.      minimis  mo- 


IN  M.  AN TONIUM  OKATIO  PHILIPPICA  V.  24—29.     373 

mentis,  patres  conscripti,  niaxiniae  inclinationes  teniporuni 
fiunt,  cum  in  onmi  casu  rei  publicae  tum  in  bello  et  ma- 
xime  civill,  quod  opinione  })lerumque  et  fania  gubernatur. 
nemo  quaeret  quibuscum  mandatis  legatos  miserimus: 
nomen  ipsum  legationis  ultro  missae  timoris  esse  signuni 
videbitur.  recedat  a  Mutina,  desinat  oppugnare  Brutum, 
decedat  ex  Gallia;  non  est  verbis  rogandus,  cogendus 
est  arniis.  non  enim  ad  llannibalem  mittimus,  ut  a  Sa-  27 
gunto  recedat,  ad  quem  miserat  olim  senatus  P.  Valerium 
Flaccum  et  Q.  Baebium  Tampilum,  qui,  si  ITannibal  non 
parerct,  Karthaginem  ire  iussi  erant:  —  nostros  quo  iu- 
benms  ire,  si  non  paruerit  Antonius?  —  ad  nostrum 
civcni  mittimus,  ne  imperatorem,  ne  coloniam  populi  Ro- 
niani  oj)pugnet.  itane  vero?  lioc  per  legatos  rogandum 
est?  quid  interest,  per  deos  immortalis!  utrum  hancurbem 
oppugnet  an  huius  urbis  propugnaculum,  coloniam  populi 
Romani  praesidii  causa  conlocatam?  belliPunici  secundi, 
quod  contra  maiores  nostros  Hannibal  gessit,  causa  fuit 
Sagunti  oj)pugnatio:  recte  ad  eum  legati  niissi:  mitte- 
bantur  ad  Poenum,  mittebantur  pro  Ilannibalis  hostibus, 
nostris  sociis.  quid  simile  tandem?  nos  ad  civeni  mitti- 
mus,  ne  imperatorem  populi  Romani,  ne  exercitum,  ne 
coloniam  circumsedeat,  ne  oj)j:)ugnet,  ne  agros  depoj3ule- 
tur,  ne  sit  hostis?  ^S^f  si  paruerit,  hoc  civi  uti  aut  \^ 

volumus  aut  possumus?  ante  diem  xin.  Kalcndas  lanua- 
rias  decretis  vestris  eum  concidistis;  constituistis  ut  haec 
ad  vos  Kalendis  lanuariis  referrentur,  quae  referri  videtis, 
de  honoribus  et  j)raemiis  bene  de  re  j3ublica  meritorum 
et  merentium:  quorum  j)rincipem  iudicastis  eum,  qui 
fuit,  C.  Caesarem,  qui  M.  Antonii  imjjetus  nefarios  ab 
urbe  in  Galliam  avertit,  atque  milites  veterano*s,  qui  primi 
Caesarem  secuti  simt,  atque  illas  caelestis  divinasque  legio- 
nes,  Martiam  et  quartam  comprobastis,  quibus,  cum  con- 
sulem  suum  non  modo  reliquissent ,  sed  bello  etiam  jjcr- 
sequerentur,  honores  et  praemia  spopondistis;  eodemque 
die  D.  Bruti,  praestantissimi  civis,  edicto  adlato  atque 
proposito  factuni  eius  conlaudastis,  quodque  ille  bellum 
j)rivato  consilio  susceperat,  id  vos  auctoritatc  j^ublica 
comprobastis.  quid  igitur  illo  die  aliud  egistis  nisi  ut  2:» 
hostem  iudicaretis  Antoniuui?  liis  vestris  decretis  aut  ille 


374  M.  TULLII  CICEROMS 

vos  aequo  aiiimo  aspiccre  potcrit  aut  vos  illum  sine  dolore 
sumuio  videbitis?  cxclusit  ilJum  a  rc  publica,  distraxit, 
scgrcgavit  non  solum  scelus  ipsius,  scd  ctiam,  ut  miiii 
vidctur,  fortuna  quacdam  rei  publicae:  qui  si  legatis  pa- 
ruerit  Romamquc  rcdierit,  num  i^mquam  pcrditis  civibus 
vexillum  quo  concurrant  dcfuturum  putatis?  scd  hoc  mi- 
nus  vcreor:  sunt  alia  quae  magis  timcam  et  cogitem: 
numquam  parcbit  illc  legatis.  novi  liominis  insaniam, 
adrogantiam;  novi  perdita  consilia  amicorum,  quibus  ille 

30  cst  deditus.  Lucius  quidcm  fratcr  eius,  utpote  qui  pcrc- 
grc  depugnarit,  familiam  ducit.  sit  per  se  ipse  sanus, 
quod  numquam  crit:  per  lios  csse  ei  tamcn  non  liccbit. 
tcretur  interca  tcmpus;  bclli  apparatus  refrigesccnt.  undc 
est  adhuc  bcllum  tractum  nisi  ex  retardatione  ct  mora? 
ut  primum  post  discessum  latronis  vel  potius  dcspcratam 
fugam  libcre  scnatus  haberi  potuit,  sempcr  flagitavi  ut 
convocaremur.  quo  dic  primum  convocati  sumus,  cum 
dcsignati  consulcs  non  adcsscnt,  icci  scntcntia  mca  maximo 
vestro  consensu  fundamcnta  rei  publicae,  serius  omnino 
quam  dccuit  —  ncc  cnim  ante  potui  — ,  sed  tamen  si  ex 
co  tempore  dics  nullus  intermissus  essct,  bclhim  profecto 

31  nullum  haberemus.  omne  mahim  nascens  facile  opprimi- 
tur:  invctcratum  fit  plcrumque  robustius.    scd  tum  cxspe- 

12  ctabantur  Kalcndae  lanuariae,  fortassc  non  recte.  vcrum 
praeterita  omittamus:  etiamne  hanc  morani  adfcrcmus, 
dum  proficiscantur  lcgati,  dum  rcvcrtantar?  quorum  cx- 
spectatio  dubitationcm  bcIU  adfcrt:  bello  autcm  dubio 
quod  potest  studium  esse  dilcctus? 

Quam  ob  rem,  patres  conscripti,  legatorum  mcntio- 
ncm  nuUam  ccnseo  faciendam;  rem  administrandam 
arbitror  sinc  ulla  mora  ct  confcstim  gcrendam  censco; 
tumultum  dcccrni,  iustitium  cdici,  saga  sumi  dico  opor- 
tere,  dilectum  habcri  subhitis  vacationibus  in  urbe  et  in 

32  Itaha  j)ractcr  Galham  tota;  quac  si  erunt  facta,  opinio 
ipsa  et  fama  nostrac  sevcritatis  obruct  scclcrati  ghidia- 
toris  amcntiam.  scntict  sibi  bcllum  cum  re  publica  cssc 
susccptum;  cxpcrietur  conscnticntis  scnatus  ncrvos  atque 
viris;  nam  nunc  quidcm  partium  contentionem  esse  di- 
ctitat.  quaruni  partium?  ahcri  victi  sunt,  ahcri  sunt  e 
mo(hI.s  C.  Cacsaris  partibus;  nisi  fortc  Caesaris  partis  a 


IN  M.  ANTONIUM  0HA'I10  PHILIPPICA  V.  30— 3G.     375 

Pansa  ct  Illrtio  consiillhus  ct  a  filio  C.  Cacsaris  oppu- 
gnari  putanius.  lioc  vcro  bcllum  non  cst  cx  disscnsione 
partiuni,  scd  ex  nclaria  spe  pcrditissiniorum  civium  cx- 
citatum,  quibus  bona  fortunaequc  nostrae  notatac  sunt 
ct  iam  ad  cuiusquc  opinioncm  distributac.  lcgi  epistulam  m 
Antonii,  quam  ad  (juendam  viivirum,  capitalem  homi- 
nem,  conlcgam  suum,  miscrat.  'quid  concupiscas  tu 
vidcris:  quod  concupivcris  ccrte  habcbis.'  en  ad  qucm 
legatos  mittamus,  cui  belhnn  moremur  inferrc:  qui  ne 
sorti  quideni  fortunas  nostras  dcstinavit,  sed  hbidini 
cuiusquc  nos  ita  addixit,  ut  ne  sibi  quideni  quicquam  in- 
tcgrum,  quod  non  ahcui  promissum  iam  sit,  rehquerit. 
cum  hoc,  })atres  conscripti,  bcllo,  bcho,  inquam,  dccertan- 
duni  est,  idque  confestim;  legatorum  tarditas  rcpudianda 
est.  quapropter  ne  multa  nobis  cotidie  decernenda  sint,  34 
consuhbus  totam  rcni  pubhcam  commendandam  ccnseo 
eisque  pcrmittcndum,  ut  rem  pubhcam  defendant  provi- 
deantque  nc  quid  rcs  pubhca  detrimenti  accipiat  censeo- 
que,  ut  eis,  qui  in  exercitu  M.  Antonii  sunt,  ne  sit  ea 
resTraudi,  si  antcKalendasFebruarias  ab  eo  disccisscrint. 
haec  si  censucritis,  patres  conscripti,  brcvi  tempore  hber- 
tatem  popuh  Komani  auctoritatcmque  vestram  rccupera- 
bitis;  si  autcm  lcnius  agctis,  tamcn  cadem,  sed  fortasse 
serius  decernetis.  de  rc  pubhca  quoad  rettulistis  satis 
decrevissc  videor. 

Altera  res  est  de  honoribus:  de  quibus  deinceps  in-  ^? 
tchego  csse  dicendum.  sed  qui  ordo  in  sentcntiis  rogandis 
servari  solet,  eundem  tenebo  in  viris  fortibus  honorandis. 
a  Bruto  igitur,  consulc  designato,  more  maiorum  capia- 
nms  cxordium:  cuius  ut  supcriora  omittam,  quae  sunt 
maxima  iha  quidcm,  sed  adhuc  hominum  magis  iiidiciis 
quam  pubhce  laudata,  quibusnam  verbis  eius  laudcs  huius 
ipsius  tcmporis  conscqui  possumus?  neque  enim  uham 
m^rccdcm  tanta  virtus  practer  hanc  laudis  gloriacquc 
desiderat;  qua  etiam  si  careat,  tamen  eit  se  ipsa  contenta: 
quamquam  in  memoria  gratorum  civium  tamquam  in  luce 
posita  laetetur.  laus  igitur  iudicii  testimoniique  nostri 
tribuenda  Bruto  est.  quam  ob  rem  his  verbis,  patres  3«i 
conscripti,  senatus  consukum  faciendum  censco:  cum  D. 
Brutus,  imperator,  consul  dcsignatus,  provinciam  Gahiam 


376  M.  TULLII  CICERONIS 

in  senatus  jiopulique  Romani  potestate  tencat,  cumque 
oxcrcitum  tantum  tam  brcvi  tcmporc,  summo  studio  mu- 
nicipiorum  coloniarumque  provinciae  Galliae,  optime  de 
rc  publica  meritae  mercntisque,  conscripserit,  compararit, 
id  eum  rccte  et  ordine  exque  re  publica  fecissc,  idque  D. 
Bruti  praestantissimum  mcritum  in  rcm  publicam  scnatui 
populoque  Romano  gratum  esse  et  fore:  itaque  senatum 
])opulumque  Romanum  existimare,  D.  Bruti  impcratoris, 
consulis  dcsignati,  opera,  consilio,  virtute  incredibilique 
studio  et  consensu  provinciae  Galliae  rei  pubiicae  diffi- 

37  cillimo  tempore  esse  subventum.  liuic  tanto  mcrito  Bruti, 
patres  conscripti,  tantoque  in  rcm  publicam  bcncficio 
quis  est  tantus  honos  qui  non  debcatur?  nam  si  M.  An- 
tonio  patuisset  Gallia,  si  oppressis  municipiis  et  coloniis 
imparatis  in  illam  ultimam  Galliam  pcnetrarc  potuisset, 
quantus  rci  publicae  terror  impcndcret?  dubitaret,  crcdo, 
homo  amentissimus  atque  in  omnibus  consiliis  praeccps 
et  devius  non  solum  cum  exercitu  suo,  sed  etiam  cum 
omni  immanitate  barbariae  bclkim  inferre  nobis,  ut  eius 
furorem  ne  Alpium  quidcm  muro  cohibere  possemus. 
haec  igitur  habenda  gratia  est  D.  Bruto,  qui  illum,  non- 
dum  intcrposita  auctoritate  vcstra,  suo  consilio  atque 
iudicio,  non  ut  consulem  rccepit,  sed  ut  hostem  arcuit 
Gallia  seque  obsidcri  quam  hanc  urbem  mahiit.  habeat 
ergo  huius  tanti  facti  tamque  praecLari  dccrcto  nostro 
testimonium  sempitemum ;  GaUiaque,  quae  scmper  prae- 
sidet  atque  praescdit  huic  impcrio  llbcrtatique  communi, 
merito  vereque  laudetur,  quod  se  suasque  viris  non  tra- 
didit,  sed  opposuit  Antonio. 

^^  Atque  ctiam  M.  Lcpido  pro  cius  egrcgiis  in  rcm  pu- 
blicam  mcritis  dcccrncndos  honores  quam  ampHssimos 
censco.  scmjicr  illc  populum  Komanum  Hbci-um  vokiit 
maximumque  signum  illo  die  dcdit  vokmtatis  et  iudicii 
sui,  cum  Antonio  diadcma  Cacsari  imponcnte  se  avcrtit 
gemituquc  et  maestltia  dcchiravit  quantum  liabcrct  odiinn 
servitutis,  quam  populum  Komanum  Hbenun  cupcrct, 
quani  illa,    quae    tuk^at,    tcmporum    magis  necessitate 

•  quam  iudicio  tuHsset.  quanta  vcro  is  modcratione  usus 
sit  in  iHo  tempore  civitatis,  quod  post  mortcm  Caesaris 
consccutum   cst,   quis  nostrum   obHvisci  potcst?    magna 


INM.ANTONIUMORATIOrillLIPPICAV.  37-41.     377 

hacc,  sccl  ad  maiora  propcrat  oratlo.  quid  cniin,  o  di  3'j 
immortalcs!  admirabilius  onmibus  gcntibus,  quid  optatius 
populo  Komano  accidcrc  potuit,  quam  cum  bcllum  civile 
maximum  cssct,  cuius  bclli  cxitum  omncs  timcrcmus,  sa- 
pientia  f  ctiani  id  potius  exstingui  quam  armis  et  ferro 
rcm  in  discrimcn  adducere?  quod  si  cadem  ratio  Cae- 
saris  fuissct  in  illo  taetro  miscroque  bello,  ut  omittam 
patrem,  duos  Cn.  Pompcii,  summi  ct  singularis  viri,  fillos 
incolumis  liabcrcmus:  quibus  ccrtc  pietas  fraudi  esse  non 
debuit.  utinam  omnis  M.  Lepldus  servare  potuisset! 
facturum  fuisse  declaravit  in  co,  quod  potuit,  cum  Scx. 
Pompeium  restituit  civltati,  maximum  ornamcntum  rei 
publicae,  clarissimum  monimentum  clcmentiae  suac.  gra- 
vis  illa  fortuna  populi  Romani,  gravc  fatum:  Pompclo 
enim  patrc,  quod  impcrio  populi  Romani  lumen  fuit,  ex- 
stincto  intcrfcctus  est  patris  simlllimus  filius:  sed  omnia  40 
mihi  videntur  deorum  immortalium  iudicio  expiata  Sex. 
Pompcio  rei  publicae  conscrvato.  quam  ob  causam  iu-  15 
stam  atque  magnam  et  quod  periculosissimum  civlle  bel- 
lum  maximumque  humanitate  et  sapicntia  sua  M.  Lcpidus 
ad  pacem  concordlamque  convcrtlt,  scnatus  consultum  his 
verbis  censco  perscribendum:  cura  a  M.  Lepido  impcra- 
tore,  pontlfice  maximo,  sacpe  numcro  res  publlca  et  bcne 
ct  feliciter  gesta  slt,  populusque  E-omanus  intellexerit  ei 
dominatum  regium  maxlme  dlspliccre,  cumque  eius  opera, 
virtute,  consillo  slngularique  clementla  et  mansuctudlne 
bcllum  accrblssimum  clvilc  sit  restinctum,  Sextusque  41 
Pompeius,  Gnacl  fillus,  Magnus,  hulus  ordinis  auctoritate 
ab  armis  discesserit  et  a  M.  Lcpldo  Impcratore,  pontificc 
maxlmo,  summa  scnatus  populiquc  Komani  voluntatc 
civltati  restltutus  slt,  scnatum  populumque  Romanum  pro 
maximis  plurlmisquc  in  rem  publlcam  ]M.  Lcpidl  mcrltle 
magnam  spcm  in  elus  virtute,  auctoritatc,  fcllcitatc  repo- 
nere  otii,  pacis,  concordlac,  Kbertatis,  eiusqac  in  rcm 
publicam  meritorum  senatum  populumque  Romanum  mc- 
morem  fore,  clque  statuam  equestrcm  inauratam  in  rostrls 
aut  quo  alio  loco  in  foro  vellt  cx  hulus  ordinls  sententla 
statui  placere.  qui  honos,  patres  conscrlpti,  mlhi  maximus 
vidctur  primum,  quia  lustus  est;  non  enlm  solum  datur 
propter  spcm  temporum  rellquorum,  sed  pro  amplissimis 


378  M.  TULJ.II  CICEROXIS 

meritis  rcddltur;  iiec  vero  cuiqiiam  possumiis  commemo- 
rarc  huiic  lionorcm  a  scnatu  tributum  iudicio  senatus 
soluto  et  libero. 

^^j  Vcnio  ad  C.  Cacsarem,  patres  conscripti,  cpii  nisi 
fuissct,  quis  nostrum  csse  potuisset?  advolabat  ad  urbem 
a  Brundisio  homo  impotcntissimus,  ardcns  odio,  animo 
hostili  in  onmis  bonos ,  cum  cxcrcitu,  Antonius.  quid 
luiius  audaciac  et  scelcri  potcrat  o})poni?  nondum  ullos 
duces  habebamus,  non  copias ;  nullum  erat  consilium  pu- 
blicum,  nulla  libertas;  dandae  cervices  crant  crudclitati 
ncfariac;  fugam  quacrcbanuis  omncs,  quac  ipsa  exitum 

43  non  habebat.  quis  tum  nobis,  quis  populo  Romano  ob- 
tulit  hunc  divinum  adulescentcm  dcus,  qui,  cum  onmia 
ad  pcrniciem  nostram  pestifcro  illi  civi  paterent,  subito, 
})ractcr  spem  onmium,  cxortus  prlus  confccit  exercitum 
qucm  furori  M.  Antonli  Ojiponcrct,  quam  quisquam  hoc 
eum  cogitare  suspicarctur.  magni  honorcs  liabiti  Cn. 
Pompeio,  cum  esset  adulescens,  et  quidem  iurc:  subvenit 
enini  rci  publicac,  sed  aetate  multo  robustior  et  militum 
duccm  quaercntiuni  studio  paratiore  ct  in  alio  gencrc  bclli : 
non  cnim  omnibus  SuIIac  causa  grata:  dcclarat  multitudo 
})roscrIptorum,    tot   municipiorum  maximae   calamitatcs. 

41  Caesar  autem  annis  multis  minor  vcteranos  cupientis  iam 
requicsccrc  armavit;  eam  complcxus  est  causam,  quac 
cssct  scnatui,  quac  populo,  quac  cunctac  Italiac,  quac  dis 
hominibusquc  gratlssima.  ct  Pompcius  ad  L.  SuIIac  ma- 
ximum  iniperium  victorcmque  cxercitum  acccssit:  Cacsar 
sc  ad  neminem  adiunxit,  ipse  princeps  cxercitus  facicndl 
ct  pracsidii  conq^arandi  fuit;  ille  adversariorum  partibus 
agrum  l^iccnum  Jiabult  inlnilcum:  hlc  cx  Antonii  amicls, 
scd  amicioi-Ibus  llbcrtatls,  coutra  Autonlum  coufccit  cxcr- 
citum;    illius  oplbus  SuIIa  rcgnavit:  huius  praesidloAn- 

'i'>  touii  domlnatus  oj)2)ressus  est.  dcmus  igltur  inq)crium 
Cacsari,  sine  quo  rcs  mllltarls  admlnlstrari,  tcncri  cxcr- 
cltus,  bclluni  gcrl  non  potcst:  slt  pro  j)raetore  eo  iurc 
quo  qui  optlmo  :  qui  honos  quamquam  est  magnus  illa 
actate,  tamcn  ad  ncccssitatem  rerum  gcrendarum,  non 
solum  ad  dlgnltatcm  valct.     itaquc  illa  quacramus,  quae 

IV  vix  liodlcrno  dlc  couscqucnun',  scd  sacjic  spcro  forc  hulus 
adulcsccntls  ornandl  honorandiquc  ct  nobis  ct  })opuIo  Ivo- 


IN  M.  ANTOXIUM  ORATIO  PIIILIPPICA  V.  42     49.    379 

manopotestatcm;  hoc  autcm  tcmporc  Ita  ccnseo  clcccmcn- 
dum:  quod  C.  Caesar,  Gai  filius,  pontifex,  pro  practorc,  4G 
summo  rci  publicac  tcmporc  militcs  veteranos  ad  libcrtatem 
populi  llomani  cohortatus  sit  eosque  conscripscrit,  quod- 
que  legio  Martia  atquc  quarta  summo  studio  optimoquc 
in  rem  pubHcam  consensu  C.  Caesare  ducc  et  auctorc 
rcm  pubhcam,  libertatcm  populi  llomani  dcfcndant  defen- 
derint,  et  quod  C.  Caesar  pro  praetore  Galliac  provinciae 
cum  excrcitu  subsidio  profcctus  sit,  cquitcs,  sagittarios, 
clephantos  in  suam  populique  Komani  potestatem  redc- 
gcrit  difficillimoquc  rei  publicae  temporc  saluti  dignita- 
tique  populi  Komani  subvcncrit,  ob  cas  causas  scnatui 
phiccrc,  C.  Cacsarcm,  Gai  filium,  pontificcm,  pro  prac- 
torc,  scnatorem  essc  sententiamquc  loco  practorio  diccre, 
eiusque  rationem,  quemcumque  magistratum  petet,  ita 
haberi,  ut  habcri  pcr  legcs  Kceret,  si  anno  supcriorc  quac- 
stor  fuissct.  quid  cst  cnim,  patrcs  conscripti,  cur  cum  47 
non  quam  primum  amplissimos  honores  capcrc  cupiamus  ? 
lcgibus  enim  annaHbus  cum  grandiorcm  aetatem  ad  con- 
sulatum  constitucbant,  adulcsccntiae  temeritatem  vcrc- 
bantur:  C.  Cacsar  ineunte  actate  docuit  ab  exccllcnti 
eximiaque  virtutc  progressum  actatis  exspcctari  non  opor- 
terc.  itaque  maiores  nostri,  vetcres  illi,  admodum  antiqui, 
legcs  annalis  non  habebant,  quas  muhis  post  annis  attuHt 
ambitio,  ut  gradus  essent  petitionis  inter  aequaHs.  ita 
saepe  magna  indoles  virtutis,  prius  quam  rci  pubHcae 
prodesse  potuissct,  cxstincta  est.  at  vero  apud  antiquos  13 
KuHi,  Decii,  Corvini  multiquc  aHi,  recentiore  autcm  mc- 
moria  superior  Africanus,  T.  Flamininus  admodum  adu- 
lcscentes  consules  facti  tantas  res  gcsserunt,  ut  popuH 
llomani  impcrium  auxcrint,  nomen  ornarint.  quid?  INIa- 
cedo  Alcxander,  cum  ab  incunte  aetate  res  maximas  gc- 
rere  coepisset,  nonnc  tertio  et  triccsimo  anno  mortem 
obiit?  quae  est  aetas  nostris  legibus  deccm  annis  minor 
quam  consularis.  ex  quo  iudicari  potcst  virtutis  esse 
quam  actatis  cursum  celcriorem.  nam  quod  ei,  qui  Cac-  18 
sari  invidcnt,  simulant  se  timcre,  ne  vcrcndum  quidcm 
est,  ut  tencre  se  possit,  ut  moderari,  nc  honoribus  nostris 
elatus  intemperantius  suis  opibus  utatur.  ea  natura  rerum  49 
est,  patrcs  conscripti,  ut  qui  seiisum  verac  gloriae  ceperit 


380  M.  TULLII  CICERONIS 

({uiqiic  sc  ab  scnatu,  ab  cquitibus  Komanis  populoquc 
Koniano  iniivcrso  scnscrit  civcm  carum  haberi  salutarcm- 
(juc  rci  pnblicac,  niliil  cum  hac  gloria  comparandum  putct. 
iitinam  C.  Cacsari,  patri  dico,  contigissct  adulcsccnti,  ut 
esset  scnatui  atquc  optimo  cuiquc  carissimus!  quod  cum 
conscqui  neglexissct,  omncni  vim  ingenii,  quac  sunnna 
fuit  in  illo,  in  populari  levitate  consumpsit.  itaque  cum 
rcspectum  ad  scnatum  ct  ad  bonos  non  habcrct,  cam  sibi 
viam  ipsc  patcfccit  ad  opcs  suas  amplificandas ,  quam 
virtus  libcri  populi  ferrc  non  posset.  eius  autem  filii  lon- 
gissimc  diversa  ratio  est:  qui  cum  omnibus  est  tum  op- 
timo  cuiquc  carissimus.  in  hoc  spcs  libcTtatis  posita  cst; 
ab  hoc  accepta  iam  salus;  huic  summi  honorcs  et  exqui- 

50  runtur  et  parati  sunt.  cuius  igitur  singularcm  prudcntiam 
admiramur,  cius  stultitiam  timemus?  quid  enim  stuhius 
(piam  inutilcm  potcntiam,  invidiosas  opcs,  cupiditatcm 
dominandi  praccipitcm  et  lubricam  antcfcrrc  vcrae,  gravi, 
jsoHdac  gloriae?  an  lioc  vidit  puer:  si  aetate  processcrit, 
non  vidcbit?  'at  est  quibusdam  inimicus  cLarissimis  atquc 
optimis  civibus.'  nulhis  istc  timor  csse  dcbct.  omnis  Cac- 
sar  inimicitias  rci  pubUcae  condonavit;  hanc  sibi  iudicem 
constituit,  hanc  moderatriccm  onmium  consiliorum  atquc 
factorum;  itacnim  ad  rem  publicam  accessit,  ut  eamcon- 
firmarct,  non  ut  evertcret.  omnis  habeo  cognitos  scnsus 
adulesccntis:  nihil  cst  illi  re  publica  carius,  nihil  vestra 
auctoritate  gravius,  niliil  bonorum  virorum  iudicio  opta- 

r.i  tius,  nihil  vera  gloria  dulcius.  quam  ob  rem  ab  eo  non 
modo  nihil  timerc,  sed  maiora  et  mcliora  exspcctare  dc- 
bctis,  ncque  in  eo,  qui  adD.  Brutumobyidione  libcrandum 
profcctus  sit,  tinjcre  nc  memoria  maneat  domcstici  doloris, 
(piac  plus  apud  eum  possit  quam  salus  civitatis.  audcbo 
ctiam  obligare  fidcm  mcam,  patres  conscrij^ti,  vobis  po- 
puIo(pie  Komano  reiquc  publicac;  quod  profecto,  cum 
mc  nulla  vis  cogcret,  faccrc  non  audcrcm  pcrtimcscercm- 
({ue  in  maxima  re  pcriculosam  opinionem  tcmcritatis: 
j)romitto,  recipio,  spondco,  patrcs  conscripti,  C.  Cacsarcm 
talcm  semper  fore  civem,  qualis  hodie  sit  qualcmquc  cum 
luaxime  vcllc  essc  et  optare  dcbcmus. 

(,!,'  (iuac  cum  ita  sint,  de  Cacsarc  satis  hoc  tcmporc  di- 
ctum  habcbo.     ncc  vcro  dc  L.  Egnatulcio,  fortissimo  ct 


IN  M.  ANTONIUM  OEATIO  niTLTPPICA  V.  50—53.     381 

constantissimo  civi  aniicissimoquc  rci  publicae,  silendum 
arbitror;  scd  tribucndum  tcstimonium  virtutis  egregiae, 
quod  is  legioncm  quartam  ad  Cacsarem  adduxcrit,  quae 
pracsidio  consulibus,  senatui  populoque  Romano  reique 
publicae  esset:  ob  eam  causam  placere,  uti  L.  Egnatulcio 
tricnnium  ante  Icgitimum  tcmpus  magistratus  pctere,  ca- 
pere,  gcrcre  liccat;  in  quo,  patrcs  conscripti,  non  tantum 
commodum  tribuitur  L.  Egnatulcio  quantus  honos:  in 
tali  enim  re  satis  est  nominari. 

De  cxercitu  autem  C.  Caesaris  ita  censeo  decernun-  .')3 
dum:  senatui  placerc,  militibus  veteranis,  qui  Caesaris  pon- 
tificis  auctoritatem  secuti  lihertatem  populi  Romani  auctori- 
tatcmque  liuius  ordinis  dcfcnderint  atquc  defcndant,  ipsis 
libcrisque  eorum  militiae  vacationcm  csse,  utique  C.  Pansa 
A.  Hirtius  consules,  alter  ambove,  si  eis  vidcretur,  cogno- 
scerent,  qui  ager  cis  coloniis  esset,  quo  milites  veterani 
deducti  esscnt,  qui  contra  lcgcm  luliam  possidcrctur,  ut 
is  militibus  veteranis  dividerctur;  de  agro  Campano  scpa- 
ratim  cognoscercnt  inirentque  rationem  de  commodis  mili- 
tum  veteranorum  augendis,  legionique  Martiae  ct  legioni 
quartae  ct  eis  militibus,  qui  de  legione  sccunda,  triccsima 
quinta  ad  C.  Pansam  A.  Ilirtium  consules  venisscnt  suaque 
nomina  edidissent,  quod  eis  auctoritas  senatus  populique 
Romani  libertas  carissima  sit  et  fuerit,  vacationem  mili- 
tiae  ipsis  liberisque  eorum  esse  placere  extra  tumultum 
Gallicum  Italicumque:  easque  legiones  bello  confecto 
missas  ficri  placcrc;  quantamque  pecuniam  militibus  ea- 
rum  legionum  in  singulos  C.  Caesar,  pontifcx,  pro  prae- 
tore  pollicitus  sit,  tantam  dari  placere ;  utique  C.  Pansa  A. 
Hirtius  consulcs,  alter  ambovc,  si  eis  vidcrctur,  rationem 
agri  habcant,  qui  sine  iniuria  privatorum  dividi  possit, 
eisque  militibus,  lcgioni  Martiae  et  lcgioni  quartac  ita 
darcnt,  adsignarcnt,  ut  quibus  militibus  amplissimc  dati 
adsignati  esscnt.  dixi  ad  ea  omnia,  consulcs,  de  quibus 
rettulistis:  quae  si  erunt  sine  mora  maturequc  dccreta, 
facilius  apparabitis  ea,  quae  tcmpus  et  ncccssitas  flagitat. 
celcritate  autem  opus  est:  qua  si  essemus  usi,  bellum,  ut 
saepe  dixi,  nullum  haberemus. 


382  M.  TULLII  CICERONIS 


M.  TULLII  CICERONIS 

IN  ]\L  ANTONIUM  ORATIO  PIIILIPPICA 

SEXTA. 

1  Audlta  vobls  esse  arbltror,  Qulrltes,  quae  slnt  acta 
In  senatu,  quae  fuerlt  culusque  sententla:  res  enlm  ex 
Kalendls  lanuarlls  agltata,  paulo  ante  confecta  est,  mlnus 
quldem  Illa  severe  quam  decult,  non  tamen  omnlno  dlsso- 
lute :  mora  est  adlata  bello,  non  causa  sublata.  quam 
ob  rem,  quod  quaeslvlt  ex  me  P.  Apulelus,  liomo  et  mul- 
tls  officlls  mlhl  et  summa  famlllaritate  conlunctus  et  vobls 
amlclsslmus,  ita  respondebo,  ut  ca,  qulbus  non  inter- 
fulstls,  nosse  possltis.  causa  fortlssimis  optlmlsque  con- 
sulibus  Kalendis  lanuariis  de  re  publica  primum  referendi 
fuit  ex  eo,  quod  xm.  Kalendas  lanuarlas  senatus  me  au- 

2  ctore  decrevit.  eo  die  primum,  Quirites,  fundamenta 
sunt  iacta  rei  publicae:  fuit  enim  longo  intervallo  ita 
liber  senatus,  ut  vos  aliquando  liberi  essetis :  quo  quidem 
tempore,  etiam  si  ille  dies  vitae  finem  mihi  adlaturus 
esset,  satis  magnum  ceperam  fructum,  cum  vos  universl 
una  mente  atque  voce  iterum  a  me  conservatam  esse 
rem  publicam  conclamastis.  hoc  vestro  iudicio  tanto 
tamque  praeclaro  excltatus  ita  Kalendis  lanuariis  veni  in 
senatum,  ut  meminlssem  quam  personam  impositam  a 
vobls  sustlnerem.  itaque  belkun  nefarium  inlatum  rei 
publlcac  cum  viderem,  nullam  moram  interponendam  inse- 
(piendl  INI.  Antonlum  putavi,  hominemquc  audacisslmum, 
qui  muhis  nefariis  rebus  ante  commlssls  hoc  tempore 
imperatorem  po])uli  Romani  oppugnaret,  coloniam  ve- 
stram  fidisslmam  fortissimamque  obslderet,  bello  ccnsul 
persequendum:  tumultum  essc  decrevi;  iustitium  edlci, 
saga  sumi  dlxi  placcre,  quo  omnes  acrius  graviusque 
incumbcrent  ad  ulciscendas  rei  publicae  iniurlas,  si  omnla 

3  gravlssimi  belli  insignla  suscepta  a  senatu  vldcrent.  ita- 
quc  haec  scntentla,  Quirites,  sic  pcr  trlduum  vaUiIt,  ut. 


IN  M.  ANTONIUM  ORATIO  PIIILIPPICA  VI.  1-G.       383 

(|iiam(iuaiii  (llsccssio  fiicta  non  cssct,  tamcn  practer  pau- 
cos  omnes  milii  adsensuri  vidcrcntur.  hodicrno  autcm 
die  spe  ncscio  qua  pacis  obiccta  remissior  scnatus  fuit. 
r.am  plurcs  eam  sententiam  secuti  sunt,  ut  quantum 
senatus  auctoritas  vesterque  consensus  apud  Antonium 
vnliturus  esset  per  legatos  experiremur. 

lutellcgo,  Quirites,  a  vobis  hanc  sentcntiam  repudiari,  2 
neque  iiiiuria:  ad  qucm  enim  legatos?  ad  eumne,  qui 
pecunia  })ublica  dissipata  atque  effVisa  pcr  vim  et  contra 
auspicia  impositis  rei  publicae  legibus,  fugata  contione, 
obscsso  senatu,  ad  o})primcndam  rcm  publicam  Brun- 
disio  legioncs  arcessierit;  ab  eis  rclictus,  cum  latronum 
nianu  in  Galliam  inrupcrit,  Brutum  oppugnet,  Mutinam 
circumsedeat?  quae  vobis  potest  cum  hoc  gladiatore  con- 
dicionis,  aequitatis,  legationis  esse  communitas?  quam-  4 
quam,  Quirites,  non  est  illa  legatio,  sed  denuntiatio  belli, 
nisi  paruerit:  ita  enim  est  decretum,  ut  si  lcgati  adllan- 
nibalem  mitterentur.  mittuntur  enim  qui  nunticnt,  ne 
oppugnet  consulem  designatum,  ne  Mutinam  obsideat, 
nc  provinciam  depopulctur,  ne  dilectus  habeat,  sit  in  sc- 
natus  populique  Koinani  potestate.  facile  vero  huic  de- 
nuntiationi  parebit,  ut  in  patrum  conscriptorum  atque  in 
vcstra  potestate  sit  qui  in  sua  numquam  fucrit!  quid 
enim  ille  umquam  arbitrio  suo  fecit?  scmper  co  tractus 
est,  quo  libido  rapuit,  quo  levitas,  quo  furor,  quo  vino- 
lcntia;  semper  eum  duo  dissimilia  genera  tenuerunt,  leno- 
num  et  latronum;  ita  domesticis  stupris,  forensibus  par- 
ricidiis  delectatur,  ut  mulieri  citius  avarissimae  paruerit 
quam  senatui  populoque  Romano.  itaque,  quod  paulo  3 
ante  feci  in  senatu,  faciam  apud  vos:  testificor,  denun- 
tio,  ante  praedico  nihil  M.  Antonium  eorum,  quae  sunt 
legatis  mandata,  facturum;  vastaturum  agros,  Mutinam 
obsessurum,  dilcctus  qua  possit  habiturum.  is  est  enim 
ille,  qui  sempcr  senatus  iudicium  et  auctoritatem,  semper 
voluntatem  vestram  potestatemque  contempserit.  an  ille 
id  faciat,  quod  paulo  ante  decretum  est,  ut  excrcitum 
citra  flumen  Rubiconcm,  qui  finis  cst  Galliac,  educerct, 
dum  ne  propius  urbemRomam  cc  milia  admoveret?  huic 
denuntiationi  ille  pareat?  ille  se  fluvio  llubicone  et  co 
milibus  circumscriptum  esse  patiatur?   non  is  est  Anto-  6 


384  M.  TULLIl  CICERONIS 

• 

nius;  nam  si  cssct,  non  comniisisset  ut  ci  scnatus,  tam- 
quani  Ilannibali  initio  bclli  Punici,  dcnuntiarct  ne  oppu- 
gnarct  Saguntum.  quod  vcro  ita  avocatur  a  ^Mutina,  ut 
ab  urbc  tamquam  pcstifcra  flamma  arceatur,  quam  liabct 
ignominiam?  quod  iudicium  senatus!  quid,  quod  a  senatu 
dantur  mandata  legatis,  ut  D.  Brutum  militcsque  eius 
adcant  cisque  demonstrcnt*  summa  in  rcm  publicam  me- 
rita  bcneficiaque  eorum  grata  essc  senatui  populoque 
Komano  cisque  eam  rem  magnae  laudi  magnoque  lionori 
fore?  passurumne  censetis  Antonium  introire  Mutinam 
lcgatos,  exire  indc  tuto?  numquam  patietur,  milii  crc- 
dite:  novi  violcntiam,  novi  impudentiam,  novi  audaciam. 

7  nec  vcro  de  illo  sicut  dc  liomine  aliquo  dcbcmus,  scd  ut 
de  importunissima  bclua  cogitare;  quae  cum  ita  sint,  non 
onmino  dissolutum  cst  quod  decrevit  scnatus;  habct  atro- 
citatis  aliquid  lcgatio:  utinam  niliil  habcret  morac!  nam 
cum  plcrisque  in  rebus  gcrcndis  tarditas  ct  procra^tinatio 
odiosa  est,  tum  hoc  bellum  indiget  ccleritatis.  succur- 
rendum  est  D.  Bruto,  omnes  undique  copiae  conligcndae; 
horam  cximcre  ullam  in  tali  civc  libcrando  sine  scclere 

8  non  possumus.  an  ille  non  potuit,  si  Antonium  consu- 
lem,  si  Galliam  Antonii  provinciam  iudicasset,  legioncs 
Antonio  ct  provinciam  tradcre,  domum  redire,  triumphare, 
primus  in  hoc  ordine,  quoad  magistratum  iniret,  senten- 

9  tiam  dicere?  quid  negotii  fuit?  scd  cum  se  Brutum  essc 
mcminissct  vestraeque  libertati  natum,  non  otio  suo,  quid 
egit  aliud  nisi  ut  pacne  corpore  suo  Gallia  prohibcret 
Antonium?  ad  hunc  utrum  legatos  an  legiones  ire  opor- 
tebat?  scd  praeterita  omittamus:  propercnt  legati,  quod 
vidco  csse  facturos;  vos  saga  paratc.  cst  enim  ita  dc- 
crctum,  ut,  si  ille  auctoritati  scnatus  non  paruisset,  ad 
saga  iretur.  ibitur;  non  parcbit:  nos  amissos  tot  dies 
rei  gcrendac  qucrcmur. 

4  Non  metuo,  Quirites,  ne,  cum  audicrit  Antonius,  mc 
hoc  ct  in  scnatu  ct  in  contionc  confirmassc,  numquam 
illum  futurnm  in  scnatus  potestate,  refellcndi  mei  causn, 
ut  ego  nihil  vidissc  videar,  vertat  se  ct  senatui  parcat. 
numquam  facict;  non  invidcbit  huic  meae  glonae;  malct 
mc    sai)Icntem    a   vobis   quam   se    modcstum   cxistimari. 

10  quid?  ipsc  si  vcHt,  num  ctiani  Lucium  fratrcm  passurum 


IN  M.  ANTONIUM  OEATIO  rillLlPPlCA  VI.  7  —  13.    385 

arbitramur?  nuper  quidem  dicitur  ad  Tibur,  ut  opinor, 
cum  ei  labarc  M.  Antonius  viderctur,  mortcm  fratri  csse 
minitatus.  etianme  ab  hoc  myrmillone  Asiatico  senatus 
mandata,  legatorum  verba  audientur?  ncc  enim  seccrni 
a  fratre  poterit,  tanta  praesertim  auctoritatc.  nam  liic 
inter  illos  Africanus  est:  pluris  habetur  quam  L.  Trebel- 
lius,  pluris  quam  T.  Plancus ,  «•  *  *  adulcscens  nobilis. 
Phmcum,  qid  omnibus  sententiis  maximo  vestro  plausu 
Gondemnatus  nescio  quo  modo  se  coniecit  in  turbam  atque 
ita  maestus  rediit,  ut  retractus,  non  reversus  vidcretur, 
sic  contcmnit,  tamquam  si  illi  aqua  et  igni  interdictum 
sit:  aKquando  ncgat  ei  locum  esse  oportcre  in  curia,  qui 
incenderit  curiam.  nam  Trebclhum  valde  iam  diUgit:  u 
oderat  tum,  cum  ille  tabulis  novis  adversabatur;  iam  fert 
in  oculis,  postquam  ipsum  Trebelhum  vidit  sine  tabulis 
novis  salvum  esse  non  posse.  audisse  enim  vos  arbitror, 
Quirites,  quod  etiam  videre  potuistis,  cotidie  sponsores 
ct  creditores  L.  Trebellii  convenire.  o  Fide!  —  hoc 
enim  opinor  Trebellium  sumpsisse  cognomen  — :  quae 
potest  esse  maior  fides  quam  fraudare  creditorcs,  domo 
profugere,  propter  aes  alicnum  ire  ad  arma?  ubi  plausus 
ille  in  triumpho  est,  saepe  ludis?  ubi  aedihtas  delata 
summo  studio  bonorum?  quis  est  qui  hunc  non  casu 
existimet  recte  fecisse,  nequitia  sceleste?  sed  redeo  ad  '-] 
amores  dehciasque  vestras,  L.  Antonium,  qui  vos  omnis 
in  fidem  suam  recepit.  negatis?  numquisnam  est  vcstrum 
qui  tribum  non  habcat?  certe  nemo.  atqui  illum  quinque 
et  triginta  tribus  patronum  adoptarunt.  rursus  reclama- 
tis?  aspicite  illam  a  sinistra  equcstrem  statuam  inauratam, 
in  qua  quid  inscriptum  est?  quinque  et  triginta  tribus 
PATRONO.  popuH  liomani  igitur  est  patronus  L.  Antonius. 
nialam  quidem  illi  pcstem!  clamori  enim  vcstro  adsentior. 
non  modo  hic  hitro,  quem  clientem  habere  nemo  vcHt, 
sed  quis  umquam  tantis  opibus,  tantis  rebus  gestis  fuit  qui 
se  popuh  Romani  victoris  dominique  omnium  gentium 
patronum  dicere  auderct?  in  foro  L.  Antonii  statuam  i3 
vidcmus,  sicut  illam  Q.  Tremuh,  qui  Ilcrnicos  devicit, 
ante  Castoris.  o  impudentiam  incredibilem !  tantumne 
sibi  sumpsit,  quia  Mylasis  myrmillo  Thraecem  ingulavit, 
famiharem  suum?  quonam  inodo  istum  ferre  possemus,  si 

Ciceronis  vol.   V.  ,  25 


38G  1\I.  TCLTJI  CICERONIS 

in  hoc  foro  spcctantihus  vobis  dcpugnassct?  scd  hacc  una 
statua.  ahcra  ab  equitibus  Ronianis,  cquo  pubHco:  qui 
itcni  ascribunt,  patrono.  qucni  uniquam  istc  ordo  patro- 
num  adoptavit?  si  quemquam,  dcbuit  mc.  sed  me  omitto. 

14  quem  ccnsorem?  quem  impcratorem?  agrum  eis  divisit. 
o  sordidos,  qui  acccpcrint,  improbum,  qui  dcdcrit!  sta- 
tucrunt  ctiam  tribuni  mihtares,  qui  in  cxcrcitu  Cacsaris 
bis  fucrunt.  quis  cst  iste  ordo?  muhi  fucrunt  muhis  in 
legionibus  pcr  tot  annos.  eis  quoque  divisit  Semurium. 
campus  Martius  restabat,  nisi  prius  cum  fratre  fugisset. 
scd  hacc  agrorum  adsignatio  paulo  ante,  Quiritcs,  L. 
Cacsaris,  chu'issimi  viri  et  pracstantissimi  scnatoris,  scn- 
tentia  dissoluta  est:  huic  enim  adsensi  vnvirum  acta 
sustulimus.  iaccnt  bcneficia  Nuculac;  friget  patronus 
Antonius.  nam  posscssores  animo  acquiore  disccdcnt: 
nullam  impcnsam  fcccrant;  nondum  instruxcrant,  partim 

1")  quia  non  confidcbant ,  partim  quia  non  habcbant.  scd 
illa  statua  pahnaris,  de  qua,  si  meliora  tempora  essent, 
non  posscm  sinc  risu  diccre:  L.  Antonio  a  Iano  medio 
TATRONO.  itane?  Lmus  mcdius  in  L.  Antonii  clientcla 
cst?   quis  umquam  in  illo  lano  invcntus  cst  qui  L.  An- 

G  tonio  mille  nummum  fcrret  expensum?  sed  nimis  muha 
de  nugis:  ad  causam  bellumquc  rcdeamus;  quamquam 
non  ahcnum  fuit  personas  quasdam  a  vobis  recognosci, 
ut  quibuscum  bclhim  gererctur  possetis  taciti  cogitarc. 

