Oud-Christelijke geschriften in Nederlandsche vertaling: uitgegeven door het Haagsch Genootschap ...

This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves bef ore it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's books discoverable online.

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that 's often difficult to discover.

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the
publisher to a library and finally to you.

Usage guidelines

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.

We also ask that you:

+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.

+ Refrainfrom automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.

+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
any where in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.

About Google Book Search

Google's mission is to organize the world's Information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web

at |http : //books . google . com/

Over dit boek

Dit is een digitale kopie van een boek dat al generaties lang op bibliotheekplanken heeft gestaan, maar nu zorgvuldig is gescand door Google. Dat
doen we omdat we alle boeken ter wereld online beschikbaar willen maken.

Dit boek is zo oud dat het auteursrecht erop is verlopen, zodat het boek nu deel uitmaakt van het publieke domein. Een boek dat tot het publieke
domein behoort, is een boek dat nooit onder het auteursrecht is gevallen, of waarvan de wettelijke auteur srechttermijn is verlopen. Het kan per land
verschillen of een boek tot het publieke domein behoort. Boeken in het publieke domein zijn een stem uit het verleden. Ze vormen een bron van
geschiedenis, cultuur en kennis die anders moeilijk te verkrijgen zou zijn.

Aantekeningen, opmerkingen en andere kanttekeningen die in het origineel stonden, worden weergegeven in dit bestand, als herinnering aan de
lange reis die het boek heeft gemaakt van uitgever naar bibliotheek, en uiteindelijk naar u.

Richtlijnen voor gebruik

Google werkt samen met bibliotheken om materiaal uit het publieke domein te digitaliseren, zodat het voor iedereen beschikbaar wordt. Boeken
uit het publieke domein behoren toe aan het publiek; wij bewaren ze alleen. Dit is echter een kostbaar proces. Om deze dienst te kunnen blijven
leveren, hebben we maatregelen genomen om misbruik door commerciële partijen te voorkomen, zoals het plaatsen van technische beperkingen op
automatisch zoeken.

Verder vragen we u het volgende:

+ Gebruik de bestanden alleen voor niet-commerciële doeleinden We hebben Zoeken naar boeken met Google ontworpen voor gebruik door
individuen. We vragen u deze bestanden alleen te gebruiken voor persoonlijke en niet-commerciële doeleinden.

+ Voer geen geautomatiseerde zoekopdrachten uit Stuur geen geautomatiseerde zoekopdrachten naar het systeem van Google. Als u onderzoek
doet naar computervertalingen, optische tekenherkenning of andere wetenschapsgebieden waarbij u toegang nodig heeft tot grote hoeveelhe-
den tekst, kunt u contact met ons opnemen. We raden u aan hiervoor materiaal uit het publieke domein te gebruiken, en kunnen u misschien
hiermee van dienst zijn.

+ Laat de eigendomsverklaring staan Het "watermerk" van Google dat u onder aan elk bestand ziet, dient om mensen informatie over het
project te geven, en ze te helpen extra materiaal te vinden met Zoeken naar boeken met Google. Verwijder dit watermerk niet.

+ Houd u aan de wet Wat u ook doet, houd er rekening mee dat u er zelf verantwoordelijk voor bent dat alles wat u doet legaal is. U kunt er
niet van uitgaan dat wanneer een werk beschikbaar lijkt te zijn voor het publieke domein in de Verenigde Staten, het ook publiek domein is
voor gebruikers in andere landen. Of er nog auteursrecht op een boek rust, verschilt per land. We kunnen u niet vertellen wat u in uw geval
met een bepaald boek mag doen. Neem niet zomaar aan dat u een boek overal ter wereld op allerlei manieren kunt gebruiken, wanneer het
eenmaal in Zoeken naar boeken met Google staat. De wettelijke aansprakelijkheid voor auteursrechten is behoorlijk streng.

Informatie over Zoeken naar boeken met Google

Het doel van Google is om alle informatie wereldwijd toegankelijk en bruikbaar te maken. Zoeken naar boeken met Google helpt lezers boeken uit
allerlei landen te ontdekken, en helpt auteurs en ui tgevers om een nieuw leespubliek te bereiken. U kunt de volledige tekst van dit boek doorzoeken

op het web via http: //books .google . com

Q — P-104-.-+6—

t

Harvard College
Library

i

f^^^"^"^"^.

¥
¥

¥
¥
¥
¥

i

Harvard College
Library

QQ ca

FROM THE BEQUEST OF

JOHN HARVEY TREAT

OF LAWRENGE, IfASS.
CLA5S OF 1862

ic\

Oud-Christelijke Geschriften

in Nederlandsehe Vertaling,

UITOEOEVBN DOOR HET

HAAGSCH GENOOTSCHAP TOT VERDEDIGING VAN DEN
CHRISTELIJKEN GODSDIENST,

ONDKR RfiDAOTIE VA19

Dr. H. U. MEYBOOM.

Hoogleeraar te Groningen.

V.

De Apologeten.

Apelles, Aristo, Quadratus, Aristides

en Justinus Martyr

BKWKBKT DOOB

Dr. J. A. CRAMER,

K. H. Pred. te 'B-Gravenhage.

A. W. SIJTHOFFs UITG.-M" - LEIDEN.

1908.

Oud-Christelijke Geschriften

in Nederlandsehe Vertaling,

ÜITaSQBYEN DOOB HST

HAAGSCH GENOOTSCHAP TOT VERDEDIGING VAN DEN
CHRISTELIJKEN GODSDIENST,.

ONDEB BSDACTIE VAN

Dr. H. U. MEYBOOM,,

Hoogleeraar te Groningen.

V.

De Apologeten.

Apelles, Aristo, Quadratus, Aristides

en Justinus Martyr

BBWJEEBKT DOOB

Dr. J. A. CRAMER,

N. H. Pred. te 's-Gravenhage.

LEIDEN. - A. W. SIJTHOFF's UITG.-lipJ.

1908.

,6-p- 104.10 -

Apelles en Aristo.

Van deze beide apologeten weten wij niets, behalve dat
zij in een oude Ghroniek slechts vluchtig worden genoemd. ^).

Quadratus.

„Pleitrede voor den godsdienst der Christenen/' Zóó heeft
ongeveer de titel geluid van het geschrift, dat Quadratus
den keizer Hadrianus heeft overhandigd om hem gunstig
voor de Christenen te stemmen. ^)

De Apologie zelve hebben wij niet meer.

Eusebius deelt er ons in zijne Kerkgeschiedenis een
citaat uit mede : ^)

De werken van onzen Heiland waren altoos te zien ; want
zfl waren waarachtig, n.l. degenen, die genezen, die uit de
doeden opgestaan waren; die*) niet alleen gezien werden,

^) Alez. paaschchron. ed. Dindorf, I, p. 477, (vgl. H. U. Meyboom,
Het Christendom der tweede Eeuw, 1897, bl. 89).

') vgl. A. Harnack, Die Überlieferung der grieckisehen Apologeten
des zweiten Jdhrhunderis (Texte u. Unierss. I, 1882, S. 101).

») IV, a

*) Sommige Hss. van Eusebius (Ea. G. H.) laten dit woordje wegi
Dan . wordt de appositie van den voorgaanden zin bet onderwerp van
den volgenden.

1

2

toen zg werden genezen en opstonden, maar zelfs altyd tegen-
woordig waren en dat niet alleen, toen de Heiland op aarde
was, maar zfl waren er nog zelfs gernimen tjjd na zgn heen-
gaan, zoodat sommigen van hen nog in onzen tjjd leefden. ^)

Eusebius deelt ons dit citaat mede om de oudheid dezer
Apologie te doen uitkomen.

Totdal een gelukkige vondst deze pleitrede aan het licht
brengt, moeten wij ons met dit citaat en met enkele berichten
omtrent Quadratus behelpen.

Deze berichten zijn zeer gering in aantal.

In de Chroniek vinden wij op het jaar 2140 Abr.(= 126 n. Chr.) *)
de mededeeling, dat Quadratus, „apostolorum auditor" aan
keizer Hadrianus gedurende diens verblijf te Athene,
evenals Atistides, eene pleitrede heeft overhandigd, en
dat deze pleitrede, zoowel als die van Aristides, tegelijk
met een gunstig advies van Serenius Granianus zou
hebben bewerkt, dat de keizer den proconsul van Azië een
voor de Christenen gunstig edict zou hebben laten uit-
vaardigen. *)

In zijne Kerkgeschiedenis spreekt Eusebius niet van
eenig verband tusschen Apologie en Tolerantie-edict ^). Alleen
merkt hij op, dat het verweerschrift een schitterend getuigenis
aflegde van het verstand van den schrijver en van zijne
kennis van de apostolische leer.

*) Harnack wijst terecht op de „enthusiastische Verwilderung" der |

oyerlevering (S. 102). !

*) Zie hierover de noot bl. 5.

') Dit zgn. Tolerantie-edict is onecht. B^ de behandeling van Jus-
tinus Martyr zal daarover uitvoeriger worden gesproken. '

*) IV, 3. Voorheen hield Quadratus eene rede ter verdediging van ons
geloof, waarin h\i er op wees, dat sommige slechte mannen het onzen
flreloofsgenooten trachtten te bemoeilijken. Dan voigt de mededeeling,
dat de Apologie in Eusebius' dagen nog in veler handen was.

Dat is alles, wat wij van Quadratus weten, want de
berichten van Hieronymus*) steunen op de mede-
deelingen van Eusebius en zijn daarvan soms een sterke
overdrijving. ^)

Wel noemt Eusebius een zekeren Quadratus'), die ,
na Publius te zijn opgevolgd, die tijdens de vervolging den
marteldood was gestorven, onder Marcus Aurelius bis-
schop van Athene was, maar wij hebben geen reden dezen
Quadratus, gelijk Hieronymus doet,*) met den Apolo-
geet van dien naam te vereenzelvigen. *)

En evenmin bestaat die reden met betrekking tot den
klein-aziatischen profeet Quadratus.®) Wat den tijd betreft
zou het wel kunnen, maar Eusebius zelf doelt er volstrekt
niet op, bovendien zijn Azië en Athene een heel eind van
elkaar verwijderd, terwij de naam Quadratus in die dagen
veelvuldig voorkwam.

Wij kunnen geene oorzaak vinden alleen op grond van
den gelijkluidenden naam deze drie personen te vereen-
zelvigen.

») Chron. ad. ann. 2141 (=127 n. Chr.) en De vir. UI 19, 20.

') Anders oordeelt Bücheler. Rhein. Mus. 1880, II, S. 282.

') H. E. IV, 23, waar hij een uittreksel geeft uit den brief van Dio-
nysius van Corinthe aan de Atheners. Daarin wordt gesproken
van een zekeren Quadratus, bisschop van Corinthe.

*) Hieronymus combineert in ep. 70 (al. 84) ad Magnum beide
berichten (H. E. IV, 3 en 23) zonder eenigen grond, terwijl hy Euse-
bius niet eens nauwkeurig heeft gelezen (vgl. Harnack, S. 103).

^) Meyboom spreekt zich hieromtrent niet uit. (zie de bl. 90 opge-
geven literatuur).

') Euseb. H. E. III, 37, V, 17. Een onbekende anti-montanistische
schrijver in Klein-Azië wijst tegenover de montanisten op een zekeren
Quadratus, op wien, blykens de w\jze, waarop hij over hem spreekt,
de Montanisten zich ook beriepen.

En eindelijk, wat den latijnschen martelaarsakten betreft,
die zijn naam stellen op den 26^^^ Mei, alsmede de op-
merking van Nicolaas a Lyra in zijn Commentaar op
de Openbaring, als zou Quadratusde „engel*' der gemeente
van Philadelphia zijn geweest, ^) en de latere byzantijnsche
overlevering, die den heiligen „apostel" Quadratus uit
Magnesia laat afkomstig zijn, waar hij, evenals te Athene,
velen tot zegen zou zijn geweest om eindelijk als bisschop
van Magnesia den marteldood te sterven, al deze verhalen
missen te zeer historischen grond, dan dat wij ze als waar
zouden kunnen aannemen. ^)

^) H. E. V. 17. wordt de profeet Quadratus te zamen genoemd met
eene profetes Ammia van Philadelphia. Vandaar waarschijnlijk
deze phantastische combinatie.

<) Zie over dit alles Harnack,S. 105, 106.

De Pleitrede van Aristldes.

De lotgevallen dezer Pleitrede zijn zeer merkwaardig.

Eusebius deelt ons in zijne Kerkgeschiedenis mede, ^)
dat Aristides, een „geloovig man", eene Apologie aan
Hadrianus heeft gericht, die in Eusebius' dagen nog in
veler handen was. Den titel noemt hij niet, terwijl hij ook
geen enkel citaat geeft. *)

In zijne Chroniek, ons alleen m een armenischen tekst
bewaard, deelt dezelfde Eusebius ons mede ^) op het jaar
2140, 2141 of 2142 Abr. (=126, 127 of 128 na Ghr.), dat
Aristides, een atheensch wijsgeer, volgens opdracht eene

') IV, 3.

') n^ok heeft Aristides , een geloovig man uit den kring onzer geloofs-
genooten voortgekomen een geschrift ter verdediging van ons geloof
nagelaten, geheel in den geest van Quadratus, dat hg in tegen-
woordigheid van Hadrianus heeft voorgedragen. Ook zgn geschrift
heeft tot nu toe het meerendeel nog in handen.

') Oe arm. vert. geeft 't jaar 2140. Eén van de Hss. (Cod. N.) en ook
Hieronymus geeft 't jaar 2141 (2142). Dat is dus niet meer in over-
eenstemming met den t\jd, dat Hadrianus te Athene was (van het
najaar 125 tot het begin van den zomer 126) vgl. Dürr, Die Beisen
des Kadeera Hadrian.

6

pleitrede voor de christenen aan Hadrianas zou hebben
overhandigd. ^)

Langen tijd beeft men het met deze mededeelingen van
Eusebius moeten doen, wantaanhetgeenHieronymus ')
en het romeinsche Martelaarsboek ") berichten, hechtte men
weinig waarde; men meende, dat men hier slechts omwer-
kingen had, willekeurige en phantastische uitbreidingen van
Eusebius.^)

Daar kwamen op eenmaal de Mechitaristen van San Lazaro
te Venetië in 1878 met een armenische vertaling voor den
dag van de eerste twee hoofdstukken van de Pleitrede van
Aristides met eene ten onrechte aan hem toegekende homilie
over Lc. 23:42, 43. ^) Spoedig kwam er van dat fragment
een fransche vertaling en een jaar daarna een duitsche van
V. Himpel, 1880,*) door Harnack in zijne verhandeling
over de grieksche Apologeten opgenomen. "O

') Qnadratos, een leerling der apostelen en Aristides, een Atheensch
wgsgeer, die voor onzen godsdienst heeft gepleit, gaven aan Hadrianus
▼olgens opdracht verdedigende smeekschriften over. Ook had hg van
Serennins, den doorluchtigen landvoogd, een geschrift ontvangen over
de Christenen, waarin deze betoogde, dat het niet aanging hen alleen
op grond van losse geruchten ter dood te brengen zonder gerechtelyk
onderzoek of eenige beschuldiging. Armonicus Fundius schreef aan den
landvoogd van Azië , dat zg niet zonder eenigen vorm van proces konden
worden veroordeeld. Tot nu toe doet een afschrift van dat edict overal
de ronde. (Schoene, Euseb. Chron, Can. p. 166. Syncellus, ed
Bonnens p. 658).

») De vir. ilPusir. 20 Ep. 70 (al. 84) Val 1. II, 847, 426.

*) Ed. Rosw. op den 31"^" Aug. en den 3<^«° Oct. Martyrol. Adonis ed.
Dom. Georgius, Romae 1745 I, p. xxxvi cf p. xxxiv.

*) Zoo Harnack, Texte u. Unterss. I, S. 100—109.

•) De vertaling dateert waarschgnl. uit de 5*« E. De codex is van het jaar 981.

•) Vgl. W. C. van Manen, De pleitrede van Aristides, (Theol.
Tödschr. XXVII, 1893, bl. 2).

7) S. 110-112.

In het voorjaar van 1889 vond Prof J. Rendel Harris
op den Sinaï in het St. Katharina- klooster eene syrische
vertaling van de Pleitrede. Hij haastte zich den gevonden
tekst uit te geven, terwijl hij er tevens een engelsche ver-
taling van gereed maakte. Ondertusschen liet hij zijn ambt-
genoot J. Armitage Robinson met den inhoud der
drukproeven kennis maken. En wat geschiedde nu? Toen
Robinson te Weenen, waar hij een verloren handschrift
van de Passio Perpetuae wilde opsporen, in de latijnsche
vertaling van het leven van Barlaë.m en Josaphat zat te
lezen, ontdekte hij tot zijn niet geringe verbazing en blijd-
schap, dat in dien, oorspronkelijk in het grieksch geschreven,
roman ^) de geheele Apologie van Ar is ti des voorkwam,
behoudens enkele wijzigingen , door de inlassching noodzakelijk
geworden.

Rendel Harris heeft in de Texts and Studies, contri-
butions to biblical and patristic literature ') den syrischen
tekst uitgegeven met een engelsche vertaling, welke hier
en daar naar den inmiddels gevonden oorspronkelijken
griekschen tekst werd verbeterd. Want vele duistere plaatsen
van den syrischen tekst werden nu door het grieksch op-
gehelderd. Echter kon de syrische tekst niet meer naar den
griekschen, waar dat noodig was, worden gewijzigd, omdat
de druk reeds te ver was gevorderd.

Daarom voegde Robinson een Appendix aan de uitgave
van Rendel Harris toe „containing the main portion of
the original greek text ') dat is, den tekst „ut apud historiam
Barla&m et Josaphat conservatur".

*) De grieksche tekst is afgedrukt in de uitgave van Migne van de
werken van Johannes Damascenus.
») I, 1 Cambridge, 1891. p. 1-64.
*) p. 65—118.

8

Yoortg bezitten wg nog twee armenische brokstukken,
die zooal geen belangrgke, dan toch eene niet geheel te
veronachtzamen aanvulling van het gevondene bieden. ')

En nu bleek het, dat Hieronymus, die Aristides
een „welsprekend wijsgeer" noemt, „die in zgne jeugd een
leerling van Christus was geweest," zeer wel kan hebben
gesproken op grond van eigen indruk van de Apologie en
evenzoo de schrijver van het Martelaarsboek, wanneer hg
z^, dat het werk van Aristides „bg de Atheners onder
de werken der ouden in de hoogste eere werd gehouden."
Wordt dus de inhoud van de Apologie aldus weergegeven:
„dat Christus Jezus alleen God was" *) dan behoeft dat geen
verzinsel te zgn.

Het is dus gebleken, dat het Leven van Barlaam en
Josaphat (of Joasaph) de Apologie van Aristides heeft
bewaard en haar onder de oogen van tal van lezers heeft
gebracht vele eeuwen lang. Volgens de traditie is deze
godsdienstige roman verbonden met den naam van Johannes
Damascenus. DeH. Barlaam en de H. Josaphat hebben
hunne plaats in de kalenders zoowel van de westersche als
van de oostersche Kerk. Langen tijd heeft men gemeend,
dat hun „leven" eene omwerking was van de indische
legende van Sakya-Moeni. In de 13^® eeuw was de geschiedenis

^) Het is een Hs. Tan Etschmiadzin, niet laterdandell^'E. eneen
ander, waarover men leze de noot op bl. xxxiy van 't werk van
J. Geffcken» Zwei griechische Apologeten, 1907.

') Martffrol. Bom. ed. Baron ius (Romae 1586) 31 Aug.: de H. Aris*
tides te Athene, bekend om zgne vroomheid en wgsheid, die aan
Hadrianus den keizer een geschrift overhandigde over den christelgken
godsdienst, waarin de aard van onze leer werd uiteengezet en aange-
toond werd, dat Christus Jezus alleen God was: in tegenwoordigheid
van dezen zelfden keizer hield h\j eene voortre£Fel\jke rede. (vgl. Hen-
neoke, Die Apologie des Aristides, Texte u. Unterss. IV, 3, 1893 p. 46).

van Barla&m eo Josaphat ^) in bijaa alle toen bekende talen
vertaald, en als een bewijs, hoe populair dat verhaal was,
kan gelden, dat het omstreeks 1200 in het ijslandsch vertaald
werd op bevel van een koning van Noorwegen.

De groote vraag is nu, of wij in de rede, die Nachor-Bar-
la&m in den mond wordt gelegd, de oorspronkelijke Apologie
van Aristides bezitten. Zegt Harnack, dat wij haar
hebben en niet hebben ^) Kobinson daarentegen zegt: „We
learn then to expect for the remainder of the Apology that
the Greek, as we have it, will as a rule give us the
actuKil words of Aristides , except in the very few places
in which modification was obviously needed. Where the
Syriac presents us with matter which bas no counterpart
whatever in the Greek, we shall hesitate to pronounce that
the Greek is defective, unless we are able to suggest a good
reason for the omission, or to authenticate the Syriac from
some external source. ^) Zulk eene aanleiding vindt R o b in s o n

^) Het verhaal komt in het kort hierop neer: Abenner, koning van
Indie, krijgt een zoon, Josaphat, of Joasaph^ van wien wordt
voorspeld, dat hg Christen zal worden. Dat wil de koning niet. De
zoon moet worden opgevoed in afzondering buiten eenige aanraking
met de smart in de wereld. Dat gelukt niet en Barlaftm, de kluize-
naar, onderricht hem omtrent het Christendom. Weldra moet deze zich
terugtrekken, wgl zgn leven in gevaar komt. Pogingen om den prins
tot afval te bewegen baten niet. Men bedenkt een list. Een zekere
Nachor, die veel op Barla&m gelijkt, laat zich door des konings
dienaren in de woestijn gevangen nemen en moet zich nu als Barlafim
voordoen en in een twistgesprek zich laten overwinnen door des
konings w\jzen. Dan zal Josaphat zQn geloof afzweren. Maar Nachor-
Barlaftm kan, als eertyds Bileam, niet anders dan de wysheidGods
spreken. En dan wordt hem de Apologie van Aristides in den mond
gelegd. Het einde is, dat de koning en het geheele volk en Nachor
zelf zich bekeeren.

») Vgl. V. Manen. Theol. Tijdschr. XXVII, bl. 14.

') Tezts and Studies I, 1, p. 80.

10

telkens, wanneer de syrische vertaling, waar zij gedeelten
heeft, die niet in het grieksch voorkomen, in overeen-
stemming is met de Prediking vcm Petrus. ^)

Hoewel ik hierin met Robinson medega en ook in den
tekst de gelijkluidende plaatsen uit de Prediking van Petrus,
tusschen scherpe haakjes geplaatst, heb opgenomen, ben ik
het echter geheel met Geffcken eens, wanneer hij zegt,
dat men niet te ijverig naar „onmiddellijke" bronnen moet
zoeken, waaruit Aristides zou hebben geput.*) In zijn
reeds genoemd werk over Aristides en Athenagoras,
dat van groote geleerdheid en bewonderenswaardige kennis
der oude Apologetiek, maar van geene al te groote waar-
deering van het openbaringskarakter van het Christendom
getuigt, heeft: hij aangetoond, dat de christelijke apologetiek
een kind is van de joodsche, maar dat op hare beurt de
joodsche hare wapens heeft ontleend aan de pogingen der
oude grieksche beschaving om de oogen der Grieken te
openen voor „de wonderen van het Oosten**. Meer bepaald
wordt op Hekataeus van Teos gewezen, door Dio-
dorus in zijn eerste boek genoemd,^) die niet op 't een
of ander denkbeeldig eiland, maar in Egypte den ideaalstaat
meende te moeten zoeken, vanwaar alle zegeningen der
beschaving over het aardrijk zijn uitgegaan. Over de Joden

^) Het Ki^Qvyfia TJitQov, waarvan de fragmenten o. a. door Preuschen
in zijne Antilegomena^ (Giessen 1905) zijn uitgegeven (S. 88 — 91)
wordt door Eusebius (H. E. III, 3) met de Acta, het E vang. en de
Apocal. V. Petrus gerekend tot de boeken, die buiten den Canon staan
{oifó* Blwg iv xa&oZixois ïofAtv nagaótdofiha). W\j vinden die fragmenten bg
Clemens Alexandrinus (Stromaia) en Origenes (CommenU
in Joh.)

') S. XXXIII.

>) Zie Geffcken, S. x,

11

spreekt hij zeer oppervlakkig, maar toch in zulk een geest,
dat de Joden tegen de vijandige aanvallen, die zij van de
zijde der Grieken meer en meer hadden te verduren, zich op hem
konden beroepen en het thema, door hem aangegeven,
verder konden uitwerken. Weldra kwam er een P seu do-
He kataeus, gelijk blijkt uit de citaten, die Josephus
van hem geeft, ^) waarin de Joden zeer verheerlijkt worden.
De onbekende schrijver heeft wel den echten Hakataeus
voor zijn doel, nl. de propaganda van het jodendom, gebruikt,
zelf staat hij echter geheel in den dienst der nieuwere
richting: de polemiek tegen de Goden der Heidenen.

Wat nu deze polemiek betreft, die aan de apologetiek ten
grondslag ligt, deze wortelt in de populaire wijsbe-
geerte dier dagen. Door den onderlingen heftigen strijd
tusschen Stoicijnen, Epicureêrs en Akademici was men toch
tot een zekere eenstemmigheid gekomen: men veroordeelde
de oude mythologie ^) en verwierp den beeldendienst. Reeds
Heraclitus achtte het aanbidden van beelden even dwaas,
als wanneer men met een oud gebouw eene samenspraak
ging houden. Zeno leerde, dat de Goden niet woonden in
tempels door menschen gemaakt. Seneca sprak er sterk
zijne afkeuring ov^r uit, dat men aan Goden de gedaante
gaf van menschen, wilde dieren en visschen. Plutarchus
spotte met de gewoonte goden van metaal en steen, die
gegoten waren in menschelijken vorm, te aanbidden, waarvoor

^) In z\jn werk: tegen Apio, door Schürer (Gesch, d, Jüd, Volkes,
l, 68) eine planvoU angelegte, gut und geschickt geschriebene Apo-
logie des Judenthums; genoemd, (c. Ap. I, 22, 183).

') De meeste argumenten, die wy tegen de heidensche mythologie
in de Apologie van Aristides vinden, waren dan ook reeds lang te
▼oren door genoemde wysgeeren gebezigd en tot een algemeene volks-
w^sbegeerte samengesmolten.

12

ieder verstandig mensch de diepste verachting had. En wie
denkt niet aan de wijze, waarop Lucianus zich over zulke
Goden vroolijk maakte!

De joodsche polemiek tegen de beelden sloot zich bij de
grieksche aan. Philo geeft echter in zijn werk over het
beschouwende leven aan de apologetische en polemische
literatuur haren vasten vorm. ^) Eerst gaat hij in genoemd
geschrift, waarin hij over de Therapeuten handelt, negatief
te werk, hij bestrijdt de mythologie en den eeredienst der
heidenen om dan, positief, een verheerlijkende schildering
te geven van het heilig leven der Therapeuten, waarin hij
de verwezenlijking ziet van het stoische levensideaal. In dit
geschrift hebben wij den ouden vorm, waarnaar de christe-
lijke Apologetiek, te beginnen met Aristides, zich telkens
en telkens weer modelleert.

Is dus deze Apologetiek de erfgename der joodsche, *) en
is zij tevens, gelijk wij ook bij Aristides zullen zien,
eene volgelinge van de joodsch-hellenistische wijsbegeerte,
in één opzicht staat de christelijke Apologetiek natuurlijk
tegenover de joodsche, nl. in de verdediging van de godheid
van Christus en in de waardeering van het Oude Testament.

De vraag, of wij in de rede van Nachor-BarlaAm de

^) Geifcken toont (S.: xxiv ff.) aan, door te w\jzen op twee plaatsen
uit de oude Sibylle, dat het motief van Philo: bestryding van den
heidenschen eeredienst en verheerlijking van de Joodsche wet, in de
lucht zat en door vlugschriften, gelyk de sibyllynsche verzen, onder
de menschen werd verspreid.

2) D. Paul Wendland wiens werk: Die heUenistisch-römische
Kultur in ihren Beeiehungen eu Judentumund ChristentumtTtibingen,
1907, zeer der bestudeering waard is, zegt S. 150 terecht: „So paradox
es klingt, die Geschichte der christlichen Apologetik ist ftlter als das
Ghristentum selbst." Zie verder het geheele hoofdstuk Christliche
Apologetik S. 150-160.

13

oorspronkelijke Apologie van Aristides hebben, hangt,
gelijk van zelf spreekt, ten nauwste samen met de vraag,
welke waarde wij aan den syrischen (resp. arm.) tekst hebben
toe te kennen naast den griekschen. Komen Robinson,
Harnack M Raabe^) en nu onlangs weer Geffcken
voor den griekschen tekst op, anderen als Seeberg, ')
Hennecke*) geven aan den syrischen tekst de voorkeur.
Met Geffcken ben ik echter van oordeel, dat men niet te
uitsluitend voor den éénen of voor den anderen tekst partij
moet trekken. Geffcken doet ook eene poging tot recon-
structie. Zulke pogingen echter hangen voor een te groot
deel van eigen smaak en inzicht af, dan dat men, hoe vaak
men ook neiging gevoelt met die pogingen mede te gaan,
zich geheel daarbij zou kunnen aansluiten. ^)

) Tlieol. Litztng., 1891, 12, 13.

-) Die Apologie des Aristides aus dem syrischen übersetsrt,
(Texte u. Unterss. IX, 1.)

') Eerst in Zahn's Forschungen, Bd. V, S. 159—414 en daarna in
zgn werkje: Der Apologet Aristides; der Text seiner uns erhaltenen
Schriften nehst einleitenden Untersuchungen über dieselben. 1894.
Men zie ook de literatuur daar opgegeven.

*) Die Apologie des Aristides, Becension und Bekonstruktion des
Textes, 1893 (Texte u. Unterss. IV, 3).

') Hoe eigenaardig Geffcken soms te werk gaat, blyke uit zyne
behandeling van C. 1. Daar vult by den griekschen tekst aan met den
syrischen (arm.) Het gevolg daarvan is, dat tweemaal in dit kort bestek
wordt betoogd, dat God niets noodig heeft, maar dat integendeel alles
Hem noodig heeft. De syrische tekst (dien wij voortaan S. zullen noemen)
heeft die opmerking en de grieksehe (G). Nu zou dit toch eene aan-
wijzing kunnen z\jn om óf den éénen ófden anderen te nemen. Geffcken
neemt beide, en geeft dan Aristides, over wiens vaardigheid als
schrijver hg toch al niet te best te spreken is, er van langs, dat hy
zoo onbeholpen en breedsprakig is om tweemaal in zoo kort bestek
hetzelfde te zeggen! Zoo z^n er meer voorbeelden te noemen.

14

Daarom scheen het mij wenschelijk toe, daar ik aan G.
de voorkeur geef boven S., den griekschen tekst te geven
„ut apud historiam Barlei&m et Josaphat conservatur" naar
de uitgave van Robinson. Wat Geffeken uit S. en A.
in G. opneemt^ is gespatieerd in de noten gedrukt, waar
ook de voornaamste varianten zijn opgegeven. Wil men al
de varianten leeren kennen, dan neme men de kritische
edities van Hennecke of Geffeken ter hand, die zeer
nauwkeurig de verschillende lezingen mededeelen. Wat ik
meen, dat uit den griekschen tekst moet worden verwijderd,
is tusschen vierkante haakjes geplaatst terwijl datgene, wat
daarin wordt opgenomen tusschen scherpe haakjes wordt gezet.

Eén van de redenen, waarom ik den griekschen tekst stel
boven den syrischen (resp. aram.) is deze, dat S. de volken
der aarde in vieren verdeelt: Barbaren, Grieken, Joden en
Christenen, evenals A. terwijl G. heeft eene verdeeling in
drieën : Heidenen {oi rSiv nag ifiïv ksyofiévav d-B&v TtQOCavvriTCn)
Joden en Christenen, terwijl de Heidenen dan weer worden
onderverdeeld in Chaldeën, Grieken en Egyptenaren. Nu is
het moeilijk te veronderstellen, dat G. eene omwerking zou
zijn van S. In de literaire traditie, ook in de Prediking van
Petrus^) tot welk geschrift de Apologie van Aristides
in zoo nauw verband staat, heeft men steeds de verdeeling

*) De plaats in de Prediking van Petrus luidt aldus (bvj Clem.
Alex. Strom,, VI, 5, 41 ed. Klotz 111, p. 122. Preuschen p. 90):
Daarom neemt vroom en rechtvaardig aan , wat wij u overleveren. Hebt
acht op uzelven door God op een nieuwe wijze, n.1. door Christus, te
vereeren. Want wij lezen in de Schriften, gelijk de Heer zegt: „Zie, Ik
maak een nieuw verbond met ulieden; niet gelijk Ik een verbond heb
gemaakt met uwe vaderen op den berg Horeb." Een nieuw verbond
heeft Hü met u opgericht — want de godsdienst der Grieken en der
Joden is* verouderd — Gijliedeu daarentegen zgt het, die Hem als
Christenen op een nieuwe w^jze als derde geslacht vereert.

15

in drieën. Nu is het niet aan te nemen, dat de Apologie
van Aristides, die zoo bitter weinig oorspronkelijks heeft en
zoo geheel uit hare literaire omgeving is te verklaren, op
eenmaal, om met Geffcken te spreken ^), een „absolutes
novum" zou hebben ingevoerd door de verdeeling in vieren. *)
Ook in G. is echter de indeeling niet onberispelijk. In C 3 — 7
worden de Ghaldeën afgehandeld, C 8—11 de Grieken, C. 12
de Epyptenaren. Dan worden C. 13 alle Heidenen te zamen
genomen met deze woorden „ Grootelij ks zijn dus de Egypte-
naren zoowel als de Ghaldeën en de Grieken aan het dwalen
gegaan". G 14 komen de Joden, G. 15 de Ghristenen en
eindelijk het gedeelte over Jezus Ghristus en het Evangelie.
Maar wanneer in G. 13 met het godsdienstig geloof der
Heidenen is afgerekend, gaat de schrijver, na over de dichters
en wijsgeeren van Ghaldeën, Grieken en Egyptenaren te
hebben gehandeld, weer over „de wijze Grieken" spreken.
Maar toch is de indeeling bij G. beter dan bij S. Bij S.
wordt in de korte kenschetsing der vier geslachten op den
inhoud der volgende hoofdstukken, vooral van G. 14 en
15, wat Joden en Heidenen betreft, vooruitgeloopen. Ook
worden de Barbaren, die toch van de Grieken worden onder-
scheiden, afstammelingen genoemd van Kronos en Rhea,
aan wie C. 9 onder de voornaamste Goden der Grieken eene
plaats wordt toegewezen. En verder is het onderscheid, dat

') S. 46.

') Harnack {Die Mission und Ausbreitung des Christentums in
den eraten drei Jahrhunderien l\ S. 214) „Auch aus anderen alt-
christlicheu Schriftstellern Iftsst sich die Trias „Griechen (Heiden),
Juden und Christen" als Grundform der kirchlichen Geschichtsbetrach-
tung belegen". S. 212 toont Harnack aan, dat ook Hippolytus
Philosoph. X, 80 (bis) 31 (bis) Egyptenaren, GhaldeSn en Hellenen
tegenover Joden en Christenen stelt. Zie verder Robinson p. 90.

16

hier wordt gemaakt tusschen Joden en Barbaren in strijd
met den griekschen geest. ')

Over het algemeen is de syrische tekst eene uitbreiding
van den griekschen in denzelfden trant als de geïnterpoleerde
Apologie van Justinus eene uitbreiding is van de oor-
spronkelgke. Uit de wijze, waarop S. de 3 geslachten van
6. tot 4 gemaakt heeft en daarnaar de indeeling der Apologie
heeft veranderd, blijkt wel, hoe vrij men met de literaire
produkten van anderen omsprong. Of G. daarentegen ons
nagenoeg de echte Apologie geeft, is volstrekt niet met
zekerheid te zeggen. Dikwijls maakt 6. den indruk de uit-
breiding te zijn van een oorspronkelijk veel kleiner geschrift.
Over het algemeen geloof ik niet, dat die Apologieën zoo
groot zijn geweest. Wiemneer wij b. v. in C. 6 eerst over
de zon vinden gesproken en vlak daarop over de maan met
precies dezelfde woorden alléén met dit verschil, dat eerst
de participia mannelijk zijn, omdat ^Imö mannelijk is en
daarna vrouwelijk om het vrouwelijke woord (fsXiqvri, dan
kan men wel uitroepen: „wat is die Aristides toch een
langdradige, onbeholpen schrijver!" maar wanneer S. dan
alleen de korte opmerking heeft: „en op gelijke wijze ook
de maan en de sterren", dan ligt het toch, dunkt mij, voor
de hand in hetgeen G. van de maan zegt eene uitbreiding
te zien inplaats van te meenen, dat S., die altijd aan het
uitbreiden is, hier op eenmaal aan het besnoeien zou zijn
gegaan !

In de populaire philosophie dier dagen waren al de op-
merkingen, die wij bij de Apologeten over de mythologie
over den beeldendienst, over de ofiFers en feesten der Heidenen

^) Vgl. Clem. Alex. Strom, VI, 6, 44 (ed. Klotz III, p< 123) en
Origenes c. Gels. I, 2 (ed. Lomenatzsch xviii p. 21.)

17

en Joden vinden, gangbare munt. Het is de groote verdienste
van Geffcken dat zoo helder als glas met onwederlegbaar
bewijsmateriaal te hebben aangetoond. Maar dan was die
gangbare munt ook binnen ieders bereik, dus niet alleen
binnen het bereik van den Apologeet, maar ook binnen het
bereik van ieder, die het werk van den Apologeet las en
meende het gelezene met „geleerdheid" te moeten aanvullen.
S. geeft daarvan een duidelijk voorbeeld tegenover G., en
daarom verdient het geene aanbeveling de gedeelten van
S., die bij G. ontbreken, in S. in te voegen, zooals Geff-
cken telkens doet. ^) Naar mijn oordeel is G. reeds een
tamelijk groote uitbreiding van het origineel. Duidelijke ge-
gevens, zooals in de Apologie van Justinus, waar de inter-
polaties gedurig het verband verbreken en waar telkens uit taal
en stijl blijkt, dat een ander dan de oorspronkelijke schrijver
aan het woord is, hebben wij hier niet. Hier is veelmeer
iemand a^ den gang geweest, die angstvallig bij zijne uit-
breidingen Aristides copieerde. Het is natuurlijk niet meer
na te gaan, wat in het oorspronkelijk verdedigingsgeschrift
heeft gestaan. Hoe meer wij de apologetische literatuur
bestudeeren, des te meer rijst de gedachte, dat de pleit-
reden der verschillende Apologeten gebruikt zijn als het
stramien j waarop men borduurde aUes, wat de populaire
wijsbegeerte aan apologetisch materiaal bood. Vergelijken
wij echter de Apologieën van Aristides en Justinus
met elkander, dan blijkt, dat niettegenstaande al de „geleerd-
heid", die er over is uitgestort, beide geschriften toch hun

') In zïjn commentaar geeft b\j natuurlek telkens rekenschap van zvjne
handelw\jze. Het ligt buiten het bestek ran myn arbeid hem op den
Yoet te volgen. Daar echter zvjn boek, naar m\jne meening, het beste
is, wat over Aristides is geschreven, heb ik zgne reconstructie met
cursieve letters in de noten aangeduid. De lezer oordeele dan zelf.

2

18

eigenaardigen stempel hebben behouden. Als men de x-stralen
der critiek maar goed laat werken, komt het geraamte wel
te voorschijn. C. 9—11 schijnen nog heel wat „geleerdheid"
te bevatten waar de oorspronkelijke schrijver geheel onschuldig
aan is. Geffcken maakt het door zijne invoegingen uit
S. nog een weinig erger.

Vragen wij verder in welken tijd de Apologie is geschreven,
dan is het antwoord: in den tijd van Hadrianus. 6.
heeft geen opschrift. Dat ligt voor de hand door de inlas-
sching in den roman. De armenische tekst heeft: „Aan
den keizer Hadrianus Caesar van Aristides, den wijsgeer
van Athene." Dat kan niet juist zijn, want bij regeerende
vorsten stond het Caesar nooit achter, maar altijd vóór den
naam. ^) S. heeft twee opschriften. Eerst lezen wij : „Pleitrede
vervaardigd door Aristides, den wijsgeer, gericht aan Hadri-
anus, den koning, over de vereering van den almachtigen
Grod," en dan volgt: „ . . . • Caesar Titus Hadrianus Antoninus
Augustus Pius van Marcianus Aristides, een wijsgeer van
Athene.'^ In strijd met het bericht van Eusebius zou dus
de Apologie gericht zijn aan Antoninus Pius. ^) Houdt

^) Zie mgn artikel oyer Justinus Martyr in de TheoL Studd.
1892 bl. 339. Zeer verdient de opmerking van Ram sa y de aandacht
{The cities of St. Paul, Londen, 1907, pag. 208): „The Greeks never
understood the Roman system of names , and when tfaey tried to write
the full triple Roman designation of one of their own fellow-citizens ,
who had attained to the coveted honour of Roman citizenship, they
frequently made errors." Men z'ij echter voorzichtig dat maken van fouten
op de officieele keizertitulatuur toe te passen.

') Rendel Harris brengt echter eerst allerlei verbeteringen aan
want zooals het opschrift nu b\j S. luidt kan het niet oorspronkelijk
zyn. Letterlyk staat er: Apologie gemaakt door Aristides, den wije-^
geer, voor Hadrianus, den Koning voor de vreese va/n God, aU
machtige Caesar Titus Hadrianus Antoninus, de vereerden en
barmhartigen^ van Marcianus Aristides, w^sgeer van Athene.

19

men nu met Rendel Harris dit laatste opschrift voor
echt, dan moet men aannemen dat Eusebius al zeer
oppervlakkig heeft gelezen. Over het algemeen moet de arme
Eusebius het steeds in zulke gevallen ontgelden. G e f f c k e n
meent, dat Eusebius een slechte klasse van Hss. vóór
zich heeft gehad, waar de naam van Hadrianus boven
stond, terwijl boven de betere klasse van Hss. de naam
Antoninus Pius stond geschreven.

Hier is niets met zekerheid te zeggen. De beweering , dat
de naam Marcianus in het opschrift van S. echt moet
zijn, daar men anders niet zou weten, hoe S. aan dien naam
zou zijn gekomen, en dat ddarom de rest van het opschrift
ook echt moet zijn, is te zwak om daarmede de traditie
omver te werpen, dat Aristides zijn Pleitrede tot Hadri-

Allereerst moet *t woord almackfigt dat in S. b\j Caesar staat — indien
het geen foutieve vertaling is van airtox(f(ktmQ (= Imperator) waarvoor
men dan navtoxQóttmQ heeft gelezen — by 't voorgaande woord Grod worden
gelezen. De komma moet dus worden verplaatst. Maar dan moet het
Imperator worden ingevoegd. De adjectieva vereerden en barm-
iMrtigen staan in den 1*^^ naamval meerv. Sommigen willen van den
!•*•" naamval meerv. een S^»» naamval enkel v. maken en dan lezen (aan
Antoninus) aê^aat& iioêfiêt (= Augustus Pius); 't voegwoord moet dan
wegvallen. Volgens vakmannen kan men echter barmhartig (êófuti^g)
niet omzetten in êiatfii^g. Geffcken verklaart de verwarring in het
opschrift hierdoor, dat er exemplaren van de Pleitrede waren, die
Hadrianus in het opschrift hadden en (betere) exemplaren, die An-
toninus hadden. Die beide opschriften zouden dan later z\jn samen-
gevoegd. Vraagt Geffcken „hoe zou men aan den naam Antoninus
komen wanneer die niet echt was?" w^j kunnen met evenveel recht
vragen: „hoe kwam men aan den naam Hadrianus, wanneer die niet
echt was?" Wil men den naam Hadrianus door verwyzing naar
Quadratus verklaren, men kan dan evengoed de naam Antoninus
verklaren door verwijzing naar Justinus Men doet 't beste aan al de
opschriften der verschillende Apologieën hoegenaamd geen waarde te
hechten.

20

anus heeft gericht. ^) Wij blijven dus de overlevering volgen
en plaatsen haar in den tijd van keizer Hadrianus.

Hebben wij bij de behandeling van Aristides den
griekschen tekst ten grondslag gelegd, in C. 15—17 nemen
wij, in afwijking van Van Manen ^) den syrischen tekst.
Deze hoofdstukken geven niet zooveel aanleiding tot het
vermoeden, dat S., gelijk op andere plaatsen, eene omwerking
van G. zou zijn. Alles, wat S. van de gezindheid der Chris-
tenen zegt, is zóó aangrijpend schoon in zijn eenvoud en
doet zóó weinig denken aan de latere tijden, waarin ons
b.v. reeds de Apologie van Justinus Marlyr brengt, dat
wij moeilijk kunnen aannemen, dat een jongere hand hier
aan het werk zou zijn geweest, terwijl het in tegendeel
gemakkelijk is te begrijpen, dat de schrijver van Barlaam
en Josaphat dit laatste gedeelte terwille van de inlassching
heeft bekort, daar in den roman die uitvoerige schildering
van het leven der Christenen minder op hare plaats was.

Welk een schoon tafreel wordt ons in deze Apologie van
het leven der jeugdige christelijke gemeente voor oogen
gesteld. Waarlijk, wij kunnen het ons zoo begrijpen, dat
het de zedelijke kracht is geweest, die er van dat leven
uitging, die de Heiden wereld de waarheid van het Evangelie
heeft doen inzien. Mag Philo's schildering van het leven
der Therapeuten tot model hebben gediend, de warmte
van het Christelijk ideaal tegenover het Stoisch ideaal door
hem geteekend is geene namaak of overdrijving, maar
werkelijkheid, leven, gewekt door den Heiligen Geest!

Vragen wij ten slotte naar de waarde van de Apologie»

^) V. Manen houdt ook de Apologie voor gericht tot Hadrianus
(Theol. Tijdschr. XVVIl bl. 30).
«) Theol. Tydschr. XXVII, bl. 50, 51.

21

dan mogen wij haar toch niet te hoog aanslaan. Zij is de
oudste der tot nu toe bekende christelijke Pleitreden, die ons
doet zien» hoe de christelijke Apologetiek in navolging van
de joodsche hare kracht zocht in de polemiek en Heidenen
en Joden bestreed met de wapenen aan hun eigen arsenalen
ontleend.

Het christelijk geloof is het geloof in den eeuwigen,
waarachtigen God, niet zooals de Joden dat hebben, die
meenen in Hem te gelooven, maar in waarheid engelen aan-
bidden, en allerlei dingen onderhouden als sabatten, nieuwe
manen, ongezuurde brooden, de groote Vasten, vastendagen,
besnijdingen, reinheid van spijzen, maar zooals de Christenen
het hebben ontvangen van Jezus Christus, die ons God heeft
geopenbaard. Tegenover al de dwaze Godenverhalen der
Heidenen laat Aristides de waarheid van het geloof in
den Schepper van hemel en aarde uitkomen in al zijn een-
voud, terwijl hij nadruk legt op de zedelijke eischen van
het Christelijk geloof, die de Christenen als geboden van
Jezus Christus in hunne harten hebben gegrift.

Meer dan in de latere Apologie van Justinus vinden
wij hier nog uitdrukkingen, die ons aan de geschriften des
Nieuwen Testaments herinneren en doen vermoeden, dat de
schrijver de brieven van Paulus en andere Nieuw-testa-
mentische geschriften heeft gekend. Van de diepte en den
rijkdom dier geschriften vinden wij echter geen flauw spoor ! ^)
Eene Apologie als die van Aristides bewijst, hoe vele
kringen er waren, buiten die, waarin de boeken van ons
Nieuwe Testament zijn ontstaan, die de eigenlijke beteekenis
van het Evangelie van Jezus Christus niet gevoelden. ^) Het

1) Zie hierover Wendland, a. W. S. 159.

') UitdrukkiDgen als Van Manen bezigt, wanneer hQ zegt, dat
Aristides Paulus „doodzwügt*' (bl. 53) z\jn daarom minder aanbevelens-

m

Nieuwe Testament te beschouwen als een in die dagen reeds
afgesloten boek, scherp onderscheiden van alle geschriften,
die nu buiten den Canon zijn geplaatst, is ten eenenmale
in strijd met de waarheid en wanneer Aristides in C. 15
spreekt van de ziayyèXmii (Sy*a) y^ag^^, dan wordl daarmede
wel een geschrift, maar niet één onzer canonieke Evangelién
bedoeld. Maar onloochenbaar heeft de Christelijke Kerk een
fijne onderscheidingsgave getoond, toen zij later de lijst van
Cfiinonieke boeken ging vaststellen en uit de menigte van
bij de Christenen geliefde boeken ons Nieuwe Testament
te voorschijn bracht.

Niettemin mogen wij de Apologie van Aristides blijven
beschouwen als een kostbaar kleinood uit de oud-christelijke
letterkunde, dat ons de gedachtenwereld doet kennen van
de beschaafde grieksch-christelijke kringen dier dagen.

Eindelijk zij nog met een enkel woord gewezen op de
codices, waaruit de tekst van den griekschen roman Barlaftm
en Josaphat moet worden geput:

W = handschrift 11^® E. in persoonlijk bezit te Wisbech.

M = Cod. gr. 4. uit 't jaar 1064 van het Magdalena-
college te Oxford.

P = Cod, uit de 17^® E. van het PembrokecoUege te
Cambridge.

Vi2, 21' 49» 54» 71» 102 == Icziugeu vau Weener Hss.

Lat. = latijnsche vertaling.

waard. Het Christendom van Aristides ligt op een geheel andere
Ujn dan het paulinische. Uit het zwegen van Aristides over Paulus
de gevolgtrekking te maken, dat „de groote apostel der heidenen*' geen
historische persoonlgkheid zou zy n , is wat al te kras. Zoo lang wQ nog
zoo weinig weten van het ontstaan van geschriften als de Apologie van
Aristides^ waarvan zelfs de als echt aangenomen tekst nog zooveel
onzekers heeft, is het niet geraden ze te beschoutren als de uitdrukking
van het algemeen christelijk geloof dier dagen.

23

M, = Münchener Hs. gr. 496. 11^« E.

Mj = Münchener Hs. gr. 41. 1550.

M3 = Münchener Hs. gr. 138. 16^® E.

M4 = Münchener Hs. gr. 188. 16^® E.

Deze laatste vier zijn door Hennecke gebruikt.

G. = de grieksche tekst als zoodanig.

S. = de Syrische vertaling.

A. = de armenische tekst als zoodanig.

Al Aj A, = afzonderlijke armenische vertalingen.

De Pleitrede van Aristides. ')

1, Sire, ik ben ib de wereld gekomen, omdat God
eene bedoeling met mQ had. '). Toen ik den hemel en de
aarde en de zee ') besehonwde, ^) de zon en de maan en al
het overige, -^j verwonderde ik mg *) over de wgze, waarop
deze dingen waren ingerieht. ^) Want toen ik zag, dat de
wereld en al wat daarin waa, zieh naar bepaalde wetten*)
bewoog,') heb ik leeren begrfjpen, dat degene, die alles
beweegt en in gtand houdt, *•) God ia. ") Want ") aUes,

*) Orer het opschrift zie de Inleiding bl. 18. Uit het voorkomen van
den naam Mareianus Aristides in den Syr. tekst tot de echtheid van
bet opschrift te hesluiten, sooals Ge ff eken doet, is te gewaagd.

*) S. Genade. A. door Gods voorzienigheid geschapen.

') S. de zeeCn.

*) VgL 2 Mace. 7 : 28. Deze gansche redeneering is in den geest der Stoa.

*) S. de rest der inrichtingen. A. de sterren en al het geschapene.

*) A. overviel mg verwondering en verbazing.

') S. de schoonheid der wereld. A. de bouw dezer wereld cfDiod. 1,11,
Cic. dê nat Deor. I. 86. Philo, de Monarch. I, p. 217 (ed. Mangey)
Laet. Inêtit 1» 2. Deze gedachtengang was zeer algemeen.

') S. door de drgfkracht van een ander. A. (door noodwendigheid)
en door onwederstaanbare kracht.

*) A. geleid en bewogen wordt.

*^) S. laat „eti in stand houdt" weg.

") S. dié daarin verborgen (Raabe vertaalt: woont) en daardoor
bedekt ie, (Geffcken neemt dit op in den tekst.)

^*) S. en dit is zeer wel bekend, dat alles.

25

waarvan de beweging uitgaat, is krachtiger, dan wat
bewogen wordt*) en alles, waardoor iets in stand wordt
gebonden, is krachtiger, dan wat in stand gebonden
wordt. Dus zeg ik, dat H\j God is, *) die het heelal heeft

*) A. want die leidt is machtiger, dan wat geleid en bewogen wordt.

*) „Dus zeg ik ik.... enz" laat Geffcken uit G. weg. Daarom geeft
hfj uit S.: En het wezen te ondersoéken vcm Hem^ die alles beweegt^
hoedanig Hij ia, — want dat is mH duidelijk: Bij is naar ssijne
natuur onhegrijpemk (Raabe), — «n to handelen over de bestendig'
heid van eijne regeering om ze geheel te begrijpen, nut mij niet,
want niemand ka^n ae volkomen begrijpen. Ik zeg echter aangaande
den Beweger der wereld (slechts zooveel) , dat Bij (de) Qod van alles
is, die alles terwille van den mensch heeft gemaakt En het schijnt
mij, dat dit nuttig is, dat men Qod vreest, den mensch echter niet
verdrukt. Ik zeg echten Qod is niet geboren, niet gemaakt. Bij
heeft eene eeuwige natuur, zonder begin en zonder einde, onsterfe-
Upc, volkomen en onbegrijpelijk. En wanneer ik zeg, dat Bij vol-
komen is, dan meen ik dit: dat in Bem geen gebrek is, en dat Bij
niets hoegenaamd noodig heeft, alles echter Bem noodig heeft. En
als He zeide, dat Bij zonder begin is, dan meen ik dit: dat alles,
wat een begin heeft, ook een einde heeft. Wat echter een einde heeft
is oplosbaar. Een naam heeft Bij niet (vgl. Just. Apol. 11, 6), want
alles, wat een naam heeft, is deelgenoot van het geschapene. Eene
gestalte heeft Bij niet en ook geene samenstelling van ledematen,
want hij, die dat heeft, is deelgenoot der gevormde dingen. Bij is
niet mannelijk noch vrouwelijk. Be hem^el omvat Bem niet, maar
de hemel en alles* wat zichtbaar en onzichtbaar is, is in Bem
begrepen. Een tegenstander heeft Bij niet, want daar is niemand,
die machtiger zou zijn dan Bij. Toorn en grimmighoid heeft Bij
niet, wa/nt daar is niets, dat tegen Bem zou kunnen bestaan.
Dwaling en een gebrekkig geheugen is niet in zijne natuur, want
Bij is enkel wijsheid en verstand.

A.: Hem echter na te vorschen, die (voor alles) zorgt en alles bestuurt ,
schgnt my onmogelijk en bovenmate moeilijk, en zich over Hem juiste
kennis te verschaffen is onmogelijk (A^ gaat alle gedachten te boven)
en onuitsprekeiyk en geeft geen nut. Want oneindig en ondoorgrondelijk
^ onbereikbaar voor alle schepselen in zyn wezen. Dit alleen moet
men echter weten, dat Hg, die alle deze dingen door zgne voorzienig-

m

ingericht en in stand houdt <ongeboren en niet gemaakt >
onbegonnen en eeuwig is, <eeneonverandermkenatuur>,
onsterfelijk en r\jk in zich zelven, < volkomen en onbe-

heid bestuurt, de Heer is en God en de Schepper van alles, die alle
zichtbare dingen in zyne goedheid heeft geschapen en aan het geslacht der
menschen heeft geschonken. Daarom behoort men Hem als den eenigen
God te dienen en Hem te verheerUjken en elkander lief te hebben als
zich zelven. Verder heeft men alleen zooveel van God te weten, dat
H\j door niemaud is geschapen en ook niet zich zelven heeft geschapen
en door niema/nd (Aj door niets) wordt begrensd, maar zelf alles
omvat. Aitoyif^ tlioq (in zich zelf bestaand wezen, Mechitaristen) en
onsterfelijke wysheid is HQ, zonder begin en einde, onvergankeHfk
en onsterfeiyk, volkomen is H\j en ryk in zich zelven, en voorziet in
aller behoeften. Hfj zelf heeft van niemand ter wereld iets noodig, geeft
daarentegen aan allen, die behoeftig z^jn en vervult (ze). Hij is zonder
begin, want van alles, wat een begin heeft, is er ook een einde. Hg
is zonder naam, want alles, wat een naam draagt, is door een ander
gevormd en gemaakt \ kleuren en vormen heeft Hg niet, want wat
kleur en vorm heeft (As) valt onder maat en begrenzing. Man en vrouw
is aan deze natuur niet, want ieder, die één van heiden is (As wat
die onderscheiding heeft) wordt door hartstochten heheerscht. Hg ia
niet omgrensd onder den hemel, want Hg stggt boven den hemel uit,
en de hemel is niet grooter dan Hg , want de hemel en al het geschapene
wordt door Hem omsloten. Tot tegenstander en wederpartgder beeft
Hg niemand. Wordt iemand zgn tegenstander bevonden, zoo is het
duidelgk , dat Hij zgn medestander wordt. Onbewegelijk is Hij, onmeet-
baar 6f» onuitsprekelijk, want er is geene plaats vanwaar entooor*
heen Hif zou kunnen worden bewogen. Ook wordt Hij niet meer
als meetbaar a^an de eene of andere zijde begrensd en omsloten^
want Hif is het, die alles vervult en al het zichtbare en onzicht-
bare overtreft. Toom en verbittering • bestaat niet in Hem, want in
Hem ontstaat geene verblinding , maar Hg is volkomen en door en door
verstandig. Daarom heeft Hg door veelvuldige wonderen en allerhande
goedheid alle schepselen in 't aanzgn geroepen. In geen enkel opzicht
heeft Hg offers noodig, geschenken en gaven, in het algemeen niets
van wat onder de zichtbare schepselen is. Want alle behoeften vervult
en bevredigt Hg en zonder op de eene of andere wgze gebrek te onder-

27

grijpelök> 1) verheven boven alle hartstochten en gebreken,
zoowel als boven toorn en een slecht geheugen en onkunde
en wat dies meer zg. <De hemelen omvatten Hem niet,
maar de hemelen en alles, wat zichtbaar en onzichtbaar
is, zfln in Hem begrepen. > 2) Door Hem daarentegen
bestaat alles. ^) „Hg heeft geen slachtoffer of plengoffer
noodig^), noch iets van de zichtbare dingen; w\jl allen
daarentegen Hem noodig hebben. ^)
2. Laten wy nu, na aldus over God te hebben gesproken ^),

yinden is Hg in heerlykheid te allen tyde. (Het cursiefgedrukte neemt
Geffcken in den tekst op).

Wanneer wy S. en G. met elkaar vergelyken dan maakt het veel
meer den indruk, dat S. eene uitbreiding is yan G., dan dat G. een
uittreksel zou zijn uit S. In S. was veel te veel, dat de schryver van
Barlaftm en Josaphat had kunnen gebruiken. Zekerheid hebben wy
eehter hieromtrent niet. Wat A. betreft, deze geeft zeer sterk den
indruk eene bewerking van S. te zyn.

») Cf. Philo, de Monarch., II, 216, 217.

*) Wat tusschen scherpe haakjes staat, heb ik in den tekst opge-
nomen uit de Prediking van Petrus (Clem. Alex., Strom., VI, 5,39.)
Het gaat niet aan voor al de uitspraken omtrent God bepaalde bronnen
aan te wijzen. De Stoa is de richting, van waar de opsomming der
eigenschappen Gods tot ons komt. Toch kunnen wy de Prediking van
Petr¥Jt meer bepaald een voorlooper van Aristides noemen.

') Cf. Coloss. 1:17. S. bestaat alles, wat bestaat. Dit laatste gedeelte
neemt Geffcken weer uit G. over. De leer dat God niets noodig heelt
is oud: Euripides, Socrates, vele wijsgeeren, Cynici, Ëpicu«
reörs enz. (zie Geffcken, S. 38).

*) Vrye aanhaling van een Sibylle-vers , waar God aldus sprekende
wordt ingevoerd: ^Ik heb van uwe zyde geen slachto£Fer of pleng-
offer noodig."

^) S. ook niet één van de dingen, die worden gezien. Van niemand
vraagt Hy iets, maar alle zielen vragen van Hem.

Zie behalve de plaats by Clem. Alex. ook nog Just. Apoh I,
10, 13.

*) S. Daar er nu door ons over God is gesproken. A. Door God zelf
werd my verleend wys over Hem te spreken.

28

gelflk Hö het my heeft toegestaan ^) over Hem te spreken ^)
ook onze aandacht schenken aan het menschel\jk geslacht
om te zien, wie van hen deel hebben aan de waarheid^)
en wie aan de dwaling. Want het is ons*) duidelijk, Sire,
dat er drie menschengeslachten zjjn in deze wereld^),

') In 2 Cor. 7:2 komt x^Q*^ xnet den ace. pers. voor in den zin van :
iemand eene plaats in het hart geven.

') S. gelijk ons gemoed vermocht te spreken. A. Zoo goed ik vermocht
heb ik gesproken , zonder dat ik echter de volle onnaspeuriykheid zyner
grootheid kon bereiken; alleen aanbid ik Hem, Hem in het geloof
verheerlijkend.

') S. deel hebben aan die waarheid, waarover w\i met betrekking tot
Hem hebben gesproken. A. wie de genoemde waarheden hebben aan-
genomen. (As in staat zyn om de waarheid dezer woorden te erkennen).

*) S. ü. cf. Prediking van Petrus bö Clem. Alex. Sirom. VI, 5, 41.

^) S vier menschengeslachten z\jn: Barbaren en Grieken, Joden

en Christenen. De Barbaren nu leiden den aanvang van het geslacht
van hunnen godsdienst af van Kronos en van Bhea en van de overige
hunner goden: maar de Grieken van Helenus, die, naar men zegt,
van Zeus afstamt; maar van Helenus stammen af Aeolus en Xythus,
en de overige familie (het overige Hellas? cf. He nn eek e p. 7, 8) van
Inachus eu Phoroneus, en ten slotte van Danaus, den Egjrptenaar en
van Kadmus en van Dionysus.

Bovendien leiden de Joden den aanvang van hun geslacht af
va/n Abraham, die Itsadk gewon, van wien Jakob werd geboren,
die twaalf eonen gewon, die van Syrië verhuisden en naar Egypte
togen; en daar werden eij door hun wetgever het gesUtcht der
Hebreen genoemd: maar ten laatste werden zij Joden genoemd,
(Wat S. verder van de Christenen zegt komt in G. in C. 14 en 15 voor.
Zie aldaar. En dan gaat S. verder:) Daar zijn dus vier menschenge-
slachten, geiyk ik tevoren heb gezegd. Barbaren en Grieken, Joden en
Christenen. God nn dient de wind, en de engelen het vuur; maar de
daemonen het water, en de menschen de aarde.

A dat er vier stammen van menschengeslachten zgn; dat zgn:

de Barbaren , en die daar Grieken (heeten) en anderen nl. Joden en dan
zijn er nog anderen, die Christenen zyn. De Heidenen en Barbaren
nu leiden hun geslacht af van Beeles, dezelfde als Kronos, van Eerr
en van hunne vele andere Goden. Die Grieken echter noemen Zeus, dat

29

nl. zfl, die de goden aanbidden, welke bg U in eere zgn,
en Joden en Christenen. Maar nu worden zy, die al die
vele goden vereeren, wederom in drie geslachten verdeeld
Chaldeën, Grieken en Egyptenaren. Want dezen zjjn voor
de andere volken wegwflzers en leermeesters geworden
in de vereering en aanbidding van alle die veelnamige goden.
3. Laten wfi derhalve nagaan, wie van hen deel hebben
aan de waarheid en wie aan de dwaling, i)

is Dios, en leiden hun geslacht af van Helenus en Xythus en achter-
eenvolgens van Hellas, Inachus en Phoroneus en ten laatste ook van
Danaus, den Egyptenaar, en Kadmus, den SidoniSr, en Dionysus, den
Thebaan. De Joden verder leiden hun geslacht af van Abraham, en
als Abrahams zoon noemen zij Izafik, en als Iza&ks zoon Jacob, en als
Jacobs zonen, de twaalven; die uit Syrië (As van Assyrie) naar Egypte
verhuisden en sinds dien t^'d ( A2 aldaar) door hunnen wetgever geslachten
der Hebreen werden genoemd; en in het land der belofte (A3 van
belooning) gekomen, noemde men ze geslachten der Joden. Dit zijn de
vier geslachten, (zoo gaat A. voort, na, evenals S., over de Christenen
te hebben gesproken, zie C. 14 en 15) die wy U voor oogen hebben
gesteld, Sirel de Barbaren, de Grieken, de Joden en de Christenen.
(Hier breekt As af). Het goddelyke viel het geestel^ke ten deel^ den
Engelen het vurige, (das Feurige) den daemonen het waterige en het
menschengeslacht de aarde. (Het met cursieve letter gedrukte geeft
Geffcken in C. 3 en 14).

Sommigen (vgl. Geffcken, S. 47) beschouwen dezen laatsten zin
van S. en A. als een bewijs dat de verdeeling in vieren de echte is
met het oog op Plat o [Timaeus p. 40) zoodat men dus zóó kon lezen,
„den Christenen behoort de hemel, den Joden het vuur, den Barbaren
de zee en den Grieken het r\jk der wereld." Maar Plato's speculatie,
^egt Geffcken, over de vier ideeën is naar vorm en inhoud heel wat
anders dan wat wij hier in C. 2 lezen , terwjjl bovendien deze plaats in
C. S zich voor een deel rechtstreeks uit het Joodsche geloof laat
afleiden.

^) S. Laten w\j beginnen met de Barbaren om van de rg af tot de
andere volkeren te komen om te kunnen zien wie van hen de waarheid
aangaande God hebben en wie van hen de dwaling.

30

Wat nu den Chaldeën betreft, i) dezen zfin, daar zy God
niet kenden, 2) achter 3) de grondstoflFen ^) aan gaan dwalen
en begonnen de schepping te vereeren boven den Schepper. ^)
Nadat zg daarvan ook eenige afbeeldingen hadden gemaakt
noemden z\j die: beelden van den hemel en van de aarde
en van de zee, van de zon en van de maan en van de
andere grondstoffen of sterren en na ze in tempels opge-
sloten te hebben aanbidden z\j ze onder den naam van
Goden, ^) die zy zelfs zorgvuldig bewaren opdat zjj 7) niet
door roovers worden gestolen ; ®) en zy ^) zien niet in,
dat alles, wat bewaart, grooter is, dan wat bewaard wordt
en ieder, die maakt, grooter is, dan wat gemaakt wordt, i®)
Want indien hunne goden ten opzichte van hun eigen
behoud machteloos zgn, hoe zullen zfl dan anderen ^i)
redding kunnen aanbrengen? Met een groote dwaling
zgn dus de Chaldeën ^2) aan het dwalen gegaan door leven-

1) S. De Barbaren nu. A. De Heidenen en de Barbaren nu ... .

>) Cf. Prediking van Petrus by Clem. Alex., Strom., VI, 5, 40.

3) S. met de cf. Jes. 30:21. 1. Tim. 5:15.

^) n.1. dezer zichtbare wereld, v. Manen, bl. 34 laat stoicheia onver-
taald, omdat hier niet alleen sprake is van elementen, maar van „al,
wat men. hoewel behoorende tot de zichtbare wereld, gelieft te houden
voor den grond aller dingen, voor God." Cf. Gal. 4:3, 9. Col. 2:8, 20.

^) Cf. Rom. 1 : 25. S. in de plaats van den Schepper.

^) S. en terwille daarvan maakten zg beelden en sloten ze in tempels
in en ziel ze aanbiddon ze. Cf. Prediking van Petrus bg Cl e m. Al ex.
8trom., VI, 5, 40.

') S. hunne Goden.

^) Cf. Just. ApoU I> 9. Ep, ad, Diogn., 2. Het schgnt in die dagen
nog al eens te zyn voorgekomen, dat tempels werden beroofd en beelden
werden verminkt.

') S. de Barbaren.

*o) Cf. Jes. 44.

^^) S. den menschen.

") S. de Barbaren.

31

looze en nnttelooze beelden te vereeren. En^) verbazing
maakt zich van niQ meester, Sire! hoe hunne zooge-
naamde 2) wflsgeeren^) in het geheel niet hebben leeren
inzien, dat ook die grondstoffen zelve vergankelflk zgn.
Indien dns de grondstoffen vergankelijk zgn en onder-
worpen aan de wet der noodzakel\jkheid, hoe kannen z\j
dan Goden zyn? Indien nu de grondstoffen geene Goden
zQn, hoe kunnen het dan de beelden zfjn, die gemaakt
zfln om ze te vereeren?*)

4. Laten wfl nu, Sire! onze aandacht schenken aan de
grondstoffen zelve ^) om dienaangaande aan te toonen,
dat zfl geene Goden zfin, maar vergankelijke en veran-
derlflke dingen, gemaakt uit datgeene, wat niet bestaat.

^) „En.... vereeren*', laat Geffcken uit den tekst wegvallen en neemt
daarvoor den syrischen tekst (noot 3).

') S. laat deze bijvoeging weg.

') S. hebben gedwaald en Goden hebben genoemd de beelden, die
ter eere van de grondstoffen waren gemaakt en dat deee wijsgeeren
niet hebben begrepen, dat ook dese grondstoffen vergankelijk en
aplosbaOfr eifn. Want wanneer ook slechts een klein gedeelte van
den grondstof wordt opgelost of verwoest, soo wordt deee geheel
opgelost en verwoest. Wanneer nu deze grondstoffen worden opge-
lost en verwoest en gedwongen worden eich aan iets anders te
onderwerpen, dat harder is dan eif en naar hunne natuur geene
Goden eifn, hoe kan men dan de beelden, die tot hun eer 0f;n ver-
vaardigd. God noemen? Groot is dus de dwaling, die hunne wifi^
geeren over hunne aanhangers hebben gébra^chU

^) Vóór Aristides het dwaze van de grondstoffen- vereering gaat
aantoonen, naar oud-grieksche voorstelling het uitgangspunt van alle
godsdiensten, stelt hg eerst nog in C. 3 de afgod en-dienaars aan
de kaak.

Tegen de vereering der sterren waarschuwt reeds Dent. 4:19, vgl
ook Jerem. 10:2. Op het voetspoor van Philo (zie Geffcken) en
Aristides is de polemiek tegen de vereering van sterren en grond-
stoffen een integreerend bestanddeel van de Apologetiek geworden.

*) Tot dusverre is over de afbeeldingen daarvan gesproken.

32

op bevel van den waarlijk bestaanden God, ^) die onver-
gankelijk is, en onveranderlijk, en onzienlijk. Maar Hg
zelf ziet alles ^) en verandert en verkeert het naar zijnen
wil. Wat zal ik dan zeggen omtrent de grondstoflPen? ZJj,
die meenen,^) dat de hemel een God is, dwalen. Want
wfl zien, dat deze omgewenteld en naar de wet der nood-
zakelijkheid bewogen wordt en uit vele deelen bestaat;
daarom wordt h\j ook „welgeordend geheel" genoemd.
Nu is een „welgeordend geheel" het werk van den eenen
of anderen kunstenaar; wat gemaakt is, heeft échter begin
en einde. Nu wordt de hemel met zyne sterren volgens
de wet der noodzakelijkheid bewogen; want de sterren
gaan geregeld en op bepaalden afstand voort van het eene
teeken naar het andere, hier gaan ze op, daar gaan ze
onder en zfl volbrengen op vaste t\jden hunnen loop om
het telkens zomer en winter te doen z\jn, naar hun van
Gods wege is bevolen, en zfl overschreden hunne eigen
grenzen niet naar eene onveranderlijke natuurwet met het
geheele samenstel des hemels. Waaruit blflkt, dat de
hemel geen God is, maar het werk van een God.

Ook zfln z\j, die meenen, dat de aarde eene Godin*) is,
op een dwaalspoor geraakt. Want wy zien, dat zg door

^) S. maar een vergankelyk en veranderlijk schepsel, naar het beeld
van den mensch (Rom. I:i23), God echter is onvergankelijk en onver-
anderlijk en onzichtbaar, terwijl Hij zelf alles ziet en verandert en verkeert.

') Vgl. Prediking van Petrus bij Clem. Al ex. Strom., VI, 5, 39.

') Dit geheele stuk tot „ . . . . maar het werk van een God" ontbreekt
bü S. Se eb erg laat dit gedeelte dan ook weg en is van oordeel, dat
de inbond aan C. 6 en 7 is ontleend. Geffcken handhaaft bet en
toont met voorbeelden uit Pb il o aan, dat de literaire omgeving van
Aristides dezelfde denkbeelden bad, terw^l ook andere Apologeten,
als Ps. Melito en Lactantius dezelfde gedachten verwerken. (Cf.
Philo, de migr. Abr. I, 464; de Ahr, II, 12. Ps. Melito 2 Lactant.
d.i. II, 5, 14).

*) S. God.

33

de menschen mishandeld en beheerscht wordt, dat zjj
stukgesneden en verontreinigd en onnut gemaakt wordt. ^)
Want wanneer zy gebakken wordt, wordt ze een doode
massa; immers uit een scherf groeit niets. En bovendien,
wanneer zQ onder water wordt gezet, 2) gaat zfl zelve met
hare vruchten verloren. Zfl wordt zoowel door menschen
als door de overige levende wezens vertreden, bezoedeld
door het bloed van verslagenen, uitgegraven, 3) opgevuld
met lyken, z\j wordt eene bergplaats van lichamen. Met
het oog hierop kan men niet aannemen, dat de aarde
eene Godin is, maar wel een werk van God ten behoeve
van menschen. ^)

5. Ook zfln zy, die meenen, dat het water een God is,
aan het dwalen gegaan. Want ook dat is ten behoeve

*) S dat Bij doorsneden en beplant en doorgraven wordt en

daar eij het vuil van de onreinheid van de menschen en wilde en
tamme dieren ontvangt, en somtijds wordt eij onnut, (door Geff-
cken in den tekst opgenomen).

') Deze vertaling van het grieksch (^Q^xri) is gegeven na vergelyking
met den syrischen tekst. v. Manen vertaalt; „wanneer zy geperst
wordt" (bl. 36). Rende! Harris (p. 38) „if water be coUected on it."
Ook is de tegenstelling dan treffender met ontétm^ eigl. roosteren, braden
(van vleesch).

') Dit „uitgraven" is geene herhaling van het «^stukgesneden worden"
zooaJs Geffcken meent (bl. 54), maar ziet op het graven van een graf,
gelyk uit het verband blykt. Alles, wat Aristides hier zegt, is eene
nadere verklaring van de eerste uitspraak.

^) S. En ziel zy wordt getreden van menschen en vee en ontvangt
de verontreiniging van het bloed der vermoorden en zij wordt .... enz.
Bat is onmogelip6, dat deze heilige en heerlijke en zalige en onver-
gankelijke natuur iets hiervan aanneemt. En daarom oordeelden wy ,
dat de aarde niet God, maar een schepsel Gods is. (Geffcken houdt
de cursiefgedrukte woorden voor echt en neemt ze in den tekst op op
grond van Philo, de decal. II, 198 en Plutarchus, de Is, et Os 20,
waar wy dezelfde gedachte vinden van een zalige en onvergankelyke
en goddelyke natuur.)

8

34

Tétn de ttiétasehen ontstaan en het wordt door hen beheerscht,
het Wöi*dt veroiiWieinigd ea hedorr^ en verandert, als
het gekookt wordt, rerwisafelt van kleur en wordt door de
vortt in vasten toestettd gebracht en wordt met bloed
bèvtekt èn gebruikt om alles, ^at onrein is, te reinigen. ^)
IM^^oM k£üi het water onmogelgk een God zfjn, knaar
Wel "een wei*: van God. 2)

En verder dwalen zg, die meenen, dat het vnnf eenGod
is. Want het vnur ontstond ten behoeve van de menschen
en wordt door hen beheerseht, Wanneer het van/ de ééne
plaats naar de Andere wordt rondgedragen om allerhande

vleeseh te koken en te braden ja zelfs om lijken te

vetbraMen. ') Ook vergaat het op vele wijzen, wanneer

^) S. En evenzoo hebben wederom diegenen gedwaald, die met be-
trekking tot het water meenden, dat het een God was, want het water
is geschapen tot gebruik des menschen en is op velerlei wyze hem
onderworpen, want het verandert zich en neemt onreinheid in zióh o{>
en vergaat en verliest zijne naiuu-r, daar het mei velerlei dingen gekookt
wordt en kleuren aanneemt, die het niet had. Ook wordt het door dó
koude vastgemaakt en met onreinheid van menschen] en dieren en
met het hloed van vermoorden vereenigd. En het icordt door de
handwerkslieden sam^ngedrongen , opdat het door de engte van
kanalen sou stroomen en geleid sou worden sonder sijn wil en
naar de tuinen en andere plaatsen sou kom^n otn den afval der
nienschen tijéén te brengen en te verwijderen en alle onreinheid
af te wasschen en te voorsien in de behoefte , die de menschen ér
aan hebben, (S. de mensch.)

*) S. voegt daar nog achter: en een deel der wereld (door Geffckén
evenals het voorgaande in den tekst opgenomen).

') S. En zoo hebben ook diegenen, die met betrekking Irtl het vutir
meenden, dat het een God was, niet weinig gedwaald, wijl ook dit
tol gebruik der menschen is igeschapen èn &p velerlei wgze aa«i hen is
onderworpen in dienst der spijzen en van (versöhillende) soorten van
sieraden en van (al) het andere , van welke Uwe Majesteit op de hoogde
is, daar dit op velerlei wijze wordt uitgebluseht en vernietigd. (Zie over
de vertaling; Geffcken, S. 55)

Na „vleeseh te koken en te braden*' is iets weg gevallen. Daar wil

35

het door de menschen wordt gebluscht. Daarom kan men
niet aannemen, dat het vuur een God is, maar wel een
Werk van God. ï)

En verder dwalen 2^, die meenen, dat de adem der
Winden een God 2) is. Immers het is duidelijk, dat deze
een ander dient ten behoeve van de menschen, door God
is toebereid om de schepen voort te drflven en het zaad
bfl elkaar te brengen 3) en om in al hunne verdere be-
hoeften te voorzien. Hg steekt op en gaat liggen op het
bevel van God. Daarom is het niet goed te meenen, dat
de adem der winden een God is, maar wel een werk
van God. ^)

Geffckeh uit den syrischen tekst invoegen: „verschillende soorten van
sierdden*'. Ook ontbreekt het woord, dat hier door „verbranden** is
weergegeven.

Van lij ken verbranding is dus bij S. geen sprake. Wel spreekt S. in
C. 14 en 15, in afwgking van G. met lof over de Joden en Christenen,
die hunne dooden begraven.

^) De laatste zes woorden ontbreken bg S.

^ G. eene Godin, Adem is in het Grieksch vrouwelijk (nvori),

^ Dit ziet op het stuifmeel, dat op den adem der winden overal heen-
vliegt V. Manen vertaalt (bl. 37) granen. Maar die worden niet door
den wind bij elkaar gebracht. Gr. aiuxóg = aiuvós = wat tot het graan
behoort.

*) S. En wederom z\jn er, die met betrekking tot het waaien van den
wind meenden, dat het God was. Ook dezen hebben gedwaald. En het
is duidelijk, dat de winden aan een ander dienstbaar z\jn, want nu
neemt htm fvaaien toe en dan neemt het af en houdt op naar het
bevel van Hem , die se heheerscht , want terwille van de menschen
(zie Ge f f eken S. 9.) eyn gij door God geschapen om te vervuilen
de behoeften der boomen en der vruchten en der eaden, en voort
te drijven de schepen in de see, die den msnschen brengen wat eij
naodig hebben ^aan voedsel, Raabe) en (allerlei) dingen van de
plaats, waar ee gevonden worden en verzorgen de deelen der
wereld. En daar nu dit (waaien^ nu eens toeneemt en dan weer
afneemt, brengt het aan de eene plaats winst en aan de andere

36

6. En verder dwalen zfl, die de zon voor een God
houden. Want wfl zien, dat zg naar de wet der nood-
zakelijkheid wordt bewogen en omgewend en overgaat
van het ééne teeken in het andere, ondergaat en opkomt
om de gewassen en kruiden te verwarmen i) ten dienste
der mensehen en bovendien nog aan de andere sterren
haar licht mededeelt en dat zfl veel kleiner is dan de
hemel en (soms) haar licht moet verliezen en dat zfl
geen enkele macht heeft .... 2) Daarom is het niet goed ^) te
meenen , dat de zon een God is , maar wel een werk van God.

[En verder dwalen zfl, die de maan voor eene Godin
houden.^) Want wg zien, dat zg bewogen wordt naar de

plaats nadeel overeenkomstig den wenk van Hem, die het bestuurt;
en ook de menschen e^ in staat door middel van bekende werk'
tuigen het te binden en in te sluiten om hen te dienen in datgene,
wat 0ij ervan verlangen. Maar over eichzelf heeft het geene ma^t,
ook niet de geringste. Philo zegt, dat de winden, die veel nut aan-
brengen, toch ook yeel schade kannen doen aan akker- en zeelieden,
maar dat de Voorzienigheid meer op het geheel, dan op de deelen ziet.
Duidelijk is het, dat hier in den S3rrischen tekst deze sioische gedachte
door een christelijke is vervangen.

^) S. Zoo hebben ook diegenen , die met betrekking tot de zon hebben
gemeend, dat zij een God was, gedwaald. Want zie! wij zien haar,
dat z\j naar den onveranderlijken wil van iemand anders wordt bewogen
en gewend en loopt en van graad tot graad gaat, dagelgks opgaande
en ondergaande, om te verwarmen de kiemen der planten en gewassen,
en in de lucht te laten te voorschijn treden, die met ha^r is ver-
mengd, alle kruid, dat op de aa^de is en zij heeft in haren Joop
met de overige sterren deel in de berekening en hoewel eij één is naar
hare natuur, eoo is stij toch met vele deelen gemengd overeenkom-
stig het nut van de behoefte der msnschen.

') S. en niet naar haren wil, maar naar den wil Desgenen, die haar leidt.

^) S. En daarom is het niet mogelijk.

*) S. heeft dit gedeelte van G. over de maan niet, maar alleen: „En
op geiyke wijze ook de maan en de sterren." Ik ben geneigd deze
woorden in den tekst op te nemen in plaats van G., die niet van sterren
spreekt. Zie bl. 16.

37

wet der noodzakelijkheid, en omgewend, en overgaat van
het eene teeken in het andere, en ondergaat en opkomt
ten dienste der menschen en kleiner is dan de zon, toe-
neemt en afneemt en verduisteringen heeft, i) Daarom is
het niet goed te meenen dat de maan eene Godin is,
maar wel een werk van God.] ....

7. En verder dwalen z\j, die den mensch voor eenen
God houden. Want wfl zien, dat hfl naar de wet der
noodzakelijkheid wordt gedragen als vrucht in de moeder-
schoot, 2) en wordt gevoed en oud wordt, ook al wil hg
het niet. 3) En nu eens is hy bigde, dan echter weer
bedroefd,*) terwfll hy behoefte heeft aan voedsel, drinken
en kleeding. En dat h\j ^) spoedig toornig wordt en ijver-
zuchtig is en begeerig en berouw heeft en vele gebreken
heeft. 6) Verder gaat hfl op velerlei wflze te gronde door

») Cf. Tertull., ad nat II, 6, 1.

•) Naar de lezing van Hennecke, die xivoófitvov (vgl. S.) in xuovfxêvop
verandert.

') S. Diegenen echter, die met betrekking tot de menschen uit den
voortyd hebben gemeend, dat sommigen van hen Goden waren, hebben
grootendeels gedwaald. GeUflc gij eult toestemmen , ook gij, Sire!
bestaat de mensch uit de vier elementen en uit eiel en geest en
daarom wordt hij ook wereld genoemd, en zonder één van deze
deelen bestaat hij niet. Hij heeft begin en einde, wordt geboren en
vergaat. Maar God heeft, gelijk ik gezegd heb^ niet één van deze
dingen in zijne natuur, maar Hij is niet gemaakt en niet vergan-
kelijk. En daarom is het niet mogelijk, dat wij den mensch zouden
beschouwen als deelhebbend aan de goddelijke natuur, (De leer, dat
de mensch een mikrokosmos is, vinden wy reeds b\j P h i 1 o de op. mund.
I 35. de plantat. noe I 334. de inc. mund. II 498).

^) S. die somtydsy wanneer hg blijdschap verwacht, droefheid krggt
en wanneer h\j wil lachen, treft hem weenen.

•j S. Welke toornig wordt.

*) S. onderhevig aan berouw tezamen met de rest der andere
gebreken.

38

stoflfelöke dingen ^) en levende wezens en door den dood,
die hem (steeds) bedreigt. Derhalve kan men niet aannemen)
dat de mensch een God is, maar wel een werk van God. 2)

Met eene groote dwaling zgn dus de Chaldeên achter
hunne begeerl^kheden aan het dwalen gegaan. Want z\j
aanbidden de vergankelgke grondstoflFen en de doode
beelden en zfln er zich, terwfll z^j deze dingen tot Goden
maken, niet van bewust. 3)

8. Laten wfl nu ook onze aandacht schenken *) aan de
Grieken om te zien, of z\j iets begrypen van God. ^) De
Grieken dan, die zich zoo op hunne wysheid laten voor-
staan, ^) zijn nog veel dwazer geworden dan de Chaldeên, 7)
daar zy het doen voorkomen, dat er vele Goden zfln
ontstaan, sommigen mannel^ke en sommigen vrouwelijke,

^) Het grieksche stoicheia , door ons steeds door „grondstoffen" vertaald
wordt hier door (Je tegenstelling met „levende wezens" (S. en ook door
de dieren) weergegeven door , stoffelijke dingen" en wel: dezer aarde,
hoewel hier missciiien ook gedacht is aan zon, maan en sterren, die
volgens de ouden invloed hadden op het levenslot der menschen.

*) „En door den dood , die hem bedreigt . . . een werk van God" ont-
breekt bij S. Hoe komt Aristides hier over den mensch te spreken?
Aan de keizer- vereering kan hy moeilijk denken, want wij hebben het
hier nog steeds over de afgoderij der Barbaren. Met Geffcken (S. 57)
hebben wij waarschijnlijk te denken aan den chaldeeuwschen "^rvpcu/rof
mythe.

') S. En daarom, Sire! schynt het ons dienstig de dwaling der Barbaren
te erkennen. Daarofn, dat eij niet hebben gezocht met betrekking
tot den waren God (Geffcken wil deze woorden in den tekst opnemen)
zgn zij van de waarheid afgevallen en hebben zij de lust van hunnen
zin gevolgd, daar zy de oplosbare grondstoffen dienden en doode
beelden en wegens hunne dwaling erkennen zy niet, wat de ware God is.

*) S, Keeren wij nu terug tot ... .

*) Geffcken voegt hier in uit C. 2 (S. en A.) het gedeette over de
Grieken. Hy legt S. ten grondslag en verbetert die naar A.

') S. wijl zij wijzer dan de Barbaren waren. Cf. Rom. 1 : 22.

') S. dan de Barbaren.

31

de bewerkers van allerhande hartstochten i) en velerlei
ongerechtigheden. [Zelve hebben zfi van hen verhaald, 2)
dat zö eetitbrekers waren en moordenaars, opvliegend en
naijverig, en spoedig in woede ontstoken', ^) vader- en
broedermoorders , dieven en roovers, kreupel en veripinkt
en giftmengers en razend,^) en ^s^t sommigen van hen
hunnen natunrlflken dood zgn gestorven^) en anderen
daarentegen door den bliksem z\jQ gedood ep aaQ men-
schen^) zgn onderworpen geweest en ballingen zgn ge-
worden,*^) en dat z|j zfin beweend en beklaagd^) en zich
in dieren hebben veranderd^) om allerlei slechte en
schandelijke dingen te bedreven.]

*) Sommige^ voegen in H griaksc^ éovlov^ in e^ v^ale^: de slf^YW
van allerhande hartstochten en de bewerkers vf^n allerlei oi)gerechtig;hed^n.

') Volgens S. behooren de tnsschen hafikjes gezette WQorden bier.
Dioor den schrïver yi^p ParlalUn ^n Joaapbat zijn ze ^^ een ander deel
yan de Apologie opgenomen.

') »vtiavuic6q hfipax legom. lat. furihundus p. 54).

^) S. laat na: ^en sommigen vrouwelijke" volgen: en we) zóó, ^\
eenigen yan hunne Goden beyondeq werden echtbrekers te zijn en
moordenaars en krankzinnigen en doo^ hartstocht voortgedreven en
toomenden en woedenden en oudermoorders en dievep en roovers. En
van enkelen van hen heet het, dat zij lam en verlamd zvjn geweest en
enkelen zgn toovenaars geweest en enkelen hebben geraasd, enenj^len
hebben op cythers gespeelc^ en enkelen op de bergen rondgedwaald.
(Deze laatste woorden neemt Geffcken iq den tekst op, gelgk de
yolgende cursiefgedrukte woorden.)

^) Cel SU 8 bespot vaQ zijnen kant de Christenen (Orig. 111, 43) dat
zy een begraven godsdienststichter bebben.

') S. zelfs aan menschen.

^) S. en enkelen werden dQor menschen gestolen*

^ S. enkelen, zie, werd§9 beif^eend en betreurd door ^enschen*, en
einkelen, heet fiet^ z^ neergedaald in den Hadee en aommigen
poerden doorboord^ (Haabe).

^) Sf in dft gedaante vaQ dieren, onn overspel te bedrijven met hpt
geslacht van sterfelijke vrouwen^ en sommigen werden beschimpt
wegens den ^slac^p met mannen f en sommigen , eegt men, wakren

40

Vandaar, dat de Grieken belaehelflke en dwaze en godde-
looze verhalen 1) ingang hebben doen vinden. Sire! naar
hunne booze begeerlijkheden Goden noemende, die het
niet zfln om, door hen tot medehelpers te hebben in de
boosheid, ontucht te kunnen bedreven, 2) te kunnen
rooven en moorden ^) en allerlei kwaad te kunnen doen. *)
Want indien hunne Goden ^) dergelijke dingen deden,
waarom zouden zy ^) die '^) zelve dan ook niet mogen
doen? En zoo kwam het, dat de menschen, die zich met
zulke dwalingen inlieten,®) veelvuldige oorlogen^) hadden,
slachtpartijen en harde gevangenschappen. ^^)

met hunne moeders en eusters en dochters gehuwd. En van hunne
Goden zeggen eij, dat eif met de dochteren der menschen echtbreuk
hébhen gepleegd en van dezen werd een zeker geslacht geboren, dat
eveneeer sterfelifk was. En van enkelen (Godinnen) zeggen zij, dat
zij over schoonheid hebben getwist en zich aan de uitspraak van
menschen onderwierpen,

^) S. met betrekking tot hunne Goden en tot zich zelven, hierdoor,
dat z^ dezen, met wie het alzoo was gesteld (met het oog hierop
willen Seeberg en Ge f f eken voor tou; fifi ovtag &êoóg lezen toog toiovrovs
feil Svtag &9oifg) Goden hebben genoemd, die geene Goden z\jn.

-) S. En hierin hebben de menschen aanleiding gevonden om den echt
te breken en ontucht te bedryven.

») Ontbreekt hy S.

*) S. allerlei kwaads en leelijks en afschuwelijks.

'^) S. z\j, die hunne Goden worden genoemd.

•) Met H en n eek e en Raabe neemt Geffcken uit een andere
plaats in Barladm en Josaphat over: de menschen, die in hen ge-
looven, (S. 12. Hennecke, p. 19).

') S. al datgene wat boven is medegedeeld.

^) S. En wegens de goddeloosheid dezer dwaling, ziel...

•) S. aanhoudende oorlogen en groote hongersnooden (Geffcken).

*") S, en berooven van alles. En zie ! zij verdragen het en dat alles
overkomi hun alleen om deze oorzaak. En terwijl zij daaronder
lijden, komt het hun niet in de gedachte, dat hen dit wegens
hunne dwaling treft. (Geffcken).

Veel van hetgeen de Christenen den Heidenen voorde voeten wierpen,

41

9. Maar ook, wanneer w\] over ieder van hunne Goden
afzonderlijk willen gaan spreken, zult gfl veel wonderlflks
zien.i) Zóó 2) wordt in de eerste plaats Kronos hun
voorgesteld als God, en dezen offeren z\j ^) hunne eigen
kinderen. 4) Hy had uit Rhea vele kinderen en in eene
vlaag van waanzin at hfl zgne eigen kinderen op. Zfl
vertellen, dat Zeus hem zflne sehaamdeelen afsneed en in

met betrekking tot hunne mythologie, was ook reeds door de Heidenen
zelven veroordeeld. Wy hebben slechts den naam van Cicero en vooral
dien van Lucianus te noemen. Omgekeerd verweet Cel sus den
Christenen de geschiedenis van Lot (Orig. IV. 45). Z\j konden zich
moeilyk verdedigen, temeer daar Cel sus zeide, dat men die plaats
allegorisch ging verklaren om uit de moeilykheid te komen. De Chris-
tenen van hunnen kant zeiden, dat de Stoa met betrekking tot de
heidensche mythologie hetzelfde deed. Zoo bleef men altoos in een
cirkel zich bewegen. — Wat den samenhang van zonde en ellende
betreft, werden de Heidenen daaromtrent steeds meer sceptisch, de
Christenen hielden den nauwen samenhang vast. Dat hen dit, met 'toog
op de feiten, vaak in moeilijkheden bracht, is gemakkelijk te begrijpen.
In het bekende geschrift : de mortibiM persecutorum spreekt zich echter
de voldoening der Christenen uit over de logica der feiten, (vgl. Geff-
cken, S. 63).

^) S. Laten wij nu komen tot eene behandeling hunner Goden , opdat
wy nauwkeurig rekenschap geven van alles , wat boven is gezegd.

') Met Wilamowitz lees ik voor S/tmg : ourotg (zoo ook G e f f c k e n bl. 66).

') S. zyne vereerders offeren hem.

*) En dan gaat S. voort: en er e^n er, diè &e levend verbranden.
Van desen eeggen 0^, dat hij Bhea eick tot vrou/iv heeft genomen
en vele zonen hij haar verwekte. Bij haar verwekte hij ook {Dios,
die Zeu8 wordt genoemd) , Zötw. Ten laatste werd hij waanzinnig
en uit vrees voor eene voorspelling, hem gedaan, begon hij zijne
hinderen op te eten, Zeus werd hem ontstolen, maar hij bemerkte
liet niet. Ten laatste bond Zeus hem en sneed zijne sehaamdeelen
af en wierp ze in de zee. Daaruit werd , naar zij in de sage vertelden ,
Aphrodite geboren , die Astera wordt geheeten , en hij wierp Kronos
geboeid in de duisternis, (Uit G. behoudt Geffcken den zin over
Aphrodite.)

4S

de zee wierp, waaruit volgens het verhaal Aphrodite zou
zfln geboren. Na dus zgn eigen vader gebonden te hebben,
wierp hy hem in den Tartarus. Ziet gg niet de dwaling,
dat z\) zulke gemeene dingen van hunnen God Vertellen?
Is het dan aan te nemen, dat een gebondene en gesnedene
een God is? Wat eene dwaasheid! Wie van hen, die ver-
stand hebben, zou zulke dingen beweren?')

In de tweede plaats wordt Zeus voorgesteld (als God),
van wien zy zeggen, dat hfl de heerschappij heeft ver-
kregen over hunne Goden en zich verandert in dieren,
om met sterfelyke vrouwen omgang te kunnen hebben.

^) S. Groot alzoo is de dwaling en eene bespotting, die de Grieken
met betrekking tot het boofd bunner Goden hebben ingang doen vinden
daardoor, dat zij dat alles van hem gezegd hebben, Sire) Onmogelyk is
het, dat een God gebonden en ontmand zou worden. Anders is hij zeer
ellendig.

In dit hoofdstuk en in C. 10 en 11 wordt op vermoeien^ eentonige
wgze telkens aangetoond, dat deze of gene God om dit of dut euvel
geen God kan zijn. Het model van deze w\jze van polemiseeren levert
de epicureïsche school. Terecht zegt Geffcken (S. 64), dat men bij de
massa overgebleven materiaal moeilijk naar de verschillende bronnen
kan zoeken. Toch gelooft hy, dat de een ot ander een oer-origineel
vóór zich moet hebben gehad. In het geschrift van Ps.-Lueianus,
n»^l &vai&v, 5, wordt gezegd, dat Kronos zijn vader Uranus verminkte,
in zijne plaats heerschte en zijne kinderen opat. Dan wordt over Zeus
gesproken, die door Rhea werd gered, daar deze een steen in zijne
plaats schoof, en die, na door een geit in het leven te zijn gehouden,
z^nen vader uit de heerschappij verdreef. Dan volgt zijn buwelyk met
ztjne zuster, dan zijne echtbreuken en gedaanteverwisselingen. Epi-
phanius heeft dezelfde volgorde, al wordt ook hier niet Kronqs mnar
Uranos ontmand. Ps.-Clemens zegt ongeveer 't zelfde. Deze put nit
©en geschrift uit de 2^« E. vóór Chr. Wq hf'bben hier dus eene hron uit
denzeJfden iyd als Ps.-Lucianus. De kinderoffers ter eere van Kroi^os
worden, hoewol ze reeds lang waren afgeHcbafl, hier als nog in zwang
z^nde gedacht. „Das ist Stil", zegt Geifcken, want 't stond in 't geen
men als bron gebruikte. (S. 66)

43

Want z\j verhalen, dat h^, nadat htj zich in een stier
heeft veranderd,!) tot Europa ging,^) en in 3) gond tot
Danaë en In een zwaan tot Leda en in een Satyr^) tot
Antiope en in een bliksemstraal tot Semele j ^) vervolgens
dat uit dezen vele kinderen werden geboren,^) Dionysus,
Zethus, Amphion, Heracles, Apollo, Artemis, Perseus,
Kastor, Helene, Polydeuces, Minos en BhadamaptUy»
en Sarpedon en de negen doohters,^) die zfl Muzen
noemden. In gelijken zin verhalen zfl , wat met Ganymedes
is gebeurd. En zóó is het gekomen, Sire! dat demenschen
dat alles z\jn gaan navolgen en overspelers zyn geworden
en verzot op mannen, en allerlei verschrikkelijke dingen
ztjn gaan doen in navolging van hunnen God. ®) Hoe kap

') S. En na Krcinos komen zy met eenen anderen God» nl. met Zeus
en met betrekking tot deze zeggen z\j, dat hij de opperheerschappij
heeft verkregen en de koning van alle Goden is geworden. En zy zeggen
▼an hem, dat hy zich in een rund en in aUerlei andere dingen heeft
veranderd, om sterfelyke vrouwen tot echtbreuk te verleiden en zich by
haar kinderen te verwekken. Zoo heeft hij eens, zeggen zij, zich in een
stier veranderd wegens zijne liefde tot . . * .

*) S. en Pasiphaë, (Geffcken).

^) S. En weder veranderde hy zich in de gedaante van

*) S. man, wegens zyne liefde tot

^) S. wegens zijne liefde tot de maan (S el ene is hier met Semele
verwisseld).

^) S. zoodat hy bij dezen vele kinderen verwekte.

^). S. Want Bij eeggen, dat hij hij Antiope Zethus en Amphion
heeft verwekt en bij Semele Dionystia, b^ Alkmene Herakles en b^
Leto Apollo en Artemis en bij Danaë Perseus en bij Leda Kantor
en Polydeuces en Helena, En bij Mnemosyne verwekte hij negen
dochters, die hy Muzen noemde.

^) En bij Europa Minos en Bhadamanthys en Sarpedon. Einde-
Mjh echter veranderde h^ stich in de gedaante van eenen adelaar
wegens eijne liefde tot den herder Ganymedes. Wegens deee geschiede'
nissen, Sire! heeft groot kwaad de mensohen van dessen tijd ge*-
troffen, wijl eij hunne Goden nadoen en echtbreuk plegen en aieh
verontreinigen mst hunne moeders en met hunne tfu^ters en door

u

MÊet^ 4M9k iuuatfsu^aik A^ tem OTefspeucr. if kmaad, die
lyf) miOiftffm Xi^ fA een radermo^irder ccn God ^?

|/>^ Mm d4»se «tallen zg oA no^^ HepbiMsais als eoi
0<;<S ^fffff^ dt^ fi^>|^ wel kreupel is en smidshsm»' en

hiftfk»«p hll immme/n em m m M t^n - vam hem wagem hU aélfs
m44f» U V€fmff0fd€%', fcamt wammeer diegeme, die hoofd omKommg
hunmr fêod«n wordi gemoemdf emJke dimgtm heeft gedaam^ hoe veel
U mê4fr enUen dan degtnemf die hem aambidden, hem nadoem?
ÊCn grfHfi U de w(»4Èns^f die de Grieken hebben ie voorachéjn ge-
braeM dft<pf hnnne verhalen awUreni hem, (Deze woorden neemt
iiifffak^in tn éun iekai op, terwgl bg de volgende oit S. weglaat en
hÏMf (i, folffU) Want hid ia niet mogdgk dat een God echtbreak pleegt
4ff UoPtrtrr\i of nadert om bg mannen te liggen, of dat bij ziine ouders
t#fWorfdl. Want andera ia bg veel erger dan een verderfelgke daemon.