Ego  autem  vos  hortor,  Quiritcs,  ut,  ctiam  si  mchus 
aliud  fuit,  tamen  legatonim  rcditum  exspcctetis  animo 
aequo.     celeritas  detracta  de  causa  est;  boni  tamen  ali- 

10  quid  accessit  ad  causam:  cum  cnim  lcgati  rcnuntiarint, 
quod  ccrte  rcnuntiabunt,  non  in  vcstra  potcstatc,  noii  in 
senatus  essc  Antonium,  quis  erit  tam  improbus  civis  qui 
ihum  civcm  habcndum  putet?  nunc  cnim  siint  pauci  ilH 
quldcm,  sed  tamen  phircs,  quam  rc  pubHca  dignum  est, 
qui  ita  loquantur:  *nc  lcgatos  quidcm  cxspcctalmnus?' 
Istam  certe  vocem  simulationemque  clcmcntiae  extorquc- 
bit  istis  res  ipsa  [publica].  quo  ctiam,  ut  confitcar  vobis, 
(iuirites,  mlnus  hodlerno  dic  contendi,  minus  laboravi, 
ut  mihi  scnatus  adscnticns  tumultum  dcccrncrct,  saga 
sumi  iubcrct:  malui  viglnti  dicbus  post  scntcntiam  mcani 

17  laudari  ab  onmibus  quam  a  paucis  hodic  vituperari.     qua- 


IXM.ANTONIUMORATIOPIIILIPPICAVL  14  —  10.  387 

propter,  Quirltcs,  exspectate  legatorum  reclitum  et  pauco- 
rum  dierum  molestiam  devorate:  qui  cum  redierint,  si 
pacem  adferent,  cupidum  me;  si  bellum,  providum  iudi- 
catote.  an  ego  non  providcam  meis  civibus?  non  dies 
noctisque  de  vestra  libertate,  de  rei  publicae  salute  cogi- 
tem?  quid  enim  non  debeo  vobis,  Quiritcs,  quem  vos  a 
se  ortum  hominibus  nobilissimis  omnibus  honoribus  prae- 
tuli."?tis?  an  ingratus  sum?  quis  minus?  qui  partis  honori- 
bus  eosdem  in  foro  gessi  labores  quos  petendis.  rudis 
in  re  publica?  quis  exercitatior,  qui  viginti  iam  annos 
bellum  geram  cum  impiis  civibus?  quam  ob  rem,  Quiri-  ^ 
tes,  consilio  quantum  potero,  labore  plus  paene  cpiam 
potero,  excubabo  vigilaboque  pro  vobis.  etenim  quis 
est  civis,  praesertim  hoc  gradu,  quo  me  vos  esse  voluistis, 
tam  obhtus  beneficii  vestri,  tam  immemor  patriae,  tam 
inimicus  dignitatis  suae  quem  non  excitet,  non  inflammet 
tantus  vester  iste  consensus?  muhas  magnasque  habui 
consul  contiones,  muhis  interfui:  nullam  umquam  vidi 
tantam,  cjuanta  nunc  vestrum  est.  unum  sentitis  omnes, 
unum  studetis,  M.  Antonii  conatus  avertere  a  re  publica, 
furorem  exstinguere,  opprimere  audaciam.  idem  volunt 
omnes  ordines;  eodem  incumbunt  municipia,  coloniae, 
cuncta  Itaha:  itaque  senatum  benc  sua  sponte  firmum 
firmlorem  vestra  auctoritate  fecistis.  venit  tempus,  Qui-  i'> 
rites,  serius  omnino,  quam  dlgnum  populo  Romano  fuit, 
sed  tamen  ita  maturum ,  ut  difFerri  iam  hora  non  possit. 
fuit  aliquis  fatalls  casus,  ut  ita  dlcam,  quem  tullmus, 
quoquo  modo  fcrendus  fult :  nunc  si  quls  erit,  erlt  volun- 
tarlus.  populum  Romanum  servlre  fas  non  est,  quem  di 
immortales  omnibus  gentibus  imperare  voluerunt.  res  in 
extremum  est  adducta  dlscrimen;  de  libertate  decernitur: 
aut  vincatis  oportet,  Quirltes,  quod  profecto  et  pietate 
vestra  et  tanta  concordla  consequemlni,  aut  quidvis  po- 
tlus  quam  serviatis.  ahae  natlones  servitutem  pati  pos- 
sunt,  populi  Romani  est  propria  libertas. 


25 


388  M.  TULLII  CICEKONI.S 


M.  TULLii  cicp:roxis 

IN   M.  ANTONIUM  ORATIO   PIIILIPPICA 
SEPTLMA. 

1  Parvis  de  rebus,  sed  fortasse  necessariis  consiilimiir, 
j)atrcs  conscripti:  de  Appia  via  et  de  Moneta  consul,  dc 
Jiupercis  tribunus  plebis  refert;  quamm  rerum  etsi  facilis 
explicatio  videtur,  tamcn  animus  abcrrat  a  sententia  sus- 
pensus  curis  maioribus.  adducta  cst  enim,  patres  con- 
scripti,  res  in  maximum  periculum  et  in  extrcmum  paenc 
discrimen.  non  sine  causa  legatomm  [istam]  missionem 
scmpcr  timui,  numquam  probavi:  quomm  rcditus  quid 
sit  adlatums  ignoro;  exspectatio  quidcni  quantum  ad- 
ferat  languoris  animis  quis  non  videt?  non  enim  se  tenent 
ei,  qui  senatum  dolent  ad  auctoritatis  pristinae  spem 
reviresccre,  coniunctum  huic  ordini  popuhun  Romanum, 
conspirantem  ItaHam,  paratos  exercitus,  expcditos  duces. 

2  iam  nunc  fingunt  responsa  Antonii  eaquc  dcfcndunt; 
alii  postulare  ilhim,  ut  omnes  exercitus  dimittantur  — 
scilicet  legatos  ad  eum  misimus,  non  ut  pareret  et  dicto 
audiens  esset  huic  ordini,  sed  ut  condicioncs  fciTct,  lcgcs 
imponerct,  rcserare  nos  exteris  gentibus  Italiam  iuberet, 
se  praesertim  incohnni,  a  quo  maius  pcnculum  quam  ab 
ulHs  nationibus  extimescendum  est  —  aHi  remittcre  cum 
no])is   (lialHam   citeriorem,    iham   uhimam   postulare   — 

a  praeclare :  ex  qua  non  lcgiones  solum,  scd  ctiam  nationes 
ad  urbem  conetur  adducere  —  ahi  nihil  cum  iam  nisi 
modcste  postidare,  qui  Maccdoniam  suam  vocat  omnino, 
quoniam  Gaius  fratcr  cst  inde  revocatus.  sed  quae  pro- 
vincia  cst  cx  qua  iha  fax  cxcitare  non  possit  inccndlum? 
itaque  idem,  quasi  providi  cives  et  scnatores  dihgcntes, 
l)cHIcum  me  cecinissc  dicunt,  suscipiunt  pacis  patroci- 
nium.  nonne  sic  disputant  ?  inritatum  Antoniuui  nou 
oportuit:  nequaui  cst  liomo  iHe  atquc  confidcns;  muhi 
])ractcrca  improbi  —  quos  quidcm  a  sc  priuuun  numcrare 


IN  M.  ANTONIUM  ORATIO  lMilLll>PlCA  VII.  1  —  7.  381) 

possunt  qui  haec  loqiiuntur — :  eos  cavendos  essc  denun- 
tiant.     utruni  igitur  in  ncfariis  civibus  ulciscendi,   cuni 
possis,    an    })crtiniesccndi   diligcntior   cautio   est?    atquc  - 
haec  ei  loquuntur,  qui  quondam  propter  levitatem  popu- 
hires  habebantur:  cx  quo  intellegi  potest  animo  Ulos  ab- 
horruisse  semper  ab  optimo  civitatis  statu,  non  voluritatc 
fuisse  popidaris.     qui  enim  evcnit  ut,   qui  in  rebus  im- 
probis  })opuhires  fucrint,  idcni  in  re  una  maxime  populari, 
(|uae  eadem  salutaris  rei  pubHcae  sit,  improbos  se  quam 
popularis  esse  malint?  me  quidem  semper,  uti  scitis,  ad- 
versarium  mukitudinis  temcritati  haee  fecit  praeclarissima 
causa  popularcm.     et  quidem  dicuntur  vel  potius  se  ipsi  5 
dicunt  consularis:  quo  nomine  dlgnus  est  ncmo,  nisi  qui 
tanti  honoris   nomen  potest  sustinere.     faveas  tu  hosti? 
ille  litteras  ad  te  mittat  de  sua  spe  rerum  secundarum; 
eas  tu  laetus   proferas,   recites,   describendas   etiam  des 
improbis  civibus,   eorum  augeas  animos,  bonorum  spem 
virtutemque  debihtes,  et  te  consularem  aut   senatorcm, 
denique   civem  putes?    accipiet  in   optimam   partem   C. 
Pansa,  fortissimus  consul  atque  optimus:   etenim  dicam 
animo  amicissimo:   hunc  ipsum,  mihi  hominem  familia- 
rissimura,  nisi  talis  consul  esset,  ut  omnis  vigilias,  curas, 
cogitationes   in  rei   pubhcae   salute   dcfigcret,   consulcm 
non  putarem;    quamquam   nos   ab   ineunte  ilHus   aetate  c 
usus,  consuctudo,  studiorum  etiam  honestissimorum  so- 
cietas  similitudoque  devinxit,   eiusdemque  cura  incredi- 
bihs  in  asperrimis  belli  civilis  pericuhs  perspecta  docuit 
non  modo  salutis,  scd  etiam  dignitatis  mcae  fuisse  fauto- 
rem,  tamen  eundem,  ut  dixi,  nisi  talis  consul  esset,  negare 
esse  consulem  auderem:   idem  non  modo  consulem  esse 
dico,   sed   etiam   memoria  mea  praestantissimum   atque 
optimum   consuleni,   non   quin  pari  virtute  et  voluntate 
aUi  fuerint,  sed  tantam  causam  non  habuerunt  in  qua  et 
voluntatem  suam  et  virtutem  declararent.     huius  magni-  ? 
tudini  animi,   gravitati,   sapientiae  tempestas  est  oblata 
formidolosissimi  temporis.     tum  autem  inlustratur  consu- 
Latus,   cum  gubernat  rem  publicam,   si  non  optabiH,   at 
necessario    tempore:    magis   auteni  necessarium,    patrcs 
conscripti,  nullum  tempus  umquam  fuit.    itaque  ego  ille,  '^ 
qui   semper    pacis   auctor  fui,    cuique    pax,    praesertim 


390  M.  TULLII  CICERONIS 

civilis,  quamquam  omnibus  bonis,  tamen  in  primis  fuit 
oj)tal)ilis  —  omne  enim  curriculum  industriae  nostrac 
in  foro,  in  curia,  in  amicorum  periculis  propulsandis 
claboratum  est;  hinc  honores  amplissimos,  hinc  medio- 
cris  opes,  hinc  dignitatem,  si  quam  habemus,  consecuti 

8  sumus  — :  ego  igitur  pacis,  ut  ita  dicam,  alumnus,  qui 
quantuscumque  sum  —  nihil  enim  mihi  adrogo  —  sine 
pace  civili  certe  non  fuissem  —  periculose  dico:  quem 
ad  modum  accepturi,  patres  conscripti,  sitis,  horreo,  sed 
pro  mea  perpetua  cupiditate  vestrae  dignitatis  retinendae 
et  augendae  quaeso  oroque  vos,  patres  conscripti,  ut 
primo,  etsi  erit  vel  acerbum  auditu  vel  incredibile  a  JM. 
Cicerone  esse  dictum,  accipiatis  sine  offensione,  quod 
dixero,  neve  id  prius,  quam  quale  sit  explicaro,  repu- 
dietis  — :  ego  ille,  dicam  saepius,  pacis  semper  laudator, 
semper  auctor,  paccm  cum  M.  Antonio  esse  nolo.  magna 
spe  ingredior  in  rehquam  orationem,  patres  conscripti, 
quoniam  periculosissimum   locum   silentio   sum  praeter- 

9  vectus.  cur  igitur  pacem  nolo?  quia  tm^pis  est,  quia 
periculosa,  quia  esse  non  potest:  quae  tria  dum  explico, 
jieto  a  vobis,  patres  conscripti,  ut  eadem  benignitate  qua 
soletis  mea  verba  audiatis. 

Quid  est  inconstantia,  levitate,  mobilitate  cum  sin- 
gulis  hominibus  tum  vero  universo  senatui  turpius?  quid 
porro  inconstantius  quam  qucm  modo  hostem  non  verbo, 
sed  re  multis  decretis  iudicaritis,  cum  hoc  subito  pacem 

10  velle  coniungi?  nisi  vero,  cum  C.  Cticsari  meritos  illi 
quidem  honores  et  debitos,  sed  tamen  singularis  et  im- 
mortalis  decrevistis,  unam  ob  causam,  quod  contra  M. 
Antonium  cxercitum  comparavisset,  non  hostcm  tumAn- 
tonium  iudicavistis,  nec  tum  hostis  est  a  vobis  iudicatus 
Antonius,  cum  laudati  auctoritate  vestra  veterani  milites, 
qui  C.  Caesarem  secuti  essent,  nec  tum  hostem  Anto- 
nium  iudicastis,  cum  fortissimis  legionibus,  quod  illum, 
qui  consul  appellabatur,   cum  csset  hostis,   reliquissent, 

^^  vacationcs,  pecunias,  agros  spopondistis.  quid?  cum 
Brutum  omine  quodam  illius  generis  et  nominis  natum 
ad  rem  j)ublicani  liberandam  excrcitumque  eius  pro  liber- 
tate  j)oj)uli  Romani  bellum  gerentem  cum  Antonio  j)rovin- 
cianique  fldclissimam  atque  ()j)timam  [(jtalliam]  laudibus 


IN  M.  AN TONIUM  ORATIO  PlIiLIPTlCA  VII.  8  —  15.   391 

ampllssimis  atlfecLstis,  tum  nou  hostem  iudioastis  Anto- 
nium?  quid?  cum  dccrcvistis  ut  consulcs,  altcr  ambovc, 
ad  bclluni  proficisccrcntur,  quod  crat  bcllum,  si  hostis 
Antonius  non  crat?  quid  igitur  profcctus  cst  vir  fortis-  12 
simus,  meus  conlcga  et  familiaris,  A.  llirtius  consul?  at 
qua  imbccilHtatc!  qua  macic!  scd  animi  viris  corporis 
infirmitas  non  rctardavit.  acquum,  crcdo,  putavit  vitam, 
quam  popuH  Ivomani  votis  rctinuissct,  ])ro  libcrtate  populi 
Komani  in  discrlmcn  adduccrc.  quld?  cum  dilcctus  ha-  i^ 
bcri  tota  Italia  iussistis,  cum  vacationcs  omnis  sustulistls, 
tum  illc  hostis  non  est  iudicatus?  armorum  officinas  in 
urbe  vldetis;  milites  cum  gladils  scquuntur  consulcin; 
pracsldio  sunt  specie  consuh,  rc  et  veritate  nobis;  omnes 
sine  uHa  recusatione,  summo  etlam  cum  studio  nomlna 
dant,  parent  auctoritati  vestrae:  non  est  iudlcatus  hostls 
Antonius?  at  legatos  misimus.  heu,  me  miserum!  cur  14 
senatum  cogor,  quem  laudavi  semper,  reprehendere? 
(luid?  vos  ccnsetis,  patres  conscrlpti,  legatorum  missio- 
uem  populo  Romano  vos  })robavissc?  non  intcllegitls, 
non  auditis  meam  sententiam  flagitari?  cui  cum  pridie 
frequentes  essetis  adsensi,  prostridic  ad  spem  estis  ina- 
ncm  pacis  devoluti.  quam  turpe  porro  leglones  ad  se- 
natum  legatos  mittere,  scnatum  ad  Antonium !  quamquam 
ilhi  lcgatio  non  cst  —  dcnuntiatlo  est,  paratum  illi  exi- 
tium,  nisi  parucrit  liuic  ordini  —  quid  refert?  tamcn 
opinio  est  gravis.  missos  cnim  legatos  omnes  vident; 
dccreti  nostri  non  omnes  verba  noverunt.  retincnda  cst  5 
igitur  nobis  constantia,  gravitas,  perscvcraritia;  rcpetenda 
vetus  illa  severitas,  si  quldcm  auctoritas  scnatus  decus, 
honestatem,  laudem  dignitatemque  dcsidcrat,  quibus  re- 
bus  hic  ordo  caruit  nlmium  diu.  sed  erat  tunc  excusatio 
oppressis,  misera  illa  quidem,  sed  tamcn  iusta:  nunc 
nulhi  cst.  libcrati  rcgio  domlnatu  videbamur:  midto 
postca  gravius  urgucbamur  armis  domesticis.  ca  ipsa 
depuHmus  nos  quidcm:  extorquenda  sunt.  quod  si  non 
possumus  facere  —  dicam  quod  dignum  est  et  senatore 
et  Romano  homine  — ,  moriamur.  quanta  enlm  illa  erit  i;'' 
rei  pubHcac  turpltudo,  quantum  dcdecus,  quanta  hibcs, 
dlcerc  in  hoc  orcHne  sentcntlam  M.  Antonium  consulari 
loco!  cuius  ut  omittam  innumerabilia  scclera  urbani  con- 


392  ]\r.  TULLII  CICERONIS 

eulatup,  in  quo  pccuniam  publlcam  maximam  dissipavit, 
exsulcs  sine  lcge  restituit,  vcctigalia  divcndidit,  provin- 
cias  dc  populi  Romani  impcrio  sustulit,  rcgua  addixit 
pccunia,  lcgcs  civitati  pcr  vim  imposuit,  armis  aut  obsc- 
dit  aut  exclusit  scnatum:  ut  haec,  inquam,  omittam,  ne 
hoc  quidcm  cogitatis,  eum,  c|ui  Mutinam,  coloniam  po- 
puli  Romani  firmissimam,  oppugnarit,  impcratorcm  populi 
Romani,  consulem  designatum,  obscdcrit,  depopulatus 
agros  sit,  hunc  in  cum  ordinem  rccipi,  a  quo  toticns  ob 
has  ipsas  causas  hostls  iudicatus  sit,  quam  foedum  flagi- 
tiosumque  sit? 

iG  Satls  multa  de  turpitudlne;  dicam  dcinceps,  ut  pro- 
posui,  de  pcrlculo:  quod  ctsl  minus  cst  fugiendum  quam 
turpitudo,  tamcn  offcndit  anlmos  maiorls  partls  homiuum 

G  magls.  poteritls  igitur  exploratam  habere  pacem,  cum 
in  clvltate  M.  Antonlum  vldcbitls  vel  potlus  Antonios? 
nlsi  forte  contcmnltis  Lucium:  ego  ne  Gaium  quldcm. 
scd,  ut  vldco,  domlnabitur  Luclus:  est  enlm  patronus 
qulnque  et  trlginta  trlbuum,  quarum  sua  lege,  qua  cum 
C.  Caesare  magistratum  partitus  est,  suffragium  sustullt ; 
patronus  ccnturiarum  equltum  Romanorum,  quas  item 
sine  suffraglo  esse  volult,   patronus  eorum,   qui   tribuni 

17  milltarcs  fuerunt,  patronus  lani  medll.  quls  huius  po- 
tentiam  poterit  sustlnCre?  praescrtlm  cum  eosdem  In 
agros  etiam  deduxerit.  quis  umquam  omnis  trlbus?  quls 
equitcs  Romanos?  C|uis  trlbunos  mllltarls?  Gracchorum 
potcntlam  maiorem  fulssc  arbltramlni  quam  liuius  giadla- 
toris  futura  sit?  quem  gladlatorem  non  Ita  appclhivl,  ut 
interdum  etlam  M.  Antonlus  giadlator  appcllari  solet,  sed 
ut  apj^clhint  cl,  qul  planc  et  Latlnc  loquuntur:  myrmillo 
in  Asia  dcpugnavlt.  cum  ornassct  Tln^accldicis  comltcm 
et  famlllarcm  suum,  ilhun  mlscrum  fuglcntcm  luguhivit, 
luculcntam  tamen  ipse  plagam  acccpit,  ut  declarat  cica- 

1«  trix.  qui  famlliarcm  iugularlt,  quld  is  occasione  data 
facict  Inimico?  ct  qui  illud  anlmi  causa  fecerlt,  hunc 
pracdae  causa  quld  facturum  putatis?  non  rursus  impro- 
bos  dccuriabit?  non  soHIcItablt  rursus  agrarios?  non  quc- 
retur  cxpulsos?  M.  vcro  Antonius  non  is  crit,  ad  qucm 
onuii  motu  concursus  fiat  civium  perdltonnu?  ut  ncmo 
sit  ahus  iiisi  ci,   qul  una  sunt,   ct  cl,   ([ul   hic   ci   nunc 


INM.  ANTOXIUMORATIOPIIILIPPICAYIL  16-22.  393 

aperte  favent,  parumne  erunt  multl?  praeserthn  cum  bo- 
norum  praesidia  discesserint ,  illi  parati  sint  ad  nutum 
futuri?  ego  vcro  metuo,  si  hoc  tempore  consilio  lapsi 
erimus,  ne  ilh  brevi  tempore  nimis  multi  nobis  esse  vi- 
dcantur.  ncc  ego  pacem  nolo,  sed  pacis  nomine  bellum  i9 
involutum  reformido.  qua  re  si  pace  frui  volumus,  bel- 
lum  gerendum  est;  si  belhmi  omittimus,  pace  numquam 
fruemur.  est  autem  vestri  consihi,  patrcs  conscripti,  in  7 
postcrum  quam  longissime  providcre:  idcirco  in  hac  cu- 
stodia  ct  tamquam  specula  conlocati  sumus,  uti  vacuum 
metu  populum  Romanum  nostra  vigilia  et  prospicientia 
redderemus.  turpe  est  summo  consilio  orbis  terrae, 
praescrtim  in  re  tam  perspicua,  consihum  intellegi  de- 
fuisse.  eos  consulcs  habemus,  eam  pojmli  Romani  ala-  -'o 
critatem,  eum  consen?um  Italiae,  eos  duces,  eos  exercitus, 
ut  nullam  calamitatem  res  publica  accipere  possit  sine 
culpa  senatus.  equidem  non  deero:  monebo,  praedicam, 
denuntiabo,  testabor  semper  deos  hominesque  quid  sen- 
tiam,  nec  solum  fidem  mcam  quod  fortasse  videatur  satis 
esse,  sed  in  principe  civi  non  est  satis:  curam,  consilium 
vigilantiamque  praestabo. 

Dixi  de  periculo:  docebo  ne  coagmentari  quidem  ^ 
posse  pacem;  de  tribus  enim,  quae  proposui,  hoc  extre- 
mum  est.  quae  potest  pax  csse  M.  Antonio  primum 
cum  senatu?  quo  ore  vos  ille  poterit,  quibus  vicissim 
vos  illum  oculis  intueri?  quis  vestrum  illum,  quem  ille 
vestrum  non  oderit?  age,  vos  ille  solum  et  vos  iUum? 
quid?  ei,  qui  Mutinam  circumsedent,  qui  in  Gallia  dile- 
ctus  habent,  qui  in  vestras  fortunas  imminent,  amici 
umquam  vobis  erunt  aut  vos  illis?  an  equites  Romanos 
amplectetur?  occulta  enim  fuit  eorum  voluntas  iudicium- 
que  de  Antonio:  qui  frequentissimi  in  gradibus  Concor- 
diae  steterunt,  qui  vos  ad  libertatem  recuperandam  exci- 
taverunt,  arma,  saga,  bcllum  flagitavcrunt,  mc  una  cum 
populo  Romano  in  contionem  vocaverunt,  hi  Antonium 
diligent  et  cum  his  pacem  servabit  Antonius?  nam  quid  -'2 
ego  de  universo  populo  Romano  dicam?  qui  pleno  ac 
referto  foro  bis  me  una  mente  atque  voce  in  contionem 
vocavit  declaravitque  maximam  libertatis  recuperandae 
cupiditatem.     ita,  quod  erat  optabile  antea,  ut  populum 


394  M.  TULLII  CICEUONIS 

Roinamnu  comitem  haberemus,  nunc  liabemus  ducem. 
«iuae  est  igitur  spes,  qui  Mutinam  circumsedent,  impera- 
torem  populiKomani  exercitumque  oppugnant,  eis  pacem 

2;3  cum  populo  Komano  esse  posse?  an  cum  municipiis  pax 
erit,  quorum  tanta  studia  cognoscuntur  in  decretis  fa- 
ciendis,  militibus  dandis,  pecuniis  pollicendis,  ut  in  sin- 
gulis  oppidis  curiam  populi  Romani  non  desideretis? 
laudandi  sunt  cx  Imius  ordinis  sententia  Firmani,  qui 
})rincipes  pccuniae  pollicendae  fuerunt;  respondcndum 
lionorifice  est  Marrucinis ,  qui  ignominia  notandos  cen- 
suerunt  eos,  si  qui  militiam  subterfugissent.  haec  iam 
tota  Italla  fient.  magna  pax  Antonio  cum  eis,  his  item 
cum  illo.     quae  potest  esse  maior  discordia?  in  discordia 

24.  autem  pax  civiHs  esse  nullo  pacto  potest.  ut  omittam 
multitudinem,  L.  Visidio,  equiti  Romano,  homini  in  pri- 
mis  ornato  atque  honesto  civique  semper  egregio,  cuius 
ego  excubias  et  custodias  mei  capitis  cognovi  in  consu- 
latu  meo;  qui  vicinos  suos  non  cohortatus  est  solum  ut 
milites  fierent,  sed  etiam  facultatibus  suis  sublevavit: 
huic,  inquam,  tali  viro,  quem  nos  senatus  consulto  con- 
laudare  debemus,  poteritne  esse  pacatus  Antonius?  quid? 
C.  Caesari,  qui  illum  urbe,  quid?   D.  Bruto,  qui  Gallia 

25  proliibuit?  iam  vero  ipse  se  placabit  et  leniet  provinciac 
Galliae,  a  qua  expulsus  et  repudiatus  est?  omnia  vide- 
bitis,  patrcs  conscripti,  nisi  prospicitis,  plena  odiorum, 
plcna  discordiarum,  ex  quibus  oriuntur  belhi  civilia.  no- 
llte  igitur  id  vclle,  quod  fieri  non  potcst,  et  cavete,  per 
deos  immortahs!  patres  conscripti,  ne  spe  praesentis 
pacis  perjietuam  pacem  amittatis. 

4  Quorsum  haec  onmis  spectat  oratio?  quid  enim  legati 
egerint  nondum  scimus :  at  vero  excitati,  crecti,  parati, 
armati  animis  iam  esse  debenuis,  ne  blanda  aut  supi^hci 
orationc  aut  acquitatis  sinmhitione  falhimur.  omnia  fecerit 
oportet,  quae  interdicta  et  demmtiata  sunt,  prius  quam 
alicjuid  postulet:  Brutum  excrcitumque  eius  o])pugnare, 
urbis  ct  agros  })rovinciae  Galliae  populari  destiterit;  ad 
Hrutum  adeundi  legatis  potestatem  fecerit,  exercitum 
titra  flumen  Rubiconem  eduxerit,  nec  pro})ius  urbem 
miha  j)assuum  cc  admovcrit;  fuerit  ct  iu  senatus  ct  in 
po[>uli   Romani   potestate:    haec   si   fecerit,    crit   integra 


IN  M.  ANTONIUM  ORATIO  PIIILIPPICA  VII.  23-27.  395 

potestas  nobis  clellberandi;  si  senatui  non  pamerit,  non 
illi  senatus,  sed  ille  populo  Romano  bellum  indixerit.  sed  27 
vos  moneo,  patrcs  conscrij)ti:  libertas  agitur  populi  Ro- 
mani,  quae  est  commendata  vobis;  vita  et  fortunae  optimi 
cuiusque,  quo  cupiditatem  infinitam  cum  immani  crude- 
litate  iam  pridem  intendit  Antonius;  auctoritas  vestra, 
quam  nullam  habebitis,  nisi  nunc  tenueritis;  taetram  et 
pestiferam  beluam  ne  inclusam  et  constrictam  dimittatis 
cavete.  te  ipsum,  Pansa,  moneo  —  quamquam  non  eges 
consllio,  quo  vales  plurimum,  tamen  etiam  summi  guber- 
natores  in  magnis  tempestatibus  a  vectoribus  admoneri 
solent  — ,  hunc  tantum  tuum  apparatum  tamque  prae- 
clarum  ne  ad  nihilum  recidere  patiare.  tempus  habes 
tale,  quale  nemo  habuit  umquam;  hac  gravitate  senatus, 
hoc  studio  equestris  ordinis,  hoc  ardore  populi  Komani 
potes  in  perpetuum  rem  publicam  metu  et  periculo  libe- 
rare.     quibus  de  rebus  refers,  P.  Servilio  adsentior. 


39G  M.  TULLIl  CICERONIS 


M.  TULLII  CICERONIS 

IN  M.  ANTOxMUJNI  ORATIO  rHILIPPICA 
OCTAVA. 

Confusius  hesterno  dle  est  acta  res,  C.  Pansa,  quain 
postulabat  institutum  consulatus  tul:  parum  mihi  visus 
es  eos,  quibus  cedere  non  soles,  sustinere.  nam  cum 
senatus  ea  vlrtus  fulssct,  quae  solct,  ct  cum  rc  vldcrcnt 
omnes  esse  bcllum  quldamque  id  verbum  removendum 
arbitrarentur ,  tua  voluntas  in  dlsccsslone  fult  ad  lcTiIta- 
tem  propenslor.  vlcta  cst  igltur  j^roptcr  verbl  aspcrlta- 
tcm  te  auctore  nostra  scntcntla:  vlclt  L.  Caesaris,  ani- 
pllsslml  vlrl,  qui  verbi  atrocltate  dcmpta  oratlone  fuit 
quam  sententia  lenior.  quamquam  Is  quldcm,  antc  quam 
sententlam  dlceret,  proplnqultatem  excusavit.  idem  fece- 
rat  me  consule  in  sororls  vlro,  quod  hoc  tempore  in 
sororis  flHo  fccit,  ut  et  luctu  sororis  movcretur  et  sahiti 

:i  populi  Romani  provldcrct.  atque  Ipse  tamen  Caesar 
praecepit  vobis  quodam  modo,  patres  conscrlpti,  ne  slbl 
adsentireminl ,  cum  Ita  dixit,  allam  sententlam  dlcturum 
fulsse  se  eamquc  se  ac  re  publlca  digiiam,  nlsi  })ropIn- 
qultate  Impcdlretur.  ergo  ille  avunculus:  num  etiam  vos 
avunculi,  qul  illl  estis  adscnsi?  at  in  quo  fuit  controver- 
sia?  belli  nomen  ponendum  quidam  In  scntentla  non  pu- 
tabant:  tumultum  appcllarc  malebant,  ignari  non  modo 
rerum,  scd  ctlam  vcrborum:  j)otcst  cnlm  csse  bcllum  ut 
tunuiltus   non  sit,   tunniltus  essc  sine   bcllo  non  potest. 

3  quid  est  enim  aliud  tunudtus  nisi  perturbatlo  tanta,  ut 
maior  timor  oriatur?  unde  etlam  nomen  ductum  cst  tu- 
nuiltus.  itaquc  malorcs  nostri  tunuiltum  Itallcum,  quod 
erat  domestlcus,  tumultum  GaHicum,  quod  crat  Itallae 
finltinuis,  praetcrea  nullum  nomluabant.  gravlus  autcm 
tumultum  esse  quam  bcllum  hinc  intcllcgi  potcst,  (piod 
bcllo  vacatloncs  valcnt,  tunmltu  non  valent.  ita  fit, 
(lucm   ad   modum   dlxi,   ut   bellum   slne  tunuiltu   possit, 

1  tumultus  sinc  bcllo  esse  non  posslt.     ctenlm  cum  intcr 


IN  iM.  ANTONIUM  ORATIO  rillLllTlCA  VIII.  1-7.    397 

bclluni  et  paccm  incdium  nihil  sit,  neccsse  est  tumultum, 
si  hclli  non  sit,  pacis  cssc:  quo  quid  ahsurdius  dici  aut 
cxistimari  potcst?  scd  nimis  multa  dc  vcrbo:  rcm  potius 
videamus,  patrcs  conscripti,  quam  quidcm  intcllcgo  verbo 
ficri  interdum  detcriorem  solcre.  nolimus  hoc  bcllum  2 
vidcri.  quam  igitur  municipiis  ct  coloniis  ad  excluden- 
dum  Antonium  auctoritatem  damus?  quam,  ut  militcs 
fiant  sine  vi,  sine  multa,  studio,  voluntate?  quam,  ut 
pecunias  in  rem  publicam  polliceantur?  si  cnim  bclli  no- 
mcn  tollctur,  municipiorum  studia  tollentur;  consensus 
populi  Romani,  qui  iam  desccndit  in  causam,  si  nos  lan- 
guescimus,  dcbilitctur  ncccsse  est.  sed  quid  plura?  I).  5 
Brutus  oppugnatur:  non  est  bcllum?  Mutina  obside- 
tur:  ne  hoc  quidem  bellum  cst?  Gallia  vastatur:  quac 
pax  potcst  esse  ccrtior?  illud  vero  quis  potest  bcllum 
csse  dicere,  quo  consulcm,  fortissimum  virum,  cum 
cxcrcitu  misimus?  qui  cum  cssct  infirmus  ex  gravi  diu- 
turnoque  morbo,  nullam  sibi  putavit  excusationem  essc 
oportcrc,  cum  ad  rci  publicae  praesidium  vocaretur.  C. 
quidem  Caesar  non  exspectavit  vestra  decrcta,  praeser- 
tim  cum  illud  esset  aetatis:  bellum  contra  Antonium  sua 
sponte  susccpit.  decerncndi  cnim  tempus  nondum  crat: 
bcUum  autcm  gcrcndi  tempus  si  praetermisisset,  vidcbat 
re  publica  opprcssa  nihil  possc  deccrni.  ergo  illi  nunc  6 
ct  eorum  cxcrcitus  in  pace  versantur.  non  est  hostis  is, 
cuius  pracsidium  Claterna  deiecit  Ilirtius ;  non  est  hostis, 
qui  consuli  armatus  obsistit,  dcsignatum  consulcm  oppu- 
gnat,  nec  illa  hostilia  vcrba  nec  bcllica,  qiiae  paulo  ante 
ex  conlcgae  littcris  Pansa  recitavit:  'dcieci  praesidium; 
Claterna  potitus  sum;  fugati  equites;  proclium  commis- 
sum;  occisi  aliquot.'  quae  pax  potest  esse  maior?  dilc- 
ctus  tota  Italia  decrcti  sublatis  vacationibus ;  saga  cras 
sumcntur;  consul  se  cum  praesidio  desccnsurum  esse 
dixit.  utrum  hoc  bellum  non  est  an  etiam  tantum  bcl-  7 
lum,  quantum  numquam  fuit?  ceteris  enim  bcllis  maxi- 
meque  civilibus  contentionem  rei  publicae  causa  faciebat : 
SuUa  cum  Sulpicio  de  iure  legum,  quas  per  vim  Sulla 
latas  esse  dicebat;  Cinna  cum  Octavio  de  novorum  ci- 
vium  sufFragiis;  rursus  cum  Mario  et  Carbone  Sulla,  nc 
dominarentur  indigni  et  ut  clarissimorum  hominum  cru- 


398  M.  TULLII  CICERONIS 

clcHspImam  pocniretur  nccem.  horum  omnium  bcllorum 
causac  cx  rci  publicae  contcntione  natac  sunt.  dc  pro- 
ximo  bcllo  civili  non  libct  diccrc:  ignoro  causam,  detcstor 
^  cxitum.  lioc  bellum  quintum  civile  gcritur  —  atquc 
omniain  nostram  aetatem  inciderunt  —  primumnon  modo 
non  in  dlssensionc  ct  discordla  civium,  scd  in  maxima 
conscnsione  incrcdibilique  concordia:  omnes  idem  volunt, 
idcm  dcfendunt,  idem  sentiunt.  cum  omnis  dico,  eos 
cxcipio,  quos  nemo  civitate  dlgnos  putat.  quae  est  igitur 
In  medio  bclli  causa  posita?  nos  deorum  immortalium 
tcmpla,  nos  muros,  nos  domicilia  scdcsque  populiKomani, 
aras,  focos,  sepulcra  maiorum;  nos  lcgcs,  iudicia,  liber- 
tatem,  coniuges,  libcros,  patriam  defcndimus:  contra  M. 
Antonius  id  molltur,  id  pugnat,  ut  haec  omnia  perturbct, 
evertat,  praedam  rci  publicac  causam  bclli  putct,  fortu- 
nas  nostras  partim  dissipet  partim  dispcrtiat  parricidis. 

9  in  hac  tam  dlspari  ratione  belli  miscrrinuuu  illud  cst, 
quod  ille  latronibus  suis  pollicetur  primum  domos;  ur- 
bem  enim  divlsurum  se  confirmat;  dcindc  omnibus  portis 
quo  vellnt  deducturum.  omncs  Cafones,  omncs  Saxae 
ccteraeque  pestes,  quac  scquuntur  Antonlum,  acdis  sibi 
optimas,  hortos,  Tusculana,  Albana  definiunt.  atque 
etiam  homines  agrestes,  si  homines  illi  ac  non  pecudes 
potlus,  inani  spe  ad  aquas  usque  et  Putcolos  provehun- 
tur.  ergo  habct  Antonlus  quod  suls  poniccatur.  quid 
nos?  num  quid  tale  habemus?  dl  mcHora!  id  enlm  Ipsum 
aglmus,  ne  quis  posthac  quicquam  elus  modi  possit  pol- 
liccri.  invitus  dico,  sed  dicendum  cst:  hasta  Caesaris, 
patrcs  conscrlptl,  multls  Improbls  et  spem  adfert  et  au- 
daciam.  vidcrunt  cnim  cx  mcndicls  ficri  rcpcnte  divites: 
itaque  sempcr  hastam  videre  cuplunt  ci,.qui  nostrls  bonls 

10  immlncnt,  qulbus  omnia  polHcetur  Antonius.  quid  nos? 
nostris  cxercltibus  quld  pollicemur?  multo  mcHora  atque 
malora.  scclerum  enlm  promlsslo  et  els,  qui  exspcctant, 
pcrniclosa  cst  et  cls,  qui  promlttunt:  nos  llbcrtatcm  no- 
stris  mlHtibus,  lcgcs,  im-a,  iudicia,  Impcrium  orbls  terrac, 
(Hgnitatem,  paccm,  otium  poHIccmur.  Antonil  igltur 
promissa  crucnta,  tactra,  scelcrata,  dis  homlnibusque  in- 
visa,  ncc  diuturna  ncquc  sahitaria:  nostra  contra  lioncsta, 
intcgra,  gh)riosa,  ])lcna  Inctitlac,  plena  pictatis. 


IN  INI.  ANTONIUM  ORATIO  PIIILIPPICA  VIII.  8-14.  399 

IIIc  milii  ctiam  Q.  Fufiiis,  vir  fortis  ac  strcmms,  ami-  4 
ciis  meus,  pacis  commoda  commcmorat.  quasi  vcro,  si 
laudanda  pax  esset,  ego  id  aeque  commode  facere  non 
possem.  semcl  enim  paccm  dcfendi?  non  semper  otio 
studui?  quod  cum  omnibus  bonis  utile  esset  tum  prac- 
clpue  mihi.  qucm  enim  cursum  industria  mca  tcnerc 
potuisset  sine  forensibus  causis,  sine  legibus,  sine  iudi- 
ciis?  quae  esse  non  possunt  civili  pace  sublata.  sed  12 
quaeso,  Calene,  quld  tu?  scrvitutem  paccm  vocas?  ma- 
iores  quidem  nostri  non  modo,  ut  liberi  essent,  sed  etiam, 
ut  impcrarcnt,  arma  capicbant:  tu  arma  abicienda  censcs, 
ut  scrviamus?  quae  causa  iustior  est  belli  gerendi  quam 
scrvitutis  dcpulsio?  in  qua  etiam  si  non  sit  molestus  do- 
minus,  tamen  est  miserrimum  posse,  si  velit.  immo  aliae 
causae  iustae,  haec  necessaria  est.  nisi  forte  ad  te  hoc 
non  putas  pertincrc,  quod  te  socium  forc  spcras  domina- 
tionls  Antonii;  in  quo  bis  labcris:  primum  quod  tuas 
rationes  communibus  interponis;  deinde  quod  quicquam 
stabile  aut  iucundum  in  regno  putas.  non,  si  tibi  antca 
profuit,  sempcr  proderit.  quin  etiam  de  illo  homine  13 
queri  solebas:  quid  te  facturum  de  belua  putas?  atque 
ais  eum  te  esse  qui  semper  pacem  optaris,  scmpcr  omnis 
civis  volueris  salvos.  honesta  oratio,  sed  ita,  si  bonos 
et  utilis  et  e  re  publica  civis:  sin  eos,  qui  natura  cives 
sunt,  voluntate  hostes,  salvos  vclis,  quid  tandem  intersit 
intcr  te  et  illos?  pater  tuus  quidem,  quo  utebar  sene 
auctore  adulcsccns,  homo  severus  et  prudens,  primas 
omnium  civium  P.  Nasicae,  qui  Ti.  Gracchum  intcrfecit, 
dare  solebat:  eius  virtute,  consilio,  magnitudine  animi 
liberatam  rcm  publicam  arbitrabatur.  quid?  nos  a  pa~  it 
trlbus  num  alitcr  accepimus?  ergo  is  tibi  civis,  si  tem- 
poribus  illis  fuisses,  non  probaretur,  quia  non  omnis 
salvos  esse  voluisset.  *quod  L.  Opimius  consul  verba 
fccit  dc  re  publica,  de  ea  re  ita  censuerunt,  uti  L.  Opi- 
mius  consul  rem  publicam  defcnderct.'  scnatus  hacc? 
verbis,  Opimius  armis.  num  igitur  eum,  si  tum  esses, 
temerarium  civcm  aut  crudelcm  putares?  aut  Q.  Metel- 
hmi,  cuius  quattuor  fiUi  consulares?  P.  Lcntulum,  prin- 
cipcm  senatus,  compluris  alios  summos  vlros,  qui  cum 
Opimlo  consule  armati  Gracchum  inAventinum  persecuti 


400  M.  TULLII  CICERONIS 

sunt?  quo  in  proclio  Lcntulus  gravc  volnus  accepit,  in- 
tcrfcctus  cst  Gracchus  ct  M.  Fulvius  consularls,  ciusquc 
duo  adulcscentuli  filii.  illi  igitur  viri  vitupcrandi:  non 
^l  enim  omnis  civis  salvos  esse  volucrunt.  ad  propiora 
veniamus:  C.  Mario  L.  Valerio  consulibus  senatus  rem 
publicam  dcfcndcndam  dcdit:  L.  Saturninus  tribunus 
})lcbis,  C.  Glaucia  practor  cst  intcrfcctus.  omncs  illo  die 
Scauri,  Mctclli,  Claudii,  Catuli,  Scacvolac,  Crassi  arma 
sumpserunt.  num  aut  consules  illos  aut  clarissimos  viros 
vituperandos  putas?  ego  Catilinam  pcrire  volui.  num 
tu,  qui  omnis  salvos  vis,  Catilinam  salvum  cssc  voluisti? 
lioc  interest,  Calcne,  inter  mcam  scntentiam  ct  tuam: 
cgo  nolo  qucmquam  civcm  committere  ut  morte  multan- 
dus  sit;  tu,  ctiam  si  commiserit,  conscrvandum  putas. 
in  corporc  si  quid  eius  modi  est  quod  rcliquo  corpori 
noccat,  id  uri  sccarique  patimur,  ut  membrum  aliquod 
potius  quam  totum  corpus  in<crcat:  sic  in  rci  publicae 
corpore,   ut  totum  salvum  sit,   quicquid  est  pcstifcrum, 

16  amputctur.  dura  vox!  multo  illa  durior:  salvi  sint  im- 
probi,  scelerati,  impii;  dclcantur  innocentes,  honesti, 
boui,  tota  rcs  publica!  uno  in  hominc,  Q.  Fufi,  fatcor  tc 
vidisse  plus  quam  mc:  ego  P.  Clodium  arbitrabar  pcrni- 
ciosum  civem,  sceleratum,  libidinosum,  impium,  auda- 
ceni,  facinerosum,  tu  contra  sanctum,  tcmpcrantcm,  in- 
noccntem,  modestum,  rctincndum  civcm  ct  optandum: 
in  lioc  uno  te  phirimum  vidissc,  me  muhiun  crrassc  con- 
ccdo.  nam  quod  me  tecum  iracunde  agere  dixisti  solere, 
non  est  ita:  vchemcnter  me  agere  fatcor,  iracunde  nego. 
omnino  irasci  amicis  non  tcmere  solco,   nc  si  mercntur 

17  quidcm.  itaquc  sinc  vcrborum  contumclia  a  te  dissentirc 
possum,  sinc  animi  summo  dolorc  non  possum.  parva 
cst  cnim  mihi  tecum  aut  parva  de  rc  disscnsio?  ego  huic 
faveo,  tu  ilU?  inuno  vero  [ego  D.  Bruto  faveo,  tu  M. 
Antonio:]  cgo  conscrvari  coloniam  populi  Komani  cupio, 

G  tu  cxj)ugnari  studcs.  an  hoc  ncgarc  potcs,  qui  onuiis 
moras  interponas,  quibus  infirnictur  Brutus,  niclior  fiat 
Antonius?  quo  usquc  enim  diccs  paccm  vcllc  te?  rcs 
gcritur;  conductac  vincac  sunt;  pugnatur  accrrimc;  qui 
intcr(.'urrcrcnt,  misinuis  tris  pnnci})cs  clvitatis:  hoc  con- 
tcmpsit,  rciecit,  rcpudiavit  Antonius:  tu  tauicn  })crmanc8 


IN  M.  ANTONIUM  ORATIO  PIIILIPPICA  VIII.  15-21.  401 

constantissimns  defensor  Antonil.  et  quidem,  quo  melior  i8 
scnator  videatur,  negat  sc  illi  amicum  esse  debere:  cum 
suo  maixno  esset  beneficio,  venisse  eum  contra  se.  vide 
quanta  caritas  sit  patriae:  cum  homini  sit  iratus,  tamen 
rei  publicae  causa  defendit  Antonium.  ego  te,  cum  in 
Massiliensis  tam  es  acerbus,  Q.  Fufi,  non  animo  aequo 
audio.  quo  iisque  enim  ]\Iassiliam  oppugnabis?  ne  tri- 
umpluis  qLudem  finem  facit  belli?  per  quem  lata  est  urbs 
ea,  sine  qua  numquam  ex  Transalpinis  gentibus  maiores 
nostri  triumphaverunt:  quo  quidem  tempore  populusRo- 
manus  ingemuit:  quamquam  proprios  dolores  suarum 
rerum  omnes  habebant,  tamen  huius  civitatis  fidelissimae 
miserias  nemo  erat  civis  qui  a  se  alienas  arbitraretur. 
Caesar  ipse,  qui  illis  fuerat  iratissimus,  tamen  proj^ter  i9 
sinixularem  eius  civitatis  OTavitatem  et  fidem  cotidie  ali- 
quid  iracundiae  remittebat,'  te  nulla  sua  calamitate  civi- 
tas  satiare  tam  fidehs  potest?  rursus  iam  me  irasci  for- 
tasse  dices.  ego  autem  sine  iracundia  dlco  omnia  nec  - 
tamen  sine  dolore  animi:  neminem  illi  civltati  inimicum 
esse  arbitror,  qui  amicus  huic  sit  civitati.  excogitare 
quae  tua  ratio  sit,  Calene,  non  possum:  antea  deterrere 
te  ne  popularis  esses  non  poteramus:  exorare  nunc  ut  sls 
popularis  non  possumus.  satis  rnulta  cum  Fufio  ac  sine 
odio  omnla,  nihil  sine  dolore.  credo  autem,  qui  generi 
querellam  moderate  ferat,  aequo  animo  laturum  amicl. 

Yenio  ad  reliquos  consularis,  quorum  nemo  est  —  7 
iure  hoc  meo  dlco  —  quin  mecum  habeat  allquam  con- 
iunctionem  gratiae,  alii  maximam,  ahi  medlocrcm,  nemo 
nullam.  quam  hesternus  dies  nobis,  consularibus  dieo, 
turpis  inluxlt!  iterum  legatos?  quid  [si  ille  faceret  indu- 
clas]?  ante  os  oculosque  legatorum  tormentis  Mutinam 
verberavit;  opus  ostendebat  munitionemque  legatis;  ne 
punctum  quidem  temporis,  cum  legati  adessent,  oppu- 
gnatlo  resplravit:  ad  hunc  legatos?  cur?  an  ut  eorum 
redltu  vehementius  pertimescatis?  equidem  cum  ante  21 
legatos  decerni  non  censuissem,  hoc  me  tamen  consola- 
bar,  [quod]  cum  illi  ab  Antonlo  contempti  et  reiecti 
revertlssent  renuntiavissentque  senatui  non  modo  illum 
de  Gallia  non  dlscesslsse,  uti  censuissemus,  sed  ne  a 
Miitina  quldem  recessisse,  potestatem  sibi  D.  Bruti  cori- 

Cincronis  vol.   V.  ■  ^J 


•102  M.    iUI.LIl  CICEKONfS; 

vcincii(ll  non  fuisFC,  forc  nt  omncs  inflammati  odlo,  cxci- 
tati  (lolorc,  armis,  equis,  viris  D.  I5ruto  subvcnircmus: 
nos  ctiain  languidiorcs  postca  facti  sunnis  quam  i\f.  An- 
tonii  non  solum  audaciam  ct  scclus,   scd  ctiam  insolcn- 

22  tiam  supcrbiainqne  pcrspeximus.  utinam  L.  Caesar 
valeret,  Scrvius  Sulpicius  viverct:  multo  mclius  haec 
causa  agcrctur  a  trilms,  quam  nunc  agitur  ah  uno.  do- 
lcntcr  hoc  dicam  potius  quam  contumcliose:  descrti,  dc- 
serti  inquam  sumus,  patres  conscripti,  a  jirincipibus.  sed 
—  saepe  iain  dixi  —  omnes  in  tanto  periculo,  qui  rccte 
et  fortltcr  scntlcnt,  crunt  consularcs.  animum  nobis  ad- 
fcrre  lcgati  dcbucrunt:  timorcm  attulerunt  —  quamquam 
inihi  quidcm  nulhim  —  quamvis  dc  illo,  ad  qucm  missi 
sunt,  bcne  cxistimcnt:  a  quo  etiam  mandata  acceperunt. 