AmiMftn 'w htttr in zgne mededeelingen zeer onnauwkeurig, Zeus'
dfuimt van «<;htbreuk on zgne yeranderingen om ontucbt te kunnen
b^dryv^ffi seyn \utsr met elkander yermengd. Hij begint met de verande*
rilfff^n op te noemen, waarin Zeus tot vrouwen nadert, maar als bg
dnrt d« kindttron gaat opnoemen, die uit die verbintenissen zijn geboren,
dfin itoftint hy ook Apollo en Artemis. Hun moeder Leto behoort niet
in iïU vurhand. (#. noemt haren naam dan ook niet. S. begaat grooter
fdilti Wy h(ibh(«n goen grond dia aan Aristides toe ie dichten. Blgkbaar
h(*(4ri. H. i«(iri nadere verklaring van G. willen geven, maar is daarin,
fHP\(\k iii^^mIaI, niet zeer gelukkig geweest.

1 1 ti H lod u M verhaalt (Tkeog* 458 sq.) dat Kronos zijne kinderen Hestia ,
t)(*tit(*h«ri llora, Hades en Poseidon opat, terwijl voor Zeus hem een
Mt(*t*it w«r(l gdg^tvan. Toen Kronos later die kinderen en dien steen
Wt»i>r opgnf, wdrd deee laatste geplaatst te Delphi (Pyth. Orakel). In
ThPOUt tÜ() wordt Aphrodite de uit schuim geborene genoemd. Over de
||(>tUAiit«*vt»rwiHMoUng van Zeus in een stier lezen wg Ovid. Jlfe^am.II,
HAO Hq, *l\p v«rdor Ilias XIV, 817— 328. Danafi was de moeder van Perseus.
hmU WAM d(» vrouw van den spartaanschen koning Tyndareus. Zg legde
by /t»UHi dit» haar in gedaante van een zwaan naderde, twee eieren,
WAMruit Utt^r («a«ior en Pollux, Helena en Clytemnestra geboren werden.
l>to»yii\)ii wa» d(» toon van Stnnele, welke laatste stierf, toen Zeus zich
HAM ba^r tn h) «üui» b<i»erlgkbeid opt»nbaarde met donder en bliksem. Het
nnv\%ldrA|tt»ii kindi dal ig stervende ter wereld bracht, naaide bg in

45

Yuartang hanteert en moet smeden om den kost te verdienen.
Is h\j dan behoeftig? En daarom gaat het toch niet aan
te meenen, dat een God kreupel zon zjjn en iets van
menschen noodig zou hebben. ^)

Vervolgens stellen zfl Hermes als een God voor, die
begeerig is en een dief en inhalig en een toovenaar en
een verminkte en een tolk. 2) En daarom gaat het niet
aan zoo iemand voor een God te houden, s)

En verder stellen zfl Asklepius als een God voor, een

zgne heup. Zethus en Amphion waren kinderen van Zeus en Antiope.
Amphion, gehuwd met Niobe, was koning van Thebe. Met zgn broeder
Zethus voorzag hQ de stad van. muren. (Odyss. XI, S90 sq.) Castor en
Pollux werden te Sparta als beschermers van den staat en vooral ook
als schutspatronen der gymnastiek vereerd. Sarpedon was de Koning
van LyciC, door Patroclus voor Troje gedood. Zie verder over al deze
Goden: Geffcken, S. 60 ff. 64 ff.

^) S. En wederom voeren zy een anderen God in, n.1. Hephaestus,
en zü vertellen van hem, dat hg kreupel is, en een helm op eijnhoofd
drcMQi en smidshamer en vuurtang hanteert en moet smeden om
daarin het noodige voor zy'n voedsel te vinden. Hoe is dan deze God
geheel behoeftig? En daarom gaat het toch niet aan te meenen, dat
een God behoeftig zou zijn en lam. Anders is hij zeer zwak.

') S. En wederom voeren zg een anderen God in en noemen hem
Hermes en zeggen, dat h\j iemand is, die de gierigheid liefheeft en
begeerte heeft naar gewin en een magier en een verlamde en een athleet.

In het Grieksch staat het woord xvUóg, dat wij door: verminkt hebben
weergegeven. Ren del Harris (p. 59) noemt het „an impossible epithet
for Hermes". Waarschynlgk moeten wij óóUog lezen , sluw, lat. versipelles.
Zoo de lat. overzetting. Een der Hss. heeft óóXto; als gissing aan den
kant (nl. v. Fembroke) Geffcken (S. 14) gist noixilos. Is de lezing juist,
dan moeten w\j aannemen, dat de voorstelling van den schryver niet
afkomstig is van de mythologie, maar van den aanblik der Hermen,
vierhoekige pilaren , van boven met het hoofd en de schouders van den
God voorzien.

') S. Dit is niet mogel^h, dat een God eou eifn een magier of een
hebtmchtige of een verlamde of een, die begeerte voedt naar iets,
dat het gijne niet is of een athleet.

46

geneesheer, een die geneesmiddelen bereidt en pleister-
zalf doorétomengt Toor den kost; want hfi was behoef-
tig ;i) maar later door Zeus om Tyndareus, den Laeede-
monier, 2) door den bliksem is getroffen en is gestorven.
Wanneer nu Asklepius, die dan toch een God was, zich
zelven niet heeft kunnen helpen, toen de bliksem hem
trof, ö) hoe zal hJö het dan anderen kunnen doen?*)

En verder wordt Ares als een God voorgesteld, een
krögsheld,^) en flverzuchtig en begeerig naar vee en
andere dingen , ^) en later zou hy '^) om zyn overspel met

^) S. En na deze voeren z\j een anderen God in, Asklepius, en zeggen,
4at hij een geneesheer is en geneesmiddelen en pleisters bereidt om
het noodige voor z^jn voedsel te vinden» Is dan deze God behoeftig?
Geffcken stelt voor, dat ook in 't Gr. te lezen. (S. 69).

') Met S. G. heeft: den zoon van Lacedemon.

') S. en God was en daar h\j door den bliksem was getroffen. De gr.
tiss. hebben ook 0ê6s &v xal xêgawtad-tlg. Terecht schrapt men xai,

*) S. voegt daar nog achter: Het iê niet mogel^k, dat de goddeUflte
natuur b&hoeftig t«, of door den bliksem wordt getroffen. Aan het-
geen hier over Asklepius wordt gezegd, kan men zoo duidelgk mogeiyk
zien den samenhang en de voortzetting van de heidensche en de
christelyke polemiek tegen de Goden der Grieken. Philodemus is voor
ons de eerste (zie Geffcken. S. 69), die als voorbeeld voor de sterfe-
lijkheid der Goden o. a. ook Asklepius noemt. Na Aristides komen allerlei
ftndete griekech christelyke schrgvers en Apologeten met Asklepius
«Is voorbeeld. Eigenaairdig is het dan te zien, hoe Celsus den aanval
der Christenen beantwoordt, door te zeggen, dat dezen niet het reeht
hadden de Dioscuren, en Herakles, en Asklepius, en Dionysus Goden
te noemen, daar zjj menschen waren, terwijl van Jezus zyne eigen
Vereerders zeiden, dat zij hem hadden zien sterven. (Cf. Orig. III, 22),

^) S. En wederom voeren zy èen anderen God in en noemen hem
Ares en zeggen, dat h\j een krygsheld is....

^) S. dingen, die hem niet toebehooren, en door kracht affner
wapenen bezit verwervend,

^) De constructie is hier niet in orde. De nominativus gaat cp eenmaal
io den aecusativus over. Men heeft de lezing der Hss. dè uitrov fgm.xwó9/¥ta
veranderd in ()at%Qov óh fi\

47

Aphrodite door den Jongeling Eros en door Hephaestus ^)
in boêi^tt iSöA geslttgea. Hoe zou nu een God kunnen zyn
iemand, die begeerig is en een krijgsheld, en een gebondene,
en efen ovei^fi^ler?^)

Verder stellen fefl Dionysus als een God roor, *) die de
leiding tan naëhtelfjke feesten op zich neemt en den
menschètt leert drinken en de vrouwen ran «gne naasten
Wtèg^idert *) en waanzinnig is en vlucht, s) En later zou hfl
door de Titanen teön geslacht <^) Indien dus Dionysus,
toen h^ geslacht werd, niet 2ich zei ven kon helpen, maar
zelfs razend was en dronken en een vluchteling, hoe zou
hij dan een God kunnen zijnp'0

En verder beweren zy van Herakles, dat hy ®) dronken
is geweest en waanzinnig is geworden en zgne eigen
kinderen heeft geslacht, daarna door het vuur is verteerd
en zoo is gestorven. Hoe zoti nu een God kunnen z^jn

') S. den fnan van Aphrodite.

^ S. Niét mogeiyk is het, dat een God een kr^gsheld is of een
echtbreker.

') S. Wederom zeggen zy van Dionysus.

*) Si. Troawen die hem niet toebehooren.

*) S. En ten slotte, zeggen zij, is hij waanzinnig geworden en
heeft h^ zijne dienaressen verlaten en is hij in de woestijn gevloden
En in zijnen waanzin at hij slangen. De Bacchanten plachten stangen
te verscheuren. Dat Dionysus zelf slangen zou hebben verslonden , daar-
van faooren wQ elders niets.

') Wij hebben hier de bekende mythe van (Dionysus) Zagreus, die ge-
teeden ingang vond by de Orphici. Het afsterven en het weder ontwaken
van het natuurleven wordt er door aangeduid. (Cf. Just, Apol. 1,21,54).

"*) S. en werd ten slotte door Titanen gedood. Wanneer nu Dionysus
een God was, en, daar h\j immers gedood werd, zich zei ven niet ver-
mecht te helpen, hoe vermocht hij dan anderen te helpen?

•) S. Wederom voeren zij Herakles in en zeggen van hem, dat hij
een God is, die haat, wat te haten is, een tyran en een krijgsheld
en die de ellendigen doodt» En van hem zeggen zij, dat hij...» op
't laatst waanzinnig werd.

48

een dronkaard, en een kindermoorder, en iemand, die
▼erbrand is? Of hoe zou hj anderen hebben kunnen
helpen, daar hg toch zich zelven niet kon helpen?^)

11. En verder stellen zfl Apollo voor als en God 2) een
yverzachtlge, ^ die boog en pQlkoker hanteert en soms ook
cither en flnit ^) en voor loon den menschen waarzegt Is hy
dan behoeftig? En daarom gaat het niet aan te meenen,
dat een God behoeftig is en een g veraar en een fluitspeler. ^)

Artemis verder stellen zfi voor als zflne zuster, een
jaagster, «) en dat zg den boog heeft met pQlkoker ^ ) en
alleen *) met de honden ^) over de bergen dwaalt om een

^) S. Wanneer nu Herakles een God is en in al deze rampen niet
in gta^t was zelf zich op te riekten, hoe hébhen anderen hulp van
hem afgebeden? Het is niet mogeUfk, dat een God waanzinnig is of
beschonken of een moordenaar- zijner kinderen, of dat hij door 't vuur
wordt verteerd. (Geffcken geeft hier aan S. de voorkeur boven G.)

Vreemd, dat hier zóó over Herakles wordt gesproken. Een God, die
haat, wat gehaat moet worden en die de ellendigen doodt, (uitdrukkingen,
die hier vr\j wel synoniem zyn) is toch niet zoo te veroordeelen. Maar
men achtte het eenen God onwaardig zich zóó te moeten inspannen,
gelyk hy dat met zyne werken heeft gedaan. En nu worden alle z^ne
eigenschappen en zijne smarten op zeer onvolkomen w\jze samenge-
voegd, lofwaardige en afkeurenswaardige, en gezamenlijk veroordeeld.
De lezing van G. biedt niets bevreemdends.

') S. En na dezen voeren z\j een anderen God in en noemen hem
Apollo. En z\j zeggen van hem ....

■) S. voegt daarachter „ew veranderlijk en die spoedig een boog en
pyikoker houdt.

*) Gr. inau»ióa, hapax legomenon. Lat. tibiam (Hennecke p. 51)
S. klepel of schel.

*) S. Heeft deze God dan loon noodig? Het is smaad vol, dat alle
deze dingeü in een God zouden worden gevonden.

') S. En na hem voeren zy in Artemis, eene Godin, de zuster van
Apollo, en zeggen, dat z\j eene jaagster is geweest.

^) S. pijlen.

') Ontbreekt bü S.

') S. de honden leidend.

49

hert of everzwfln te schieten, i) Hoe kan nu een God
zgn zulk eene vrouw, en die jaagt en die met de honden
loopt te dwalen? 2)

Verder zeggen zfl van Aphrodite, dat ook zfl eene Godin
is 8) en wel eene, die overspelig is.*) Want nu eens hield
zö het met Ares,^) dan eens met Anehises®) en dan weer
met Adonis, van wien zfl ook den dood beweende gebogen
onder het gemis van haren geliefde; '^) die, naar men zegt,
ook naar den Hades is gegaan om Adonis uit de handen
van Persephone te verlossen.®) Zaagt gfl, Sire! grooter
dwaasheid dan deze, te komen met eene Godin, die over-
spel bedrijft en weeklaagt en weent? ^)

^) S. óf herten te jagen , öf wilde zwignen.

') S. Het is smaadvol, dat een jong meisje alleen ronddoolt op de
bergen en op dieren jacht maakt. En daarom is het onmogeiyk, dat
Artemis eene Godin is.

') S. Wederom zeggen zg van Aphrodite^ dat zg zoowaar eene Godin is.

*) S. voegt daar achter: en nu eens eoowaar woont eij met hare
Goden, don echter verleidt tHj tot echtbreuk menschen. (doorGeff-
eken in den tekst opgenomen).

') Kinderen uit dat huwelgk zgn Deimos (vrees) en Phobos (schrik)
maar ook Harmonia (Hesiod. Theog, 933 sq.)

') Zoon uit dat huwelyk is Aenaeas. Zij stond dan ook in den Troj.
oorlog aan de zgde der Trojanen [Ilias V, 311—430).

^) Deze legende is van aziatischen oorsprong. Adonis is hier 't zinne-
beeld van het leven der natuur. (Cf. Theocrit. IdylL 15).

^) S. nu eens was Ares haar minnaar» dan weder Adonis, d. i. Tham-
miiz. En somtgds weeklaagde en weende Aphrodite zoo waar om den
dood van Thammuz. En z\j zeggen, dat zij nedergedaald is in den
Hades om Adonis uit de handen van Persephone los te koopen, die
de vrouw van Hades is. Zóó Ge ff eken. De Syr. tekst vertaalt: de
dochter v. Hades.

') S. Wanneer nu Aphrodite eene Godin is en haren minnaar niet
vermocht te helpen in eijnen dood , hoe vermag eij anderen te helpen?
En het is niet mogelijk, dat géhoord worde, dat de goddelijke
natuur tot weenen en weeklagen en tot echtbreuk kome.

4

50

Verder stellen zg Adonis voor als een God, die een
jager is. *) Deze zou een gewelddadigen dood hebben
gevonden,*) verslagen door het zwfln en zich zei ven in
ztjn ongelakkig lot niet hebben kannen helpen. Hoe kan
nu iemand, die [een o verspeler isen] eenjagerisendieeen
gewelddadigen dood^') sterft, voor de menschen zorg
kunnen dragen?*)

Al zulke en veel dergelgke en nog veel schandelflker
en slechter dingen hebben de Grieken, Sire! van hunne
Goden verhaald, welke het niet behoorlyk is te zeggen,
noch op eenigerlei wflze in herinnering te brengen.
Dientengevolge hebben de menschen uit hetgeen door
hunne Goden werd bedreven aanleiding genomen om
allerlei ongerechtigheid en ongebondenheid en goddeloosheid

^) S. En wederom zeggen zü van Thammuz, dat h\j een God is. Ea
hg is zoowaar een jager en een echtbreker,

') S. gedood zijn.

•) Voor iiio»dtvatos moet men lezen (iiaio&évatog.

*) S. En wanneer h\j zich zei ven niet vermocht te helpen, hoe vermag
hy dan het geslacht der menschen hulp te brengen r tin dat is niet
mogelijk , dat een God zy echtbreker of jager of door eene gewelddaad
sterve.

Dan gaat S. voort o ver Rhea en Kore te spreken op deze wijze, (door
Oef f eken in den tekst opgenomen): Wederom eeggen sij van Rhea,
dat eij eoowaar de moeder van hunne Goden is. En sij eeggen van
haar, dat sij Attia eens tot minnaar had en haren lust vond in
verdorven mannen, ten slotte echter eene klacht aanhief en wce-
klaagde om haren lieveling Attis, Wanneer nu de moeder hunner
Goden haren minnaar niet vermocht te helpen en aan den dood
te ontrukken f hoe is het dan mogelijk, dat eij anderen eou helpen.^
Het is dan ook smadelijk, dat eene Godin treurt en weent en dat
eij in verdorvenen behagen schept.

Wederom komen eij met Kore en eeggen, dat eij eene Godin is.
En deee werd door Pluto geroofd en eij vermocht eich eelve niet te
helpen. Wanneer eij nu eene Godin is en eich eelve niet vermocht
te helpen, hoe is het dan mogelijk, dat eij anderen eou helpens-
Want een God, die geroofd wordt, is eeer ewak.

51

te bedrijven en zoodoende aarde en lucht met hunne ver-
schrikkelijke daden bezoedeld. *)

12. Verder zfln de Egyptenaren, dommer*) en onver-
standiger als zfl waren dan dezen,*) erger dan alle volken*)
aan het dwalen gegaan; want zy waren niet tevreden met
wat Chaldeën en Grieken vereerden , ^) maar daarenboven
hebben zg ook nog redelooze dieren*) als Goden voorge-
steld, zoowel op het land als in het water levende en de
planten en kruiden en hebben zich bevlekt met alle
razernij en ongebondenheid, erger dan alle volken der aarde.

Want van oudsher vereerden zij Isis, die tot broeder
en echtgenoot had Osiris, welke geslacht werd door zijnen
broeder Typhon. En daarom vlucht Isis met Horos, haren
zoon, naar Byblos in Syrië, treurende over het verlies
van Osiris en bitter weeklagende, totdat Horos groot
werd en Typhon doodde '^). Noch heeft dus Isis haar eigen

^) S. Dit alles nu, Sirel hebben de Grieken met betrekking tot hunne
Goden verhaald en het verzonnen en van hen gezegd (Met het oog op
dit woord voegt Geff eken in het Gr. het woord nl&aavttg in.) En hieruit
hebben alle menschen aanleiding genomen alle slechtheden en onrein-
heden te bedrijven. £n daardoor is de gansche aarde verdorven geworden.

«) S. Slechter.

') S. Alle volken, die op de aarde zyn.

*) S. Iemand.

') S. Den godsdienst der Barbaren en der Grieken.

^ S. Eenige van de natuur der dieren en hebben van haar gezegd»
dat het Goden waren en zelfs va/n het gewormte, dat gevonden wordt
op het droge en in het water en van planten en van gras hebben zy*
gezegd, dat daarvan eenige Goden waren. (Sommigen willen uit S.
iffftnèi in G. invoegen vóór „zoowel op het land . . . .)

^ S. ... dienden zij Isis en z\j zeggen, dat zij zoo waar eene Godin is,
die zoowaar tot echtgenoot haar broeder Osiris had. Als echter zoowaar
Osiris werd gedood door zynen broeder Typbon, vluchtte Isis met haren
zoon Horos naar Byblos in Syrië, en was daar een bepaalden tijd,
totdat haar zoon groot werd, en streed met z\jnen oom Typhon en hem
doodde. En toen zoowaar keerde Isis terug en trok rond met haren zoon Horos
en zocht het lijk van haren man Osiris en beweende bitterlijk zijnen dood.

52

broeder en man kannen helpen; noch kon Osiris, de
redder, door Typhon geslacht, zich verzetten; noch kon
Typhon, de broedennoorder, toen hfl door Horos en Isis
werd omgebracht, zich zei ven voor den dood beveiligen. *)
En hoewel ze op grond van zulke rampen bekend zyn
geworden, zyn zfl toch door de dwaze*) Egyptenaren
voor Goden gehouden, welke niet tevreden hiermede, noch
met wat verder door de (heiden-) volken^ werd vereerd,
ook nog de redelooze dieren als Goden hebben voorgesteld. ')
Want sommigen*) van hen zgn het schaap gaan ver-
eeren, ^) anderen een bok, ^) weer anderen^) een kalf en

*) S. Waanneer nu Isis eene Godin is en niet vermocht te helpen
Osiris, haren broeder en man, hoe is het dan mogelifk, dat eij een
ander eou helpen? Het is niet mogelijk, dat de goddelijke natuur
vreeee of vluchte of weene, of weeklage. Anders is zij eeer ellendig.
Maar van Osiris zeggen zij, dat hij een weldoende God is. En h^
werd door Typhon gedood en vermocht niet zich zelven te helpen.
En dat is bekend, dat zoo iets niet van de Godheid kan worden
gezegd. En weder zeggen zij van zijnen broeder Typhon, dat hij een
God is, die zijnen broeder doodde en door den zoon zijns broeders
en door zijne schoonzuster werd gedood, terwijl hij niet zichzelven
vermocht te helpen. Hoe zal hij, die zich zelven niet hielp, een God
kunnen zijn? Duidelyk bl\jkt hier het verschil van de Isis-sage bg S.
en hy G. Terwijl S. Isis eerst dan naar het lijk van haren vermoorden
man laat zoeken, wanneer zg zich door de hand van Horos op Typhon
heeft gewroken, gaat in G. Isis dadelijk aan 't zoeken na zyn dood.
Ook bij Platarchus, de J«. e^ Osir. 14 sq. vinden wy dezelfde voor-
stelling, die waarscbynlgk de echte is.

«) Vlg. Mi 15:16 (Mc. 7:18) Rom. 1:21, 31. 10:19.

*) S. Wijl nu de Egjrptenaren onverstandiger waren dan de overige
volken, zoo hadden zy niet genoeg aan deze en dergelyke Goden,
maar ga^en ook den naam van Goden aan dieren (en planten, Raabe),
die echter geene ziel hebben.

*) S. velen.

*) S. aanbidden.

•) Ontbreekt by S.

O S. anderen echter het kalf en eenigen het zwijn, en anderen

53

een big, genen de raaf en den havik en den gier en den
arend en weer anderen den krokodil; sommigen verder
de kat en den hond en*) den wolf, en den aap, en 2) de
slang en den adder, en anderen de ui en het knoflook
de distels en al wat verder is geschapen 3) en*) zfl be-
merken niet, de ongelukkigen, omtren» al deze dingen,
dat z\j niets vermogen. Want') hoewel ze zien, dat hunne
Goden [de een door den ander en] door menschen worden
gegeten®) en verbrand en geslacht en verrotten, hebben
zg daaromtrent niet begrepen, dat het geene Goden z\jn.
13. Grootelijks zyn dus de Egyptenaren zoowel als de
Chaldeën en de Grieken aan het dwalen gegaan door

den wentelaar (= soort sidderaal. Het is echter zeer de vraag, met het
oog op de ongeregelde orde en herhalingen , waarin de dieren genoemd
worden , of S. niet voor dtXovqa^ heeft gelezen alXovQOQ. Want in G. komt
dit dier niet voor. Dat S. daarna de kat nog noemde, lag voor de hand.
Kat en hond komen ook in de Prediking van Petrus samen voor en
bij Cyrillus, zie Geffcken S. 76.) en eenigen den krokodil^ enden
sperwer, en den vischt en den worm, en den gier, en den adelaar ,
én de raaf. Eenigen aanbidden de kat en anderen den visch Sehib-
buta (tarbot?) en sommigen den hond,

O en ... . aap , ontbreekt b\j S.

') 8. eenigen de slang en eenigen de adder en anderen den leeuw
en anderen het knoflook en de uien en de doornen en anderen den
panther en al het andere , wat daarop lijkt,

») vgl. Herod. II, 69. Just. Apol, I, 24. CUm. Becog. V. 20.

*) en ... . vermogen , ontbreekt bij S.

') S. terwijl eij dagelifks van hunne Goden eien, dat eij opge-
geten en vernietigd worden door menschen, eelfs door huns gelijken.
En eenigen van hen werden verbrand en eenigen gedood en eenigen
verrotten en worden tot mest. En eij begrijpen niet, dat e^j op vele
wijeen vernietigd worden. En daarom hébben de Egyptenaren niet
begrepen, dat, wat daarop gelijkt, geene Goden eijn, in wier handen
hMnne (eigen) redding niet is. En wanneer eij dan tot hunne eigen
redding te ewak eijn, vanwaar eullen eij dan tot redding van hen,
die ee aa/nbidden, de kracht hébben tot hulp?

•) vgl. Prediking van Petrus by C 1 e m. A 1 e x. VI, 5. 40. (R a a b e S. 52).

54

zulke Goden voor te stellen en door beelden van hen
te maken en als Goden te vereeren de stomme en gevoel-
looze afgodsbeelden. En ik verbaas mfl, hoe zfl, ziende
dat hunne Goden door de werkmeesters worden gezaagd
en behouwen en besneden ^) en door den tfld verouden en
vergaan en worden versmolten, niet met betrekking tot hen
hebben bedacht, dat het geene Goden zyn. ^) Want als zfl
met betrekking tot hun eigen behoud niets vermogen,
hoe zullen zfl zorgen voor de menschen?^)
Maar*) hunne dichters en wflsgeeren^) hebben, hoewel

') S. Met een groote dwaling dus hebben de Egyptenaren gedwaald
meer dan andere volken, die op de oppervlakte der aarde wonen. Won-
derbaar is het echter, Sirel met beirekking tot de Grieken, daar zy toch
boven alle overige volken door hunne zeden en door hun redelijk inzicht
uitmunten, hoe zij zijn gaan dwalen achter doode afgoden en ziellooze
beelden, terwyl zy zien, dat hunne Goden]door hen , die ze vervaardigen ,
worden gezaagd, behouwen, korter gemaakt en klein gesneden en gebrcmd,

') S. en gevormd en in iederen vorm door hen veranderd worden.
En daar zij oud worden en wegens de lengte vo/n den tijd ophouden
en daa^ zij gegoten en daar sij klein gemaakt worden , hoe hebben
zij dan niet met betrekking tot hen ingezien, dat zij geene Goden zijn?

') S. En dezen, die geene macht hebben zich zelven te redden, hoe
zullen zij voor de menschen zorg kunnen toonen?

*) S. Maar ook de dichters en wij$geeren bij hen hebben de dwaling
ingang doen vinden , dat de dingen^ die gemaakt zijn ter eere van
den almachtigen God, Goden zouden zijn. En in hunne dwaling
wilden zij, dat zij gelijk waren aan den God, van wien nooit iemand
heeft gezien, wien Hij gelijk is en dien nooit iemand zien kan. En
daarbij doen zif met betrekking tot de Godheid de meening ingang
vinden, alsof een gebrek zich bij haar bevond^ hierdoor (namslijk),
dat zij zeggen, dat zij het offer aannems en het brandoffer eische,
en de besprenging, en het dooden van menschen, en tempels. God
echter is niet behoeftig en van deze dingen heeft Hij niets noodig.
En het is duidelijk, dat de msnschen in hetgeen zij hébben gedacht,
hebben gedwaald. (En dan laat Seffcken uit G. volgen: maar hunne
dichters en wgsgeeren . . . .)

^) Met Geffcken schrap ik de bijvoeging: van de Chaldeën, en
Grieken en Egyptenaren.

55

ze door hunne gedichten en geschriften eerbied voor
hunne Goden wilden opwekken, *) temeer hunne schande
ontdekt en die aan allen duidelyk laten zien. *) Want
indien het lichaam van den mensch, dat uit vele deelen
bestaat,') geen zijner deelen afwerpt,*) maar, daar alle
leden onlosmakelijk aan elkaar z\jn verbonden, in zich
zelf een harmonisch geheel is,'^) hoe kan er dan in de
natuur van God zooveel strfld en tweedracht zijn? Want
wanneer alle Goden van ééne natuur waren, dan moest
niet de ééne God den anderen vervolgen, noch slachten,
noch hem kwaad doen. Indien verder de Goden door
Goden z\jn vervolgd en geslacht en geroofd en door den
bliksem getroffen, dan is er niet meer ééne natuur, maar
zfln er onderling verdeelde geesten, die allen kwaaddoeners
zijn, zoodat niemand van hen God is. Het is dus duide-

*) Wat S. over de dichters en wysgeeren zegt, is recht verward. Het
eerste is nooit door dichters, het tweede nooit door wysgeeren beweerd.
Maar dichters en wijsgeeren worden vaak samengenomen. Waarschijnlijk
putte S. uit een populair- wij sgeerig handboek. De traditie, zegt Ge ff eken
(S. 77) werkte met „dichters en wijsgeeren", en daarom staan ze ook
hier in den aanvang genoemd. Alleen wil ik deze onbeholpenheid niet
aan Aristides toekennen, maar wel aan den Syrischen omwerker (zie
Inleiding). Reeds onder de Heidenen bestond een levendige strijd over
de beelden. De Christenen mengden zich daarin door alle beelden te
yeroordeelen met de opmerking, dat God onzichtbaar en alomtegen-
woordig was; waarop de Heidenen dan antwoordden, dat daarom juist
de beelden noodig waren!

') S. Hunne dichters echter en wijsgeeren beweren en eeggen, dat
de natuur van al hunne Goden één is en eif hebhen God, oneen
Heer, niet erkend, die, wijl Hij één is, in alles is. Zij dwalen dus.

") vgl. Rom. 12:4; 1 Cor. 6:15; 12:12, 27.

^) ijiofiélZêtat med. men zou imo^alUt verwachten.

^) Hier hebben wij bet denkbeeld der Stoa. Ook de Stoa, die God en
wereld vereenzelvigde en den xóofioi een uit vele deelen bestaand lichaam
noemde, had een afkeer van de volksgoden.

56

lyk, Sire! dat de geheele leer aangaande de natuur der
Goden dwaling is. ')

Hoe is het toch mogelijk, dat de wijzen en geleerden
der Grieken niet hebben begrepen, dat zjj, die de wetten
vaststelden, door hunne eigen wetten werden geoordeeld?
Want zyn de wetten goed, dan zfin de Goden van hen
door en door slecht, daar z\j door doodslag en vergiftiging
en ontucht de wetten overtreden en door diefstal en
liefde tot mannen. Hebben ze hierin echter goed ge-
handeld, dan zfln immers de wetten slecht als verordend
tegen de Goden. Maar nu *) zgn de wetten schoon en
goed,^) prijzende, wat schoon en verbiedende, wat slecht
is. Daarentegen zyn de daden hunner Goden slecht,
immers hunne Goden ov^treden de wet en dus zijn allen,
die zulke Goden invoeren, des doods schuldig en godde-
loos. Want indien de verhalen omtrent hen verdicht zyn,
dan zgn zQ niets dan, woorden. Z^'n zQ daarentegen
werkelflk gebeurd , *) dan zfln het geene Goden meer, die

^) S. gaat achter: z^ dwalen dus op deze w\jze voort: want wanneer,
terwyl het lichaam der menschen door de deelen eene veelheid vormt,
het ééne lid niet bevreesd is voor het andere, maar, wyl het een samen-
gesteld lichaam is, ieder lid met het andere overeenstemt, zoo nu komt
ook God, die één is in zgne natuur, een wezen toe, terwijl Hy in
natuur en wezen gelyk is en niet bevreesd is voor zich zei ven. Wanneer
nu de natuur der Goden één is, dan is bet niet zooals het behoort, dat
de ééne God den anderen vervolgt, ook niet, dat bg hem doodt, ook
niet, dat hg hem iets kwaads doet. Wanneer nu Goden door Goden
werden vervolgd en doorboord en sommige geroofd en sommige door
den bliksem werden getroffen, zoo is bet duidelgk, dat de natuur hunner
Goden niet één is. En daarom is het duidelgk, Sire! dat bet eene dwaling
is, dat zy onderscheid maken tusscben de naturen hunner Goden en er
hun ieder eene geven.

*) vwl óh vaak bü Paulus.

») vgl. Rom. 7:12, 16. 1 Tim. 1:8.

*) ^vütxóg. Dit woord is vreemd. Neemt men de gewone onderscheiding:
mythologisch (= werkelyk gebeurd) physiscb (symboliseering van natuur-

57

zulke dingen hebben gedaan en ondergaan. Moet men ze
echter allegorisch opvatten, dan zgn het yerdichte ver-
halen en niets anders. *)

Het is dus duidelfik gebleken, Sire! dat al deze vele goden-
beelden, die vereerd worden, werken der dwaling en des ver-
derfs zyn. Want men mag geene Goden noemen dezulken, die
gezien worden en niet zien. Maar den onzienlyken en die alles
ziet en alles heeft gemaakt moet men als God vereeren. *)

krachten) en ethisch of allegorisch, dan is de grieksche tekst onver-
staanbaar. De Syr. vertaler heeft het Grieksch ook niet begrepen.

*) S. Wanneer het dan behoorlijk is, dat w\j ons over eenen God
verwonderen, die wel gezien wordt maar zelf niet ziet, hoeveel te meer
is dit wonderlyk, dat iemand aan eene natuur geloofl, die niet zichtbaar
is en toch alles ziet. En wanneer wederom de werken van een kun-
8ten€tar opmerkzaam behooren beschouwd te worden , hoeveel te meer
is het dan behoorlijk, dat de m^tisch den Schepper van den kunste-
naar love! (Deze woorden heeft Ge f f eken in den tekst opgenomen
en daaraan eene plaats gegeven achter de grieksch^ woorden, die G. in
't begin van C. 14 heeft, maar door Geffcken terecht aan *teind van
C. 13 worden gezet.) Want ziel daar de Grieken wetten hebben inge-
voerd, hebben zy niet bemerkt, dat zij door hunne wetten hunne Goden
verdoemen, want wanneer hunne wetten rechtvaardig zijn, zgn hunne
Goden slecht , die aan overtreding der wvt zich hebhen schuldig gemaakt,
daar zij elkaar doodden en toovenarij bedreven en echtbreuk begingen
0n roofden en stalen en met mannen ontucht bedreven, met de rest
van hunne daden. Wanneer daarentegen hunne Goden goed zyn en
ge]\jk zy het hebben beschreven, dat alles hebben gedaan, dan z\jn ze
slecht die wetten der Grieken, daar zg niet in overeenstemming met
den wil der Goden zijn gegeven. En hierin heeft de gansche wereld
gedwaald. Want van de geschiedenissen over hunne Goden zijn
sommige sagen, sommige natuurlijk en sommige lofzangen en liederen.
De lofzangen nu en liederen zijn ledige woorden en klanken. De
natuurlijke echter, wanneer deze dingen geschied zijn, gelijk zij
zeggen f dan zgn zfj geene Goden, omdat zy zulke dingen gedaan en
geleden en ondergaan hebben. En de sagen zyn ledige woorden, waarin
in het geheel geene kracht is.

') Dit stnk^ waarmede G. c. 14 begint, maar terecht aan 't eind van
c. 13 wordt geplaatst, zoodat men c. 14 een paar regels verder heeft te

58

14. Laten wg nu, Sire! tot de Joden overgaan om te
zien, wat ook zfl omtrent God denken. ') Want dezen,
nakomelingen zijnde van Abraham en Izad.k en Jacob
woonden als vreemdelingen in Egypte. Vandaar heeft
God hen met een sterke hand en verheven arm door
Mozes , hunnen wetgever , uitgeleid en door vele teekenen

laten beginnen, is door S. op eene verkeerde plaats gezet. G. heeft de
goede volgorde: eerst w\J8t hij op het twisten en moorden der Goden,
dan op de wetten der Grieken, waarmede het gedrag der Goden in
lynrechten strijd is, en dan op het zinledige der mythen om eindelijk
alles samen te vatten in de stelling, dat het polytheisme eene verder-
felijke dwaling is tegenover de waarheid van het Christendom.

Geffcken wil G. aanvullen met hetgeen in S. met cursieve letter is
gedrukt, maar ziet geen kans er een goed geheel van te maken. S. wist
niet hoe het allegorische weer te geven en liet het weg, terwijl z^ne
opmerking over de lofzangen en liederen, die wy in G. missen, naar
Geffcken's oordeel beslist echt is, daar hier sprake is van de orphische
gezangen, waarvan b.v. ook de Glementinen VI, 2 sq. en Athenagoras
XX spreken. Voor deze opvatting is veel te zeggen.

Wat nu de verdeeling betreft der fabelen in 'mythische, physische en
allegorische, geloof ik niet, dat men, gelyk Geffcken wil, physisch
en allegorisch ongeveer synoniem moet nemen. Uit het verband blykt,
dat veelmeer mythisch en allegorisch synoniem zyn (t/ óh iiUiiYogixal,
^D&oi êlat xa\ oux-aUo ti) en mythisch en physisch tegenstellingen (tl
fiêv... êl óh). Allegorisch is dan ook weer eene tegenstelling van physisch.
Wy doen, naar mijne meening 't beste hier physisch door „wezenlijk"
te vertalen „natuurlijk." Zyn die verhalen van de Goden geene allego-
rieën maar mededeeling van feiten, zooals ze in het natuurlyke leven
op aarde voorkomen (zie S.), dan zyn het geen Goden meer die zulke
dingen deden, maar gewone slechte menschen, zooals er zoo velen op
den aardbodem zyn. Ta ti anus (C. 21) neemt allegorisch en physisch
synoniem. Maar daarom behoeft Aristides (of de interpolator?) het niet
te doen.

^) S. Laten wij nu, Sire! tot de zaak der Joden overgaan .... (geschie-
denis der Joden, Rende 1 Harris p. 41. Stammen der Joden Hen-
necke. p. 34 vgl. Kaabe S. 20).

59

en wonderen hun zflne macht doen kennen. ^) Maar ook
zei ven onvatbaar gebleken om te leeren en ondankbaar,
hebben zfl dikw^ls de afgoden der heidenen gediend en
de tot hen gezonden profeten en rechtvaardigen gedood.
Daarna, toen het den Zoon van God goed dacht op de
aarde te komen,*) leverden zg hem, na hem schandelijk
verworpen te hebben , over aan Pilatus , den landvoogd der
Komeinen en veroordeelden hem tot den kruisdood, niet
in eere houdende z\jne weldaden, noch de ontelbare
wonderen, die hg onder hen had gedaan, en zoo gingen
zij door hunne eigen ongerechtigheid te gronde. Want zfl
vereeren ook nu den alleen machtigen God, maar zonder
hem waarlijk te kennen. ^) Want zy verwerpen Christus
als den Zoon van God,*) en zyn dus vrywel gelyk aan
de Heidenen, hoe dicht z\j ook der waarheid nabg

^) Geffcken stelt hiervoor in de plaats het gedeelte uit S. in c. 2
en gaat dan verder: De Joden nu eeggen, dat God één is, de Schepper
va/n alles en almachtig, en dat het niét goed is, dat iets anders
dan alleen dese God worde aangebeden. En hierin schijnen eij der
focwrheid meer nahijgekomen te eijn dan alle volken, hierin, dat
eif vóór alles God en niet ssijne werken aanbidden. En sHj volgen
Qod na door de menschenliefde, die eif hebben, want zij ontfermen
sfieh over de armsn, koopen de gevangenen los en begraven de
dooden en doen dingen van gelijken a^rd als dese , die aangenaam
eijn bij God en den menschen tot eer strekken, die ee ontvangen
van hunne voorvaderen. Maar ook dezen eijn afgedwaald van de
ware kennis en meenden in hunnen ein, dat eij God dienden ,
maar door de wijee hunner handelingen geldt hun dienst den
engelen en niet God, daar eij de sabatten onderhouden en de
nieuwe manen en de ongeeuurde brooden en de groote vasten en
de vasten en de besnijdenis en de reinheid der spijeen , welke dingen
eij niet eens eoo volkomen in acht nemen. Voor deze zienswgze van
Geffcken is zeer veel te zeggen (zie ook Prediking van Petrus by
Orig. Comment, in Joh., XIII, 17 en bij Cl e m. Al ex. Strom,, VI. 5, 41).

*) Ml, 3, 4, toen het God goeddacht zgnen Zoon op aarde te zenden.

») Vgl. Rom. 10:2.

*)Vgl. Prediking van Petrus bg Clem. Alex., Strom., VI, 5, 40.

60

schyDen te komen, waarvan zfl zich zelven hebben ver-
wflderd. ^) Tot zoover over de Joden.

15. De Christenen nu leiden hun geslacht af van [den
Heer] Jezus Christus. Deze nu wordt beleden als de
Zoon van God, den Allerhoogste, [door de kracht des
Heiligen Geestes] van den hemel nedergedaald terwille
van het behoud der menschen. En uit eene [heilige]
maagd [op bovennatuurlijke wflze^)] geboren heeft hg
vleesch aangenomen en») zoo is hg den menschen ver-
schenen om hen terug te roepen van de dwaling van het
veelgodendom. En na zfln wondervol werk te hebben
volbracht [heeft hy door een kruis den dood gesmaakt,
vrijwillig, gelgk zfln heerlyk werk dat medebracht]
<werd hfl door de Joden doorboord. *)> Maar na drie
dagen werd hy weer levend en steeg hfl op naar de
hemelen, ö) En nu kunt gfl, Sire! wanneer gg het geschrift
leest, dat bfl hen het [heilige] boek van het Evangelie,

^) Al zeer kras is het, den Joden terugval tot hei Heidendom voor
de voeten te werpen. De opmerking van Geffcken (S. 82) dat, wanneer
Aristides den uitval tegen de Joden over de kruisiging had gedaan,
gelijk wij dien in G. lezen, S. dien zeker niet had weggelaten, is van
weinig kracht. Immers w\j weten het doel niet, waarmede de Syrifir
heeft vertaald. Als het b.v. was om de Joden zyner omgeving te winnen ,
ligt het voor de hand, dat h\j zich zoo vriendelijk jegens hen uitliet,
gelyk wg in, S. lezen. Wat S. met die engelen vereering bedoelt, is niet
duidelijk. Dat in het latere Jodendom de en gelen vereering zeer is toe-
genomen, is bekend. Reeds vroeg begint de Christelijke polemiek tegen
deze vereering op te komen. (Vgl. Geffcken, die het werk aanhaalt
van Housset: Dis Beligion des Judentums im neuteatamentliehen
Zeitalter,)

*) Gr. it'iTiÓQtttg ti ital ittpf^ÓQWS.

^) S. in eens menschen dochter woonde de Zone Gods, Wat er
verder volgt: „zoo is hij.... dat medebracht" ontbreekt bü S.

*) Vgl. Prediking van Petrus hg Clem. Alex., Strom, VI, 15,
128. Ook S. heeft deze woorden. Zie onder,

^) Hier vallen dus Hemelvaart en Opstanding samen. Zoo ook b\j S.

61

wordt genoemd, 1) daaruit het gerucht van zflne weder-
komst leeren kennen. 2) Hfl had twaalf leerlingen , < opdat
zijn werk niet vruchteloos zou big ven 3) > die na zflne
hemelvaart uitgingen naar de verschillende deelen der
aarde en zyne grootheid verkondigden <gelök dan ook
één uit hen 4) onze landstreek heeft doorreisd, predikende
de leer der waarheid> weshalve zy, die tot nu toe de
gerechtigheid onderhouden, die z\j predikten, Christenen
worden genoemd. ^)

^) Duidelgk is bier sprake van een geschreven Evangelie, evenals in
C. 16. In S. en A. van de prediking v. h. Ev.

•) In S. noch A. wordt over de wederkomst gesproken. Daar wordt
zgne godheid bewezen uit de kracht, die er van het Evangelie uitgaat

') Uit S. Geffcken vertaalt: „damit seine ökonomie in etwas
yollendet würde*'. Arm. Robinson: „in order that a certain dibpen-
sation of His might be fulfilled".

*) Thomas?

*) S. De Christenen nu rekenen den aanvang van hunnen godsdienst
van Jezus, den Messias. En deze wordt genoemd de Zoon des Aller-
hoogsten, en men zegt, dat God naar omlaag is gedaald van den hemel
en van eene hebreeuwsche maagd vleesch aannam en zich daarmede
bekleedde en in eens menschen dochter woonde de Zoon va/n God.
Dit is door het Evcmgelie, dat vóór korten tijd onder hen werd
verkondigd^ daar het gepredikt werd, geleerd, waaruit ook gij,
wanneer gij het leest, de kracht eult erkennen, die op hem rust.
Deze Jeeus nu werd uit het geslacht der Hebreen geboren. Hij had
echter twaalf discipelen, opdat zijn heilswerk in iets zou voleindigd
worden. Deze werd door de Joden doorboord [en stierf en werd
begraven], en zij zeggen, dat hij na drie dagen is opgestaan en
ten hemel is gevaren. En daa^rna gingen deze twaalf discipelen
naar de bekende deelen der wereld en leerden over z\jne grootheid met
alle eerbaarheid en bescheidenheid (Arm. Robinson, with all
humility and sobriety). En daarom worden ook diegenen, die heden ten
dagen deze verkondiging gelooven, Christenen genoemd, die algemeen
bekend zijn,

A. De Christenen echter leiden hun geslacht af van den Heer
Jezus Christus. Deze is de Zoon van den Hoogverheven God, die door

62

De Christenen echter, Sire! hebben , daar zg rondtrokken
en zochten, de waarheid gevonden, i) En gelijk wy aan
hnnne schriften ontleend hebben, zfin zy der waarheid

den Heiligen Geest is geopenbaard geworden. Hij is uit den hemel
nedergedaald en uit een hebreeuwsche maagd geboren. Zgn vleesch
heeft h\j aangenomen van de maagd en geopenbaard heeft hg zich in
de menschelyke natuur als den Zoon van God. H\j heeft in z\jn goed-
heid, die de bigde boodschap bracht, de geheele wereld door zyne
levenwekkende prediking gewonnen (Hennecke; hij heeft de gansche
wereld door zgne levenwekkende prediking voor zgne aan beloften rgke
goederen [Aj to Hls eternal goodness] gewonnen [Ao zoeken te winnen].
Hy was het, die naar het vleesch uit het geslacht der Hebreön, uit
de Moeder Gods, de maagd Maria werd geboren. Hy koos de twaalf
apostelen uit en leerde de geheele wereld door zyne heilbemiddelende ,
lichtgevende waarheid. En toen hy werd gekruisigd werd hy door de
Joden met nagelen doorboord en opgestaan uit de dooden voer hy ten
hemel op. Hy zond de apostelen uit in de geheele wereld en onder^
richtte allen, door goddelyke wonderen vol van hooge wysheid. Hunne
prediking brengt bloesem en vruchten voort tot nu toe en roept de
gansche wereld tot verlichting op.

Dit gedeelte komt in S. en A. voor in C. 2. Het is duidely k , dat hier,
waar vraagstukken der christelijke dogmatiek behandeld worden, „der
spflte byzantinische Mönch (A.) sein Lichtlein leuchten lassen will,
wfthrend der zeitlich frflhere Syrer (S.) diese Tendenz weit weniger
besessen haben dürfte". (G e f f c k e n S. 83). Ik geef in dit eerste gedeelte
aan G. (behalve enkele latere toevoegingen, door mij tusschen haakjes
geplaatst) de voorkeur boven S. De breedsprakigheid van S. is moeiiyk,
zooals Geffcken wil, uit een tekst van G. te verklaren, dien wy ook
niet eens meer volledig zouden hebben. Verder is de 2^' pers. meerv.
vreemd in een stuk, dat aan een enkelen persoon, den Keizer, is
gericht. Ook kan het tweemaal spreken over de 12 apostelen in zoo
kort bestek en in een verband, dat duidelyk aantoont door omwerking
verbroken te zyn, moeiiyk afkomstig zyn van Aristides. Of men moet
by voorkeur de onmogelykste lezingen aan Aristides toekennen en hem
met alle geweld willen maken tot een onhandigen knutselaar. De lezing
van G. biedt niets storends.

*) Van hier af neem ik den tekst van S. — G. maakt hier den indruk
een uittreksel te zyn uit S. en verkort te zyn terwille van de inlassching

63

en der juiste kennis nader dan de overige volken. Want
zg erkennen en gelooven in God, den schepper van hemel

in „Barla&m en Josaphat" Robinson wijst er ook op (p. 70) „ihat the
description of the Christians at the close is considerably curtailed."
Een tekst uit S. en G. samen te stellen, gelyk Geffcken dat ook hier
beproeft, met niet te miskennen scherpzinnigheid, J^kt m\j te gewaagd
en te veel plaats te laten voor willekeur. Vandaar dat ik hier uit'
sluitend den syrischen tekst geef, gelijk ik dat tot dusverre met den
griekschen tekst heb gedaan , terwyl in deze noot met cursieve letter zal
worden gedrukt, wat Geffcken uit G. in S. overneemt. Dan kan ieder
zelf oordeelen.

G. luidt dan aldus: En dezen zijn het, die boven alle geslachten des
aardrijks de waarheid hebben gevonden. Want eij kennen God, den
Schepper en Maker van alles [door z\jn Eeniggeboren Zoon en door
den Heiligen Geest] en een anderen God behalve desen vereeren eij
niet. Zij hebben de geboden van den Heer Jesus Christus eelven,
gegrift in hunne harten, en bewaren die, verwachtende de op-
standing der dooden en het leven der toekomende eeuw. Zij doen
geen overspel, bedrijven geene ontucht, leggen geene valsche getuige-
nissen af, begeeren niet eens anders goed, eeren hunnen vader en
hnnne moeder en hebben hunnen naaste lief, sijn rechtvaardig in
hun oordeel; wat zij niet willen, dat aan hen geschiedt, doen eij
ook niet aan anderen (cl. Didache G. 1—4); die hen onrechtvaardig
behandelen , troosten zij en maken zij tot hunne vrienden ; sij beijveren
Mich om hunnen vijanden wel te doen [zijn vriendelijk en voorkomend,]
onthouden sich van allen onwettigen bijslaap en van alle onreinheid ,
laten de weduwe niet hulpeloos staan, bedroeven den wees niet. Die
heeft, deelt zonder terughouding mede dien, die niet heeft. Zien zij
eenen vreemdeling, zi$ brengen hem onder dak en verblijden zich
over hem als over een waara^htigen broeder; want zij noemen
elkander broeders niet naar het vleesch, maar naar de ziel fuit S.
neemt Geffcken hier nog over: en in God.) Zij zijn bereid terwille
van Christus hun leven te geven; want zij bewaren zorgvuldig zijne
geboden, door heilig en rechtvaardig te leven, gelijk God, de Heer,
hun heeft bevolen (vgl. Prediking van Petrus, bij Clem. Alex.,
Strom. VI, 15, 128.) terwijl zij Hem ten allen tijde danken voor
allen spijs en drank en de overige zegeningen, (uit S. voegt
Geffcken vóór: ten alle tijde, nog in: eiken morgen).

64

en van aarde, door wien alles bestaat en van wien alles
komt, die geen anderen God naast zich heeft, van wien
zfl ontvangen hebben de geboden, die zft' ingegrift hebben
in hun binnenste, die zg houden in de hoop en verwachting
der toekomende wereld. Daarom doen zg geen overspel,
bedrijven geen ontucht i) [en leggen geen valsch getuigenis
af en eigenen zich geen goed toe, dat hun in bewaring
is gegeven en hun hart gaat niet uit naar datgene, wat
hun niet toebehoort; zfl eeren vader en moeder en den-
genen, die hunne naasten zgn, doen zy goed en wanneer
z\j rechters z^jn, zoo richten zfl in gerechtigheid. En de
afgoden naar het beeld der menschen aanbidden zg niet
<en wat zfl niet willen, dat anderen hun doen, doen
zfl ook aan niemand > 2) en van de sp\jze van het afgoden-
oflfór eten zg niet, want zfl zjjn rein, en diegenen, die
hen verdrukken , troosten zfl 3) en maken ze tot hunne
vrienden en hunnen vijanden doen zy goed. En hunne
vrouwen zfln rein, Sire! als maagden en hunne dochters
zedig en hunne mannen onthouden zich van allen onwettigen
by slaap en van alle onreinheid, om de hoop der toekom-
stige vergelding, die plaats zal hebben in de andere
wereld. De knechten en dienstmaagden of de kinderen,
wanneer enkelen van hen die hebben, onderrichten zfl,
dat z\j Christenen mogen worden, uit liefde, die zy tot
hen hebben. 4) En wanneer zg het geworden zfln, noemen
zij hen broeders, zonder onderscheid. De vreemde Goden

^) In de eerste plaats waren het de sexueele zonden der Heidenen,
die de Christenen 't meest ergerden. (Vgl. Barn. 19, Didache 2.)

*) Merkwaardig is , dat Cod. Cantabr. yan Handel 15 : ^ dit gebod
ook heeft toegevoegd aan het verbod om deel te nemen aan de heiden-
sche offers! Zie ook Irenaeus III, 12, 17.

') Het gr. nuqaxaiotai is waarschgnlyk verkeerd door S. vertaald, en
moet worden weergegeven door ernstig toespreken, (Geffcken, S. 89.)

^) Geffcken denkt aan de kinderen der slaven (S. 89). Met Seeberg
kan ook worden gedacht aan de kinderen des huizes.

65

aanbidden zfi niet en in allen deemoed en vriendelijkheid i)
wandelen zfl, en lengen wordt onder hen niet gevonden
en zfl hebben elkander lief. En van de weduwen keeren
zfl hunne opmerkzaamheid niet af en de weezen redden
zfl uit de hand van hem, die hun geweld doet. En htj,
die heeft, geeft rijkeigk2)dien, die niet heeft, en wanneer
zy eenen vreemdeling zien , zoo brengen z\j hem in hunne
woningen^) en verheugen zich over hem als over een
waren broeder, want zfl noemen niet broeders hen, die
het naar het lichaam zfln, maar broeders, die het naar
de ziel *) en naar God zfln. ^)

Zoo dikwgls echter een van hunne armen uit deze wereld
scheidt en één van hen ziet hem,^) zoo doet hy al zyn

1) Vgl. Coloss. 3:12.

^ M. 1, i, s» &(p96va$t zonder n\jd, kan echter ook door rijkelgk
worden vertaald evenals &vêni<p&6yag, dat G. biedt. Armit. Robin s.
vertaalt: without gradging.

») Vgl. Rom. 12:13; Hebr. 13:2; 1 Pet. 4:9.

*) G. heeft ^vxn. Het ligt meer voor de hand, dat S. v^/i} door geest
heeft weergegeven, dan dat G. avêOfia, een woord, dat hem zeer ge-
meenzaam is, door y^vx^ zou hebben vervangen.

^) Evenmin als by de bestrijding der mythologie kunnen wij hier hg
de mededeelingen aangaande het zedelijk leven der Christenen op een
onmiddellyk daaraan ten grondslag liggend origineel (b. v. de Didachè)
wjjzen. De moralistisch joodsche richting der „twee wegen" zet zich in
het Christendom voort in de Didachè, de Herder van Hermes en in
den Brief van Barnabas. Daarmede gaat samen , gelgk G e f f c ken op-
merkt (S. 87) eene verheerlyking van de deugden van het eigen volk.
Zóó bg Aristides eene verheerlyking van het leven der Christenen,
nadat het godsdienstig-zedelyk leven der Heidenen in zwarte kleuren
was geschilderd. Vgl. Brief awn DiognetuSj C. 5. Just. ApoL, I,
15—17, 27, 29, 67. Athenagoras c. 32, Ter tuil., Ap. 45 e. a.
Lactantius, zegt Geffcken, vormt 't besluit (Div, Institt, VI, 18.)
Later wordt het anders en gaan Chrysostomus en Augustinus
klagen over den onzedelijken levenswandel der Christenen, waaraan
vrome Heidenen aanstoot nemen

*) Raabe (S. 22) denkt hier aan een onjuiste vertaling.

6

66

best voor zgne begrafenis. *) En wanneer z{j hooren, dat
één van hen gevangen of in verdrukking is om den naam
van hunnen Messias, dan trachten zQ allen in zgnen nood
te voorzien en wanneer het mogelijk is, dat hy bevrfld
wordt, zoo bevrijden zö hem.*) En wanneer er iemand
onder hen is, die behoeftig of arm is, en zjj hebben geen
overvloedig levensonderhoud, zoo vasten zfl twee of drie
dagen, opdat z\j den armen kunnen geven, wat zfl voor
hun levensonderhoud noodig hebben. ^)

En de geboden van hunnen Messias betrachten zfl met
grooten \jver, rechtvaardig en kuisch leven zfl, gelyk hun
de Heer, hun God, heeft bevolen. Eiken morgen en te
aller uur loven en prflzen z\j God met het oog op zgne
weldaden en met betrekking tot hun eten en met betrekking
tot hun drinken danken z\j Hem.

En wanneer een rechtvaardige onder hen uit deze
wereld scheidt, zoo verheugen zfl zich en danken God
en begeleiden zfln lyk, alsof hfl (slechts) van de ééne
plaats naar de andere ging. *) En wanneer aan iemand
van hen een kind wordt geboren, zoo loven z\j God en
wanneer het dan wederom in z\jne kindsheid komt te
sterven, zoo loven z\j God grootelijks, daar het door de

1) Vgl. Lactantius, Div. Insitt., VI. 12, 25, 29, zegt. dat de
Christenen niet kunnen gedoogen, dat het beeld en de vorm Gods eene
prooi xou worden van wilde dieren en roofvogels.

') Lucianus bespot er de Christenen om {Peregrinus, 12).

') Een vaak aanbevolen gewoonte. Zie over dit alles: A. Harnack,
Die Mission und Ausbreitung des Christentums in den ersten drei
Jahrhunderten \ 1906. (Das Evangelium der Liebe und Hilfsleistung I,.

4, S. 127-172).

*) Deze gedachte is reeds aan Socrates en Plato eigen. Plata
Apoh 40. noemt den dood eene verhuizing van de ziel uit deze wereld
naar een andere plaats. Ps. Plato: Axiochos p. 365 6 (zie Ge ff eken

5. 91) noemt het leven een kort oponthoud op een vreemde plaats ^
ftaQtfttótjfiia.

67

wereld is heengegaan zonder zonden. En wanneer zfl
wederom zien, dat iemand van ben is gestorven in zyne
goddeloosheid of in zyne zonden, zoo weenen z\j over
deze bitterlijk en zuchten als over één, die op het punt
is zijne straf te ondergaan.

Dit is het voorschrift van de wet der Christenen. Sirel
en hunne gewoonten. *)

16. Als dezulken, die God kennen, bidden z\j van Hem
beden, die 't Hem betaamt te geven en hun te ontvangen. 2)
En zoo voleindigen zy den tyd huns levens. En omdat
zy erkennen de weldaden Gods jegens hen, zie! zoo gaan
om hunnentwil de schoonheden haren weg, die in de
wereld zijn.') En voorzeker behooren zy tot hen, die de
waarheid gevonden hebben, terwijl zy' rondtrokken en
die zochten.*) En uit hetgeen wg hebben erkend, hebben
wij begrepen, dat dezen alleen de erkenning der waar-
heid nabij zgn.

De goede werken echter, die ziJ verrichten, roepen zij
niet uit in de ooren der groote menigte, en zij dragen
zorg, dat niemand ze bemerkt en verbergen hunne gave,
gelijk iemand, die eenen schat vindt en hem verbergt.*)

*) G. heeft voor dezen laatsten zin, terwijl hij daarmede c. 16 begint:
Dit is dus waarlijk de weg der waarheid , die allen , die hem bewandelen ,
voert naar het eeuwig koninkrijk, dat van Christus beloofd is in het
toekomende leven (vgl. Brief van Barna bas c. 19). En om u te over-
tuigen» Sirel dat ik deze dingen niet van mijzelven zeg: wanneer gij u
in de Schriften der Christenen verdiept, zoo zult gij bevinden, dat ik
niets bezijden de waarheid zeg. (vgl. Prediking van Petrus bij Clem.
Alex., Strom. VI, 15, 128).

') vgl Just., Apol. I, 39.

') Hiermede wordt bedoeld, dat de wereld blijft bestaan ter wille van
de Christenen. Vgl. Just., Apol,, II, 7. Deze gedachte herhaalt
Aristides op 't eind van dit hoofdstuk.

*) vgl. Hand. 17:27.

») vgl. Mt 13:44.

68

En zQ spannen al hunne krachten in om rechtvaardig te
z\jn als dezulken, die verwachten, dat zg hunnen Messias
zullen zien en van hem zullen ontvangen de beloften, die
onder hen gekoesterd worden, in groote heerlgkheid. i)

Hunne woorden echter en hunne geboden, Sire! en de
heerlijkheid van hunnen dienst en de verwachting van
het loon hunner vergelding overeenkomstig de daden van
ieder afzonderlek onder hen, dat zfl verwachten in de
andere wereld, kunt gg uit hunne Schriften leeren kennen. ^)
Ons is het echter voldoende, dat wfl in het kort Uwe
Majesteit mededeeling hebben gedaan met betrekking tot
den levenswandel en het geloof (de waarheid) der Chris-
tenen, want, waarlgk! groot en wonderbaar is hunne
. leer voor hem, die haar overwegen en verstaan wil en
waarlyk! een nieuw iets is dit Volk 3) en een goddelijke
by menging is daarin. [Zoo neemt nu hunne Schriften
en leest daarin, en zie! gy zult bevinden, dat ik dit niet
uit mflzelven heb te voorschyn gebracht, of 'als pleitbe-
zorger van hen dit heb gezegd, maar wfll ik het in hunne
Schriften heb gelezen, zoo heb ik vast deze dingen geloofd
en ook de toekomstige.^) En daarom was ik gedwongen
de waarheid aan diegenen bekend te maken, wier hart
naar haar uitgaat en die de toekomende wereld zoeken.] ^)

^) ygl. Hebr. 11 : 26. fiia9aftoóo€ia.

') vgl. Just., Apoh, l, 28. De Heidenen, zegt Geffcken (S. 93),
hebben vaak gedaan, wat de Christenen van hen vraagden, gelyk w^j
kunnen opmaken uit hunne afkeuring van den slechten uitwendigen
vorm der christelyke geschriften. Later werd het kritisch lezen der
Heidenen vaak zeer onaangenaam voor de Christenen.

') vgl. Prediking van Petrus bg Clem. Al ex. Strom, VI, 5, 41.

*) vgl. Prediking van Petrus by Clem. Al ex. Stront. VII, 15, 128,
vgl. Just., Apoht I, 52. Hier doelt Aristides dus op de profetische
geschriften.

*) Ik ben geneigd , om den meervoudsvorm, daar toch deze Apologie tot
één persoon is gericht, voor dit gedeelte delezing uit G. in de plaats te

69

En het Igdt by mg geen twyfel, dat de wereld
bestaat om het gebed der Christenen. ^) De overige volken
echter dwalen en brengen aan het dwalen, daar zfl zich
henen wen telen voor de grondstoflPen der wereld, nade-
maal de blik van hunnen geest niet wil, dat die (wereld)
aan hen voorby gaat') en tasten in het duister,') wijl
zg de waarheid niet willen erkennen en als dronken
menschen wankelen zfl, stooten tegen elkander aan en
vallen. *)

17. Tot zoover is het, Sire! dat ik heb gesproken, want
met betrekking tot het overige vindt men [gelyk boven
gezegd is] in hunne andere schriften woorden, die te
moeiigk zfln, dan dat iemand ze bespreke, of dat iemand
ze herhale, die niet slechts gezegd, maar ook geschied zfln. *)

stellen : Dit is dus werkelijk de weg der waarheid .... zie verder noot 1
bl. 67. Men kan met Geffcken wel zeggen (S. 93) „Der Autor wendet
sich jetzt an ein grösseres Publikum" maar zoo gemakkelijk is deze
meervoudsvorm niet te verklaren.

>) vgl. Brief aan Biognetus, c. 19 xq^o'^^^^^^ ^^ awixovat tiv xóa/nov.

') Hennecke „nademaal het gezichtsvermogen van hunnen geest niet
daarboven uit wil gaan."

') vgl. Hand. 17:27.

*) Na eene opmerking over den koningszoon in den roman volgt dan
in G.: Zeer goed heeft dus uw zoon dit begrepen en terecht is hem
geleerd den levenden God te dienen en behouden te worden met het
oog op de eeuw, die in aantocht is. Want groot en wonderbaar is
datgene, wat door de Christenen wordt geleerd en gedaan; want zij
spreken niet de woorden van menschen maar van God. Maar de overige
volken dwalen en misleiden [zichzelven.] Want in duisternis
wandelende stooten eij tegen elkander aan als dronken menschen.
Geffcken voegt hier uit S. achter: en vallen y en laat: zichzelven
achter misleiden met het oog op S. weg. {vgl. 2 Tim. 3 : 13).

*) Hier heeft Aristides het oog op de apocalyptische geschriften der
Christenen, waarin profetieën voorkomen, die naar de meening der
Christenen reeds z^jn vervuld.

70

De Grieken echter, Sire! werpen, w\jl zfl schandelijke
dingen doen in den bflslaap met mannen en met hunne
moeder en zuster en dochter, het belachelijke') hunner
onreinheid op de Christenen. De Christenen echter zyn
rechtvaardig en heilig en de waarheid is hun voor oogen
gesteld, en hun geest is geduldig. En daarom, terwyl zfl
hunne dwaling erkennen en door hen worden mishandeld,
verdragen en dulden zij hen, ja, wat meer is, zy erbarmen
zich over hen als over menschen, die de erkenning
(der waarheid) missen en zfl zenden om hunnentwil
gebeden op, opdat zy zich van hunne dwaling mogen
bekeeren. ^)

Wanneer het echter geschiedt en één van hen zich
heeft bekeerd, dan schaamt h\j zich voor de Christenen
over de daden, die door hem werden verricht en hfl looft
God, terwfll h\j zegt: in onwetendheid heb ik dat gedaan.
En hij reinigt zyn hart en z\jne zonden worden hem
vergeven, wfll hjj ze eertgds in onwetendheid heeft ge-
daan,*) toen hy lasterde en smaadde de ware kennis der
Christenen.

En waarlijk, zalig is het geslacht der Christenen
boven alle menschen, die op de oppervlakte der aarde
wonen.

Laten dan tot zwggen worden gebracht de tongen
van hen, die onzinnigheden spreken en de Christenen
belasteren en laten zjj nu de waarheid zeggen. Want
het is hun heilzaam, dat zy den waren God aanbidden
meer dan dat z\j eenen klank aanbidden zonder zin.
Want waarlijk, van God is alles, wat gezegd wordt

*) Seeberg en Rendel Harris: het verschrikkelijke. Hennecke:
het lachen. Hier wordt gedoeld op de Olót/tóónai fiihig.
') vgl. Just , Apol, I, 57.
') Vgl. Prediking van Petrus bij Clem. Alex. Strom,, VI, 6, 48.

71

door den mond dcfr Christenen en hunne leer is de poort
des lichts.

Laten dus alle diegenen tot haar naderen, die God niet
hebben erkend, en laten zij ontvangen onvergankelflke
woorden, die zyn van ouds en van eeuwigheid. Mogen zy
alzoo ontvlieden het verschrikkelgk gericht, *) dat door
Jezus, den Messias, staat te komen over het geheele men-
schelgk geslacht. *)

(Geëindigd is de Apologie van den wysgeer Aristides.)

^) De beenw\jzing naar het aanstaande gericht (vgl. Hand. 17:31
il4:25) is kenmerkend voor de Apologeten. Just. Apoht I» 68

*) G. heeft van C. 17 alleen: Tot eoover mijn woord tot Ut Sirel
dat door de waarheid aan m\jn geest is ingegeven. Daarom laten uwe
verdwaasde w^zen ophouden met allerlei dwaze dingen te zeggen tegen
den Heer. Want het is in ulieder belang God, den Schepper, te ver-
eeren en zijn onvergankelijke woorden in het hart op te nemen, opdat
gijlieden ontkomt aan het oordeel en de straf, en alzoo bevonden wordt
«rfgenamen des onvergankelgken levens.

Justinus.

Justinus, de wijsgeer en mai'telaar, (T e r t u 11. Valent. 5)
werd omstreeks 100 te Flavia Neapolis, het oude Sichem
en het tegenwoordige Nabloes, in palaestijnsch Syrië geboren.
(Apol. I, 1) Waarschijnlijk in de eerste jaren van de regeering
van Antoninus Pius te Efese Christen geworden, *) (vgl.
Euseb. H. E. IV, 8) zeide hij den leeringen van Plat o,
die eertijds groote bekoring op hem hadden geoefend,
vaarwel, om met kracht van overtuiging zijn christelijk
geloof tegen alle aanvallen te verdedigen. Het was vooral
de geloofskracht en de ster vensmoed der Christenen, die
hem tot nadenken hadden gebracht. (Apol. II, 12) Menschen,
die zoo vrijmoedig hun geloof beleden, hoewel zij wisten,
dat de doodstraf er op stond (Apol. I, 4), konden geene
kwaaddoeners zijn.

Hier is dus sprake van de doodstraf, die op de belijdenis
van den naam van Christus stond. Hoe was in die dagen
de rechtstoestand der christenen?

Op die vraag geeft de briefwisseling tusschen den bithy-
nischen stadhouder Plinius en keizer Trajanus met

^) A. Harnack, Die üeberliefenmg der griech. Apolog. des ew.
Jahrh. (T. u. U. I, 1882, S. 137 ff.).

73

betrekking tot deze zaak een duidelijk antwoord. ^) Gelijk
bekend is, was Plinius in den herfst van 100 als Consul
naar Bithyniö en Pontus gekomen en had daar, vooral in
Nicomedië, veel partijstrijd gevonden. De voornaamste oorzaak
daarvan meende hij in het Christendom te zien, weshalve
hij een edict tegen de vereenigingen uitvaardigde, waardoor
zich vooral de Christenen getroffen gevoelden. Zij durfden
dan ook hunne samenkomsten niet meer houden. Hunne
vijanden maakten van dat edict een gretig gebruik, zoodat
de aanklachten van de zijde der heidensche priesters hand
over hand toenamen. Plinius zelf werd er onaangenaam
door verrast. Hij leidde de processen zelf. Hij vraagde een-
voudig, of zij bekenden Christenen te zijn. Klonk het ant-
woord bevestigend, dan vraagde hij het nog eeiis en eindelijk
ten derden male, om hen dan, wanneer zij bij hunne beken-
tenis bleven, te laten wegleiden en terechtstellen. Dus vol-
komen hetzelfde als wat ürbicus deed. (Apol. II, 2) Maar
Plinius vond daar geen rust bij, vooral niet toen hij bij
het laten pijnigen van twee slavinnen, diaconessen der
gemeente^ niets verkeerds omtrent het gedrag der Christenen
te hooren kreeg. ^) Hij vraagde daarom het oordeel van

*) cf. K. W. J. Wilde, De Plinii Caecilii Secundi et Imperatoris
Trajcmi epistulia mutuis Disputatio, 1889. v. Manen (Gids, Aug.
1890, bl. 290—327 en in zijne beoordeeling van bovengenoemde dissertatie,
Theol. Tydschr., Maart, 1891, bl. 134—147) heeft deze gansche brief-
wisseling voor onecht verklaard, maar blijft echter in de beide brieven
over de Christenen eene bedrage zien tot onze kennis van het leven en
de lotgevallen der Christenen in Klein- Azië, zooal niet bepaald in
Bithjrnië en ten tyde, dat Plinius aldaar Stadhouder was, dan toch
in ruimeren kring en niet langen tyd daarna.

') Met het oog op zulke feiten is het gewaagd met Veil (a. W. S.
132) in Apol. II, 12 dat gedeelte, waar over het folteren van slaven
wordt gesproken, op grond daarvan voor interpolatie te verklaren. Wat
omstreeks 177 te Lyon geschiedde, zal zeker ook elders voorgekomen

74

Trajanus, die hem terug schreef, dat men moeilijk tegen-
over alle Christenen eenzelfde gedragslijn kon volgen; één
ding wilde hij beslist niet: dat men de Christenen opspoorde;
werden ze beschuldigd en bekenden zij Christenen te zijn,
dan moesten zij worden gestraft; loochenden zij en offerden
zij ten bewijze, dat zij geene Christenen waren, den staats-
goden, dan moest men hen vrij laten uitgaan. Op anonyme
aanklachten mocht men in geen geval ingaan, want dat
was niet meer overeenkomstig de begrippen van den toen-
maligen tijd. ^)

Deze brief is zeker een eeuw lang het richtsnoer gebleven
voor de romeinsche overheid bij haar optreden tegen de
Christenen. Gunstig voor hen kan men dit edict niet bepaald
noemen. Nadrukkelijk wordt hier gezegd , dat op de bekentenis
een Chiisten te zijn de doodstraf stond, dus juist datgene,
wat de Apologeten der tweede eeuw met verontwaardiging
terugwijzen. *) Ontegenzeggelijk spreekt een humane geest
hieruit, dat men de Christenen niet mocht opjagen, hen,
ingeval zij hun Christelijk geloof verloochenden, vrij moest

zgn, en dan ook wel vroeger, zooals hier onder Plinius in Bithynie
omstreeks 100. Ook naar mijne meening is dat gedeelte (met hetgeen
volgt) geïnterpoleerd, maar die onderstelling berust op geheel andere
gronden.

*) (PI in. Ep, 96 en 97.) „Actum, quem debuisti, mi Secunde, in
excutiendis causis eorum, qui Christiani ad te delati fuerant, secutus
es. Neque enim in universum aliquid, quod quasi certam formam habeat,
constitui potest. Conquirendi non sunt; si deferantur et arguantur,
puniendi sunt, ita tamen, ut qui negaverit se Christianum esse idque
re ipsa maniiestum fecerit i. e. supplicando diis nostris, quamvis suspectus
in praeteritum veniam ex poenitentia impetret. Sine auctore vero propositi
libelii in nullo crimine locum habere debent, nam et pessimi exempli,
nee nostri seculi est.'*

*) Zie R. Steek; Plinius im neuen Testament (Jahrb. f. Prot. Th.
1891, IV, S. 545-584).

75

laten uitgaan en op anonyme aanklachten niet mocht ingaan.
Trajanus gaat zoover, als hij met mogelijkheid gaan kan,
omdat de hoofzaak nu eenmaal vast staat: si Chris-
tiani deferantur et arguantur puniendi sunt.

Men moet zich echter den toestand der Christenen in die
dagen niet al te zwart voorstellen. Dat men hen niet mocht
opsporen, is toch een bewijs, dat men ze voor vrij onschade-
lijk hield. Tegenover misdadigers handelt men anders. De
ergste Christenvervolgingen b. v. tijdens Decius zijn met
het werk der Inquisitie in Spanje en in ons land eenvoudig
niet te vergelijken ! *) Alles hing eigenlijk af van de gezind-
heid van den Stadhouder. Was hij een humaan man, dan
paste hij het edict met zachtheid toe. Was hij daarentegen
wreed, dan gaf het hem ook genoeg gelegenheid zeer gestreng
tegen de Christenen op te treden. De gezindheid der Keizers
had weinig invloed. Wat wisten zij van hetgeen er niet
alleen in de uithoeken van hun rijk, maar zelfs vlak in
hunne nabijheid, in Rome, gebeurde. De stemming des volks,
waaraan de Stadhouders vaak wel gehoor moesten geven,
gaf hier den doorslag. Kwamen er volksrampen als mislukking
van den oogst, ziekten van menschen of van vee, dan wist
de heidensche omgeving al spoedig den Christenen van dat
alles de schuld te geven, die het dan soms hard te verant-
woorden hadden. Dan kwamen de aanklachten bij massa's
in. Zulke tijdelijke, plaatselijke vervolgingen kwamen ook voor
onder de regeering van Trajanus, Hadrianus en
Antoninus Pius. Men kan dus de gruwelen, die soms

') Friedifinder, Sittengeschichte Eoms, III, S. 586. Hg deelt daar
mede, dat onder Karel V in Holland en Friesland tol 't jaar 1546 meer
dan 30.000 door beulshanden moeten gedood zgn wegens anabaptistische
dwalingen en in Spanje onder het optreden van Torquemada in 18 jaar
tyds meer dan 105.000 personen.

76

werden gepleegd, moeilijk op rekening van de keizers zetten
en men wachte zich wel voor de bewering, dat de schildering,
die in de Apologie van Justin us van den toestand der
Christenen wordt gegeven, niet in overeenstemming zou zijn
met het karakter, dat de regeering van Antoninus Pius
in den beginne droeg. Wel zou het met het karakter zijner
regeering in strijd zijn, wanneer er sprake was van
strafvervolging van de zijde der romeinsche overheid op
grond van de meening, dat de Christenen, door niet den
Staatsgoden te willen offeren en bij den Genius des Keizers
te zweren, zich aan majesteitsschennis schuldig maakten,
gelijk velen het den romeinschen machthebbers wilden doen
gelooven (Apol. II, 3.) Zulk optreden vond, hoewel altijd
nog slechts bij uitzondering, eerst omstreeks 250 plaats. In
de Apologie van Justinus draagt de houding van de over-
heid tegenover de Christenen nog geheel het karakter van
een politie-maatregel, zooals zij dan onder Trajanus en zijne
opvolgers ook werkelijk was.

Maar nu springt het in het oog, dat het „edict van
Hadrianus", dat aan de Apologie van Justinus is toe-
gevoegd, in alle deelen onrecht is. Volgens zijnen inhoud
zou dat schrijven niets meer of minder zijn dan het eerste
tolerantie-edict voor de Christenen. Immers hierin wordt
bevolen, dat zij alleen dan zullen worden gestraft, wanneer
het blijken mocht, dat datgene, waarvan zij worden be-
schuldigd, wekelijk door hen is bedreven, maar dat zij
anders moeten worden vrijgesproken. Het Christendom op
zich zelf is dus niet meer strafbaar, de christelijke gods-
dienst is eene religio licita geworden! Men meene nu niet
zich hiervoor op zijn onvast karakter te kunnen beroepen,
of op zijne zucht naar populariteit, of te kunnen zeggen,
dat hij den brief aan Minucius Fundanus in een oogen-

77

blik van welwillendheid heeft geschreven, of ook wel, met
het oog op het bericht van Spartianus,^) dat het Christendom
door zijne minachting was gedekt. Dit zou te haastig zijn.
Zijn in het oog loopende begunstiging van alles, wat
Romeinsch of Grieksch was, zijn haat tegen de Joden, en
zijn anti-christelijke omgeving, waarin Front o, de Christen-
vijand, eene eereplaats innam, geven ons alle recht tot het
vermoeden, dat het Christendom niet veel goeds van hem
had te verwachten. Indien hij zulk een tolerantie-edict had
uitgevaardigd, zou het onverklaarbaar zijn, dat de streng
rechtvaardige Antoninus Pius zich daaraan niet zou
hebben gehouden, en, wanneer zulke dingen toch buiten zijn
weten met; de Christenen geschiedden, dat dan Justinus
zich niet in den naam der rechtvaardigheid dadelijk op dat
edict had beroepen. Zijn geheele Apologie werd in dat geval
een met verontwaardiging opkomen tegen toestanden, die
reeds bij keizerlijk decreet veroordeeld waren! Dan had het
toch voor de hand gelegen den keizer er opmerkzaam op te
maken, dat men overal in zijnen naam zijne bevelen overtrad
en was de gansche Apologie overbodig geweest. Neen, in
dit zgn. kiezerlijk rescript hebben wij het werk van een
Christen te zien, die op deze wijze een kleine, maar niet-
temin kernachtige Apologie wilde geven. ^)

Was de toestand der Christenen dus zeer onzeker en
stonden zij telkens bloot aan de vijandschap der hen om-
ringende heidenen^ dan verwondert het ons niet , dat er
telkens mannen opstonden, die behoefte gevoelden in

^) Sacra Romana diligentissime curavit , peregrina contempsit (S c h ü r e r,
Gesch. des Jüd. Volkes im Zeitalter J. Chr. I, S. 565).

') Voor de literatuur betreffende deze zaak verwys ik naar mijne ver-
handeling in de Theol. Stud. (IX, 1892, bl. 317-357; 401-436) en verder
naar alles, wat Veil zeer terecht opmerkt in z\jn a. w. bl. 137—142.

78

geschrifte hun christelijk geloof te verdedigen en voor de
onrechtvaardig verdrukten en vervolgden op te komen.

Onder de velen, die als zoodanig optraden, als Quadratus,
Aristides e. a. bekleedt Justinus wel een voorname
plaats. Niet alleen in geschrifte trad hij als pleitbezorger op,
maar ook mondeling als leeraar. Hij schijnt een vrij aan-
zienlijken kring van hoorders om zich heen te hebben gehad,
die hem niet altijd welwillend gezind waren. Tenminste hij
spreekt van een zekeren Crescens, een rondtrekkend
Cynisch wijsgeer, die allerlei beleedigende verhalen omtrent
de Christenen rondstrooide, maar door de vragen, die
Justinus hem deed, duidelijk de bewijzen van zijne onkunde
moest geven (ApoL II, 3.)

Over het verdere leven van Justinus is weinig meer te
verhalen, dan dat hij ± 163 — 167 den marteldood is ge-
storven. Zijn vrees, dat Crescens de oorzaak daarvan zou
zijn (Apol. II, 3) is niet bewaarheid geworden; ^) immers de
martelaarsakten (Otto III, p. 266—278), die vrijwel betrouw-
baar zijn , ^) zeggen daaromtrent niets.

*) Wat Euseb. (H. E. IV, 16) verhaalt, berust meer op eigen com-
binatie naar aanleiding van Apol. II, 3, dan op werkelijkheid. De
Chroniek van Sextus Julius Africanus , door Euseb. bijgewerkt en achter
z\jn werk gevoegd, geeft omtrent 't jaar van zijn dood geen uitsluitsel.
Wel lezen wy achter de aanteekening by 't jaar 2168 Abr. (= 152)
Kgijaxri; xuvtxog (piióaoqto; icvtyféa^rj de volgende Opmerking: „die aan
Justinus den marteldood bereidde, omdat deze hem als een onwetenden
bedrieger had ten toon gesteld," maar daarmede wordt volstrekt niet
gezegd, dat zijn marteldood in 't jaar 152 viel (of volgens Hieronymus
154.) Waarschünlyk heeft Euseb. zelf niet geweten, wat de waarheid
was, en door zijne bijvoeging achter de aanteekening van Julius
Africanus zijnen lezers een weg tot vermoedens gewezen. (Zie de>
hypothese van Veil, a. W. S. 127).
') Keim, Bom. und das Chrthm,, 1881, S. 584 ff.

79

Wanneer wij nu de Apologie (I en II) gaan behandelen,
komen wij voor groote moeilijkheden te staan.

Algemeen wordt Justinus voor de man gehouden, die
het eerst heeft getracht de kloof te dempen tusschen het
Christelijk geloof en 't wijsgeerig denken zijner heidensche
omgeving. De Logosleer zou dan de kloof tusschen beide
wereldbeschouwingen hebben moeten vullen. De Heidenen,
voornamelijk de Stoicijnen, huldigden de Logosleer, waardoor
de brug werd gevormd tusschen God en de Schepping, of
liever, waardoor de scherpe tegenstelling tusschen geest en
stof werd opgeheven: God niet alleen transscendent als
Schepper boven de wereld, maar ook door zijnen Logos
immanent in die wereld. Stelde men nu voor den Logos
Christus in de plaats, dan was men er!

Maar wanneer men nu de Apologie (I en lij van Justinus
leest, ziet men in dat geschrift de kloof tusschen de heidensche
en Christelijke wereldbeschouwing, die het heet te moeten
dempen, telkens gapend te voorschijn komen. De Logos-
christologie, die daarin wordt voorgedragen, is nu eenmaal
in geen^ enkel opzicht te vereenigen met wat wij omtrent
het geloof van de gemeente dier dagen daarin lezen.

V. Engelhard *) ziet de onvereenigbaarheid tusschen
beide beschouwingen. Hij meent, dat Justinus in zijn hart
altijd een heiden is gebleven en van het eigenlijke Christendom
niet veel heeft begrepen. Zijne Thelogie en Christologie waren
volgens V. E. zuiver heidensch. Maar al moge Justinus
dan niet veel van het Christendom begrepen hebben, een
Christen is hij naai' het oordeel van genoemden schrijver
toch geweest en wel een mei volle overtuiging, in hart
en leven.

>) Das Christenthum Juatins des Mdrtyrers, 1878.

80

Stahlin ^) houdt v. E. aan deze laatste uitdrukking om
het zwaartepunt van Justinus' heidensche denkbeelden
naar zijne christelijke te verleggen.

C 1 e m e n *) wil het raadsel oplossen door aan te toonen ,
dat Justin us zich in zijne beschouwingen eenvoudig niet
heeft kunnen losmaken van de traditie der christelijke ge-
meente. Hij moest eensdeels vasthouden het geloof der
gemeente, volgens hetwelk God en de Logos twee van
elkaar onderscheiden wezens waren, maar aan den anderen
kant kon hij zich bij zijn niet meer pantheïstisch Godsbegrip
ook niet meer voorstellen eene uitvloeiing van een bijzondere
hypostase uit God. Toch wilde hij Christus geen schepsel
noemen en zoo zag hij zich genoodzaakt het ontstaan van
den Logos altijd weer emanatistisch te verklaren. ')

Paul*) zegt , dat het Logosbegrip bij J u s t i n u s
heen en weer zweeft tusschen dat van „kracht" en
„persoon."

Wij staan hier voor een eigenaardig geval: om eene kloof
te dempen tusschen christelijk en heidensch denken zou
Justinus eene Apologie hebben geschreven , waarin die kloof
zóó duidelijk aan het licht treedt, dat alle uitleggers er mede
verlegen zitten en geen anderen uitweg weten, dan de ver-
warring van de Apologie over te brengen naar het hoofd
van den armen Apologeet.

^) Justin der Mdrtyrer 1880.

') Die religionsphilosophische Bedeutung des stoisch-christlichen
Euddmonismus in Justins Apologie, 1890.

3) Ook Harnack zegt {Dogm, Gesch. 1, 1886, S. 384), dat Justinus
zich aan de gemeente-traditie heeft aangesloten, maar dat zijn eigenlijke
meening „liberaler*' is geweest.

*) Die Logoslehre bei Justinus Mdrtyr (Jahrb. f. prot. Th. XII, 1886,
T. 661—690.

81

In eetie verhandeling in Preusühen*B Tijdschrift ^) heb
ik trachten aan te toonen» dat de Logosleer in de Apologie
(I en II) en de stukken ^ die over den rechtstoestand der
christenen handelen, onmogelijk van ééne hand kannen
zijn. Natuurlijk kan ik hier de argumenten daar gebezigd
niet herhalen en möèt ik voor bijzonderheden naar genoemd
opstel verwijzen. Het resultaat, waartoe ik meende te moeten
komen, was^ dat Justinus zeer zeker eene Apologie heeft
geschreven, *) waarin wordt gesproken over de met een
duidelijk voorbeeld gestaafde onrechtvaardige wijze, waarop
de Christenen werden behandeld, over hun zedelijk leven
in tegenoverstelling met de ongebonden levenswijze der
Heidenen, terwijl de schrijvei* een beroep doet op het gejond
verstand en het rechtvaardigheidsgevoel van den Keizer, en
waarin eindelijk aan de hand van de oudtestamentische
profetieën de waarheid van het Christendom wordt bewezen.

In deze Apologie treft ons, hoe weinig begrip de
«chrijver van het Christelijk geloof heeft. Paulinische of
Johannelsche denkbeelden zoekt men er tevergeefs in. Christus
is de leermeester, die den menschen door zijne leer den weg
tot een heilig leven heeft gewezen. Van eenige heilsbeteekenis
van zijnen dood en zijne opstanding geen sprake! Alles,
wat de profeten dienaangaande hebben voorspeld en wat
later in het leven van Jezus Christus is uitgekomen, dient
slechts om het recht te bewijzen, dat deze goddelijke Leer-
meester tot het geven van zijn zedelijke voorschriften had.

^) Die Logossiellen in Justins Apologien kritisch unterïsucht.
fZeitschr. l neutl. Wiss. u. die Kunde des Urchrtms. II, 1901, 4
S. 300-^388).

*) Het schgnt mg niet onmogelyk ten naasten bg den oorspronkelgken
vorm terug te vinden (Zie mgne poging daartoe in Zeitschr. t neutl. Wiss.
V, 1904, 2, S. 154—162, 3, S. 178-190). Maar ik zal de eerste zgn te
«rkentiéfi, dat zulk eene poging veel önbevredigends heeft.

6

82

Zietdaar het Christendom van Justinus den Martelaar.

Dwars door deze beschouwingen heen vinden wij eene
Christologie, waarbij de historische Jezus geheel achter den
metaphysischen Christus is verdwenen. Xificzog ovofict xoj
airb TtSQtéxov ayvmóxov CrifMcölav^ 8v tqÓtcov Kal xb ^Bog ngoöa-
yÓQivfm oix ivofid iöttvA (ApoL II, 6). De Logosleer, die wij
hier vinden uitgewerkt is eensdeels die der alexandrijnsche
school, anderdeels die der latere Athanasiaansche orthodoxie.

De eerste vraag is deze: is de alexandrijnsche Logosleer
en alles, wat daarmede samenhangt, van dezelfde hand als
de eigenlijke Apologie aan den Keizer? Ën dan luidt het
antwoord: neen!

De tweede vraag is deze : is de kerkelijke Logos-Christologie
in overeenstemming te brengen met de hier voorgedragen
alexandrijnsche Logosleer? En dan luidt het antwoord eveneens
ontkennend.

Mijn resultaat, reeds elders medegedeeld, is dit: Justinus
heeft eene Apologie geschreven aan den keizer Antoninus
Pius. Een aanhanger van de alexandrijnsche school heeft
deze Apologie aan den keizer omgewerkt tot eene Apologie
voor het gansche volk der Romeinen, waardoor natuurlijk
het geheele geschrift van karakter veranderde. Toen is een
derde gekomen, die de onrechtzinnige alexandrijnsche Logos-
Christologie in overeenstemming heeft willen brengen met
de orthodox- Athanasiaansche belijdenis, terwijl nog later de
kerkelijke leer van de Triniteit er in gebracht is.

De stukken van den alexandrijnschen omwerker zijn die,
welke handelen over den Logos-Spermatikos , het noodlot,
den vrijen wil, de daemonologie, de allegorische interpretatie
van het Oude Testament en de afhankelijkheid van de
grieksche wijsgeeren van de profeten des Ouden Verbonds,
die in alle wijsheid de prioriteit hebben. Deze stukken

83

behooren niet tot de oorspronkelijke Apologie aan den keizer,
niet alleen omdat er ons een gansch andere geest uit tegen-
komt, maar ook, omdat zij op een in het oog loopende
wijze den samenhang van de Apologie verbreken en meer-
malen ook de zinnen zelf hebben laten derailleeren.
De naden, waarmede de verschillende stukken aan elkaar
zitten, liggen er zóó dik op, dat men onmogelijk nauwkeurig
kan voortlezen zonder er telkens op te stooten. Zelfs in de
hoUandsche vertaling kan men ze duidelijk zien. ^)

In den tekst dezer hoUandsche vertaling is hetgeen naar
mijne meening niet van Justinus is, tusschen vierkante
haakjes [ ] geplaatst, terwijl de interpolaties in deze onechte
stukken tusschen scherpe haakjes < > gezet zijn. Wat tot
recht verstand van den tekst er tusschen is gevoegd, staat
tusschen ronde haakjes ( ). ^)

En wat nu de orthodoxe Logos-Christologie betreft, deze
staat in geen enkel opzicht in innerlijk verband met wat wij
in de Apologie omtrent de stoicijnsche leer van den Logos-
Spermatikos lezen. Uiterlijk verband is er genoeg. Overal
is de kerkelijk orthodoxe leer te berde gebracht, waar maar
eenige aanleiding daartoe scheen te bestaan. Vaak zeer
onhandig. De alexandrijnsche schrijver zegt herhaaldelijk,
dat Christus is geboren door de kracht van den Logos. Nu

^) Ik zou nog op andere dingen kunnen w^'zen, b.v. dat eene inter-
polatie begint (in Apol. II, 12) waar het citaat b\j Eusebius ophoudt.
Maar Toor deze en dergel jjke bijzonderheden yerwijs ik naar mgn
boTengenoemde verhandelingen.

') Het spreekt van zelf, dat het oordeel over mogelijke interpolaties
altyd zeer persoonlijk is. Een ander zal de lijnen allicht ergens anders
trekken. Daarom heb ik den tekst in zgn geheel gelaten en haakjes
gezet, waar m\jns inziens naden voorkwamen. Nu kan de lezer zelf
oordeelen. Misschien komt h\j door voortgezette studie tot juistere
onderscheidingen .

84

lézen wg in ApoL I, 32, dat Ghiistua de Logos is en krijgen
dus deze gedachte, dat de Lc^os door zgne eigen kracht
mensch is geworden! Gredurig blgkt het onverzoenlgke van
de twee voorstellingen, waanran de ééne den Logos eene
kracht noemt, waardoor Grod immanent in de wereld tegen-
woordig is en waarvan de andere hem voorstelt als de
tweede Hypostase in den zeer transscendent gedachten Grod.
Wg kunnen ons voorstellen, dat de alexandrijnsche schrijver,
om het Christelijk geloof voor zgn heidensche omgeving
toegankelijk te maken^ zich van het Stoicijnsche Logos^begrip
bediende, om aan te toonen, dat Jezus Christus geheel ver-
vervuld Was geweest van de kracht van den Logos. Maar
hooren wij Jezus Christus den Logos zelven noemen, als
eeuwigen Zoon van den ongeboren God, dan zijn wij op
eenmaal in een gansch anderen kring van gedachten, waarin
Athanasiusende latere kerkelijke orthodoxie thuis behoort.

Wil men dus met Paul e. a. de meening blijven ver-
dedigen, dat de tegenstrijdige denkbeelden omtrent den Logos
zeer goed bij Justinus zelven kunnen hebben bestaan, dan
geeft men zich niet genoeg rekenschap van den aard der
tegenstrijdigheden. Natuurlijk, tegenstrijdigheden komen er
in den menschelijken geest op het gebied van godsdienstige
denkbeelden genoeg voor! Het aannemen van interpolaties
is niet maar eene poging om schrijvers uit oude tijden streng
logisch en wetenschappelijk op zijn 20*^ eeuwsch te doen
denken. Het zou, om één voorbeeld te noemen, van weinig
kennis van de leer der Stoa getuigen, wanneer men de
beschouwingen in de Apologie omtrent den vrijen wil en
het noodlot aan twee verschillende schrijvers ging toekennen
op grond van hare onderlinge tegenstrijdigheid. Maar er is
een grens aan de dingen!

De stukken in de Apologie, die onderling in gedacfatengang

85

verschillen, verschillen ook in taal en stijl, en de stukkeq
die denzelfden geest ademen, komen oqk alle in stijl en
woordenkeus overeen. Dat geeft te denken. Justinus ^egt,
dat „de proleet" spreekt; Mozes, David, Jesaia enz. De
alexandrijnsche schrijver zegt, dat „de Profetische Geest'*
door den profeet spreekt. De man, die later de kerkelijke
leer van de Triniteit er in bracht, sloot zich aan bij het
spraakgebruik van den alexandrijn , en zeide , dat de Chris-
tenen God vereerden en zijnen Zoon Jezus Christus, en het
heirleger van de Hem volgende goede engelen en den Pro^
fetischen Geest! (Apol. l, 6) of: God en Jezus Christus en
den Profetischen Geest. (Apol. I, 13) ^ Justinus spreekt
steeds van itv^gmmvog, de alexandrijn van «v-^^wTretog. Justi-
nus spreekt nooit zooals gedurig de alexandrijnsche interpolator

van tpavXot óalfioveg, Eene uitdrukking als 8v rgónov xbv

aitbv xQÓTtov^ die schering en inslag is bij laatstgenoemde,
komt bij Justinus niet voor. Bovendien vinden wij in de
geïnterpoleerde stukken uitdrukkingen , die eerst in de 4^^ E.
D. Chr. in zwang kwamen. ') Alles bij elkaar genomen hebben
wij niet het recht aan Justinus op te dringen, wat uit
^t brein van verschillende schrijvers is voortgekomen, en
dan Justinus te beschuldigen van onklaarheid, langdradig-
heid en onbeholpenheid, ^)

De laatste, die zich, voor zoover mij bekend is, tegen de

*) In mijne verhandeling : Wat leert Justinus aangaande het per-
soonUfk bestaa^i van den Heiligen Geest. (Theol. Stud., XI, 1893,
bl. 15—33, 138—159) heb ik trachten aan te toonen, dat alles, wat
omtrent *tpersoonhjk bestaan van den H. G. in de Apologie voorkomt,
geinterpoleerd is.

') Zeitschr. f. d. neuÜ. Wiss. II, 4, 1901, S. 336, V, 3, 1904, S. 179.

^) V. Otto in zijn bekende uitgave, Prolegg. c. V, I, p. 72. Th. Zahn,
Zeitschr. f. d. bist. Th. 1875, S. 7. Bousset, JXe EvangeUencitate
Justins des Mdrtyrers, 1891, S. 12. e.a.

86

interpolatie-theorie bij Justinus heeft verklaard is de meer
genoemde Geffcken. ^) Al stelt hij Justinus hooger dan
Aristides, veel waarde als schrijver kent hij hem niet
toe. Hij wijst op het gebrek aan eenig verband, op het
onmethodisch heen- en weerspringen van 's mans gedachten ,
noemt o. a. Apol. I. 4 *) „ein wahres Paradestück verwirrter
oder wenigstens inkongruenter Darstellung," *l toont in C, 23
en 25 de letterkundige onbeholpenheid van den schrijver
aan, die den gedachtengang totaal laat derailleeren, in één
woord, schroomt niet de geheele Apologie «eene verzameling
van verstrooide apologetische gedachten en motieven" te
noemen. *)

Maar wee dengene, die de stoutmoedigheid heeft te meenen,
dat niet ééne hand, maar meer handen aan het verzamelen
zijn geweest! Want dat is hier eigenlijk de kwestie. Op
vrij hoogen toon verzekert Geffcken, dat alle poging om
eenige dispositie in de verwarde massa te willen vinden
gebrek aan dieper studie bewijst. Het schijnt een onbe-
gonnen werk geleerden als Geffcken te verzekeren, dat
de interpolatie-hypothese waarlijk niet dient om tegenstrijdig-
heden te vereffenen. Men zou daarmede niet veel verder
komen. In beginsel kan men aannemen, dat, wanneer die
tegenstrijdigheden in 't brein van den interpolator rustig naast
elkander kunnen staan ^ dat ook 't geval kan zijn ten opzichte
van Justinus zelven.

Maar zóó gemakkelijk gaat het niet! Daar zijn vele stukken,
laten het brokstukken zijn eener populaire philosophie, die

1) S. 98.

*) Op dit hoofdstuk heb ik ook speciaal de aandacht gevestigd (Zeit-
sehr. f. d. Neutl. Wiss. II, 1901, S. 322).
») S. 99.
^) S. 101.

87

niet alleen niet in overeenstemming zijn met de denkwereld
van Justinus, want, nog eens, die kan hij zelf nog wel
hebben opgenomen in zijn werk, maar die, waar zij zijn
ingevoegd, den zinsbouw verbreken. „ Also völlige Ëntgleisung
der Satzfügung." En dat niet alleen. Wanneer Justinus
overal vandaan zijn verstrooide apologetische gedachten
verzamelde, zou men toch kunnen verwachten, dat hij ze
alle met zyne eigen woorden weer gaf. Maar nu zijn de
meeste stukken, die niet met zijne gedachtenwereld in over-
eenstemming zijn, ook niet met zijn taaieigen in overeen-
stemming, terwijl zij onderling alle nagenoeg dezelfde
kenmerken hebben van taal en stijl. Heeft Justinus zelf
ze in zijne Apologie opgenomen, dan moet hij toch hebben
geput uit één of ander geschrift Wij komen dan de
interpolatie-hypothese al zeer nabij! En verder, de geïnterpo-
leerde stukken maken van de Apologie aan den Keizer een
geschrift aan het romeinsche volk, waar het apologetisch
motief geheel op den achtergrond treedt en plaats maakt
voor ketterbestrijding(!) en christelijken bekeer ingsij ver, zóó
zelfs, dat Geffcken moet erkennen, ^) dat het eigenlijk
geene Apologie meer is en evenmin een geschrift aan één
Keizer. Maar wij vragen: heeft Justinus dan onder het
schrijven zijn verstand verloren? En eindelijk: verscheidene
stukken, aan de gedachtenwereld van Justinus vreemd,
behelzen theologische denkbeelden^ ik denk aan het ApoUi-
narisme van Apol. II, 10, die eerst in veel lateren tijd zijn
opgekomen temidden van den kerkelijken strijd. Het is
merkwaardig om de pogingen te zien van hen, die deze

^) S. 99. Ich kann mir nicht denken, dass diese Reden des Apologeten
Bo wie sie uns jetzt vorliegen^ wirklich dem Kaiser zugegangen sind....
Diese Schriften sind reine Buchliteratur ohne unmitielbar praktische
Zwecke.

88

waarheid willen ^weg"-verklaren. En gaat het dan m^t den
besten wil van de wereld niet, welnu, dan moet men maar
eene interpolatie aannemen, maar dan toch slechts ééne
zeer kleine!

Ik ben het volkomen met Geffcken eens, de Apologie,
zoo als zij nu vóór ons ligt, kan onmogelijk aan den Keizer
zijn overhandigd. Het is hier „boekenliteratuur," die wi>
vóór ons hebben. Alleen verschil ik hierin met Geffcken,
dat ik aan deze „boekenliteratuur ten grondslag leg eene
Apologie aan den Keizer, staande op het niveau der populaire
wijsbegeerte. Deze Apologie komt nog duidelijk te voorschijn
in die hoofdstukken, waarin met schrik en verontwaardiging
over het gedrag der romeinsche overheid wordt gesproken*
Apol. I, 68. II, 1, 2, 3, zou oorspronkelijk geene Apologie
zijn geweest! Die Apologie is geschreven door Justinus.
In den loop der tijden is er „boekenliteratuur" van gemaakt»
Wat geleidelijk is ontstaan en zoodoende alleszins verklaarbaar
is, wordt gewoon onzinnig, wanneer men met alle geweld
dat wil toeschrijven aan één persoon, aan iemand, dieeeno
dispositie in zijn werk aangeeft: en geene dispositie heeft,
aan iemand, die eene Apologie wil schrijven: en geene
Apologie schrijft, aan iemand, die telkens eene andere taal
begint te spreken, zijn eigen zinnen laat ontsporen, in één
woord handelt als iemand, die niet weet, wat hij wil.