^  pro  di  immortales!  ubi  est  ille  mos  virtusque  maiorum? 
C.  Popillus  apud  maiores  nostros  cum  ad  Antiochum 
rej:ccm  U^jj^atus  missus  essct  ct  vcrbis  scnatus  nuntiasset 
ut  ab  Alcxandrea  disccderct,  quam  obsidebat,  cum  tem- 
pus  ille  dlffcrrct,  virgula  stantem  circumscripsit  dixitque 
se  rcnuntlaturum  [senatui],  nisi  prius  sibi  rcspondisset 
(pild  facturus  cssct,  quam  cx  illa  circumscriptione  cxiret. 
liracclarc:  senatus  cnim  facicm  secum  attulerat  auctori- 
tatemque  populi  Komani:  cui  qui  non  parct,  non  ab  eo 
mandata  accipicnda  sunt,   sed  ipse  est  potius  rcpudlan- 

21  dus.  an  ego  ab  eo  mandata  accipcrem,  qui  senatus  man- 
data  contcmneret?  aut  ei  cum  senatu  quicquam  com- 
mune  iudlcarcm,  qui  Impcratorcm  populi  Koniani  scnatu 
prohlbente  obsidcret?  at  quae  mandata!  qua  adrogantia! 
(pio  stupore!  qiio  spiritu!  cur  autcm  ca  lcgatis  nostris 
dabat,  cum  ad  iios  Cotylam  nilttcrct,  oniamcntuin  at(|uc 
arccm  anilcorum  suorum,  homlncm  acdllicium?  si  vero 
tuin  fuit  acdllis,  cum  cum  iussu  Antonii  in  convivio  servi 

25  publlcl  loris  ccciderunt.  at  (piam  modcsta  mandata ! 
fcrrci  sunius,  patrcs  conscnpti,  (pii  qulcquam  huic  ncgc- 
nius.  'utranKiuc  provinciam'  in(]ult  'rcmitto:  cxcrcitum 
dcpono:  prlvatus  esse  non  rccuso.'  liacc  sunt  cnliu 
verba:  rcdlre  ad  sc  vidctur.  *omnIa  obliviscor,  in  gra- 
tiam  rcdco.'  scd  qnid  adiungit?  'si  legionlbus  meis  sex, 
si  C(juitibus,  sl  cohortl  practorlac  pracinla  agruiiKpie  de- 
dcrltls.'  cls  ct  1:1111  pracmla  postulat,  quibus  \it  ignoscatur 


IN  M.  ANTONIUM  ORATIO  PIIILTPPICA  VIII.  22—28.  403 

si  postulct,  impudentissimus  iudicetur.  addit  praetcrca, 
ut,  quos  ipse  cum  Dolabella  dederit  agros,  teneant  ei, 
quibus  dati  sint.  hic  est  Campanus  ager  et  Lcontinus,  ^g 
quae  duo  maiores  nostri  annonac  pcrfugia  ducebant. 
cavet  mimis,  aleatoribus,  lenonibus;  Caibni  etiani  et  9 
Saxac  cavct,  quos  ccnturioncs  pugnacis  et  lacertosos  in- 
ter  mimorum  et  mimarum  greges  conlocavit.  postulat 
praetcrea,  ut  [chirographorum  et  commentariorum]  sua 
conlcgacque  sui  dccreta  maneant.  quid  hiborat  ut  ha- 
beat  quod  quisque  mercatus  est,  si  quod  acccpit  habet 
qui  vendidit?  et  ne  tangantur  rationes  ad  Opis:  id  est, 
ne  sc})tiens  miliens  recuperetur;  ne  fraudi  sit  vuviris 
quod  cgissent.  Nucula  hoc,  crcdo,  admonuit:  verebatur 
fortasse  ne  amitterct  tantas  clicntelas.  cavcri  ctiam  volt 
eis,  qui  sccum  sint,  quicquid  contra  lcges  commiscrint. 
Mustclae  et  Tironi  prospicit:  de  se  nihil  laborat.  quid  27 
cnim  commisit  umquam?  num  aut  pecuniam  publicam 
attigit  aut  homincm  occidit  aut  secum  habuit  armatos? 
sed  quid  est  quod  de  eis  laboret?  postulat  cnim  ne  sua 
iudiciaria  lex  abrogctur.  quo  impetrato  quid  est  quod 
metuat?  an  ne  suorum  aliquis  a  Cyda,  Lysiade,  Cario 
condemnetur?  neque  tamen  nos  urguet  mandatis  pluri- 
bus;  remittit  aliquantum  et  relaxat.  *Galliam'  inquit 
'togatam  remitto,  comatam  postulo.'  otiosus  videlicet 
esse  mavolt.  *cum  scx  lcgionibus'  inquit  *cisque  sup- 
pletis  ex  D.  Bruti  exercitu,'  non  modo  cx  dilectu  suo, 
tam  diuque  ut  obtineat,  dum  M.  Brutus  C.  Cassius  con- 
sulcs  prove  coss.  provincias  obtinebunt.  huius  comitiis 
C.  fratcr  —  eius  cst  enim  annus  ■ —  iam  rcpulsam  tulit. 
'ipsc  autcm  ut  quinqucnnium '  inquit  'obtincam.'  at  istud  -^8 
vctat  lex  Caesaris,  et  tu  acta  Caesaris  defcndis. 

riaec  tu  mandata,  L.  Piso,  et  tu,  L.  Philippe,  prin-  10 
cipes  civitatis,  non  dico  animo  fcrre,  verum  auribus  ac- 
cipcre  potuistis?  sed,  ut  suspicor,  tcrror  erat  quidam: 
ncc  vos  ut  lcgati  apud  illum  fuistis  ncc  ut  consularcs,  nec 
vos  vestram  nec  rci  publicac  dignitatem  tenere  potuistis. 
ct  tamen  ncscio  quo  pacto  sapicntia  quadam,  crcdo, 
quod  ego  non  posscm,  non  nimis  irati  revertistis.  vobis 
JM.  Antonius  nihil  tribuit,  clarissimis  viris,  lcgatis  populi 
llomani:  nos,  quid  non  lcgato  M.  Antonii  Cotylae  con- 

2G* 


404  M.  TULLIl  CICERONIS 

ecssimiis?  cui  portas  liuius  urbis  patcrc  ius  non  crat, 
Imic  lioc  tcmplum  patuit,  huic  aditus  in  senatum  fuit, 
liic  hcstcrno  dic  scntcntias  vcstras  in  codicillos  ct  omnia 
vcrba   rcfcrcbat,    Imic   sc    ctiam    sununis    honoribus   usi 

29  contra  suam  dignitatcm  vcnditabant.  o  di  immortalcs! 
quam  magnum  cst  pcrsonam  in  re  publica  tucri  prin- 
cipis!  quae  non  animis  solum  dcbct,  sed  etiam  oculis 
scrvirc  civium.  domum  recipcrc  lcgatum  hostium,  in 
cubicuhim  admittcre,  ctiam  scduccrc  hominis  cst  nihil 
dc  dignitatc,  nimium  dc  pcriculo  cogitantis.  quod  autcm 
cst  periculum?  nam  si  maximum  in  discrimen  vcnitur, 
aut  libertas  parata  victori  cst  aut  mors  proposita  victo: 
quorum  ahcrum  optabile  est,  ahcrum  cfFugcre  nemo 
potcst:   tur])is  autcm  fuga  mortis  omni  cst  morte  peior. 

30  nam  illud  quidcm  non  adducor  ut  crcdam,  csse  quosdam 
(jui  invidcant  alicuius  constantiae,  qui  labori  eius,  qui 
eius  pcrpctuam  in  re  publica  adiuvanda  vohintatem  ct 
seuatui  ct  populo  Komano  j)rol)ari  molestc  fcrant.  omncs 
id  quidem  faccre  dcbcbamus,  caquc  crat  non  modo  apud 
maiorcs  nostros,  sed  ctiam  nuper  summa  laus  consula- 
rium,  vigilarc,  adcsse  animo,  scnqicr  aliquid  pro  re  pu- 

?,i  blica  aut  cogitarc  aut  facerc  aut  diccre.  ego,  patres 
conscripti,  Q.  Scacvohun  augurcm  mcmoria  tcneo  bcHo 
Marsico,  cum  esset  summa  scncctutc  et  pcrdita  valctu- 
dine,  cotidic  simul  atquc  lucerct  faccre  omnibus  conve- 
nlendi  potestatem  sui:  ncc  cum  quisquam  illo  bello  vidit 
in  lccto,  scnexquc  dcbiHs  primus  veniebat  in  curiam. 
huius  industriam  inaximc  quidcm  vcllcni  ut  imitarcntur 
ei,  quos  oportel)at;  sccundo  autcm  loco,  ne  altcrius  labori 

n  invidcrcnt.  etcnim,  patrcs  conscripti,  cum  in  spcm  Hber- 
tatis  scxcnnio  post  simus  ingrcssi  diutiusque  scrvitutem 
peq)C8si  quam  captivi  scrvi  frugi  et  diligentcs  solcnt, 
quas  vigilias,  (pias  sollicitudlncs,  (pios  laborcs  liberandi 
populi  Ivomani  causa  rccusare  dcbcnms?  cquidem,  pa- 
tres  conscripti,  quamquam  hoc  honore  usi  togati  solent 
esse,  cum  est  in  sagis  civitas,  statui  tamcn  a  vobis  cetc- 
ris(|ue  civibus  in  tanta  atrocitatc  tcmporis  tantaquc  per- 
turbationc  rci  publicac  non  dlfFcrrc  vcstitu.  non  cuim 
ita  gcrinms  nos  lioc  bcllo  consularcs,  ut  acquo  animo 
populus  Uomanus  visurus  sit  nostri  honoris  insignia,  cum 


IN  M.  ANTUNIUM  UKATIO  rHlLllTTCA  Vlll.  29-^^3.  405 

[)artlin  e  nol)i.s  ita  tinrKlI  sint,  ut  onnicni  popnli  Romani 
l)encficiomm  mcmoriam  ablcccrint,  partim  ita  a  rc  pu- 
blica  aversi,  ut  se  liostl  favere  prae  se  ferant,  legatos 
nostros  ab  Antonio  cles])ectos  et  inrisos  facile  patiantur, 
lejxatum  Antonii  sublevatum  velint.  hunc  enim  reclitu 
ad  Antonium  proliiberi  ncgabant  oportere  et  in  eodem 
exci})Icndo  sentcntiam  mcam  corrigebant;  c^uibus  geram 
morcm :  rcdeat  ad  impcratorcm  suum  Varius,  sed  ea  lege, 
ne  umc}uani  Romam  revertatur.  ceteris  autem,  si  errorem 
suum  dei)osuerint  et  cum  re  publica  iii  gratiam  redierint, 
veniam  et  impunitatem  danclam  puto. 

Quas  ob  rcs  ita  censeo:  eorum,  c[ui  cum  M.  Antonio 
sunt,  cpii  ab  armls  discesserint  et  aut  ad  C.  Pansam  aut 
ad  A.  llirtium  consules  aut  ad  Decimum  Brutum  ini- 
peratorein,  consulcm  designatum,  aut  ad  C.  Caesarem 
[iro  praetore  ante  Idus  Martias  primas  adierint,  eis  fraucli 
ne  slt,  C|uod  cum  M.  Antonio  fucrint.  si  quis  eorum, 
cpii  cum  M.  Antonio  sunt,  fccerit  C[uod  Iionore  pracmiove 
dlgnum  esse  videatur,  uti  C.  Pansa  A.  Hirtius  consules, 
alter  ambove,  si  eis  videbitur,  de  eius  honore  praemiove 
primo  C[uocj[ue  die  ad  scnatum  refcrant.  si  cj[uis  post  hoc 
scnatus  consultum  ad  Antonium  profcctus  essct  praetcr 
L.  Yarium,  scnatum  existimaturum  cum  contra  rcm  [)u- 
blicam  fccisse. 


33 


40G  iM.  TULLII  CICEROXIS 


M.  TULLII  CICERONIS 

IISI  M.  ANTONIUM  ORATIO  PIIILIPPICA 

NONA. 

1  Vellcm  di  immortalcs  fccissent,  patres  conscripti,  ut 
vivo  potius  Scr.  Sulpicio  gratias  ageremus  quam  honorcs 
mortuo  quaerercmus.  nec  vero  dubito  quin,  si  ille  vir 
legationem  renuntiare  potuisset,  reditus  eius  et  vobis 
gratus  fuerit  et  rei  publicae  salutaris  futurus,  non  quo 
L.  Pliilippo  ct  L.  Pisoni  aut  studium  aut  cura  defuerit 
in  tanto  officio  tantoque  muncre,  sed  cum  Scr.  Sulpicius 
aetate  illos  antciret,  sapientia  omnis,  subito  ercptus  e 
causa    totam  legationem   orbam  et  debilitatam   rcliquit. 

2  quod  si  cuiquam  iustus  honos  habitus  est  in  morte  lcgato, 
in  nullo  iustior  [quam  in  Ser.  Sulpicio]  repcrietur:  ceteri, 
qui  in  lcgatione  mortem  obierunt,  ad  incertum  vitae  peri- 
culum  sino  uUo  mortis  metu  profecti  sunt;  Ser.  Sulpicius 
cum  aliqua  perveniendi  ad  M.  Antonium  spe  profectus 
est,  nulla  revertendi:  qui  cum  ita  adfectus  esset,  ut,  si 
ad  gravem  valctudinem  hibor  acccssisset,  sibi  ipsc  diffi- 
dcret,  non  recusavit  quo  minus  vel  extrcmo  spiritu,  si 
quam  opcm  rci  publicae  ferre  posset,  experiretur.  itaque 
non  illum  vis  hiemis,  non  nives,  non  longitudo  itineris, 
non  asj)eritas  viarum,  non  morbus  ingravcscens  retar- 
davit,  cumque  iam  ad  congressum  conloquiumque  eius 
pervenisset,  ad  quem  erat  missus,  in  ipsa  cura  ac  medi- 
tatione  obcundi  sui  muneris  excessit  e  vita. 

3  Ut  igitur  alia,  sic  hoc,  C.  Pansa,  praechire,  quod  et 
nos  ad  honorandum  Scr.  Sulpicium  cohortatus  es  et  ipse 
multa  copiose  de  illius  laude  dlxisti:  quibus  a  te  dictis 
nihil  practcr  scntcntiam  dicerem,  nisi  P.  Servilio,  claris- 
simo  viro,  respondcndum  putarcm,  qui  hunc  honorem 
etatuac  neniini  tribucndum  censuit  nisi  ci,  qui  ferro  esset 
in  legatione  interfectus:  cgo  autem,  patres  conscripti, 
eic  int(!r[)rctor  Hcnsissc  maiorcs  noytros,  ut  causam  niortis 


IN  M.  ANTONIUM  ORATiO  PJIILIPPICA  IX.  1  — G.       407 

ceiisucrint,  non  gcnus  csse  quacrcndum.  ctenini  cui  le- 
gatio  ipsa  cmtsa  mortis  fuisset,  cius  monimentum  cxstare 
volucrunt,  ut  in  bcllis  pcriculosis  obircnt  homincs  lcga- 
tionis  munus  audacius.  non  igitur  cxempla  maiorum 
quaerenda,  sed  consilium  est  eorum,  a  quo  ipsa  cxempla 
nata  sunt,  cxplicandum.  Lars  Tolumnius,  rex  Veien-  '-^ 
tium,  quattuor  legatos  poj)uli  Komani  Fidcnis  intcrcmit, 
quorum  statuae  stctcrunt  usquc  ad  mcam  memoriam  in 
rostris:  iustus  honos:  eis  enim  maiores  nostri,  qui  ob  rem 
pul)Hcam  mortem  obicrant,  pro  brevi  vita  diuturnam 
mcmoriam  rcddidcrunt.  Cn.  Octavii,  clari  viri  et  magni, 
qui  })rimus  in  cam  familiam,  quac  postea  viris  fortissimis 
fioruit,  attulit  consulatum,  statuam  vidcmus  in  rostris. 
ncmo  tum  novitati  invidcbat;  ncnio  virtutem  non  honora- 
bat:  at  ca  fuit  legatio  Octavii,  in  qua  pcriculi  suspitio 
non  subesset:  nam  cum  esset  missus  a  scnatu  ad  animos  re- 
guni  pcrspicicndos  libcrorumquc  populorum,  maximcquc, 
ut  ncpotcm  rcgis  Antiochi,  eius,  qui  cum  maioribus  no- 
stris  bcllum  gcsscrat,  classis  habcrc,  clcphantos  alerc 
prohibcret,  Laudiccae  in  gymnasio  a  quodam  Leptinc 
cst  interfectus.  reddita  cst  ci  tum  a  maioribus  statua  5 
pro  vita,  quac  multos  pcr  annos  progcniem  eius  hone- 
starct,  nunc  ad  tantac  familiac  mcmoriam  sola  rcstat. 
at(j[ui  et  huic  ct  Tullo  Cluvio  et  L.  Roscio  ct  Sp.  Antio 
ct  C.  Fulciiuo,  qui  a  Veicntium  regc  caesi  sunt,  non 
sanguis,  qui  est  profusus  in  morte,  sed  ipsa  mors  ob  rcm 
publicam  obita  honori  fuit.  itaque,  patrcs  conscripti,  si  3 
Ser.  Sul[)icio  casus  niortcm  attulissct,  dolercm  quidcm 
tanto  rci  publicae  volncrc,  mortcm  vcro  eius  non  moni- 
mento,  scd  luctu  ])ublico  essc  ornandam  putarcm.  imnc 
autcm  quis  dubitat  quin  ei  vitam  abstulcrit  ipsa  legatio? 
secum  enim  ille  mortem  extulit,  quam,  si  nobiscum  re- 
mansissct,  sua  cura,  optimi  filii  fidclissimacque  coniugis 
dillgcntia  vitare  potuissct.  at  illc  cum  vidcrct,  si  vcstrac  ^ 
auctoritati  non  paruisset,  dissimllcm  sc  futurum  sui,  sin 
paruisset,  munus  sibi  illud  pro  rc  publica  susccptum 
vitae  finem  fore,  maluit  in  maximo  rei  publicae  discri- 
mine  cmori  quam  mlnus  quam  potuissct  vidcri  rci  publi- 
eac  profuissc.  multis  illi  in  urbibus,  itcr  qua  facicbat, 
reficicndi  sc  et  curandi  potcstas  fuit.   aderat  et  hospitum 


408  ]\r.  TULLII  CICERONIS 

invitatio  libcralis  pro  dignitate  summi  viri  ct  corum  hor- 
tatio,  qui  una  crant  missi,  ad  rcquicsccndum  ct  vitac 
puac  consulcndum:  at  ille  propcrans,  fcstinans,  mandata 
vcstra  conficcre  cuplcns,  in  hac  constantia  morbo  advcr- 

7  santc  pcrsevcravit;  cuius  cum  advcntu  maxime  pcrtur- 
batus  essct  Antonius,  quod  ea,  quae  sibi  iussu  vcstro 
dcnuntiarcntur,  auctoritatc  crant  et  scntcntia  Scr.  Sul- 
picii  constituta,  dcclaravit  quam  odissct  scnatum,  cum 
auctorem  scnatus  exstinctum  lactc  atque  insolcntcr  tulit. 
non  igitur  magis  Lcptines  Octavium  ncc  Veientium  rcx 
eos,  quos  modo  nominavi,  quam  Ser.  Sulpicium  occidit 
Antonius;  is  enim  profccto  mortcm  attuHt,  qui  causa 
mortis  fuit.  quocirca  etiam  ad  postcritatis  mcmoriam 
pcrtincrc  arbitror  cxstare  quod  fuerit  de  hoc  bello  iudi- 
cium  scnatus:  erit  enim  statua  ipsa  testis  belluni  tam 
gravc  fuisse,  ut  lcgati  interitus  honoris  mcmoriam  con- 

4  secutus  sit.  quod  si  cxcusationcm  Scr.  Sulpicii,  patrcs 
conscripti,  lcgationis  obcundae  rccordari  volucritis,  nulla 
dubitatio  rclinquetur  quin  honore  mortui,  quam  vivo  in- 
iuriam  fccimus,  sarciamus.  vos  enim,  patrcs  conscripti, 
—  grave  dictu  cst,  sed  diccndum  tamcn  —  vos,  inquam, 
Ser.  Sulpicium  vita  privastis :  qucm  cum  viderctis  rc  ina- 
gis  morbum  quam  orationc  cxcusantcm,  non  vos  quidcm 
crudclcs  fuistis  —  quid  cnim  minus  in  hunc  ordinem 
convenit?  —  scd  cum  speraretis  nihil  esse  quod  non 
illius  auctoritatc  ct  sapicntia  effici  possct,  vehcmentius 
eius  excusationi  obstitistis  atquc  cum,  qui  scmpcr  vcstrum 
conscnsum  gravissimum  iudicavisset,   de  scntentia  dcie- 

9  cistis.  ut  vero  Pansac  consulis  acccssit  cohortatio  gra- 
vior  quam  aurcs  Ser.  Sulpicii  fcrrc  didicissent,  tum  vero 
dcniquc  filium  mcque  scduxlt  atque  ita  locutus  cst,  ut 
auctorltatcm  vcstram  vitac  suac  sc  diccret  antcfcrre: 
culus  nos  virtutcm  admirati  non  ausi  sumus  adversari 
volimtati.  movcbatur  singulari  pietate  fiHus;  non  mul- 
tum  cius  pcrturl)atl()ni  mcus  doh^r  conccdcbat:  scd  uter- 
quc  nostrum  ccdcrc  cogebatur  mngnltudlni  animi  ora- 
tlonisquc  gravltati,  cum  quldcm  illc  maxlnia  huulc  et 
gratuhitionc  onmium  vestrum  ])olIicitus  cst  se  quod  vcl- 
lctis  cssc  facturum,  neque  cius  sententiac  j)criculum  vita- 
turum,  culus  ipse  auctor  fuissct:  quem  exscqui  mandata 


IN  M.  ANTONIUM  ORATIO  PIIILIPPICA  IX.  7-13.     409 

vestra  properantem  mane  postrlclic  prosecuti  sumus.  qui 
quidcm  disccdcns  mccum  ita  locutus  cst,  ut  eius  oratio 
omcn  fati  vidcretur.  rcdditc  igitur,  patrcs  conscripti,  ci  '^ 
vitam,  cui  adcmistis:  vita  cnim  mortuorum  in  mcmoria 
est  posita  vivorum;  perficite  ut  is,  qucm  vos  inscii  ad 
mortem  misistis,  immortalitatem  habeat  a  vobis;  cui  si 
statuam  in  rostris  decrcto  vestro  statucritis,  nuUa  eius 
lcgationem  postcritatis  obscurabit  oblivio.  nam  reliqua 
Ser.  Sulpicii  vita  nmltis  crit  pracclarisque  monimcntis 
ad  omnem  memoriam  commendata;  sempcr  illius  gra- 
vitatem,  constantiam,  fidem,  pracstantem  in  re  publica 
tuenda  curam  atque  prudentiam  omnium  mortalium  fama 
cclcbrabit;  nec  vero  silebitur  admirabilis  quaedam  et  in- 
crcdibilis  ac  paene  divina  eius  in  lcgibus  interpretandis, 
aequitate  explicanda  scicntia.  omncs  ex  omni  aetate,  qui 
in  liac  civitate  intcllcgentiam  iuris  habuerunt,  si  unum 
in  locum  confcrantur,  cum  Ser.  Sulpicio  non  sint  com- 
parandi.  ncc  enim  ille  magis  iuris  consultus  quam  iusti- 
tiac  fuit:  ita  ea,  quae  proficiscebantur  a  Icgibus  et  ab  ii 
iure  civili,  scmpcr  ad  facilitatcm  acquitatemque  rcfcrebat, 
ncque  institucre  litium  actiones  malebat  quam  contro- 
versias  tollere.  ergo  hoc  statuae  monimento  non  eget; 
habct  alia  maiora:  hacc  enim  statua  mortis  honcstac 
tcstis  crlt,  illa  mcmoria  vitae  gloriosae,  ut  hoc  magis  mo- 
nlmcntum  grati  senatus  quam  clari  vm  futurum  sit. 
multum  ctiam  valuisse  ad  patris  honorem  pietas  filii  vi-  12 
debitur;  qui  quamquam  adflictus  luctu  non  adest,  tamen 
sic  animati  esse  dcbetis,  ut  si  ille  adcsset;  est  autem  ita 
adfcctus,  ut  ncmo  umquam  unici  filii  mortem  magis  do- 
lucrit  quam  illc  macrct  patris.  et  quidcm  etiam  ad 
famam  Ser.  Sulpicii  filii  arbitror  pcrtincrc,  ut  vidcatur 
honorem  dcbitum  patri  praestitissc.  quamquam  nullum 
monimcntum  clarius  Scr.  Sulpicius  relinquere  potuit 
quam  cffigicm  morum  suorum,  virtutis,  constantiae,  pic- 
tatis,  ingcnii  filium,  cuius  luctus  aut  Iioc  honore  vcstro 
aut  nullo  solacio  levari  potcst. 

Mihi  autcm  recordanti  Ser.  Sulpicii  multos  in  nostra  " 
familiaritate  sermoncs  gratior  illi  vidctur,  si  qui  est  sen- 
sus  in  morte,   acnca  statua  futura  et  ca  pedcstris  quam 
inaurata  equcstris,   qualis  L.  SuIIac  primum  statuta  cst; 


410  M.  TULLll  CICEROXIS 

inlrlfioc  enim  Servius  maiorum  contiiientiam  diligebat, 
huius  sacculi  insolentiam  vitupcrabat.  ut  igitur  si  ipsum 
cousulam  quid  vclit,  sic  pcdcstrcm  cx  acrc  statuam  tam- 
quam  ex  eius  auctoritate  et  voluntate  decerno:  quae  qui- 
dem  mafrnum  civium  dolorcm  et  dcsidcrium  lionorc  mo- 

14  nimcuti  minuct  et  lcniet.  atque  hanc  meam  sentcntiam, 
patres  conscripti,  P.  Servilii  sentcntia  comprobari  ncccsse 
est:  qui  scpulcrum  publicc  dccerncndum  Ser.  Sulpicio 
ccnsuit,  statuam  non  censuit.  nam  si  mors  legati  sine 
cacde  atque  ferro  nullum  honorem  desidcrat,  cur  decernit 
honorem  scpulturae,  qui  maximus  haberi  potest  mortuo? 
sin  id  tribuit  Ser.  Sulpicio,  quod  nou  est  datum  Cn. 
Octavio,  cur  quod  ilh  datum  est  huic  dandum  esse  non 
censct?  maiores  quidem  nostri  statuas  multis  decrevcrunt, 
sepulcra  paucis.  sed  statuae  intereunt  tcmpestate,  vi, 
vctustate,  scimlcrorum  autem  sanctitas  in  ipso  solo  est, 
quod  nulla  vi  movcri  ncquc  dcleri  potest,  atque,  ut  ce- 
tera  exstinguuntur,  sic  sepulcra  sanctiora  fiunt  vctustate. 

15  augeatur  igitur  isto  honorc  etiain  is  vir,  cui  nullus  honos 
tribui  non  debitus  potest;  grati  sinms  in  eius  morte  de- 
coranda,  cui  nullam  iam  aliam  gratlam  rcferre  possumus. 
notetur  etiam  M.  Antonii  ncfarium  bcllum  gerentis  sce- 
lcrata  audacia:  liis  enim  honoribus  habitis  Ser.  Sulpicio 
rci)udiatae  reiectaeque  legationis  ab  Antonio  mancbit 
testificatio  senipitcrna. 

7  Quas  ob  rcs  ita  ccnsco:  cum  Scr.  Sulpiclus  Q.  F. 
Lemoiiia  Kufus  difficillimo  rci  publicac  tcmporc,  gravi 
periculosoquc  morbo  adfcctus,  auctoritatem  scnatus,  sa- 
hitcm  rei  publlcae  vitae  suae  praeposuerit  contraque  vlm 
gravitatcmque  morbi  contcndcrlt,  ut  in  castra  M.  Antonii, 
quo  scnatus  eum  miserat,  })crvenirct,  isquc,  cum  iam 
prope  castra  venisset,  vi  morbi  opprcssus  vitam  amlscrit 
maxlmo  rci  pubhcac  tempore,  eiusque  mors  consentanea 
vitac  fuerit  sanctlsslnic  honestlssimequc  actae,  in  qua 
sacpe  magno  usui  rci  pubHcae  Scr.  Sulplcius  et  prlvatus 

ii;  ct  in  niagistratibus  fucrit:  cum  talls  vir  ob  rcm  publlcam 
In  legatlone  mortem  obicrlt,  scnatui  phicerc  Ser.  Sul])Icio 
Htatuam  pedestrem  acneani  in  rostris  ex  huius  ordlnis 
sentcntia  statui  clrcumque  cam  statuam  locum  ludis  gla- 
diatoribus(|ue    hbcros    [)Osterosque    cius    cpioquo    \crtjus 


IN  M.  ANTONIUM  ORATIO  PHILIPPICA  IX.  14-17.   411 

pedes  qiilnquc  hahere,  [qiiod  is  ob  rem  publlcam  mor- 
tem  obicrit,]  eamque  causam  in  basi  inscribi;  utiquc  C. 
Pansa  A.  lllrtius  consulcs,  alter  ambove,  si  eis  videatur, 
quaestoribus  urbls  impercnt,  ut  cam  basim  statuamquc 
faciendam  et  in  rostris  statuendam  locent,  quantique 
locaverlnt,  tantam  pecuniam  redcmptorl  attribucndam 
solvendamque  curcnt;  cumquc  antca  senatus  auctorita- 
tcm  suam  in  virorum  fortium  funeribus  ornamentisqnc 
ostendcrlt,  placere  eum  quam  amplissime  suprcmo  suo 
die  efferri.  et  cum  Ser.  Sulpicius  Q.  F.  Lemonia  liufus  n 
ita  dc  rc  publica  meritus  sit,  ut  eis  ornamentis  decorari 
debcat,  scnatum  censere  atque  c  rc  publica  existimarc 
aedills  curulis  edictum,  quod  de  funeribus  liabcant,  Ser. 
SulpicII  Q.  F.  Lemonia  Ilufi  funcri  remlttcrc:  utiquc 
locum  sepulcro  in  campo  Esquilino  C  Pansa  consul,  seu 
quo  in  loco  videbitur,  pedcs  xxx  quoquo  versus  adsignct, 
quo  Ser.  Sulpicius  inferatur;  quod  s(^)ulcrum  Ipsius,  libe- 
rorum  posterorumque  eius  esset,  uti  quod  optimo  iure 
publice  sepulcrum  datum  esset. 


412  M.  TULLII  CICEUONIS 


M.  TULLII  CICEROXIS 

IN  M.  ANTONIUM  ORATIO  PIIILIPPICA 
DECIMA. 

1  Maximas  tibi,  Pansa,  gratias  omnes  et  habere  et 
agere  debemus,  qiii  cum  liodierno  die  senatum  te  habi- 
turum  non  arbitraremur,  ut  M.  Bruti,  praestantissimi 
civis,  Htteras  accepisti,  nc  minimam  quideni  moram  in- 
terposuisti  quin  quam  primum  maximo  gaudio  et  gratu- 
latione  frueremur.  cum  factum  tuum  gratum  omnibus 
debet  esse,  tum  vero  oratio,  qua  recitatis  Htteris  usus  es: 
declarasti  enim  verum  esse  id,  quod  ego  semper  sensi, 
neminem  alterius,   ^ui  suae  confidcret,   virtuti  invidere. 

2  itaque  mihi,  qui  plurimis  officiis  sum  cum  Bruto  et  ma- 
xima  famiharitate  coniunctus,  minus  multa  de  illo  di- 
cenda  sunt;  quas  enim  ipse  mihi  partis  sumpseram,  eas 
})raeccpit  oratio  tua.  sed  mihi,  patres  conscripti,  neces- 
sitatem  attuHt  paulo  plura  dicendi  sententia  eius,  qui 
rogatus  est  ante  me;  a  quo  ita  saepe  dissentio,  ut  iam 
verear  ne,  id  quod  fieri  minime  debet,  minuere  amicitiam 
nostram  videatur  perpetua  dissensio. 

3  Quae  est  enim  ista  tua  ratio,  Calene,  quae  mens,  ut 
numquam  post  Kalendas  lanuarias  ideni  senseris,  quod 
is,  qui  te  sententiam  prinmm  rogat?  numquam  tam  fre- 
quens  senatus  fuerit,  cum  unus  aHquis  sententiam  tuam 
secutus  sit?  cur  scmper  tui  dissimilis  defendis?  cur  cum 
te  et  vita  et  fortuna  tua  ad  otium,  ad  dignitatem  invitet, 
ea  probas,   ea  decernis,   ea  sentis,   quae  sint  inimica  et 

■^  otio  connnuni  et  tHgnitati  tuae?  nam  ut  superiora  omit- 
tam,  hoc  certe,  quod  mihi  maximam  admirationem  movet, 
non  tacebo:  quod  est  tibi  cum  Brutis  bcHum?  cur  eos, 
quos  omnes  i^aene  vcnerari  debemus,  solus  oppugnas? 
alterum  circumsederi  non  moleste  fers,  aherum  tua  sen- 
tentia  spoHas  eis  copiis,  quas  ipse  suo  hiborc  et  pericido 
ad  rei  publicac,  non  ad  suiun  pracsidiiun  per  se  nuHo 
adiuvante  pcrfecit?    qui  est  iste  tuus  sensus,  quae  cogi- 


IN  M.  ANTONIUM  ORATIO  PHILlPnCA  X.  1  -  7.       413 

tatio?  Brutos  tii  non  probes,  Antonios  probcs?  qnos 
omncs  carlssimos  liabcnt,  tu  oderis?  quos  acerbissimc 
ccteri  oderunt,  tu  constantisslme  dlligas?  amplissimae 
tibi  fortunae  sunt,  summus  honoris  gradus,  filius,  ut  et 
audio  et  spero,  natus  ad  laudem,  cui  cum  rei  publicae 
causa  faveo  tum  etiam  tua.  quaero  igitur,  eumne  Bruti  5 
similcm  malis  an  Antonii?  ac  permitto,  ut  de  tribus  An- 
toniis  eligas  quem  velis.  *di  meliorar  inquies.  cur  igitur 
non  eis  faves,  eos  laudas,  quorum  similem  tuum  filium 
esse  vis?  simul  enim  et  rei  publicae  consules  et  propones 
illi  exenq)la  ad  imitandum.  hoc  vero,  Q,  Fufi,  cuplo 
sine  oficnsione  nostrae  amicitiae  sic  tecum  ut  a  te  dis- 
senticns  scnator  queri  —  ita  enim  dixisti  et  quidem  de 
scripto:  nam  te  inopia  verbi  lapsum  putarem,  [nlsi  tuam 
in  diccndo  facuhatcm  nossem,]  litteras  Bruti  rccte  et  or- 
dine  scriptas  vidcri.  quid  est  aliud  librarium  Bruti  lau-' 
dare,  non  Brutum?  usum  in  re  pubHca,  Calene,  magnum  6 
iam  habere  et  dcbes  et  potcs:  quando  ita  decerni  vidisti? 
aut  quo  senatus  consulto  huius  gcneris  —  sunt  enim  in- 
numerabiha  —  bene  scriptas  litteras  decretum  a  senatu? 
quod  verbum  tibi  non  excidit,  ut  saepe  fit,  fortuito: 
scriptum,  nicditatum,  cogitatum  attuHsti.  hanc  tibi  con-  3 
suctudincm  })lcrlsque  in  rebus  bonis  obtrcctandi  si  qui 
dctraxcrit,  quid  tibi  quod  sibi  quisque  velit  non  relin- 
quetur?  quam  ob  rem  conlige  te  placaque  animum  istum 
aliquando  et  mitlga:  audi  viros  bonos,  quibus  multis  ute- 
ris;  loquere  cum  sapientissimo  homine,  gcnero  tuo,  sae- 
pius  quam  ipsc  tecum:  tum  denlque  amplissimi  honoris 
nomen  obtinebis.  an  vcro  lioc  pro  nihilo  putas,  in  quo 
quidem  pro  amicitia  tuam  vicem  dolere  soleo,  efferri  hoc 
foras  et  ad  populi  llomani  auris  pervenire,  ei,  qui  primus 
sententiam  dixerit,  neminem  adsensum?  quod  etiam  ho- 
die  futurum  arbitror. 

Legloncs  abducis  a  Bruto.  quas?  ncmpe  eas,  quas 
ille  a  C.  Antonli  scelere  avertit  et  ad  rem  publicam  sua 
auctoritate  traduxlt.  rursus  igltur  vis  nudatum  illum 
atque  solum  a  re  publica  relegatum  videri.  vos  autem,  7 
patres  conscripti,  si  M.  Brutum  [dcseruerltis  et]  prodl- 
dcritis,  quem  tandem  clvem  umquam  ornabitis?  [cui 
favebitis?]  uisi  forte  eos,  qui  diadema  imposuerint,  con- 


414  ISI.  TULLII  CICERONIS 

servandos,  cos,  qui  regni  nomen  sustulcrint,  deserendos 
])utatis.  ac  de  liac  quidcm  divina  atque  immortali  laude 
Jiruti  silebo,  quae  gratissima  memoria  omnium  civium 
inclusa  nondum  publica  auctoritate  testata  est.  tantamne 
paticntiam,  di  boni!  tantam  moderationem,  tantam  in 
iniuria  tranquillitatem  et  modcstiam!  qui  cum  praetor 
urbis  csset,  urbe  caruit,  ius  non  dixit,  cum  onmc  ius  rci 
publicac  recuperavisset,  cumque  concursu  cotidiano  bo- 
norum  omnium,  qui  admirabilis  ad  eum  ficri  solebat, 
praesidioquc  Italiae  cunctae  saeptus  posset  essc,  absens 
iudicio  bonorum  dcfcnsus  esse  maluit  quam  praesens 
manu:  qui  ne  Apollinaris  quidem  ludos  pro  sua  populi- 
que  Komani  dignitate  apparatos  praesens  fecit,  ne  quam 
viam  patefaceret  sceleratissimorum   hominum   audaciae. 

■^  quamquam  qui  umquam  aut  ludi  aut  dics  laetiores  fuc- 
runt,  quam  cum  in  singulis  versibus  populus  Romanus 
maximo  clamore  et  plausu  Bruti  mcmoriam  proscqueba- 
tur?  corpus  abcrat  liberatoris,  libcrtatis  mcmoria  aderat: 
in  qua  Bruti  imago  ccrni  videbatur.  at  hunc  eis  ipsis 
ludorum  diebus  videbam  in  insuhi  clarissimi  adulescentis, 
Luculli,  propinqui  sui,  nihil  nisi  dc  pace  ct  concordia 
civium  cogitantcm.  eundcm  vidi  postca  Vehae,  ccden- 
tcm  Itaha,  ne  qua  orerctur  behi  civihs  causa  propter  se. 
o  spectacuhmi  ihud  non  modo  hominibus,  sed  undis  i])sis 
et  htoribus  luctuosum!  ccdcre  e  patria  scrvatorem  eius, 
manere  in  patria  pcrditores!  Cassii  chissis  paucis  post 
diebus  conscqucbatur,  vit  me  j)udcret,  patrcs  conscripti, 
in  cam  urbem  redire,  ex  qua  ihi  abircnt.     sed  quo  con- 

i)  siho  rcdierim  initio  audistis,  post  estis  ex])crti.  exspe- 
ctatum  igitur  tcm])us  a  Bruto  est;  nam  quoad  vos  omnia 
I)ati  vidit,  usus  est  i])se  incredibih  ])aticntia:  postca  quam 
vos  ad  libertatem  sensit  erectos,  pracsidia  vestrac  hbcr- 
tati  paravit.  at  cui  pesti  quautaeque  rcstitit !  si  cnim  C. 
Antonius  quod  animo  intcnderat  ])erficerc  ])otuisset,  aut 
])otius  nisi  eius  sceleri  virtus  M.  Bruti  obstitissct,  Mace- 
doniam,  Illyricum,  Graeciam  ])crdidissenuis ;  cssct  vcl 
reccj)taculum  j)uIso  Antonio  vel  agger  op])ugnandac  Ita- 
liaeGraecia:  (juac  quidcm  nuncM,  Bruti  imj)erio,  aucto- 

•  ritate,  coj)iis  non  instructa  solum,  sed  etiam  ornata  tendit 
dcxtcram  Italiae  suumque  ci  jiracsidium  j)()lhcctur;  qua  re 


IN  M.  ANTONIUxM  ORATIO  PHILIPPICA  X.  8  - 12.     415 

qui  ab  illo  abducit  exercitum  et  respectuni  pulcherrimum 
ct  pracsidium  firmissinuim  adimit  rei  publicae.    equidem  lo 
cupio  liaec  quam  primum  M.  Antonium  audire,  ut  intel- 
legat  non  D.  Brutum,   quem  vallo  circumsedeat,   sed  se 
ipsum  obsideri.    tria  tenet  oppida  toto  in  orbe  terrarum;  f) 
liabet  inimicissimam  Galliam;  eos  etiam,  quibus  confide- 
bat,  alienissimos,  Transpadanos ;  Italia  omnis  infesta  est; 
exterae  nationes  a  prima  ora  Graeciac  usquc  ad  Aegy- 
})tum   o])timorum   et    fortissimorum    civium    imperiis    et 
praesidiis  tenentur.     erat  ei  spesuuicainC  Antonio,  qui 
duorum  fratrum  aetatibus  medius  interiectus  vitiis  cum 
utroquc  certabat:   is  tamquam  extruderetur  a  senatu  in 
Macedoniam   et   non  contra  prohiberetur  proficisci,   ita 
cucurrit.     quac  tempestas,  di  immortales!  quac  flamma,  u 
quae  vastitas,  quae  pestis  Graeciae  fuisset,  nisi  incredi- 
bilis   ac   divina   virtus   furentis    hominis   conatum   atquc 
audaciam  compressisset?    quac  celeritas  illa  Bruti!   quae 
cura!    quae  virtus!    etsi  ne  C.  quidem  Antonii  ccleritas 
contenmenda  est,   quam  nisi  in  via  caducae  hereditates 
retardasscnt,  volasse  eum,  non  iter  fecisse  diceres.    alios 
ad  negotium  publicum   ire   cum   cupimus,   vix  solemus 
extrudere:   hunc  retinentes  extrusimus.     at  quid  ei  cum 
Apollonia?    quid    cuni   Dyrrachio?    quid   cum   lllyrico? 
quid  cum  P.  Yatinii  imperatoris  excrcitu?  succcdebat,  ut 
ipse  dicebat,  llortensio.     certi  fines  Macedoniae,   certa 
condicio,  certus,  si  modo  crat  uUus,  exercitus:  cum  llly- 
rico  vero  et  cum  Vatinii  legionibus  quid  erat  Antonio? 
'at  ne  Bruto  quidem:'  id  enim  fortasse  quispiam  improbus  12 
dixerit.  omncs  legiones,  omncs  copiiie,  quae  ubique  sunt, 
rei  publicae  sunt:  nec  enim  eae  legiones,  quae  M.  Anto- 
nium  reliquerunt,  Antonii  potius  quam  rei  publicae  fuisse 
dicentur:   omne  enim  et  excrcitus  et  imperii  ius  amittit 
is,   qui  co  imperio  et  excrcitu  rem  publicam  oppugnat. 
quod  si  ipsa  res   pubHca  iudicaret  aut  si  omne  ius  dc-  G 
crctis  eius  statucretur,  Antonione  an  Bruto  legiones  po- 
puli  Romani  adiudicaret?   alter  advolarat  subito  ad  dire- 
ptionem  pestemque  sociorum,  ut,  quocumque  iret,  omnia 
vastaret,  diriperet,  auferret,  exercitu  populi  Romani  con- 
tra  ipsum  populum  llomanum  uteretur;  aker  eam  legem 
sibi  statucrat,  ut,  quocumquc  vcnisset,  lux  venisse  quae- 


410  I\r.  TULLTI  CICEROXIS 

(lani  et  spcs  salutis  vidcretur;  denlque  alter  ad  evcrten- 
(lani  rcni  publlcam  praesldla  quaerebat,  alter  ad  conscr- 
vandani.  ncc  vcro  nos  hoc  magls  videbamus  quam  ipsi 
milltcs,  a  quibus  tanta  in  iudlcando  prudentia  non  erat 

13  postulanda.  cum  vii  cohortibus  esse  Apollonlae  scrlbit 
Antonlum,  qui  iam  aut  captus  est  —  quod  di  dcnt!  — 
aut  ccrte  homo  vcrecundus  in  Macedoniam  non  accedit, 
ne  contra  senatus  consultum  fecisse  vidcatur.  dilectus 
Iiabltus  in  Macedonia  est  sunnno  Q.  Hortensii  studio  et 
Industria;  cuius  animum  egrcgium  dlgnumque  ipso  et 
malorlbus  cius  ex  Bruti  litteris  pcrspiccrc  potulstis.  leglo, 
cj[uam  L.  Piso  ducebat  legatus  Antonil,  Ciceroni  se  filio 
meo  tradldit.  equitatus,  qui  in  Syriam  duccbatur  bij^^er- 
tlto,  alter  eum  quaestorem,  a  quo  ducebatur,  reliquit  in 
Thcssalia  scscque  ad  Brutum  contullt ;  alterum  in  Mace- 
donia  Cn.  Domltius  adulescens  summa  virtute,  gravitate, 
constantla  a  legato  Syriaco  abduxlt.  P.  autcm  Vatlnius, 
qui  et  antea  iure  laudatus  a  vobis  et  hoc  tempore  merito 
laudandus  est,  aperuit  Dyrrachli  portas  Bruto  ct  exerci- 

u  tum  tradldlt.  tcnet  igitur  rcs  publica  Macedoniam,  tenet 
Illyrlcum,  tuctur  Gracciam:  nostrac  sunt  legiones,  nostra 
lcvis  armatura,  noster  equitatus,  maximeque  noster  est 
Brutus  semperque  noster,  cum  sua  excellentissima  virtute 
rei  publicae  natus  tum  fato  quodam  paterni  materni(iue 

7  generis  et  nominis.  ab  hoc  igitur  viro  quisquam  bellum 
timet,  qui  ante  quam  nos  id  coacti  susccpinms,  in  pacc 
iaccre  quam  in  bello  vlgcrc  maluit?  quamquam  ille  qui- 
dcm  numquam  iacuit  neque  Iioc  cadere  verbum  in  tan- 
tam  vlrtutis  pracstantiam  potcst:  erat  enim  in  dcsidcrio 
civltatis,  in  ore,  in  sermonc  omnium;  tantum  autem  abc- 
rat  a  bcllo,  ut,  cum  cupidltate  libcrtatis  Italia  ardcret, 
dcfucrit  civium  studiis  potius  quam  eos  in  armorum 
discrimcn  acUhiccrct.  itaque  illi  ipsi,  si  qui  sunt  qui 
tardltatcm  Bruti  rcprehcndant,  tamcn  idem  moderationem' 
patienti;im(pic  mirantur. 

15  Scd  lam  video  quae  loquantur;  nequc  cnim  id  occulte 
faciunt:  tlmcre  se  dlcunt  qiio  modo  ferant  veterani  exer- 
citum  Brutum  habcrc.  quasi  vero  quIo(piam  intersit 
intcr  A.  lllrtii,  C.  Pansae,  D.  Brutl,  C.  Cacsarls  et  hunc 
excrcitum  i\I.  Bruti.     nam  si  (piattuor  excrcitus  ci,   dc 


IN  M.  ANTONIUM  ORATIO  PIIILIPPICA  X.  13—17.  417 

qulbiis  dixi,   proptcrea  laudantur,   quod  pro  populi  Ro- 

mani  libertate  arma  ceperunt,  quid  est  cur  hic  M.  Bruti 

exercitus  non  in  eadem  causa  ponatur?  at  enim  veteranis 

suspectum  nomen  est  ISL  Bruti.   magisne  quam  Dccinii? 

equidem  non  arbitror:  etsi  est  enim  Brutorum  commune 

factum  et  laudis  societas  aequa,  Decimo  tamen  eo  iratiores 

crant  ei,   qui  id  factum  dolebant,   quo  minus  ab  eo  rem 

illam  dicebant  fieri  debuisse.     quid  ergo  agunt  nunc  tot 

exercitus  nisi  ut  obsidione  Brutus  liberetur?   qui  autem 

hos   exercitus   ducunt?    ei,   credo,   qui  C.  Caesaris  acta 

everti,   qui   causam   veteranorum   prodi   volunt:    si  ipse  ^ 

viveret  C.  Caesar,   acrius,   credo,   acta  sua  defenderet, 

quam  vir  fortissimus  defendit  Hirtius,  aut  amicior  causae 

quisquam  inveniri   potcst   quam  filius?    at  horum   alter 

nondum  ex  longinquitate  gravissimi  morbi  recreatus  quic- 

quid  habuit  virium,  id  in  eorum  libertatem  defendendam 

contulit,   quorum  votis  iudicavit  se  a  morte  revocatum; 

alter  virtutis  robore  firmior  quam  aetatis,  cum  istis  ipsis 

veteranis  ad  D.  Brutum  liberandum  est  profectus.     ergo 

illi  certissimi  idemque  acerrimi  Cacsaris  actorum  patroni 

pro  D.  Bruti  salute  bellum  gerunt,  quos  veterani  sequun- 

tur;  de  libertate  enim  populi  Romani,  non  de  suis  com- 

modis   armis   decernendum   vident.     quid  est  igitur  cur  n 

eis,  qui  D.  Brutuni  omnibus  opibus  conservatum  velint, 

M.  Bruti  sit  suspectus  exercitus?  an  vero,  si  quid  esset 

quod  a  M.  Bruto  timendum  videretur,  Pansa  id  non  vi- 

deret,  aut,  si  vidcret,  non  laboraret?  quis  aut  sapientior 

ad  coniecturam  rerum  futurarum  aut  ad  propulsandum 

metum  diligentior?    atquin  huius  animum  erga  M.  Bru- 

tum   studiumque   vidistis.      praecepit  oratione   sua   quid 

decernere  nos  de  M.  Bruto,  quid  sentire  oporteret,  tan- 

tumque  afuit  ut  periculosum  rei  pubhcae  M.  Bruti  puta- 

ret  exercitum,  ut  in  eo  firmissimum  rei  publicae  praesi- 

dium  et  gravissinmm  poneret.      scilicet  hoc  Pansa   aut 

non   videt  —  hebeti  enim  ingenio   est  —  aut  neglegit: 

quae  enim  Caesar  egit,   ea  rata  esse  non  curat:   de  qui- 

bus  confirmandis  et  sanciendis  legem  comitiis  centuriatis 

ex  auctoritate  nostra  laturus  est.     desinant  igitur  aut  ei,  9 

qui  non  timent,  simulare  se  timere  et  prospicere  rci  pu- 

blicae,   aut  hi  cauti,   qui  omnia  verentur,   nimium  esse 

Ciceronis  vol.  V.  27 


418  M.  TULLII  CICERONIS 

1«  tlniidi,  nc  illorum  simulatio,  horum  obsit  ignavia.  quae, 
malum!  cst  ista  ratio  scmpcr  optimis  causis  vcteranorum 
nomcn  opponcre?  quorum  etiam  si  amplcctcrer  virtutcm, 
ut  lacio,  tamen,  si  esscnt  adrogantes,  non  posscm  ferrc 
fastidium.  an  nos  conantis  servitutis  vincla  rumpcrc 
impedict,  si  quis  veteranos  noUc  dixerit?  non  sunt  enim, 
credo,  innumcrabiles ,  qui  pro  communi  libertatc  arma 
capiant;  nemo  est  praetcr  vetcranos  milites  vir,  qui  ad 
servitutem  propulsandam  ingenuo  dolorc  cxcitetur.  potcsr 
igitur  stare  res  publica  freta  veteranis  sine  magno  subsldio 
iuvcntutls?  quosquidem  vos  libertatis  adiutores  complccti 

10  debetis:  scrvitutis  auctorcs  scqui  non  dcbetis.  postrcmo 
—  crumpat  cnim  aliquando  vcra  et  me  dlgna  vox!  — 
si  vetcranorum  nutu  mcntes  huius  ordinis  gubcrnantur 
omniaque  ad  eorum  voluntatcm  nostra  dicta  facta  refe- 
runtur,  optanda  mors  est,  quac  civibus  Romanis  sempcr 
fuit  servltutc  potior.  omnis  est  misera  scrvitus;  scd  fuerlt 
quacdamnecessarla:  ecquodnam  princlpium  putatis  llbcr- 
tatls  capessendae?  an,  cum  Illum  ncccssarlum  et  fatalcm 
])aene  casum  non  tulcrimus,  hunc  fercmus  vohintarium? 
tota  Itaha  desidcrlo  hbertatis  exarsit;  servirc  diutius  non 
potcst  clvltas;  serius  populoRomano  hunc  vestitum  atque 
arma  dedlmus  quam  ab  eo  flagltati  sumus. 

J^*  Magna  quidem  nos  spe  et  prope  cxplorata  libertatls 
causam  susccplmus;  sed  ut  concedam  inccrtos  cxitus  essc 
bclli  Martemque  communem,  tamen  pro  hbertatc  vitac 
pcrlculo  dcccrtandum  cst;  non  cnim  in  spiritu  vita  cst. 
scd  ca  nulla  cst  omnlno  servicnti.  omncs  nationcs  ser- 
vitutem  ferre  possunt:  nostra  civitas  non  potest,  ncc 
unam  aham  ob  causam ,  nisi  quod  illae  laborem  doh)- 
remquc  fuglunt,  qulbus  ut  carcant,  omnia  jicrpeti  pos- 
sunt,  nos  ita  a  malorlbus  instltutl  at(|uc  imbuti  sumus, 
ut  omnla  consllia  atquc  facta  ad  dignltatcm  ct  ad  virtu- 
tem  referremus.  ita  praechira  est  rccuperatio  libertatls, 
ut  ne  mors  quidem  sit  in  rcpctenda  Hbertate  fuglcnda. 
quod  si  immortalltas  conscqucrctur  ])racscntls  ])crlcull 
fugam,  tamen  co  magls  ca  fuglcnda  vldcrctur,  quo  dlu- 
turnlor  servltus  esset:  cum  vcro  dles  et  noctis  omnla  nos 
undl(]uc  fata  circumstcnt,  non  est  vlri  mlnlmeque  Ro- 
mani  du])itarc  eum  sjnritura,  qucm  naturac  debcat,  patriae 


INIM.ANTONIUMORATIO  PIIILIPPICA  X.  18-24.  419 

rcddcre.  concurritur  undlquc  ad  communc  inccndium  21 
restingucndum;  veterani,  qui  primi  Caesaris  auctoritatem 
secuti  sunt,  conatum  Antonii  reppulcrunt;  post  eiusdem 
furorem  Martia  lcgio  frcgit,  quarta  adflixit;  sic  a  suis 
legionibus  condcmnatus  inrupit  in  Galliam,  quani  sibi 
armis  animisque  infestam  inimicamque  cognovit.  hunc 
A.  Ilirtii,  C.  Cacsaris  excrcitus  insecuti  sunt;  post  Pan- 
sae  dilectus  urbcm  totamque  Italiam  erexit;  unus  omnium 
est  hostis.  quamquam  habet  sccum  L.  fratrem,  carissi- 
mum  populo  Komano  civem,  cuius  dcslderium  fcrre  diu- 
tius  civitas  non  potest.  quid  illa  taetrius  bclua?  quid  22 
immanius?  qui  ob  eam  causam  natus  videtur,  ne  omnium 
mortallum  turpissimus  esset  M.  Antonius.  est  una  Tre- 
bcllius,  qui  iam  cum  tabuHs  novis  redit  in  gratiam;  T. 
Plancus  et  cetcri  parcs:  qui  id  pugnant,  id  agunt,  ut 
contra  rcm  publlcam  rcstituti  esse  vldeantur.  et  sollici- 
tant  homines  imperitos  Saxa  et  Cafo,  ipsi  rustici  atque 
agrcstes,  qui  hanc  rem  publicam  nec  viderunt  umquam 
ncc  videre  constitutam  volunt,  qui  non  Caesaris,  sed  An- 
tonii  acta  defendunt,  quos  avertit  agri  Campani  infinita 
possessio,  cuius  cos  non  pudere  demiror,  cum  videant 
se  mimos  et  mimas  habere  vicinos.  ad  has  pestis  opprl-  ^^ 
mendas  cur  moleste  feramus  quod  M.  Bruti  accessit  ex- 
ercitus?  immodcrati,  credo,  hominis  et  turbulcnti:  videtc 
ne  nlmium  pacne  patlentis.  etsi  in  illius  viri  consilils 
atque  factis  nihll  ncc  nlmlum  ncc  parum  umquam  fult. 
omnis  voluntas  M.  Bruti,  patres  conscripti,  omnis  cogi- 
tatlo,  tota  mens  auctoritatem  senatus,  libertatem  populi 
Romani  Intuetur:  hacc  habet  proposita,  haec  tueri  volt; 
tcnq)tavlt  quld  paticntla  pcrficcre  posset:  nihil  cum  per- 
ficeret,  vi  contra  vim  expcriundum  putavit.  cui  quldem, 
patres  conscrlpti,  vos  idcm  hoc  tempore  tribuere  debetis, 
quod  a.  d.  xiu.  Kalendas  lan.  D.  Bruto  C.  Caesari  me 
auctore  tribuistls:  quorum  privatum  de  re  publica  con- 
silium  et  factum  auctorltate  vcstra  cst  comprobatum  at- 
que  laudatum.  quod  idem  in  M.  Bruto  facere  dcbctls,  21 
a  quo  insperatum  et  rej)entinum  rei  publicac  praesidlum 
legionum,  equitatus,  auxiliorum  magnae  et  firmae  co- 
piae  comparatae  sunt;  adlungendus  est  Q.  Ilortensius, 
qui  cum  Macedoniam  obtinerct,  adiutorem  se  Bnito  ad 

•27* 


420  M.  TULLll  CICERONIS 

comparandum  cxercitum  fidisslmum  ct  constantissimum 
j)rael)ult.  num  de  i\L  Apulcio  scparatim  ccnsco  rcfcrcn- 
(lum:  cui  tcstis  est  pcr  litteras  M.  Brutus,  cum  principem 

25  fuissc  ad  conatum  cxcrcitus  comparandi.  quae  cum  ita 
sint,  quod  C.  Pansa  consul  vcrba  fecit  dc  littcris,  quae 
a  Q.  Caepionc  Bruto  pro  consule  adlatae  et  in  hoc  or- 
dinc  rccitatae  sunt,  de  ca  re  ita  censco:  cum  Q.  Cae- 
pionis  Bruti  pro  consulc  opcra,  consilio,  industria,  virtute 
difficillimo  rei  publicae  temporc  provincia  iMaccdonia  et 
IUyricum  et  cuncta  Graccia  ct  lcgioncs,  exercitus,  equi- 
tatus  in  consulum,  scnatus  populiquc  Romani  potcstatc 
sint,  id  Q.  Cacpioncm  Brutum  pro  consulc  bcnc  et  c  re 
publica  pro  sua  maiorumquc  suorum  dignitatc  consuetu- 
dineque   rci   publicac   bcne   gcrendae   fccisse;   eam  rem 

215  senatui  populoque  Romano  gratam  esse  et  forc;  utiquc 
Q.  Caepio  Brutus  pro  consule  provinciam  Maccdoniam, 
Illyricum  cunctamque  Graeciam  tucatur,  dcfcndat,  custo- 
diat  incolumcmquc  conscrvet,  eique  cxcrcitui,  qucm  ipsc 
constituit,  comparavit,  pracsit,  pccuniamque  ad  rcm  mili- 
tarcm,  si  qua  opus  sit,  quae  publica  sit  et  cxigi  possit, 
utatur  exigat,  pecuniasquc  a  quibus  vidcatur  ad  rcm 
militarcm  mutuas  sumat,  frumentumquc  imperet  opcram- 
quc  dct  ut  cum  suis  copiis  quam  proximc  Italiam  sit : 
cumquc  cx  littcris  Q.  Cacpionis  Bruti  pro  consulc  intcl- 
lectum  sit,  Q.  Hortcnsii  pro  consule  opcra  et  virtutc 
vchementcr  rem  publicam  adiutam  omniaque  eius  consilia 
cum  consiliis  Q.  Cacpionis  Bruti  pro  consule  coniuncta 
fuissc,  camque  rcm  magno  usui  rci  publicae  fuisse,  Q. 
Ilortcnsium  pro  consulc  rcctc  et  ordlnc  exque  rc  publlca 
fecisse,  scnatuique  phiccrc  Q.  Ilortensium  pro  consulc 
cum  quacstorc  prove  quacstore  ct  legatis  suis  provinciam 
Maccdoniam  obtincre,  quoad  ci  cx  scnatus  consuho  suc- 
ccssum  sit. 


IM  M.  ANTOKIUM  URAllO  14I1LIPPICA  XI.  1  —  3.    421 


M.  JULLII  CICEUOXIS 

IN  M.  ANTONIUxM  OKATIO  l*lliLiri*ICA 
UNDECIMA. 

jNlagiio  iii  (lolore,  patres  conscripti,  vel  maerore  po-  1 
tius,  quem  ex  crudeli  et  miserabili  morte  C.  Trebonii, 
optimi  civis  modcratissimique  hominis,  accepimus,  inest 
tamen  aliquid  quod  rei  pu])licae  profuturum  putem;  per- 
speximus  enim  quanta  in  eis,  qui  contra  patriam  scele- 
rata  arma  ceperunt,  inesset  immanitas.  nam  duo  haec 
capita  nata  sunt  post  homines  natos  taeterrima  et  spur- 
cissima,  Dolabella  et  Antonius:  quorum  alter  effecit  quod 
optarat,  de  akcro  patefactum  est  quid  cogitaret.  L.  Cinna 
crudelis,  C.  Marius  in  iracundia  pcrseverans,  L.  Sulla 
vehemens;  neque  ullius  horum  in  ulciscendo  acerbitas 
i^rogressa  ultra  mortem  cst;  quae  tamen  poena  in  civis 
nimis  crudelis  putabatur;  ecce  tibi  geminum  in  scelere  * 
par,  invisitatum,  inauditum,  ferum,  barbarum.  itaque 
quorum  sumnmm  quondam  inter  ipsos  odium  belJumquc 
meministis,  eosdem  postea  singulari  inter  se  consensu  et 
amore  devinxit  improbissimae  naturae  et  turpissimae  vi- 
tae  simiHtudo.  ergo  id,  quod  fecit  Dolabella  in  quo 
potuit,  mukis  idem  minatur  Antonius.  sed  ille  cum 
procul  esset  a  consulibus  exercitibusque  nostris  neque 
dum  senatum  cum  populo  liomano  conspirasse  sensisset, 
fretus  Antonii  copiis  ea  scelera  suscepit,  quae  Koniae 
iam  suscepta  arbitrabatur  a  socio  furoris  sui.  quid  ergo  u 
hunc  aliud  moliri,  quid  optare  censetis  aut  quam  omnino 
causam  esse  belh?  omnes,  qui  hbere  de  re  pubhca  sen- 
simus,  qui  dignas  nobis  sententias  diximus,  qui  })opulum 
E-omanum  liberum  esse  voluimus,  statuit  ille  quidem  non 
inimicos,  sed  hostis:  maiora  tamen  in  nos  quam  in  hostem 
supplicia  meditatur:  mortem  naturae  [poenam]  putat  esse, 
iracundiae  tormenta  atque  cruciatum.  qualis  igitur  hostis 
habendus  Cist  is,  a  quo  victore  si  cruciatus  absit,  mors  in 


422  M.  TULIJI  CTCERONIS 

2  bcneficii  parte  numeretur?  quam  ob  rem,  patrcs  con- 
scripti,  quamquam  liortatore  non  egctis  —  ipsi  cnim 
vcstra  spontc  exarsistis  ad  libcrtatis  rccupcrandac  cupi- 
ditatcm  — ,  tamen  co  maiore  animo  studioquc  libertatcm 
defcndite,  quo  maiora  proposita  victis  supplicia  servitutis 

4  vidctis.  in  Galliam  invasit  Antonius,  in  Asiam  Dola- 
bclla;  in  alienam  uterque  provinciam:  alteri  se  Brutus 
obiccit  impetumque  furentis  atque  omnia  divexare  ac 
diripere  cupicntis  vitac  suac  periculo  conligavit,  pro- 
grcssu  arcuit,  a  rcditu  rcfrcnavit,  obsidcri  se  passus  ex 
utraquc  parte  constrinxit  Antonium;  altcr  in  Asiam  in- 
rupit.  cur?  si,  ut  in  Syriam,  patebat  via  et  ccrta  ncquc 
longa;  sin,  ut  ad  Trehonium,  quid  opus  fuit  cum  lcgione? 
})racmisso  Marso  nescio  quo  Octavio,  scelerato  latrone 
atque  egcnti,  qui  popularctur  agros,  vcxarct  urbis  non 
ad  spcm  constitucndac  rci  familiaris,  quam  tcncre  cum 
possc  negant  qui  norunt  —  mihi  cnini  liic  scnator  igno- 
tus  est  — ,  sed  ad  pracsentem  pastum  mcndicitatis  suac, 

^  consecutus  cst  Dolabella  nulla  suspitionc  bclli  —  quis 
enim  id  putarct?  —  sccutac  conlocutioncs  familiarissi- 
mae  cum  Trebonio  complcxusquc :  summac  bcnevolentiac 
indices  falsi  exstitcrunt  in  amore  simulato;  dcxterac,  quae 
fidei  testes  esse  solcbant,  sunt  perfidia  et  scelcre  violatae: 
nocturnus  introitus  Zmyrnam  quasi  in  hostium  urbem, 
quae  est  fidissimorum  antiquissimorumque  sociorum;  op- 
])ressus  Trcbonius,  si  ut  ab  co,  qui  apcrte  hostis  cssct, 
incautus;  si  ut  ab  co,  qui  civis  etiam  tum  speciem  ha- 
beret,  miser;  cx  quo  nimirum  documentum  nos  capcrc 
fortuna  vohiit  quid  essct  victis  cxtimcsccndum.  consu- 
larcm  homincm  consulari  imi^crio  provinciam  Asiam  ob- 
tincntcm  Samiario  cxsuli  tradidit:  intcrficerc  captum 
statim  noluit,  ne  nimis,  credo,  in  victona  liberalis  viderc- 
tur.  cum  verborum  contumcliis  optimum  virum  incesto 
ore  hiccrassct,  tum  vcrbcribus  ac  tormcntis  quaestioncm 
lial)uit  pecnniac  publicac,  idquc  pcr  biduum:  post  ccr^i- 
cibus  fractis  caput  abscidit,  idque  adfixum  gcstari  iussit 
in  pilo;  rchquum  corpus   [tractum  atque  laniatum]  ab- 

G  iecit  in  marc.  cum  lioc  lioste  bclhuidum  est,  cuius  tae- 
tcrrima  crudclitatc  omnis  barbaria  supcrata  cst.  quid 
hxpiar  de  cacde  civlum  Konianoruni?   dc  dircptionc  fa- 


IN  M.  ANTONIUM  OKA TIO  rJllTJPPICA  XI.  4  —  9.      423 

norum?  qiiis  cst  qui  pro  rerum  atrocitate  dcplorarc  tan- 
tas  calaniitatcs  queat?  ct  nunc  tota  Asia  vagatur,  volitat 
ut  rcx;  nos  alio  bcllo  dlstincri  putat:  quasi  vcro  non 
idem  ununi(|uc  bellum  sit  contra  hoc  iugum  impiorum 
nefarium.  imaginem  M.  Antonii  crudclitatis  in  Dolabella  3 
cernitis:  cx  hoc  illa  efficta  est;  ab  hoc  Dolabcllac  sccle- 
rum  pracccpta  sunt  tradita.  num  leniorem,  quam  in 
Asla  Dolabella  fuit,  in  Italia,  si  liccat,  forc  putatis  An- 
tonlum?  niilii  quidem  ct  ille  pcrvcnisse  vidctur,  quoad 
progrcdi  potuerit  fcri  hominis  amentia,  ncque  Antonius 
ullius  sup})Iicii  adhibcndi,  si  potestatcm  habeat,  ullam 
esse  partem  relicturus.  ponite  igitur  ante  oculos,  patrcs  7 
conscripti,  miscram  illam  quidem  et  flebilem  specicm, 
scd  ad  incitandos  nostros  animos  necessariam:  nocturnum 
impetum  in  urbem  Asiae  clarissimam,  inruptionem  arma- 
torum  in  Trebonii  domum,  cum  miser  ille  prius  latronum 
gladios  viderct,  quam  quae  res  esset  audisset;  furentis 
introitum  Dolabellae,  vocem  impuram  atque  os  illud  in- 
fame,  vincla,  verbera,  eculeum,  tortorem  carnificcmque 
Samiarium:  quae  tulisse  illum  fortiter  et  patientcr  ferunt. 
niagna  laus  meoquc  iudicio  omnium  maxima;  est  enim 
sapicntis,  quicquid  Iiomini  accidere  possit,  id  praemedi- 
tari  ferundum  modice  esse,  si  evenerit.  maioris  omnino 
cst  consilii  providcre  ne  quid  tale  accidat,  animi  non 
minoris  fortiter  ferre,  si  evcnerit.  ac  Dolabella  quidem  8 
tam  fuit  immemor  humanitatis  —  quamquam  eius  num- 
quam  particeps  fuit  — ,  ut  suam  insatiabilem  crudcli- 
tatcm  excrcuerlt  non  solum  in  vivo,  sed  etiam  in  mortuo 
atque  in  eius  corporc  lacerando  atque  vexando  cum  ani- 
nmm  satiarc  non  posset,  oculos  paverit  suos. 

O  multo  miserior  Dolabclla  quam  illc,  quem  tu  mi-  4 
serrimum  esse  voluistl!  'dolorcs  Trebonius  pertulit  ma- 
gnos.'  multi  cx  morbi  gravitate  maiores,  quos  tamcn  non 
miseros,  sed  laboriosos  solemus  dicere.  'longus  fuit  do- 
lor.'  bidui,  at  compluribus  annorum  saepe  multorum. 
nec  vero  graviora  sunt  carnificum  cruciamenta  quam  in- 
tcrdum  tormcnta  morborum.  alia  sunt,  alia,  inquam,  o  9 
pcrditissimi  homines  et  amentissimi ,  multo  miscriora. 
nam  quo  maior  vis  est  animi  quam  corporis,  hoc  sunt 
graviora  ca,   quae  conciplun^ur  animo,   quam  illa,   quae 


424  M.  TULLII  CICERONIS 

corporc:  mlscrlor  Igltur  qul  susclplt  In  se  scelus  quam 
sl  qui  altcrius  faclnus  sublre  cogltur.  cruclatus  est  a 
Dolahclla  Trebonlus:  et  quldem  a  Kartliaglnlensibus  Re- 
gulus.  qua  re  cum  crudelissimi  Poeni  iudicati  sint  in 
Iioste,  quid  in  cive  de  Dolabella  iudicandum  est?  an  vero 
lioc  conferendum  est  aut  dubitandum,  uter  miserior  sit, 
isne,  cuius  mortem  senatus  populusque  Komanus  ulclsci 
cupit,  an  is,  qui  cunctis  senatus  sententiis  hostis  est  iu- 
dicatus?  nam  ceteris  quidem  vitae  partibus  quis  est  qui 
possit  sine  Trebonii  maxima  contumella  conferrc  vitam 
Trcbonii  cum  Dolabellae?  alterlus  consilium,  ingcnium, 
humanitatem,  innocentiam,  magnitudinem  animi  in  patria 
liberanda  quis  ignorat?  alteri  a  puero  pro  deliclls  cru- 
delitas  fuit;  deinde  ea  libidlnum  turpitudo,  ut  in  hoc  sit 
semper  ipse  laetatus,  quod  ea  faceret,  quae  sibi  obici  ne 

10  ab  inimico  quidcm  possent  verecundo.  et  hic,  di  immor- 
tales!  aliquando  fuit  meus:  occulta  enim  erant  vitia  non 
inquircnti.  neque  nunc  fortasse  alienus  ab  eo  essem, 
nisi  ille  nobis,  nisi  moenibus  ])atriae,  nisi  huic  urbi,  nisi 
dis  penatibus,  nisi  aris  et  focls  omnium  nostrum,  nisi 
denique  naturae  et  humanitati  invcntus  esset  inimicus:  a 
quo  admoniti  dillgentius  et  vigilantius  caveamus  An- 
tonium. 

5  Etcnim  DolabcUa  non  ita  multos  secum  habuit  notos 
atque  insignls  latrones:  at  videtls  quos  et  quam  multos 
habeat  Antonius.  primumLucium  fratrem:  Cjuam  faccm, 
di  immortales!  quod  facinus!  quod  scelus!  quem  gurgi- 
tem!  quam  voraginem!  quid  cum  non  sorbere  animo, 
quid  non  haurire  cogltationc,  culus  sangulncm  non  bibcre 
ccnsetis?  in  cuius  possessiones  atque  foi-tunas  non  impu- 

11  dentissimos  oculos  spe  et  mente  dcfigcre?  quid  Ccnsori- 
num?  qui  se  verbo  praetorem  esse  urbanum  cupcre  dicc- 
bat,  rc  certe  noluit.  quid  Bestiam?  qui  consulatum  in 
Bi-uti  locum  sc  peterc  profitctur:  atque  hoc  quldem  dc- 
tcstabile  omcn  avcrtat  lu])pltcr!  quani  absurdum  autcm, 
qui  praetor  flcri  non  potuerlt,  petcre  cum  consulatum? 
nisi  forte  damnationem  pro  ])raetura  jiutat.  alter  Cacsar 
A^)l)Iscus  ille  sunnno  ingcnlo,  sununa  ])otcntia,  qui  ex 
acdilitate  consulatum  j)ctit,  solvatur  Icglbus:  quamquam 
lcgcs  eum  non  tcncnt,  i^roptcr  eximiam,  crcdo,  dlgnitatem. 


IXM.  ANTONIUMOPvATIOPHILIPPICAXT.  10—14.  425 

at  hlc  mc  dcfenclcnte  qumquiens  absolutus  est:  sexta 
palma  urbana  etiam  in  glacliatore  clifficilis.  sed  hacc 
iudicum  culpa,  non  mea  est.  ego  dcfcndi  fidc  optima: 
illi  dcbuerunt  clarissimum  et  praestantissimum  senatorcm 
in  civitatc  rctincrc:  qui  tamen  nunc  nihil  aliud  agere 
videtur  nisi  ut  intcllegamus  illos,  quorum  res  iudicatas 
inritas  fccimus,  bcne  et  e  re  publica  iudicavissc.  ncque  12 
hoc  in  hoc  uno  cst:  sunt  alii  in  isdem  castris  honcste 
condemnati,  turpiter  restituti.  quod  horum  consilium, 
cpii  omnibus  bonis  hostes  sunt,  nisi  crudelissimum  puta- 
tis  fore?  acccdit  Saxa  ncscio  quis,  qucm  nobis  Caesar  ex 
uhima  Cchibcria  tribunum  plcbis  declit,  castrorum  antea 
mctator,  nunc,  ut  spcrat,  urbis:  a  qua  cum  sit  alicnus, 
suo  capiti  salvis  nobis  ominetur.  cum  hoc  vctcranus 
Cafo,  quo  ncminem  veterani  peius  oderunt.  his  quasi 
praeter  dotem,  c[uam  in  civilibus  malis  acceperant,  agrum 
Campanum  cst  largitus  Antonius,  ut  haberent  reliquorum 
nutriculas  praccliorum.  quibus  utinam  contcnti  esscnt! 
fcrrcmus,  ctsi  tolcrabile  non  erat,  scd  quidvis  paticndum 
fuit,  ut  hoc  taetcrrimum  bellum  non  habercmus.  quid?  *' 
illa  castrorum  M.  Antonii  lumina,  nonne  ante  oculos  pro- 
ponitis?  primum  duos  conlcgas  Antoniorum  et  Dolabcl- 
lae,  Xuculam  ct  Lcntonem,  Italiae  divisorcs  Icge  ca, 
quam  scnatus  per  vim  latam  iudicavit;  quorum  alter 
commentatus  est  mimos,  altcr  egit  tragoediam.  quid 
dicam  de  Apulo  Domitio?  cuius  modo  bona  proscripta 
vidi:  tanta  procuratorum  est  neglegentia.  at  hic  nupcr 
sororis  filio  infudit  vcncnum,  non  dcdit.  scd  non  possunt 
non  prodigc  vivcre,  qui  nostra  bona  spcrant,  cum  cfFun- 
dant  sua.  vidi  etiam  P.  Dccii  auctioncm,  clari  viri:  qui 
itiaiorum  cxempla  persequcns  pro  alieno  se  aere  devovit : 
cmptor  tamcn  in  ea  auctione  invcntus  est  nemo.  homi- 
ncm  ridiculum,  qui  se  exscrere  aere  alicrio  putct  posse, 
cum  vendat  alicna.  nam  C[uid  ego  de  TrebcIIio  dicam?  li 
quem  ultae  videntur  Furiae  debitorum;  vindicis  enim 
novarum  tabularum  novam  tabulam  vidcmus.  quid  de 
T.  Planco?  qucm  praestantissimus  civis,  Aquila,  PoIIentia 
expulit,  et  quidcm  crure  fracto:  quod  utinam  illi  ante 
accidisset,  ne  huc  rcdirc  potuissct!  lumcn  et  decus  illius 
exercitus  paenc  practcrii,  T.  Annium  Cimbruni,  Lysidici 


420  M.  TL'LLI1  CICEIIO.NIS 

illiuin,  Lysidlcum  ipsum  [Gracco  vcrbo],  (luoniani  omnia 
iura  di.^^solvit,  iiisi  fortc  iurc  Gcrmauum  Cimbcr  occidit. 
cum  lianc  ct  liuius  gcncris  copiam  taiitam  habeat  Anto- 
nius,  quod  scelus  omittct,  cum  Dolabclla  tantis  se  ob- 
strinxcrit  parricidiis  nequaquam  pari  latronum  manu  et 

iT  copia?  quaproptcr,  ut  invitus  sacpc  dissensi  a  Q.  Fufio, 
ita  sum  eius  sentcntiae  libenter  adsensus:  ex  quo  iudi- 
care  debetis  me  non  cum  homine  solere,  sed  cum  causa 
dissidere.  itaque  non  adsentior  solum,  sed  etiam  gratias 
ago  Fufio:  dixit  enim  scveram,  gravem,  re  ])ublica  di- 
gnam  'sentcntiam:  iudicavit  hostem  Dolabellam;  bona 
censuit  publice  possidcnda.  quo  cum  addi  nihil  potuis- 
sct  —  quid  enim  atrocius  potuit,  quid  severius  decer- 
nere?  — ,  dixit  tamen,  si  quis  eorum,  qui  post  se  rogati 
essent,  graviorem  sententiam  dixissct,  in  eam  se  ituruni. 
quam  severitatcm  quis  j^otcst  non  hiudare? 

^  Nunc,  quoniam  hostis  est  iudicatus  DolabeUa,  bello 
est  persequcndus :  neque  enim  quiescit;  habet  legionem, 
liabet  fugitivos,  habet  scclcratam  impiorum  manum;  est 
ipse  confidens,  impotens,  ghidiatorio  gencri  mortis  addi- 
ctus.  quam  ob  rcm,  quoniam  Dohibella  hcsterno  die 
hoste  decreto  benum  gerundum  est,  imperator  est  diU- 
gendus.  duae  dictae  sunt  scntentiae,  quarum  ncutram 
prol)o:  alteram,  quia  scmpcr,  nisi  cum  est  neccsse,  pcri- 
culosam  arbitror;   altcram,  quia  alienam  his  temporibus 

17  cxistimo.  nam  extraordinarium  im])erium  populare  atque 
ventosum  est,  minime  nostrae  gravitatis,  minime  huius 
ordinis.  bcllo  Antiochino  maii:no  et  jjravi,  cum  L.  Sci- 
j)ioni  ])rovincia  Asia  obvenissct,  ])arumque  in  eo  j)utare- 
tur  esse  animi,  ])arum  roboris,  scnatusquc  ad  conlcgam 
eius,  C.  Laclium,  [huius]  Sa])icntis  ]}atrem,  negotium  de- 
fcrret,  surrexit  P.  Africanus,  frater  maior  L.  Sci])ionis, 
et  illam  ignominiam  a  familia  dc])recatus  est,  dixitquc  et 
iu  fratrc  suo  sunnnam  virtutcm  csse  sumnnunque  consi- 
liuni  neque  sc  ci  lcgatum,  id  aetatis  cisijuc  rebus  gcstis, 
dcfuturum:  quod  cum  ab  eo  csset  dictum,  nihil  est  dc 
Scij^ionis  ]irovincia  conunutatum;  nec  ])lus  extraordina- 
riuin  imj)crium  ad  id  bellum  quaesitum  quam  duobus 
antca  niaximis  Punicis  bcllis,  quac  a  consulibus  aut  a 
dictatoribus  gcsta  ct  confccta  sunt,    quam  Pyrrhi,  quam 


IXM.ANTOXIUMOKATIOPIIILIPPICA  XI.  15-20.  427 

Piillippi,  quaiu  post  Acliaico  bello,  quam  Punico  tertio, 
ad  quod  populus  liomanus  ita  sibi  ipse  dilegit  idoneuni 
ducem,  P.  Scipionem,  ut  eum  tamen  bellum  gerere  con- 
sulcm  vellet.     cum  Aristonico  bellum  fi^erundum  fuit  P.  ^ 

18 

Licinio  L.  Valerio  consulibus ;  rogatus  est  populus  quem 
id  bcllum  gerere  placeret:  Crassus  consul,  pontifex  ma- 
ximus,  Flacco  conlegae,  flamini  ^NIartiali,  multam  dixit, 
si  a  sacris  discessisset:  quam  multam  populus  llomanus 
remisit;  pontifici  tamen  flaminem  parere  iiissit.  sed  ne 
tum  quidem  populus  llomanus  ad  privatum  detulit  bel- 
lum,  quamquam  erat  Africanus,  qui  anno  ante  de  jSu- 
mantinis  triumpliarat;  qui  cum  longe  omnis  belli  gloria 
et  virtute  superaret,  duas  tamen  tribus  solas  tulit:  ita 
populus  Romanus  consuli  potius  Crasso  quam  privato 
Africano  bclluni  gerundum  dcdit.  de  Cn.  Pompeii  im- 
periis,  summi  viri  atque  omnium  principis,  tribuni  plebis 
turbulenti  tulerunt.  nam  Sertorianum  bellum  a  senatu 
privato  datum  est,  quia  consules  recusabant,  cum  L.  Phi- 
IIppus  pro  consulibus  eum  se  mlttere  dixit,  non  pro  con- 
sule.  quae  igitur  haec  comitia?  aut  quam  ambitionem  lo 
constantissimus  et  gravissimus  civis,  L.  Caesar,  in  sena- 
tum  introduxit?  clarissimo  viro  atque  innocentissimo  de- 
crevit  imperium,  privato  tamen:  in  quo  maximum  nobis 
onus  imposuit:  adsensus  ero:  ambitionem  induxero  in 
curiam;  negaro:  videbor  sufFragio  meo,  tamquam  comi- 
tlis,  honorem  homini  amicissimo  denegavisse.  quod  si 
comitla  placct  in  senatu  haberi,  petamus,  ambiamus, 
tabella  modo  detur  nobis,  sicut  populo  data  est.  cur 
committis,  Caesar,  ut  aut  praestantissimus  vir,  si  tibi  non 
sit  adsensum,  repulsam  tulisse  vidcatur  aut  unus  quisque 
nostrum  praetcrltus,  si,  cum  pari  dlgnitate  simus,  eodem 
honore  digni  non  putemur?  at  enim  —  nam  id  exaudlo  20 
—  C.  Caesari  adulescentulo  imperium  extraordlnarium 
mea  sententla  dedl.  ille  enim  mihi  praesidium  extraor- 
dinarium  dedcrat:  cum  dlco  mlhi,  senatui  dico  populoque 
Komano.  a  quo  praesldlum  res  publica,  ne  cogitatum 
quidem,  tantum  haberet,  ut  sine  eo  salva  esse  non  posset, 
huic  extraordlnarlum  imperium  non  darem?  aut  exercitus 
adimendus  aut  imperium  dandum  fuit.  quae  est  enim 
ratlo  aut  qui  potest  ficri  ut  sine  imperlo  teneatur  excrci- 


428  M.  TULLII  CICERONLS 

tus?  11011  igitur,  quod  ereptum  iioii  est,  id  existliminduni 
est  datum.  eripuit;i?etis  C.  Caesari,  patres  eonscripti,  im- 
perium,  nisi  dedissetis:  niilites  veterani,  qui  illius  aucto- 
ritatem,  imperium,  nomen  secuti  pro  re  publica  arma 
ce])erant,  volebant  sibi  ab  illo  imperari;  legio  Martia  ct 
legio  quarta  ita  se  contulerant  ad  auctoritatem  senatus 
et  rei  publicae  dignitatem,  ut  deposcereiit  imperatorem 
et  ducem  C.  Caesarem.  iinperium  C.  Caesari  belli  iie- 
cessitas,  fascis  seiiatus  dedit.  otioso  vero  et  niliil  agenti 
privato,  obsecro  te,  L.  Caesar  —  cuin  peritissimo  homine 
niilii  res  est  —  quando  imperium  seiiatus  dedit? 

D  Sed  de  lioc  quidem  liactenus,  iie  refragari  liomini 
amicissimo  ac  de  me  optiiue  merito  videar;  etsi  quis 
potest  refragari  non  modo  non  petenti,  verum  etiam  re- 

21  cusanti?  illa  vero,  patres  coiiscripti,  aliena  consuluin 
dignitate,  alieiia  temporum  gravitate  sentcntia  est,  ut 
consulcs  Dolabellae  persequeiidi  causa  Asiam  et  Syriam 
sortiantur.  dicam,  cur  inutile  rei  publicae,  sed  prius, 
(iuam  turpe  consulibus  sit,  videte:  cuin  consul  designatus, 
obsideatur,  cuiii  in  eo  liberando  salus  sit,  posita  rei  publi- 
cae,  cum  a  populo  Komano  pestiferi  civcs  parricidaeque 
desciverint,  cumque  id  bellum  geramus,  quo  bello  de 
dignitate,  de  libertate,  de  vita  deceriiamus,  si  iii  potesta- 
teiii  quis  Antonii  vencrit,  proposita  siut  tormenta  atque 
cruciatus,  cumquc  liaruni  rerum  omiiium  decertatio  con- 
sulibus  optimis  et  fortissimis  coinmissa  et  commendata 
sit,  Asiac  et  Syriae  mentio  fiet,  ut  aut  suspitioni  crinieu 

2-1  aut  invidiae  materiam  dedlsse  videamur?  at  vero  ita  de- 
cernunt,  'ut  liberato  Bruto:'  id  eiiini  restabat,  ut  relicto, 
deserto,  prodlto.  ego  vero  mentionem  omniiio  provin- 
clarum  factain  dlco  alieiilssimo  tempore.  quamvis  enim 
intentus  aiiimus  tuus  sit,  C.  Paiisa,  sicut  est,  ad  virum 
fortisslmum  et  omnium  clarisslmum  llbcrandum,  taineii 
rerum  natura  coget  te  neccssarlo  refcrre  animum  ali- 
quaiido  ad  Dolabellam  perse(j[ueiiduin  et  partem  aliquam 
in  Asiani  et  Syriani  derivare  curae  ct  cogitationis  tuae. 
si  auteni  fieri  posset,  vel  pluris  te  aiilmos  Iiabere  vellem, 
(j[Uos  oiiinls  ad  JMutlnam  intenderes.  (j[uod  quoniam  fieii 
noii  i)otest,  isto  Le  aniiiio,  (pieni  liabcs  ])raestaiitisslmuni 
atcpie   optlmum,   niliil   volumus   nlsl   de  Bruto   cogltare. 


INM.ANTONIUMORATIOrillLfPPICAXI.  21—25.  429 

facls  tu  id  quidem  ct  co  maximc  incumbis,  ut  intellego;  2:5 
duas  tamen  res,  magnas  praesertim,  non  modo  agcre  uno 
tcmpore,  sed  ne  cogitando  quidcm  explicare  quisquam 
potest.  incitare  et  inflannnarc  tuum  istuc  praestantissi- 
nuim  studium,  non  ad  aliam  ulla  ex  parte  curam  trans- 
fcrre  debemus.  adde  istuc  sermoncs  hominum,  addc  10 
suspitiones,  adde  invidiam:  imitare  me,  qucm  tu  sempcr 
laudasti:  qui  instructam  ornatamque  a  senatu  provinciam 
deposui,  ut  inccndium  patriae  omissa  alia  omni  cogita- 
tionc  restingucrcm.  nemo  crit  practcr  unum  mc,  quicum 
profccto,  si  quid  interesse  tua  putasses,  pro  summa  fami- 
liaritate  nostra  communicasses,  qui  credat  te  invito  pro- 
vinciam  tibi  esse  decretam.  hanc,  quacso,  pro  tua  sin- 
gulari  sapientia  reprime  famam  atque  effice  ne  id,  quod 
non  curas,  cupere  videare.  quod  quidem  co  vchementius  -n 
tibi  laborandum  cst,  quia  in  eandem  cadere  suspitionem 
conlega,  vir  clarissimus,  non  potcst:  nihil  horum  scit, 
nihil  suspicatur;  bellum  gerit,  in  acie  stat,  de  sanguine 
et  de  spiritu  decertat;  ante  provinciam  sibi  dccretam 
audiet  quam  potucrit  tcmpus  ei  rci  datum  suspicari. 
vereor  ne  excrcitus  quoque  nostri,  qui  non  dilectus  ne- 
cessitate,  sed  voluntariis  studiis  se  ad  rem  publicam  con- 
tulcrunt,  tardcntur  animis,  si  quicquam  aliud  a  nobis  nisi 
de  instanti  bcllo  cogitatum  putabunt.  quod  si  provinciae 
consuHbus  cxpetendae  vidcntur,  sicut  sacpe  a  multis  cla- 
rissimis  viris  expetitae  sunt,  rcddite  prius  nobis  Brutum, 
lumen  et  decus  civitatis ;  qui  ita  conservandus  est,  ut  illud 
signum,  quod  dc  caelo  delapsum  Vestae  custodiis  conti- 
netur;  quo  salvo  salvi  sumus  futuri.  tunc  vel  in  caelum 
vos,  si  fieri  potuerit,  umcris  nostris  toUemus;  provincias 
ccrte  dlgnissimas  vobis  dchgemus;  nunc  quod  agitur  aga- 
mus :  agitur  autem  liberine  vivamus  an  mortem  obcamus, 
quae  certe  servituti  anteponenda  est.  quid?  si  etiam  tar-  25 
ditatem  adfert  ista  sententia  ad  Dolabellam  pcrsequen- 
dum?  quando  enim  veniet  consul?  an  id  cxspcctanms, 
quoadne  vestigium  quidem  Asiae  civitatum  atque  urbium 
relinquatur?  at  mittent  aliqucm  de  suo  numcro.  valde 
mihi  probari  potest,  qui  paulo  ante  clarissimo  viro  pri- 
vato  imperium  extra  ordinem  non  dedi.  at  hominem 
dignum   mittent.     num  P.  Servilio   digniorem?    at   eum 


4o0  M.  TULLII  CICEROXLS 

(liiidcm  civitas  non  liabet.  quod  crgo  ipse  neniini  putavi 
dauduni,  ne  a  senatu  quidem,  id  ego  uuius  iudicio  dela- 
■2(;  tum  comprobem?  expedito  nobis  homine  et  parato,  pa- 
tres  conscripti,  opus  est  et  eo,  qui  imperium  legitimum 
Iiabeat,  qui  praeterea  auctoritatem,  nomen,  exercitum, 
persj)ectum  aninuun  in  rc  publica  libcranda. 

11  Quis  igitur  is  est?  aut  M.  Brutus  aut  C.  Cassius  aut 
uterque.  deccrnerem  plane,  sicut  nmlta  consulibus,  alte- 
rum  ambovc,  ni  Brutum  conligasscmus  in  Graecia  et  eius 
auxilium  ad  Italiam  vergere  quam  ad  Asiam  maluisse- 
mus;  non  ut  eo  ex  acie  respcctum  habercmus,  scd  ut 
ipsa  acies  subsidium  haberet  etiam  transmarinum.  prac- 
terea,  patres  conscripti,  iVI.  Brutum  retinet  etiam  nunc 
C.  Antonius,  qui  tenet  ApoUoniam,  magnam  urbem  et 
gravcm;  tenet,  opinor,  Byllidem,  tenet  Amantiam,  instat 
Epiro,  urget  Oricum,  habet  aliquot  coliortis,  habct  equi- 
tatum:  hinc  si  Brutus  erit  traductus  ad  aliud  bcnuni, 
Graeciam  certc  amiserimus.  est  autem  etiam  de  Brun- 
disio  atque  illa  ora  Italiae  providcndum.  quamquam 
miror  tani  diu  morari  Antonium;  solet  enim  ipse  accipere 
manicas  nec  diutius  obsidionis  mctum  sustincre:  quem 
si  confccerit  Brutus  et  intellexerit  plus  se  rei  publicae 
})rofuturum,  si  DoUibellam  persequatur  quam  si  in  Grae- 
cia  maneat,  aget  ipsc  per  sese,  ut  adhuc  quoque  fecit, 
neque  in  tot  incendiis,   quibus  confestim   succurrcndum 

27  est,  exspectabit  senatum.  nam  et  Brutus  ct  Cassius  nud- 
tis  iam  in  rebus  ipse  sibi  senatus  fuit;  neccsse  cst  enim 
in  tanta  conversione  et  perturbatione  omnium  rcrum  tcm- 
poribus  potius  parere  quam  moribus;  nec  enim  imnc 
primum  aut  Brutus  aut  Cassius  salutcm  libcrtatemquc 
j)atriac  lcgem  sanctissimam  ct  morem  optimuni  iudicavit. 
itaque  si  ad  nos  nihil  rcfcrretur  de  Dolabella  pcrse- 
quendo,  tamcn  ego  pro  dccreto  putarem,  cum  essent 
talcs  virtutc,  auctoritate,  nobihtatc  summa  viri,  quorum 
akcrius  iam  nobis  notus  esset  exercitus,  ahcrius  auditus. 