En waarom moet alles, wat wij in Apol. I en II lezen,
het werk van éénen schrijver zijn? Omdat het in het eenige
heuidschrift, dat wij van de werken van Justinus hebben
zoo wordt voorgesteld! Ik bedoel n.1. den Codex Regius
Parisinus, 450, ^) geschreven in het jaar 1364 en bevattende

^) Deze Codex, my door de yriendeiyke bemoeiingen der Kon. BibL
te 's Gravenhage van de nationale bibliotheek te Parijs ter collation-
neering toegezonden, is duideiyk en netjes geschreven, bevat bijna

89

eene verzameling van werken van Justinus uit den byzan*
tijnschen tijd. Na den Dialoog van Trypho komt een klein
aluk (pag. 193^-201*) dat tot opschrift heeft: HnoXoyla inhg
%g$0xiixv&v TSQog ri^v Pmfiainv avfKktixov (de zgn. 2^^ Apologie).
Dan volgt de eerste Apologie (pag. 201*— 238^): ÜTcoloyia
óivvi^a insQ %Qia%Mv&v itffog Hvtohvivov xbp Evcs^fj, Daarop
volgen dan de drie keizerrescripten, (pag. 238^—241*).

Eene vraag, die zich met het oog op het handschrift nu
aan ons voordoet is deze: hebben wij hier twee Apologieën
vóór ons, of ééne, die om de eene of andere reden in tweeën
is gedeeld? En dan luidt het antwoord: het laatste. ^)

Gelijk wij weten keert v. Otto in zijn bekende uitgaaf
de volgorde om en maakt de tweede tot eerste en de eerste
tot tweede, zoodat dit in overeenstemming schijnt met het
bericht van Eusebius, dat Justinus ééne Apologie heeft
geschreven aan Antoninus Pius, zijne zonen en den rom^
Senaat (H. E. II, 13, IV, 8, 11, 17, 18) en ééne aan
Marcus Aurelius en zijn adoptief-broeder en medekeizer
Lucius Verus (H. E. IV. 16, 18).

Nu doet zich echter deze moeilijkheid voor, dat E u s e b i u s
ApoL II, 2 aanhaalt als staande in de eerste Apologie
(H. E. IV, 17). Heeft hij dan de Apologieën in een andere
volgorde gehad dan wij, dus in die van Cod. 450? Dat kan

geene verbeteringen en geeft, op enkele kleine uitzonderingen na, den
tekst van Otto. Er bestaat nog een tweede handschrift, de Codex
Claromontanus 82, in 1541 door eenen zekeren Georgios te Parijs ver-
vaardigd, thans in het bezit van J. A. Fenwick in Gheltenham. Deze
Codex is een afschrift van Cod. 450 (vgl. Harnack, a. W* in Texte
a. Unterss. 1883, I, S. 88).

^) Vroeger heb ik gemeend (Th. Stud. IX, 1891) tegenover Harnack
het oude gevoelen te kunnen verdedigen, dat Apol. I en II de beide
door Ëuseb. genoemde Apologieën waren; maar ik heb dat gevoelen
moeten opgeven.

90

moeilijk, want hij heeft Apol. II, 12 in dezelfde Apologie
gelezen als Apol. I, 29 en 31 nl. it rfj ngbg Mvtmvivov Ano-
Xoyia (H. E., IV, 8.) Apol. II, 3 heeft hij ook in de eerste
Apologie gelezen. Nadat hij de geschiedenis van het proces
onder Urbicus heeft verteld , gaat hij voort : xovtoig 6 'lovaxivog
BÏnóxmq %aï &Y,oXovQaig ag Kal 7CQOSfivrifiovsvCa(iev aitoü gxovag
ijciXiysi Xsymvy en dan volgt Apol. II, 3. Apol. II, 2, 3, 12
heeft Eusebius dus in hetzelfde geschrift gelezen als
Apol. I, 29 en 31.

Het blijkt dus, dat Eusebius, al spreekt hij van Iwee
Apologieën, er maar ééne heeft gekend.

Maar nu is er nog eene moeilijkheid. Wat Eusebius
H. E. IV, 17 in de eerste Apologie leest, leest hij H.E.IV, 16
in de tweede. Hij verhaalt n. 1. dat J u s t i n u s den marteldood
is gestorven, kort nadat hij aan de keizers een „tweede"
geschrift had overhandigd aangaande het christelijk geloof.
En dan haalt hij eenige regels verder Apol. II, 3 aan, als
staande iv tfj ^edi^Acofiivj/ anoloyia^ dus in de „tweede" Apo-
logie. ^) Deze inconsequentie is aldus te verklaren : E u s e b i u s
heeft slechts bij overlevering van twee Apologieën geweten,
er in waarheid echter maar ééne gekend. Hij gelooft, dat
het aan Grescens gelukt is Justinus den marteldood te
bereiden (H. E. IV, 16), niet lang nadat hij zijn tweede
Apologie had geschreven. Maar wanneer hij reeds in de
eerste Apologie het vermoeden had uitgesproken, dat hij
door toedoen van Grescens zou worden gedood, hoe kon
hij dan nog tijd vinden een tweede te schrijven? Hij redt
zich uit de moeilijkheid door het bericht over Grescens
aan te halen, als stond het in de tweede Apologie.

^) Anderen, o. a. Veil (a. W, S. XXIII) laten h tij ÓÊÓtiXatfiévt} itnoloyicf
op de 1ste Apologie slaan , waarvan driemaal te voren sprake is geweest

91

Op de vraag, waar dan de tweede Apologie van Justinus
is gebleven, kunnen wij niet anders antwoorden, dan dat
die hoogstwaarschijnlijk is verloren gegaan. *)

En eindelijk: hoe is men er toe gekomen de Apologie
door Eusebius als één geheel gekend in de Handschriften
in tweeën te verdeelen? Wij moeten antwoorden, dat daar-
omtrent niets met zekerheid is te zeggen. Veil denkt aan
een ongelukkig toeval, ^) voor welke meening zeer veel is
te zeggen.

') Wy willen aan het bericht van Eusebius, dat Justinus twee
Apologieën heeft geschreven, blijven gelooven, en de traditie blijven
vasthouden. Harnack heeft de tweede Apologie willen terugvinden in
de TiQtafiêia van Athenagoras (Texte und Unterss. I, 1882). Eusebius
zou dan de ftQêafiêia aan hem hebben toegeschreven, omdat hg den naam
van Athenagoras niet kende.

«) A. W. S. XXVII.

PLEITREDE

VOOR DE CHRISTENEN

GERICHT TOT

ANTONINÜS PIUS

DOOB DSN HEIUG£N WIJSGEEB EN MARTELAAR

JUSTINIÜS.

1. Aan den keizer Titus Aelius Hadiianus Antoninus
Pius Augustus Caesar, en aan Verissimus, zjjnen wfls-
geerigen zoon en aan Lucius, den wijsgeer, eigen zoon
van den Caesar en aangenomen zoon van Pius, vriend
der wetenschap en aan den heiligen Senaat en het geheele
romeinsche volk^) richt ik, Justinus, zoon van Priscus
en kleinzoon van Bacchius, afkomstig uit Flavia Neapolis
in de syrische landstreek Palaestina, in naam van hen,
die over de geheele aarde onrechtvaardig worden gehaat
en belasterd, tot wier getal ik zelf ook behoor, deze
toespraak en smeekbede.

') Het opschrift is geheel bedorven. Mo mms en heeft dat duidel^k
aangetoond. (Zie Volk mar, Th. Jahrbb. 1855.) Het eenige, wat myns
inziens behouden kan blgven, maar dan in andere volgorde, is dit:
Aan den keizer Caesar Titus Aelius Hadrianus Antoninus Augustus
Pius en aan Verissimus, aangenomen zoon van Augustus, richt ik,
Justinus, . . . enz. „Aan den Keizer en aan het volk" is dan ook een
zeer vreemde combinatie , vooral wanneer er, zooals in I, 21 , van „uwe"
keizers wordt gesproken en in I, 26 van „uwe" keizerstad (Rome).

93

2. Dat zfl, die werkelfik vroom èn wfls*) e^n, alleen
eeren e& liefhebben, wat waar is en er zich daarom wel
voor wachten overgeleverde meeningen te omhelzen, als
!2g verkeerd z\jn, brengt het gezond verstand mede.
Want niet alleen zal iemand, die zjjn verstand gebruikt,
hen niet volgen, die door daden of woorden een slecht
voorbeeld geven, maar ook moet ieder, die de waarheid
liefheeft, in alle omstandigheden, ook al dreigde de dood,
bereid zQn, zelfis met verzaking van z\jn eigen leven, te
spreken én te doen, wat recht is. Wat ü betreft, G8 wordt
overal geprezen als vrome en w^'ze wachters van het recht
en vrienden van de wetenschap:*) of Gfl het waarlflk
zyt, zal nog moeten bl^'ken. Want w^' hebben ons tot
U gewend niet om door dit geschrift U te vleien, noch
om IJ naar den zin te spreken, maar om er met nadruk
op aan te dringen, dat Gfl nauwkeurig en naar uw ge-
weten onze zaak onderzoekt, vóór Gfi oordeelt, en U niet
laat leiden door vooroordeel, of door de zucht om
menschen te behagen, [die bygeloovig zfln] noch U laat
drflven door onredelflken hartstocht, of onder den invloed
komt van een reeds lang ingekankerd vooroordeel, en
zoodoende het vonnis over Uzelven velt! Want wat ons
betreft, wfl zgn overtuigd, dat wy van niemand iets
kwaads kunnen ondervinden, indien men ons tenminste
niet eenige euveldaad voor de voeten kan werpen en kan
aantoonen, dat w\j slechte menschen zyn. Daarentegen
wat U aangaat, Gy kunt ons wel dooden, ons nadeel
toebrengen echter niet.»)

^) Vroom en iir\js. Deze woorden zijn eene toespeling op Antoninus,
die den bgnaam Pius droeg, de vrome, en op Marcus Aurellus
(=Verissimus,) die algemeen als een wijsgeer bekend stond. J u s t i n u s
doet in zyne pleitrede meermalen een beroep op het gezond en recht-
▼aardig oordeel dezer twee Keizers.

*) Ik schrap 8ti Uyêa»:

') Deze uitlating ziet kiaarblijkelgk op de schoone woorden vtin

94

3. [Opdat echter niemand deze woorden voor onzinnig
en overmoedig hoade, verlangen wfl, dat men de waarheid
van hetgeen men hun *) voor de voeten werpt, onderzoeke.
Laat men hen dan straffen, gelgk het behoort, wanneer
die beschuldigingen juist blijken te zgn. *) Kan men hen
echter van niets beschuldigen, dan druischt het toch in
tegen alle gezond verstand onschuldige menschen, alleen
omdat ztj in een kwaden naam staan, onrechtvaardig te
behandelen <of liever uzelven, daar Gg U niet ontziet
bfl het opleggen van de straf U te laten leiden door
hartstocht inplaats van door een bezadigd oordeeL>i
Daarentegen zal ieder verstandig mensch dit voor de
ware dagvaardiging verklaren, dat aan de ééne zgde de
onderdanen zich voldoende kunnen verantwoorden over
hun leven en leer en aan den anderen kant de bewind-
hebbers zich bfl het uitbrengen van hunne stem niet door
geweld of willekeur, maar door vroomheid en wijsheid
laten leiden. Want zóó alleen kunnen zoowel onderdanen
als bestuurders gelukkig zfln. Want iemand der ouden
heeft ergens gezegd: „Als de bestuurders [en de onder-
danen] geene vrienden der wisheid z^n, dan kan geen
enkele staat gelukkig zgn."^) Het is dus onze taak voor
een ieder ons leven en onze leeringen bloot te leggen,
opdat w\j ons zelven niet de straf op den hals halen voor

Soera te s, die hy in Plato's Apologie tot de rechters spreekt: bedenkt
wel, wanneer gy iemand als my ter dood veroordeelt, dan zal dat niet
zoozeer my als veelmeer uzelven kwaad doen. Want noch een Meletus,
noch een Anytus kan m^ kwaad doen. Immers ik geloof niet, dat een
beter mensch van een slechter nadeel kan ondervinden.

^) Hier wordt over de Christenen in den derden persoon gesproken.

') Ik schrap n&lXov óh xoiik^§iv.

') Dit woord is een vr\je aanhaling van Plat o, de BeptibL V, p. 473
(ed. Steph) die alle steden gelukkig prijst, wier bestuurders de wijs-
begeerte beoefenen. Men zegt, dat dit woord bg de keizers Antoninu8>
Pius en Marcus Aurelius zeer geliefd was.

95

hetgeen anderen in hunne blindheid misdoen, die omtrent
ons geheel in onkunde plegen te verkeeren. De uwe
daarentegen is het, gelijk van zelf spreekt, te luisteren
en rechtvaardig te oordeelen. Want zyt Gfi eenmaal op
de hoogte gebracht en spreekt Gy dan geen recht, dan
blijft U voor God geen enkele verontschuldiging meer over.
4. Een naam, waardoor de eene of andere zaak wordt
aangeduid, zegt, afgescheiden van de handelingen, die
aan dien naam ten grondslag liggen, noch iets goeds,
noch iets kwaads J) Anders waren w^j, wat den naam
betreft, dien men ons geeft, uitnemende menschen ! ^) Maar
evenmin als w\j dit billflk achten, dat wfl zouden eischen
op grond van den naam te worden vrijgesproken, wanneer
het eens kon worden bewezen, dat wy kwaaddoeners waren,
evenmin moogt GJj , wanneer ons noch met betrekking tot
onzen naam, noch tot ons staatsburgerschap, iets kan worden
te laste gelegd, er toe medewerken, dat wy, van wie toch
niets kwaads kan worden aangetoond, onrechtvaardig
worden gestraft, en G\j ü alzoo de wraak der gerechtigheid
op den hals haalt. [Redelijkerwijs kan alleen uit een naam
noch lof, noch blaam worden afgeleid, wanneer niet uit
de feiten iets goeds of iets kwaad kan worden aangetoond.]
Gfl denkt er ook zoo over, immers GJj straft niemand,
die bfl U wordt aangeklaagd, vóór zyne schuld overtuigend is

') Plinius, de Stadhouder, had gelyk wg in de inleiding
opmerkten, in 112 aan Trajanus gevraagd, of men de Christenen
mocht veroordeclen alleen op grond van het feit, dat zij Christenen
waren. Trajanus antwoordde, dat men de Christenen niet mocht
opzoeken , maar dat men ze , wanneer zij werden aangeklaagd en bekenden ,
moest straffen, daarentegen, als zy hun geloof verloochenden, moest
vrijlaten.

") Eene in vroeger dagen geliefde woordspeling tusschen Christus en
Chrèstus (goed, uitnemend, vriendelijk) vooral daar in die dagen de è
steeds meer als i werd uitgesproken.

d6

bewezen. Waarom maakt 60 dan met ons eene uitzondering
door den naam als bewijs van schuld te nemen? [En
toch moest Gfl, wat den naam betreft, onze beschuldigers
liever straffen. Want onze beschuldiging luidt, dat wg
Christenen zfln. *) Het is echter verkeerd het goede te
haten.] En wederom, wanneer iemand van de aange-
klaagden gaat ontkennen door eenvoudig te zeggen, dat
hjj geen Christen is, laat Gfl hem los, als was er niets, op
grond waarvan Gö hem zoudt moeten straffen; bekent
iemand daarentegen, dan straft Gfl hem op grond van
die bekentenis. Liever moest Gg zoowel van dengene, die
bekent, als van dengene, die ontkent, het leven nauwkeurig
onderzoeken, opdat uit ieders daden bleke, wie hfl was.
[Want evenals sommigen uit gehoorzaamheid aan het gebod
van hunnen Leermeester (Hem) niet te verloochenen door
hunne standvastigheid eene aanbeveling zQn van het ge-
loof, ») zoo geven zfl,.als zg slecht leven in dezelfde mate
voet aan hen, die er toch reeds altyd op tdt zfln allerlei
goddeloosheid en slechtheid van de Christenen rond te
strooien. En daar is toch geen enkele grond voor. Velen toch
nemen den naam en dehoudingvanw^jsgeeren aan, hoewel
zti in geen enkel opzicht iets doen , wat hunne houding recht-
vaardigt. En Gö weet, dat ook zy, die in vroeger tgd
lijnrecht tegenover elkaar stonden in beschouwingen en
leerstellingen, toch allen gel\jkel\jk wgsgeeren werden
genoemd. En onder hen waren er nog wel, die het geloof
in de goden ondermijnden <ook de vroegere dichters
vertellen, dat Zeus samen met z^ne kinderen ontuchtig
leefde. > En niet alleen worden z\j, die zulke leeringen
beamen, niet uit uw midden geweerd, maar Gfi geeft

^) vgl. Handel. 11 : 26. De naam is ± 48 in Syrië als spotnaam ontstaan.

') Zoo wordt yan den apostel Jacobus, den broeder yan Johannes
verhaald, dat h\j door zyne standvastigheid zgne aanklagers, en van
Potaroiaena, dat zy hare beulen bekeerde. (Euseb. H. E. II, 9. VI, 5^)

97

prijzen en eerbetooningen aan hen, die met schoonklinkende
woorden deze goden beschimpen.] *)

5. [Waarom zou men dan ook zoo niet handelen jegens
ons, daar wfl toch de belofte afleggen,*) dat wfl niets
kwaads doen, noch die goddelooze dingen leeren?Inplaats
dat Gö behoorlek de beschuldigingen onderzoekt, laat Gy
Tj door onredelfiken hartstocht, als door daemonen opge-
zweept, voortdrijven, en zoo straft Gfl ons zonder recht
en rede. Want ik wil de waarheid zeggen: vroeger zfln
«r booze geesten op aarde gekomen, die ontucht met
vrouwen hebben gepleegd, knapen hebben verleid enden
menschen allerlei verschrikkelijke dingen hebben laten
zien. Maar inplaats dat dezen zulke dingen kalm beoor-
deelden, geraakten zjj geheel in de war, en zoo noemden
z\j, door vrees overmand en niet beseffende, dat het booze
geesten waren, die daemonen goden, terwijl z\j ieder van
hen den naam gaven, dien z^' zelven zich ieder afzonderlijk

^) De tijd van Hadrianus en de Anton\jnen was arm aan dichters,
daarentegen rgk aan philosophen (Sophisten en Rhetoren), die geheel
hadden gebroken met het geloof des volks, of zeer sceptisch daar tegen-
over stonden. Zy werden door de keizers met eerbewijzen overladen.
(Jul. Capit. Vit. Ant. Pii c. II). Onder de dichters kunnen wg noemen
Juvenalis, die met toorn en hoon het toenemend bijgeloof zijns t\jds
bestrgdt, Oenomaus, denman van batelyke polemiek tegen alle geloof
(brokstnkken by E n s e b i n s) en den bekenden L u c i a n u s , die in eleganten
vorm den goden hun nimbus ontneemt en ze maakt tot zondige,
kleinzielige burgermenschjes. En wat de philosophie betreft, Lucianus
spot, dat het gedisputeer der wysgeeren in Attica zóó heftig was, dat
Jupiter onder al dat geschreeuw de stemmen der biddenden niet meer
kon onderscheiden.

') By den doop. Dan sprak de doopeling ongeveer deze oi soortgelyke
woorden uit: „ik maak my los van den Satan en van zyne werken, en
van zyn geleide, en van zynen dienst, en van zyne engelen, en van
zgn listige raadslagen en van al zyne dienaren." (Constt, apost, VII,
41). Zie verder W. Mo 11, Qeseh. v. h. kerkelijke leven, II, 1846,
bl. 382 en v. v.

7

98

hadden gegeven. *) Toen nu Soerates dit helder inzag*
en nauwkeurig dit alles in het liebt zocht te stellen om
de menschen van hun geloof in die daemonen af te
brengen, hebben diezelfde daemonen het zoover weten te
brengen, dat hg door menschen, die slechts leven als zg
kwaad kannen doen, als een godloochenaar en goddelooze
werd ter dood gebracht op de beschuldiging, dat hfi
nieuwe goden invoerde. En nu beproeven zQ met ons
hetzelfde. Want niet alleen in Griekenland heeft de Logos
de waarheid duidelijk aan bet licht gebracht door Socrates,
maar ook buiten de grenzen van Griekenland*) heeft
diezelfde Logos dat gedaan door een lichaam aan te
nemen en mensch te worden en den naam Jezus Christus
te dragen. *) En omdat wg voor zfin woord buigen ,.
zeggen wQ, dat de daemonen, die zulke dingen hebben
gedaan, niet alleen geen ware goden z^n, maar slechte
en goddelooze geesten, die in hunne handelingen zelfs

^) Dit daemonengeloof, dat later bij de Apologeten meermalen voor-
komt, is eene vermenging van heidensche voorstellingen, volgens welke
de daemonen tusschenwezens waren tasschen menschen en goden (P J ato^
Symp. !S3) en het engelen- en duivelengeloof , gelijk dat in het door
Christenen veelgelezen boek Henoch voorkomt.

^) In het Grieksch staat „onder de Barbaren." Dit kan moeilijk aan
eenen „romein schen" keizer zQn geschreven. De Romeinen sloten zich zei-
ven van de Barbaren nit , maar dan deden zij het als Cicero (De fin. II , 15) ,
die sprak van Griekenland „en Italiö" tegenover de onbeschaafden.

•) Hier wordt „Logos" genomen in den zin van „Rede," gelyk dat in
de grieksche wysbegeerte, vooral bg de Stoa, gebruikeiyk was. Deze
„Rede" wordt hier als eene van God te onderscheiden persoonlykheid
beschouwd en met Christus vereenzelvigd. Herhaaldelijk komt de aan-
duiding van Christus onder den naam Logos in de Apologie voor,
echter nooit in echte stukken. Doch niet alleen hier^ ook elders in de
oudchristelijke Letterkunde. Het Logosbegrip was ,die Signatur der
Zeit." Het is zoo begrijpelijk, dat men het op Christus ging toepassen
om zóó aan het Christendom ingang te verschaffen in de gedachten--
wereld van het toenmalige Heidendom.

99

beneden de menschen staan , die begeeren deugdzaam te zQn.]

6. Vandaar nu, dat wfl zelfs godloochenaars worden
genoemd. Welnu, wy beamen dat tenopzichte van die
gewaande goden, maar niet tenopzichte van den waar-
achtigen God, den Vader der gerechtigheid en ingetogenheid
en van alle andere deugden, van Hem, die met het slechte
niets gemeen heeft. Hem vereeren en aanbidden wfl, en
zflnen Zoon, die van Hem tot ons is gekomen en ons
deze dingen heeft geleerd, en het heirleger van de andere
goede engelen, ') die Hem volgen en Hem gel^k z\jn [en
den Prophetischen Geest,] hierin gehoorzaam buigende
^oor rede en waarheid, terwijl wjj ieder, die van ons wil
leeren , zonder eenige terughouding de waarheid mededeelen ,
zooals wg die hebben ontvangen.

7. „Maar," zal iemand zeggen , „het is toch van sommigen ,
die gevangen zyn genomen, overtuigend gebleken, dat
z^j kwaaddoeners waren!" Zeker, dikwyls hebt gjj velen,
telkens wanneer G^j het leven der aangeklaagden onder-
zocht, gestraft, als het uit dat onderzoek bleek, dat zQ
schuldig waren. *) [In het algemeen geven wg ook het
feit toe, dat, gelgk by Grieken alle diegenen, die leerden,
wat hun goeddacht, door iedereen, hoe uitéénloopend
hunne leeringen ook waren, denzelfden naam van wfisgeer
dragen, zoo ook de wQzen, die buiten Griekenland zjjn
opgestaan en bekend geworden, éénen naam gemeen
hebben: Christenen. Want dat is hunner aller naam.] En
daarom eischen wg, dat, zpodra iemaöd by U wordt aan-
geklaagd, GiJ zijnen levenswandel onderzoekt, opdat degene,
wiens schuld overtuigend is bewezen, ook als boosdoener

*) Men heeft zich reeds veel (vergeefsche) moeite gegeven deze plaats
in overeenstemming te brengen met de latere leer van de Triniteit. De
interpolator is er reeds mede begonnen!

') Deze vertaling berust op eene verandering van den in de MSS.
bedorven tekst.

100

worde gestraft en niet als Christen; bl^kt het echter, dat
iemand onschuldig is, laat hQ dan vrQgesproken worden
als een Christen, die niets kwaads heeft gedaan. WQ
znllen ü echter maar niet vragen onze beschuldigers te
straffen: zg worden genoeg gestraft door hunne eigen
boosheid en hunne onbekendheid met wat waarlQk goed is.
8. Dat wg dit alles in uw belang hebben gezegd, ')
kunt 6|j hieruit opmaken, dat wjj, als wg willen, bg ons
verhoor kunnen ontkennen. Maar wij willen niet leven
ten koste van de waarheid. Immers wg verlangen naar
een eeuwig en zondeloos leven en daarom gaat ons hart
uit naar de volkomen levensgemeenschap met God, den
Vader en Schepper aller dingen, en wy willen niets liever
dan bekennen, omdat wy er vast van overtuigd z\jn, dat
alleen zy deze dingen zullen verkregen, die metterdaad
hebben bewezen God te willen volgen en zflne volkomen
gemeenschap te zoeken, waar de zonde geene macht
heeft. [Om het met een enkel woord te zeggen, dat zgn
nu de dingen , die wy verwachten en van Christus hebben
geleerd en op onze beurt leeren. Trouwens Plato heeft
in gelijken zin geleerd, dat Rhadamanthys en Minus de
kwaaddoeners zullen straffen, wanneer dezen tot hen
worden gebracht. *) Wfl zeggen hetzelfde, alleen met dit

^) De kennis van het Christendom was ook by beschaafde Heidenen
zeer gering. Zelfs Cel sus, wiens werk wij voor het grootste deel in
de wederlegging van Origenes kannen terugvinden, weerspiegelt slechts
het algemeen oordeel van zijnen tijd.

') Lucianus {Over den Boute, 2) verhaalt, dat de Cretensers Minus
en Rhadamanthys de zonen van Zeus en Europa {Ilids, 14, »^1) in de
onderwereld recht zullen spreken en de rechtvaardigen zullen zenden
naar de Elysische velden en de slechten zullen overleveren aan de
Erinyen. Z\j, die noch tot de goeden noch tot de slechten hebben be-
hoord, en dat zgn de meesten, dwalen op de Asphodelus-weide rond.
(vgl. Stoll— Mehler, Handb. der gr. en rom, Godsd.-leer en Mytho-
logie, 1879, bl 13, 14) Plato, spreekt daarover: Gorg. p. 523, 524.

101

verschil, dat Christus het is, die straft, terwijl wfl gelooven,
dat hunne zielen dezelfde lichamen zullen hebben en zfi
zullen gestraft worden, niet zooals gene beweerde, slechts
voor een tijdperk van duizend jaren, *) maar voor eeuwig.
Mocht iemand dat als onmogelijk verwerpen, dan is die
dwaling, zoolang men ons niet van strafbare feiten kan
overtuigen, onze zaak en die van niemand anders.]

9. Maar wy eeren ook niet door allerlei offers en bloem-
kransen wat door menschenhanden gemaakt en in tempels
neergezet is en als goden beschouwd wordt. Want wy weten,
dat dat onbezielde en doode dingen z\jn en het beeld van
God niet dragen. Want wfl stellen ons God niet voor in
de gedaante, die sommigen Hem geven met de bedoeling
om Hem te vereeren [maar gelooven dat z\j zoowel gedaante
als naam ontleenen aan de vroeger verschenen booze
geesten.] Want waarom zou ik het U zeggen, daar Gfl
het immers weet, wat de werkmeesters door schaven,
sneden, gieten en hameren uit de stof maken? Dikwyls
zelfs maken zy door hunne kunst uit onbetamelijke dingen,
alleen door den vorm ervan te veranderen, gestalten,
dien z\j den naam van goden geven. *) Wg vinden dat
niet alleen onzinnig, maar ook heiligschennend. Immers
het gaat toch niet aan, dat God, die een onuitsprekelijke
heerlijkheid en schoonheid bezit, aan vergankelijke dingen,
die verzorgd moeten worden, zijnen naam zóu moeten
geven. En dat de werkmeesters van zulke dingen ontuch-
tige lieden zfln en, om daarover niet uit te weiden, tot
allerlei slechtheid in staat, weet GiJ zeer goed; zelfs de
slavinnen, die hen bij hun werk helpen, verleiden zg.
Welk een waanzin: liederlijke menschen zouden Goden

') Vgl. Plato, Fhaedr. p. 249.

•) vgl. Jesaia 44:9 v.v. en met 'toog op het begin van C. 10: Handel.
17:24 v.v. Deze polemiek is ook reeds te vinden by Se n e ca; zie ook
Celsus by Origenes I, 5. (Geffcken, S. 102).

102

kunnen vormen en veranderen om te vereèren en boven-
dien: in de heiligdommen, waar die Goden zgn neergezet,
zulke menschen tot wachters aan te stellen ! Ziet men dan
niet in, hoe ongeoorloofd het is te denken, laat staan te
zeggen, dat mensehen de wachters zfln van de Goden?

10. Men heeft ons echter ook geleerd, dat God geen
stoffelijke offergaven van de zfide der menschen noodig
heeft. Wfl zien immers, dat Hfl het juist is, die alle dingen
geeft. *) Daarentegen heeft men ons geleerd, en wfl zfln
van de waarheid ervan overtuigd, dat Hg alleen diegenen
zal aannemen, die het goede, dat in Hem woont, navolgen,
de kuischheid, rechtvaardigheid en menschenliefde en de
overige eigenschappen van God [die met geenen naam is
te noemen.*)] Men heeft ons verder geleerd, dat Hg, om-
dat Hö goed is, in den beginne alles uit ongevormde
stof terwille van de menschen heeft geschapen. *) Wanneer
dezen nu door hunne handelingen zgn raadsbesluit waardig
hebben betoond, zullen zfl, gel\jk wfl hebben geleerd,
der gemeenschap met Hem waardig worden geacht en
met Hem heerschen in onvergankelfikheid, verlost van
alle leed. [Want gelflk Hg hen in den beginne, toen zg
nog niet bestonden, heeft geschapen, zoo zullen ook naar
onze meening zfl, die hun leven naar zflnen wil hebben
ingericht, op grond daarvan der onvergankelijkheid en
der gemeenschap met Hem waardig geacht worden.*)
Want dat wfl in den beginne het leven ontvingen, stond
niet aan ons. Daarentegen, dat wQ ons leven naar zijnen
wil inrichten met behulp der ons door Hemzelven geschonken
redelijke krachten, kweekt overtuiging en brengt ons tot

') vgl. Aristides, 1.

*) Deze bijvoeging, die geheel niet in het verband past, is van dezelfde
hand als II, 6.

^) Jnstinus leert hier, evenals PI at o, de schepping der wereld uit
eene door God gevonden chaotische stof.

*) De duidelijkheid dezer redeneering Iaat wel iets te wenschen over!

103

het geloof, ') hoewel wfl het in het belang van alle
menschen achten') 2sich niet van de kennis van deze
^ngen verre te honden, maar veel meer zich met allen
flver daarop toe te leggen. Want wat de menscheltjke
wetten niet konden bewerken, dat zou de goddelijke
Logos tot stand hebben gebracht, wanneer niet de booze
geesten, geholpen door de in lederen mensch wonende
booze begeerte, die tot alles in staat is en naar haren
SATd zich in de meest verschillende vormen kan open-
baren, allerlei goddelooze lengenpraat van ons hadden
rondgestrooid, waarvoor in geen enkel opzicht eenige
grond bestaat.]

11. En toen G^j na hoordet, dat w\j een rQk verwachtten,
hebt g^' voorbarig gemeend, dat w\j een aardsch koninkrQk
bedoelden, terwfll wfl daarmede toch het Koninkrflk Gods
op het oog hebben. Dat biykt immers ook hieroit, dat w\j,
gerechteiyk ondervraagd, bekennen Christenen te z{jn,
hoewel wfi weten, dat op die bekentenis de doodstraf
staat. Want wanneer wjj een aardsch Koninkryk ver-
wachtten, dan zonden w^j zeer zeker ontkennen om niet
te worden gedood en trachten ons schuil te houden om
te verkrggen, wat w^j verwachten. Wgl echter onze hoop
niet op het heden is gevestigd, zQn w^' niet bang voor
onze beulen : een mensch moet toch op de eene of andere
manier sterven!

12. Daarentegen hebt G^' op de wereld geen betere

^) Deze bewering past niet in het verband, waarin toch wordt ge-
sproken van de schepping als eene vrye daad Gods en van het kiezen
▼an het goede als een vrge daad des menschen. Vandaar dat anderen
vertalen: (het leven naar zynen wil) maakt Hem ons genegen en doet
ons ZQn vertrouwen verwerven. M. a. w. ons leven is een gave van
Gods genade, maar het eeuwige leven moeten wg ons zelven waardig
maken, (Zie Veil, a. tr., bl. 71, 11, 3.)

>) Met Zahn Jees ik (Zeitschr. f. d. bist. Theol. 1875. S. 72) ^fiSs xtUH»Q

JUtrtwv ikv&ffAnav ....

104

helpers en medestrijders voor het behoud van den vrede
dan ons, ') daar wjj dit als onze meening uitspreken, dat
bedriegers, woekeraars of sluipmoordenaars [evenmin de
deugdzamen] voor God niet verborgen kunnen blflven en
dat alle die menschen eeuwige straf [of eeuwige zalig-
heid] tegemoet gaan voor hunne daden. Want wanneer
alle menschen dat goed begrepen, dan zou niemand
voor zoo korten tfld het kwade verkiezen, daar hg dan
immers Wist, dat hfl de eeuwige vuurstraf tegenging,
maar dan zou ieder zich op allerlei wflzé in bedwang
houden en zich met deugden sieren, opdat hy de zegeningen
van Gods omgang deelachtig wierd en bevrijd zou blflven
van de straffen. Want zfi, die uit vrees voor de door U
opgelegde wetten en straffen bfl hun kwaaddoen verborgen
trachten te blyven, maar toch dat kwaad bedrgven, omdat
zy het mogeigk achten voor U, daar Gfl menschen zflt,
verborgen te blijven, zouden, gelyk Gy zelven moet toe-
geven, al was het alleen maar uit vrees voor straf, zich
in alle opzichten goed gedragen, wanneer zy geleerd
hadden en overtuigd waren, dat men voor God niets kan
verbergen, noch daden, noch zelfs gedachten. Maar het
heeft den schfln, alsof Gy vreest, dat alle menschen goed
zouden gaan handelen en dat Gfl dan niemand meer hadt
te straffen! Zoo iets zou het werk van beulen zyn maar
niet van eene overheid, die hare roeping begreep.

[Wö zfln er overigens van overtuigd, dat ook dit,
gelflk wy boven zeiden, het werk is van booze geesten,
die immers ook van hen, die niet naar den maatstaf der
rede leven, wierook vragen en vereering. Van U echter ,
die toch naar vroomheid en wflsheid streeft, hadden wfl
zulk een onredelijke handelwijze niet verwacht. Wanneer
ook Gfl echter, evenals onverstandige menschen, de mee-

1) Vgl. Seneca, ep. 73. Philostr. Apoll v. Thyan. p. 310, 23 (zie
Geffcken, S. 102) Ep. ad. Diogn. 5, 10.

105

ningen, waarin Gy zjjt opgevoed^ *) boven de waarheid
stelt, doet wat Gfl kunt. Zelfs eene overheid, die algemeen
vooroordeel boven waarheid stelt, kan echter juist zooveel
uitrichten als roovers in de woestfln. Dat Gfl echter op
zulke offers niet veel zegen kunt hebben, zegt het gezond
verstand, <de koninkl^kste en rechtvaardigste heerscher, *)
dien wfl naast God, die Hem heeft voortgebracht, kennen. >
Want gelflk ieder er tegenop ziet eene erfenis van armoede
of ziekte of schande van z\jnen vader te aanvaarden , zoo
zal ook h\j, die in het bezit zQner rede is, niet tot iets
besluiten, wat zfln gezond verstand hem als verwerpelijk
afraadt. Dat dit alles zou geschieden, heeft, zeg ik, onze
leermeester en de Zoon en gezondene van God,*) aller
Vader en Heer, Jezus Christus, naar wien w\j Christenen
genoemd worden, voorspeld. En daarom gaan wfl ook
zoo zeker af op alles, wat Hy heeft geleerd, nademaal
inderdaad bltjkt te geschieden alles, wat Hfl te voren
heeft gezegd, dat geschieden zou. Dat is Gods werk
<vóórdat de dingen geschieden ze aankondigen, en ze
feiteljjk zóó laten geschieden, als zfl z\jn voorspeld>].
Hiermede zouden wfl nu kunnen volstaan en eindigen.

') Hiermede kan zoowpl de wyze bedoeld zgn, waarop sedert Trajanus
de romeinsche overheid de Christenen behandelde , als de godsdienstige
▼oor stellingen en gebruiken van het Heidendom.

^) In het grieksch staat het woord „logos", dat hier ontegenzeggelijk
door: „gezond yerstand" moet worden vertaald. De interpolator vatte
het op alsof er Logos stond, vandaar deze omschrijving, die hier niet
in het verband past. De meening, dat overal, waar de rede des menschen
zich in hare werkzaamheid openbaart, het de goddelijke rede is, zoodat,
om met Harnack te spreken {Dogmengesch, II, 1886, bl. 383), overal,
waar de mensch tot zich zei ven komt, zich aan hem en door hem de
goddelijke rede openbaart, is zeer zeker die van den interpolator ge-
weest, welke meening hü echter hier niet zeer gelukkig tot uiting
heeft gebracht I

*) vgl. Hebr. 3: 1. Zie ook Apol I, 63.

106

in het bewuBtzgn, dat wQ opkomen voor recht en waarheid.
Wy weten echter, hoe moeilijk het is eenen geest, die in
dwaling gevangen zit, spoedig tot andere inzichten te
brengen* En daarom zQn w|j er gaarne toe overgegaan,
om de vrienden der waarheid te overtuigen, nog enkele
dingen er aan toe te voegen. Immers w^ gelooven niet, dat
het onmogeiyk is nit de dwaling los te komen, wanneer
de waarheid doideltjk wordt in 't licht gesteld.

13. Wie zal nn knnnen zeggen, wanneer h|j in het bezit
is van zgn gezond verstand, dat wQ godloochenaars zQn?
Immers wfl vereeren den Schepper van dit heelal, leeren,
gelgk men ons heeft geleerd, dat Hy geen bloedige offers
noodig heeft, noch drank-, noch reukoffers, prgzen Hem
zooveel mogelijk door het woord des gebeds en der
dankzegging bQ alles, wat w\j gebroiken [daar wg ge-
leerd hebben, dat de eenigevereering, die Hem waardig is,
deze is, niet ten vore te doemen, wat Hg tot voedsel
heeft gegeven, maar aan te wenden tot nut van ons en
van de behoeftigen ^) en met een dankbaar hart door den
Logos gebeden en lofzangen 2) tot Hem omhoog te zenden,
omdat Hg ons heeft geschapen en al die middelen tot
onderhoud van onze gezondheid en de wisseling der
jaargetijden heeft gegeven,] en zenden gebeden tot Hem
op om eenmaal op grond van ons geloof in Hem weer in
onsterfelijkheid te verrgzen. En dan zullen wg nog aan
toonen, dat wfl met volle recht Jezus Christus vereeren,
die ons de Leermeester van alle deze dingen is geworden

>) Hier heeft de schrgver waarschgnlijk de liefdemalen op het oog,
die in den eeredienst der eerste Christenen zulk een voorname rol
speelden (vgl. Hand. 2:42—47).

•) Waarschijnlijk Ps. 118, of Opcnb. 4:8—11. Uit de liturgieën der
8de en 4de E. blijkt, dat het Stmctus of het Trishagion door de
gansche gemeente werd gezongen in aansluiting aan bet dankgebed
yan den bisschop (KOstlin, Gesch, des Christlichen Qotteediensies.)

J07

en daartoe is geboren en onder Pontius Pilatus, den
landvoogd over Judaea ten tyde van Keizer Tiberius is
gekruisigd, van wien wfl hebben geleerd, dat Htj de
Zoon is van den waarachtigen God [en aan wien wy de
tweede plaats toekennen <en de derde plaats aan den
profetischen Geest. > Want hierin beschuldigt men ons van
waanzin, dat wfl na den on veranderleken en eeuwigen
God, den Schepper aller dingen, de tweede plaats aan
eenen gekruisigden mensch toekennen, omdat men geen
oog heeft voor het mysterie, dat daarin ligt opgesloten i),
hetgeen wfl U nu willen duidelijk maken, terwgl wfl U
opwekken al uwe opmerkzaamheid daaraan te wijden.]

14. [Want wfl waarschuwen U van te voren toe te zien,
dat de voorloopig door ons belasterde daemonen^) U
niet misleiden en in het algemeen er van terughouden
onze uiteenzetting te lezen en ter harte te nemen. Want
z\j doen al hun best U tot slaven en dienaren te maken
en weten, nu eens door droomgezichten, dan weer door
tooverkunsten allen aan zich te onderwerpen, die in geen
enkel opzicht zich bekommeren om hun eeuwig heil.
Gelgk ook wy, nadat wy ons gehoorzaam aan den Logos
hadden overgegeven, ons van hen hebben losgemaakt en
nu door den Zoon nog alleen den ongeboren God aan-
hangen 3) wfl , die eertijds in ontuchtigheid een

*) Het mysterie bestaat n.1. hierin, dat in dien gekruisigden mensch
de Logos is verschenen. De oorspronkelijke Apologie kent echter geen
logos-christologisch mysterie en wendt ook geen enkele poging aan
om het Zoonschap van Christus door middel van de Logosleer den
Heidenen duidelyk te maken.

') In het grieksch staat een woord, dat niet anders weer te geven is.
Anderen vertalen: de reeds vroeger (= boven) aangeklaagde daemonen
"(met het oog op I, 5).

') Deze zin is niet af. „Zóó moet ook Gij u van hen losmaken/' vullen
-sommigen aan. Anderen beschouwen de woorden: „want zij doen al
hun best .... zich bekommeren om hun eeuwig heil" als een tusschenzin

108

welgevallen hadden, maar nu alleen de knischheid eeren;
die ons met allerlei tooverkunsten ophielden, maar na
ons zelven aan den goeden en ongeboren God hebben
overgegeven ; i) die het verkrggen van geld en goed hooger
stelden dan eenig ander ding, maar nu alles, wat wfl
hebben, voor het algemeen belang opbrengen om ieder,
die gebrek Ifidt, er van mede te geven; die elkander
haatten en vermoordden en ieder, die niet tot ons volk
behoorde, omdat hg andere zeden had, zelfs onzen haard
weigerden, 2) maar nu, nadat Christus is verschenen, als
disehgenooten samen leven en voor onze vganden bidden
en aan de bekeering van hen, die ons zonder reden
haten, arbeiden, opdat ook zfl, door naar de schoone
vermaningen van Christus te leven, met bltjde hoop
zouden worden vervuld om eenmaal met ons dezelfde
goederen van God, aller Heer, te ontvangen.] ^)

Opdat het nu niet den* schyn hebbe, dat w\j U maar
wat wijs maken, heeft het ons goed gedacht aan onze
uiteenzetting enkele uitspraken van Christus te laten
voorafgaan, terwfll het de roeping is van U als machtige
heerschers te onderzoeken, of datgene, wat wg geleerd
hebben en anderen leeren, de waarheid is. Het zyn korte
en afgeronde uitspraken, die wij van Hem hebben.*)

eii vertalen: laat u niet door de daemonen bedriegen, gelyk als w\j
den ongeboren God aanhangen. Deze verklaring is zeer gedrongen.

^) Een bekende formule uit de 4de Eeuw {Constt. apost. VIII, 6).

') Duidelyk bl\jkt uit deze woorden, dat hier geen heiden-christen,
zooals Justinus was, maar een Joden-christen spreekt.

') Hier wordt (cf. Brief aan Diognetus C. 5, Lactantius, Institt.
div. III, 26) de waarheid van het Christendom bewezen uit de uitkomst.

*) B\jna geen enkele van deze uitspraken vinden wg letterlijk in onze
(sjmoptische) Evangelieën. Heeft Justinus vry, uit 't hoofd, aangehaald
en verschillende spreuken gecombineerd? Heeft hg eene op de synoptici
berustende Evangelieenharmonic vóór zich gehad, of uit eene bron

109

Want Hfl was geen sophist, maar zfln woord was de
kracht Gods.

15. Over de kuischheid zeide Hg het volgende: „Die
eene vrouw aanziet om haar te begeeren, heeft reeds
overspel in zjjn hart bfi God bedreven." i) [En : „Wanneer
nw rechteroog u ergert, ruk het uit, want het is u beter
met één oog in het koninkr^k der hemelen in te gaan,
dan met de twee in het eeuwige vuur te worden ge-
worpen." 2) En: „Wie huwt met eene vrouw, die door
een anderen man is verlaten, doet overspel." ^) En : „Er
z\jn sommigen, die door de menschen gesneden zQn, er
zijn er ook, die als gesnedenen geboren z^jn en er zyn er
ook, die zich zelven hebben gesneden terwille van het
koninkrijk der hemelen. Alleen : allen begrypen dat niet." *)
Hieruit volgt, dat naar het oordeel van onzen Leermeester
zfl, die naar de menschelyke wet een tweede huwelyk
aangaan,^) evenzeer zondigen als zfl, die eene vrouw
aanzien om haar te begeeren.] Want niet alleen is hfl, die
metterdaad overspel bedryft, bfl Hem verworpen, maar
ook die overspel wil doen, want Gode zgn niet alleen de
handelingen, maar ook de gedachten des menschen be-
kend. Zelfs zgn vele mannen en vrouwen, zestig-, zeventig-
jarigen, die van hunne jeugd af aan Christus als hunnen
Leermeester hebben gevolgd, tot op dezen oogenblik toe

geput, die wy niet meer, of gedeeltelijk hebben? (b. v. het Ev. van
Petrus?) Op deze vraag kan hier niet nader worden ingegaan. In elk
geval wordt 'tEv. v. Job. niet aangehaald.

») Vgl. Mt. 52:8.

>) Vgl. Mt. 5:29; 18:9; Mc. 9:47.

') Vgl. Mt. 5:32; Lc. 16:18.

*) Vgl. Mt. 19:11, 12.

*) Met een tweede huwelijk wordt hier bedoeld een huwelyk , dat men
aangaat, nadat men zich van zyn eerste vrouw heeft laten scheiden.
Anderen zyn van oordeel, dat hier beslist elk tweede huwelyk wordt
afgekeurd.

110

kuisch gebleven, en ik maak m\j sterk, dat ik znlke
menschen overal op aarde kan aanwijzen. En dan willen
w\j nog niet eens spreken van de ontelbare menigte
diergenen, die zich van hnn ongebonden leven hebben
bekeerd en zulke voorschriften als hun levensregel hebben
aangenomen. Want Christus heeft geene rechtvaardigen
of ingetogenen tot bekeering geroepen, maar goddeloozen
en ongebondenen en onrechtvaardigen. Immers Hg zeide:
„Ik ben niet gekomen om rechtvaardigen te roepen, maar
zondaars tot bekeering." *) Want de Hemelsche Vader
wil liever de bekeering van den zondaar dan zgne
bestraffing.

Wat den eisch betreft om alle menschen lief te hebben,
leerde Hfl het volgende: » Indien gö lief hebt, die u lief-
hebben, wat doet gg dan buitengewoons? want ook de
hoereerders doen zulks. 2) Maar ik zeg ulieden: bidt voor
uwe vflanden en hebt lief degenen, die u haten en zegent
hen, die u vloeken en bidt voor degenen, die u belasteren." ^)

Wat de mededeelzaamheid betreft tegenover de armen
en den eisch om nooit iets te doen met de bedoeling om
door de menschen te worden geëerd, zeide Hfl het volgende i
„Geeft aan ieder, die u vraagt en weert niet af, die bg
u wil borgen. Want indien gy borgt hun, van wie gg
hoopt weder te ontvangen, wat doet gy dan buitengewoons ?
Zulks doen ook de tollenaars." ^) [„Wat u echter aangaat,
vergadert u geene schatten op de aarde, waar de mot
en de roest verderft en de dieven doorgraven. Maar ver-
gadert u schatten in de hemelen, waar noch mot, noch
roest verderft. 5) Want wat baat het eenen mensch,.

1) Vgl. Mt. 9:13; Lc. 5:32.

*) Vgl. Ezech. 33:11; Mt 5:46; Lc. 6:32.

») Vgl. Mt. 5:44; Lc. 6:27 vv.

*) VgL Mt. 5:42; Lc. 6:30, 34.

») Vgl. Mt. 6:9 vv.

111

wanneer hQ de geheele wereld zou gewinnen, maar z\jne
ziel zou verderven? of wat zal hfl daarvoor tot loBpr^js
geven ?i) Vergadert dn» schatten in de hemelen, waar
nog mot, noch roest verderft." En: ^Weest dan vriendelQk
en barmhartig, gelQk ook uw Vader vriendelijk en
barmhartig is en zjjne zon doet opgaan over boozen
en goeden en regent over rechtvaardigen en slechten. 2)
Maar weest niet bezorgd over wat gij eten, of waarmede
gij n kleeden zult; z^jt giJ niet meer waard dan de vogels
en de wilde dieren? En God voedt ze. Daarom zult gQ
niet bezorgd z^jn over wat gy eten, of waarmede gg u
kleeden zult; want uw Hemelsche Vader weet, dat gfl
aan deze dingen behoefte hebt. Zoekt echter het konink-
rijk der hemelen en deze dingen zullen u alle worden
gegeven. Want waar z\jn schat is, aldaar zal ook
het hart des menschen z^jn."] ^) En : „Doet deze dingen
niet om van de menschen te worden gezien; want
anders hebt gjj geen loon bfi uwen Vader, die in de
hemelen is."*)

16. Omtrent onzen plicht echter om geduldig te zQn,
wanneer wfl onrecht Ijjden, en hulpvaardig jegens allen
en traag tot toorn, heeft H\j dit gezegd: „Indien iemand
u op de wang slaat, keer hem ook de andere toe,
en wanneer iemand uw onderkleed of uw opperkleed wil
nemen, moet gfl *them niet beletten. 0) Maar wie zich
toornig maakt, zal door het vuur worden gestraft. En
wanneer iemand u dwingt één m^l te gaan, ga er twee

») Vgl. Mt. 16:26; 6:20.