12  num  igiturBrutus  cxspcctavit  dccreta  nostra,  cum  stuiha 
nossct?  neque  enim  est  in  provinciam  suam  Cretam  pro- 
fcctus:  in  Macedoniam  alicnaui  advoLavit;  onmia  sua 
j)Utavit,  quac  vos  vestra  esse  vclletis;  legioncs  conscripsit 
novas,   cxccj^it  veteres;   cquitatum  ad  sc  abduxit  Dola- 


IN  M.  ANTONIUM  ORATIO  PIIILrPPICA  XI.  26-31.  431 

bellae  atque  eum  nondum  tanto  parriculio  oblitum  hostem 
sua  sententia  iudicavit.  nam  ni  ita  esset,  quo  iure  equi- 
tatum  a  consule  abduceret?  quid?  C.  Cassius,  pari  ma-  23 
gnitudine  aninii  et  consilii  pracditus,  nonne  co  ex  Italia, 
consilio  profectus  est,  ut  proliiberet  Syria  Dolabellam? 
qua  lege?  quo  iure?  eo,  quod  luppiter  ipse  sanxit,  ut 
omnia,  quae  rei  publicae  salutaria  essent,  legitima  et 
iusta  haberentur.  est  enim  lex  nihil  aliud  nisi  recta  et 
a  numine  deorum  tracta  ratio,  impcrans  honcsta,  prohi- 
bens  contraria.  Imic  igitur  Icgi  paruit  Cassius,  cum  est 
in  Syriam  profectus,  alienam  provinciam,  si  homines 
legibus  scriptis  uterentur,  eis  vero  oppressis  suam  legc 
naturac.  scd  ut  ea  vestra  quoque  auctoritate  firmentur,  29 
ccnseo:  cum  P.  Dolabclla,  quique  eius  crudclissimi  et 
taeterrimi  facinoris  ministri,  socii,  adiutorcs  fuerunt,  ho- 
stes  populi  Romani  a  senatu  iudicati  sint,  cumque  sena- 
tus  P.  Dolabellam  bello  persequendum  censuerit,  ut  is, 
qui  omnia  deorum  hominumque  iura  novo,  inaudito,  in- 
expiabili  scelere  polluerit  nefarioque  se  patriae  parricidio 
obstrinxerit,  poenas  dis  hominibusque  meritas  debitasquc 
persolvat,  senatui  placere  C.  Cassium  pro  consule  pro-  30 
vinciam  Syriam  obtinere,  ut  qui  optimo  iure  eam  provin- 
ciam  obtinuerit,  eumque  aQ.  Marcio  Crispo  pro  consule, 
L.  Statio  Murco  pro  consule,  A.  Allieno  legato  excrcitus 
accipere  eosque  ci  tradere,  cumque  cis  copiis  et  si  quas 
praeterea  paraverit,  bello  P.  Dolabellam  terra  marique 
persequi;  eius  belli  gerendi  causa,  quibus  ei  videatur, 
navis,  nautas,  pecuniam  cetcraque,  quae  jad  id  bellum 
gerendum  pertineant,  ut  imperandi  in  Syria,  Asia,  Bi- 
thynia,  Ponto  ius  potcstatemque  habeat,  utique,  quam- 
cumque  in  provinciam  eius  belli  gerendi  causa  advenerit, 
ibi  maius  imperium  C.  Cassii  pro  consule  sit,  quam  eius 
erit,  qui  eam  provinciam  tum  obtinebit,  cum  C.  Cassius 
pro  consule  in  eam  provinciam  venerit;  regem  Deiota-  31 
rum  patrem  et  regem  Deiotarum  filium,  si,  ut  multis 
bellis  saepe  numero  imperium  populi  Romani  iuverint, 
item  C.  Cassium  pro  consule  copiis  suis  opibusque  iu- 
vissent,  senatui  populoque  Romano  gratum  esse  facturos ; 
itemque  si  ceteri  reges,  tetrarchae  dynastaeque  fccissent, 
senatum  populumque  Romanum  eorum  officii  non  imme- 


432  M.  TULLII  CICERONIS 

morcm  futurum,  utique  C.  Pansa  A.  Ilirtius  consulcs, 
altcr  anibove,  si  eis  videretur,  re  ])ublica  recupcrata  dc 
provinciis  consularibus,  praetoriis,  ad  hunc  ordiuem  primo 
(juoque  temporc  refcrant:  interea  provinciae  ab  eis,  a 
quibus  obtinentur,  obtineantur,  quoad  cuique  ex  senatus 
consulto  successum  sit. 

I'^  PIoc  senatus  consulto  ardcntem  inflammabitis  et  arma- 
tum  armabitis  Uassium;  nec  cmm  ammum  eius  potcstis 
ignorare  nec  copias.  animus  is  est,  quem  videtis;  copiae, 
quas  audistis,  **  fortis  et  constantis  viri,  qui  ne  vivo 
(juidcm  Trcbonio  Dolabellae  latrocinium  in  Syriam  pe- 
nctrarc  sivisset;  Allienus,  familiaris  et  necessarius  meus, 
post  interitum  Trebonii  profecto  ne  dici  quidem  se  leo;a- 
tum  Dolabcllae  volet;  est  Q.  Caecilii  Bassi,  privati  illius 
quidcm,   sed  fortis  et  praeclari  viri,   robustus  et   victor 

33  excrcitus;  Deiotari  regis  et  patris  et  filii  et  magnus  et 
nostro  more  institutus  exercitus;  summa  in  filio  spes, 
summa  ingenii  indolcs  summaque  virtus.  quid  de  patre 
dicam?  cuius  benevolentia  in  populum  Romanum  est 
i})sius  acqualis  actati;  qui  non  solum  socius  imperatorum 
nostrorum  fuit  in  bellis,  vcrum  etiam  dux  copiarum  sua- 
rum.  quae  de  illo  viro  Sulla,  quae  Murena,  quae  Ser- 
vilius,   quae   Lucullus,   quam   ornate,   quam   honorificc, 

31  quam  graviter  saepe  in  senatu  praedicaverunt?  quid  de 
Cn.  Pompcio  loquar?  qui  unum  Dciotarum  in  toto  orbe 
terrarum  ex  animo  amicum  vcrcque  bcncvolum,  unum 
fidelem  populo  Komano  iudicavit.  fuimus  impcratores 
ego  ct  M.  Bibulus  in  propinquis  finitimisque  provinciis: 
ab  eodem  rege  adiuti  sumus  et  equitatu  et  pedestribus 
copiis.  sccutum  cst  hoc  acerbissimum  et  calamitosissi- 
mum  civile  bcllum,  in  quo  quid  facicndum  Dciotaro, 
quid  omnino  rcctius  fucrit,  diccre  non  est  neccsse,  prae- 
sertim  cum  contra  acDciotarus  sensit  victoria  belli  dliu- 
dicarit.  quo  in  bello  si  fuit  error,  communis  ei  fuit  cum 
scnatu;  sin  recta  sentcntia,  ne  victa  quidcm  causa  vitu- 
l)cranda   est.     ^id  has  coj^ias  acccdcnt  alii  regcs,   etiam 

?>'>  dilectus  accedcnt.  neque  vero  classes  deernnt:  tanti 
Tyrii  Cassium  faciunt,  tantum  eius  in  Syria  nomcn  atque 

14  IMiocnice  cst.  paratum  habct  impcratorcm  C.  Casslum,  pa- 
tres  conscripti,  rcs  publica  contraDohibcllam  ncc  paratum 


IN  M.  ANTONIUM  ORATIO  PHILIPPICA  Xl.  32  —  38.   433 

solum,  sed  pcritum  atque  fortem.  magnas  ille  res  gessit 
ante  Bibuli,  summi  viri,  adventum,  cum  Pacori  nobilis- 
simi  ducis  maximas  copias  fudit  Syriamque  immani  Par- 
thorum  impetu  liberavit.  maximam  eius  et  singularem 
laudem  praetermitto;  cuius  enim  praedicatio  nondum 
omnibus  grata  est,  hanc  memoriae  potius  quam  vocis 
testimonio  conservemus.  animadverti,  patres  conscripti,  3g 
cxaudivi  etiam  nimium  a  me  Brutum  [nimium  Cassium] 
ornari;  Cassio  vero  sententia  mea  dominatum  et  princi- 
patum  dari.  quos  ego  orno?  nempe  eos,  qui  ipsi  sunt 
ornamenta  rei  publicae.  quid?  D.  Brutum  nonne  omni- 
bus  sententiis  semper  ornavi?  num  igitur  reprehendistis? 
an  Antonios  potius  ornem,  non  modo  suarum  familia- 
rum,  sed  Komani  nominis  probra  atque  dedecora?  an 
Censorinum  ornem,  in  bello  hostem,  in  pace  sectorem? 
an  cetera  ex  eodem  latrocinio  naufrao^ia  conlio;am?  e"ro 
vero  istos  otii,  concordiae,  legum,  iudicicrum,  libertatis 
iiiimicos  tantum  abest  ut  ornem,  ut  effici  non  possit  quin 
eos  tam  oderim  quam  rem  pubHcam  diligo.  *vide,'  in-  37 
quit  *ne  veteranos  ofFendas;'  hoc  enim  vel  maxime  ex- 
audio.  ego  autem  veteranos  tueri  debeo,  sed  eos,  quibus 
sanitas  est;  certe  timere  non  debeo:  eos  vero  veteranos, 
qui  pro  re  publica  arma  ceperunt  secutique  sunt  C.  Cae- 
sarem  auctorem  beneficiorum  paternorum,  hodieque  rem 
publicam  defendunt  cum  magno  periculo,  non  tueri  so- 
lum,  sed  etiam  commodis  augere  debco;  qui  autem 
quiescunt,  ut  septima,  ut  octava  legio,  in  magna  gloria  et 
laude  ponendos  puto:  comites  vero  Antonii,  qui,  post- 
quam  beneficia  Caesaris  comederunt,  consulem  designa- 
tum  obsident,  huic  urbi  ferro  ignique  minitantur,  Saxae 
se  et  Cafoni  tradiderunt  ad  facinus  praedamque  natis, 
num  quis  est  qui  tuendos  putet?  ergo  aut  boni  sunt, 
quos  etiam  ornare,  aut  quieti,  quos  conservare  debemus, 
aut  impii,  quorum  contra  furorem  et  bellum  et  iusta 
arma  cepimus.  quorum  igitur  veteranorum  animos  ne  ^^ 
ofFendamus  veremur?  eorumne,  quiD.Brutum  obsidione 
cupiunt  liberare?  quibus  cum  Bruti  salus  cara  sit,  qui 
possunt  Cassii  nomen  odisse?  an  eorum,  qui  utrisque 
armis  vacant?  non  vereor  ne  acerbus  nuntius  cuiquam 
istorum  sit,  qui  otio  delectantur.     tertio  vero  generi  non 

Ciceronis  vol.  V,  .  2  8 


434  M.  TULLIl  C1CER0NI3 

nnlitinii  veteranorum,  sed  importunlssimoruni  hostlum 
cupio  quam  acerbisv^^iimum  dolorcm  Inurere.  quamquani, 
patres  conscrlpti,  quousque  sententias  dlcemus  veterano- 
rum  arbltratu?  quod  eorum  tantum  fastldlum  est,  quae 
tanta   adrogantla,   ut   ad   arbltrium   Illorum   Imperatores 

39  etiam  diligamus?  ego  autem  —  dlccndum  est  enim,  pa- 
tres  conscrlpti,  quod  sentlo — non  tam  veteranos  intuen- 
dos  nobis  arbltror,  quam  quld  tlrones  mllltes,  flos  Italiae, 
quid  novae  lcgiones  ad  liberandam  patrlam  paratlsslmac, 
quld  cuncta  Italia  de  vestra  gravitate  sentlat:  nlhll  enim 
sempcr  florct;  aetas  succedlt  aetatl:  dlu  Icglones  Caesarls 
viguerunt;  nunc  vigcnt  Pansac,  vlgent  Hirtii,  vlgent 
Caesarls  filll,  vigent  Plancl;  vlncunt  numero,  vincunt 
aetatibus;  nimirum  etiam  auctorltate  vlncunt;  Id  cnim 
bellum  gerunt,  quod  ab  omnibus  gentlbus  comprobatur. 
itaque  his  praemla  sunt  promissa,  illls  persohita.  fruan- 
tur  Illi  suis,  pcrsolvantur  hls  quae  spopondimus:  Id  enim 

10  deos  immortalls  spero  aequlsslmum  iudlcare.  quae  cum 
ita  sint,  eam  quam  dixi  sententlam  vobls,  patres  con- 
scripti,  censeo  comprobandam. 


IN  M.  ANTONIUM  OKATIO  PHILIPPJCA  XII.  1—3.     435 


M.  TULLn  CICERONIS 

IN  M.  ANTONIUM  ORATIO  PIIILIPPICA 

DUODECLMA. 


Etsi  minime  decere  videtur,  patres  conscripti,  falll,  l 
decipi,  errare  eum,  cui  vos  maximis  saepe  de  rebus  ad- 
scntiebamini,  consolor  me  tamen,  quoniam  vobiscum  pa- 
riter  et  una  cum  sapientissimo  consule  crravi:  nam  cum 
duo  consulares  spem  honestae  pacis  nobis  attulissent, 
quod  erant  familiares  M.  Antonii,  quod  domestici,  nosse 
aliquod  eius  volnus,  quod  nobis  ignotum  esset,  videban- 
tur.  apud  alterum  uxor,  liberi;  alter  cotidie  litteras  mit- 
tere,  accipere,  aperte  favere  Antonio.  lii  subito  hortari  2 
ad  pacem,  quod  iam  diu  non  fecissent,  non  sine  causa 
vidcbantur.  accessit  consul  hortator.  at  qui  consul!  si 
prudentiam  quaerimus,  qui  minime  falli  posset;  si  virtu- 
tem,  qui  nullam  pacem  probaret  nisiAntonio  concedente 
atque  victo;  si  magnitudinem  animi,  qui  praeferret  mor- 
tem  servituti.  vos  autem,  patres  conscripti,  non  tam 
immemores  vestrorum  gravissimorum  decretorum  vide- 
bamini,  quam  spe  adlata  deditionis,  quam  amici  pacem 
appellare  mallent,  de  imponendis,  non  de  acclpiendis 
leglbus  cogltare.  auxerat  autem  meam  quidem  spem, 
credo  item  vestram,  quod  domum  Antonii  adilictam  mae- 
stitia  audiebam,  lamentari  uxorem.  *  *  hic  etiam  fautores 
Antonii,  quorum  in  voltu  habitant  oculi  mei,  tristiores 
videbam.  quod  si  non  ita  est,  cur  a  Pisone  et  Caleno  5 
potissimum,  cur  hoc  tempore,  cur  tam  improviso,  cur  tam 
repente  pacis  est  facta  mentio?  negat  Piso  scire  se,  negat 
audisse  quicquam;  negatCalenus  rem  ullam  novam  adla- 
tam  esse.  atque  id  nunc  negant,  postea  quam  nos  paci- 
ficatoria  legatione  implicatos  putant.  quid  ergo  opus  est 
novo  consilio,  si  in  re  nihil  omnino  novi  est?  decepti,  2 
inquam,  sumus,  patres  conscripti:  Antonii  est  acta  causa 
ab  amicis  eius,  non  publica.      quod  videbam  equidem, 

28* 


43G  M.  TULLII  CICEKONIS 

scd  quasl  pcr  caligincm:  pracstrinxcrat  acicm  animi  D. 
Briiti  salus.  quod  si  in  bcllo  dari  vicarii  solcrcnt,  libcn- 
ter  me,  ut  D.  Brutus  cmittcrctur,  pro  illo  includi  patcrer. 

4  atquc  hac  vocc  Q.  Fufii  capti  sumus:  *nc  si  a  Mutina 
quidcm  rcccsscrit,  audicmus  Antonium?  nc  si  in  scnatus 
quidcm  potcstatc  futurum  se  dixcrit?'  durum  vidcbatur: 
Itaquc  fracti  sumus,  ccsslmus.  rccedlt  igltur  a  Mutina? 
'ncsclo.'  parct  scnatui?  *crcdo,'  inquit  Calcnus  *scd  ita, 
ut  tcncat  dli>:nltatcm.'  valdc  licrculcs  vobis  laborandum 
cst,  patrcs  conscripti,  ut  vestram  dlgnitatem  amittatis, 
quae  maxlma  cst;  Antonli,  quac  ncque  est  ulla  nequc 
esse  potcst,  rctlneatis,  ut  eam  per  vos  rccuperet,  quam 
pcr  se  pcrdldit.  si  iaccns  voblscum  allquld  agcrct,  audi- 
rcmfortasse:  quamquam  —  scd  lioc  malo  dicere,  audirem : 
stanti  reslstcndum  cst  aut  conccdenda  una  cum  dlgnltate 

5  libertas.  at  non  cst  integrum:  constltuta  legatio  est.  quld 
autem  non  intcgrum  est  saplentl,  quod  restitui  potest? 
culusvis  homlnis  est  errarc;  nullius  nisi  insipientis  in 
errorc  pcrsevcrare:  posterlorcs  cnim  cogltatloncs,  ut  alunt, 
saplcntiorcs  solent  cssc.  dlscussa  est  illa  caligo,  quam 
paulo  ante  dixl;  diluxit,  patet,  vldcmus  omnia,  neque  pcr 
nos  solum,  sed  admoncmur  a  nostris.  attcndlstls  paulo 
antc  praestantlsslmi  vlri  quac  esset  oratio.  'macstam' 
in([ult  ^domum  ofFcndl,  conlugcm,  llberos.  admlrabantur 
bonl  viri,  accusabant  amici,  quod  spe  pacis  legationem 
suscepissem.'  nec  mirum,  P.  Scrvili:  tuis  enim  severis- 
simis  gravissimisqTic  sentcntlls  omui  cst  non  dico  dlgni- 

G  tate,  sed  ctiam  spe  salutis  spollatus  Antonius.  ad  eum 
ire  te  lcgatum  quis  non  mlrarctur?  dc  mc  cxpcrior:  culiis 
idcm  consilium  quod  tuum  scntio  quam  rcprehendatur. 
nos  reprchcndlnuu' soli?  quid?  vir  fortisslmus  Pansa  sinc 
causa  paulo  antc  tam  adcuratc  looutus  cst  tani  dlu?  quld 
egit  nlsi  uti  falsani  j)roditu)nis  asc  suspitloncm  dcpcllcrct? 
luidc  autem  ista  suspitio  est?  ex  pacis  patroclnio  rcpcntino, 
([uod  sublto  susccpit,  codcm  captus  crrore  quo  nos. 

7  (^uod  si  est  erratum,  patres  conscripti,  spe  falsa  atque 
fallaci,  redcanms  in  vlani.    optimus  cst  portus  ])acnltcnti 

8  nnitatio  consilil.  quid  cnlm  potcst,  pcr  dcos  Innnortalis! 
rci  i)ubllcac  prodcsse  nostra  legatio?  prodcsse  dico?  quid, 
si  etiam  obfutura  est?  obfutura?  (juid,  si  iam  nocuit  atque 


IN  M.  ANTONIUM  OKATIO  rHILHTlCA  XII.  4-9.      437 

obfuit  ?  an  vos  acerniiiam  illam  et  fortissimam  populi  Ko- 
mani  lihertatis  recupcrandae  cupiditatem  non  inuiiinutam 
ac  dcbilitatam  putatis  lcgatione  pacis  audita?  quid  nm- 
nicipia  censctis?  quid  colonias?  quid  cunctam  Italiam? 
futuram  codem  studio,  quo  contra  communc  inccndium 
exarserat?  au  non  putamus  fore  ut  eos  paenitcat  profcssos 
csse  et  prae  se  tulisse  odium  in  Antonium,  qui  pecunias 
polliciti  sunt,  qui  arma,  qui  se  totos  et  animis  et  corpori- 
bus  in  salutcm  rci  ])ublicae  contulcrunt?  quem  ad  modum 
nostrum  hoc  consilium  Capua  })robabit,  quac  tcmporibus 
his  Roma  altera  cst?  illa  impios  civis  iudicavit,  eiecit, 
exclusit.  illi,  illi,  inquam,  urbi  fortissime  conanti  e  ma- 
nibus  est  crcptus  Antonius.  quid?  legionum  nostrarum  ^^ 
nervos  nonne  his  consiliis  incidimus?  quis  est  enim  qui 
ad  bcllum  inflammato  animo  futurus  sit  spe  pacis  oblata? 
ipsa  illa  Martia,  caelcstis  ct  divina  legio,  hoc  nuntio  lan- 
guescct  et  mollietur  atque  illud  pulcherrimum  [Martium] 
nomen  amittet:  cxcidcnt  gladii,  fluent  arma  de  manibus; 
senatum  enim  secuta  non  arbitrabitur  se  graviore  odio 
debcre  esse  in  Antonium  quam  scnatum.  pudet  huius 
legionis,  pudct  quartae,  quae  pari  virtute  nostram  aucto- 
ritatem  probans  non  ut  consulcm  et  imperatorem  suum, 
sed  ut  hostem  et  oppugnatorem  patriae  reliquit  Antonium ; 
pudct  optimi  exercitus,  qui  coniunctus  est  cx  duobus,  qui 
iam  lustratus,  qui  profectus  adoMutinam  est;  qui  si  pacis, 
id  est,  timoris  nostri,  nomcn  audierit,  ut  non  rcferat  pe- 
dem,  sistet  certe.  quid  cnim  revocante  et  receptui  ca- 
nente  senatu  propcret  dimicare?  quid  autcm  hoc  iniustius  ^ 
quam  nos  inscientibus  eis,  qui  bellum  gerunt,  de  pace 
dccernere?  nec  solum  inscientibus,  scd  ctiam  invitis?  an 
vos  A.  Ilirtium,  pracclarissimum  consulcm,  C.  Cacsarem, 
deorum  bcneficio  natum  ad  haec  tempora,  quorum  epistu- 
las  spcm  victoriae  declarantis  in  manu  teneo,  pacem  velle 
censetis?  vincere  illi  expetunt  pacisque  dulcissimum  et 
pulcherrinuim  nomen  non  pactionc,  scd  victoria  concupl- 
vcrunt.  quid?  Galliam  quo  tandcm  animo  lianc  rcm  au- 
dituram  putatis?  illa  enim  huius  belli  propulsandi,  admi- 
nistrandi,  sustinendi  principatum  tcnet.  Gallia  D.  Bruti 
nutum  ipsum,  ne  dicam  imperium,  secuta  armis,  viris, 
pecunia  bclli  principia  firmavit;  eadcm  crudcHtati  M.  An- 


438  M.  TULLII  CICEROXIS 

tonii   suum   totum   corpus  obiecit;   cxliauritur,   vastatur, 
uritur:   omnis   acquo   aiiimo   bclli  patitur  iniurias,   dum 

10  modo  repellat  pcriculum  scrvitutis.  ct  ut  omittam  rcli- 
quas  partis  Galliae  —  nam  sunt  omnes  pares — ,  Patavinl 
alios  excluscrunt,  alios  eicccrunt  missos  ab  Antonio; 
pecunia,  militibus,  et,  quod  maxime  dccrat,  armls  nostros 
duccs  adiuverunt.  fccerunt  idcm  rcliqui,  qui  quondam 
in  eadcm  causa  crant  et  propter  multorum  annorum  In- 
iurias  alicnatl  a  scnatu  putabantur:  quos  minime  mlrum 
est   communicata   ciim   cis  re  publlca  fidclis  esse,    qul 

5  etiam  expcrtes  elus  fidem  suam  scmper  pracstlterunt.  his 
igltur  omnibus  vlctoriam  spcrantibus  pacls  nomen  ad- 
fercmus,  Id  est  dcsperationem  vlctorlae? 

11  Quld,  si  ne  potcst  quldem  ulla  esse  pax?  quae  enim 
cst  condlcio  pacls,  In  qua  oi,  cum  quo  paccm  faclas,  nllill 
conccdi  potcst?  multis  rebus  a  nobls  est  Invltatus  ad 
pacem  Antonlus:  bcllum  tamcn  maluit.  missl  Icgati  repu- 
gnante  mc,  sed  tamen  missl;  delata  mandata:  non  paruit. 
denuntlatum  cst  ne  Brutum  obsiderct,  a  Mutlna  discede- 
rct:  oj^pugnavlt  ctlam  vchemcntius.  et  ad  eum  legatos 
de  pace  mittemus,  qui  pacis  nuntios  repudlavlt?  verecun- 
diorcmne  coram  putamus  In  postulando  fore  quam  fucrlt 
tum,  cum  mlslt  mandata  ad  senatum?  atqul  tum  ea  pete- 
bat,  quae  vldebantur  improba  omnlno,  sed  tamen  allquo 
modo  posse  concedl;  nondum  erat  vestrls  tam  gravlbus 
tamquc  multls  iudicils  Ignomlnlisque  conclsus:  nunc  ea 
petit,   quae  dare  nullo  modo  possumus,   nisi  prlus  volu- 

12  mus  bello  nos  vlctos  confitcrl.  senatus  consulta  failsa 
dclata  ab  eo  ludicavimus:  num  ca  vera  possumus  ludl- 
care?  lcgcs  statuimus  pcr  vim  ct  contra  auspicia  latas 
eisque  ncc  po})uhmi  ncc  plebcm  tcnerl:  num  cas  restltui 
posse  censetis?  sestertium  scptiens  miliens  avertlsse  An- 
tonlum  pecunlae  i^ubllcac  ludicavlstis:  num  fraude  poterit 
carcrc  pcculatus?  Immunitates  ab  co  civitatibus,  saccr- 
dotia,  rcgiia  vcnicrunt:  num  figcntur  rursus  cac  tabulae, 

G  quas  vos  dccretis  vestrls  rcfixistis?  quod  si  ea,  quac  de- 
crevlmus,  obrucre,  num  etiam  memoriam  rcrum  dclerc 
possumus?  quando  cnim  obliviscetur  ulla  postcrltas  cuius 
scclere  in  hac  vestitus  focditatc  fuciimus?  ut  ccnturlonum 
leglonls  INIartiac  Urundlsii  profusus  sanguls  cluatur,  num 


I 


IN  M.  ANTONIUM  OKATIO  ITJILIPPICA  XII.  10—16.  431) 

clui  pmcdlcatlo  crudclltatits  potcst?  ut  uicdla  praetcreaui, 
quae  vetustas  tollet  operum  circuiu  Mutinam  taetra  mo- 
nimenta,  sceleris  iudicla  latroclnlique  vestlgia?  Imic  igi-  i3 
tur  importuno  atque  impuro  parricidae  quld  Iiabemus, 
pcr  dcos  Inmiortalis!  quod  rcmittanms?  an  Galliam  ultl- 
mam  et  excrcltum?  quld  est  allud  non  pacem  faccre,  sed 
dlffcrre  bellum?  nec  solum  propagare  bellum,  sed  con- 
cedere  etiam  victorlam?  an  ille  non  vicerit,  si  quacumquc 
condlcione  in  hanc  urbem  cum  suis  venerit?  armis  nunc 
omnia  tenemus;  auctoritate  valenms  plurimum;  absunt 
tot  pcrdltl  clves,  nefarlum  sccutl  duccm;  tamcn  corum 
ora  scrmonesque,  qul  in  urbe  ex  eo  numero  relicti  sunt, 
ferre  non  possumus:  quld  censetls,  cum  tot  uno  tem])ore 
Inrupcrint,  nos  arma  posuerimus,  Illi  non  deposuerint, 
iionne  nos  nostrls  conslllls  vlctos  in  per])ctuum  fore?  ])0-  14 
nite  ante  oculos  ,M.  Antonlum  consularem;  s])erantem 
consulatum  Luclum  adlunglte;  supplete  ceteros,  neque 
nostri  ordinis  solum,  lionores  et  im]>crla  medltantis :  nolite 
ne  Tlrones  quidem,  Numlsios,  Mustelas,  Seios  contcmncrc : 
cum  els  facta  ])ax  non  crlt  ])ax,  sed  ])actio  scrvitutis.  L. 
Plsonls,  am])llssimi  virl,  ])raeclara  vox  a  te  non  solum  In 
hoc  ordine,  Pansa,  sed  etlam  in  contlone  lure  laudata  cst: 
cxcessurum  se  cx  Italla  dlxlt,  deos  penatls  et  scdes  pa- 
trias  relicturum,  si  —  quod  di  omen  averterlnt!  —  rem 
publlcam  0])pressisset  Antonlus.  quaero  igitur  a  te,  L.  ^ 
PIso,  nonnc  oppressam  rem  jmbllcam  ])Utes,  si  tot  tam 
impii,  tam  audaccs,  tam  faclnerosl  recepti  sint?  quos  non- 
dum  tantis  parricidils  contamlnatos  vlx  ferebamus,  hos 
nunc  omni  scelere  coopertos  tolcrabills  censes  civitati 
-fore?  aut  isto  tuo,  mlhi  crede,  consilio  erit  utendum,  ut 
cedamus,  abeamus,  vitam  inopem  et  vagam  ])crsequamur, 
aut  cervlces  latronlbus  dandae  atque  in  ])atria  cadendum 
est.  ubi  sunt,  C.  Pansa,  illae  cohortationes  pulcherrimae 
tuae,  qulbus  a  te  excitatus  senatus,  inflammatus  j^opulus 
Romanus  non  solum  audlvlt,  sed  etlam  dldlclt  nihil  esse 
liomini  llomano  foedius  servltute?  idclrconc  saga  sum-  it; 
pslmus,  arma  ccpimus,  iuventutem  omnem  ex  tota  Italia 
excussimus,  ut  exercitu  florentissimo  et  maximo  legati 
ad  pacem  mitterentur?  sl  accipiendam,  cur  non  roga- 
mur?  si  postulandam,  quid  timemus? 


440  M.  TULLII  CICERONIS 

In  hac  ego  lcgatlonc  slm  aut  ad  id  consllium  adml- 
eccar,  in  quo  nc  si  disscnsero  quidcm  a  cctcris,  sciturus 
populus  Romanus  sit?  ita  fict  ut  si  quid  remissum  aut 
concessum  sit,  meo  sempcr  pcriculo  pcccct  Antonius,  cum 

17  ci  peccandi  potestas  a  me  concessa  vidcatur.  quod  si 
habcnda  cum  M.  Antonii  latroclnio  pacis  ratio  fuit,  mea 
tamcn  persona  ad  istam  pacem  conciliandam  minime  fuit 
dcligenda:  ego  numquam  lcgatos  mittendos  censui;  ego 
ante  reditum  lcgatorum  ausus  sum  dicere,  pacem  ipsam 
si  adfcrrent,  quoniam  sub  nomine  pacis  belkim  lateret, 
rcpudiandam;  ego  princeps  sagorum;  ego  sempcr  ilkun 
appellavi  hostem,  cum  ahi  advcrsarium;  semper  hoc  bel- 
lum,  cum  aki  tumukum.  nec  haec  insenatusokun:  eadem 
ad  popukmi  scmper  egi;  nequc  sokmi  in  ijDsum,  sed  in 
eius  socios  facinorum  et  ministros,  et  praesentis  et  eos, 
qui  una  sunt,  in  totam  dcnique  ^I.  Antonii  domum  sum 

18  scmpcr  invcctus.  itaquc  ut  alacres  et  kicti,  spc  pacls  ob- 
lata,  inter  se  impii  cives,  quasi  vicissent,  gratuhibantur, 
sic  mc  iniquum  eierabant,  de  mc  quercbantur;  diffidc- 
bant  ctiam  ServiHo:  memlnerant  cius  scntentiis  confixum 
Antonlum;  L.  Caesarcm  fortem  quidcm  ilkim  et  constan- 
tcm  scnatorem,  avuncukmi  tamcn;  Calenum  procurato- 
rcm;  Pisonem  familiarem;  te  ipsum,  Pansa,  vekementissi- 
mum  et  fortissimum  consulem  factum  iam  putant  lcnioreni: 
non  quo  ita  sit  aut  esse  j:)Ossit,  scd  mcntio  a  te  fiicta  pa- 
cls  suspitioncm  mukis  attukt  immutatae  voJuntatis.  intcr 
has  persanasme  interiectum  amici  Antonli  moleste  ferunt: 
quibus  gercndus  mos  est,   quoniam  scmcl  kberales  essc 

fi  coepimus.  proficiscantur  legati  optimls  ominibus,  sed  ci 
proficlscantur,  In  qulbus  non  oflTcndatur  Antonius.  quod 
si  dc  Antonlo  non  hiboratis,  nilhi  ccrte,  patrcs  conscripti, 
consulere  debetis:  parcite  ocuHs  sakem  meis  et  akquam 
vcniam  iusto  dolori  datc.  quo  cnim  aspcctu  videre  potero 
—  omltto  hostcm  patrlac,  ex  quo  mllii  odlum  in  illum 
connnunc  vobiscum  cst  —  sed  quo  modo  aspiciam  mihi 
unl  criidcksslmuni  hostcm,  ut  dcchu-ant  elus  de  me  acer- 
bissimae  contiones?  adeone  me  fcrrcum  putatis,  ut  cum 
eo  congredi  aut  ilhmi  asplccrc  possim?  qui  nuj^cr,  cum 
in  contlonc  donarct  cos,  qui  ci  dc  pnrricldls  audaclsslmi 
vldcbantur,  mca  boiia  donarc  sc  dlxlt  l*ctissio  Urblnati, 


iXM.AXTOXIUMOriATIOrmLIPPICAXTI.  17-23.  441 

qal  ex  naufragio  luculenti  patrimonii  ad  haec  Antoniana 
saxa  proiectus  est.  an  L.  Antonium  aspicere  potero?  20 
cuius  ego  cruclelitatem  effugcrc  non  potuissem,  nisi  me 
moenibus  et  portis  et  studio  municipli  mci  dcfendissem. 
atque  idcm  hic  mjrmillo  Asiatlcus,  Latro  Italiac,  conlcga 
Lcntonis  et  Nuculae,  cum  Aqullae  priml  plli  nummos 
aurcos  daret,  dc  mcis  bonis  se  dare  dixlt :  sl  cnim  de  suis 
dixisset,  ne  Aqullam  quldcm  ipsum  crediturum  putavlt. 
non  ferent,  inquam,  oculi  Saxam,  Cafoncm,  non  duo 
praetores,  [non  trlbunum  plcbls,]  non  duo  dcslgnatos  tri- 
bunos,  non  Bcstiam,  non  TrcbclHum,  non  T.  Plancum. 
non  possum  anlmo  aequo  vlderc  tot  tam  importunos,  tam 
sceleratos  hostis;  nec  Id  fit  fastldlo  meo,  sed  caritate  rei 
publicac.  sed  vincam  animum  mlhlquc  Impcrabo:  dolo-  21 
rcm  iustlsslmum,  si  non  potuero  frangerc,  occultabo. 
quld?  vltae  censctlsne,  patrcs  conscriptl,  habendam  mlhl 
ahquam  esse  ratloncm?  quae  mlhi  quidem  mlnlmc  cara 
est,  pracsertim  cum  Dolabclla  fcccrit  ut  optanda  mors 
esset,  modo  slne  cruciatu  atque  tormentls;  vobls  tamen 
et  populo  Romano  vills  meus  splrltus  esse  non  debet:  Is 
enlm  sum,  nlsl  me  forte  fallo,  qui  vlglllis,  curis,  senten- 
tiis,  perlculis  etiam,  quae  plurlma  adli  propter  acerblssi- 
mum  omnium  In  me  odlum  impiorum,  perfecerlm  ut  non 
obstarcm  rei  publlcae,  ne  quld  adrogantlus  vldear  dicere. 
quod  cum  ita  slt,  nlhilne  mihl  de  pcrlculo  mco  cogltan-  22 
dum  putatls?  hlc  cum  esscm  in  urbe  ac  domi,  tamen  9 
multa  saepe  temptata  sunt,  ubi  me  non  solum  amicorum 
fidelitas,  sed  etiam  universae  civitatls  oculi  custodlunt: 
quid  ccnsetis,  cum  iter  ingressus  ero,  longum  praesertlm, 
nullasne  Insldlas  extimescendas?  tres  vlae  sunt  ad  Mutl- 
nam  —  quo  festlnat  animus,  ut  quam  primum  illud  pignus 
libertatls  populi  Romanl,  D.  Brutum,  asplcerc  posslm; 
cuius  in  complcxu  Hbenter  extremum  vitae  spirltum  edi- 
derim,  cum  omncs  actiones  horum  mensum,  omnes  sen- 
tcntlac  mcac  pervencrlnt  ad  eum,  qul  mihi  fuit  proposltus, 
exltum  —  trcs  ergo,  ut  dixl,  vlac :  a  supcro  mari  Flamlnia, 
ab  Infero  Aurella,  medla  Cassla:  nunc,  quaeso,  attcndlte  23 
num  abcrrct  a  coniectura  suspltio  perlculi  mei.  Etruriam 
dlscrimlnat  Cassia :  sclmusnc  igitur,  Pansa,  quibus  in  locis 
nanc  sit  Lcntonls  CaescnniiVnvIraHs  auctoritas?  nobis- 


442  M.  TULLII  CICEKONIS 

cum  ncc  aiiimo  certc  cst  ncc  corpore.  si  autem  aut  domi 
est  aut  non  longe  a  domo,  ccrte  in  Etruria  est,  id  est,  in 
via.  quis  igitur  mihi  pracstat  Lentoucm  uno  capite  esse 
contentum?  dic  mihi  praeterea,  Pansa,  Ventidius  ubi  sit, 
cui  fui  semper  amicus,  ante  quam  ille  rei  publicae  bonis- 
([ue  omnibus  tam  aperte  est  factus  inimicus.  possum 
Cassiam  vitare,  tcnerc  Haminiam:  quid,  si  Anconam,  ut 
dicitur,  Ventidius  vencrit,  poterone  Ariminum  tuto  acce- 
dere?  restat  Aurclia:  hic  quidem  etiam  praesidia  habeo; 
possessiones  enim  sunt  P.  Clodii;  tota  familia  occurret; 

Y^  hospitio  invitabit  propter  familiaritatem  notissimam.  hisce 
ego  viis  me  committam,  qui  Terminalibus  nuper  in  sub- 
urbium,  ut  eodcm  die  reverterer,  ire  non  sum  ausus? 
domesticis  me  parietibus  vix  tueor  sine  amicorum  custo- 
diis;  itaque  in  urbe,  si  licebit,  manebo;  hacc  mea 
sedes  est,  haec  vigilia,  haec  custodia,  hoc  praesidium 
stativum.  tencant  ahi  castra,  rcgna,  res  bcllicas;  odcrint 
hostem;  nam  hoc  caput  est;  nos,  ut  dicimus  semperque 
fecimus,  urbem  et  res  urbanas  vobiscum  pariter  tuebimur. 
ncque  vcro  recuso  munus  hoc:  quamquam  jiopulum  Ro- 
manum  video  pro  me  recusarc.  ncmo  me  minus  timidus, 
ncmo  tamcn  cautior.  res  dcchirat:  vicesimus  annus  est, 
cum  omncs  scclerati  me  unum  petunt;  itaque  ipsi,  ne  dicam 
mihi,  rei  pubHcac  poenas  dederunt :  me  salvum  adhuc  res 
publica  conscrvavit  sibi  —  timide  hoc  dicam;  scio  cnim 
quidvis  homini  accidere  posse  —  verum  tamen  scmel,  cir- 
cumsaeptus  lectis  valcntissimorum  hominum  viribus,  ce- 

2.)  cidi  sciens,  ut  honestissime  exsurgere  possem.  possumne 
igitur  satis  vidcri  cautus,  satis  providus,  si  me  huic  itincri 
tam  infesto  tnmquc  pcriculoso  connnisero?  gloriam  in 
inorte  dcbent  ci,  qui  in  rc  publica  vcrsantur,  non  culpac 
rc})rehcnsionem  et  stultitiae  vituperationcm  relinquere. 
(juis  bonus  non  luget  mortcm  Trebonii?  quis  non  dolet 
intcrltum  talis  et  civis  et  viri?  at  sunt  qui  dicant  durc  illi 
<iuidcm,  sed  tamcn  dicunt:  minus  dolendum,  quod  ab  ho- 
niinc  impuro  ncfarioquc  non  cavcrit.  ctenim  qui  muUorum 
custodem  se  profiteatur,  eum  sapientcs  sui  primum  capitis 
aiunt  custodem  esse  oportere.  cum  sae})tus  sis  legibus  et 
iudlciorum  mctu,  non  suut  omiila  timenda  ncque  ad  omnis 
iusidlas  })racsI(Ha  (iuacrcnda;  (}uis  cnim  audcat  hici,  (juis 


INM.  ANTONlUMORATIOPlIILIPPICAXll.  24-28.  443 

in  mllitari  via,  quis  bene  comitatum,quIs  inlustrem  aggredi? 
liacc  neque  hoc  tempore  neque  in  me  valent:  non  modo  26 
enim  poenam  non  cxtimescet,  qui  mihi  vim  attulerit,  sed 
ctiam  gloriam  spcrabit  a  latronum  gregibus  et  praemia. 
haec  ego  in  urbe  provideo;  faciJis  est  circumspcctus  unde  11 
cxeam,  quo  progrediar,  quid  ad  dextram,  quid  ad  sini- 
stram  sit.  num  idem  in  Apennini  tramitibus  facere  potero? 
in  quibus  etiam  si  non  erunt  insidiae,  quae  facilUme  esse 
potcrunt,  animus  tamen  erit  sollicitus,  ut  nihil  possit  de 
officiis  lcgationis  attendere.  sed  eifugi  insidlas,  perrupi 
Apennlnum :  nempe  in  ^Vntonii  congressum  conloquiumque 
veniendum  est.  quinam  locus  capietur?  si  extra  castra, 
ceteri  viderint:  ego  mortem  actutum  futuram  puto:  novi 
hominls  furorem,  novi  efFrenatam  vlolentlam:  culus  acer- 
bltas  morum  Immanitasque  naturae  ne  viuo  quidem  per- 
mlxta  temperari  solet,  hlc  Ira  dementiaque  inflammatus 
adhibito  fratre  Lucio,  taeterrima  belua,  numquam  profecto 
a  me  sacrllegas  manus  atque  impias  abstlneblt.  memini  -n 
conloquia  et  cum  acerrimls  hostlbus  et  cum  acerbisslme 
dlssldentibus  clvlbus.  Cn.  Pompelus,  Sexti  fihus,  consul 
me  praesente,  cum  essem  tiro  In  eius  exercitu,  cum  P. 
Vettio  Scatone,  duce  Marsorum,  inter  bina  castra  conlo- 
cutus  est:  quo  quldem  temjyore  memini  Scx.  Pompelum, 
fratrem  consulis,  ad  conloqulum  ipsum  Roma  venire,  do- 
ctum  virum  atque  sapientem ;  quem  cum  Scato  salutasset, 
'quem  te  appellem?'  inquit;  at  ille  'voluntate  hospltem, 
necessitate  hostem.'  erat  in  illo  conloquio  aequitas;  nullus 
tlmor,  nulla  suberat  suspitlo;  mediocre  etlam  odlum:  non 
enim  ut  eriperent  nobls  socli  clvitatem,  sed  ut  In  eam 
rcciperentur  petebant.  Sulhi  cum  Sclplone  intcr  Cales  et 
Teanum,  cum  altcr  nobihtatls  florcm,  aher  belli  socios 
adhibuisset,  de  auctoritate  senatus,  de  suflfraglls  populi, 
de  iure  clvltatls  leges  inter  se  et  condlciones  contulerunt; 
non  tenult  omnino  conloquium  illud  fidem:  a  vi  tamcn 
periculoque  afuit.  possumusne  Igitur  in  Antonil  hitroclnio  12 
aeque  esse  tutl?  non  possumus;  aut,  sl  ccterl  possunt,  me 
posse  diffido.  quod  si  non  extra  castra  congrediemur,  quae  -in 
ad  conloquium  castra  sumentur?  in  nostra  iJle  nunquam 
veniet ;  muho  mlnus  nos  In  ijllus :  rehquum  est  ut  et  accl^ 
piantur  et  rcmittantur  postulata  pcr  Uttcras.   ergo  erimus 


444  M.  TULLII  CICEROXIS 

iii  castris.  mca  quidcm  ad  omnia  postulata  una  scntentia; 
([uani  cum  hic  vol)is  audicntibus  dixcro,  isse  et  rcdisse 
me  putatote:  lcgationcm  confcccro:  omnia  ad  senatum 
mea  sententia  reiciam,  quaccumque  postulabit  Antonius. 
ncquc  enim  licct  alitcr  ncque  pcrmissum  cst  nobis  ab  Iioc 
ordinc,  ut  bcUis  confcctis  dcccm  lcgatis  pcrmitti  solet 
morc  maiorum,  ncquc  ulla  onmino  a  scnatu  mandata  ac- 
ccpimus.  quae  cum  agam  in  consilio,  nullis,  ut  arbi- 
tror,   rcpugnantibus,   nonne  metuendum  cst  ne  impcrita 

29  militum  multitudo  pcr  mc  paccni  distincri  putct?  facitc 
lioc  mcum  consilium  lcgioncs  novas  non  improbarc;  nam 
Martiam  et  quartam  niliil  cogitantis  practer  dignitatcm 
ct  decus  comprobaturas  esse  certe  scio:  quid?  veteranos 
non  veremur  —  nam  timeri  sc  ne  ipsi  quidem  volunt  — 
(juonam  modo  accipiant  scveritatcm  mcam?  multa  enini 
falsa  dc  mc  audicrunt;  multa  ad  cos  improbi  dctulcrunt, 
quorum  conunoda,  ut  vos  optimi  tcstes  estis,  scmper  ego 
sententia,  auctoritate,  oratione  firmavi:  sed  credunt  ini- 
probis,  crcdunt  turbulcntis,  crcdunt  suis.  sunt  autem  fortes 
illi  quidcm,  scd  proptcr  mcmoriam  rcrum,  quas  gesscrunt, 
pro  populi  Koniani  libcrtate  ct  salutc  rci  publicac  nimis 
feroces  et  ad  suam  vim  omnia  nostra  consilia  revocantcs. 

30  liorum  ego  cogitationcm  non  vcrcor;  impetum  pcrtimesco. 
hacc  (][uo(pic  tanta  pcricula  si  effugcro,  satisne  tutum  re- 
ditum  putatis  fore?  cum  cnim  ct  vcstram  auctoritatcm 
mco  niorc  dcfcndcro  et  mcam  fidcni  rci  publicae  constan- 
tiamque  praestitcro,  tum  erunt  mihi  non  hi  solum,  qui 
mc  odcrunt,  scd  illi  ctiam,  qui  invidcnt,  cxtimesccndi. 
custodiatur  igitur  vita  mca  rci  })ul)licac  caquc,  (pioad  vcl 
diguitas  vcl  natura  patictur,  patriac  rcscrvctur,  mors  aut 
ncccssitatcm  habcat  fati  aut,  si  ante  op})ctcnda  cst,  0])})e- 
tatur  cum  gloria.  hacc  cum  ita  sint,  etsi  hanc  lcgatio- 
ncm  rcs  {)ublica,  ut  lcvissime  dicam,  non  dcsiderat,  tamcn 
si  tuto  liccbit  irc,  proficiscar.  onmino,  patrcs  conscrij)ti, 
totum  huiuscc  rci  consilium  non  mco  pcriculo,  scd  utili- 
tate  rei  i^ublicac  mctiar;  de  (|ua  mihi  (|uoniam  libcrum 
cst  s])atium,  nudtum  ctiam  at(]uc  etiam  considcrandum 
j)uto  id(]uc  ])otIssinunn  faciendum,  (]uod  maxime  intcresse 
ici  ])ublicae  iudicaro. 


INM.ANTONIUMORATJOPJIILIPPICA  Xm.  1-3.   445 


M.  TULLII  CICERONIS 

IN  iM.  ANTONimi  ORATIO  riiiLirriCA 
TERTIA  DECIMA. 