') Vgl. Lc. 6:36; Mt. 5:45 Deze vertaling berust op een gewüzigden
tekst De Handschriften hebben: „H\j doet zijne zon opgaan over boozen
en rechtvaardigen en slechten."

») Vgl. Mi 6:25 vv.; 31-33, 21; Lc. 12:22-24, 34.

*) Vgl. Mt. 6:1.

*) Vgl. Lc. 6:29; Mt. 5:40.

112

met hem. Laten echter uw goede werken voor de menschen
lichten, opdat zg, wanneer zQ ze zien, uwen Vader, die
in de hemelen is, bewonderen." i).

Wö mogen dus geene tegenspraak bieden; 2) en Hfl
heeft niet gewild, dat wg zouden doen als de slechte
menschen, maar ons opgewekt door geduld en yriendel^k-
heid allen van de schande en de begeerte tot het booze
af te brengen. WQ kunnen dan ook aantoonen, dat dit
bfl velen onzer is geschied: van geweldenaars en dwinge-
landen zijn zg geheel andere menschen geworden, ont-
wapend als z\j werden, hetz\j toen hun oog openging voor
het besliste leven hunner buren, hetzij toen zg bemerkten
het buitengewone geduld, waarmede reisgenooten zich
lieten afzetten of zelven dat ondervonden van hen, met
wie zy handel dreven.

Dat men in geen geval een eed mag doen, maar altyd
de waarheid moet spreken, heeft Hfl met de volgende
woorden geëischt: „Zweert ganscheltjk niet; maar laat uw
ja ja en uw neen neen ztjn; wat daar boven uit gaat is
uit den booze." ^)

Dat men echter alleen God moet aanbidden, heeft Hg
aldus bevolen: „Den Heer uwen God zult gfl aanbidden
en Hem alleen dienen uit geheel uw hart en uit geheel
uwe kracht,"^) [den Heere God, die u geschapen heeft.]
En toen er iemand tot Hem kwam met de woorden:
„Goede Meester I" antwoordde Hfl: „Niemand is goed dan
God alleen",^) [die alles heeft geschapen]. Zg echter, die

») Vgl. ML 5:22, 41, 16.

») Vgl. Mt. 5:39.

>) Vgl. Mt. 5:34, 37; jac. 5: 12.

*) Vgl. Mc. 12:29 vv.; Lc. 10:27; Mt. 4:10; Lc. 4:8. Het aanhangsel is
onbgbelsch en eene bestrijding van de gnostische bewering, dat de God
van het Christendom een andere zou zijn dan de God van de Joden,
die de wereld had geschapen

») Vgl. Mc. 10 : 17 vv. ; Lc. 18 : 18 vv.

113

niet bevonden worden te leven naar zflne voorschriften,
moeten als niet-Christenen worden beschouwd, ook al
beljjden zg met den mond de leeringen van Christus;
want niet die het alleen zeggen, maar zfl, die het metter-
daad toonen, zullen, gelgk Hfl zegt, worden behouden.
Want Hg sprak aldus: „Niet een iegelijk, die tot Mfl zegt:
Heere! Heere! zal ingaan in het Koninkrflk der Hemelen,
maar die daar doet den wil mgns Vaders, die in de
hemelen is."i) Want die Mfl hoort en doet hetgeen Ik
zeg f hoort Hem, die Mjj gezonden heeft. 2) Velen echter
zullen tot Mfl zeggen: „Heere, Heere! hebben wjj niet in
uwen naam gegeten en gedronken en krachten gedaan?
En dan zal Ik tot hen zeggen: Wflk van Mg, gg werkers
der ongerechtigheid!^) Dan zal er geween zfln en knersing
der tanden, wanneer de rechtvaardigen zullen lichten als
de zon, de onrechtvaardigen in het eeuwige vuur zullen
worden gezonden. *) Want velen zullen komen in mflnen
naam, van buiten wel gekleed in schaapsvellen , maar
van binnen grijpende wolven zijnde: uit hunne werken
zult gij ze kennen. 0) ledere boom echter, die geen goede
vrucht voortbrengt, wordt uitgehouwen en in het vuur
geworpen."^) Dat echter allen, die niet overeenkomstig
zflne leeringen leven en alleen in naam Christenen zyn,
zullen worden gestraft, dat vragen wg ook van U.

17. Onze gewone en buitengewone belastingen*^ trach-

^) Deze aanhaliag is, op een kleine variant na, letterlgk uit Mt. 7 : 21.

5) Vgl. Mt. 7:24; 10:40; Lc. 10:16.

'') Vgl. Mt. 7:22, 23; Lc. 13:26, vv.

♦) Vgl. Mt. 13:42.

*) Vgl. Mt. 24:5; 7:15, 16.

*) Ook deze aanhaling is, met een kleine verandering, letterlg k uit Mc. 7:19.

') Met de eerste wordt bedoeld, wat ieder, hoofd voor hoofd, jaarlijks
als staatsburger had op te brengen, met de tweede een tydelyke
belasting ter voorziening in de oorlogskosten (tributum annuum en
stipendium temporarium).

8

114

ten wfl overal, naar het bevel ons door Hem gegeven ^
vóór anderen aan de door U aangestelde beambten op te
brengen. Want toen ter tfld kwamen er enkelen tot Hem
met de vraag, of men den Keizer belasting moest op-
brengen. En Hfl antwoordde: „Zegt Mg, wiens beeld
heeft de munt?" Z\j zeiden: „Des Keizers". En daarop
antwoordde Hfl hun wederom: „Geeft dan wat des Keizers
is den Keizer, en wat Gods is Gode." ^) En daarom aan-
bidden wy God alleen, maar bewgzen, wat het overige
betreft, U gaarne gehoorzaamheid, omdat wfl U erkennen
als koningen en heerschers over de menschen', terwgl wg
bidden, dat het moge blyken, dat Gfi met de koninklQke
macht ook een redelflk inzicht bezit. 2) Wanneer Gfi echter^
niettegenstaande onze .smeekbede en onze openlijke uiteen-
zetting, ü niet om ons bekommert, dan zal ons dat in geen
enkel opzicht schaden, daarwfl tochgelooven, ja, wat meer
is, er vast van overtuigd zfln, dat ieder overeenkomstig zgne
daden door het eeuwige vuur zal worden gestraft en naar de
mate van de hem van God verleende krachten ^) rekenschap
zal moeten afleggen, gelfik Christus heeft aangeduid met de
woorden: „Naarmate God iemand meer heett gegeven, naar
die mate zal ook meer van hem worden geëischt." *)

18. Want let eens op het einde van alle vroegere koningen
en dan zult Gfl zien, dat z\j evengoed gestorven zfln al&
alle andere menschen. Wanneer nu de dood in eenen toe-
stand van gevoelloosheid bracht, dan zou dat voor alle
kwaaddoeners eene uitkomst wezen. ^) Maar niet alleen.

») Vgl. Lc. 20:22, 24, 15; Mt. 22:17, 20, 21.

*) Letterlijk op te vatteD. De Christenen baden voor den keizer vgL
1 Timoth. 2 : 1 — 3. Ook in den eersten brief van Clemens aan de Gorinthiers
vinden wy (c. 61) reeds een gebed voor de machthebbers.

') Vgl. Mt. 25:15.

*) Vgl. Lc. 12:48.

^) Justinus haalt hier de plaats van Plato aan in Phaedo (p. 107
ed. Steph.)

115

big ven allen, die eens hebben geleefd, hunne zintuigen
behouden, ook de eeuwige straf ligt voor hen gereed en
daarom moogt Gfl wel niet verzuimen U van de waar-
heid dezer woorden te laten overtuigen en doordringen.
Dat de zielen na den dood hare zintuigen bleven behouden,
daarvan moge U immers overtuigen het bezweren van
dooden,!) het onderzoeken van de ingewanden van kleine
kinderen, 2) het oproepen van menscheigke geesten en
wat de toovenaars droomenzenders ^) en bezitters *) noemen
en in het algemeen wat diegenen doen, die op dit gebied
thuis zQn; en verder het feit, dat er menschen zyn, die
door de zielen der afgestorvenen worden bezeten en ge-
kweld, die algemeen bezetenen en waanzinnigen worden
genoemd, dan wat Gfl de orakels van Amphilochus 5) en
Dodona^) en Pytho*^) noemt en dergelijke dingen en

*) Doodenbezweringen speelden een belangrgke rol in het heidensche bij-
geloof. Odysseus bezwoer de schimmen aan den ingang van het doodenr^k.

') Vaak werden voor b\jgeloovige doeleinden onschuldige kinderen
geslacht, hetzg dat men den Yoorspellenden geesten een hun aangenaam
offer wilde brengen, hetzQ dat men de zielen dier kinderen als dienstbare
geesten wilde gebruiken, hetz\j, zooals hier vertaald is, om uit hunne
ingewanden de toekomst te voorspellen.

') De geesten werden vaak beschouwd als zenders van beteekenisvoUe
droomen.

*) „Spiritus familiares*', zielen van afgestorvenen, die men meende aan
zich dienstbaar te kunnen maken voor magische doeleinden.

^) Zoon van Amphiaraus en Eriphyle , die deelnam aan den tocht van
de Epigonen tegen Thebe en van de Grieken tegen Troje. H\j was als
waarzegger beroemd en is na z\jn dood als God vereerd. Later had hy
een altaar te Athene.

*) Oudste plaats van de vereering van Zeus. De priesters mochten
hunne voeten niet wasschen en sliepen op de bloote aarde. Zeus open-
baarde zich aan de menschen in het ruischen der bladeren. (Oudste
wijze van voorspellen).

^) Heiligdom te Delphi, bewaakt door den draak Pytho, die door
Apollo is gedood. Na boetedoening nam Apollo dat heiligdom in bezit.

116

eindelijk de uitspraken van sehrgvers als Empedokles en
Pytha^oras, Plato en Socrates [ook de kuil by Homems
en de nederdaling van Odyssens om de dooden te zien]
en allen, die hetzelfde als zQ hebben gezegd.^) Geeft dus
evenals aan hen, zoo ook aan ons het recht van onze meening,
[daar wfl toch niet minder, integendeel veel meer in God
gelooven dan zg,] die verwachten, dat wfl onze gestorven
en in de aarde weggeborgen lichamen wederom zullen
terugontvangen, van oordeel zijnde, dat niets biJ God
onmogelijk is.

19. [En wat zou ons ongelooflgker voorkomen, wanneer
w\j er over gingen nadenken, dan wanneer iemand,
verondersteld, dat wy geene lichamen hadden, ons zeide,
dat uit een druppeltje menschelflk zaad zulke beenderen
en zenuwen en spieren konden ontstaan, als wg zien? 2)
Laten wfl eens veronderstellender wgs spreken: gfi hadt
een geheel ander lichaam en waart ook van geheel anderen
oorsprong en iemand toonde u eens het menscheiyk
zaad en daarnaast een geschilderd menschenbeeld met

en deed daar zijn voorspellingen door den mondeenerpriesteres(P]rthia)
die op een drievoet zittende boven een hol en bedwelmd door de dampen ,
die daaruit opstegen» onverstaanbare, onsamenhangende klanken deed
hooren, die door de priesters in orakelspreuken werden omgezet.

^) . De beschouwingen dezer w^jsgeeren houden verband eensdeels met
het geloof aan het voorbestaan der ziel , anderdeels met bet geloof aan
de vergelding na den dood. Pythagoras en Empedocles leeren
meer het eerste. Plato, die in dezen echter ook onder pythagoreTschen
invloed stond, en zijn leermeester Socrates leerden vooral het laatste,
hoewel laatstgenoemde uitdrukkelijk verklaarde niets met zekerheid
daaromtrent te kunnen zeggen. Plato stelt zich den toestand der
zalige zielen als lichameloos voor. Dat bier Socrates onder de schrijvers
wordt gerekend moet niet al te zeer als bewijs gelden voor totaal gebrek
aan philosopbiscbe kennis (Ge ff eken, S. 103).

*) Waarscb\jnlijk een citaat uit het een of ander christelijk geschrift,
daar wq bij Athenagoras de res. 17 precies dezelfde redeneering
vinden.

117

de verzekering, dat het laatste uit het eerste kon ontstaan,
dan zoudt gg het immers niet gelooven, vóór gjj het hadt
gezien? Niemand zou het tenminste durven zeggen, i) Op
dezelfde wyze zyt gfl ongeloovig, omdat gö nog nooit
eenen doode hebt zien opstaan. 2) Maar evenmin als gö
het aanvankelijk zoudt geloofd hebben, dat uit een klein
druppeltje zulke mensehen konden voortkomen, terwfll
gy het toch ziet gebeuren, evenmin moogt gy het voor
onmogelijk houden, dat de ontbonden en op de wgze van
het zaad in de aarde weggelegde ^) menschelyke lichamen
te z\jner tgd op Gods bevel zullen opstaan en onvergan-
kelijkheid zullen aandoen. Want hoe zy, die beweren, dat
alles weer terugkeert tot datgene, waaruit het is ontstaan *)
zonder dat God daar iets aankan veranderen, nog kunnen
spreken van Gods macht, begrypen wfl niet. 0) Maar dit
zien wfl wel in, dat z\j nooit zouden hebben geloofd aan
de mogelijkheid, dat ooit zulke menschen zouden kunnen
ontstaan als zfl zelven en de geheele wereld zyn en dat
ziJ ooit hadden kunnen voortkomen uit zulke beginselen.]
Maar wy hebben geleerd, dat het beter is ook aan datgene
te gelooven, wat voor onze eigen natuur en in het alge-
meen den menschen onmogelijk is, dan met de anderen
ongeloovig te zyn, nademaal wfl het woord van onzen
Leermeester kennen, Jezus Christus: „Wat onmogelijk is
by de mensehen is mogelflk bg God." En „Vreest niet
voor degenen, die u dooden en daarna niets meer kunnen
doen," zeide HJj, „maar vreest Hem, die na den dood
zoowel ziel als lichaam kan werpen in de hel." De hel

') Met anderen lees ik voor icvuinaZp in de Mss.: &y alttéiv.
") Oorspronkelijk is dit argument niet. Vgl. Seneca ep. 36, 10; 102,
23. Zie ook Tatianus, 6; TertulL, Ap. 48, 30.

*) En evenzoo voor êialvifhtai êiaxv&ivta,

*) Uit Hippolytus van Euripides 1, 39, 4 (vgl. Cicero, de off. III,
29, 108.)
*) Hier wordt gedoeld op de leer der Stoïcijnen.

118

nu is eene plaats, waar zQ zullen worden gestraft, die
slecht hebben geleefd en niet gelooven aan de vervulling
van datgene, wat Grod door Christus heeft verkondigd.

20. [Ook de Sibylle^) en Hystaspes^) hebben gezegd,
dat de vergankelQke dingen door vuur zouden worden
verteerd. De zoogenaamde stoic^'nsche wgsgeeren leeren
echter, dat ook God in vuur opgaat en beweren, dat de
wereld daarna weer opnieuw ontstaat door verandering. ^)
Wg hebben echter van God als den Schepper aller
dingen eene voorstelling, die ver boven de veranderlyke
dingen uitgaat.]

Wanneer nu veel van wat wfl leeren hetzelfde is als
van de dichters en wysgeeren, met wie Gfl zoo hoog weg-
loopt [ja sommige dingen zelfs veel beter en Godewaardig,
terwyl wfl er bovendien de bewflzen voor hebben] waarom

^) Justinus brengt de sagen i^an verschillende Sibyllen, ten slotte
twaalf in getal, waaronder eene joodsche en eene babylonische, en de
haar toegeschreven voorspellingen tot ééne terug, waarschijnlijk de
erythraelsche, Herophile, die volgens het verhaal naar Cumae in
Italië verhuisde, van wie ook de sibyllgnsche boeken te Rome heet en
afkomstig te zign. Sibyllen waren voorspellende priesteress(3n in den
dienst van Apollo. De Christenen grepen gretig naar dezen „apologeet
in heidensch gewaad". De orakelspreuken van alle kanten byééngegaard
wekten spoedig argwaan. Lucianus spot er mede. Gel sus maakt de
bytende opmerking, dat de Christenen liever Sibylle de dochter, dan
Jezus den zoon van God moesten noemen I Zoo werden de latere Chris-
tenen voorzichtiger. Tatianus, Minucius Felix, Tertullianus,
Origenes, Cyprianus enz. gebruiken ze niet.

') £en oud-perzische vorst volgens Herodotus, (I, 209) die ten tfjde
van Zoroaster heet te hebben geleefd en een groot magier zou geweest
zyn. Allerlei voorspellingen deden van dezen Hystaspes in het grieksch
de ronde. Ook Kerkvaders als Clemens Alez. en Lactantius ver-
melden ze. In Apol. I, 44 vinden wg dezelfde combinatie van de Sibylle
en Hystaspes.

^) Vooral leerde dat Heraclitus. Volgens hem bestond het wezen
Gods uit vuur.

119

haat men ons dan zoo onrechtvaardig, meer dan andere
menschen? Want wanneer w^' zeggen, dat alles door God
is geordend en voortgebracht, dan zal men meenen, dat
wtj eene stelling van Plato verkondigen; [en wanneer wg
over den toekomstigen wereldbrand spreken, van de
Stoicflnen,] en als wfl zeggen, dat de zielen der onrecht-
vaardigen ook na den dood hare zintuigen zullen behouden
en zóó hare straf zullen ondergaan, daarentegen die der
rechtvaardigen, bevrgd van alle straf, gelukkig zullen
2\in, dan zal men meenen, dat wg hetzelfde zeggen als
de dichters en wflsgeeren; zoo zeggen wfl ook hetzelfde
als Menander, de blflspeldichter en zflne volgelingen,
wanneer wfl leeren, dat men het werk van menschenhanden
niet mag aanbidden; want zg hebben het als hunne
meening uitgesproken, dat de Schepper grooter is dan
het schepsel. 1)

21. [Wanneer wfl verder zeggen, dat de Logos, d. i.
het eerste Schepsel Gods, zonder toedoen van den man
ter wereld is gebracht , n.1. Jezus Christus , onze Leermeester 2)
en dat Hg, na gekruisigd, gestorven en opgestaan te zfin,
ten hemel is opgevaren, dan brengen wfi niets ongehoords
voor den dag buiten hetgeen van uwe eigen Zeuszonen
wordt verhaald. Want gfi weet, welk een groot getal de
bg u hoog gehouden dichters aan Zeus toekennen ; Hermes ,
het woord, dat de dingen moest uitleggen en allen moest

*) Waarschynlijk heeft Justinus de plaats op bet oog uit hetpseudo-
jnstynsche geschrift. De Monarchia (15) waar deze woorden worden
aangehaald: „wanneer de mensch door zgne cymbalen God naar zgne
hand kon zetten, dan was hg grooter dan God zelf."

*) Hier wordt dus onderscheid gemaakt tusschen het geboren worden
▼an den Logos uit God en de Menschwording. Christus is hier de Zoon
▼an God, niet omdat h\j op bovennatuurlyke wyze uit Maria is geboren,
omdat Hy de Logos van God is.

120

onderwgzen, ^) Asklepins, den geneesmeester, die, na door
den bliksem te zfjn getroffen, naar den hemel is opge-
varen 2) Dionysns, nadat, hjj verscheurd was,^) Heracles,
nadat hfll zich zelven den vunrdood had bereid om zfln
Iflden te ontvlieden,*) en ook de zonen van Leda, de
Dioseuren, ^) en den zoon van Danaê, Perseus, ^) en eindelijk
de van menschen afstammende Bellerophontes op zijn paard
Pegasus. '^) En waarom zouden wy nog Ariadne noemen ^)
en diegenen, die, evenals zQ, eene plaats onder de sterren
heeten te hebben verkregen? En uwe Keizers,^) dien

') Hermes, zoon van Zeus en Maia. Hij was de bode van Zeus, op
wiens last hy de aangelegenheden van goden en menschen regelt. Naar
sioiqjnsche verklaring was h^ de uit God voortkomende rede. Gle men»
Al ex. o.a. noemt hem zoo (Strom. VI).

') Asklepius, zoon van Apollo en Koronos, werd door Zeus met den
bliksem geslagen , opdat de orde in de wereld niet langer door hem zou
worden verstoord; hij riep n.1. door z\jne kunst zelfs reeds gestorvenen
in het leven terug.

^) Men heeft hier de mythe van Dionysus Zagreus op het oog, volgen»
welke deze God door de zendboden van Hera, de Titanen, verscheurd
en tot op het hart na opgegeten wordt. Zeus doet uit dat hart den God
weer in nieuwe heeriykheid ontstaan.

*) Een latere legende, bij Homerus onbekend, verhaalt, dat H era-
el es om aan z\jn hevig licha€unsl\jden een einde te maken, zich zelf
den brandstapel bereidt , maar, terwQl de houtmgt brandt , onder 't rollen
van den donder op eene wolk naar den Olympus wordt gedragen.

*) Castor en Pollux, die om den anderen dag op den Olympus en in
den Hades waren.

') Zoon van Zeus en DanaS. H\j sloeg het hoofd van de Gorgo Medusa af.

') Volgens den schrijver is de tocht van Bellerophontes naar den
hemel gelukt, die volgens de legende mislukt is. (b\ï Pindarus en
Horatius).

^) Dochter van Minos, koning van Kreta. Zeus verleende haar de on-
sterfelijkheid.

^) Hier blijkt, dat niet de Keizer wordt aangesproken, aan wien toch
ook de apologie heet te zijn gericht, maar het romeinsche volk. (Zie^
noot 1, bl. 92.)

121

gïj, wanneer zg sterven, steeds eene plaats onder de
goden waardig keurt, zoodat gy altfld zorgt, dat er
iemand is, die onder eede verklaart den verbranden
Caesar uit het vuur naar den hemel te hebben zien stggen?
En wat voor daden het zyn, die van ieder der zoogenaamde
Zeuszonen worden verhaald, behoef ik u niet te zeggen:
gij kent ze, alleen wil ik opmerken, dat zfl zeker te boek
ztjn steld om de aankomende jeugd tot nut en voorbeeld
te strekken! Want iedereen houdt het immers voor
prijzenswaardig de Goden na te volgen! Het ztj echter
verre van een verstandig mensch zulke dwaze dingen
van de Goden te gelooven, als zou zelfs Zeus, die toch
ook volgens hen het hoofd en de voortbrenger van allen
is, zijnen vader hebben gedood en ook de zoon van een
dergeigken vader zfln geweest en zich verlaagd hebben
om, in schandelijken hartstocht ontbrand, tot Ganymedes
en zoovele door hem verleide vrouwen te gaan, en als
zouden z\jne zonen dezelfde dingen hebben gedaan. ^)
Maar, gelflk wg boven zeiden, de booze geesten hebben
die dingen gedaan. Wy echter hebben geleerd, dat alleen
zö onder de onsterfelgken worden opgenomen, die heilig
en deugdzaam in Gods nabijheid hebben geleeM, en ge-
gelooven, dat daarentegen de onrechtvaardigen en
onbekeerden door het eeuwige vuur zullen worden gestraft.
22. De Zoon van God echter, die Jezus wordt genoemd,
zou, al was hfl maar een gewoon mensch geweest als alle
anderen, toch om zjjne w\jsheid verdienen de Zoon van
God te worden genoemd; want alle schrijvers noemen
God den Vader zoowel van menschen als van goden.
Wanneer wij nu zeggen, dat Hij ook nog op gansch

^) Kronos verminkte en verstootte zijnen vader Safumus en onderging
hetzelfde lot van de zyde van zgnen zoon Zeus.

Ganymedes was een phrygische knaap, door Zeus geschaakt en met
de onsterfelijkheid hegiftigd.

122

bijzondere w|jze, geheel in tegenspraak met de gewone wgze
Tan geboren worden, nit God is geboren als de Logos Gk)ds,
zooals wfj boven zeiden, beschouwt dat dan als iets, dat w^
gemeen hebben met n: immers gg noemt Hennes ook
den Logos, die van God de dingen aan de menschen
mededeelt Wanneer iemand ons mocht tegenwerpen,
dat Hg toch gekruisigd is geworden, dan heeft HQ ook
dat met de daar straks genoemde zoogenaamde Zeuszonen
gemeen, daar die immers ook geleden hebben. Want
volgens de verhalen z^n zQ niet allen op dezelfde, maar op
verschillende wgzen gestorven. Li zfln gansch eigenaardig
lyden doet HQ dus voor niemand van hen onder, ja, wQ
zullen overeenkomstig onze belofte by de verdere be-
handeling van deze uiteenzetting aantoonen, dat Hg zelfs
boven hen staat <of liever, wfl hebben het reeds aan-
getoond> want zgne meerderheid blgkt uit zgne daden.
Wanneer wjj verder leeren, dat Hg uit eene maagd is
geboren, laat dan ook dat u hetzelfde zgn als wat van
Perseus wordt verhaald, i) En wanneer wg eindelgk van
Hem verhalen , dat Hg kreupelen en lammen en gebrekkigen
gezond gemaakt en dooden opgewekt heeft, dan zal men
meenen, dat wg ook dan dingen verhalen, die evenzeer
aan Asklepius worden toegeschreven.

28. Om nu ook dit u duidelgk te maken, dat al de
leeringen, die wg verkondigen, na ze van Christus en de
aan Hem voorafgegane profeten te hebben ontvangen,
alleen waar zgn en het in ouderdom van alle vroegere
schrtjvers winnen en dat wg de erkenning van ons stand-
punt vragen, niet omdat wg hetzelfde zeggen als zg,
maar omdat wg de waarheid verkondigen; en dat Jezus
Christus alleen in geheel eenigen zin Gode als Zoon is
geboren, n. 1. als zgn Logos en zijn Eerstgeborene en

^) Onder den vorm van gouden regen drong Zeus in het vertrek van
Danae door.

123

zjjne kracht en dat HQ, volgens zijnen wil mensch ge-
worden, ons deze leeringen heeft medegedeeld om het
menscheljjk geslacht te veranderen en te vernieuwen ....
<Dat de bovengenoemde booze geesten, vóór Hg als
mensch onder de menschen optrad, van te voren al de
verhalen, die zy opdischten, door de dichters als waar
gebeurd hebben laten vertellen, gel^k zfl ook de oorzaak
zjjn, dat al die schandelQke en goddelooze dingen ons
voor de voeten worden geworpen, waarvoor zfl geen enkel
getuigenis of bewijs kunnen btjbrengen> dat willen wfl
u op de volgende wflze gaan aantoonen.

24. Ten eerste dan, i) hoewel w\j hetzelfde als de Grieken
leeren, worden wfl alleen terwille van den naam van
Christus gehaat en als misdadigers uit den weg geruimd,
hoewel wg geen enkel onrecht begaan, terwtjl toch elders
door anderen boomen worden vereerd, en rivieren, en
muizen , en katten , en krokodillen en in het algemeen de
meeste andere redelooze dieren, en dan worden nog niet
eens dezelfde door allen vereerd, maar overal andere,
zoodat de een in de oogen van den ander goddeloos is,
omdat hy niet hetzelfde vereert. En dat is juist het eenige,
wat u ten opzichte van ons aanstoot geeft, dat wg niet

^) Nu volgen drie argumenten voor de waarheid van het Christendom.
Het eerste is dit (c. 24): terwgl aUe anderen de hoogste vrijheid van
godsdienst hebben , wordt die alleen den Christenen ontzegd. Het tweede
(c. 25): van den dienst der afgoden hebben de Christenen zich, hoewel
de doodstraf er op staat, tot den dienst van den heiligen God gewend.
Het derde (c. 26): wanneer iemand onder den invloed der daemonen
den christelijken godsdienst door zgne dwaalleer bederft , wordt hy niet
vervolgd; wel een bew^s dus, dat de vervolging het werk der daemonen
is, die alles, wat waar is, haten. Elders heb ik aangetoond (Zeitschr. f. neutl.
Wiss.), dat deze hoofdstukken hoogst zonderlinge argumenten bevatten
voor de waarheid van het Christendom en bovendien geheel overtollig
zgn, daar Justinus de waarheid van het Christendoms bewijst uit de
profetieën.

124

dezelfde goden vereeren als gg en den afgestorvenen geene
drankoffers en reukoffers brengen, noch kransen en andere
offers bg hunne begrafenissen. ^) Gy weet intusschen ook
zeer goed, dat, wat bfl den een als God geldt, by den
ander voor een wild dier en weer bg een ander voor
een offerdier wordt gehouden.

25. Ten tweede, dat wij, behoorende tot alle volkeren,
eertgds Dionysus, den zoon van Semele, vereerden en
ApoUo, den zoon van Leto, die uit liefde tot mannen
dingen hebben gedaan te schandelijk zelfs om te zeggen,
en Persephone en Aphrodite, die terwille van Adonis zich
tot den hevigsten hartstocht lieten opwinden en die gQ
zelfs in mysteriën vereert, en dan verder Asklepius of
iemand van de andere zoogenaamde goden, maar nu door
Jezus Christus die alle hebben leeren verachten niettegen-
staande de doodstraf er op staat en in plaats daarvan ons
hebben overgegeven aan den ongeboren en door geen
hartstocht bewogen God, van Wien wy niet gelooven, dat
H\j waanzinnig van liefde tot Antiope en haars gelQken
of tot Ganymedes is gegaan, en ook niet, dat HQ door
bemiddeling van Thetis door de hulp van dien honderd-
armige^) uit boeien moest worden losgemaakt, noch dat
Hy uit dankbaarheid voor Thetis' hulp zich het lot van
haren zoon Achilles heeft aangetrokken en om diens b\jzit
Briseïs vele Grieken heeft laten omkomen. Wg beklagen
hen, die zulke dingen gelooven, want w\j weten, dat de
daemonen er de schuld van hebben.

26. En eindelflk ten derde, dat zelfs na de opneming

^) Deze vertaling (i« tatpaig) berust op een e verandering van de lezing
der HSS., die hier van geschilderde beelden spreken {iv ygafpau).

') Briareus. Eigenlijk werd Zeus niet uit boeien losgemaakt, maar de
goden, die hem wilden ketenen, durfden hun plan niet volvoeren, toen
zji Briareus in het gevoel van zijne kracht naast hem zagen zitten.

125

van den Heer i) de daemonen menschen de wereld hebben
ingezonden, die van zich zelven zeiden, dat zQ goden
waren, menschen, die niet alleen door u niet zfln vervolgd,
maar zelfs met eerbew^zen zyn overladen, als daar zyn
een zekere Bimon,^) een Samaritaan, afkomstig uit het
dorpje Gittae,3) die in de dagen van keizer Claudius,
geheel onder den invloed van de kunsten der daemonen,
allerlei tooverkrachten heeft gedaan in uwe keizerstad
Rome en daardoor voor eenen God werd gehouden en bg
u als een god door een standbeeld is geëerd, in den Tiber
tussohen de twee bruggen met dit romeinsche opschrift:
SIMONI DEO SANCTO, hetgeen wil zeggen: aan den
heiligen God Simon. ^) En bijna alle Samaritanen, behalve
nog enkelen uit andere landen, zfln het er over eens,
dat hg zooveel als de eerste God is en vereeren hem ook;
en dan zeggen zfl, dat eene zekere Helena,^) die toen ter
ttjd met hem over de wereld rondtrok, nadat zg eerst in

') Volgens Eusebius (H. E. II, 13) wiens tekst ik boven de lezing
der Mss. verkies.

^) Een toovenaar bekend uit Handel. 8:9 vv. Hij is eene der merk-
waardigste en raadselachtigste figuren uit de eerste Eeuw. Onder de
regeering van keizer Claudius schijnt hg in Samaria als wpnder-
doener en godsdienst -stichter te zijn opgetreden. Zijne leer was waar-
schgnlyk een mengsel van joodsche en sjrrisch-babylonische elementen.
Sim on Magus is by de eerste Christenen de vader van alle ketter^,
(Irenaeus, I, 23, 27.)

^) Een dorpje dicht bij Neapolis, het tegenwoordige Qaryat Jit.

*) Merkwaardige verwarring. Er was een oud-italiaansche of latynsche
god: Semo Sancus, die by verbonden werd aangeroepen, In 1574 heeft
men de inscriptie van zijn standbeeld gevonden, die aldus luidde:
Semoni Sanco Deo Fidio Sacrum Sex. Pompeius. Sp. 5. Col. Mussianus
Quinquennalis Decur Bidentalis Donum Dedit.

^) Waarschynld'k heeft men in haar te zien de Syrisch-phaenicische
maangodin, die in zyn systeem dezelfde plaats bekleedde als Athene
by de grieksche wysgeeren, de wereldscheppende gedachte van den
hoogsten God.

126

Tyrus in Phoenieië aan het hoofd van een bordeel had
gestaan, z\)n eerste gedachte was. Dan weten wjj, hoe
een zekere Menander, ^) ook een Samaritaan, afkomstig
uit het dorpje Caparataea, een vroegere leerling van Simon,
eveneens onder daemonischen invloed, in Antiochië kwam
en daar door zgne tooverkunsten de menigte bedroog, ja
zelfs zgnen volgelingen wist wQs te maken, dat z^ niet
zonden sterven; zelfs nn zQn er nog enkelen van z^'ne
volgelingen, die dat gelooven. <Dan een zekere Mareion
van Pontus,2) die zelfs nn nog zgne volgelingen tracht
te doen gelooven, dat er een andere God is, grooter dan
de Schepper. Hy is met behulp der daemonen oorzaak
geweest, dat velen, overal onder de menschen, allerlei
godslasteringen uiten en zeggen, dat de Schepper van
dit heelal niet de Vader is van Christus, maar een
ander, die grooter is en daarom grootere dingen heeft
geschapen. > En allen, die het met hen eens zfln, heeten,
gelgk w\j boven zeiden, '^) Christenen, evenals onder de
w^jsgeeren, ook al verschillen hunne leeringen nog
zooveel, allen denzelfden wflsgeerigen roep hebben. Of zQ
die schandelijke dingen doen , die men van hen rondvertelt,

^) Eusebius (UI, %) en Irenaeus (I, 23) spreken over hem. Laatst-
genoemde zegt, dat Menander zich als verlosser der menschheid heeft
uitgegeven en voorgaf door zynen magischen doop van den dood te
kunnen bevrijden. Over Simon Magus en Menander vgl. A. H il gen-
fel d, Die Keteergesch. des Urchristenthums en daarin: Die Hdresien
des Mdrtyrers JusHnus, S. 162—190.

') Wy kennen Ma rei on alleen uit zijne bestrijders, Tertullianus»
Epiphanius, e.a. Hg leefde onder Antoninus Pius. Irenaeus en
Hippolytus noemen hem eenen leerling van Cerdo. Hij schgnt een
scherpe tegenstelling te hebben gemaakt tusschen den God des ouden
Testaments en den Vader van Jezus Christus (Ir en. adv, hoer l, 27.)
Zie verder over hem en over den Canon v. Marcion: H. U. Meyboom^
Mardon en de Marcionieten,

») Cf. I, 4, 7.

127

dat z\j de lampen omver werpen en dan schaamtelooze
ontucht plegen en menschenvleesch eten, weten wfl niet.
Maar dat z\j door u worden vervolgd, noch gedood,
tenminste niet wegens hunne leeringen, dat weten wfl
wel. Wfl hebben ook eene verhandeling in ons bezit i)
tegen alle bestaande ketterden, die w\j u gaarne ter
lezing willen zenden.]

27. Verder is ons geleerd, opdat wfl ons in geen enkel
opzicht aan zonde en goddeloosheid schuldig maken, ^) dat
het zeer slecht is pasgeboren kinderen te vondeling te
leggen. 3) Ten eerste, omdat w\j ze bflna alle, niet alleen
de meisjes maar ook de jongetjes, tot ontucht zien groot
brengen. <En gelflk de menschen vroeger, naar men
verhaalt, slechts runder- en geiten- en schapenkudden
opfokten of merries, zoo geldt dat nu zelfs van kinderen
alleen om ze op de schandelijkste wflze te misbruiken. >
En zoo staat bjj alle volkeren de geheele drom tot ontucht
klaar van vrouwspersonen en androgynen en andere
schandelijke menschen. En van dat soort van menschen
int G^j nog belasting, opbrengsten en schatting, ^) inplaats

^) Deze lezing is volgens Eusebius, die het awftayfiivov der Mss.
weglaat en dus volsbrekt niet zegt, dat Justinus eene bestryding van
al de toen bekende ketters zou hebben geschreven. De interpolator
(want c. 26 is niet van Justinus) zegt alleen, dat hij eene ketterbe-
str^jding in eijn beeit heeft. Daarvan heeft hy dan ook ijverig b\j z\jne
omwerking van Justinus' Apologie gebruik gemaakt. Alle beschou-
wingen omtrent een verloren gegaan Syntagma van Justinus zijn
waardeloos. Zy hebben dan ook, gelyk licht te begrijpen is, tot geen
resultaat geleid.

*) firióhv ètótx&fiêv VOOr fAtióiva êiAxu/jiiv der MsS.

') Mismaakte kinderen te vondeling te leggen, of ook wel uit armoede
gold in de oudheid niet voor zonde. Later, toen die gewoonte als gevolg
van de wassende onzedelgkheid toenam, moest de overheid daartegen
optreden.

*) Door Caligula ingevoerd en door Justinianus afgeschaft

128

dat Gy ze uit uw ryk uitroeit. En wanneer iemand zich
na met dezulken inlaat, kan het zeer goed gebeuren,
dat hjf, behalve dat hjj zulke goddelooze en schandelQke
ontucht bedrijft» ook nog zQn kind, zjjnen bloedverwant
of zynen broeder misbruikt! Daar zQn er zelfs, die hunne
eigen kinderen en echtgenooten veil geven, of ook zich
ontmannen tot de schandel^kste doeleinden en daar vol-
strekt geen geheim van maken en dan nog wel tot de
moeder der goden hunne mysteriën in betrekking brengen ; *)
en dan wordt bQ ieder van uwe zoogenaamde goden
eene slang als belangryk symbool en geheimzinnig
teeken afgebeeld. Wat GQ nu zelf openlQk als heilige
gebruiken in stand houdt, dat schrgft Gy ons toe,
als deden wjj zulke dingen, nadat het hemellicht was
uitgegaan en het duister was geworden! Omdat wQ
echter niets met dat alles te maken hebben, schaadt
die beschuldiging ons niet, daarentegen veel meer hen,
die werkelijk zulke dingen doen en er dan anderen valsch
van beschuldigen.

28. Nu wordt bfl ons het hoofd der slechte geesten
slang genoemd, of ook wel Satan of Duivel, gel\jk Gy uit
onze geschriften, zoodra GJj ze maar wilt onderzoeken,
kunt te weten komen. Deze zal naar de voorzegging van
Christus met zyn gansche schaar en met de menschen,
die hem dienen , ten vure worden gedoemd om daar zyn
eeuwige straf te ondergaan. Want dat God zulks nog niet
doet, is alleen terwille van het menschelijk geslacht. Want
Hö weet vooruit, dat enkelen zich zullen bekeeren en
zullen worden gered en dat zulks ook het geval zal zyn
met enkelen, die nog niet zgn geboren. En Hfl heeft in

^) Dit ziet op den oorspronkeUjk aziatischen , maar in 204 v. Chr.
naar Rome overgebrachten , dienst van de phrygische godin Cybele, de
groote moeder, wier priesters, de Gallen, zich aan allerlei verminking
en onzedelykheid schuldig maakten.

129

4en beginne het menseheiyk geslacht geschapen met rede
begaafd en daardoor in staat om de waarheid te verkiezen
-en het goede te doen, zoodat niemand van de menschen
zich voor God kan verontschuldigen. [Want zg zyn als
redelflke schepselen geboren met het vermogen om (de
waarheid) te leeren kennen. Wanneer nu iemand niet
gelooft, dat God zich om de menschen bekommert,
•dan zal hfj öf listig het bestaan van God in het algemeen
loochenen, öf hjj zal, ingeval 14j zQn bestaan erkent,
beweren, dat Hg een behagen schept in het kwade,
•of onaandoenlQk blQft als een steen en dat deugd
noch ondeugd iets beteekenen en dat de menschen
•zonder eenigen grond daarin iets goeds of kwaads
zien. Grooter goddeloosheid en ongerechtigheid is moeilgk
denkbaar.]

29. En ten tweede: opdat zulk een te vondeling gelegd
kind niet sterve, wanneer het niet wordt opgenomen, en
wg dus moordenaars zouden worden. Of wg huwen, en
-dan doen w\j dat van den beginne af met het doel om
kinderen groot te brengen , öf wfl onthouden ons van het
huwelflk, maar dan ook om voortaan ons geheel te ont-
houden. £n om ü te bewezen, dat die schandemke ontucht
geen geheim deel van onzen godsdienst uitmaakt,
'diene het feit , dat een der onzen in Alexandrië tot Felix,
den Stadhouder, een verzoekschrift heeft gericht de vraag
inhoudende, of hg den geneesheer wilde toestaan hem te
ontmannen, w\jl de geneesheeren daar ter plaatse zeiden,
dat zjj zulks zonder toestemming van den Stadhouder niet
mochten doen. Toen Felix echter in geen geval op dat
verzoek wilde ingaan, bleef de jongeling ongehuwd, in
het bewustzijn, gelQk ook in dat zijner gelijkgezinden,
*dat hg had gedaan, wat hy kon. Het schQnt ons dan ook
niet ongeschikt toe in dit verband aan Antinous te
herinneren, die nog in onzen t^jd heeft geleefd, dien ook
^llen als God z\jn gaan vereeren, omdat zQ het niet

9

i

130

dtufden laten, hoewel iedereen wist, wat voor iemand
141 was en waar h^ vandaan kwam. ^)

90. Misschien 2al iemand ons de tegenwerping maken:
,, waarom kan Hg, die bQ ons Christas wordt genoemd,
daar HQ toch een mensch nit de mensehen was, niet door
tooverknnst de krachten hebben gedaan, die wQ van Hem
verhalen en daardoor zich den sch^n hebben gegeven,
dat Htj de Zoon van God was?" Om deze tegenwerping
te ontzenuwen znllen wfj de waarheid van ons geloor
aantoonen, terwjjl wQ hierbg niet op de berichten aan-
gaande Hem afgaan, maar noodzakelyk diegenen moeten
gelooven, die de dingen hebben voorspeld vóór zQ
gebenrden, daar w|j toch met onze oogen zien, dat ze
geschied zQn en nog geschieden, zooals ztj zQn voorzegd.
Dat zal toch ook U, naar het ons voorkomt, wel de beste
en meest geloofwaardige bewflsvoering toeschijnen. 2).

31. Er z^'n dan onder de Joden enkele mannen geweest^
profeten Gods. [door middel van wie de Profetische Geest
van te voren bekend maakte, wat geschieden zou, vóór
dat het gebeurde.] De koningen, die toen ter tfjd over
de Joden regeerden, hebben himne profetieën, die door
hen zelve in hunne eigen hebreeuwsche taal in boeken
zjjn opgeteekend, geheel zooals zfl werden uitgesproken
in bezit gekregen en ze met zorg bewaard. Toen Ptolo-

') Tegenover het bewijs van het streven der Christenen naar reinheid
stelt Justinus met bitteren ernst de heidensche verheeriyking van de
ondeugd. Hadrianus had voor zgnen in 190 in den N^jl verdronken
lievelingsjongeling Antinous eenen eeredienst laten instellen en zelfs
tempels voor hem laten bouwen. Overal had men zich naar den wil van
den keizer gevoegd.

^) Voor ons heeft deze bewysvoering weinig waarde. Eerst dan wanneer
men in Jezus den beloofden Messias ziet, kunnen de oudtestamentische
profetieën in het licht komen te staan van hare vervulling in Christus.
Men kan uit de profetieën niets bewgzen , wanneer niet voor het geloof
vast staat, wat men bewgzen wil.

131

maens, de koning van Egypte, eene bibliotheek ging
inrichten en de gesohriften van alle menschen trachtte te
Tcrzamelen, hoorde hfl ook van de profetieën van deze
menschen eil daarom zoüd h^j naar den toenmaligen
koning der Joden, Herodeö, met de vraag hem de boeken
der profetieën te willen zenden.*) Zoo zond Herodes ze,
geschreven in dé bovengenoemde hebreenwsche taal. Daar
echter de Egyptenaren den inhoud niet konden lezen,
zond hjj wederom tot hein met de vraag mannen te willen
zenden, die de boeken in de grieksche taal zouden kun-
nen overzetten. Dit geschiedde en sinds dien tyd bleven
de boeken tot den huldigen dag niet alleen bg de Egyp-
tenaren, maar zfl zgn ook overal in het bezit van de
Joden; alleen begrepen zfl de woorden, die zg lezen, niet
en zoo houden ztj ons voor tegenstanders en vQanden,
terwfll zfl, gel\jk Gfl daarvan trouwens de bewezen hebt,
in niets voor U onderdoen, wat betreft de begeerte om
ons, zooveel als maar mogelgk is, uit den weg te ruimen
en te pijnigen. Want in den onlangs 2) gevoerden jood-
schen oorlog heeft Bar-Chochba , het hoofd van den jood-
schen opstand, alleen Christenen op verschrikkelflke wgze
laten folteren, wanneer zfl Jezus Christus niet verloochen-
den en vloekten.

In die boeken der profeten nu vinden wy voorspeld, dat
Jezus, onze Christus, in de wereld zou komen, door eene
maagd zou worden geboren, den mannelflken leeftijd zou
bereiken, alle ziekte en kwaal zou genezen en dooden

*) Een groot anachronisme. Her o des leefde 40—4 v. Chr. en Pto-
lomaeus Philadelphus, de stichter van de bibliotheek te Alexandrie
van 283—246 v. Chr. Men heeft voor Herodes „Hoogepriester" willen
lezen. Niet noodig. Wij kunnen dat anachronisme wel op rekening van
Justinus laten staan.

«) In het grieksch staat: nu (= in onzen tijd.) Wy kunnen dit vrö
letterlgk opvatten, want de joodsche oorlog werd gevoerd van 132—135
en Justinus schreef zyne Apologie omstreeks 140.

132

zon opwekken, dat Hg zou gehaat, miskend en gekruisigd
worden, dat Hg zou sterven en opstaan en ten hemel
varen, [en de Zoon van Grod zQn en heeten, en dat
sommigen door Hem over de geheele wereld zouden
worden uitgezonden om deze dingen te verkondigen en
dat de menschen uit de Heidenen meer in Hem zouden
gelooven. *)] En dat is 5000, 3000, 2000, 1000 en 800 jaren
vóór zQne geboorte voorspeld. *) Want ieder geslacht had
telkens .weer nieuwe profeten.

32. Mozes nu, de oudste der profeten, heeft met zti'ne
eigen woorden aldus gesproken: „De vorst zal uit Juda
niet ontbreken, noch de aanvoerder uit zQne lendenen,
totdat Hg komt, voor wien het is weggelegd; en H|j zal
z^n de verwachting der volkeren, die z\jn veulen bindt
aan den wijnstok en in druivenbloed zQn mantel wascht" ^)
Het is dus aan U om nauwkeurig na te gaan en vast te
stellen, tot hoelang de Joden hun eigen Vorst en Koning
hebben gehad: tot de komst van Jezus Christus, onzen
Leermeester, die ons de onbegrepen profetieën heeft
uitgelegd [gelyk dan ook de goddel^ke, heilige Profetische
Geest door Mozes heeft laten voorspellen, dat de vorst
der Joden niet zou ontbreken, totdat Hfl kwam, voor
wien het koninkr^k was weggelegd.] Want Juda was de
voorvader der Joden, naar wien zQ ook den naam van
Joden hebben ontvangen, en nadat Hjj was verschenen,
hebt Gö over de Joden geheerscht en hun geheele land

^) Een dwaze uitdrukking: meer gelooven. Dat het aantal der ge-
loovigen onder de Heidenen grooter zou zgn dan dat onder de Joden,
kan zij moeilgk beteekenen. Hier wordt gesproken over den aard van
het geloof. De interpolator is meer met dat „meer" in de war.

') Hieruit blgkt, dat, al noemt Justinus Mozes den oudsten profeet,
dien hvj ^000 j. y. Chr. stelt, hvj met die 5000 j. oude profetieën bedoelt,
profetieën b.v. aan Adam in het parades, door Mozes, of liever in de
boeken van Mozes, medegedeeld.

•) Vgl. Gen. 49:10 vv.

133

in bezit genomen. i) [De woorden: „Hg zal zgn de ver-
wachting der volken," dienden om aan te duiden, dat
men overal op aarde zflne wederkomst zou verwachten,
waarvan Gfl U met uwe oogen kunt overtuigen en (dat Gfl) uit
de feiten kunt leeren. Want overal op aarde verwacht men
den in Judaea gekruisigde, na wien dadelgk het door U
veroverde land der Joden in uw bezit is gekomen. De
woorden: »Die zfin veulen bindt aan den wijnstok en
zflnen mantel wascht in druivenbloed" waren een zinnebeeld
om duidelijk te maken, wat er met Christus en door Hem
zou geschieden. Want ergens aan den ingang van een
dorpje stond een ezelveulen klaar aan eenen wjjnstok
gebonden ,2) dat z\jne discipelen toen op zyn bevel tot Hem
brachten, waarna Hfl zich er op zette en zoo Jeruzalem
binnenreed, waar zich het grootste heiligdom der Joden
bevond, dat door U later is verwoest. En daarna werd Hg
gekruisigd, opdat de rest der profetieën nog zou worden
vervuld. Want de woorden: „Die zfln mantel wascht in
druivenbloed," dienden om het Iflden te voorspellen, dat
Hy zou ondergaan om door ztjn bloed te reinigen degenen,
die in Hem gelooven. s) Want wat door den Goddelgken Geest
in den mond der profeten „mantel" heet,ztjndemenschen,
die in Hem gelooven, waarin het zaad woont, dat van
God komt, n.1. de Logos. De uitdrukking „druivenbloed"
dient om aan te geven, dat Hö, die zou verschenen, wel
bloed zou hebben, maar niet uit menschel^k zaad, <maar uit

^) Voor Justinus valt dus de geboorte van Ghrishis samen met de
inéénstorting der joodsche monarchie en het aanvaarden van de heer-
schappy door de Romeinen.

') Een trek, die in geen onzer Evangeliën voorkomt.

') Deze plaats is een daidelyk voorbeeld van de allegorische schrift-
uitlegging der Alexandrynen (Philo). Justinus spreekt nergens over
de verzoening. Voor hem is Christus de goddelgke Leermeester. In
G. 50 spreekt hy over het Igden, met aanhaling van Jesaia 53:12 (de
rest is onecht), zonder op de beteekenis van dat Igden verder in te gaan.

134

goddel^ke kracht.> <I>e eerste kracht na God, aller Vader
en Heer, en zijn Zoon is de Logos. Op welke wQze H^,
na Tleesch te zQn geworden, ^) mensch geworden is, zullen
wQ in hetgeen vol^ aantoonen.> Want gelijk het droiven-
bloed niet door menschen, maar door Grod is voortgebracht,
zoo duidde het ook dit aan, dat ztjn bloed niet uit
menschelgk zaad zou voortkomen maar <gel5k wfl boven
zeiden > uit de kracht Gods.] En verder spreekt Jesala,
een andere profeet, die in andere bewoordingen hetzelfde
profeteert, aldus: „Er zal eene ster opgaan uit Jaeob en
eene bloem zal voortkomen uit Is£ul, en op zijnen arm
zullen de volkeren hopen." 2) En eene lichtende ster is
opgegaan en eene bloem is voortgekomen uit den wortel
van Isaï, n.1. Christus. Want door eene maagd uit den zade
Jacobs, den vader van Juda, den bovenvermelden vader
van de Joden, is Hfl door de kracht Gods gebaard.') Nu
is wel volgens deze spreuk Isaï de voorvader geweest,
maar deze was toch de zoon van Jacob en Juda volgens
zQn stamboom.

33. En hoort nu verder, hoe door Jesaia letterlek is
geprofeteerd, dat Hg door eene maagd zou worden ge-
baard. De profetie luidt aldus: j,Zie, eene maagd zal
zwanger zjjn en een zoon baren en behalve zQn naam zal
men Hem nog „God met ons" noemen." *) [Want wat in
het oog van de menschen ongelooflQk was en onmogelijk
kon geschieden, dat heeft God door den Profetischen
Geest als te zullen geschieden laten voorspellen, opdat,
wanneer het geschied zou z\jn, men het niet zou ontkennen.

*) Vgl. Joh. 1 : 14.

*) Vgl. Num. 24 : 17, Jes. 11 : 1 , 1 : 10.

^) Hier is volstrekt niet, in strijd met de Evv. eene poging gedaan
om eenen geslachtsboom van Maria op te stelJen. Justinus wil hier
alleen zeggen, dat Maria een joodsche vrouw was.

♦) Vgl. Jes. 7:14; Mi 1:23.

135

maar op grond van de profetie zou gelooven. Opdat nu
niemand de profetie verkeerd begrfipe en ons uit dien
hoofde voor de voeten werpe, wat wy den dichters voor
4e voeten wierpen, wanneer zij zeggen, dat Zeus met
wellustige bedoelingen naar vrouwen 19 gegaan, zullen
wfl trachten de woorden uit te leggen. De woorden: „Zie,
de maagd zal zwanger z^jn," duiden aan, dat de maagd
ponder beslaap zou ontvangen. Want had die plaats ge-
vonden, dan zou zfl geene maagd meer zfin. Maar de
kracht Gods kwam over de maagd en overschaduwde
haar^) en was oorzaak, dat zjj, hoewel z\j eene maagd
was, bevrucht werd. En de engel Gods, die toen ter tfld
naar die maagd werd gezonden, bracht haar de biyde
boodschapt) in deze bewoordingen: „Zie, gy zult zwanger
worden uit den Heiligen Geest en g^j zult eenen zoon
baren en de Zoon des AUerhoogsten zal H^j genoemd
worden, en gö zult Hem den naam van Jezus geven,
want Hö zal zjjn volk verlossen van hunne zonden/' 3)
^elQk z\j ons bericht hebben, die alles hebben opgeteekend,
wat op onzen Bedder, Jezus Christus, betrekking had. WQ
hebben hem geloof geschonken, nademaal de Profetische
Geest ook door den straksgenoemden Jesaia heeft gezegd,
dat Hfl zou worden geboren op de wflze boven aangetoond.
<Dat men dus onder den Geest en de kracht, die van
God uitgaat, niets anders mag verstaan dan den Logos,
die ook de Eerstgeborene Gods is, heeft Mozes, de boven-
genoemde profeet, aangeduid. ^) En toen deze Geest over

1) Vgl. Lc. 1:35.

*) In bet grieksch: MiMifYYtXiiia^at dep. med. met aec» van den persoon,
4Mn wien de tgding wordt gebracht. Zoo ook h\} latere schrijverg, Clem.
.Strom. VI, 6. Eus. Vit. Gonst lU, 26.

») Vgl. Lc. 1:31,32; Mt. 1:31.

*) Naar de allegorische verklaring van Gen. 49:11 in C. 32; yan
draivenbioed wordt gesproken om aan te toonen , dat Hg uit Gods kracht
is geboren, terwgl de Logos de eerste kracht na God is.

136

de maagd kwam en haar overschadnwde, heeft hQ haar
niet door bQslaap, maar door kracht zwanger gemaakt. >
Jezus nu, een hebreenwsche naam, beteekent in het
grieksch: Bedder. Daarom ook zeide de engel tot de
maagd: „Gij zult hem den naam van Jezus geven, want
Hfj zal ztjn volk redden van hnnne zonden." Dat z^', die
de voorspellingen deden, door niemand anders werden
bezield dan door den goddel^'ken Logos, is ook, naar ik
veronderstel, nwe meening.]

34. En hoort nu ook, hoe een andere profeet, Micha,.
zelfs de plaats heeft voorspeld, waar HQ op aarde zou
worden geboren. Zgne woorden nu luiden aldus: „En gör
Bethlehem, land van Juda, gQ zgt geenszins de geringste
onder de vorsten van Juda, want uit u zal een vorst
voortkomen, die mgn volk zal weiden." i) [Het is een zeker
dorpje in het Joodsche land, vgf en dertig stadiën van
Jeruzalem verwijderd , waar Jezus Christus is geboren. Gg
kunt dat nazien in de Iflsten vervaardigd onder Quirinus, 2)
uwen eersten landvoogd in Judea.]

35. Ook dat Christus van zfjne geboorte af tot aan den
mannelQken leeftijd voor z\jn volk ^) onbekend zou blQven,.

') Vgl. Micha5:2; Mt. 2:6.

') Quirinus was eigenlgk keizerlijke legaat in Syrië en stelde, toen
Judaea een romeinsche provincie werd, Coponius tot stadhouder
aan. Toch kan hy landvoogd over Judaea worden genoemd, omdat
Judaea een deel van de provincie Syri6 uitmaakte.

') In het grieksch staat: „voor de andere menschen". Men vat dat
op „voor de wereld buiten de Joden" en dan zou dat zien op z\jn kruis.
Eerst door zgn kruis zou Christus wereldhistorische beteekenis hebben
verkregen. Justinus zou hierin 't voetspoor van Paulus volgen. Maar
nergens heeft by Justinus het kruis die beteekenis. Het is voor hem^
't einde van Jezus' aardsche leven en 't begin van zyn koninklgke
heeriykheid. Het „onbekend blyven" ziet op zijne jeugd en den tgd
vóór z\jnen doop door Johannes. Toen werd Hy bekend. Het genezen
van kranken enz. ziet dan op zyn „openbaar" leven van zgnen doop
tot zünen dood. (Vgl. C. 31.)

137

gelflk ook werkelijk is geschied, is voorspeld. Luistert
slechts naar de volgende profetie: „Een knaapje is ons
geboren en een jongeling is ons gegeven; wiens heer-
schappij op zflne schouders is." i) [Dit dient om de macht
van het kruis aan te duiden, waartegen Hfl bfl zflne
kruisiging de schouders drukte, zooals in het vervolg
dezer uiteenzetting duidelflker zal worden aangetoond.
En wederom heeft dezelfde profeet Jesaia, bezield door
den Profetischen Geest, gezegd: „Ik strekte m^jne handen
uit tot een ongehoorzaam en tegensprekend volk, tot hen,
die wandelen op eenen zeer verkeerden weg. Zy vragen
nu van Mfl recht en durven tot God naderen." 2) En
wederom zegt hg met andere woorden door een anderen
profeet: „Zg doorgroeven mgne voeten en handen en
wierpen het lot over mflne kleeding." ^) Nu heeft de koning
en profeet David, die deze woorden heeft gesproken, niets
van dit alles geleden. Wel heeft echter Jezus Christus de
handen moeten uitstrekken, toen Hg door de Joden, die
Hem tegenspraken en als den Christus verwierpen, werd
gekruisigd. Immers zfl hebben Hem, gelgk de profeet
voorspelde, om den spot met Hem te dry ven, op een
verheven zetel gezet en gezegd: „Spreek recht over ons!" ^)
De woorden: „Zy doorgroeven mflne handen en voeten,"^)
zien op de spflkers, die Hem door de handen en voeten
zijn gedreven aan het kruis. En nadat zfl Hem hadden
gekruisigd, wierpen zy, die dat hadden gedaan, het
lot over zflne kleeding en verdeelden die onder elkan-
der. Dat deze dingen werkelflk zoo gebeurd zfln, kunt
Gtj nalezen in de Akten, die onder Pontius Pilatus z\jn

1) Vgl. Jes. 9:6.

«) Vgl. Jes. 65:2; 58:2.

») Vgl. Ps. 21 : 17, 19.

*) Ev. van Petrus, 7. (ed. v. Manen» p. 8.)

») Vgl. Job. 20:25; Mt. 27:35; Mc. 15:24; Lc. 23:24.

138

vervaArdigd. ^) En dat het uitdrukkelök is voorspeld , dat Hg ,
zittende op een ezelyealen,zynen Intocht binnen Jeruzalem
zou honden , daartoe willen wQ u de voorspellingen van eenen
anderen profeet, van Zephaiya, mededeelen. Z^j luiden
aldus: „Verheug u hartelgk, doehter Sions, verkondig
het luide, dochter Jeruzalemsl zie, uw koning komt tot
u, zachtmoedig, radende op eenen ezel en wel een veulen,
het jong van een lastdier." ^)

36. Wanneer g(j nu de woorden der profeten hoort als
gesproken door den een of ander, weet dan wel, dat niet
de personen ze spraken, die bezield waren door God,
maar dat de goddelijke Logos ze sprak, die hem daartoe
drong. 3) Want nu eens voorspelt hg, hetgeen in de
toekomst zal geschieden, bQ wjjzevan profetie, dan eens
worden de profetieën God, aller Heer en Vader, in den mond
gelegd, dan weer den volkeren, die den Heer of zQnen
Vader antwoorden. Iets dergeiyks kunt gij ook bQ uwe
schr^'vers opmerkeii: het is wel één en dezelfde persoon,
die alles schrgft, maar hQ voert verschillende personen

^) De Acia Pilati (het vroegere Ev, v. Nieodemus) date«reB uit de
4'« Eeuw. Wü hebben hier eene niet genoeg te waardeeren aanwijzing
van den t^jd, waarin de Apologie van Justinus is omgewerkt, (vgl.
ook wat w\j boven opmerkten met betrekking tot de Canstt. Apost.
eveneens uit de ^* E.) Merkwaardig z^jn de pogingen van Lipsius,
Seholten, e.a., die deze woorden van c. 85 aan Justinus toekennen,
om in die Acta Pilati geene „Acta Pilati" te vinden I

*) Vgl. Zach. 9:9; Mt. 2i :5. Dat bier de schrgver in den naam van
den profeet zich vergist (vgl. c. 51, 53) vindt waarschgniyk zgne oorzaak
hierin, dat hy voor zijne citaten putte uit eene reeks van samenge-
voegde met Jezus in verband gebracbte oudtestamentische plaatsen.

') Hier verlaten wy geheel en al het gebied van de apologie en krggen
een stuk theologische schriftbeschouwing, die het geduld van hei-
densche keizers wel een weinig op de proef zou hebben gesteld. Gelukkig
behoeft Justinus zich niet aan te trekken, wat men later met zgne
Apologie heeft gedaan.

139

sprekeade in. Omdat de Jodeji, die de boeken der profeten
bezitten, dat niet hebben begrepen, hebben zg Christus
zelfs na zQne verschijning niet alleen niet herkend, maar
haten ook ons, omdat w^' zeggen, dat HQ reeds verschenen
is en aantoonen, dat H\j, gelgk was voorspeld, door hen
is gekruisigd.

37. Om u ook dit duidelflk te maken : den Vader worden
door den straks genoemden profeet Jesaia de volgende
woorden in den mond gelegd: „Een os kent z\jnen be-
zitter en een ezel de kribbe ^yns heeren, maar Israël heeft
My niet erkend en mfin volk heeft My niet begrepen. Wee ! gfl
zondig volk, gfl volk vol van zonden, boos zaad,
bandelooze zonen: gg hebt den Heer verlaten," i) En
wederom op een andere plaats, waar dezelfde profeet
eveneens Grod sprekende invoert: „Wat voor een huis zult
gÖ Mg bouwen? spreekt de Heer. De hemel is Mfl een
troon en de aarde een voetbank mijner voeten." ^) En weder-
om op een andere plaats: »Uw nieuwe manen en
sabbaten baat myne ziel en den langen vastendag en het
vieren daarvan houd Ik niet uit. En wanneer gö komt
om u aan My te vertoonen, zal Ik u niet hooren. Vol
bloed z(jn uwe handen. Ook al bracht gö Wi het fijnste
tarwemeel of wierook, zoo is My dat een gruwel; vet van
lammeren en bloed van stieren wil Ik niet. Want wie
heeft dat van uwe handen geeischt? Maar maak los allen
band der ongerechtigheid, verscheur de strikken der
gewelddadige overeenkomsten, geef het daklooze en
naakte bedekking, breek met den hongerige uw brood." ^)
Zoo kunt gtj ook zien, wat voor uitspraken het zfln die
door de profeten God in den mond worden gelegd.

38. Wanneer echter de Profetische Geest zyne woorden

O Jes. 1:3, 4.

') Cf. Jes. 66:1.

») Cf. Jes. 1:11-15, 58:6, 7.

140

Christus in den mond legt , spreekt bQ aldns : „Ik strekte m$ne
handen uit tot een ongehoorzaam en tegensprekend Yolk
tot hen, die wandelen op eenen zeer v^erkeerden weg." ^)
En wederom: „MQnen mg heb Ik gegeven voor geesel-
slagen en m^ne wangen voor kinnebakslagen en m^n
gelaat wendde Ik niet af van de schande om bespnwd te
worden. En de Heer werd mgn helper; daarom wankelde
Ik niet, maar hield m^'n aangezicht onbeweeglQk als een
steen, en Ik bekende, dat Ik nooit beschaamd zal worden,
omdat Hfl nabg is, die Mg rechtvaardigde." 2) En wederom,
wanneer Hg zegt: „Zg hebben het lot over mgne kleeding
geworpen en myne voeten en handen doorgraven. Ik
echter sliep in, sluimerde en stond weder op, omdat de
Heer mgne zflde koos." 3) En wederom, wanneer Hg zegt:
„Zg .mompelden met hunne lippen, schudd'en hunne hoofden
en zeiden: laat hg zich zelven helpen!"*) Dat dat alles
Christus van de zgde der Joden is overkomen, daarvan
kunt gij u overtuigen; toen zg Hem kruisigden, staken
zg de lippen uit, schudd'en hunne hoofden en zeiden:
„laat hg, die de dooden opwekt, nu ook zichzelven
helpen!" 5)

39. Wanneer echter de Profetische Geest datgene, wat
in de toekomst zal geschieden, als profetie voorspelt,
spreekt hg aldus: „Want uit Sion zal de wet uitgaan en
het woord des Heeren uit Jeruzalem en Hg zal tusschen
volkeren beslissen en menigte volks berispen ; en zg zullen
hunne zwaarden tot ploegscharen en hunne spiesen tot
sikkels omsmeden en nimmer meer zullen de volkeren
tegen elkaar het zwaard opnemen en nimmer meer het

1) Cf. Jes. 65:2.
«) Jes. 50:6-8».

3) Cf. Ps. 21:19, 17, 3:6.

*) Ps. 21:8, 9.

*) Cf. Mt. 27:39-43.

141

oorlogvoeren leeren."i) En dat die profetie is uitgekomen,
daarvan kunt gQ u overtuigen. Want van Jeruzalem z\jn
er mannen de wereld uitgegaan ten getale van twaalf, 2)
die, hoewel zy ongeletterde menschen waren en de gave
van het woord niet bezaten, echter door God bekrachtigd,
overal op aarde deden verstaan, dat zy door Christus
waren uitgezonden om allen het woord van God te pre-
diken, met dit gevolg, dat wfl, die elkaar eertflds naar
het leven stonden, niet alleen ons onthouden van alle
geweld tegen onze vijanden, maar zelfs, om niet te huichelen
en onze rechters niet te bedriegen, blflde met de bemdenis
van Christus in den dood gaan. Want wfl zouden deze
spreuk in toepassing kunnen brengen:

„Met de tong heb ik gezworen^
Maar m\jn harte zwoer niet mee."^)

Maar het zou toch belachelijk z\jn, wanneer wel de
soldaten, die gfl geworven en in dienst genomen hebt,
den eed van trouw, in uwe handen afgelegd, hooger
stelden dan hun leven, ouders, vaderland*) en bloedver-
wanten en dat, terwfll gij hun niets onvergankelflks kunt

^) Jes. 2:3^ 4, op eenige kleine uitzonderingen na, letterlek.

') Men heeft het yreemd gevonden, dat Paulus nergens met name
is genoemd. Met het oog op de richting, waarin zich het kerkelgk
Christendom al zeer spoedig heeft ontwikkeld, kan ons dat niet
verwonderen. Ook Aristides spreekt slechts van de twaalf apostelen
zonder Paulus te noemen. Het is overigens ohbegrypeiyk , hoe spoedig
de christelijke Kerk gedaald is beneden het niveau der paulinische
gedachten; of eigenlijk heeft z\j er nooit op gestaan I

') Eurip. Hipp, 607. (ed. Matth.) Aristophanes heeft in zyne
IUmmms (102) Euripides om die uitdrukking onder handen genomen.
Zie verder: Cicero, De Officiis, lil c. 29.

*) Sommigen willen voor natgióog : naióuv (kinderen) lezen. Niet noodig.
Het rom. leger bestond uit krygslieden van allerlei nationaliteiten, die
om den krggsdienst hun vaderland moesten verlaten.

14S

aanbieden, maar wQ daarentegen, die nog wel naar de
onvergankeiykheid streven, niet alles zonden willen 1^'den
om wat w8 begeereü van Hem te ontvangen, die alleen
bö machte is het te geven, i)

40. Hoort nu echter ook de voorspellingen omtrent hen,
die ztjne leer zonden verkondigen en ztjne verschoning
zonden bekend maken, zooals de Profetische Geest den
bovengenoemden koninklijken profeet die heeft doen uit-
spreken: 9 De ééne dag verkondigt het den anderen en de
ééne nacht boodschapt hare kennis aan den anderen. Daar
zfln geene gesprekken, noch woorden, waaruit men hunne
stemmen niet kan vernemen. Over de geheele aarde ia
hun geluid uitgegaan en tot aan de grenzen der bewoonde
wereld hun woord. In de zon sloeg hQ zgne tent op, en
zö zelve als een bruidegom uit haar slaapvertrek tredend,
zal zich verheugen als een reus haren weg te doorloopen." *>
<Het kwam ons goed en gepast voor in aansluiting hier-
mede ook nog de woorden van andere profetieën, ook
van David, mede te deelen, waaruit gfl kunt zien, hoe
de ïnenschen naar de vermaning van den Profetischen
Geest moeten leven en hoe door deze reeds is voorspeld
het samenspannen van Herodes, den koning der Joden,
en de Joden zelve en Pilatus, die toen aldaar uw Land-
voogd was, met ztJne soldaten tegen den Christus^) en
dat Hy onder alle volkeren zijne aanhangers zou hebben
en dat God Hem zfjnen Zoon noemt en Hem heeft beloofd
Hem al zQne vijanden te onderwerpen en hoe de daemonen,
zooveel zfl kunnen, zich aan het gezag van God, aller
Vader en Heer en ook van Christus trachten te onttrekken
en hoe God alle menschen tot bekeering roept, vóórdat

^) Veil ziet in deze woorden een gelukkige nabootsing van Socrates''
woorden in Plat. Apol p. 28 E. (Juatinus, 1894, S. 82).
') Ps. 18:3—6, op een kleine uitzondering na, letterlgk.
>) Vgl. Handel. 4:27.

143

de oordeelsdag komt. i) De woorden luideti aldus t „Wei-
gelukzalig is de maü, die niet heeft gewandeld naar den
raad der goddeloozen en niet den weg der zondaars heeft
betreden en niet heeft gezeten op den stoel dér boos-
doeners, maar zijnen lust heeft in de wet deö Heereü en
ztjne wet dag en nacht overdenkt. Want hfl zal zfln als
een boom geplaht bfl de beeken, die zflne vrucht levert
op zflnen tfld en wiens loof niet verwelkt, en alles, wat
hfl doet, zal wel gelukken. Niet alzoo de goddeloozen,
niet alzoo I want zfl zfln als kaf, dat de wind van de
oppervlakte der aarde wegvaagt. Daarom zullen godde-
loozen niet bestaan in het gericht, noch zondaars in den
raad der rechtvaardigen, want de Heer kent den weg der
rechtvaardigen en de weg der goddeloozen zal vergaan. *)
Waarom zfln volkeren overmoedig geworden en zijn Staten
opgestaan? De koningen der aarde hebben zich opgemaakt
èn de vorsten hebben zich vereenigd tegen den Heer en
tegen zflnen Gezalfde, zeggende: laten wfl hunne banden
verschettten en hun juk van ons werpen! Die in den
hemel Woont zal om hen lachen en de Heer zal hen be-
spotten. Dan zal Hjj tot hen spreken in zynen toorn en
in zflne grimmigheid zal Hfl hen doen sidderen. Ik echter
ben door Hem tot koning aangesteld op Sion, zflnen
heiligen berg om den wil des Heeren te verkondigen. De
Heer heeft tot Mg gezegd: Gg zflt mgn Zoon, heden heb
Ik U voortgebracht. Vraag het slechts van Mfl en Ik zal
U de volkeren tot een erfdeel geven en tot een bezit de
einden der aarde. Gfl zult hen weiden met eenen \jzeren

^) Hoe onbeholpen is de styl, waarin hier de verklaring is gegeven
van Ps. 1 en 2; zelfstandige naamwoorden en afhankelyke zinnen, in
den verleden en den tegenwoordig en t\jd, alles door elkaar heenl Een
groot verschil met den krachtigen en correcten styl, waarin Justin us
gewend is te schreven.

') Ps. 1, op eenige kleine uitzonderingen na, letterlyk.

144

staf, als een pottenbakkersvat zult G^' ze verbreken! En
nu, giJ koningen! weest verstandig, laat u gezeggen, gö,
allen, die de aarde richt. Dient den Heer met vreeze en
verheerlijkt Hem met beving. Grgpt de onderwijzing aan,
opdat de Heer niet eindelgk toornig worde en gö van den
rechten weg afgaat en omkomt, wanneer weldra zfln toom
zal ontbranden! Welgelukzalig allen, die op Hem be-
trouwen !">i)

41. En wederom voorspelt de Profetische Geest in een
andere profetie door denzelfden David, dat Christus na
z\jne kruisiging als koning zal heerschen. HQ sprak aldus:
^ Zingt den Heer, gfl gansche aarde, en verkondigt dag
in dag uit z\jn heil; want groot is de Heer en zeer te
pryzen, te vreezen meer dan al de goden. Want al de
goden der volkeren zfln afbeeldsels van daemonen. God
daarentegen heeft de hemelen gemaakt. Heerlijkheid en
lof zijn voor ztjn aangezicht en sterkte en verheerlijking
in de plaats z\jns heiligdoms. Geeft den Heer, den Vader
der eeuwen, heerlijkheid. Brengt Hem uwen dank en
nadert voor z\jn aangezicht en aanbidt in zQn heilige
voorhoven. Laat de gansche aarde voor z^jn aangezicht
vreezen, in het goede spoor worden gebracht en niet
bewogen te worden. Laat er vreugde zfln onder de volkeren,
de Heer is koning geworden*) <van het hout."> ')

') Ps. 2, letterlijk, op eenige kleine uitzonderingen na.

«) Vgl. 1 Chron. 16:23, 25-31 (Ps. 95:1, 2, 4-10). Waarschijnlyk
hebben w^j hier «en voorbeeld , hoe de gemeente een psalm in christeiyk
gewaad wist te steken. Als God „de Vader der eeuwen" wordt genoemd ,
en de menschen worden opgewekt den Heer (= Christus) „dank te
offeren", die Koning is geworden, wanneer wy verder zien, hoe het
„bewogen worden" van de aarde in ethischen zin wordt genomen, ter-
wijl hier van de hebreeuwsche natuurpoëzie niets overblgft, dan lydt
het byna geen twyfel, of wg hebben hier een tot een christelük lied
omge werkten psalm vóór ons.

') Het kan zijn, dat deze bijvoeging reeds in het christelyk lied werd

145

42. Geltjk uit de boven aangehaalde plaatsen blijkt,
«preekt de Profetische Geest in sommige gevallen over
hetgeen in de toekomst zal geschieden, alsof het reeds
gebeurd ware. Om nu niemand onzer lezers ') de gelegen-
heid te bieden zich te verontschuldigen, willen wg ook
duidelijk maken, in welke gevallendat geschiedt. Datgene,
waarvan Hfl zeker weet, dat het geschieden zal, voorspelt
Hfi, alsof het reeds geschied ware. Dat gfl het zóó moet
opvatten, zal u duidelyk worden, wanneer gö maar uwe
aandacht aan de bovenaangehaalde woorden schenkt.
David heeft 1500 jaren*) vóór dat Christus, na mensch te
z\jn geworden, is gekruisigd, de bovenaangehaalde woorden
gesproken en niemand vóór hem, noch na hem heeft door
zflne kruisiging blgdschap verschaft aan de volkeren.
Onze Jezus Christus daarentegen is, na gekruisigd en
gestorven te z^jn, opgestaan en heeft door zflne hemelvaart
de koninklgke waardigheid ontvangen en op grond
van hetgeen in zflnen naam door de apostelen over de
geheele wereld is gepredikt, heerscht daar vreugde bfl
allen, die de door Hem beloofde onverderfelflkheid
verwachten.

43. Opdat nu niemand uit hetgeen wfl boven hebben
gezegd, de gevolgtrekking make, dat naar onze bewering

gevonden. Echter maakt zy meer den indruk door een latere hand er
aan te zgn toegevoegd. De schryvers van de latynsche kerk halen die
woorden gaarne aan. In de grieksche kerk, behalve hier in de Apol.
(en Dial. c. 73), slechts bg Barnabas, Ep. 8 cod. Sin.), Celsus
(ap. Orig. VI ^ 34) In een ouden Ps. cod. dtni t& ^dXtp (Sic.)

^) In het oorspronkelijke staat: de lezers; dus zoo algemeen mogelijk;
een nieuwe aanduiding, dat de schrgver zich niet een paar keizers,
maar een groot lezend publiek voorstelt. Van eene Apologie is in dit
betoog het laatste spoor ondergegaan I

*) Vreemde chronologie, vandaar dat sommigen voor (f(p (=1500)
4fQ (= 1100) of <fv (= 1050) willen lezen. Niet noodig.

10

a,\lei^ volgens de W6t yan het noodlot geschiedt, < omdat
wjj gezegd hebben, dat het te voren bekend wa6> zullen
wQ ook deze bedenklQg oplossen. De^t straffen en tuchtigipgen
zoowel als belooningeA overeenkomstig ieders daden
worden toebedeeld, is eene leer, die wg van de profeten
hebben op^tvang^n en als waa!r erkennen. Ixomers, wanneer
dat niet h^t gev^ ia en alles geschiedt volgens het
noodlot, dan draden wtj in geen enkel opzicht eenige
verantwoordelijkheid. Want wanneer het door het noodlot
ia bepaald} dat de één goed en de ander slecht is, dan
is eerstgenoemde niet te prijzen en la,atatgenoemde niet te
laken. En aan den anderen kant, wanneer het menschelgk
geslacht de macht niet heeft door vrge keus het kwade te
vlieden en het goede te kiezen, dan. kan nooit ofte
nimmer eenige daad op z^ne rekening worden gesteld.
Dat het echter uit vrQe keus zoowel goed als kwaad
doet, bewfizen w^j u aldus: Wfl zien, dat dezelfde mensch
tegenovergestelde doeleinden beoogt. Werd het nu door
het noodlot bepaald, dat h^j slecht of goed was, dan zou
hg nooit voor tegenstrijdige dinges vatbaar zijn en ook
niet zoo vaak veranderen. Maar dan zouden er eigenljjk
in het geheel geene goedei^ en slechten zgn, nademaal
wij moesten verklaren, dat het noodlot de oorzaak was
van het goede en booze en tegen zichzelf handelde, of
wfl moesten de waarheid erkennen van de bovengenoemde
stelling, dat deugd en ondeugd op zich zelve niets be-
teekenden, maar alleen op schijngronden voor goed of
kwaad werden gehoii^den. En dat is toch voor iemand
diezjjn gezond verstand gebruikt, de grootste goddeloosheid
en ongerechtigheid. Neen, het noodlot, dat men niet uit den
weg kan gaan, bestaat naar onze meening hierin, dat zij,
die het goede kiezen, het daaraan beantwoordende loon
en evenzeer zij, die het kwade kiezen, de daaraan beant-
woordende straf zullen ontvangen. Want God heeft den
mensch niet gemaakt als de andere dingen, b« v. als

r

147

boomen en viervoetige dieren, i) die niet het vermogen
hebben uit vrflen wil te handelen. Want wanneer de
mensch niet uit zich Z;elven het goede verkoos, m^aar van
nature daartoe bestei^d w^s, dan zou h\j geene belooning
of straf verdienen en evenmin zou hg, wanneeir hg plecht
was, billökerwijze gestraft mogen worden, daar hfl toch
niet uit zichzelven zoo was, maar niets kon z\jn buiten
hetgeen hg van nature was.

44, Dat alles heeft om de heilige Profetisohe Geest ge-
leerd, die door Mozes heeft gezegd, dat God aldus tot
den pasgesehapen mensch heeft gesproken? „Zie hier
voor uw aangezicht het goede en het kwade, kies het
goede." ^) <en veyder is door Jesaia, den anderen profeet,
terwjjl de woorden God, den Vader en Heer des heelals
in den mond worden gelegd, met betrekking tot deze
zaak aldua gesproken 2); „Wascht u, wordi rein, neemt
de boosheden nlt uwe harten weg, leert het goede te
doen, spreekt recht voor den wees en bepleit de zaak
der weduwe en komt dan , dan willen wg samen handelen,
zegt de Heer. Eu al waren uwe zonden als purper. Ik zal
ze wit maken als wol en al waren ze als scharlaken. Ik
zal ze wit maken al& sneeuw. En wanneer gg naar Mg
wilt hooren, dan znlt gg het goede des lands eten; hoort
gg daarentegen niet naar Mg , dan zal het zwaard u ver-

*) Vgl. Philo, de op. m. I, 17. Origenes, de princip.t I. 5, 2, 5.
Al deze argumenten tegen de Stoa zgn pntleend aan de gewone pole-
miek tegen die school (zie bg Alexander van Aphrodisias, de
f aio). Zie Apol. II, 7. Noch hier, noch elders maken de citaten den
indruk , dat de schrgyer ze zelf bg PJato of de Stoicgnen heeft gevonden.
Waarschgnlgk zgn ze ontleend aan bestrgdingen.

«) VgL Deut 30:15, 19.

') Deze zin loopt uit het Grieksch niet. Daar staat, dat de Profetische
Geest door middel van Jesaia heeft gezegd, dat aldus is gesproken
Duidelgk blgkt hier de invoeging.

148

slinden; want de mond des Heeren heeft deze dingen
gesproken." i) De woorden : »Het zwaard zal u verslinden,"
bedoelen niet, dat de ongehoorzamen door zwaarden zullen
worden gedood, maar het zwaard Gods is het vuur, waar-
aan allen ten prooi worden, die aan het kwaaddoen de
voorkeur geven. Daarom zegt H^j; «Het zwaard zal u
verslinden, want de mond des Heeren heeft het gesproken."
Wanneer HjJ daarentegen een zwaard had bedoeld, dat
sneed en dadelijk den mensch doodde, dan zou HQ niet
spreken van „verslinden."> Wanneer Plato dus zegt:
„De schuld is aan hem, die kiest, maar niet aan God,"^)
dan heeft hy dat ontleend aan Mozes, den profeet. Want
Mozes is ouder zelfs dan alle grieksche schryvers. En
alles wat zoowel dichters als wflsgeeren hebben gezegd
over de onsterfelijkheid van de ziel, of over de straffen
na den dood, of over het zien van de hemelsche dingen,
of dergelgke leeringen is èn in hunnen geest kunnen
opkomen, èn verder uitgewerkt, omdat de profeten er
hun de . grondstoffen voor gaven. En daarom schenen er
wel b\i allen waarheidszaadjes te z^'n, maar het bl\jkt
toch, dat zjj niet duidelfik hebben onderscheiden, telkens
wanneer zfl dingen zeggen, waarmede zfl met zichzelven
in tegenspraak komen. 3) Wanneer wfl dus zeggen, dat de
toekomstige dingen voorspeld zfln, dan zeggen wg dat
niet, omdat deze volgens de wet van het noodlot

1) Vgl. Jes. 1 : 16-20.

^) Een bekend gezegde van Plato^ de Beptibl^ X, p. 617 E. ed.
Steph. door vele latere schrijvers aangehaald. Geffcken noemt deze
plaats eene „Wanderstelle".

^) Uit deze woorden spreekt niet veel eerbied voor de grieksche wgs-
begeerte. Zy behooren geheel in de school van Philo thuis (Philo,
Vit. Mos, II, 4) en zijn Ignrecht in tegenspraak met de beschouwing,
die men elders in andere geïnterpoleerde stukken van de Apologie
aantreft, (I, 46, II, 10) volgens welke het gansche geslacht der menschen
aan den Logos Spermaticns deel heeft.

149

geschieden. Maar wgl God van ieder van te voren weet,
wat h\j in de toekomst zal verrichten en het bfl Hem
vast staat, ieder overeenkomstig zijne daden te vergelden
en af te eischen, wat ieder van Hem heeft ontvangen,
laat Hfl dat door den Profetischen Geest voorspellen,
altyd er op nit zfinde het geslacht der menschen tot
nadenken en tot bezinning te brengen door hun te
toonen, dat het lot der menschen Hem ter harte gaat en
H\i vooruit voor hen zorgt. *) Op aanstoking van de booze
geesten echter is de doodstraf bepaald tegen allen, die
de boeken van Hystaspes of de Sibylle of van de profeten
lezen, *) eensdeels om de menschen door vrees er van af
te houden uit die boeken het. goede te leeren kennen,
anderdeels om hen in hunne macht te houden, wat hun
ten slotte toch niet volkomen is gelukt. Want niet alleen
lezen wij ze zonder eenige vrees, maar wfi bieden ze ook
u, gelijk gö ziet, ter kennismaking aan in het volle
vertrouwen, dat zy ieders instemming zullen verwerven.
En al ware het, dat wfl slechts enkelen tot andere ge-
dachten brachten, dan zouden w^j toch groot gewin hebben ;

^) Door eene kleine verandering in de interpunctie kan men ook zóó
vertalen: „en wyl het b\j Hem vaststaat ieder overeenkomstig zyne daden
te vergelden, zoo laat Hy ook door den Profetischen Geest vooruit
zeggen, dat ieder van Hem zal ontvangen , wat h\j volgens z\jne daden heeft
verdiend." Deze vertaling is de eenig juiste (Veil, Justinus S. 28, 84)
wanneer men de lezing van de MSS. laat staan. Ik schrap t&v &y!^Qéttw
achter fAiiXorta en xa«^ &^iav t&v ftQattofiivoiif achter «4 na^ aiftoO, en lees
voor iixtattiliaêaSai: óinaitiiataSai..

*) Sedert Tiberius werd ieder met de doodstraf bedreigd, die waar-
zeggingen zocht te verkrggen , of gaf, betreffende het leven der keizers
of staatkundige aangelegenheden (vgl. Rein, Criminalrecht der Bomer,
S. 907-) De wet luidde aldus: quis de salute principis vel de summa
reipublieae mathematicos , ariolos , aruspices , vaticinatores consulit , cum
eo qui respondent capite punitur.

150

immers als goede landlieden zouden wfl van onzen Heer
ons loon ontvangen. ')

45. Dat God, aller Vader, na Hem uit de dooden te
hebben opgewekt, Christus naar den hemel zou voeren, en
Hem daar ook zal houden, totdat Hfl de Hem vflandige
daemonen zal hebben terneergeslagen en het getal vol
zal zijn dergenen, die HQ tevoren als goed en deugdzaam
heeft gekend, terwille van wie Hg zfln raadsbesluit ook
nog niet heeft voltrokken, dat moet gfl hooren uit hetgeen
door den profeet David is gezegd. Zflne woorden luiden
aldus: „De Heer sprak tot mynen Heer: zet U aan myne
rechterhand, totdat Ik uwe vganden zal gezet hebben tot
eene voetbank uwer voeten. Een tnachtsscepter zal de
Heer U van Jeruzalem uitzenden en gebied in het midden
uwer vganden. De heerschappij is met U in den dag
uwer macht, in den glans uwer heiligen; uit den schoot
der morgenster heb ik U voortgebracht." *) De woorden
nu: „Een machtsscepter zal de Heer U van Jeruzalem uit-
zenden" zfln eene voorspelling van het machtige woord»
dat zQne apostelen, uitgaande van Jeruzalem, överaP)
hebben gespredikt en hetwelk wy, hoewel op het lezen
daarvan, ja, in het algemeen op de belijdenis van den
naam van Christus de doodstraf staat, toch overal in eere
houden en verkondigen. En wanneer ook gfl deze woorden
met een vijandig hart leest, dan kunt g^ toch niet anders

*) Uit deze woorden blijkt, dat zy bestemd waren voor een grooten
kring van lezers. Waren zg geschreven met het oog op de keizers en
de romeinsche overheid, dan zou het slot van den zin anders hebben
geluid. Het doel van de Apologie , (1 , 2) waarin rechtvaardiger behandeling
van onrechtvaardig vervolgde Christenen wordt geSischt, heeft hier
plaats gemaakt voor den bekeeringsyver van een belijder van den-
christemken godsdienst, die bigde is, wanneer hg door zgne uitéén
zetting ai is het maar enkelen uit 't heidendom verlost.

') Ps. 109:1— 3, op eenige kleine uitzonderingen na, letterlyk.

') Vgl. Mc. 16 : 20. Voor nattaxoO te lezen : navtaxoï.

151

doen <gel\jk wfl boveü zeiden > dan ons dóodeü. Ons
^al dat echter niet schaden, ulieden daarentegen en allen,
die ons zonder oorzaak haten en zich niet bekèöteh, zal
het de eeuwige vuurstraf brengen.

46. Opdat nu üiet sommigen iïl hun óüverstand, om
onze leeringen te kunnen afNYflzen, de tegenwerping maken,
dat Christus naar ons zeggen eerst voor 150 jaren onder
Quirinus is geboi^en en éérst gerüimen tfld later onder
Pontius Pilatus heeft geleefd, Wat wfl als zyne leet ver-
kondigen en dat dus alle menschen, die vóór Hem hebben
geleefd, van alle verahtwoordelökheid bevrfid z\jn, willen
wfl van te voren die moeilijkheid oplossen. Wfl hebben
geleerd, gelfik w\j reeds vroeger hebben aangetoond, dat
€hri8tus, als de Logos, waaraan het gansche geslacht der
menschen deel hééft, de Eerstgeborene Gods is. Ën zg,
die met den Loges hebben geleefd, ziju Christenen, ook
al heéten zfl Atheïsten, zooals b. v. onder de Grieken
Socrates en Heraclites en hunsgelflken, en onder de niet-
Grieken Abraham én Ananias en Azaria en Misaël en
Elia en vele anderen *), van wié wfl ü vragen dé daden
«n namen niét te behoeven opnoemen, daar ons dit naar
ons oordeel te ver z'ou voeren. Hieruit volgt, dat zfl, die
In vroeger tgden zonder dén Logos hebbeh geleefd, slechte
menschen Waren en vgaüden van Christus en moordenaars
van hen, die met den Logos leefden en dat daarentegen
z\j, die met den Logos leefden en leven. Christenen z\jn
en zonder vrees of angst (voor het toekomend oordeel)
mogen zfln) <om welke oorzaak Hfl echter door de kracht
van den Logos naar den wil van God, aller Heer en

^) Abraham wordt genoemd als beljjder yan het oorspronkelgke zuivere
geloof in God. Ananias, Misael en Azaria, of meer bekend onder de
naam Sadrach, Mesach en Abednego, z\jn de yrienden van Daniël,
die niet aan het afgodsbeeld wilden offeren. Elia is de str\jder voor de
•eer van Israöls God tegenover de heidensche invloeden van Achabs hof.

152

Vader, als een mensch door een maagd is geboren en
den naam van Jezus heeft ontvangen en nadat Hg ge-
kruisigd en gestorven is, weer is opgestaan en ten Hemel
is gevaren, dat zal iemand, die zgn verstand gebruikt
gemakkelgk xiit alles, wat wfl daarover reeds hebben ge-
zegd, kunnen opmaken. Wat ons betreft, wg willen, daar
een nadere toelichting van dat punt voor het oogenblik
niet noodig is, tot die dingen overgaan, die eene bewijs-
voering nog dringend noodig hebben. >

47. En hoort daarom nu verder naar wat de Profetische
Geest heeft voorspeld aangaande de toekomstige verwoes-
ting van het joodsche land. De woorden worden voor-
gesteld als te zijn gesproken door volkeren, die vol ver-
wondering de dingen, die geschied z\jn, aanstaren. Zg
luiden aldus: „Sion ligt verwoest, als eene woesteng ligt
daar Jeruzalem, tot een vloek werd het huis, ons heilig-
dom; en de heerlfikheid, die onze vaders prezen, is eene
prooi der vlammen geworden en al hare heerigkheid is
inéén gestort. En hierby bleeft Gy onverschillig, Gfi zweegt
en hebt ons zeer vernederd." *) En dat Jeruzalem verwoest
is, gelgk het hier, alsof het toen reeds was geschied,
vooruit is gezegd, daarvan zult gg wel overtuigd zgn.
Maar ook is door den profeet Jesaia over hare verwoesting
en over het feit, dat niemand van hen daar meer zou
mogen komen, aldus gesproken: „Hun land ligt woest,
hunne vganden verslinden het voor hunne oogen en van
hen zal er niemand meer daarin blijven wonen." *) Dat gg
er voor waakt, dat niemand er meer inkomt en dat voor
eiken Jood, die er op betrapt wordt de stad te willen
binnengaan, de doodstraf is bepaald, is u welbekend.')]

^) Jes. 64 : 10—12. De LXX heeft een andere interpunctie en enkele
varianten.

») Vgl. Jes. 1:7 en Jerem. 27 :a

^ Deze woorden zien op de wet, door Hadrianus na den opstand
v&n Bar-Chochba uitgevaardigd.

k-

153

48. Maar ook dat het voorspeld is, dat onze Christus
alle ziekten zou genezen en dooden zou opwekken, kunt
gjj uit de volgende woorden vernemen: „Bg zyne ver-
schoning zal de lamme springen als een hert en duidelyk
zal de tong van stotteraars zgn ; de blinden zullen wederom
zien en de melaatschen zullen worden gereinigd en de
dooden zullen wederom opstaan en rondwandelen." O P^*
Hy dat gedaan heeft kunt gij te weten komen uit de Akten,
die onder Pontius Pilatus zfln vervaardigd. *) En hoe het
door den Profetischen Geest is voorspeld, dat Hg tegelflk
met de menschen, die op Hem hopen, zou worden uit den
weg geruimd, kunt gfl hooren uit hetgeen door Jesaia is
gezegd, wiens woorden aldus luiden: ,Zie, hoe de recht-
vaardige omkwam en niemand neemt het ter harte ; recht-
vaardige mannen worden gedood, en niemand let er op.
Aan het oog van de ongerechtigheid is de rechtvaardige
ontrukt. En Hfl zal zyn in vrede; zfln graf is uit het
midden van ons weggenomen."')

49. En verder, hoe het door denzelfden Jesaia is gezegd,
dat de volkeren der Heidenen, die Hem niet hadden ver-
wacht. Hem zullen aanbidden, en dat daarentegen de
Joden, die Hem altfld verwachten. Hem bfl zgne verschoning
niet zullen erkennen. De woorden zfln Christus zelven in
den mond gelegd. Zfl luiden aldus: „Ik ben openbaar
geworden dengenen, die naar M\j niet vraagden. Ik ben
gevonden door degenen, die M\j niet zochten. Ik zeide:
zie hier ben Ikl tot een volk, dat m\jn naam niet heeft
aangeroepen. Ik heb myne handen uitgestrekt tot een
ongehoorzaam en tegensprekend volk, tot hen, die wandelen
op eenen zeer verkeerden weg achter hunne zonden. Het

») Vgl. Jes. 35:5, 6. Mt. 11:5.

') Zie de noot bg c. 35. in de MSS. staat hier ai>t&, dat geenen zin
geeft. Met het oog op 1 , 35 is het beter "Antonf te lezen.

') Jes. 57 : 1 , % De LXX heeft een andere interpunctie en enkele
varianten.

154

is een volk, dat M|j in het aangezicht bespot." ■) Want
de Joden, die in het bezit waren van de profetieën en
altgd op den Ghristns hadden gewacht, hebben Hem, toen
Hg gekomen is, niet erkend,*) en dat niet alleen, maar
zg hebben Hem ook slecht behandelcL Daarentegen hebben
de Heidenen, die nooit het geringste van den Ghristns
hadden gehoord, totdat zQne apostelen, van Jemzalem
uitgaande, alles, wat op Hem betrekking heeft, verkon-
digden en de profetieën mededeelden, vol vrengde en
geloof hnn afgoden vaarwel gezegd en zich door Christus
aan den ongeboren God toegewijd. Dat echter ook vooruit
is geweten, dat die schandelgke dingen van de beladers
van Christus zouden worden rondverteld, en hoe bekla-
genswaardig zQ zQn, die Hem lasteren en zeggen, dat het
goed is aan de oude gebruiken vast te houden, kunt gQ
hooren uit de volgende korte woorden van Jesaia: „Wee
hunner, die het zoete bitter en het bittere zoet noemen!"}*)
50. Dat Hg echter ook, na voor ons mensch te zgn ge-
worden, zou Ifiden en smaadheid zou dragen [en wederom
in heerlijkheid zou verschenen] kunt gö vernemen uit
hetgeen met betrekking tot deze zaak op de volgende
wgze is voorspeld: „Daarvoor, dat zft' zflne ziel in den
dood hebben gegeven en dat Hfl onder de misdadigers is
gerekend,, heeft Hg veler zonden op zich genomen en zal
Hy den misdadigers genade bewflzen, *) [Want zie, mQn
Knecht zal verstandig z|jn en HQ zal verhoogd en zeer
verheerlijkt worden. Gelflk velen zich over U zullen ont-

OVgLJes. 65:1-3.

«) VgL Handel. 18:27,48.

») Vgl. Jes. 5:20.

*) Vgl. Jes. 58 : 12. Het citaat van J u s t i n u s uit Jesaia 53 gaf den
interpolator aanleiding geheel Jesaia 52:13 — 58:12 aan te halen, maar
uit een geheel andere bron. Zie n.1. deze zelfde plaats (Jesaia 53 : 12)
in C. 51. Dat men niet eerder zgne aandacht aan deze dingen heeft
geschonken, is onbegr^pelgk I

155

zetten, zóó zal van de z\jde van menschen nwe gestalte
gemaakt zgn en uwe heerlykheid van de zfide van de
menschen ! — alzoo zullen vele volkeren zich verwonderen
en zullen koningen hunne mond dichthouden; want zQ,
aan wie niets van Hem was verkondigd, zullen zien en
zy, die niets gehoord hadden, zullen begrijpen. Heer, wie
heeft onze prediking geloofd? En aan wien is de arm
des Heeren geopenbaard? Wg hebben verkondigd voor
zQn aangezicht henen als een knaapje, als een wortel in
dorstigen grond. Aan Hem is geene gedaante noch heer-
l^'kheid; w\j zagen Hem, maar H\j had gedaante noch
schoonheid, maar z^'ne gestalte was veracht en nam af
in vergelijking met de menschen. Als een mensch, die in
smarte was en gewend om ziekte te dragen, werd Hfl,
omdat zijn gelaat was afgewend , beschimpt en niet geteld.
Deze draagt onze zonden en terwille van ons Igdt H\j
smarten, en w|j meenden, dat H^j in moeite en smart en
p\jn was. Maar om onze slechtheden is Hy gewond en om
onze zonden is Hfl krank geworden; de straf, die ons den
vrede aanbrengt, kwam op Hem en door zjjne striemen
werden vnj genezen. WQ allen waren als schapen aan het
dwalen gegaan , de mensch was op zQnen weg verdwaald.
En hfi heeft Hem om onze zonden overgegeven en Hfi
zelf opent om de pijniging zgnen mond niet. Als een
schaap werd Hy ter slachting geleid, en als een lam, dat
stemmeloos is voor het aangezicht van hem, die het
scheert, alzoo doet H\j z\jnen mond niet open. In z^jne
vernedering werd zyn gericht weggenomen." *) Na z\jne
kruisiging nu, werden zelfs al zyne volgelingen Hem on-
trouw en verloochenden Hem.*) Maar later, toen Hfl uit

') Jes. 52:13—53:8. Op eeoige kleine wyzigingen na, letterlek.

-) Deze trek wordt, ons door geen der Evangeliën medegedeeld*
Harnack vermoedt (in zgn geschrift over het Ev. v. Petrus, S. 39)
dat dit bericht aan het Ev. v. Petr. is ontleend. Ten onrechte; wat wy
daar lezen, verschilt niet zoo heel veel van wat de synoptici berichten.

156

de dooden was opgestaan en door hen was gezien en HQ
hnn de profetieën, waarin alle deze dingen waren voor-
speld, leerde verstaan en toen zy Hem naar den hemel
zagen gaan en geloofden en de kracht hadden ontvangen,
die hun van daar uit van Hem werd gezonden en tot alle
menschen des aardbodems waren uitgetrokken, hebben zQ
deze dingen geleerd en z)jn zQ apostelen genoemd.

51. Om ons echter aan te toonen, dat Hy, die zulke
dingen te lijden had, van eene afkomst was, die niet was
te verklaren en dat Hg over zgne vganden zou heerschen,
sprak de Profetische Geest aldus: „Ztjne afkomst, wie zal
die verklaren? *) Wanneer zgn leven van de aarde wordt
weggenomen, komt Hg tengevolge van hunne overtredingen
in den dood. En Ik zal de slechten voor zfln graf geven
en de rgken voor zgnen dood, -) omdat Hg geene onge-
rechtigheid begaan heeft en er geen bedrog in zgnen
mond is gevonden. En de Heer wil Hem reinigen van
zgne wonden. Wanneer Hg zich geeft') voor uwe| zonden,
zal uwe ziel lang levend zaad zien. En de Heer wil zjjne
ziel uit de ellende trekken, Hem licht toonen en Hem
vormen naar zgn inzicht en rechtvaardigen den recht-
vaardige, die velen wel heeft gediend. En onze zonden
zal Hfl zelf op zich nemen. Daarom zal Hg velen ten
erfdeel ontvangen en van de machtigen den roof deelen,
daarvoor dat zjjne ziel in den dood is overgegeven en
Hg met de misdadigers is gerekend, hoewel Hg toch zelf

n

De beteekenis der hebr. woorden is eene gansch andere. Hier wordt
de LXX gebruikt en de exegese komt geheel voor rekening van den
interpolator.