A  principlo  liiiius  bclli,  ])atrcs  conscripti,  quod  cum  ^ 
impiis  civibus  conscclcratisrpie  suscej)imus,  timui  ne  con- 
dicio  insidiosa  pacis  libertatis  recupcrandae  studia  restin- 
gueret;  dulcc  enim  etiani  nomen  est  pacis,  res  vero  ipsa 
cum  iucunda  tum  salutaris:  nam  nec  privatos  focos  ncc 
publicas  legcs  vidctur  nec  libcrtatis  iura  cara  haberc 
qucm  discordiae,  quem  caedes  civium,  quem  bellum  ci- 
vilc  delectat,  eumque  ex  numero  Iiominum  eiciendum, 
ex  finibus  liumanae  naturac  exterminandum  puto.  itaque 
sive  Sulla  sive  Marius  sive  uterque  sive  Octavius  sive 
Cinna  sive  iterum  SuUa  sive  alter  Marius  et  Carbo  sive 
qui  alius  civile  bellum  optavit,  eum  detestabilem  civcm 
rei  publicae  natum  iudico.  nam  quid  ego  de  proximo  ^ 
dicam,  cuius  acta  defendimus,  auctorem  ipsum  iure  cae- 
sum  fatemur?  nihil  igitur  hoc  cive,  nihil  hoc  liomine 
tactrius,  si  aut  civis  aut  homo  habendus  est,  qui  civilc 
bellum  concupiscit.  scd  hoc  primum  videndum  est,  pa- 
tres  conscripti,  cum  omnibusne  pax  esse  possit  an  sit 
aliquod  bellum  inexpiabile,  in  quo  pactio  pacis  lex  sit 
servitutis.  pacem  cum  Scipione  SuUa  sive  faciebat  sive 
simulabat,  non  erat  desperandum,  si  convenisset,  fore 
aliquem  tolerabilem  statum  civitatis.  Ciuna  si  concor- 
diam  cum  Octavio  confirmare  voluisset,  [hominum  in  re 
pubHca  sanitas  remanere  potuisset.]  proximo  bello  si 
aliquid  de  summa  gravitate  Pompeius,  multum  de  cupi- 
ditate  Caesar  remisisset,  et  pacem  stabilcm  et  aliquam 
rem  publicam  nobis  habere  licuisset.  Iioc  vero  quid  est?  2 
cum  Antoniis  pax  potest  esse?  cum  Censorino,  Ventidio, 
Trebellio,  J3estia,  Nucula,  Munatio,  Lentone,  Saxa? 
exempli  causa  paucos  nominavi:  genus  infinitum  imma- 
nitatemque  ipsi  cernitis  reliquorum.  addite  illa  naufragia  3 


44()  M.  TULLIl  CICERONIS 

Caesaris  amicorum,  Barbas  Cassios,  Barbatios,  Polliones; 
addite  Antonii  conlusorcs  et  sodalis,  Eutrapelum,  Melam, 
Caelium,  [Pontium,]  Crassicium,  Tironem,  Mustelam, 
Petissium:  comitatum  relinquo,  duces  nomino.  huc  acce- 
dunt  Alaudae  ceterique  veterani,  seminarium  iudicum 
decuriae  tertiae,  qui  suis  rebus  exliaustis,  beneficiis  Cae- 

4  saris  devoratis  fortunas  nostras  concupiverunt.  o  fidani 
dexteram  Antonii,  qua  ille  plurimos  civis  trucidavit!  o 
ratum  religiosumque  foedus,  quod  cum  Antoniis  feceri- 
mus !  lioc  si  Marcus  violare  conabitur,  Lucii  eum  sancti- 
tas  a  scelere  revocabit.  illis  locus  si  in  hac  urbe  fuerit, 
ipsi  urbi  locus  non  erit.  ora  vobis  eorum  ponite  ante 
oculos  et  maxime  Antoniorum;  incessum,  aspectmn,  vol- 
tum,  spiritum,  latera  tegentis  alios,  alios  praegredientis 
amicos.  quem  vini  anhelitum,  quas  contumehas  fore 
censetis  minasque  verborum!  nisi  forte  eos  pax  ipsa 
leniet,  maximeque,  cuni  in  hunc  ordinem  venerint,  sahi- 
tabunt    benigne,    comiter    appellabunt    unum    quemque 

^  nostrum.  non  recordamini,  per  deos  immortalis!  quas 
in  eos  sententias  dixeritis?  acta  M.  Antonii  rescidistis; 
leges  refixistis;  per  vim  et  contra  auspicia  latas  decrevi- 
stis;  totius  ItaHae  dilectus  excitavistis;  conlegam  et  sce- 
lerum  socium  omnium  hostem  iudicavistis.  cum  hoc  quac 
pax  potest  esse?  hostis  si  esset  externus,  id  ipsum  vix 
talibus  factis,  sed  posset  aUquo  modo;  maria,  montes,  re- 
gionum  magnitudines  interessent;  odisses  eum,  quem  non 
vidcres:  hi  in  oculis  haerebunt  et,  cum  licebit,  in  fau- 
cibus;  quibus  enim  saeptis  tam  immanis  beluas  continc- 
bimus?  at  incertus  exitus  belli.  est  omnino  fortium 
virorum,  quales  vos  esse  debetis,  virtutem  praestare  — 
tantum  enim  possunt  — ,  fortunae  culpam  non  extimescere. 

G  sed  quoniam  ab  hoc  ordine  non  fortitudo  solum,  vemm 
etiam  sapientia  postidatur  —  quamquam  vix  videntur 
haec  posse  seiungi,  seiungamus  tamen — ,  fortitudo  dimi- 
care  iubet,  iustum  odium  incendit,  ad  confligcndum  im- 
])ellit,  vocat  ad  pericuhim:  quid  sapientia?  cautioribus 
utitur  consiliis,  in  posterura  providet,  est  omni  rationc 
tectior.  quid  igitur  censet?  parendum  est  enim,  atque 
id  optimum  iudicandum,  quod  cst  sapientissimc  constitu- 
tum.    si  hoc  praecipit,  ne  quid  vita  existimem  antiquius, 


IN  M.  ANTONIUM  OKATIO  PHILlPriCA  XIII.  4  - 1).     447 

ue  dcccniam  capltis  pcriculo,  fuglam  omne  dlscrlmen, 
(j[uaeram  cx  ea:  etlamne,  sl  crlt,  cum  Id  fecero,  servlen- 
dum?  sl  annucrlt,  ne  ego  saplcntiam  Istam,  quamvls  slt 
crudita,  non  audiam;  sin  rcspondcrlt:  'tucrc  Ita  vltam 
corpusque,  Ita  fortunas,  Ita  rcm  fiimlllarcm,  ut  haec 
libcrtate  postcrlora  ducas  Itaquc  his  utl  vells,  sl  llbera 
re  publlca  possis,  nec  pro  hls  libcrtatcm,  scd  pro  Hbertate 
haec  proicias  tamquam  pignora  inlurlae,'  tum  saplentlac 
voccm  audlre  vldear,  eiquc,  uti  dco,  parcam.  Itaque  si  i 
reccptis  Ilhs  esse  possumus  llbcrl,  vlncamus  odium  pa- 
cemque  patiamur;  sln  otlum  incolumlbus  his  esse  nullum 
potest,  lactemur  dccertandl  oblatam  esse  fortunam.  aut 
enun  [Interfcctls  Illis]  frucmur  vlctrlce  re  pubHca  aut 
oppressl  —  quod  omen  avcrtat  lupplter!  —  si  non  splritu, 
at  virtutls  laude  vlvcmus. 

At  enlm  nos  M.  Lepidus,  imperator  iterum,  pontlfex  4 
maximus,  optlme  proxlmo  clvlli  bello  de  re  publlca  mc- 
rltus,  ad  paccm  adhortatur.  nulllus  apud  me,  patres 
conscrlptl,  auctorltas  malor  est  quam  M.  Lepidl  vel  pro- 
pter  ipsius  virtutcm  vel  propter  famlllae  dlgnltatem; 
accedunt  eodem  multa  privata  magna  eius  in  me  mcrlta, 
mea  quaedam  officla  in  illum;  maximum  vero  eius  bene- 
ficlum  numero,  quod  hoc  anlmo  in  rem  pubHcam  est, 
quae  mihl  vlta  mea  semper  fult  carior.  nam  cum  Ma-  « 
gnum  Pompelum,  clarlssimum  adulescentcm,  pracstan- 
tisslmi  viri  fiHum,  auctoritate  adduxit  ad  pacem  remquc 
publicam  slne  armls  maxlmo  cIvIHs  belli  perlculo  llbc- 
ravlt,  tum  me  clus  beneficio  plus  quam  pro  vlrlli  parte 
obllgatum  puto.  itaque  et  honores  ei  decrevi  quos  potui 
ampllsslmos,  In  qulbus  mihi  vos  estis  adscnsi,  uec  um- 
quam  de  IHo  et  sperare  optime  et  loqui  dcstitl.  magnis 
ct  muhls  plgnorlbus  M.  Lepldum  res  publica  inllgatum 
tcnet:  summa  nobilltas  est,  omnes  honores,  ampHssimum 
saccrdotium,  plurlma  urbls  ornamenta  Ipslus,  fratrls  ma- 
iorumque  monlmenta;  probatlsslma  uxor,  optatlssimi  li- 
beri,  res  famlHarls  cum  ampla  tum  casta  a  cruore  civill. 
nemo  ab  eo  clvls  violatus,  multi  eius  beneficio  et  mlserl- 
cordia  llberati.  talis  igitur  vir  et  civis  opinlone  labi 
potest,  voluntate  a  re  publica  dlssidere  nullo  pacto  potest. 
paccm  volt  M.  Lepidus.     praeclarc,  si  talcm  potcst  effi-  9 


448  M.  TULLII  CICEROXIS 

ccrc,  qualcm  nuper  cfFccit,  qua  pacc  Cn.  Pompeli  filium 
res  publica  aspicict  suoque  sinu  complcxuque  recipict, 
neque  solum  illum,  sed  cum  illo  se  ipsam  sibi  restitutam 
putabit.  liaec  causa  fuit  cur  ei  decemeretis  statuam  in 
rostris  cum  inscriptione  pracclara,  cur  absenti  triumphum ; 
quamquam  enim  magnas  rcs  bcUicas  gcsscrat  et  trium- 
plio  dignas,  non  erat  tamcn  ci  tribucndum,  quod  nec  L. 
Acmilio  ncc  Aemiliano  Scipioni  ncc  superiori  Africano 
nec  i\Iario  ncc  Pompeio,  qui  maiora  bella  gesscrunt,  sed, 
quod  sapicntia  bellum  civile  confcccrat,  cum  primum 
^^  licuit,  honores  in  eum  maximos  contulistis.  cxistimasne 
igitur,  M.  Lcpide,  qualem  Pompeium  res  publica  habi- 
tura  sit  civem,  talis  futuros  in  re  publica  Antonios?  in 
altcro  pudor,  gravitas,  moderatio,  intcgritas;  in  illis  — 
ct  cum  hos  compcllo,  practereo  animo  ex  grcge  latrocinii 
ncminem  —  libidines,  scclcra,  ad  omnc  facinus  immanls 
audacia.  deinde  vos  obsecro,  patrcs  conscripti,  quis  hoc 
vcstrum  non  vidct,  quod  Fortuna  ipsa,  quae  dicitur  cacca 
vidit?  salvis  enim  actis  Caesaris,  quac  concordiae  causa 
dcfendimus,  Pompeio  sua  domus  patcbit,  eamque  non 
minoris,  quam  emit  Antonius,  redimet;  redimet,  inquam, 
Cn.  Pomj)eii  domum  filius.  o  rera  acerbam!  sed  haec 
satis  diu  multumque  defleta  sunt.  dccrcvistis  tantam 
pccuniam  Pompeio,  quantam  ex  bonis  patriis  in  pracdae 

11  disslpatione  inimicus  victor  redegissct.  scd  hanc  mihi 
dispcnsationcm  pro  patema  nccessitudine  ct  coniunctione 
deposco:  redimet  hortos,  acdis,  urbana  quaedam,  quae 
possidct  Antonius;  nam  argentum,  vcstcm,  supcllcctileni, 
vinum  amittet  acquo  animo,  quae  ille  helluo  dissipavit.  Al- 
banum,  Formianum  a  Dolabclla  recupcrabit;  ctiam  ab  An- 
tonio  Tusculanum;  cique,  qui  nunc  Mutinam  oppugnant, 
D.  Brutum  obsidcnt,  de  Falcmo  Anscrcs  depcllantur. 
sunt  alii  plurcs  fortassc,  sed  de  mca  mcmoria  dilabuntur; 
ego  etiam  cos  dico,  qui  hostium  numcro  non  sunt,  Pom- 

12  peianas  possessiones  quanti  emcrint  filio  rcddituros:  satis 
inconsiderati  fuit,  ne  dicam  audacis,  rem  ullam  cx  illis 
attingcrc;  retincre  vcro  quis  poterit  clarissimo  domino 
rcstltuto?  an  is  non  rcddct,  qui  domlni  patrlmonium  cir- 
cumplcxus,  quasi  [thcsaunim]  draco,  Pompcii  servus, 
Ilbertus   Ciicsaris,    agri   Lucani  possessioncs  occupavit? 


INM.ANTONIUMORATIOPHILIPPICA  XIIT.  10-14.  449 

atque  illud  septiens  miJiens,  quod  adulescenti,  patres  con- 
scripti,  spopondistis,  ita  discribetur,  ut  videatur  a  vobis 
Cn.  Pompeii  filius  in  patrimonio  suo  conlocatus.  haec 
senatus:  reliqua  populus  Ronianus  in  ea  familia,  quam 
vidit  amj)lissimam,  persequctur,  in  primis  paternum  au- 
guratus  locum,  in  queni  ego  eum,  ut,  quod  a  patre  accepi, 
filio  reddam,  mea  nominatione  cooptabo.  utrum  igitur 
augurem  lovis  0})timi  iVIaximi,  cuius  interpretes  inter- 
nuntiique  constituti  sumus,  nos,  utruni  populus  Komanus 
libentius  sanciet,  Pompeium  an  Antonium?  mihi  quideni 
numine  deorum  immortahum  videtur  hoc  fortuna  voluisse, 
ut  actis  Caesaris  firmis  ac  ratis  Cn.  Pompeii  fihus  posset 
et  dignitatem  et  fortunas  patrias  recuperare. 

Ac  ne  ilhid  quidem  silentio,  patres  conscripti,  prac-  ^] 
tereundum  puto,  quod  clarissimi  viri  legati,  L.  Paulus, 
Q.  Thermus,  C.  Fannius,  quorum  habetis  cognitam  vo- 
luntatem  in  rem  pubhcam  eamque  perpetuam  atque  con- 
stantem,  nuntiant  se  Pompeii  conveniendi  causa  diver- 
tisse  Massiham  eumque  cognovisse  paratissimo  animo, 
ut  cum  suis  copiis  iret  ad  Mutinam,  ni  vereretur  ne  ve- 
teranorum  animos  ofFenderet.  est  vero  eius  patris  filius, 
qui  sapienter  faciebat  non  minus  multa  quam  fortiter. 
itaque  intellegitis  et  animum  ei  praesto  fuisse  nec  consi- 
Hum  defuisse.  atque  etiani  hoc  M.  Lepido  providendum 
est,  ne  quid  adrogantius,  quam  eius  mores  ferunt,  facere 
videatur.  si  enim  nos  exercitu  terret,  non  meminit  ihum  i4 
exercitum  senatus  populique  Komani  atque  universae  rei 
pubhcae  esse,  non  suum.  at  uti  potest  pro.  suo.  quid 
tum?  omniane  bonis  viris,  quae  facere  possunt,  facienda 
sunt?  etiamne,  si  turpia,  si  j^erniciosa  erunt,  si  facere 
omnino  non  hcebit?  quid  autem  turpius  aut  foedius  aut 
quod  minus  deceat  quam  contra  senatum,  contra  civis, 
contra  patriam  exercitum  ducere?  quid  vero  magis  vitu- 
perandum  quam  id  facere,  quod  non  liceat?  hcet  autem 
nemini  contra  patriam  ducere  exercitum;  si  quidcm  hcere 
id  dicimus,  quod  legibus,  quod  more  maiorum  institutis- 
que  conceditur.  neque  cnim,  quod  quisque  potest,  id  ei 
hcet,  nec,  si  non  obstatur,  propterea  etiam  permittitur. 
tibi  enim  exercitum,  Lepidc,  tam  quam  maioribus  tuis 
patria  pro  se  dedit:  hoc  tu  arcebis  hostem,  finis  imj)erii 

Ciceroiiis  rol.   V.  2!) 


la 


450  M.  'irLLII  CICEROMS 

[n-opagahls:  senatul  poj^uloqiic  Romano  parcbis,  si  quam 

\  ad  allani  rcm  te  fortc  traduxerit.  haec  si  cogitas,  es  M. 
Lcpldus,  poutlfcx  maxlmus,  M.  Lcpidi,  pontificis  maximi, 
pronepos;  sin  hominihus  tantum  licere  iudicas,  quantum 
possunt,  vidc  ne  aHcnis  exempHs  eisque  recentihus  uti 
quam  et  antlquls  ct  domesticis  maUe  videare.  quod  si 
auctoritatcm  interponis  sine  armis,  magls  equidcm  Laudo, 
scd  vldc  nc  hoc  ipsum  non  sit  necesse.  quamquam  enim 
est  tanta  in  te  auctoiitas,  quanta  dehet  in  homine  nohi- 
Hssimo,  tamen  senatus  se  ipse  non  contcmnit,  nec  vero 
fuit  umquam  gravlor,  constantior,  fortior.  incensi  omnes 
raplmur  ad  Hhcrtatem  recupcrandam;  non  potest  uHIus 
auctoritate  tantus  scnatus  popuHquc  Komani  ardor  ex- 
stingui;  odimus,  irati  pugnamus,  extorqueri  e  manihus 
arma  non  possunt;  reccptui  slgnum  aut  revocationem  a 
hello  audlrc  non  possumus;    spcranms  optima,   pati  vel 

iG  dllficinima  malumus  quam  scrvire.  Caesar  confecit  in- 
victum  exercitum;  duo  fortissimi  consules  adsunt  cum 
copiis;  L.  Plancl,  consulls  dcsignati,  varia  et  magna  au- 
xIHa  non  dcsunt;  in  D.  Bruti  sakite  certatur;  unus  furio- 
sus  gladiator  cuni  taeterrimoiTun  latronum  manu  contra 
patriam,  contra  dcos  penates,  contra  aras  et  focos,  contra 
quattuor  consules  gent  hcHum.  luiic  ccdamus?  huius 
condiciones  audlamus?  cum  hoc  pacem  ficri  possc  cre- 
damus? 

8  At  pericuhim  est  nc  opprimamur.  non  metuo  ne  is, 
qui  suis  ampHssImis  fortunis  nisi  honis  salvis  frui  non 
potest,  prodat  salutcm  suam.  l)ono9  civis  priminn  natura 
cfficit,  adiuvat  dclnde  fortuna;  omnihus  enim  honis  ex- 
pcdlt  salvam  cssc  rcm  })uhHcam;  scd  iu  eis,  qui  fortuuati 

17  sunt,  magls  id  apparet.  quls  fbrtunatior  Lepido,  ut  ante 
dixi?  quls  eodem  sanior?  vidit  cius  macstitiam  atque 
lacrimas  ])o])ulus  Komamis  LupercaHhus;  vidit  quam  ah- 
iectus,  (juam  confcctus  essct,  cum  Caesari  dladcma  im- 
I)oncns  Autoulus  scrvum  sc  ilHus  quam  conlcgam  essc 
malchat;  qui  si  rcHquIs  flagitils  et  scelerihus  [se]  ahsti- 
nere  potuisset,  tamen  unum  ob  hoc  factum  digimm  iHum 
onml  ])oena  putarcm.  nam  si  i])sc  servirc  ])Otcrat,  nohis 
domlnum  cur  Imponchat?  ct  si  cius  ])ucritia  pcrtulerat 
Hhidines   eorum,   qul  crant  in  cum  tjranni,    etiamne  in 


INM.ANTONIUMORATIO  PllILIPPlCAXIII.  15  —  20.  451 

nostros  Hl^eros  doiniiiuin  ct  tyninninn  comparahat?  ita- 
que  illo  interfccto  qualeni  in  nos  cum  esse  voluit,  talis 
ipse  [in  ceteros]  exstitit.  qua  enim  in  barbaria  qiiisquam  la 
tam  tacter,  tam  crudelis  tyrannus,  quam  in  hac  urbe 
armis  barbarorum  stipatus  Antonius?  Cacsare  dominante 
veniebamus  in  scnatum,  si  non  libcre,  at  tamen  tuto. 
hoc  archipirata  —  quid  enim  dicam  tyranno?  —  hacc  sub- 
selha  ab  Ituraeis  occupabantur.  proru})it  subito  Brun- 
disium,  ut  inde  agmine  quadrato  ad  urbem  accederet; 
lautissimum  oppidum  nunc  municipum  honcstissimorum, 
quondam  colonorum,  Sucssam,  tortissimorum  militum 
sano^uine  implevit:  Brundisii  in  sinu  non  modo  avarissi- 
mae,  sed  etiam  crudclissimae  uxoris  dclcctos  Martiae 
legionis  centuriones  trucidavit.  inde  se  quo  furore,  quo 
ardore  ad  urbem,  id  est,  ad  caedem  optimi  cuiusque  ra- 
piebat!  quo  tempore  di  ipsi  immortales  praesidium  im- 
provisum  nec  opinantibus  nobis  obtulerunt:  Caesaris  ^ 
enim  incredibilis  ac  divina  virtus  latronis  impetus  cru- 
delis  ac  furibundos  retardavit:  quem  tum  ille  dcmens 
laedere  se  putabat  edictis,  ignorans,  quaecumque  falso 
[in  eum]  ediceret  in  sanctissimum  adulescentcm,  ea  vere 
recidere  in  niemoriam  pucritiae  suac.  ingrcssus  urbcm 
est  quo  comitatu  vel  potius  agmine !  cum  dcxtra  sinistra, 
gemente  populo  Komano,  minaretur  dominis,  notaret  do- 
mos,  divisurum  se  urbem  pahim  suis  poniccretur.  rediit 
ad  mihtes;  ibi  pestifera  ilhi  Tiburi  contio.  indc  ad  ur- 
bem  cursus;  senatus  in  Capitolium;  parata  de  circum- 
scribendo  adulescente  sententia  consularis,  ciim  rc})ente 
—  nam  Martiam  legionem  Albae  consedisse  sciebat  — 
adfertur  ei  de  quarta  nuntius:  quo  perculsus  abiecit  con- 
silium  referendi  ad  eenatum  de  Caesare:  egressus  est  non 
viis,  sed  tramitibus  paludatus:  eoque  ipso  dic  innumera- 
bilia  senatus  consulta  fccit,  quae  quidem  onmia  citius 
delata  quam  scripta  sunt.  ex  eo  non  iter,  sed  cursus  20 
et  fuga  in  Galliam.  Caesarem  sequi  arbitrabatur  cum 
legione  Martia,  cum  quarta,  cum  vetcranis,  quorum  ille 
nomen  prae  metu  fcrre  non  poterat,  eique  in  Galliam 
penetranti  D.  se  Brutus  obiecit,  qui  se  totius  belli  flucti- 
bus  circumiri  quam  illum  aut  regredi  aut  progredi  maluit, 
Mutinamque  illi  exsultanti  tamquam  frenos  furoris  iniecit. 

29* 


452  M.  TULLII  CICERONIS 

(juam  cuin  opcrlhus  niuiiitloiiilmsquc  saepslsset  nec  euni 
colonlae  florentlsslniae  dlgnltas  neque  consulls  deslgnatl 
nialestas  a  j)arrIcidIo  deterreret,  tum  me  —  testor  et  vos 
et  populum  Komanum  et  onmls  deos,  qul  hulc  urbi  prae- 
>Ident  —  invito  et  repugnante  legati  mlssi  tres  consulares 

_'i  ad  latronum  et  gladlatorum  ducem.  quls  tam  barbarus 
unKpiam?  tam  hnmanls?  tam  ferus?  non  audlvit,  non 
respondit;  neque  eos  solum  praesentls,  sed  muho  magls 
nos,  a  qulbus  Ilh  erant  mlssi,  sprevit  et  pro  nihllo  puta- 
vlt.  postea  quod  scelus,  quod  facinus  parriclda  non 
cdldit?  circumsedet  colonos  nostros,  exercitum  popuh 
Komanl,  Imperatorem,  consulem  designatum;  agros  di- 
vexat    civium    optimorum;    hostls    taeterrlmus    onmlbus 

10  bonis  cruces  ac  tormenta  mlnltatur.  cum  hoc,  M.  Le- 
pide,  pax  esse  quae  potest?  cuius  ne  supphcio  quldem 
uho  satlari  videtur  posse  popuhis  Romanus. 

22  Quod  si  quls  dubltarc  adhuc  potult  quln  nuUa  socie- 
tas  hulc  ordlni  })opuloque  Romano  cum  Iha  Importunls- 
sima  belua  posslt  esse,  desinet  profecto  dubitare  liis 
cognltis  Htteris,  quas  mihi  missas  ab  Ilirtio  consule  modo 
acce})I.  eas  dum  recito  dumque  de  singuhs  sententiis 
breviter  disputo,  vehm,  patres  conscripti,  ut  adhuc  fcci- 
stis,  me  attente  audlatis.  *Antonius  Ilirtio  et  Caesari.' 
neque  se  imperatorem  nequc  Hlrtlum  consulem  nec  pro 
l^ractore  Caesarem.  satis  hoc  quidem  scite:  deponere 
ahenum  nomen  ipse  malult  quam  Ihls  suum  reddere. 
'cognita  morte  C.  Trebonii  non  phis  gavlsus  sum  quam 
dolui.'  videte  quid  se  gavisum,  quid  doluisse  dicat:  faci- 
hus  de  pace  dehberabitis.  *dedlsse  poenas  sceleratum 
cineri  atque  ossibus  cLarlssImi  viri  et  a])paruisse  numen 
deorum  intra  finem  anni  vertcntis  aut  iam  sohito  sup- 
phclo  ))arrlcidll  aut  impendente  hietandum  est.'  o  Spar- 
tace!  qucm  enlm  te  i^otlus  appellem?  cuius  propter  ne- 
fandascelera  tolerabllis  fuisse  videtur  Catihna:  laetandinn 
cssc  ausuR  es  scrlbere  Trebonium  dedlsse  poenas?  sce- 
leratum  Trebonlum?    quo   scek>re,    nlsi   quod   te   Idibus 

■i-i  Martlis  a  deblta  tlbi  peste  seduxlt?  age,  hoc  Laetaris: 
videamus  (juld  moleste  feras:  Miostem  iudicatum  hoc 
tcm])ore  Dohibelhun  eo,  quod  slcarium  occiderit,  et  vi- 
derl  carlorcm    populo    Ivomano  fihum    scuiTac    quam   C. 


INM.ANTONIUMORATIOI^IIILIPPICAXIII.  21—25.  453 

Caesarem,  patriac  parentem,  ingemiscendiim  est.'  quid 
ingemiscis  [hostem]  Dolabellam?  quid?  te  non  intellegis 
dilectu  tota  Italia  liabito,  consulibus  missis,  Caesare  or- 
nato,  sagis  denique  sumptis  hostem  iudicatum?  quid  est 
autem,  scelerate,  quod  gemas  hostem  Dolabellam  iudica- 
tum  a  senatu?  quem  tu  ordinem  omnino  esse  nullum 
j)utas,  sed  eam  tibi  causam  belli  gerendi  proponis,  ut 
senatum  funditus  deleas,  reliqui  boni  et  locupletes  omnes 
summum  ordinem  subsequantur.  at  scurrae  filium  ap- 
pellat:  quasi  vero  ignotus  nobis  fuerit  splendidus  eques 
Romanus,  Trebonii  pater.  is  autem  humilitatem  despi- 
cere  audet  cuiusquam,  qui  ex  Fadia  sustulerit  liberos? 
^acerbissimum  vero  est  te,  A.  Hirti,  ornatum  beneficiis  H 
Caesaris  et  talem  ab  eo  relictum,  qualem  ipse  miraris.' 
equidern  negare  non  possum  a  Caesare  Hirtium  ornatum, 
sed  illa  ornamenta  in  virtute  et  industria  posita  lucent: 
tu  vero,  qui  te  ab  eodem  Caesare  ornatum  negare  non 
potes,  quid  esses,  si  tibi  ille  non  tam  multa  tribuisset? 
ecquo  te  tua  virtus  provexisset?  ecquo  iiidustriaf  in 
lustris,  popinis,  alea,  vino  tempus  aetatis  omne  consum- 
psisses,  ut  faciebas,  cum  in  gremiis  mhnarum  mentum 
mentemque  deponeres.  'et  te,  o  puer.'  puerum  appellat, 
quem  non  modo  virum,  sed  etiam  fortissimum  virum 
sensit  et  sentiet.  est  istuc  quidem  nomen  aetatis,  sed  ab 
eo  minime  usurpandum,  qui  suam  amentiam  puero  huic 
praebet  ad  gloriam.  *qui  omnia  eius  nomini  debes.'  debet  ^r. 
vero  solvitque  praeclare.  si  enim  ille  patriae  parens,  ut 
tu  appellas  —  ego  quid  sentiam  videro  — ,  cur  non  liic 
parens  verior,  a  quo  certe  vitam  habemus  e  tuis  facine- 
rosissimis  manibus  ereptam?  *id  agere,  ut  iure  damnatus 
sit  Dolabella?'  turpem  vero  actionem,  qua  defenditur 
ampHssimi  auctoritas  ordinis  contra  crudelissimi  gladia- 
toris  amentiam!  'et  ut  vencfica  haec  liberetur  obsidione?' 
veneficam  audes  appellare  eum  virum,  qui  tuis  vencficiis 
remedia  invenit?  queni  ita  obsidcs,  nove  Hannll)al,  aut 
si  quis  acutior  imperator  fuit,  ut  te  ipse  obsideas,  neque 
te  istinc,  si  cupias,  possis  explicare.  recesseris:  undique 
omnes  insequentur;  manseris:  haerebis.  nimirum  recte 
veneficam  appellas,  a  quo  tibi  praesentem  pestem  vides 
comparatam.     *ut  quam  potentissinms  sit  Cassius  atque 


454  M.  TULLII  CICERONIS 

•jo  Hrutiis!'  piites  Censorinum  dicere  aut  Ventidium  aut 
etiam  ipsos  Antonios.  cur  autem  nolint  potentis  esse 
non  modo  optimos  et  nobilissimos  viros,  sed  secum  etiam 
in  rci  j^ublicae  defensione  coniunctos?  *nimirum  eodem 
niodo  liaec  aspicitis,  ut  priora'  —  quae  tandem?  *castra 

12  Pompeii  senatum  appellabatis.'  an  vero  tua  castra  potius 
senatum  appellaremus?  in  quibus  tu  es  vidclicet  consu- 
laris,  cuius  totus  consulatus  est  ex  omni  monimentomm 
memoria  evolsus;  duo  practores  sine  causa  diffisi  se  ali- 
quid  habituros:  nos  enim  Caesaris  beneficia  defendimus; 
praetorii  Philadelphus  Annius  et  innocens  Gallius;  aedi- 
licii,  corycus  laterum  et  vocis  meae,  Bestia  et  fidei  patro- 
nus  [fraudator  creditorum]  Trebellius,  et  homo  diruptus 
dirutusque,  Q.  Caelius,  columenquc  amicorum  Antonii, 
Cotyla  Varius,  quem  Antonius  deliciarum  causa  loris  in 
convivio  caedi  iubebat  a  servis  publicis;  viivirales,  Lento, 
Nucula;  tum  deliciae  atque  amores  j^opuli  Romani  L. 
Antonius;  tribuni  primum  duo  designati,  Tullus  Ilostilius, 
qui  suo  iure  in  porta  nomen  inscripsit,  qua  cum  proderc 
imperatorem  suum  non  posset,  reliquit.  alter  est  desi- 
gnatus  Insteius  nescio  qui,  fortis,  ut  aiunt,  latro;  quem 
tamen   temperantem   fuisse   ferunt  Pisauri   balneatorem. 

iJ7  sequuntur  alii  tribunicii,  T.  Plancus  in  primis:  qui  si 
senatum  dilexisset,  numquam  curiam  incendisset:  quo 
scelere  damnatus  in  eam  urbem  rediit  annis,  ex  qua  ex- 
cesserat  legibus.  sed  hoc  ei  conmuine  cum  j^Iurimis 
sui  siiriillimis.  illud  tamcn  mirum,  quod  in  hoc  Planco 
provcrbii  loco  dici  solet,  perire  eum  non  i^osse,  nisi  ci 
crura  fracta  essent:   fracta  sunt  ct  vivit.     hoc  tamen,  ut 

13  alia  multa,  A(piilae  referatur  acccptum.  cst  etiam  ibi 
Decius,  ab  illis,  ut  opinor,  INIuribus  [Deciis];  itaque 
Caesaris  nuinera  rosit:  Dcciorum  quidem  multo  intcr- 
vallo,  per  hunc  praeclarum  virum  memoria  renovata  est. 
Saxaui  vero  Dccidium  j^racterire  qui  j)ossum,  homincm 
deductum  ex  ultimis  gentil)us,   ut  eum  tribunum  plebis 

28  vidercnuis,  quem  civem  numquam  \nderamus?  est  ibidem 
alter  Sasenia:  sed  onmes  tanicn  tantam  habcnt  similitu- 
dinem  inter  se,  ut  in  eoruni  praenominibus  eiTcm.  ncc 
vero  Extitius,  Philadelplii  frater,  quaestor,  praetermitten- 
dus  est,  ne,  si  de  clarissimo  adulescente  siluero,  invidisse 


INM.ANTONIUMOKATIOPlUf.IPPICAXIII.  26-30.  455 

videar  Aiitonio.  est  etiam  Asinius  quidani  senator  vo- 
luntarius,  lectus  ipse  a  se:  apertam  curiam  vidit  post 
Caesaris  mortem:  mutavit  calceos;  ])ater  conscriptus 
repente  factus  est.  non  novi  Sex.  Alhedium,  sed  tamen 
neminem  tam  maledicum  ofFendi  qui  illum  negaret  dignum 
Antonii  senatu.  arbitror  me  aliquos  praeterisse;  de  eis 
tamen,  qui  occurrebant,  tacere  non  potui.  hoc  igitur 
fretus  senatu  Pompeianum  senatum  despicit,  in  quo  de- 
cem  fuimus  CQnsuIares:  qui  si  onmes  viverent,  bellum 
omnino  hoc  non  fuisset;  auctoritati  cessisset  audacia.  sed  20 
quantum  praesidii  fuerit  in  ccteris,  hinc  intellegi  potest, 
quod  ego  unus  relictus  ex  multis  contudi  et  fregi  adiu- 
vantibus  vobis  exsultantis  praedonis  audaciam.  quod  si  11 
non  Fortuna  nobis  modo  eripuisset  Ser.  Sulpicium  eius- 
que  conlegam  ante,  jNI.  Alarcellum,  quos  civis!  quosviros! 
si  duo  consules,  amicissimos  patriae,  simul  ex  Italia  eiectos, 
si  L.  Afranium,  summum  ducem,  si  P.  Lentulum,  civem 
cum  in  ceteris  rebus  tum  in  salute  mea  singularem,  si  AI. 
Bibulum,  cuius  est  in  rem  publicam  semper  merito  lau- 
data  constantia,  si  L.  Domitium,  praestantissimum  civem, 
si  Appium  Claudium,  pari  nobilitate  et  voluntate  praedi- 
tum,  si  P.  Scipionem,  clarissimum  virum  maiorumque 
suorum  simillimum,  res  publica  tenere  potuisset,  certe  eis 
consularibus  non  essetPompcianus  despiciendus  senatus. 
utrum  igitur  aequius,  utrum  melius  rei  publicae  fuit  Cn.  30 
Pompeium  an  sectorem  Cn.  Ponq^jeii  vivere  Antonium? 
qui  vero  praetorii?  quorum  priuccps  AI.  Cato  idemque 
omnium  gentium  virtute  ])rinceps.  quid  reliquos  claris- 
simos  viros  commemorem?  nostis  omnis.  rnagis  vereor 
ne  longum  me  in  enumerando  (juam  ne  ingratum  in 
praetereundo  putetis.  qui  aedilicii!  qui  tribunicii!  qui 
quaestorii!  quid  muha?  talis  senatorum  et  dignitas  et 
multitudo  fuit,  ut  magna  excusatione  opus  eis  sit,  qui  in 
illa  castra  non  venerunt.  nunc  reliqua  attendite.  ^victum  15 
Ciceronem  ducem  habuistis.'  eo  libentius  'ducem'  audio, 
quod  certe  ille  dicit  invitus;  nam  de  victo  nihil  laboro: 
fatum  enim  meum  est  sine  re  publica  nec  vinci  ]iosse 
nec  vincere.  'Macedoniam  munitis  exercitibus.'  ct  qui- 
dem  fratri  tuo,  qui  a  vobis  nihil  degenerat,  extorsimus. 
^xVfricam   commisistis   Varo   bis   caj)to.'      hic   cum  Gaio 


450  M.  TULLIl  CICERONIS 

fratrc  j)utat  se  litigarc.  'in  Syriam  Cassium  misistis.' 
iiou  igitur  scntis  Imic  causae  orbem  tcrrac  patcre,  te  cx- 
ii^a  munitioncs  tuas  vcstigium  ubi  imprimas  non  habcre? 

31  'Cascam  tribunatum  gercrc  passi  cstis.'  quid  crgo?  ut 
Alanillum,  ut  Caesctium  a  rc  pu})lica  removcrcmus  cum, 
])cr  (|ucm,  ut  nequc  hoc  idcm  posthac  ncque  muha  huius 
modi  accidcrc  possent,  consccuti  sumus?  *vcctigalia  lu- 
hana  Lupercis  adcmistis.'  Lupcrcorum  mentionem  facere 
audet?  neque  illius  diei  memoriam  perhorrescit,  quo  au- 
sus  cst  obrutus  vino,  unguentis  obhtus,  nudus  gemcntem 
populum  Komanum  ad  servitutcm  cohortari?  ^veterano- 
rum  colonias,  deductas  lcge  et  senatus  consulto  sustuH- 
stis.'  nos  sustuHmus  an  contra  legem  comitiis  centuriatis 
latam  sanximus?  vide  ne  tu  vcteranos,  sed  tamen  eos,  qui 
erant  pcrditi,  pcrdidcris  in  eumque  locum  dcduxeris,  ex 

32  quo  ipsi  iam  scntiunt  se  numquam  exituros.  'MassiHcn- 
sibus  iure  belU  adcmpta  rcddituros  vos  ponicemini.'  nihil 
disputo  de  iure  belii  —  magis  facilis  disputatio  est  quam 
neccssaria  — :  illud  tamen  animadvertitc,  patres  conscripti, 
quam  sit  huic  rei  pubHcae  natus  liostis  Antonius,  qui 
tanto  opere  eam  civitatem  odcrit,  quam  scit  huic  rei  pu- 

IG  bHcae  scmpcr  fuisse  amicissimam.  'neminem  Pompeia- 
num,  qui  vivat,  tcneri  lege  Hirtia  dictitatis.'  quis,  quaeso, 
iam  lcgis  llirtiae  mcntionem  facit?  cuius  non  minus  ar- 
bitror  latorcm  ipsum  quam  cos,  de  quibus  lata  est,  pacni- 
tere.  omnino  mea  quidem  sententia  legem  iUam  appel- 
hirc  fas  non  est;  et,  ut  sit  lex,  non  debemus  iHam  Hirtil 
legcm  putarc.  *Apulciana  pecunia  Brutum  subornastis.' 
quid?  si  omnibus  suis  copiis  excencntcni  virum  rcs  pu- 
blica  armasset,  quem  tandem  bonum  pacnlterct?  ncc 
enim  sine  pecunia  exercitum  alcre  nec  sinc  exercitu  fra- 

33  trem  tuum  capcrc  potulsset.  *securl  percussos  Petraeum 
ct  ^Tcncdcmum,  clvitate  donatos  et  hospites  Caesaris, 
laudastis.'  non  laudavimus,  quod  ne  audivimus  quidem, 
valdc  enim  nobis  in  tanta  pcrturbationc  rci  publicae  de 
duobus  ncqulssimis  Graeculis  cogitandum  fuit.  *Theo- 
j)onq)um,  nudum,  f  non  expulsum  a  Trcbonio,  confugcre 
Alcxandrcam  ncixlcxistis.'  maixnum  crlmcn  senatus!  de 
Theo])()mpo,  summo  homlne,  ncglcxinuis,  (]ui  ubi  tcrra- 
rinn  sit,   quid  agat,   vivat  deniquc  an  mortuus  sit,   quls 


INM.ANTONIUMORATIOPHILIPPICAXIIL  31—36.  457 

aut  scit  aut  curat?  'Scr.  Galbam  codem  pugione  succin- 
ctum  in  castris  videtis.'  nihil  tibi  de  Galba  respondeo, 
fortissimo  et  constantissimo  civi;  coram  aderit;  praesens 
tibi  et  ipse  et  ille,  quem  insimulas,  pugio  respondebit. 
milites  aut  meos  aut  veteranos  contraxistis  tamquam  ad 
exitium  eorum,  qui  Caesarem  occiderant:  et  eosdem  nec 
opinantis  ad  quaestoris  sui  aut  imperatoris  aut  commilito- 
num  suorum  pericula  impulistis.'  scilicet  verba  dedimus, 
decepimus:  ignorabat  legio  Martia,  quarta,  nesciebant 
veterani  quid  ageretur;  non  illi  senatus  auctoritatem,  non 
libertatem  populi  sequebantur:  Caesaris  mortem  ulcisci 
volebant,  quam  omnes  fatalem  fuisse  arbitrabantur;  te 
videlicet  salvum,  beatum,  florentem  esse  cupiebant.  o  17 
miser  cum  re,  tum  hoc  ipso,  quod  non  sentis  quam  miser 
sis!  sed  maximum  crimen  audite.  'denique  quid  non  aut 
probastis  aut  fecistis,  quod  faciat,  si  reviviscat'  —  quis? 
credo  enim,  adferet  aliquod  scelerati  hominis  exemplum  — 
'Cn.Pompeius  ipse?'  o  nos  turpis,  si  quidem  Cn.Pompeium 
imitati  sumus!  'aut  filius  eius,  si  modo  possit.'  poterit, 
mihi  crede:  nam  paucis  diebus  et  in  domum  et  in  hortos 
patemos  immigrabit.  'postremo  negatis  pacem  fieri  posse, 
nisi  aut  emisero  Brutum  aut  frumento  iuvero.'  alii  istuc 
negant:  ego  vero,  ne  si  ista  quidem  feceris,  umquam 
tecum  pacem  huic  civitati  futuram  puto.  *quid?  hoc 
placetne  vetcranis  istis?  quibus  adhucomnia  integra  sunt.' 
nihil  vidi  tam  integrum  quam  ut  oppugnare  imperatorem 
incipiant,  quem  tanto  studio  consensuque  offenderint. 
'quamquam  eos  vos  adsentationibus  et  venenatis  mune-  3r> 
ribus  venistis  depravatum.'  itane?  corrupti  sunt,  quibus 
persuasum  est  foedissimum  hostem  iustissimo  bello  per- 
sequi?  'at  militibus  inclusis  opem  fertis:  nihil  moror  eos 
salvos  esse  et  ire  quo  lubet,  si  tantum  modo  patiantur 
perire  eum,  qui  meruit.'  quam  benigne!  denique  usi 
liberalitate  Antonii  milites  imperatorem  reliquerunt  et  se 
ad  hostem  metu  perterriti  contulerunt:  per  quos  si  non 
stetisset,  non  Dolabella  prius  imperatori  suo  quam  Anto- 
nius  etiam  conlegae  parentasset.  *concordiae  factam  esse  »« 
mentionem  scribitis  in  senatu  et  legatos  esse  consularis 
quinque.  difficile  est  [credere]  eos,  qui  me  praecipitem 
egerint,   aequissimas   condiciones  ferentcm  et  tamen  ex 


458  M.  TULI.II  CICEROXIS 

his  aliquld  rcmittere  cogitantcm,  putare  aliquid  moderatc 
ant  lunnane  esse  faCturos.  vix  etiam  vcri  simile  est,  qui 
iudicavcrint  hostem  Dolabellam  ob  rectissimum  facinus, 
eosdem  nobis  parcere  posse  idem  sentientibus.'  parumne 
videtur  omnium  facinorum  sibi  cum  Dolabclla  societa- 
tem  initam  confiteri?  nonne  cernitis  ex  uno  fonte  omnia 
scelera  manare?  ipse  denique  fatetur,  hoc  quidem  satis 
acute,  non  posse  eos,  qui  hostcm  Dolabellam  iudicaverint 
ob  rectissimum  facinus  —  ita  cnim  vidctur  Antonio  — , 
^^  sibi  parcere  idem  sentienti.  quid  huic  facias,  qui  hoc 
littens  memoriaeque  mandarit,  ita  sibi  convenisse  cum 
Dolabeha,  ut  ille  Trebonium  et,  si  posset,  etiam  Brutum, 
Cassium,  discruciatos  necaret  **eademque  inhiberet  sup- 
plicia  nobis?  o  conservandus  civis  cum  tam  pio  iustoque 
foedere!  is  etiam  queritur  condiciones  suas  repudiatas, 
aequas  quidem  et  vcrecundas,  ut  haberet  Galllam  uki- 
mam,  aptissimam  ad  bellum  renovandum  instruendamque 
provinciam;  ut  xVhiudae  in  tertia  decuria  iudicarent,  id 
est,  ut  perfugium  scelerum  esset  [cum]  turpissimis  rei 
pubHcac  sordibus;  ut  acta  sua  rata  essent,  cuius  nulhim 
rcmanet  consuhitus  vestigium.  cavebat  etiam  L.  Antonio, 
qui  fuerat  aequissimus  agri  privati  et  publici  decempe- 

38  dator,  Nucula  et  Lentone  conlega.  'quam  ob  rem  vos 
potius  animadvertite,  utrum  sit  elegantius  et  partibus  uti- 
lius  Trebonii  mortcm  pcrscqui  an  Caesaris,  et  utrum  sit 
aequius  concurrere  nos,  quo  facilius  rcviviscat  Pompela- 
norum  causa  totiens  iugulata,  an  consentire,  ne  hidibrio 
simus  inimicis.'  si  esset  iuguhita,  numquam  exsurgeret: 
quod  tibi  tuisque  contingat.  'utrum'  inqult  'elegantius,' 
atqui  hoc  bcho  de  elcgantia  qnaeritur!  'partibusque  uti- 

39  lius.'  ])artes,  furiose,  dicuntur  in  foro,  in  curia:  belhim 
contra  patriam  ncfarium  susccpisti;  oj)pugnas  Mutinam, 
circumsedes  consulem  designatum;  bellum  contra  te  duo 
consules  gcrunt  cumque  eis  pro  ])ractore  Caesar;  cuncta 
contra  te  Italia  armata  est:  istos  tu  jiartis  j)otiu8  quam  a 
j)opulo  Romano  defectionem  vocas?  'Trcbonii  mortem  an 
Cacsaris  perscqul.'  Trebonli  satls  j)crsccuti  sumus  hoste 
iudicato  DolabcHa;  Cacsaris  mors  facillime  defcnditur 
obHvIone  et  silcntio.  scd  vldcte  quld  moHatur:  cun) 
mortem   Caosaris   ulclscendam    putat,    mortcm    proj.onit 


INM.ANTONIUMORATIOPHILIPPICAXIII.  37  — 4:J.  459 

non  eis  soliim,  qul  Illam  rem  gesserunt,  sed  els  etiam,  si 
qui  non  moleste  tulcrunt.  *quibus,  utri  nostrum  cecide-  ^^ 
rint,  lucro  futurum  est.  quod  spectaculum  adhuc  ipsa 
Fortuna  vltavit,  ne  videret  unius  corporis  duas  acies  la- 
nista  Cicerone  dlmicantls :  qui  usque  eo  felix  est,  ut  isdem 
ornamentis  deceperit  vos,  quibus  deceptum  Caesarem 
gloriatus  est.'  pergit  in  me  maledicta,  quasi  vero  ei  pul- 
cherrime  ]n*iora  processerint:  quem  ego  inustum  verissi- 
mis  maledlctorum  notis  tradam  homlnum  memoriae  sem- 
piternae.  ego  lanlsta?  et  quldem  non  inslpiens:  deteriores 
enim  iugulari  cu])io,  meliores  vincere.  *utri  ceciderint,' 
scribit  'lucronoblsfuturum.'  o  praeclarum  lucrum,  quo  te  4i 
victore  —  quod  di  omen  avertant!  —  beata  mors  eorum 
futura  sit,  qui  ex  vita  excesserint  slne  tormentis.  a  me 
'deceptos'  alt  'isdcm  ornamentis'  llirtium  et  Caesarem. 
quod,  quaeso,  adhuc  a  me  est  tributum  Hlrtio  ornamen- 
tum?  nam  Caesari  plura  et  maiora  debentur.  decej:)tum 
autem  Caesarem  a  me  dicere  audes?  tu,  tu,  inquam,  illum 
occidisti  Lujiercalibus:  cuius,  homo  Ingratlssime,  flami- 
nium  cur  rellqulsti?  sed  lam  videte  magni  et  clarl  viri 
admirabllem  gravitatem  atque  constantiam:  'mihi  qui-  ^-^ 
dem  constat  nec  meam  contumeliam  nec  meorum  ferre, 
nec  deserere  partis,  quas  Pompeius  odivit,  nec  veteranos 
sedibus  suis  moveri  pati  nec  singulos  ad  cruciatum  trahi 
nec  faJlere  fidem,  quam  dedi  Dolabellae.'  omitto  alia: 
'fidem  Dolabellae,'  sanctissimi  viri,  deserere  homo  pius 
non  potest.  quam  fidem?  an  optimi  cuiusque  caedis, 
urbis  et  Italiae  partltionis,  vastandarum  dirlplendarumque 
provinciarum?  nam  quid  erat  aliud,  quod  inter  Antonium 
et  Dolabellam,  impurlssimos  parricidas,  foedere  et  fide 
sanciretur?  'necLepidi  societatem  violare,  piissimi  homi-  43 
nis.'  tibi  cum  Lepido  societas  aut  cum  ullo,  non  dicam 
bono  cive,  sicut  ille  est,  sed  homine  sano?  id  agls,  ut 
Lepidum  aut  impium  aut  insanum  existimari  veHs:  nihil 
agis  —  quamquam  adfirmare  de  altero  difficile  est  —  de 
Lepido  praesertim,  quem  ego  metuam  numquam;  bene 
sperabo,  dum  licebit.  revocare  te  a  furore  Lejndus  volult, 
non  adlutor  esse  dementiae.  tu  porro  ne  pios  quidem, 
sed  ]jiIssimos  quaeris,  et,  quod  verbum  omnino  nullum  in 
Hngua  Latina  est,  id  propter  tuam  dlvinam  ]>ietatem  no- 


4G0  M.  TIIJJI  CICEROXIS 

44  vuni  inducis.  *nec  Plancum  prodere  participem  consilio- 
runi.'  l*lancum  participem?  cuius  memora])ilis  ac  divina 
virtus  lucem  adfert  rei  publicae  —  nisi  forte  eum  subsi- 
dio  tibi  venire  arbitraris  cum  fortissimis  legionibus,  ma- 
ximo  equitatu  peditatuque  Gallorum  —  quique  nisi  ante 
eius  adventum  rei  publicae  poenas  dederis,  ille  huius 
l)clli  feret  principatum:  quamquam  enim  prima  praesidia 
utiliora  rei  publicae  sunt,   tamen  extrema  sunt  gratiora. 

20  sed  iam  se  conligit  et  ad  extremum  incipit  philosophari : 
'si  me  rectis  sensibus  euntem  di  immortales,  ut  spero, 
adiuverint,  vivam  libenter;  sin  autem  me  aliud  fatum 
manet,  praecipio  gaudia  suppliciorum  vestrorum.  namque 
si  victi  Pompeiani  tam  insolentes  sunt,  victores  quales 
futuri  sint  vos  potius  experiemini.'  praecipias  licet  gau- 
dia:  non  enim  tibi  cum  Pompeianis,  sed  cum  universa  re 
publica  bellum  est.  omnes  te  di  homines,  summi  medii 
infimi,  cives  peregrini,  viri  nmlieres,  liberi  servi  oderunt. 
sensimus  hoc  nuper  falso  nuntio;  vero  prope  diem  sen- 
tiemus:  quae  si  tecum  ipse  recolueris,  aequiore  animo  et 

4G  maiore  consolatione  moriere.  'denique  summa  iudicii 
mei  spectat  huc,  ut  meorum  iniurias  ferre  possim,  si  aut 
oblivisci  velint  ipsi  fecisse  aut  ulcisci  parati  sunt  una  no- 
biscum  Caesaris  mortem.'  hac  Antonii  sententia  cognita 
dubitaturumne  A.  Ilirtium  aut  C.  Pansaui  consules  \ni- 
tatis  quin  ad  Antonium  transcant,  Brutum  obsideant, 
Mutinam  expugnare  cupiant?  quid  de  Pansa  et  Iliitio 
loquor?  Caesar,  singulari  pictate  adulescens,  poteritne  se 
tenere  quin  D.  Bruti  sanguine  poenas  patrias  persequa- 
tur?  itaque  fecerunt  ut  his  litteris  lectis  ad  munitiones 
propius  accedcrcnt:  quo  maior  adulcscens  Caesar,  ma- 
ioreque  deorum  innnortalium  beneficio  rei  publicae  natus 
cst,  qui  nulla  sj)ecie  paterni  nominis  nec  pietate  abductus 
umquam  est,   et  intellegit  maximam  pietatem  conserva- 

47  tione  patriae  contineri.  quod  si  partium  certamen  esset, 
quaruni  onmino  nomen  exstinctum  est,  Antoniusne  potius 
et  Ventidius  partis  Cacsaris  dcfenderent  (juam  prinuun 
Caesar,  adulescens  summa  pietate  et  memoria  parentis 
sui,  deinde  l*ansa  et  Ilirtius,  qui  quasi  cornua  duo  tenu- 
crunt  Caesaris  tum,  cum  illae  vere  partes  vocabantur? 
hae  vcro  (piae  sunt  partcs,  cum  alteris  scnatus  auctoritas, 


INM.  ANTONIUMORATIOPHILIPPICA  XIII.  44-50.  4G1 

popiili  Romani  libertas,  rci  publicae  salus  proposita  sit, 
altcris  caedes  l)onoruni,  urbis  Italiacque  partitio?  venia-  21 
mus  aliquando  ad  clausulam.  'lcgatos  venire  non  credo.' 
bene  me  novit.  f  quod  venias,  proposito  praesertim 
exemplo  Dolabcllae.  sanctiore  erunt,  credo,  iure  legati 
quam  duo  consulcs,  contra  quos  arma  fert,  quam  Caesar, 
cuius  patris  flamen  est,  quam  consul  dcsignatus,  quem 
oppugnat,  quam  Mutina,  quam  obsidct,  quam  patria,  cui 
igni  ferroque  minitatur.  'cum  venerint,  quae  postulent  48 
cognoscam.'  quin  tu  abis  in  malam  pcstem  malumque 
cruciatum?  ad  te  quisquam  veniat  nisi  Yentidii  similis? 
oriens  incendium  qui  restinguerent ,  suramos  viros  misi- 
mus;  rcpudiasti:  nunc  in  tantam  flammam  tamque  inve- 
teratam  mittamus,  cum  locum  tibi  reliquum  non  modo  ad 
pacem,  sed  ne  ad  dcditionem  quidem  feceris? 

Hanc  ego  epistulam,  patres  conscripti,  non  quo  illum 
dignum  putarem ,  recitavi ,  sed  ut  confcssionibus  ipsius 
omnia  patefacta  eius  parricidia  videretis.  cum  hoc  pacem  49 
M.  Lepidus,  vir  ornatissimus  omnibus  et  virtutis  et  fortu- 
nae  bonis,  si  haec  videret,  denique  aut  vellet  aut  ficri  posse 
arbitraretur?  'prius  undis  flamma,'  ut  ait  poeta  nescio  quis, 
prius  denique  omnia,  quam  aut  cum  Antoniis  res  publica 
aut  cum  re  publica  Antonii  redeant  in  gratiam.  monstra 
quaedam  ista  et  portenta  sunt  [prodigia]  rci  publicae. 
moveri  sedibus  huic  urbi  melius  est  atque  in  alias,  si  fieri 
possit,  terras  demigrare,  unde  Antoniorum  nec  facta  nec 
nomen  audiat,  quam  illos,  Caesaris  virtute  eiectos,  Bruti 
retentos,  intra  haec  moenia  videre.  optatissimum  est  vin- 
cere;  secundum  est  nuUum  casum  pro  dignitate  et  liber- 
tate  patriae  non  ferendum  putare;  quod  reliquumest,  non 
est  tertium,  sed  postremum  omnium,  maximam  turpitu- 
dincm  suscipere  vitae  cupiditate. 

Quae  cum  ita  sint,  de  mandatis  litterisque  M.  Lepidi,  5o 
viri  clarissimi,  Servilio  adsentior,  et  hoc  amplius  censeo, 
Magnum  Pompcium,  Gnaei  filium,  pro  patris  maiorumque 
suorum  animo  studioque  in  rem  publicam  suaque  pristina 
virtute,  industria,  voluntate  fecisse,  quod  suam  eorumque, 
quos  secum  haberet,  operam  senatui  populoque  liomano 
poUicitus  esset,  eamque  rem  senatui  populoque  Romano 
gratam  acceptamque  esse,  eique  honori  dignitatique  eam 
rem  fore.  hoc  vel  coniungi  cum  hoc  senatus  consulto  licet 
vel  seiungi  potest  separatimque  perscribi,  ut  proprio  sena- 
tus  consuho  Pompcius  conlaudatus  esse  videatur. 


462  M.  TULLII  CICERONIS 


M.  TULLII  CICEROXIS 

IN  M,  ANTOXIUM  ORATIO  PHILIPPICA 
QUARTA  DECDIA. 

1  Si,  ut  ex  litteris,  quae  recitatae  sunt,  patres  con- 
scripti,  sceleratissimorum  hostium  exercitum  caesum  fu- 
sumque  cognovi,  sic  id,  quod  et  omnes  maxime  optamus 
et  ex  ea  victoria,  quae  parta  est,  consecutum  arbitramur, 
D.  Brutum  egrcssum  iam  ^NIntina  esse  cognovissem,  pro- 
pter  cuius  ])ericulum  ad  saga  issemus,  propter  eiusdem 
salutem  redcundum  ad  pristinum  vestitum  sine  ulla  du- 
bitatione  censerem;  ante  vero,  quam  sit  ea  res,  quam 
avidissime  civitas  cxspectat,  adlata,  laetitia  frui  satis  est 
maximae  praeclarissimaeque  inignae;  reditum  ad  vesti- 
tum  confectae  victoriae  reservate.   confectio  autcm  huius 

2  belH  est  D.  Bruti  sahis.  quae  autem  est  ista  sententia, 
ut  in  hodiernum  diem  vestitus  nuitetur,  deinde  cras  sa- 
gati  prodeamus?  nos  vero  cum  semel  ad  eum,  quem  cu- 
])imus  optamusque,  vestitum  redierimus,  id  agamus  ut 
eum  in  pcrpctiunn  rctineamus.  nam  hoc  quidem  cum 
turpe  est  tum  ne  dis  quidem  immortahbus  gratum,  ab 
eorum  aris,   ad  quas  togati  adierimus,   ad  saga  sumenda 

3  discedere.  atque  animadverto,  patres  conscripti,  quos- 
dam  huic  favere  sententiae,  quorum  ea  mens  idque  con- 
sihum  est,  ut  cum  videant  gloriosissimum  ilhun  D.  Bruto 
futuriun  diem,  quo  die  propter  eius  salutem  redierimus, 
Inmc  ei  fructum  eripere  cujiiant,  ne  memoriae  posteri- 
tatique  j^rodatur  proptcr  unius  civis  pericuhun  populum 
Romanum  ad  saga  isse,  propter  eiusdem  salutem  redisse 
ad  togas.  tolhte  hauc:  nidLim  tam  pravae  sententiae 
causam  reperietis.  vos  vero,  patres  conscrijiti,  conser- 
vate  auctoritatem  vestram,  manete  in  sententia,  tenete 
vestra  memoria,  quod  saepe  ostendistis,  huius  totius  beUi 

^-j  in  unius  viri  fortissimi  et  maximi  vita  jiositum  essc  dis- 

4  crinien.  ad  D.  Brutum  hberandum  k^gati  missi  jjrincijDCs 


IN  M  ANTONIUM  ORATIO  PHILIPPICA  XrV'.  1-  S.  463 

civitatis,  qui  illi  hosti  ac  pamcidae  denimtiarent ,  ut  n 
Mutina  discederet:  eiusdem  D.  Bruti  conservandi  gratia 
consul  soriiiu  ad  bellum  protectus  A.  Hinius,  cuius  im- 
becillitatem  valetudinis  animi  ^nnus  et  spes  yictoriae 
confirmaWt;  Caesar,  cum  exercitu  per  se  comparato  cum 
primum  pestibus  rem  publicam  liberasset,  ne  qiiid  postea 
sceleris  oreretur,  profectus  est  ad  eundem  Brutum  libe- 
nindum  \"ieitque  dolorem  aliquem  domesticum  patriae 
caritate.  quid  C.  Pansa  egit  aliud  dilectibus  habendis,  5 
pecunia  comparanda,  senatus  consultis  faciendis  gravissi- 
mis  in  Antoi^um,  nobis  cohonandis,  popido  Komano  ad 
causam  Hbenatis  vocando,  nisi  ut  D.  Brutus  liberaretur? 
a  quo  popidus  Eomanus  frequens  ita  salutem  D.  Bruti 
una  voce  depoposcit,  ut  eam  non  sokim  commodis  suis, 
sed  etiam  necessitati  victus  anteferret.  quod  sperare  nos 
quidem  debemus,  patres  conscripti,  aut  inibi  esse  aut 
iam  esse  conlectum:  sed  spei  fnictum  rei  convenit  et 
evento  reservari,  ne  aut  deorimi  immortalium  beneficium 
festinatione  praeripuisse  aut  vim  fonunae  stultitia  con- 
tempsisse  videamur. 

Sed  quoniam  significatio  vestra  satis  declarat  quid  6 
hac  de  re  sentiatis,  ad  litteras  veniam,  quae  simt  a  con- 
sulibus  et  a  propraetore  missae,  si  pauca  ante,  quae  ad 
ipsas  litteras  pertineaut.  disero.  imbuti  gladii  simt,  pa-  3 
tres  conscripti.  legionimi  exercituumque  nostronim  vel 
madefacti  potius  duobus  duorum  considum,  tertio  Cae- 
saris  proelio.  si  hostium  fuit  ille  sanguis,  summa  mili- 
tum  pietas:  nefarium  scelus,  si  civium.  quo  usque  igitur 
is,  qiii  omnis  hostis  scelere  superavit,  nomine  hostis  ca- 
rebity  nisi  mucrones  etiam  nostronmi  militum  tremere 
vokis  dubitantis  utnim  in  cive  an  in  hoste  figantur. 
suppkcationem  deceraitis:  hostem  non  appekatis.  gratae  ? 
vero  nostrae  dis  immonalibus  gratulatioues  enmt,  gratae 
Wctimae,  cum  intertecta  sit  civium  mukitudo!  'de  im- 
probis'  inquit  *et  audacibus.'  nam  sic  eos  appellat  cla- 
rissimus  vir:  quae  sunt  urbanarum  maledicta  ktium,  non 
inustae  beUi  interaecivi  notae.  testamenta,  credo,  subi- 
ciunt  aut  eiciimt  vicinos  aut  adulescentulos  circimiscri- 
bunt:  [liis  enim  ^-itus  adfectos  et  talibus  malos  aut  au- 
dacis   appeUai*e  consuetudo   solet.]      beUum    inexpiabUe  ^ 


4G4  M.  TULLIl  CICEROXIS 

infert  quattuor  consulibus  unus  omnium  latronum  taeter- 
rinuis;  gcrit  idcm  bellum  cum  scnatu  populoque  Ro- 
mano;  omnibus  —  quamquam  ruit  ipse  suis  cladibus  — 
pestem,  vastitatem,  cruciatum,  tormenta  denuntiat:  Dola- 
bellae  ferum  et  immane  facinus,  quod  nulla  barbaria 
posset  agnoscere,  id  suo  consilio  factum  esse  testatur; 
quaeque  esset  facturus  in  liac  urbe,  nisi  eum  hic  ipse 
luppiter  ab  hoc  templo  atque  moenibus  reppuhsset,  de- 
claravit  in  Parmensium  calamitate,  quos  optimos  viros 
lionestissimosque  homines,  maxime  cum  auctoritate  huius 
ordinis  popuHque  Romani  dignitate  coniunctos,  crudelis- 
simis  exempHs  interemit  propudium  illud  et  portentum, 
L.  Antonius,   insigne   odium   omnium  hominum   vel,   si 

9  etiani  di  oderunt  quos  oportet,  deorum.  refugit  animus, 
patres  conscripti,  eaque  dicere  reformidat  quae  L.  An- 
tonius  in  Parmensium  libens  et  coniugibus  effecerit: 
quas  enim  turpitudines  Antonii  libenter  [cum  dedecore] 
subierunt,  easdem  per  vim  laetantur  aliis  se  intuHsse. 
sed  vis  calamitosa  est,  quam  ilHs  intulerunt:  libido  flagi- 
tiosa,  qua  Antoniorum  obHta  est  vita.  est  igitur  quis- 
quam,   qui  hostis  appeHare  non  audeat,   quorum  scelere 

4  crudeHtatem  Karthaginiensium  victam  esse  fateatur?  qua 
enim  in  urbe  tam  immanis  Hannibal  capta  quam  in 
Parma  surrepta  Antonius?  nisi  forte  huius  coloniae  et 
ceterarum,  in  quas  eodem  est  animo,  non  est  hostis  pu- 

10  tandus.  si  vero  coloniarum  et  municipiorum  sine  uHa 
dubitatione  hostis  est,  quid  tandem  huius  censetis  urbis, 
quam  iHe  ad  explendas  egestates  latrocinii  sui  concu- 
j)ivit?  quam  iam  peritus  metator  et  caHidus  decempeda 
sua  Saxa  diviserat?  recordamini,  per  deos  immortalis! 
patres  conscripti,  quid  hoc  biduo  timuerimus  a  dome- 
sticis  hostibus  rumoribus  improbissimis  dissipatis.  quis 
liberos,  quis  coniugcm  aspiccre  poterat  sine  fletu?  quis 
domum?  quis  tecta?  quis  larem  familiarcm?  aut  foedis- 
simam  mortcm  omnes  aut  miserabilem  fu<ram  coofita- 
bant.  haec  a  quibus  timebantur,  eos  hostis  appcHare 
dubitanuis?  gravius  si  quis  attulcrit  nomen,  Hbcnter  ad- 
sentiar:  hoc  volgari  contontus  vix  sum,  kniore  non  utar. 

11  Itaque  cum  su])i)licationes  iustissimas  cx  eis  litteris, 
(juae   recitatae  sunt,   decernere  dcbeamus,   ScrviHusque 


INM.ANTOXIUIMORATlOrJIIT.IPPICAXIV.  9  —  14.  4G5 

decreverit,  augebo  omnino  nunierum  dierum,  praesertim 
cum  non  uni,  sed  trihus  ducibus  sint  decernendae.  eed 
lioc  primum  faciam,  ut  imperatores  appellem  eos,  quo- 
rum  virtute,  consilio,  felicitate  maximis  periculis  servi- 
tutis  atque  interitus  liberati  sumus.  etenim  cui  viginti 
his  annis  supplicatio  decreta  est,  ut  non  imperator  appel- 
hiretur  aut  minimis  rebus  gestis  aut  plerumque  nuUis? 
quam  ob  rem  aut  supplicatio  ab  eo,  qui  ante  dixit,  dc- 
cernenda  non  fuit  aut  usitatus  honos  j)ervolgatusque  tri- 
buendus  eis,  quibus  etiam  novi  singularesque  debentur. 
an  ei  quis  Ilispanorum  aut  Gallorum  aut  Threcum  mille  •> 
aut  duo  milia  occidisset,  eum  hac  consuetudine,  quae  in- 
crebuit,  imperatorem  appcUaret  senatus:  tot  legionibus 
caesis,  tanta  multitudine  hostium  interfecta  —  hostium 
dico?  ita,  inquam,  hostium,  quamvis  hoc  isti  hostes  do- 
mestici  nolint,  clarissimis  ducibus  suppHcationum  hono- 
rem  tribuemus,  imperatorium  nomen  adimemus?  quanto 
enim  honore,  laetitia,  gratulatione  in  lioc  templum  ingredi 
debent  illi  ipsi  huius  urbis  liberatores,  cum  hesterno  die 
propter  eorum  res  gestas  me  ovantem  et  propc  trium- 
phantem  populus  liomanus  in  Caj)itolium  domo  tulerit, 
domum  inde  reduxerit?  is  enim  demum  est  mea  quideni  i3 
sententia  iustus  triumphus  ac  verus,  cum  bene  de  re 
publica  meritis  testimonium  a  consensu  civitatis  datur: 
nam  sive  in  communi  gaudio  ])opuli  Romani  uni  gratu- 
labantur,  magnum  iudicium,  sive  uni  gratias  agebant, 
eo  maius,  sive  utrumque,  nihil  magnificentius  cogitari 
potest. 

Tu  igitur  ipse  de  te?  dixerit  quispiam.  equidem  in- 
vitus,  sed  iniuriae  dolor  facit  me  praeter  consuetudinem 
gloriosum.  nonne  satis  est  ab  hominibus  virtutis  ignaris 
gratiam  bene  merentibus  non  referri?  etiam  in  eos,  qui 
omnis  suas  curas  in  rei  publicae  salute  defigunt,  inq)ie- 
tatis  crimine  invidia  quaeretur?  scitis  enim  per  hos  dies  i« 
creberrimum  fuisse  sermonem,  me  Parilibus,  qui  dies 
hodie  est,  cum  fascibus  descensurum.  in  aliquem  credo 
hoc  gladiatorem  aut  latronem  aut  Catilinam  esse  conla- 
tum,  non  in  eum,  qui  ne  quld  tale  in  re  publica  fieri 
posset  eiFecerit.  an  [ut]  ego,  qui  Catilinam  haec  molien- 
tem   sustulerim,   cverterim,   adflixcrim,    ipse   exsisterem 

Ciceionis  vol.  V.  30 


4G6  M.  TULLU  CICERONIS 

repciitc  Catilliia?  quibus  auspiciis  Istos  fascis  augur  ac- 
cii)crcm?  quatcnus  habcrcm?  cui  tradcrem?  qucmquamne 
fuissc  tam  scelcratum  qui  hoc  fingeret,  tam  furiosum  qui 
credcrct?    unde  igitur  ista  suspitio  vcl  potius  undc  iste 

0  scnno?  cum,  ut  scitis,  hoc  triduo  vcl  quadriduo  tristis  a 

"^  Mutina  fama  manarct,  inflati  lactitia  atque  insolentia 
impii  cives  unum  se  in  locum,  ad  illam  curiam  furiis 
|)Otius  suis  quam  rci  publicac  infelicem  congrcgabant. 
ibi  cum  consilia  inircnt  de  caede  nostra  partirenturque 
inter  se  qui  Capitolium,  qui  rostra,  qui  urbis  portas  oc- 
cuparent,  ad  me  concursum  futunim  civitatis  putabant: 
quod  ut  cum  invidia  mea  fieret  et  cum  vitac  etiam  peri- 
culo,  famam  istam  fascium  dissipaverunt;  fascis  ipsi  ad 
me  delaturi  fuerunt:  quod  cum  csset  quasi  mea  voluntate 
factum,  tum  in  me  impetus  conductorum  hominum  quasi 
in  tyrannum  parabatur;  cx  quo  caedcs  esset  vestrum 
omnium  consecuta.  quae  res  patefccit,  patres  conscripti, 
sed    suo    tempore    totius    huius   sceleris    fons  aperietur. 

10  itaque  P.  Apulcius,  tribunus  plebis,  meomm  omniura  con- 
siKorum  pcriculorumque  iam  inde  a  consulatu  meo  tcstis, 
conscius,  adiutor,  dolorcm  fcrre  non  potuit  doloris  mei: 
contionem  liabuit  maximam  populo  Romano  unum  atque 
idcm  scntientc;  in  qua  contione  cum  me  pro  summa  no- 
stra  coniunctione  et  familiarltate  Hbcrare  suspitlone  fa- 
scium  vellet,  una  voce  cuncta  contio  declaravit  nihil  esse 
a  me  umquam  de  re  pubHca  nisi  optime  cogitatum.  post 
hanc  habitam  contionem  duabus  tribusve  horis  optatis- 
simi  nuntii  et  litterae  venerunt:  ut  idem  dies  non  modo 
iniqulssima  mc  invidia  llbcrarlt,  sed  ctiam  celeberrima 
populi  Komani  gratulatione  auxerit. 

17  Ilacc  interposui,  patres  conscriptl,  non  tam  ut  pro 
me  diccrcm  —  male  enim  mecum  agerctur,  si  pannn  vo- 
bis  csscm  sinc  defenslonc  purgatus  — ,  quam  ut  quosdam 
iilmis  iciuno  animo  ct  angusto  moncrcm,  id  quod  scmper 
ipse  fecissem,  uti  cxcellcntium  civium  virtutem  imitationc 
dignam,  non  invldia  putarent.  magnus  est  in  re  publica 
campus,  ut  sapientcr  dlccrc  Crassus  solebat,  muhis  aper- 

7  tus  cursus  ad  Liudcm.  utinam  quidcm  illi  principcs 
vivcrcnt,  qui  me  post  mcum  consulatum,  cum  els  ipsc 
cederem,   princij)cm  non  inviti  videbant!    lioc  vero  tcm- 


ADNOTATIO    LlUTICA. 


XXXlll 


nialit  'illim  al)ieris\  (illl  cavierisv. 
'illam  andioris'  t.)  (j  113.  'misisse 
dicis' V,  Klotz.'|  104.  'quod  sietiam' 
V.  nou  improbanteHalmio.  aedibus 
Pluygers.  sedibus.  ||41,  106.  '  sed 
cum  vinus'  v.  'et  sermulcinus'  t. 
'etsimul'  b,  g.  'simura.  sed  tujn 
ninns  Pal.  1,  Colot. ,  Orelli,Klotz. 
'  tamen'  Forrarius,  Ernesti.  'tamen 
vicinos'  Halm.  'sed  tum  visu'  Xip- 
perdey.  'sed  sum  vicinus'  Madvig. 
11  42,  107.  'fuerant'  coni.  Ernesti.  |) 
109.  .WHalm.  est  v.  et,  'rescindit' 
V,  Klotz.  '  leges  uas '  v,  unde  Halm 
coni.:  'leges  aliquas'.  ||  43, 110.  in- 
auguraris  Hixlm.  inauguraras  v.  in- 
augurare.  I|  111.  tunni  om.  Cpraeter 
a,  ubi  est  punctis  notatum.  ||  44, 
114.  Romae  Muretus,  Halm.  Ko- 
matc  v^  Komae  regem  cett.  C,  E. 
('regem'  incl.  Klotz.)  ||  45,  115. 
cuin  hac  imrnani  mulatione  Jeep. 
cum  hac  inmanum  latione  v,  cum 
numatione  cett.  C.  cum  hac  imma- 
ni  nundinatione  A.  Augustinus, 
Halm.  cum  hac  nundiuationeLam- 
bin,,  Madvig.  resipisce  Jeep.  respi- 
ce.  II  4G,  118.  ali  V.  deinde  lacuna. 
(om.  'quando  rem  p.  M,  Antoni'. 
remp.  M.  /In/oru' incl.Halm,  mecum 
uti  voles  Halm.  'mecum  utiles'  v. 
mecum  ut  voles,  cett.  C.  'mecum 
litiges'  Jeep.  ||  119.  'adeptus  sum 
quasque  gessi.  duo  modo  haec 
opto,  unum'  om.  v,  falsum  supple- 
mentum  hoc  habet  Halm. 

I 

P  1,  1.  'conetur'  (v  'contur'j  Halm. 
II  2.  si  nihiLYiixXm.  nihil  v,  nisi.  sa- 
cn/iciis  sic  consiHis  WaUw  e\  v:  'sa- 
crificii  sic  consiliis'.  sacriticii  sic 
consilii.  eae  Halm.  ae  v.  hae,  ||  2, 
3.  ne  optaniihus  quidem  Lambin.  nec 
opinantibus  (juidem  C.  ||  4.  'puta- 
rat'  Garatoni.  nohis  Christ,  Halm. 
bonis.||  D,iy.  fideliorumac  fort.  Pluy- 
gers.    fideliorem  aut  fort.  ||  7.  'ca' 

Cicernnis  vol.  V. 


abesse  et  'gerit,  ca'  legi  malit  Er- 
nesti.  II  4,  8.  'optanda'  Muret,  ||  10. 
'pendebatur  aurum,  non  numera- 
batur  pecunia',  Curio,  et  Cobet, 
qui  'pecunia'  del.  ||  5,  12.  servire 
incl,  insi(/nia  Faernus  ex  'insigni' 
V,  insigne  E.  C.  Caesare  Halm  ex: 
'e  caesare'  v.  Caesare.  ||  6,  I4,per- 
sequantur  V,  Halm.  [[  lo,  'quod  iu- 
veutute'  V,  unde  'quod  iuventuti' 
coni.  Halm.  ||  16.  'traxit  traxerat' 
v,  unde  traxerat  Halm.  traxorit.  |[ 
17.  lulia  V.  (t  praotixa  Halm.)  Ari- 
jcinacett.C.  'Juliaprognatus'  Mure- 
tus.  'luliao  filianatus'  Ferrarius. 
j  'lulia  avia  natus'  Halm  coni.||  8, 19. 
rpertineant'  Halm  ex  'pertitnenat' 
vi.  pertinont.  in  eo  v2,cett.C.  eo  v^, 
Halm.  [|  21.  referehat  Halm  ex  'ro- 
ferafv.  refert.  [|  D,  23.  'at  quod 
erat'  coui.  Halm.  [[  10,  25.  nullam 
se  hahere  piovinciam  om.  v^,  incl. 
Halm.  [|  26.  'fL.  Annius'  Klotz, 
Halm,  't  L.  Antonius'  Orelli.  M. 
Cusini  V.  (t  praefixa  Halm.)  'M 
Cosiuii'  Garatoni.  mieus  nisi  cett. 
C.  'M. IcciusSiciliam'Orolli,Klotz. 
{'Q.  Cassius  Hispaniam '  Orelli, 
Klotz.  |[  11,  27.  seque  usque  Mure- 
tus,  Halm,  Klotz.  sequasq.  v,  us- 
que  E  ante  Klotz.  ||  28.  quievi  Xi- 
ctorius.  ui  V.  qui  fui  a,  g.  t.  'afui' 
coni,  Halm.  'illorum  temporum' 
Lambin.  'ex  iis  totus  viciis'  v.  [[  12, 
30.  arjnatis  incl.  Madvig,  Halm.  [j  31 . 
dispersionem  V,  t.  'disperditionem' 
cett.  C.  Orelli,  'direptionem'  Lam- 
bin,  'disportitionem' Klotz,  e[ft'ce- 
rit  C.  Excidisse  videtur,  unde  mo- 
dus  hic  pendeat  e.g.  '(juis  vostrum 
ignorat'  ut  coni.  Halm.  eftecit 
Klotz,  Halm.  fundit  apothecas  add. 
Servius  ad  Verg.  Ecl.  VI,  55.  (ub4 
I  'fudit'  est,  correctum  ab  Ernestio.) 
'matres  familias'  C  praeterv.  [|  13, 
32.  lateribus  Garatoni,  Klotz.Halm. 
alteribus  v^.  a  lateribus  cett.  C,  E 
ante  Klotz.  ||  34.  erat  add.  Halm. 
reli(|uis  csset  g,  i.  E  ante  Halm.  || 
c 


XXXI V 


ADNOTATIO    CRITICA. 


14.  fercndam  ease  Muretus.  fercn- 
dem  V.  esse  fercndam.  ||  15,  38.  al 
que  exercitns  Muretus.  'que  exerci- 
tus'  V.  galliaeque  exercitus  cett.  C. 
11  39.  L.  Egnniuleio  duce  civi  egregio 
Ernesti,  Hahn  ex  'legnatio  tuleio 
duce  civi  egregio'  b  et  'egnatio 
lecto  duce  civi  egregio'  a,  t,  '1. 
egnatuleio  quc  opti  egregio  mo, 
cive  cgregio'  v;  unde  'L.  Egnatu- 
leio  duce,  quaestore  optimo,  cive 
cgregio'  Muretus;  'L.  Egnatuleio 
quaestore  duce,  civi  egregio'  Ga- 
ratoni;  'duce  L.  Egnatuleio,  quae- 
store,  civi  egregio'  Orelli,  Klotz; 
*duce  L.  Egn.  quaestore  optirao, 
cive  egr.'  Biichelcr.  'tum  senatui 
piacere'  Lambin. 

IV. 

1,  3.  legi,  Quirites,  Halm.  legi  qui 
V.  legi  quod  a,  g,  t.  ||  2,  ti.  Martiae 
suspectum  Manutio  inch  ||  4.  'vos 
nuncnegatis' Muretus.  ||  d.abiudicio 
Faernus.  'ad  iudicio' v.  a  iudicio 
cett.  C.  II  5,  12.  res  Quirites  E.  'res 
quam'  v.  'Quirites  res'  cett.C.  ||  13. 
generis  et  nominis  malebat  Ernesti 
ex  cod.  Graevii  (ubi  est  'nominis 
et  generis').  generis  et  seminis. 
<iuam<iuam  dch  Madvig;  incl. 'nam 
cum  aha'  P.  It.  Miiller,  Hahn.  'flu- 
xa,  incerta'  sive  'fragilia,  inccrta' 
V.  R.  Miiller.  virtute  om.  cod.  Fer- 
rarii,  Orelh;  incl.  j|  15.  cu?7i  percus- 
sore,  cum  Faernus.  'cum  dopercur- 
sorem'  v.  'cum  cxcursore,  cum' 
cett.  C. 

V. 

2,  4.  iil  et  depraemiis  t,  b,  g.  '  ut  et 
pracmiis'  v.  ut  de  praemiis  a,  Halm. 
5.  tum  aild.  Ferrarius,  E  antcHalm. 
est  add.  Lambin.,  Halm.  ||  3,  G.  nr- 
his  dicidun<lae  Hahn.  nrbis  oruen- 
dorum  v  (notata  in  rasura  sccunda 
manu  scripta).  erij)iendorum  urbis 
cctt.  C.  dirij)iendac  urbis  E.  ||  7.  hi 


sexennium  A.  >V.  Zumpt.  'isti  sex- 
ennium'  Curio.  sexennium  v.  iste 
sexennii  cett.  C.  'hic  sexennium' 
Halm.  11  8.  'ac'  ante  'turbinum'  incl. 
Wescnberg.  ||  4,  9.  'interpretes  eri- 
mus'  Muretus,  Lambin.  ||  10.  'latas 
esse'Halm.  eae  leges  Idalm.  'ae  le- 
ges'  v.  hae  leges.  ||  11.  tota  ex  re 
puhlica  liausil  Pluygers.  tota  uua 
exhausit  Halm.  una  exhausit  Er- 
nesti.  tota  exhausit  C.  ||  r2.hocge- 
nus  pene  v.  hoc  genus  cett.  C.  fo: 
'hoc  genus  rapinae'.  'inaerarium 
redigatur'  Orelli  coni.  ||  5,  13.  fac 
non  esse  Faernus  ex  'faci  non  esse* 
V.  '  fac  ita  non  esse'  cett.  C.  |j  6, 15. 
en  causam  Lambiu.  em  causam  v. 
haec  causa  cett.  C.  |(  17.  'ei  enim' 
Halm  coni.  ex  'inim'  v.  'Crassi- 
cius'  Klotz  ex  coni.  Bardilii  (cf. 
Phil.  XHl,  3),  'Chissitius'  Orelli  ex 
'Classicius'  g,  t  et  b  mg.  ||  7.  non 
mo<lo  aspectu  sed  etiam  auditu  P.  R. 
Miiller,  Halm.  'non  modo  auditus 
sed  etiam  aspectu'  v.  auditu  non 
modo  aspectu.  ||  Id.nisi  venirem  Ka- 
lendis  Septemhrihus  etiam  Hahn.  nisi 
venirem  etiam  Kah  Sept.  v.  etiam 
nisi  venirem  Kal.  Sept.  cett.C.  For- 
tasse  jn'aestat  'etiam'  tollere.  ||  8, 
22.  'quonam  animo'  coni.  Hahn  cx 
'quam  animo'  v.  'quantulacum- 
que'  Muretus.  discripsit  Biichcler. 
descripsit.  |j  23.  divina  b,  Madvig, 
Halm.  divini.  'coufccit'  Lambin.  || 
D,  24.  et  fortissi}no)'um  om.  v,  incl. 
Halm.  11  10,  27.  iussi  erant  Hahn  ex 
'i.usserunt'  v.  iussi  sunt.  ||  11,28. 
tummilitcs  llaim.  'tum  deinde  mi- 
iites'v.  deinde  milites.  a/^ucHaim. 
tum  atque  v.  tum  cett.  C.  compro- 
hastis  Faernus.  '  comprobatis  '  v. 
om.  cett.  C,  E  ('comprobastis'  incl. 
Kiotz).  num  umtpiam  GviXiiiom,  P. 
R.  Miiller,  Halm.  'num  quam'  v. 
'num  quando'  cett.  C.  'insanam  I 
adrogantiam'  coni.  Faernus.  ||  30. 
'tuto  haberi'  coni.  Hahn  ('libere* 
add.  V-).  II  12.  'adfcremus'  om.  v*,  \ 


AnNOTATIO    CRITICA. 


XXXV 


adii.  in  mg.  v2,  incl.  Ilalui.  ||  31.  ncsti.  ipsis  lihensqueC.F.W.Mul- 
'arbitror'  et  altcrum  'ccnseo'  om.  ler.  eis  liberisquc.  aller  ambove^  si 
Lambin.  tola  IMurctus.  totam  C. '  m  yjV/t-^-e/ur  Ursinus ,  Halm ,  Klotz 
'togatam' Lambin.  33.  en  Lambin.  hic  et  infra.  aa.  vcsicu  vi.  aa. 
cm  V,  i.  II  34.  in  exevciiu  M.  /] n/on/^  designati  v^.  altcr  ambove  i.  'le- 
Klotz,  Halin.  in  cxercitum  Antonii'gione  triccsima  (juinta'  velitHalm. 

raiionem  agri  liaherent  —  posset 
Schiitz,  Halm.  rationcm  «gri  ha- 
bcnt  —  possit  v.  r.  agr.  habeant  — 
possiti,  E  antc  Halm.  'quibus  am- 
plissime'  Murctus. 


V.  in  excrcitu  Antonii.  ||  13,  37.  ar- 
cuit  GaLlia  Ferrarius.  arcuit  Gal- 
liamv,  i.  ||  14,  38.  'qui  illa'  Mure- 
tus.  II  ^^.-^ sapioilia  eiiam\^\^ll.?i\m. 
'etiam'  om.  i^ambin.,  Graevius. 
'sapientia  et  clementia'  Klotz,  qui 
mcl.  'et  clcmentia'.  PotcratCicero 
etiam  'et  humanitate'  sive  *et  man- 
suetudine'  scribere, ut monetHalm. 
II  15,41.  re/?/ Ernesti.  vellet.  ||  16, 
43.  'parcrcnt'  coni.  Ernesti.  '■para- 
iiore'  Halm.  paratior  C.  f|  44.  homi- 
nihusque  Faernus,  Muretus.  omni- 
busque  v,i.  adversariorumFevViivms^ 
Halm.  iu  adversariorum  V,  i.  jl  45. 
sii  pro  praetore  Ferrarius.  et  pro 
populo  iiomano  v,  i.  illa  aeiaie 
Graevius.  illa  aetati  v.  illi  aetati  i. 
II  11 .  hono7-andi  ihilm.  hortandi  ho- 
norandi  vi.  hortandi  lionorandique 
v-,i.  'ornandihonorandique'Ferra- 
rius  et  E  ante  Halm.  ||  46.  aique. 
quarta  Halm.  q.  quarta  v.  quar- 
taque.  quemcumque  magisiratum 
Facrnus,  Murctus.  quemquumque- 
mag.  V.  qucmquumque  i.  ut  haheri 
per  leges  Faernus,  Muretus.  per  ut 
haberi  leges  v,  et  i  ('  iege').  prout 
haberi  lege  E.  'admodum  antiqui' 
del.  Lambin.  est  Facrnus.  sunt  v. 
fuit  i,  E  ante  Klotz.  ||  48.  'Corvi' 
Pighius.  Flamininus  Faernus,  Mu- 
retus.  Flaminius  v,  i.  ||  18,  49.  'Ro- 
manis'  del.  Nauger.  carum  Ferra- 
rius.  clarum  v,  i.  ||  50.  consiliorum 
add.  Facrnus  ante  'omnium',  ante 
'atque'  Halm.  ||  51.  'audeo'  et 'ho- 
die  est'  malit  iialm.  ||  19,52.  magi- 
stratum  Halm.  magna  v.  magistra- 
tus  i,  E.  II  53. '  pontificis ,  pro  prae- 
tore'  Lambin.,  Klotz.  auctoritatem 
secuii  liheriatem  populi^Romani  add. 
Garatoni,  Halm.    'at^iuc'  del.  Er- 


Vi. 

1,  2.  su7it  iacta  Garatoni,  Klotz, 
Halm.  sunt  iacta  sunt  V.  iactasunt 
i,  E.  II  3.  Quirites  Faernus.  quam  v. 
ora.  i,  E.  'qua  ei'  Faernus.  spe  ne- 
scio  qua  pacis  ohiecia  remissior^u.Q\\Q- 
lcr,  Koch.  pene  scio  qua  eis  ob- 
icctarem  remissior  v.  nescio  qua 
obiecta  re  remissior  i,E.  'pacis  ne- 
scio  qua  obiecta  spe  remissior' 
Kau.  II  2,  4.  'denuntiatio  paene' 
coni.  Halm  ex  'dcnuntiatione'  v. 
denunlient  Pluygers.  nuntient.  de- 
nuntio  anie,  praedico  disting.  Mencke- 
nius.  dcnuntio,  ante  praed.co.  [|  3, 
6.  et  add.  Faernus,  Halm;  in  v  hic 
est  rasura  duarum  litterarum.  ||  7. 
ea:/mereBudacus.  exhiberev,i.  nul- 
/am  incl.  Wesenberg,  Halm.  ullam 
E.  jl  9.  'senati'  coni.  Halm  ex  'se- 
natu'v.  II  4,  10.  Plancus  Ferrarius. 
Plancius  v,  i.  Post  'Plancus'  est  in 
v  'cum  cxiluerit  adulescens  nobi- 
lis';  fecitinde  'quamExitius  adu- 
lescens  nobilis'  Faernus.  ||  11.  o 
Fide  Pluygers.  o  Fides.  nequitia 
scelesie  Nipperdcy,  Halm.  nequitia 
est  scelcre  v.  necjuitia  cst  scelus 
csti.  'nequitia  scelerate'  i^lotz.  || 
5,  13.  Q.  2VewwZ/BeroaIdus.  quinti 
tremelii  v.  q.  trebelli  i.  ah  equitihus 
Cratander.  equitibus  v,  i.  accepe- 
rint  Eruesti,  Halm.  acceperunt.  ||  14. 
bis  Garatoni,  Halm.  duobus  v,  i.  IL 
Orelli,  lOotz.  'itane?  iam'  coni. 
Halm  ex  'ita  iu  eam'  v,  i.  invenius 
C* 


WXVI 


ADNOTATK)    CKITICA. 


t'.s7  Gellius  I,  IG,  5.  Mudvig,  Klotz, 
Halm.  inventus  sit.  ||  (j,  16.  puhlica 
incl.  Muretus,  Garatoni,  Klotz, 
llalni. 

VII. 

1,1.  isia?n  om,  v,  Halm,  incl.  ||  3. 
^H/add.  Pluygers.  'inde'  om.  v,incl. 
Klotz.  11  2,  4.  qnae  eadem  Pluygcrs. 
quod  eadem.  malim  'rei  publicae 
cst'.  II  3,  10.  hosteni  iiiiu  (ox  'hostem 
cum'v)  Halm.  fo:  'milites  sunt'.  || 
4,  11.  omine  b,  Ferrarius.  homino 
v.  hominem  a,  g.  non  enim  t.  Gal- 
/iam  nicl.  Baiter.  ||  14.  'revoluti' 
coni.  Eruesti.  denuntiaiio  —  ordini 
parenthesin  esse  vidit  Pluygers. 
(jracis  ex  'grui'  v^,  Pluygers.  gra- 
vior  v^,  cett.  C,  K.  ||  G,  1 6.  in  cioiiate 
M.  Anioniuni  Hahn  ex  'in  civitatem 
Antonium'  v.  in  civitate  Antonium. 
'magistratuum  comitia'  sive  'ma- 
gistratuum  nominationem'  coni. 
Haim.  II  17.  'futura  est'  coui.  Hahn. 
II  18.  (luid  is  Faernus.  quid  si  v. 
quid  hic  cett.  C.  'consiliis'  coni. 
Halm  ex  'consilii' v.  ||  19.  'obvolu- 
tum'  coni.  Muretus  ex  'novolutum' 
V.  II  8,  21.  'armati'  coni.  Hahn  ex 
'armato'  v.  (pro  'arma,  saga'.)  || 
22.  oppugnani ,  eis  Faernus.  oppu- 
gnatis  vi.  oppugnantis  v^.  oppu- 
gnantes  ce-tt.  C.  |j  9,  26.  'animis  ta- 
inen'  Muretus  ex  'animis  itam'  v. 
'sin  senatui'  coni.  Hahn.  ||  27.  'ta- 
icmque'  Halm  coni.  ex  'tamque' 
(om.  'praechuunr)  v. 

VHI. 

1,  2.  se  add.  Baiter.  'aliam  se 
sententiam  dicturum  fuisse'  coni. 
Hahn.  ||  2,C).<iuo  consulem  C  praeter 
v  1^'consulem');  'quod  consulem' 
coni.  Haim.  ||  6.  'qui  designatum' 
Lambin.  ||  7.  'utruiu  hocbelhnnest 
an  non  est'  coni.  Halm.  aneiiam  C 
praeter  v.  Junt.,  Gruterus,  Ernesti. 
etiam  v,  (iraevius,  Orelli,  Klotz, 
Ilahn.  altcrum  'bcllum'  incl.Lam 


bin.  'consul  Sulla'  Halm  cx  'con 
sulla'  v.  II  3,  9.  hnmines  ngresies.,  si 
homines  il/i  ac  non  pecudes  potius 
Faernus.  homines  illian  non  pecu- 
des  potius  v.  homines  agrestes,  si 
homines  sunt  illi  potius  quam  pe- 
cudes  cett.  C.  ||  4,  12,  quid  iu?  ser- 
viluteyn  Kau,  Hahn.  quid?  tu  ser- 
vitutem.  'miserrimum  esse  posse' 
Pluygers.  ||  13.  'quin  etiam  enim' 
V,  unde  Faernus:  'quinetiam  me- 
mini'.  ||  14.  'an  Q.  Metellum'  coni, 
Halm.  principem  senatus  Ferrarius. 
principem  senatorem  C.  consularis 
Ferrarius.  consulares  C.  ||  O,  15. 
'hos  viros'  coni.  Mommsen.  ||  17. 
ego  D.  Bruio  faveo ,  iu  M.  Anlonio 
incl.  Pluygcrs.  ||  6.  /ineae  C  ('liniae' 
v).  vineae  E  ante  Halra,  qui  f  prae- 
fixitverbis  'conductae  lineae'.  [j  19. 
'civitati'  post  'liuic  sit'  incl.  Faiir- 
nus.  'amici'  om.  v,  'amici  laturum' 
malit  Halm.  ||  7,  20.  'si  ille  faceret 
insidias"?  incl.  Pluygers  'quidVut 
ille  faceret  insidias"?  coni.  Halm. 
ante  os  b,  A.  Augustinus.  a  te  hos  v. 
ante  eos  t.  ante  cohs.  a,  g.  ||  21. 
qtiod 'wioX.  Lambin.  'foret  ut'  ser- 
vato  'quod'  Halm.  'decessisse' 
Garatoni.  'ut  saepe'  Orelli,  Klotz. 
'quamquam  mihi  quidem  uullum' 
abesso  malitErnesti,  ||  <S,23,  senaiui 
incl.  Nipperdey.  auctoritaiemque  po- 
puli  Romani  E.  fo:  'auctoritatem- 
que  reipublicae' ex  'auctoritatem- 
que  rc  publica'  v  et  'auctoritatem 
r.  p,'  b,  g.  ('auctoritate  p.'  t,  'au- 
ctoritatem  et  p.'  a.)  '  sed  ipsi  est 
potius  renuntiandum'  Nipperdey. 
'iiuo  tumore'  Mommsen.  ||  2b.prae- 
mia  agrumque  Ernesti,  Klotz.  prae- 
dam  agrumque.  ||  9,  26.  chirogra- 
phorunu'ico7nmcntariorum'nw\.  (^'chi- 
rographorum'incl.Momms.,Halm.) 
'qui  quid'  Ferrarius,  Orelli,  Klotz. 
II  27.  'enim  iam  annus  ut'  v.  ||  10, 
28.  honoribus  usi  cod.  Ferrarii.  ho- 
noribus  v,  t,  i.  honoribus  si  a.  ||  29. 
'simaxime'  coni.  Fa(''rnus.  jj  30.  ei 


[NM.ANTONIUMORATIOPIIILIPPICAXIV.  15-21.  4G7 

pore  in  tanta  inopia  constantinm  et  fortinm  consularium 
quo  me  dolore  adfici  creditis,  cum  alios  male  sentire, 
alios  nihil  omnino  curare  videam,  alios  parum  constanter 
in  suscepta  causa  permanere  sententiamque  suam  non 
sempcr  utilitate  rei  publicae,  sed  tum  spe  tum  timore 
moderari?  quod  si  qui.s  de  contentione  principatus  labo-  m 
rat,  quae  nulla  esse  debet,  stultissime  facit,  si  vitiis  cum 
virtute  contendit;  ut  enim  cursu  cursus,  sic  in  viris  for- 
tibus  virtus  virtute  superatur.  tu,  si  ego  de  re  publica 
optime  sentiam,  ut  me  vincas,  ipse  pessime  senties?  aut, 
si  ad  me  bonorum  concursum  fieri  videbis,  ad  te  impro- 
bos  invitabis?  nollem,  primum  rei  publicae  causa,  deinde 
etiam  dignitatis  tuae.  sed  si  principatus  ageretur,  quem 
numquam  expetivi,  quid  tandem  mihi  esset  optatius?  ego 
enim  malis  sententiis  vinci  non  Dossum,  bonis  forsitan 
possim  et  libenter.  haec  populum  Romanum  videre,  lo 
animadvertere,  iudicare  quidam  moleste  ferunt.  pote- 
ratne  fieri  ut  non  proinde  homines  de  quoque,  ut  quisque 
mereretur,  iudicarent?  ut  enim  de  universo  senatu  popu- 
lus  Romanus  verissime  iudicat  nullis  rei  publicae  tem- 
poribus  hunc  ordinem  firmiorem  aut  fortiorem  fuisse,  sic 
de  uno  quoque  nostrum  et  maxime,  qui  hoc  loco  sen- 
tentias  dicimus,  sciscitantur  omnes,  avent  audire  quid 
quisque  senserit:  ita  de  quoque,  ut  quemque  meritum 
arbitrantur,  existimant.  memoria  tenent  me  ante  diem 
xin.  Kalendas  lanuarias  principem  revocandae  libertatis 
fuisse;  me  ex  Kalendis  lanuariis  ad  hanc  horam  invigi- 
lasse  rei  publicae;  meam  domum  measque  auris  dies  no-  ^o 
ctisque  omnium  praeceptis  monitisque  patuisse;  meis  lit- 
teris,  meis  nuntiis,  meis  cohortationibus  omnis,  qui  ubique 
essent,  ad  patriae  praesidium  excitatos;  meis  sententiis  a 
Kalendis  lanuariis  numquam  legatos  ad  Antonium;  sem- 
per  iUum  hostem,  semper  hoc  bellum,  ut  ego,  qui  omni 
tempore  verae  pacis  auctor  fuissem,  huic  essem  nomini 
pestiferae  pacis  inimicus ;  idem  P.  Ventidium ,  cum  alii  ^^i 
tr.  pl.  f  volusenum,  ego  semper  hostem.  has  in  sen- 
tentias  meas  si  consules  discessionem  facere  voluissent, 
omnibus  istis  latronibus  auctoritate  ipsa  senatus  iam  pridem 
de  manibus  arma  cecidissent.  sed  quod  tum  non  licuit,  8 
patres  conscripti,  id  hoc  tempore  non  solum  licet,  verum 

30  * 


468  M.  TVIAAI  CJCERONIS 

etiani  necesse  est,  eos,  qiii  re  siint  hostes,  [verbis  notari,] 

22  sententiis  nostris  hostis  iudicari.  antea  cum  hosteni  ac 
helhini  nominassem,  semel  et  saepius  sententiam  meam  de 
luunero  sententiarum  sustulerunt:  quod  in  hac  causa  iam 
fieri  non  potest;  ex  Htteris  enim  C.  Pansae  A.  Hirtii  con- 
suhun,  C.  Caesaris  pro  praetore,  de  honore  dis  immor- 
tahbus  habendo  sententias  dicimus:  supplicationem  modo 
({ui  decrevit,  idem  imprudens  hostis  iudicavit;  numquam 
enim  in   civiH   bello   suj)pHcatio   decreta  est.     decretam 

23  dico?  ne  victoris  quidem  Htteris  postulata  est.  civile 
beHum  consid  SuHa  gessit,  legionibus  in  urbem  adductis 
quos  vohiit  ex])uHt,  quos  potuit  occidit:  suppHcationis 
mentio  nulla.  grave  bcHum  Octaviamun  insecutum  est: 
suppHcatio  [Cinnae]  nuHa  victori.  Cinnae  victoriam  im- 
perator  uhus  estSuHa:  nuHa  suppHcatio  decreta  a  senatu. 
ad  te  ipsum,  P.  ServiH,  num  misit  uHas  conlega  Htteras 
(le  iHa  calamitosipsima  pugna  PharsaHa?  num  te  de  sup- 
pHcatione  voluit  referre?  profecto  nohiit.  at  misit  postea 
de  Alcxandria,  de  Pharnace:  PharsaHae  vero  pugnae  ne 
triuuijihum  quidem  egit.  eos  enim  civis  pugna  iUa  sus- 
tulerat,    quibus    non   modo  vivis,    sed   etiam    victoribus 

24  incohimis  et  florens  civitas  esse  posset.  quod  idem  cou- 
tigerat  superioribus  beHis  civiHbus:  nam  mihi  consuH 
suppHcatio  nuHis  armis  sumptis  non  ob  caedem  hostium, 
sed  ob  conservationem  civium  novo  et  inaudito  genere 
decreta  est.  quam  ob  rem  aut  supplicatio  re  publica 
pulcherrime  gesta  })Ostuhintibus  nostris  imperatoribus 
deneganda  est,  quod  praeter  A.  Gabinium  contigit  ne- 
mini,   aut   suppHcatione   decernenda  hostis  eos,  de  qui- 

0  bus  decernitis,  iu(Hcetis  necesse  est.  quod  ergo  ille  re, 
id  ego  etiam  verbo,  cum  inq^eratores  eos  appeHo:  hoc 
ipso  nomine  et  eos,  qui  iani  devicti  sunt,  et  eos,  qui  su- 
persunt,  hostis  iudico.     [cum  victores  appello  imperato- 

2.1  res.]  quo  modo  enim  potius  Pansam  ap})eHem?  etsi 
habet  honoris  nonicn  ampHssimi;  quo  TTirtium?  est  ille 
(piidem  consul,  sed  alterum  nomen  beneficii  populi  Ko- 
mani  est,  aherum  virtutis  atque  victoriae.  quid?  Caesa- 
rem,  deorum  beneficio  rei  publicae  procreatum,  dubitemne 
a})pellare  ini})eratorem?  qui  }n-inuis  Antonii  iinmanem  et 
foedam   crudelitatem   non   solum    a   iugulis   nostris,   eed 


INM.  ANTONlUMORATlOPHlLirnCAXIV.  22-28.  469 

etiam  a  membris  et  visceribus  avertit.  uniiis  autera  diei 
quot  et  quantae  virtutes,  di  immortales,  fuerunt!  princeps  26 
enim  omnium  Pansa  proelii  faciendi  et  cum  Antonio 
confligendi  fuit;  dignus  imperator  legione  Martia,  digna 
legio  impcratore;  cuius  ei  acerrimum  impetum  cohibere 
Pansa  potuisset,  uno  proelio  confecta  res  esset;  sed  cum 
libertatis  avida  legio  effrenatius  in  aciem  hostium  inru- 
pisset  ipseque  in  primis  Pansa  pugnaret,  duobus  pericu- 
losis  volneribus  acceptis  sublatus  e  proelio  rei  publicae 
vitam  reservavit.  ego  vero  hunc  non  solum  imperato- 
rem,  sed  etiam  clarissimum  imperatorem  iudico,  qui  cum 
aut  morte  aut  victoria  se  satis  facturum  rei  publicae  spo- 
pondisset,  alterum  fecit,  alterius  di  immortales  omen 
avertant!  quid  dicam  de  Hirtio?  qui  re  audita  e  castris  10 
duas  legiones  eduxit  incredibili  studio  atque  virtute, 
quartam  illam,  quae  relicto  Antonio  se  olim  cum  Martia 
legione  coniunxit,  et  septimam,  quae  constituta  ex  vete- 
ranis  docuit  hoc  proelio  militibus  eis,  qui  Caesaris  bene- 
ficia  servassent,  senatus  populique  Romani  carum  nomen 
esse.  his  viginti  cohortibus,  nullo  equitatu,  Ilirtius  ipse 
aquilam  quartae  legionis  cum  inferret,  qua  nullius  pul- 
criorem  speciem  imperatoris  accepimus,  cum  tribus  An- 
tonii  legionibus  equitatuque  conflixit,  hostisque  nefarios, 
huic  lovi^  Optimi  Maximi  ceterisque  deorum  immorta- 
lium  tem])lis,  urbis  tectis,  libertati  j>opuli  Romani,  nostrae 
vitae  sanguinique  imminentis  prostravit,  fudit,  occidit,  ut 
cum  admodum  paucis,  nocte  tectus,  metu  perten-itus, 
princeps  latronum  duxque  fugerit.  o  solem  ipsum  bea- 
tissimum,  qui,  ante  quam  se  abderet,  stratis  cadaveribus 
parricidarum  cum  paucis  fugientem  vidit  Antonium!  an  28 
vero  quisquam  dubitabit  appellare  Caesarem  imperato- 
rem?  aetas  eius  certe  ab  hac  sententia  neminem  deterre- 
bit,  quando  quidem  virtute  supcravit  aetatem.  ac  mihi 
semper  eo  maiora  beneficia  C.  Caesaris  visa  sunt,  quo 
minus  erant  ab  aetate  illa  postulanda:  cui  cum  imperium 
dabamus,  eodem  tempore  etiam  spem  eius  nominis  de- 
ferebamus;  quod  cum  esset  consecutus,  auctoritatem  no- 
stri  decreti  rebus  gestis  suis  comprobavit.  hic  ergo 
adulescens  maximi  animi,  ut  verissime  scribit  Hirtius, 
castra  multarum  legionum  paucis  cohortibus  tutatus  est 


470  M.  TULLII  CICEROXIS 

secundumquc  proclium  fccit.    ita  trium  imperatorum  vir- 
tute,  consilio,  fclicitatc  uno  die  locis  plurihus  res  publica 

1 1  cst  conscrvata.  dccerno  igitur  eorum  trium  nomine  quin- 
quaginta  dierum  supplicationcs :  causas,  ut  lionorificcntis- 
siniis  verbis  conscqui  potucro,  complcctar  ipsa  sententia. 

Est  autem  fidei  pietatisque  nostrae  declarare  fortissi- 
mis  militibus  quam  mcmores  simus  quamque  grati.  quam 
ob  rem  promissa  nostra  atque  ea,  quac  lcgionibus  bcllo 
confccto  tributuros  nos  spopondimus,  hodierno  senatus 
consulto  renovanda  censeo;   aequum   est  enim  militum, 

30  talium  pracscrtim,  honorem  coniungi.  atque  utinam, 
patres  conscripti,  [civibus]  omnibus  solvcre  nobis  praemia 
liccret!  quamquam  nos  ca,  quae  promisimus,  studiose 
cumulata  reddemus.  sed  id  quidem  restat,  ut  spcro, 
victoribus,  quibus  scnatus  fides  praestabitur:  quam  quo- 
niam  difficillimo  rei  publicac  tcmpore  secuti  sunt,  cos 
numquam  oportebit  consilii  sui  pacniterc.  scd  facile  est 
bcne  agerc  cum  eis,  a  quibus  etiam  tacentibus  flagitari 
videmur:  illud  admirabilius  ct  raaius  maximeque  pro- 
prium  senatus  sapientis  est,  grata  eorum  virtutem  memo- 

31  ria  prosequi,  qui  pro  patria  vitam  profuderunt.  quorum 
de  honore  utinam  mihi  plura  in  mcntcm  vcnircnt!  diio 
certe  non  praeteribo,  quae  maxime  occurrunt:  quorum 
altcrum  pcrtinet  ad  virorum  fortissimorum  gloriam  sem- 
pitcrnam,    alterum   ad  leniendum  macrorem  et    luctum 

12  proximorum.  placet  igitur  mihi,  patrcs  conscripti,  lcgio- 
nis  Martiae  mihtibus  et  eis,  qui  una  pugnantcs  occidc- 
runt,  monumentum  fieri  quam  ampHssimum.  magna 
atque  incrcdibilia  sunt  in  rem  publicam  huius  merita 
legionis:  hacc  se  prima  latrocinio  abrupit  Antonii;  haec 
tenuit  Albam;  haec  sc  ad  Cacsarcm  contulit;  hanc  imi- 
tata  quarta  legio  parcm  virtutis  gloriam  consecuta  cst. 
quarta  victrix  dcsiderat  nemincm:  cx  jNIartia  non  nulli 
in  ipsa   victoria   conciderunt.      o   fortnnata  mors,   quae 

32  naturac  dcbita  pro  patria  cst  potissinnun  rcddita!  vos 
vero  patriae  natos  iudico;  quorum  ctiam  nomcn  a  Martc 
est,  ut  idcm  dcus  urbem  hanc  gcntibus,  vos  luiic  urbi 
gcnuisse  vidcatur.  in  fuga  foeda  mors  est;  in  victoria 
gloriosa:  ctenim  JNIars  ipse  ex  acie  fortissimum  quemquc 
pignerari  solct.     illi  igitur  impii,   quos  cccidistis,   ctiam 


ADNOTATIO    CHITICA. 


XXXVI 1 


I 


aenatui  et  populo  llomdno  llalin  ex 
'et  a  senatui  et  populi  liomani'  v. 
ade.tse  Faernus.  cogitare  adesse  C. 
(paulo  post  C  om.  'aut  cogitare' 
praeterv.)  ||  11,32. 'cum  —  sumus' 
V,  b,  unde  'quoniam  —  sumus'  coni. 
Orelli.  II  33.  'ita  quia  ad'  v,  unde 
'atcjue  ad'  Christ,  'ad  C.  Pan- 
sam  consulem  aut  ad  A.  Hirtiuni 
consulem'  coni.  Ualm.  'primas' 
om.  V, 

IX. 

1,1.  'aetate  illis  anteiret,  sapi- 
eutia  omnibus'  ArusianusM.p.213, 
ut  C  praeter  v.  ||  2.  qua?n  in  Ser.  Sul- 
picio  om.v,  incl.Halm.  'asperitates' 
coni.  Halm  ex  'asperitatis'  v.  ||  3. 
de  ipsiu«  laude  v,  g,  Halm.  claris- 
simo  viro  Mommscn,  Halm  ex  '  cui' 
V  ('  cum'  t,  om.  cett.  C).  causa  mor- 
iis  C.  F.  W.  Muller.  morti.  ||  2,  5. 
restat  Erncsti,  Halm.  restaret.  ||  3, 
6.  'ref.  sui'  C.  F.  W.  Muller.  'et' 
ante  'hospitum'  om.  v,  Halm.  ||  4, 
8.  lionore  b,  Ferrarius  coni.  hono- 
rem  cett.  C.  eius  add.  Lambin.  ||  5, 
10.  'decretis  vestris'  v.  [|  6,  13.  pri- 
mum  statuta  Graevius  ex  'primum 
statua'  V.  prima  statua  cett.  C.  ||  7, 
15.  in  maximo  rei  publicae  munere 
C  praeter  v,  E  ante  Halm.  'maximo 
rei  publicaedetrimento'  Mommsen. 
II  16.  quQcl  is  ob  rem  publicam  mortem 
obierit  incl.  Manut.,  Ernesti.  ||  17. 
aestimare  v,  Hahn.  funeri  remittere 
Faernus.  funerreimittere  v.  '  fune- 
re'  sive  'funeri  mittere'  cett.  C. 

X. 

2,  4.  circumsederi  E.  circumse- 
dere  C.  Brutos  tu  Ernesti.  Brutos 
ut.  II  5.  post  'putarem'  add.  'nisi 
tuam  in  dicendo  facultatem  nos- 
sem'  C  praeter  v,  E  ante  Halm: 
incl.  II  3,  7.  '  eprodideritis  deserue- 
ritis'  V,  unde  deserueritis  et  om. 
Faernus;  incl.    cui  faoebitis  add.  C 


praeter  v,  om.  Hahn;  incl.  ||  4,8. 
'huii  aut  auditiones'  Mommsen. 
'  ludi  audies'  v.  ||  9.  aut  potius  nisi 
Muretus,  Hahn.  aut  potuiset  nisi 
V.  potuisset  autcm  nisi  i,  E.  (pia  re 
ryj/iFaernusprobanteHalmio.  quod 
([ui.  II  10.  M.  Antonium  coni.  Halni. 
Antonium.  'circumsedet'  Naugo- 
rius.  a  j)rimn  ora  E.  a  primo  ore  v. 
a  primore  a,  b,  g.  ad  primum  t.  ei 
spes  unica  Halm  coni.  ex  '  eis  pecu- 
nia' V.  ei  spesuna.  |j  ll.'fui8set'om. 
V,  Halm.  'virtus  caes.'  v.  'nisi  M. 
Bruti  Cacpionis  incredibih's  ac  di- 
vina  virtus'  Lambiii.  coni.  ne  C. 
quidem  Anionii  Muretus,  Faernus. 
nec  quidem  Antonii  C.  ||  G,  13. 
'quod  dicit'  v.  'quod  didicit'  t, 
unde  'quod  di  duint'  coni.  Halm.  || 
7, 15.g?meCpraeterv(q.)eti(quid). 
quid  E  ante  Halm.  eo  iratiores 
C.F.W.MuUer.  iratiores.  Caesaris 
ac/a  Phiygers.  Caesaris  res  actas. 
II  8,17.  'sapientior  aut  ad  coniectu- 
ram'  v,  unde  '  sapientior  acutior  ad 
coni.'  Lambin.,  'sapientior  aut  acu- 
tior  ad  coni.'  Halm.  afuit  Hahn. 
fuit  v.  abfuit  a,  b,  g.  jj  9.  se  timere 
et  prospicere  t,  Faernus.  se  timere 
sed  prosp.  C.  ('  set  pr.'  v.  '  sg  pr.'  i). 
fo :  '  timere  se  et  prosp.'  aul  hi  cauti 
Hahn  ex  '  aut  hi  carte'  v,  'aut  hi '  s. 
'aut  ii'  cett.  C.  ||  18.  an  nos  v2,  E. 
'atnos' cett.  C,  Halm.  'potest  igi- 
tur  stare  res  publica  sine  veteranis 
freta  magno  subsidio  iuventutis' 
Pluygers.  ||  19.  ecquodnam  E.  et- 
quodnam  C.  ('ecqueuam'  v.)  'ec- 
quandone'  Halm  coni.  'principium 
spectatis'  Mommsen.  [|  10,  20.  nec 
nullam  v,  unde  'nuUam^Facrnus,  || 
21.  suni  add.  Halm.  ||  22.  etsollicitant 
C.  praeter  i.  solUcitant,  i,  E.  'id 
!  agunt'  incLKleyn.  SaxaetCafo  cod. 
Mureti.  Saxas  etCafones  v.  'Saxaeet 
Cafones'  Naugerius.  'saxacaptant' 
cett.  C.  li  23.  'temptavit  ecquid' 
Lambin.  j[  11,  26.  cum  quaestore 
prove  quaestore  Mommsen,  Hahn. 


\XXV11I 


ADNOTATIO    CRITICi». 


cutn  qucstorihus  provc  qucstores  logit.  ||  8,  19.  cur  cnmtmttis  Curio, 
V.    cum  q.  prove  q.  t.    cum  q.  cepi-  Facruus.    cur  comitiis  C.    'si  cum 


one  procos  a,  b,  g.    cum  quaestori- 
bus  prove  quaestoribus  E. 

XI. 


omnes'  coni.  Halm  ex  '  si  cus.  m.'  v. 

q.  n.  'te  uccessario'  incl.  Ernesti. 

isto  tc  Halm.    istoc.   ||   23.  ut  add. 

Halm.  intellego  b,  t,  Halm ;  om.  cett. 

C,  E.  II  10.  omni  add.  Halm.  1|  24.  a 
1,  2. 'ergo  quod'  et  'conspirare'  7«i///w  Halm.  multis.  illud  sigmim 
Lainbin.  ||  3.  poenam  incl.  Facrnus,  Erncsti,  Halm.  id  signum.  quoadne 
llalm.  II  2,  4.  sin  ut  ad  Trebonium ,Chvis{.  quo  ante  t.  'quo  ne' s. 'quo 
add.  Lambin.  ||  5.  consecutus  est  nec' cett.  C.  ;9(</aiv"  Madvig,  Halm. 
Dolabclla.  nulla  suspitionc  belli —  putat.  ||  11,  26.  muUa  consulihus  t 
quis  cnim  id  putaret?  —  secutae  probantePIuygers.  multa  cos.cett. 
etc.  Kau,  Halm.  consecutus  est  Do-  i  C.  'multa  in  consulibus' Hahn.  mul- 
labella,  nulla  suspitione  belli,  quis  ta,  consulom  Ernesti,  Orelli.  multi 
cnimidputarctV  socutaeetc.Eantc  consules  Klotz.  aller  amhove  \\im^ 
Ualm.  i?K//ce.s/a/.s7Nipperdey,Halm.  Pluygersex  'alterambosve'  a,t.  'al- 
^'qui  sunt  mutuac  bencvolentiae  terum  ambove' s.  'alterum  ambos- 
indices,  falsi'  llau.)  falsi  indices,  vc' E,  auctorc  Lambino.  eo  ex  acie 
C,  E.  Verba  'in  amore  simulato'|  Ferrarius,  probante  Madvigo.  ex 
commodius  absiut.  'samario' ma- [ea  acie.  'solet  enim  iste'  coni. 
lit  Orelli.  'uescio  cui  tradidit'  Orelli.  (lueyn  si  confecerit  Halm. 
Mommsen.  tractum  afque  laniatum  quod  si  confcccrit.  'quod  si  confe- 
incl.  Pluygers.  'atque  laniatum'  cerit  bcllum' Lambin.  ||  27.  ^/).</ «iVvi 
om.  vi,  incl.  Halm.  ||  3,  7.  posterius  senatus  fuerunt  Halm  coui.ex  'ipsis. 
'si  evcncrint'  abcsse  malit  Erncsti,  bis  scnatus  fuit'  t.  ipse  sibi  s.  fuit. 
ego  prius.  ||  4,  9.  si  qui  P.  KAconversione  et  perlurhatione  omnium 
Miiller,  Halm.  si  vi  v.  is  (jui.  prius  rer«m  Ferrarius  ex  libro  Maffae- 
'Trebonii' alicnum  videtur.  11  5, 10.  liano.  concursione  (s.  'concursa- 
'at  illud   videtis'  Halm    coni.   ex  tione')  pcrturbationum  rcrum  cett. 


'aliut  videtis'  v.  ||  11.  're  certare' 
Mommsen.  'non  teneant'  v.||  G,  13. 
se  exsercre  Halm.  se  cxerccre  v.  'se 
expedirc'  Cobet.  se  e.xirc  cett.C,E. 
II  14.  quem  ultae  U.  BandinoIIus. 
'qucm  utc'  v.  quam  multae  cctt.  C. 
vindicis  Fcrrarius.  vindicem  is  v. 
viudicem  i,  E.  vindices  cett.  C. 
T.  AnniumC.  G.  Zumpt.  I.  annium  v. 
Anniuin  cett.  C.  Graeco  verho  incl. 
Manutius,  Halm.  'eius  sententiae 
heri  libenter  assensus  sum'Momm- 
sen.  II  15.  'e  rcpublica  sentcntiaui' 
Biicheler.  ||  7,  17.  provincia  Asia 
!•  aornus.  pc.  ia.  v.  p.f.  asia  cott.C. 
Asia  om.  Klotz.  'illius  sapientis' 
Ernesti,  Garatoni.  'Laclii  Sa- 
pientis'  Pighius.  'antca  duobus' 
Christ.   ty//<'^// Halm.   diligitv.    dc- 


C.  5uwwa  r?ViFaornus,  Orelli.  'cum 
imperio'  coni.  Halm.  summi  viri  C, 
E.  II  12.  'ueque  cnim  in  provinciam 
suam  Crctam  profcctus'  t.  unde 
'noquc  e.  i.  j).  s.  C.  profeotus  est' 
malit  Halm.  velletis  i,  g,  E  ante 
Halm.  vclitisa,  b,  t,  Halin.  'parri- 
cidio  obstrictum'  coni.  anonymus. 
II  29.  firmentur  Bake,  Halra.  fir- 
mctur.  eumque  a  E  ante  Halm. 
cumque  a.  eum  a  cett.  C,  Halm. 
II  30.  Kiftatio  Ferrarius.  stato  s.  sta- 
tu  C.  A.  Allieno  Ferrarius.  ab 
AUieno  C.  ||  31.  'consularibus  ct 
practoriis'  Murotus.  ||  13,  32.  'vi- 
distis'  Fcrrarius.  Post  'audistis' 
cxciderunt  haec  fere,  quae  supplet 
Madvig:  'prinmm  lcgionos  cgre- 
giae  Q.  Marcii  — ,  deiude  L.  Statii  . 


ADNOTATIO   CRITICA. 


XXXIX 


similiter  ac  L.  Statius  praedicaba-' 
tur  Q.  Marcius,  nisi  scripserit  Tul- 
lius  'primum  eae  lcgiones,  quas  Q. 
Marcius,  L.  Statius  habent  fortes 
et  constautes  viri',  quod  idem  pro- 
ponit  secundum  scripturam  cod. 
Uxonieusis.  profecto  ne  Christ, 
Halm  ex  'profectioue'  t.  profectus 
ue.  fo:  'est  etiam  Q.  Caecilii'.  ||  34, 
diiudicarit  Halm.  iudicarit.  'iucli- 
narit'  Cobet.  ||  35.  tantum  Ferrarius. 
tanti  C.  cum  Pacori  nohilissimi  ducis 
magnas  Ursini  codex,  unde  cum  P. 
n.  d.  mojcimas  Halm,  qui  malit  '  cum 
Pacori,  Farthorum  u.  d.  maximas'. 
cumParthorum  nobilissimos  duces 
maximas  cett.  C  praeter  Laugia- 
num,  ubiest  'maximasque',  ut  apud 
Orelli ,  Klotz.  ||  36.  exaudici  Pluy- 
gers.  exaudirui  t,  unde  'exaudiri' 
Halm.  exauditu  b.  exornari  cett.  C. 
nimium  Ccu^sium  om.  t,  incl.  Halm. 
reprehendistis  Ernesti.  reprehendi- 
tis.  ornem  scr.  ornarem.  'Censori- 
num  ornarem'  malit  Halm.  )|  37.  sed 
hos  quibus  sanitas  est  i,  et  a,  g  ('his'j 
Orelli,  Klotz.  j  sed  eos  q.  s.  est 
Halm.  quodiis,  quos  quibus  saui- 
tas  est  t,  et  b  (ubi  'quos');  inde 

coni.  Halm:  '  sed  ex  iis  quietos, 
quibus  s.  est'.  cum  magno  periculo 

a,  i,  Orelli,  Kiotz.   magno  periculo 

b,  g.  vitae  suae  periculo  Halm  ex 
'video  epericulo'  t.  j|  15,  38.  nun- 
tius  cuiquam  Madvig.  civis  ('  cuius' 
a)  quisquam.  j|  39.  intuendos  i,  E. 
metuendos  cett.  C  non  improbante 
Halmio. 

XII. 

1,  2.  'spe  oblata'  Ursinus.  *ap- 
pellare  mallent'  Scala,  Halm.  ap- 
peliarem  alieni  a,  t.  appellarent 
alieni  b,  g.  appellarent  c.  alieni  i. 
appeliarent  E.  Lacunam  post  "la- 
mentari  uxorem'  esse  vidit  Ernesti. 
II  2.  decepti  inquam  a,  i,  t.  decepti, 
decepti,  inquam.  ||  4,  'iu  potesta- 
tem'  C  praeter  i.    'recedet'  t.  jj  j. 


'caligo,  de  qua'  coui.  Halm.  seve- 
ruisimis  Gulielmius,  Halm.  verissi- 
mis.  Ij  3,  8.  Martium  suspectum  Ma- 
nutio  incl. sistet  Gulieimius.  insistet. 
4,  10.  '  victoriam  spectantibus'  Mu- 
retus.  II  5, 1 1.  est  invitatus  b.  invita 
tusa,  g,  t.  'invitatusest'  coni.Halm. 
II  14.  averterent  a.,h,g.  'avertent'  t. 
averterit  v.  avertcrint  E.  ||  7,  18. 
'fortem  illum  quidem'Muretus  pro- 
bantibus  Weseubergio  et  Halmio. 
li  8,  19.alterum  'proficiscantur'orn. 
cod.  Langianus.  ||  20.  'primipilo'  s. 
'primopilo'  coni.  Garatoni,  Halm. 
no7i  trihunum  plehis  incl.  Garatoni. 
!j  9,  23.  tenere  habet  i,  'et'  t;  om. 
cett.  C.  'Anconem'  s.  'Ancona'  po- 
stulat  Wesenberg.  ||  10,  24.  in  urhe 
i.  in  urbe  maneo.  ('maneo'  incl. 
Halm.)  gerant  r<?5  0relli,Halm.  're- 
gantres' Schiitz.  regna  tres  t.  re- 
gua  res  cett.  C,  Klotz.  'urgeant 
hostem'  coni.  Halm,  'ut  diximus' 
Ernesti.  'ut  facimus' Klotz.  nemo 
tamen  cautior iia.\m  ex  'nemotJi  cau- 
tior'  t.  nemo  cautior.  circumsaeptus 
Faernus.  circumsessus.  'circumclu- 
SU3  iufestis' coni.Hiiljn.  |)  25. fo:'at 
cum  saeptus  sis'.  )j  11,  26.  provideo 
E.  providero  b.  praevideo  cett.  C. 
'mevi  actotofuturum't.  'mevix  tu- 
tum  futurum'Halm.l|  25. fo:  'mevim 
actortorem  laturum'.  mortemactu- 
tum  futuram  cett.  C.  ('mortem'  om. 
a).||  27.  /ewpore  add.Ernesti,  Halm. 
deiure  a,  g,  t,  Garatoni,  Halm.  et 
de  iure.  et  condiciones  Garatoni, 
Halm,  Klotz.  '  condicionesque  ' 
Ferrarius.  condiciones.  !|  12,  28. 
mea  quidem  ]l^\m.  meaque  C  prae- 
teri,  meai,E,  'postularit' Erne- 
sti.  II  29,  nihil  cogitantis  Madvig  cx 
i'nihil  cogitatis'  t.  nihil  cogitetis 
cett.  C,  E.  'cogitetis'  incl.  Halm.  || 
30.  vita  mea  r.  p.  eaque  a,  g,  et  i,  E 
^^'mea  vita')  vita  r.  p.  mea  t.  vita  r. 
p,  eaque  b.  j  vita  r.  p,  mea  Halm, 
jqui  coni.  'vita,  patres  conscripti, 
|mea.     mors   aut    Faernus,    Halm. 


X  X  X  X 


ADXOTATIO    CRIJTCA. 


XIII. 


mors  .'lutcm.   'multum'  suspcctum   |)  10,22.  po.s.s// a,i,Orelli.  possct.  (/e- 
Garatonio.  •'^inet  Erncsti.  dcsinat.  'impcratorem 

dicit'  Erncsti.  ||  23.  hostem  iucl.  ho- 
stem  DolabcUam  iudicatum  i,Orclli. 
1,2.  Iwminum  in  re  publica  sanitas '  cuiusquam  cd.  Ven.  1 474.  cuiusquc  C. 
remanere  poiuisset  om.  vi.  Vcra  Cicc- 1  ex  Fadia  Fcrrarius.  cx  eadia  a.  cx 
ronis  vcrba  cxcidissc  viditHalm.  i|  ca  die  b,  t.  I|  11,  24.  ornatwn  ed. 
2, :).  y^on/eum  add.  C  praeter  V,  om.JGryph.  1550.  ornatum  esse  C. 
llalm  ;  incl.  'huc'  abcssc  malit  Er-\ ecquo  industria  Pluygers.  ecquo  gv- 
ncsti.  II  3,5.  'continebitis'  Lambin.|nus.    mentum  menteinque  Arusianus 


belli.  e.s"f  o?wnmo  interp.llalm.  bcUi 
est  omnino  C  praetcr  a,  g :  belli  est. 
cst  omnino,  ut  E.  quod  est  Halm 
coni.  quod  sit.  tuere  ita  vilam  cor- 
pusque  Madvig.  tu  vcro  ita  vitam 
corpusquc  v.  tu  vero  tuere  ita  vi- 
tam  corpusque  Ilalm.  tu  vero  ita 
vitam  corpusque  servato  cctt.  C,  E. 
II  7.  interfectis  illis  suspcctum  Orel- 
lio  incl.  '  cum  laude '  Halm  coni.  ex 
'claude'  v.  ||  4.  -1/.  Lepidus  add.  ed. 
Vcn.  1474,  om.  C.  ||  8.  putot  v^,  '  pu- 
tavi' coni. Halm.  || 9. e/add. Lambin. 
quod  sapientia  riuygcrs.  quod  si- 
lcntio.  'ut  primum'  Eruesti.  )|  5, 
10.  'practereo  omuino'  Fcrrarius. 
I  11.  de  add.  Nauger.  ||  12.  thesau- 
rum  om.  t,  incl.  Ilalm.  'quasi  the- 
saurum  draco'  dcl.  Kau.  in  quem 
codd.  Ferrarii.  in  que  C.  nos  add. 
iMadvig.  ))  (j,  13.  videatur  facere  t.  |) 
7,  15.  'restingui'  Ursinus.  e  mani- 
hus  Halm.  de  manibus  ed.  Ven. 
1474,  OrcUi,  Klotz.  manibus  C.  ))  8, 
16.  bonis  saluis  codd.  Langii,  Halm. 
nobis  salvis.  |]  17.  icom.  t,  i;  incl. 
'  compararc  dcbebat'  Fluygers.  'in 
Tios'  dol.  idcin  ct  in  ceteros^  ut  i*, 
hoc  incl.  jl  18.  in  add.  Ven.  1474.  |1 
1),  19.  in  eum  om.  a,  g,  i,  OrcUi, 
probantc  riuygersio.  incl.  ediceret 
IMuygcrs.  diccrct.  'in  sanctissi- 
mum  adulcsccntcm'  incl.  Halm. 
'iam  Martiam'  Facrnus.  |)  20.  ad  la- 
tr(nni.m  el  (/ladiatorumducemlhihnG^ 
'ad  latroncs  m.gladiatorumduccm' 
b,t.  'ad  latronem  m.  gladiatorcm  du- 
ccm'  a.  'ad  latronem  M.  Antonium 
t;ladiat()rumduccm'  i,Eante  llalm. 


p.  224  et  codd.  Ferrarii.  mcntem 
mcntumque  C.  ||  25.  'parcns  est' 
Manutius.  'cx  tuis'HaIm.  'ettuis'a. 
'  et  vis'  t.  I)  26.  appellabatis  Junt.  (v. 
lect.),  Cratand.  (mg.).  appellatis  C. 
I)  12.  corycus  Schiitz.  coricus  C. 
Coricus  vel  C.  Oricus  E  priores. 
fraudator  crediiorum  incl.  Garatoni, 
Kau,  probante  Halmio.  Fam/s 
qiiem  Asccns.  1529.  Variusquc  t. 
Variusquc  quem  b.  Varius  quos  a, 
i.  a  servis  publicis  FcrrnYms.  a  sui 
publicis  t.  a  suis  publice  cett.  C. 
tribtmi  Ferriirhis.  tribunicii  C.  qua 
cum  liau,  Klotz,  Halm.  qui  cum  C. 
Insteius  Grxitcrus.  Insieius  a,  t.  in- 
sicius  b.  niscius  i.  Viscius  E.  J^i- 
sauri  Ferrarius,  ut  t.  'isauri'  sive 
'hisauri'  cett.  C.  ))  27.  i^ui  .fimillimis 
Halm.  'sibi  simillimis'  Pighius. 
dissimillimis.  mirum  Klotz,  Ilalm. 
verum  C.  'fracta  sint'  Ilalm.  )| 
13.  Deciis  incl.  Bardili,  Klotz, 
Halm.  I)  28.  e.^t  ibidem  Madvig.  est 
quidam  b,  ut  voluit  Orclli,  probat 
Ilalm-,  'cst  quidem' cett.  C,  E.  Sa- 
.ser7ia  Fcrrarius.  'saserena'  sive 
'ascrena'  sivc  'soscrcnus'  C.  'ta- 
men'  del.  Kau.  Extitius  a,  b,  t,  et 
Halm  f  pracfixa.  I^xitius  E.  Albe- 
diumF.  AlbesiumC,  ntrumque  cor- 
ruptum  vidctur.  )|  14,  29.  M.  ante 
'Marccllum'  add.  E.  ante  'Bibu- 
lum'  add.  Klotz,  Halm.  ))  30.  'quid 
vero  practorius'  Vcn.  1474.  ))  15. 
paiere  cod.  Ursini,  Lambin.  favcre 
b.  parere  i,  E.  om.  a,  t.  j)  31.  Cae- 
.<etiu7n  Fcrrarius.  cacs.  ctium  t. 
cacs.  ctiam  a,  b.    cacsar  ctiam  i. 


JNM.ANTONIUMORATIOPIIILIPPlCAXiy.  29-34.  471 

ad  inferos  poeiias  parrlcidli  luent;  vos  vero,  qiii  extre- 
mum  splrltuni  in  victorla  efFudlstis,  piorum  estis  sedem 
et  locum  consecuti.  brevls  a  natura  nobis  vita  data  est; 
at  memorla  bene  reddltae  vitae  sempiterna;  quae  si  non 
esset  longlor  quam  haec  vita,  quis  esset  tam  amens  qui 
maximls  laboribus  et  periculis  ad  summam  laudem  glo- 
rlamque  contenderet?  actum  igltur  praeclare  voblscum,  33 
fortisslml,  dum  vlxistis,  nunc  vero  etiam  sanctlssimi  mi- 
Iltes,  quod  vestra  virtus  neque  oblivlone  eorum,  qui  nunc 
sunt,  nec  reticentia  posterorum  sepulta  esse  poterit,  cum 
vobis  immortale  monimentum  suis  paene  manibus  sena- 
tus  populusque  Romanus  exstruxerit.  multi  saepe  exer- 
cltus  Punlols,  Gallicls,  Italicis  bellis  clari  et  magni  fue- 
runt,  nec  tamen  ullls  tale  genus  honorls  tributum  est. 
atque  utlnam  maiora  possemus,  quando  quidem  a  vobis 
maxima  accepimus!  vos  ab  urbe  furentem  Antonium 
avertlstls;  vos  redlre  mollentem  reppulistis.  erlt  igitur 
exstructa  moles  opere  magnifico  inclsaeque  litterae,  dl- 
vlnae  virtutls  testes  semplternae,  numquamque  de  vobls 
eorum,  qui  aut  videbunt  vestrum  monimentum  aut  au- 
dlent,  gratissimus  sermo  conticescet.  ita  pro  mortali 
condicione  vitae  immortalitatem  estis  consecuti. 

Sed  quonlam,  patres  conscripti,  gloriae  munus  opti-  13 
mis  et  fortlssimis  civibus  monimenti  honore  persolvitur, 
consolemur  eorum  proximos,  quibus  optima  est  haec  qui- 
dem  consohxtlo:  parentibus,  quod  tanta  rei  publicae  prac- 
sidla  genuerunt ;  liberls,  quod  habebunt  domestica  exempla 
vlrtutls;  coniuglbus,  quod  eis  virls  carebunt,  quos  laudare 
quam  lugere  praestabit;  fratribus,  quod  in  se  ut  corpo- 
rum,  sic  virtutum  similltudlnem  esse  confident.  atque 
utlnam  his  onmibus  abstergere  lletum  sententiis  nostris 
consultisque  possemus  vel  ahqua  talls  eis  adhiberi  publice 
posset  oratlo,  qua  deponerent  maerorem  atque  luctum 
gauderentque  potlus,  cum  midta  et  varla  impenderent 
hominibus  genera  mortis,  id  genus,  quod  esset  pulcher- 
rimum,  suis  obtigisse  eosque  nec  inhumatos  esse  nec 
desertos,  quod  tamen  ipsum  pro  patria  non  miserandum 
putatur,  nec  dlspersis  bustls  humlll  sepultura  crematos, 
sed  contectos  publicls  operibus  atque  munerlbus  eaque 
exstructione,  quae  sit  ad  memoriam  aeternitatis  ara  Vir- 


472  M.  TULLIl  CICEKONIS 

3.)  tutis.  quam  ob  rcm  maximum  quidem  solacium  crit 
propinquorum  codcm  monimento  dcclarari  et  virtutcm 
suorum  et  populi  Romani  pietatem  et  senatus  fidem  et 
crudclissimi  memoriam  bclli:  in  quo  nisi  tanta  militum 
virtus  cxstitisset,  parricidio  M.  Antonii  nomen  populi 
Romani  occidisset.  atque  etiam  censeo,  patres  conscripti, 
quae  praemia  militibus  promisimus  nos  re  publica  recu- 
pcrata  tributuros,  ea  vivis  victoribusque  cumulate,  cum 
tcmpus  vcnerit,  persolvcnda;  qui  autem  ex  eis,  quibus 
illa  promissa  sunt,  pro  patria  occiderunt,  eorum  parenti- 
bus,  libcris,  coniugibus,  fratribus  eadem  tribuenda  censeo. 

f^f  Scd  ut  aliquando  scntentia  complectar,  ita  ccnseo: 
cum  C.  Pansa  consul,  imperator,  initium  cum  hostibus 
confligendi  fecerit,  quo  proelio  legio  Martia  admirabili 
incrcdibilique  virtute  libertatcm  poj^uli  Romani  defenderit, 
quod  idem  lcgiones  tironum  feccrint;  ipsequc  C  Pansa 
consul,  imperator,  cum  intcr  media  hostium  tela  versare- 
tur,  volnera  acceperit,  cumque  A.  Hirtius  consul,  impe- 
rator,  [proelio  audito,]  re  cognita,  fortissimo  praestantis- 
simoque  animo  cxercitum  castris  eduxerit  impetumque 
in  M.  Antonium  cxcrcitumquc  hostium  fcccrit  eiusque 
copias  occidione  occiderit,  suo  excrcitu  ita  incohimi,  ut 

37  nc  unum  quidem  militcm  desiderarit,  cumque  C.  Caesar 
pro  practore,  imperator,  consilio  diligcntiaque  sua  castra 
fcUciter  defenderit  copiasquc  hostium,  quae  ad  castra  ac- 
cesserant,  profligarit,  occiderit:  ob  eas  res  scnatum  exi- 
stimare  et  iudicare  eorum  trium  imperatorum  virtute, 
impcrio,  consilio,  gravitate,  constantia,  magnitudine  animi, 
felicitate  popuhim  Romaiuun  foedissima  crudchssimaque 
servitute  hbcratum,  cumque  rem  publieam,  urbcm,  tcm- 
pla  deorum  immortalium,  bona  fortunasque  omnium  hbc- 
rosque  conservarint  dimicatione  et  pcriculo  vitae  suae, 
uti  ob  eas  res  bene,  fortiter  fehciterquc  gestas  C.  Pansa 
A.  Hirtius  consulcs,  im})cratores,  ahcr  ambove,  aut  si 
abcrunt,  M.  Cornutus,  practor  urbanus,  supph'cationcs 
pcr  dics   quinquaginta   ad   omnia   pulvinaria   constituat: 

36  cumquc  virtus  lcgionum  digna  chirissimis  impcratoribus 
exstitcrit,  senatum,  quae  sit  antea  pohicitus  legionibus 
cxercitibusquc  nostris,  ca  summo  studio  re  publica  recu- 
perata   soluturum,    cumquc   legio   Martia   j^rinccps   cum 


INM.ANTONIUMORATIOPHILIPPICAXIV.  35-38.  473 

hostibus  conflixerit,  atque  ita  cum  maiore  numero  Iio- 
stium  contenderit,  ut  cum  plurimos  caederent,  caderent 
non  nulli,  cumque  sine  ulla  retractatione  pro  patria  vitam 
profuderint;  cumque  simili  virtute  reliquarum  legionum 
milites  pro  salute  et  libertate  populi  Romani  mortem 
oppetiverint,  senatui  placere  ut  C.  Pansa  A.  Hirtius  con- 
sules,  imperatores,  alter  ambove,  si  eis  videatur,  eis,  qui 
sanguinem  pro  vita,  libertate,  fortunis  populi  Romani, 
pro  urbe,  templis  deorum  immortalium  profudissent,  mo- 
nimentum  quam  amplissimum  locandum  faciundumque 
curent:  quaestoresc/i/e  urbanos  ad  eam  rem  pecuniam 
dare,  attribuere,  solvere  iubeant,  ut  exstet  ad  memoriam 
posteritatis  sempiternam  scelus  crudelissimorum  hostium 
militumque  divina  virtus,  utique,  quae  praemia  senatus 
militibus  ante  constituit,  ea  solvantur  eorum,  qui  hoc 
bello  pro  patria  occiderunt,  parentibus,  liberis,  coniugi- 
bus,  fratribus:  eisque  tribuantur,  quae  militibus  ipsis  tri- 
bui  oporteret,  si  vivi  vicissent,  qui  morte  vicerunt. 


I 


CD 


•H 


cu 


«J 

•H 

C 

E     • 

O   LTj 

-P  iH 
C  O 
W  P  > 
W 

H    0) 

rH     P,     • 

P      P      ?H 

U} 

CQ     CD     J> 

P    cc    rt 

O     P  fci^ 

U   o" 
co         'O 

S  cd   q 

Ph    cti 

O  Ph  Jh 

U  CD     (D 

Q)  +:> 

O  .H 

•H  cd 

O  CQ 


CQ 

00 
CD 

^  o 


University  of  Toronto 
Library 


DO  NOT 

REMOVE 

THE 

CARD 

FROM 

THIS 

POCKET 


Acme  Library  Card  Pocket 

Under  Pat.  "Ref.  Index  File" 

Made  by  LIBRARY  BUREAU