*) Waarschgnlgk wordt hier gedacht aan het gericbt, dat God door
de verwoesting van Jeruzalem over de Joden heeft doen komen.

') Met den Cod. Alex der LXX verdient het de voorkeur tóy ó&tat
inplaats van èèiv ê&r» te lezen, zooals in de MSS. van Justinus te
lezen staat.

157

veler zonden gedragen heeft en terwille van hunne
ongerechtigheden zelf is overgeleverd." ^)] Maar ook hoe
het voorspeld is, dat Hg ten hemel zou varen, kunt gy
uit de volgende woorden vernemen: „Maakt de deuren
des hemels open, opent u, opdat de Koning der eere in
ga! Wie is deze Koning der eere? Het is de Heer, de
Sterke! Het is de Heer, de Machtige!"*) Dat Hg ook weer
in heerlijkheid uit de hemelen zou terugkomen, kunt gg
hooren uit hetgeen door den profeet Jeremia') met betrekking
tot deze zaak is gezegd. Z\jnè woorden luiden aldus:
„Zie, als eens menschen zoon komt Hy op de wolken des
hemels en zfine engelen met Hem." *)

52. Daar wjj nu bezig z\jn aan te toonen, dat reeds
alles, wat geschied is, door de profeten lang van te
voren is voorspeld, zoo is het nu meer dan billflk, dat
men omtrent de dingen, die eveneens z^n voorspeld,
maar nog niet zfin gebeurd, in het volle vertrouwen
leeft, dat zfl eenmaal zeker zullen gebeuren.*) [Want
gel^k de reeds in vervulling getreden voorspellingen,
ook al werden z\j niet begrepen, zfln uitgekomen, op
dezelfde wflze zullen ook die, welke nog op hare vervulling
wachten, uitkomen ook al worden zg niet begrepen, noch
geloofd.] Want een tweeledige komst hebben de profeten
van Hem voorspeld: ééne, die reeds heeft plaats gegrepen
als van een verachten en aan het Iflden onderworpen
mensch en de tweede, wanneer Hg, zooals ze voorspellen,
in heerlfikheid uit de hemelen zal wederkomen met het

^) Jes. 53:8—12. Op eenige kleine wüzigingen na, letterlek. In den
hebr. tekst behooren deze verzen wel tot de cruces, terw^l de LXX er
niet veel beters van heeft gemaakt.

=) Vgl. Ps. 23:7.

') Zie de noot bij I, 35.

*) Vgl. Dan. 7:13; Mt. 25:31.

*) Voor Justinus is het Oade Testament de hoogste autoriteit. De
woorden des Heeren ontvangen door het O. T. eerst kracht van bewys.

158

heirleger zQner engelen, terwQl H^ alsdan de lichamen
▼an alle vroegere menschen zal opwekken [en hen, die
het waardig z^jn, met een onvergankelijk liehaam zal
bekleeden*) maar de onrecht vaardigen daarentegen in
eenwige smart met de booze geesten in het eeuwige vunr
zal zenden.] Dat ook deze dingen z^jn voorspeld, willen
w|j aantoonen. Door den profeet Ezechiël is n. 1. aldus
gesproken: „Bfl elkaar zullen worden gevoegd lichaamsdeel
btj lichaamsdeel en been b\j been en het vleesch zal
weer aangroeien. En alle knie zal zich voor den Heer
buigen en alle tong zal Hem belgden."*) [En op welke
wflze de onrechtvaardigen pgn zullen Igden, kunt gö
hooren uit hetgeen evenzoo ipiet betrekking tot deze zaak
is gesproken. De woorden luiden aldus: „Hun worm zal
niet ophouden en hun vuur zal niet worden uitgebluscht." *)
En dan zullen zQ berouw hebben, zonder dat het hun
iets zal helpen. Wat echter de Joodsche stammen zullen
zeggen en doen, wanneer z\j Hem in heeriykheid zullen
zien komen, is door den profeet Zacharia aldus voorspeld:
„Ik zal den vier winden bevelen mgne verspreide kinderen
bfléén te brengen. Ik zal den noordewind bevelen ze te
halen en den zuidenwind ze niet tegen te houden. En
dan zal er in Jeruzalem een groot geklaag zgn, niet een
weeklagen van mond of lippen, maar een weeklagen des
harten en zQ zullen niet hunne kleederen, maar hunne
gedachten scheuren. Klagen zullen zQ, stam b\j stam en
dan zullen z\j uitzien naar Hem, dien zjj hebben door-
stoken*) en zeggen: Waarom, Heer, hebt Gy ons van

») Vgl. 1 Cor. 15:53.

>) Vgl. Ezech. 37:7, 8; Jes. 45:23; Rom. 14:11.

') Vgl. Jes. 66:24.

^) LXX: „zg zullen naar mg zien in plaats van naar degenen, die zg
hebben gehoord." Daar Joh. hetzelfde citaat heeft ala hier in I, 59 is
het waarschgnlgk dat wij hier te doen hebben met een reeds toen
bestaanden variant der LXX.

159

nwen weg doen afdwalen? De heerlijkheid, die onze
vaderen prezen, is ons tot smaad geworden." ')]

58. Hoewel wQ nog vele andere voorspellingen zonden
knnnen opnoemen, honden wQ er tooh mede op van oor
deel z\jnde, dat de aangehaalde reeds voldoende zyn om
ieder te overtuigen, die ooren heeft om te hooren en te
verstaan, [en in de meening, dat zQ nu zelve knnnen
zien, dat w\j niet, gel^'k dit geldt van al die verhalen,
die van de gewaande Zenszonen worden verteld, de dingen
alleen maar zeggen zonder ze te kunnen bewijzen.] Want
wat voor reden zouden wQ hebben in eenen gekruisigden
mensch te gelooven, [dat HQ de Eerstgeborene van den
ongeboren God is en dat HQ het zal zjjn, die het gansche
menscheltjk geslacht zal oordeelen} wanaeer w^j geene
getuigenissen omtrent Hem vonden gegeven vóór H^ als
mensoh op aarde kwam? [En wQ zien ze door feiten ge-
staafd: immers w^' zien de verwoesting van het joodsche
land, en verder ona zelven, die, tot alle volkeren der
wereld behoorende, nu door de prediking der apostelen
tot het geloof zQu gebracht en onze vroegere gewoonten,
waarin wtj hebben loopen dwalen, hebben vaarwel gezegd,
terwijl wtj weten, dat de Christenen uit de Heidenen
grooter in aantal en vaster in het geloof ztjn dan die uit
de Joden <en Samaritanen >. Want alle andere jaensche-
Igke volken worden door den Profetischen Geest Heidenen
genoemd, terwijl het volk der Joden <en Samaritanen >
Israël en Huis Jacobs heet. Hoe echter is voorspeld, dat
het getal dergenen, die uit de Heidenen zouden gelooven,
grooter zou zfln dan uit de Joden <en Samaritanen >
willen wö aantoonen door de volgende profetie: „Verheug
n, gü onvruchtbare, die niet hebt gebaard, breek in jubel
uit en juich, gy, die geene barensweeën hebt gehad.

>) Vgl. Zach. 2:6; Jes. 43:5, 6; 11:12. Zach. 12:10-12. Joh. 19:87:
Joel 2:13; Jes. 63:17; 64:11.

160

want de kinderen der verlatene zjn veel talryker dan
die van de gehuwde." O Want verlaten waren alle vol-
keren, n.1. van den waarachtigen God, vereerende het
werk hunner handen. Want de Joden <en Samaritanen>
hebben, hoewel zg in het bezit waren van het woord
Gods, dat hun door de profeten was overgeleverd en altijd
naar Christus uitzagen, Hem niet erkend, toen Hg op
aarde kwam, behalve eenige weinigen, van welke de
profetische Geest door Jesaia had voorspeld, dat zy zouden
werden gered. Hfl legt zflne woorden hun in den mond:
^Wanneer de Heer ons geen zaad had overgelaten, als
Sodom en Gomorra zouden wfl zfln geworden." *) Want
Sodom en Gomorra zQn, naar Mozes ons verhaalt, een
paar steden geweest, bewoond door goddelooze mannen,
steden, die God door vuur en zwavel heeft verwoest,
terwfll niemand van de inwoners werd gered dan een
chaldeeuwsche vreemdeling, met name Lot <met wien
ook zijne dochters werden gered. > En ieder, die wil,
kan nog hun gansche land woest en platgebrand en
onvruchtbaar vóór zich zien liggen. Dat echter de geloo-
vigen uit de Heidenen als waarachtiger en betrouwbaarder
van te voren zgn gekend, daartoe willen wfl de woorden
van den profeet Jesaia aanhalen, welke aldus luiden:
^Israël is onbesneden van hart, de Heidenen daarentegen
van voorhuid."')] Zulke duidelijke uitkomsten nu kunnen
ieder, die de waarheid liefheeft en niet aan overgeleverde
meeningen blijft hangen, noch zich door hartstocht laat
beheerschen, redelflkerwflze tot overtuiging en geloof
brengen.

54. Daarentegen bieden z\j, die ons de verhalen over-
leveren , welke door de dichters zfln verzonnen, der leerende

^) Jes. 54:1.

*) Vgl. Jes. 1:9.

5) Vgl. Jerera. 9:26. Zie I, 35, 51.

161

jeugd geen enkel bewjjs, [en w\j gaan bewflzen, dat zy
onder den invloed der booze geesten zgn vervaardigd om
4e menschen te bedriegen en van den rechten weg af te
brengen. Want toen z\j door de profeten hoorden voor-
-spellen, dat Christus zou verschenen en dat de godde-
loozen onder de menschen door het vuur zouden worden
gestraft, hebben zfl velen ten tooneele gevoerd van wie
gezegd werd, dat zfl zonen van Zeus waren, in de mee*
ning, dat z\j er in zouden kunnen slagen, dat de menschen
de voorspellingen omtrent Christus voor wondervoUe ver-
halen zouden houden, gelgk aan die, welke de dichters
verhaalden. En deze dingen werden niet alleen in Grieken-
land, maar ook overal daarbuiten verteld, alwaar, naar zfl
uit de voorspellingen der profeten vernamen, meer in
CJhristus zou worden geloofd. Dat z\j echter, al hoorden
zö de woorden der profeten, deze toch niet duidelQk
begrepen, maar de voorspellingen omtrent onzen Christus
op geheel verkeerde wflze nabootsten, willen wfl nu gaan
aantoonen. *) Mozes was dus, gelijk wfl boven zeiden, een
profeet, ouder dan alle andere schrflvers *) en door hem
is, gelijk wg boven vermeldden, deze voorspelling gedaau : ^)
^De vorst zal uit Juda niet ontbreken, noch de aanvoerder
tiit zjjne lendenen, totdat Hfl komt, voor wien het is weg-
gelegd; en Hg zal zfln de verwachting der volkeren, die
zfln veulen bindt aan den wflnstok en in druivenbloed
zijn mantel wascht."*) Toen nu de daemonen de voor-

^) Eene hoogst eigenaardige redeneering, die lijnrecht in tegenspraak
is met wat w\j in I, 21, lezen, waar het Zoonschap van Jezus Christus
wordt bewezen uit de analogie met wat ^an de Zeuszonen wordt ver-
haald. Hier zyn omgekeerd de mythen daemonische nabootsingen van
oud-testamentische profetieën.

*) Zie I, 44.

») Zie I, 32.

*) Vgl. Gen. 49 : 1. Hoe gemakkelijk men met zulke profetieën omsprong,
i>ew\jst wel Dial. 52, 53, waar eene gansch andere verklaring wordt gegeven.

11

162

spelling hoorden, zeiden zij dat er een zoon van Zens^
Dionysus was, noemden hem den mtvllid^r van den wgn-
stok <tell^ft ook den wgn ^) onder de mysteiien> en
maakten den menschen w^s, dat h^', na te zQn verscheurd,
naar den hemel was gegaan. ') En daar het in de profetie
van Mozes tii^t met zoovele woorden stond aangegeven^
of hg,, die zom verschenen een zoon van God zou zgn
<en of hg zittende op een Veulen op aarde zou big ven
of ten hemel zou varen, en daar dé naam veulen zoowel
van het veulen van een ezel als van een paard kan
worden gebezigd en z;^ derhalve niet wisten, of Hg, wien&
komst was voorspeld als zinnebeeld van zgne verschgning
het veulen van een ezel of van een paard met zich zou
voeren > <en Hg is de Zoon van God, gelgk wg boven
zeiden *)> of een zoon van menschen, brachten zg het
verhaal in de wereld, dat ook Bellerophontes, een mensch
uit den mensch, op het paard Pegasus naar den hemel
is gegaan.*) Toen zg nu echter vernamen, dat door den
anderen profeet, Jesaia, was gezegd, *) dat Hg door eene
maagd zou worden geboren en door zich zelven') ten

^) Er bestaat geen voldoende reden Svow inplaatst van ohor te lezen ^
zooals Harnack wil (Tezte u. Unt Vil, 2, S. 128). Wy weten welk
een belangrgke rol de wijn in den Bacchusdienst speelde. Al wordt
Bacchus soms voorgesteld, in zgne dronkenschap zittende op een ezeU
van een nauwere betrekking van den ezel tot zgne mysteriën is niets
bekend. Zoo ook G. Krüger, in Zeitschr. f. d. neutl. Wiss. u. die Kunde
des Urchrtms, 1906, VU, 2, S. 136-138.

>) Zie 1, 21.

3) Zie I, 21, 32.

^) De woorden der LXX, »al t^ Sltxt t6v n&lw tfjg „8vov** ainoo zyn weg*"
gelaten; waarschgnlgk een onwillekeurig verzuim van den oorspronke^
Igken schrgver, maar waaruit de vernuftige om werker in zgne onwetend
heid aanleiding heeft gevonden zgn „ezels"-vernuft te laten spelen.

') Zie I, 33.

') Zoodat hg dus geen paard noodig had.

163

hemel zou varen, brachten zg Perseus ten tooneele. *) En
toen zfl het woord te weten kwamen, geltjk wy dat in de
boven aangehaalde profetie*) mededeelden: „Sterk als een
reus om z\jnen weg te loopen," verzonnen z\j het verhaal
van den sterken Herakles, die over de gansche aarde
rondtrok. En wederom, toen zfl de voorspelling vernamen,
dat Hg alle ziekten zou genezen en dooden zou opwekken,
kwamen zg met Asklepius voor den dag.

55. Maar nergens en bg niet één der zoogenaamde
Zeuszonen hebben zig de Kruisiging nagebootst. Want dat
kwam niet in hen op, wgl alles, wat met betrekking tot
deze zaak is voorspeld, gelgk boven is aangetoond,') in
zinnebeeldigen vorm is gezegd. En toch is dat kruis, gelgk
de profeet heeft voorspeld, het grootste zinnebeeld van
zgne kracht en heerschappg, wat ook duidelgk blgkt uit
de dingen, die onder het bereik van het gezicht vallen.
Ziet maar eens, of er iets in de wereld is, dat zonder den
kruisvorm kan bestaan of in elkaar kan blgven. De zee
kan niet worden doorkliefd, wanneer niet dat zegeteeken,
hier ra genoemd, overeind in het schip blgft staan. Verder
kan de aarde zonder dat niet worden beploegd. De grond-
werkers doen hun werk niet en evenmin de handwerks-
lieden, wanneer zg geen gereedschap van dien vorm
hebben. De houding van den mensch verschilt in niets
anders van die der dieren, dan hierin, dat hg rechtop
kan staan en de armen kan uitstrekken, <en in het gelaat
den neus draagt van het voorhoofd af naar beneden,
waardoor het levend wezen ademt *)> waardoor hg geen

*) De schrgver schgnt eene verloren gegane mythe van eene apotheose
van Perseus te hebben gekend.

*) Zie I, 40 fPs. 18 : 5). laxvQÓq ontbreekt in de LXX ; ook in 't citaat c. 40.

») Zie I, 35.

^) Hier heeft de omwerker het weder te mooi willen maken want een
neus hebben de dieren ook i*nh toö ffxmniov tataftivov.

164

anderen vorm dan den knusvorm toont. Ook is door den
profeet aldus voorspeld: »De adem voor ons aangezicht,
Christus, de Heer.*' *) Ook de bfl u gebruikeigke zinne-
beelden laten de beteekenis van dien vonn zien ; en

der zegeteekenen, •) die overal, als gg uittrekt, voorop
gaan en waarmede gg, ook al doet gg het onbewust, de
teekenen ten toon spreidt van uwe heerschappij en macht.
En wanneer de Keizers b\| u sterven ^) dan stelt gfj hunne
beelden in dien vorm voor en duidt ze bovendien nog door
inschriften als goden aan^). En daar wfl nu, zoowel door
woorden als door een zichtbaar teeken, zooveel in ons ver-
mogen was, u tot het geloof hebben trachten te brengen, is
verder alle verantwoordelijkheid van ons af, ook al blgft
gfl ongeloovig. Wfl hebben onzen plicht gedaan en volbracht.
56. De booze geesten waren echter niet tevreden vóór
de verschijning van Christus der verhalen in omloop te
brengen omtrent het bestaan van de straks gemelde
Zeuszonen, maar toen zfl, na zflne verschoning en optreden
onder de menschen, eensdeels hadden leeren begrijpen,
op welke wflze Hfl door de profeten was voorspeld en

^) Klaagl. 4 : 20. De LXX laajfc ngó weg. De plaats luidt in haar geheel
aldus: De gezalfde (koning Zedekia) onze Heer, de adem van ons aan-
gezicht (= onze levensbron, onze beschermer) is bg hare (= Jeruzalems)
verwoesting gevangen genomen. — Het spreekt van zelf, dat men alleen
een messiaansche profetie daarin kan vinden , wanneer men alle woorden
uit hun verband rukt.

') De tekst is corrupt. Er is eene plaats opengelaten voor vier of v\jf
lettergrepen. Men kan dan 't ontbrekende aldus aanvullen: „(ik bedoel
dien der veldteekens) en der zegeteekenen."

') Deze uitdrukking zou dus moeten voorkomen in eene Apologie aan
den Keizer! Zie I, 21.

^) De Imagines Divorum , die volgens den schry ver in den vorm van
een kruis werden opgesteld, zijn de beelden van de gestorven Keizers,
die werden afgebeeld als door een adelaar of genius met uitgebreide
vleugels naar den hemel omhoog gedragen. Het lichaam was dan de
kruisboom, de uitgespreide vleugels waren dan de kruisarmen.

165

anderdeels ook zagen, dat men overal op aarde in Hem
zou gelooven en Hem verwachten, hebben zy wederom,
gelflk wfl boven aantoonden, ») anderen ten tooneele
gevoerd, n. 1. Simon en Menander van Samaria, die ook
werkelflk door hunne tooverknnsten velen hebben bedrogen
en nog in hun bedrog gevangen houden. Ja zelfs heeft
Simon, gelQk w\j boven zeiden, nadat hfl onder keizer
Claudius in uwe hoofdstad Rome was opgetreden, zoowel
den Heiligen Senaat als het romeinsche volk zóó onder
zijnen invloed gebracht, dat men hem voor eenen God is
gaan houden en hem te zflner eere, evenals voor de
andere goden, die bfl U worden vereerd, een standbeeld
heeft opgericht. En daarom vragen wy U den Heiligen
Senaat en uw volk mede kennis te laten nemen van deze
onze bede, opdat, mocht iemand in de strikken van zyne
leeringen gevangen zitten, deze, wanneer hfl de waarheid
hoort, de dwaling kunne ontvluchten. En wat zyn standbeeld
betreft, haalt dat, als gy wilt, omver!

57. Want*) de booze geesten kunnen den menschen
toch niet wijsmaken, dat er geen wereldbrand zal zgn
om de goddeloozen te straffen, evenmin als zy het hebben
kunnen bewerken, dat Christus na zflne verschoning
verborgen bleef. Alleen dit ééne, dat onredelflke menschen,
die onzedelijk leven en, ten prooi aan hunne hartstochten,
in allerlei slechte zeden opgegroeid z\jn en door den waan
zich laten leiden, ons uit den weg ruimen en haten, dat
kunnen zfl bewerken! En toch koesteren wg niet alleen
geen haat tegen hen, maar hebben in tegendeel, gelgk

') Zie I, 26.

*) Verband met het voorgaande is er niet. Veil (a. w. blz. 88) zegt^
dat dit de gedachtengang is: Alle inspanning der daemonen ten spgt
is toch de waarheid eene macht gebleven, die ten slotte moet over-
winnen. Zoo is voor alles der menschheid het geloof of tenminste het
onbestemde gevoel bygebleven van een toekomstig oordeel, dat over
de wereld zal worden geveld.

166

men ziet, medelijden met hen en daarom zoeken w\j ze
tot bekeering te brengen. Want w\j zfln niet bang voor
den dood, daar het vaststaat, dat men toch op de ééne of
andere wflze moet sterven ^) en er hier op deze aarde
toch niets nienws is, maar alles hetzelfde blQfk. Wanneer
z\j, die er slechts een jaar van hebben genoten, er reeds
genoeg van beginnen te hebben, dan moeten zg, willen
zg voorgoed vrfl van lyden en behoeften zgn, onze
leeringen omhelzen.*) Wanneer zfl echter niet gelooven,
dat er na den dood iets is, maar in tegendeel van oordeel zQn ,
dat moordenaars in eenen toestand van gevoelloosheid
komen, dan bewezen z\j ons eenen dienst, wanneer z^' ons
van het Iflden en de nooden des levens verlossen, terw^lzy
daarentegen zichzelven als slechte menschen doen kennen,
als menschenhaters , die leven in den waan van den dag. Want
zQ brengen ons niet om om ons te bevr^den, maar zQ dooden
ons om ons van het leven met z\|ne genoegens te berooven.
58. Ook hebben de booze geesten, gelflk wfi boven
zeiden, =*) Mardon van Pontus ten tooneele gebracht, die
zelfs nn nog leert, dat God niet de Schepper des hemels
en der aarde is, noch Jezus Christus, door de profeten
voorspeld, ztjn Zoon, maar naast den Schepper des heelals
nog eenen anderen God en eveneens eenen anderen Zoon
verkondigt. Velen hangen hem aan, alsof h\j alleen de
waarheid had en lachen ons uit, hoewel zjj geen enkel
bewgs voor hunne beweringen hebben. Zóó worden zy
door hun onverstand als schapen, die door den wolf zgn
gegrepen, eene prooi van goddelooze leerlingen en dae-
monen. Want de zoogenaamde booze geesten beoogen
niets anders dan de menschen van God, den Schepper,

») Zie I, 11.

*) Praktisch geeft dus het Christemdom de oplossing van het vraagstuk ,
waarnaar de stoicjjnsche wijsbegeerte denkend streefde.
') Zie I, 26.

167

-en van Christus, zgxien Eerstgeborene, af te brengen,
terwyi ze degenen, die zich niet boven de dingen dezer
aarde kunnen verheffen, aan aardsche dingen en werken
van menschenhanden hebben vastgehecht en vasthechten
en daarentegen hen, die zich tot de beschouwing der
goddelijke dingen willen opheffen, dooo: ze daaruit weg te
trekken, midden in de goddeloosheid werpen, wanneer zfl
ten minste geen gezond oordeel en niet een rein, van
hartstochten vrQ leven bewaren.

59. Om u te doen zien, dat Plato ook van onzen Leer-
B;ieester, w\j bedoelen van den Logos, die door de profeten
sprak, de uitspraak heeft, dat God, door de ongevormde
stof te veranderen, de wereld heeft geschapen, willen wfl
u doen hooren, wat woordelijk is gesproken door Mozes,
den straksgenoemden eersten profeet, ouder dan alle
grieksche schr\jver8,0 door wien de Profetische Geest,
om te kennen te geven, hoe en waaruit God de wereld
heeft gemaakt, aldus spreekt: „In den beginne schiep God
den hemel en de aarde. De aarde nu was onaanzienl^'k en
ongevormd en duisternis was boven den afgrond; en de
Geest Gods zweefde boven de wateren. En God sprak:
het Licht worde! en het werd alzoo."^) En zoo hebben
niet alleen w\j, maar ook Plato en zQne volgelingen de
leer ontvangen, dat de gansche wereld door het woord
van God uit de door Mozes genoemde beginselen is ont-
staan, ') eene leer, die ook gïj kunt aannemen. En nu
blijkt het ook, dat van datgene, wat bfl de dichte.rs

^) Zie I, 44, 54.

') Gen. 1:1—3, letterlijk.

*) Hier wordt niejb zoozeer j^eleerd , dat God uit eene voorhanden zgnde
grondstrof de wereld heeft gevormd, als wel, dat Plato, wanneer h\j
in den Timaeus (p. 30) leert, dat God de ordelooze massa ordende,
hierin steunt op het bericht in Gen. 1, zonder dat de schrüver zich over
Gen. 1 nader uitlaat.

168

Erebus heet, het eerst door Mozes is gewag gemaakt.^)
60. Ook datgene^ wat Plato in den Timaeus zegt van
den Zoon van God om daarmede Gods tegenwoordigheid
in de natuur duidel^'k te maken, n. 1. dit: „HQ heeft Hem
in het heelal eene X laten vormen," *) heeft hfl evenzeer
aan Mozes ontleend. Immers in de geschriften van Mozea
vinden w\j het bericht, dat toen ter tyd, toen de Israëlieten
uit Egypte waren getrokken en in de woestQn waren
gekomen, hun vergiftige dieren, adders') en allerlei soort
van slangen tegenkwamen, die het volk den dood aan-
deden, en dat Mozes krachtens goddeltjke ingeving een
stuk koper heeft genomen en daaruit het beeld van een
kruis heeft vervaardigd en dat boven op de heilige tent
liet zetten, terwijl hg deze woorden tot het volk sprak t
„Wanneer gjj naar dit teeken ziet en uw vertrouwen
daarop zet, zult gfl gered worden!" Toen, zoo deelt h^
ons mede, z\jn de slangen doodgegaan en is het volk^
geiyk hy zegt, op die wQze aan den dood ontkomen.
Toen Plato dat las zonder het goed te begr^'pen en zonder

') Hesiod., Theog. 123: *£« x^'^S ^* "Eiftfióg «• ^ilatvét c« JV^^ iycvovTO.

Met den Erebus bedoelden de ouden meer bepaald de duisternis der
onderwereld, die hier met de „duisternis boven den afgrond" wordt
vereenzelvigd. Zou hier wellicht eene gelijkenis worden gezocht tusschen
het hebr. woord èrèb (^ duisternis) in Gen. 1 en het grieksche Erebus?

') Plat. TimaetiSf p. 96 BC. ed. Steph. Daar spreekt Plato van de
wereldziel, die aan de wereld der lichamelvjke dingen hare beweging
geeft en alle verhoudingen van maat en getal in zich bevat. Om no
den kring van den Aequator, die de baan der vaste sterren en van de
Ecliptica, die de baan der 7 planeten schgnt te bepalen , als openbaringen
van de redelyk gedachte wereldziel voor te stellen, zegt hij, dat God
de wereldziel in tweeön heeft gedeeld en de beide helften in het midden
in den vorm van eene X aan elkaar heeft gevoegd. Hy laat dan de l\jnen
twee bogen beschreven, die aan den stand der beide hemelcirkels
beantwoorden.

') Door dit éóne woord vertaal ik de twee grieksche woorden Ijtcdta*
en danidêf.

169

te beseffen, dat hier van den kruisvorm sprake was en
niet, zooals hjj meende, van een chiasma, kwam h^' tot
de bewering, dat God de eerste kracht na Hem in het
heelal eene X ^ad laten vormen. <Ook als hg spreekt
van een ,.derde," ') nademaal hg de door ons reeds boven
aangehaalde woorden van Mozes las, dat de Geest Gods'
boven de wateren zweefde. Immers geeft h^j de tweede
plaats aan den van God nitgeganen Logos, waarvan h^'
zegt, dat Hfl hem in het heelal eene X liet vormen, de
derde plaats echter aan den Geest, waarvan gezegd wordt,
dat Hg boven het water zweefde, en wel met deze woorden:
,Het derde staat in betrekking tot het derde." *)> <En
hoort nu ook, hoe de Profetische Geest door Mozes te
voren heeft aangekondigd, dat er een wereldbrand zou
komen, en wel met deze woorden; „Eeuwig vuur zal van
den hemel dalen en alles tot op den bodem des afgronds
verteeren." ')> Het bltjkt dus, dat wy niet alleen hetzelfde
leeren als de anderen, maar ook, dat al de anderen hunne
leeringen van ons hebben. En dan kan men nog wel bg
ons deze dingen hooren en leeren van menschen, die zelfs
geen a van een b kunnen onderscheiden, ongeletterd en
met betrekking tot de grieksche taal onkundig maar ver-

^) Hier moet by gedacht morden; ^dan heeft hg dat eveneens aan
Mozes ontleend." Klaarblgkelgk eene opmerking aan den rand geschreven
en later in den tekst gebracht

') Pa, Plat Epist, II, p. 312 E. Deze brief munt uit door onna-
tuurlijke geheimzinnigheid (zie Maller und Steinhart, Plat. Werke
Vni Dl. S. 342). Wö lezen daar: „Den koning van alles omringt alles
en alles is óm zynentwil, en in hem ligt de grond van al het schoone.
Een tweede heeft betrekking op een tweede en een derde op een derde
(jfoi tQitor niffï tU rgita. Hier in de Ap: «4 óh tgittt nêQÏ tb tqltov) Mflller
ziet in dat „eerste," „tweede" en „derde": de wereld der ideeën, der
werkelijke dingen en der kunst. Hier wordt het betoog met de Triniteit
in verband gebracht. Zoo doet ook Clem. Al ex. (Stram. p. 710.)

») Vgl. Deui 32:22.

170

standel^'k goed ontwikkeld en betrouwbaar, waaronder
zelfs kreupelen zgn en blinden. Men ziet dus, deze beschou-
wingen zyn niet het werk van menschelyke wisheid,
maar van goddelijke kracht.

61. En nu willen wfl ook gaan duidelijk maken, op
welke wgze wjj ons, na door Christus te z\jn vernieuwd, aan
God hebben toegewjjd, opdat w\j niet, door dat na te laten,
den sch^n op ons laden, dat w\j b\j onze uiteenzettingen
onredelflk ons gedragen. *) Allen, die zich van de waarheid
onzer leerlingen en uitspraken hebben laten overtuigen
en daaraan gelooven en de belofte hebben afgelegd, dat
zfl zich in staat weten dienovereenkomstig te leven, *)
worden vermaand te bidden en al vastende van God de
vergeving hunner vroegere zonden af te smeeken, terwijl
wfl met hen medebidden en medevasten. ') Dan worden
zy door ons gebracht naar eene plaats, waar water is,
en dan op dezelfde w\jze als wfl zelve, wederomgeboren.
<Want in den naam van God, aller Heer en Vader, en
in den naam van Jezus Christus, onzen Bedder en van

^) Men heeft in deae woorden willmi zien een atreTen om het openlijk
spreken over den doop voor de ooren der Heidenen te rechtvaardigen,
daar men den doop voor de oogen van oningew\jden verborgen hield.
In het vervolg wordt eerst over den doop, dan over de Eucharistie en
eindelijk over de zondagsche godsdienstoefeningen gehandeld. De christe-
lijke godsdienstoefening bereikt, blykens hetgeen hier wordt medege-
deeld, baar hoogtepunt in de viering van de Eucharistie. Zy staat dus
in het teeken van bet mysterie. (Vgl. I» 66 waar de mitbrasmyateriën
eene nabootsing van de Eucharistie worden i^enoemd). Men stelle dexe
bescbrgving van christeiyke gebruiken niet te vroeg, daar dit gedeelte
van de Apologie zeker niet van de hand van Justinus maar uit later
tyd is.

^) Het geloof is bier een zich gehoorzaam overgeven aan de leeringen
van Christus, waardoor men van de macht der daemonen en der zonde
wordt bevr\jd en in staat wordt gesteld een nieuw en heilig leven te
beginnen.

>) Vgl. Didacbe, 8.

171

den Heiligen Geest ondergaan zQ dan in dat water het
bad.> Want Christus heeft gezegd: „Wanneer gg niet
wederom wordt geboren, zult gfl in het koninkrjjk der
Hemelen geenszins ingaan." ') Dat echter ztj, die eens zyn
geboren, moeilflk in den schoot hunner moeder kunnen
terugkeeren, begrflpt ieder. *) Ook heeft de profeet Jesaia,
gelQk wg boven hebben aangetoond,') gezegd, op welke
wflze berouwvolle zondaars de zonden kunnen ontvlieden.
Zïjne woorden luiden aldus: „Wascht u, reinigt u, doet
de boosheden uit uwe harten weg, leert het goede te
doen, spreekt recht voor den wees en bepleit de zaak
der weduwe, en komt dan, dan willen we samen handelen,
zegt de Heer. En al waren uwe zonden als purper. Ik zal ze
wit maken als wol, en al waren ze als scharlaken. Ik z a
ze wit maken als sneeuw. En wanneer gQ naar Mg wilt
hooren, dan zult gy het goede des lands eten; hoort gg
daarentegen niet naar M^', dan zal het zwaard u ver-
slinden; want de mond des Heeren heeft deze dingen
gesproken."*) Voor deze handeling hebben wg van de
apostelen*) deze beweegreden ontvangen: Daar w\j bg
ons eerste ontstaan zonder het te weten, volgens de wet

') Vgl. Joh. 3:3-5.

') Dus hier wordt een „geestelijke" wedergeboorte bedoeld. Het blijkt
ook uit deze woorden, dat de schrüver het Evangelie van Johannes
heeft gekend. Kent men deze woorden aan Justinus toe, die alleen
in de synoptische gedachten wereld leeft, dan gaat men zich beijveren
de herkomst dier woorden buiten het Ev. van Joh. om te verklaren,
wat toch alles vergeefische moeite blvjkt (zie o. a. Veil a. w. S. 92).

*) Zie I, 44.

*) Vgl. Jes. 1 : 16-20.

^) Ttagii t&v diHoatóXat. Dit stuk is dus uit eenen tyd , waarin reeds elke
kerkelijke traditie voor apostolisch werd gehouden. Men behoeft zich
dus geene moeite te geven in de brieven van Paulus e. a. naar teksten
te zoeken, die uitdrukkingen als tixva ètvéyxiis ^^"^ iy^oiat, of tixva
it^oat(féaêtai xai ijtiati/iurig, zouden moeten verklaren.

172

der noodzakelgkheid tengevolge van de hnwel^jksgemeen-
schap onzer ouders uit een druppeltje zaad worden geteeld
en door slechte opvoeding in allerlei verkeerde zeden
zfln grootgebracht, wordt over ons, opdat wfi geene
kinderen der noodzakelgkheid blflven, noch der onwetend-
heid, maar kinderen der vryheid en der kennis zouden
worden en de vergeving onzer vroegere zonden zouden
verkrijgen, in het badwater, wanneer wfl ons willen
bekeeren en boete hebben gedaan voor onze zonden, de
naam aangeroepen van God, aller Heer en Vader*)
<terwtil zfl, die den doopeling naar het badwater voeren,
alleen deze benaming aan God geven. Want eenen naam
aan den onnoembaren God te geven, dat vermag niemand;
en wanneer iemand toch durfde zeggen, dat er een was,
dan is hjj onherstelbaar waanzinnig. > Dat bad wordt
echter „verlichting" genoemd, omdat zfl, die deze dingen
leeren, naar den geest worden verlicht*) <En ook in den
naam van Jezus Christus, die onder Pontius Pilatus is

O De algemeene zondigheid wordt hier dus verklaard uit slechte
opvoeding en verdorvenheid van zeden. Daardoor ontstaat een zekere
geneigdheid tot het kwaad. Van erfzonde wordt niet gesproken. Hier
wordt onderscheid gemaakt tasschen vleeschelgke geboorte, zonder dat
w\j er iets aan kunnen doen (Vgl. I, 10) en geestelgke, uit 't badwater,
wat met onzen wil geschiedt, en waardoor z^ kinderen der vrgheid
worden en der kennis {(potuanóg). De vergiffenis van de vroegere zonden hangt
dan af van het gebed des doopelings, van den dooper en van de gen^eente.
De beteekenis der uiterlgke plechtigheid treedt geheel op den achtergrond.

*) Het behoeft ons niet te bevreemden, dat hier zoo eenvoudig over
den doop wordt gesproken en niets wordt gezegd van eenige bespren-
ging, die reeds in de Didache mogelijk wordt geacht^ noch van den
kinderdoop, van de wyding van het water, zalving en handoplegging,
gebruiken die toch zeker in de Kerk dier dagen bestonden. Wg hebben
hier waarscbynlijk een bericht vóór ons uitjoodsch-christeiyke.ebeonie-
tische kringen, waarin ook het avondmaal met water werd gevierd en
alles veel eenvoudiger toeging. In die joodsch-chrl. kringen bloeide ook
de alezandrynsche Logos-theologie.

173

gekruisigd en in den naam des Heiligen Geestes, die
door de profeten alles heeft voorspeld, wat op Jezus
betrekking heeft, ontvangt hfl , die verlicht wordt, het bad.>
62. Niet zoodra hoorden de daemonen den profeet dit
bad voorspellen, of zfl wisten te bewerken, dat de Heidenen
b\j het betreden van hunne heiligdommen, waarin zjj tot
hen naderden om hun te plengen en offers te brengen,
zich ook met water besprengden, ^) Ja zelfs, z\j maken
dat men zich, alvorens de heiligdommen te betreden, waar
zjj zetelen, geheel en al wascht. Ook hebben de daemonen
zelfs, op grond van wat zjj wisten, dat er met Mozes was
gebeurd, den bovengenoemden profeet, het gebruik nage-
bootst, dat ieder, die hunne heiligdommen binnentreedt
om hen te dienen^ door de priesters wordt bevolen zflne
schoenen uit te trekken. Want toen ter tjjd, toen Mozes
het bevel ontving naar Egypte te gaan en het volk der
Israëlieten vandaar uit te leiden, sprak, toen hy bezig
was in de Arabische woestfln de kudde van zgn oom van
moeders zflde te weiden, 2) onze Christus hem aldus in de
gedaante van een brandend braambosch aan: „Ontbind
uwe schoenen en nader om te luisteren!"*) Toen hfl nu
zQne schoenen ontbond en naderbij kwam, vernam hy,
dat hy naar Egypte moest gaan om het volk der Israêlie-

^) Hom. iZfo» I, 449, XVI, 230. ('t wasschen Tan de handen vóór
't offer). Eurip. Herc, fur 928, Lysias, ctdv. Andoc. 255 (schalen met
„aqua lustralis," waarmede men voor 't binnentreden van den tempel
zich besprengde of werd besprengd.) Van groot gewicht waren de
nlostrationes" bvj de opname in de mysteriën. Wat het ontbinden van
de schoenzolen betreft, aan Pythagoras wordt 't gebod toegeschreven:
itvvnédtitog &0ê xal rtgoaxóvn, (vgl. H. Pfannenschmldt, Das Weih'
wasser im heidn, u, chrl. Cultus, Hann. 1869.)

') Men heeft er op gewezen, dat hier den schryver door 't hoofd speelt,
wat wy van Jacob lezen, wiens schoonvader tevens zgn oom van
moeders zgde was.

») Vgl. Exod.

174

ten vandaar uit te leiden, terwfll hfl groote macht ontving
van Christus, die tot hem in de gedaante van vuur had
gesproken. En nadat hfl naar Egypte was gegaan, heeft
hg ook zfln volk uitgeleid onder het doen van krachtige
en wondervolle daden, die gy, wanneer gfl wilt, meer in
byzonderheden uit zgne geschriften kunt te weten komen.
63. Nog heden ten dage beweren de Joden, dat het de
onnoembare God is geweest, die tot Mozes heeft gesproken.
Daarom heeft de Profetische Geest dan ook door den
bovengenoemden profeet Jesaia hen, gelflk wfl zeiden, O
met deze woorden bestraft: „Een os kent zynen bezitter
en een ezel de kribbe z^jns heeren, maar Israël heeft MQ
niet erkend en mfln volk heeft Mg niet begrepen." *)
En ook Jezus, de Christus, sprak hen bestraffend toe,
omdat de Joden noch het karakter van den Vader, noch
dat van den Zoon kenden, met deze woorden: „Niemand
heeft den Vader erkend, dan de Zoon, noch den Zoon,
dan de Vader en zfi, aan wie de Zoon het heeft geopen-
baard." *) De Logos van God echter is, gelfik wfl boven
opmerkten, ♦) z\jn Zoon. Ook wordt hy bode genoemd en
afgezant; want hg is het, die alles, wat men moet weten,
verkondigt en gezonden wordt om bekend te maken, wat
God ons wil doen weten, gelflk onze Heer ook zelf heeft
gezegd: „Die M\j hoort, hoort Hem, die Mjj gezonden
heeft." *) Ook zal dat uit de geschriften van Mozes blaken.
Want daarin is aldus gesproken: „En een engel Gods
sprak tot Mozes in een vlamme vuurs uit het braam-
bosch, zeggende: Ik ben de zfjnde, de God Abrahams,

') I. 37.
O Jes. 1:3.

*) Vgl. Mi 11:27. Joh. 16:3, 8:19. De woorden van Mi hebben hier
geenen zin zonder den Commentaar van Joh. 16:3 en 8:19.
*) I, 21, 22, 23, 32.
*) Vgl. Mi 7:24; 10:40; Lc. 10:16; Joh. 14:24.

175

de God Izaftks, de God Jacobs, de God uwer vaderen.
Ga af naar Egypte en voer mfln volk nit." *) Hetgeen
volgt, kunt gy, wanneer gy er belang in stelt, uit
die geschriften te weten komen, want het is niet doen-
lijk hier alles weer te geven. Maar deze woorden zfln
geschreven om aan te toonen, dat Jezus, de Christus, èn
de Zoon, èn de afgezant van God is, Hfl, die eerst de
Logos was en nu eens in de gedaante van vuur, dan
weer als een onlichamelijk wezen*) verscheen, maar die
nu, nadat H\j volgens den wil van God mensch is ge-
worden ten behoeve van het menschelflk geslacht zelfs
alles heeft willen lyden, wat de daemonen Hem door de
uitzinnige Joden hebben laten aandoen.] [Hoewel dezen
toch in de boeken van Mozes uitdrukkelyk vermeld
vinden: „En een engel Gods sprak tot Mozes in een
vlamme vuurs in het braambosch en zeide: Ik ben de
Zgnde, de God Abrahams, en de God Izaaks en de God
Jakobs," zeggen zfl toch, dat Hfl, die zoo sprak, de Vader
en Schepper des heelals was. Daarom bestrafte de Profetische
Geest hen dan ook met deze woorden: „Israël heeft Mg
niet erkend en mfln volk heeft My niet begrepen." En
wederom sprak Jezus, toen Hfl onder hen was, de boven
aangehaalde woorden: „Niemand heeft den Vader erkend
dan de Zoon, noch den Zoon, dan de Vader en zg, aan
wie de Zoon het heeffc geopenbaard." Wanneer de Joden
dus beweren, dat altijd de Vader des heelals tot Mozes
heeft gesproken, terwyl het toch de Zoon van God is
geweest, die tot hem heeft gesproken, die ook bode en
afgezant wordt genoemd, treft hen terecht het verwet
zoowel van de z\jde van den Profetischen Geest als van
de zgde van Christus zelf, dat z\j noch den Vader, noch

1) Vgl. Exod. 3:2, 6, 10, 14, 15.

') In afwijking van de MSS. : iv ëïxón itaon&tav (= engelen) moet \ ir
•ixóifi itaofiéta worden gelezen.

176

den Zoon hebben erkend. Want die zeggen, dat de Zoon
de Vader is, laden het verwgt op zich, dat zQ den Vader
niet kennen en evenmin weten, dat de Vader des heelals
eenen Zoon heeft, die, daar Hg de Logos en de Eer8^
geborene Gods is, ook God is. En is HQ eertgds in de
gedaante van vnnr en als een onlichamelijk wezen aan
Mozes en de andere profeten verschenen, zoo heeft Hg in
den laatsten t^jd, nadat Hg in de dagen van uwe heer-
schappQ *) gelgk wg boven zeiden, naar den wil des
Vaders tot heil van allen, die in Hem gelooven, door
eene maagd mensch was geworden, smaad en Ifiden op
zich genomen, opdat Hg door zjjnen dood en zgne opstan-
ding den dood zou overwinnen.*)] [De woorden echter
nit het braambosch tot Mozes gesproken: „Ik ben de
Zflnde, de God Abrahams en de God Izadks, en de God
Jacobs, en de God uwer vaderen," geven duidelgk te
kennen, dat z\j ook na hunnen dood het eigendom van
Christus blyven en zfin. Immers onder alle menschen
hebben zjj zich het eerst ingespannen God te zoeken:
Abraham, de vader van Izaak, en Iza&k, de vader van
Jacob, gelijk dit ook door Mozes is opgeteekend.

64. Uit hetgeen wg boven hebben medegedeeld kunt gfl
ook opmaken, dat het oprichten van het beeld van de
zoogenaamde Kora hij de waterbronnen') het werk van
de daemonen is, welke godin z\i in nabootsing van die
plaats bji Mozes, voor eene dochter van Zeus houden.

^) Een vreemde uitdrukking , want Christus werd geboren en trad op in
de ty den niet van „hunne" heerschapp\j , maar van die hunner voorgangers.

') Het is duidelijk, dat wy in het eerste en tweede gedeelte van dit
hoofdstuk twee redacties hebben van éénzelfde stuk. Hoe z\j zoo naast
elkaar z\jn komen te staan is onverklaarbaar. Dat alles, wat hier van
de oud-testamentische theophanieën wordt gezegd, zuiver philonische
waar is, behoeft niet met vele woorden te worden aangetoond.

') By naam van Persephone. Z\j verkreeg de wyden van Enna op Sicilië,
terwyl eene bron by Syracuse aan haar was gewyd.

177

Hozes zegt n.l., gelflk wg boven aanhaalden:*) „In den
beginne schiep God den hemel en de aarde. De aarde nu
was onaanzienlflk en ongevormd en de Geest Gods zweefde
boven de wateren." *) Nu wilden z^j nabootsen wat van
den boven de wateren zwevenden Geest Gods wordt
gezegd, en zoo kwamen zfl met het verhaal van Kora,
als eene dochter van Zeus. Met even slechte bedoeling
kwamen z\j met het verhaal van Athene, als eene dochter
van Zeus, die echter niet op gewone wflze zou zyn ge-
boren. Daar z\j echter wisten, dat God, na te hebben
nagedacht, door den Logos de wereld had geschapen,
noemden zij Athene zooveel als zfln eerste gedachte, wat
ons allerbelachelykst toeschflnt: de gedachte door het beeld
van eene vrouw te willen voorstellen! <En op dezelfde
w\jze worden de andere zoogenaamde Zeuszonen door
hunne daden veroordeeld. ')>

65. Nadat hQ het genoemde bad heeft ondergaan, leiden
wfl hem, die het geloof omhelsd en zich bfl ons aange-
sloten heeft, tot de plaats, waar de „broeders,"*) gelflk
w\j hen noemen, vergaderd ^ijn,*) om ernstig gemeen^
schappelijk te bidden,*) zoowel voor onszelven als voor

1) Zie I, 59.
») Gen. 1:1-3.

^) Deze laatste opmerking past niet in het verband. Hier wordt niet
^gesproken van de daden der goden, maar van de daden der daemonen,
«die verhalen opdischten, waaraan geen enkele werkeUfkheid ten
grondslag lag.

*) Vgl. Mt. 0:8.

*) Bg de gewone zondagsche godsdienstoefeningen. Het gemeenschap-
peiyk heilige maal was van die samenkomsten het hoofdbestanddeel,
(zie Didache, 14).

*) Sommigen meenen, dat ieder in stilte voor zich bad, nadat het
i>nderwerp door één uit hun midden , een voorlezer of een diakoon , was
opgegeven. Anderen zgn van oordeel, dat één het gebed hardop vóórbad,
terwgl de verzamelden het naspraken. (Vgl. Köstlin, Gesch, d» chrh
^ottesdiensiee.)

12

178

dengene, die verlicht is geworden, en voor alle menschen
op de geheele wereld, opdat wfl, na tot kennis der
waarheid te z^jn gekomen, ook waardig mogen worden
geacht door onze daden te toonen, dat wQ goede burgers
zgn, die de wetten gehoorzamen, opdat wg de eeuwige
zaligheid verkregen. Na het gebed begroeten wfl elkander
met een kus. *) Daarna wordt aan den voorganger der
broeders *) brood gebracht en een beker met water <n. L
met water en wfln.> ') Wanneer hfl dien heeft genomen ^
brengt hfl den Vader des heelals in den naam van zijnen
Zoon en van den Heiligen Geest lof en prfls, waarna hg
Hem in een lang gebed dankzegt, dat w\j waardig geacht
zfl'n geworden deze gaven van Hem te ontvangen. Wanneer
hg met het gebed en de dankzegging^) gereed is, geeft
de geheele aanwezige menigte hare instemming te kennen
door het roepen van „Amen !" Dat „Amen" is een hebreeuwsch
woord en beteekent: zóó geschiede het! Na de dankzegging^
van den voorganger en de betuiging van instemming^
van de zgde der gemeente geven zy, die wfl „diakenen"
noemen, aan ieder der aanwezigen gelegenheid om het

') Vgl. 1 Cor. 16:20; Mt. 5:23 w. met Didache, 14, 2.

*) Hoogstwaarschgniyk de bisschop, terz^de gestaan door diakenen.
In den tgd van Hermas (Vis. II, 4) zgn de presbyters nog voorgangers»
Hier is aan den bisschop de óiaxovia too lóyov opgedragen. In dezen tgd
waarin het aantal apostelen en profeten yerminderde en dat der dwaal-
leeraars yermeerderde, kreeg men behoefte aan eenen bepaalden persoonr
wiens taak het was in de vergaderingen der gemeente de zuivere, on-
vervalschte leer voort te planten.

') Kal xQéfiatog in de MSS. A en B is geïnterpoleerd. In C komt het
niet voor. Zie Otto, die bet behouden wil (Opp. Just. Edit. III, I, p..
179) en over 't gebruik van water en w\jn b\j 't Avondmaal: Harnack
Tezte u. Unterss. VII, 2 en Jülicber Zur Gesóh» d. Abendmahlsfeier^
«. d. dltesten Kirche (Theol. Abb. C. v. Weizsficker gewidmet.) C. is
een Codex uit de W^ E., die op fol. 1—8 c. 65—67 bevat.

*) Het „gebed" is bet algemeene gebed (= lof en prgs) en de „dank-
zegging" het byzondere by brood en beker (vgl. Didache 9 en 10).

179

door de dankzegging gewade brood te eten <en van den
wfln> *) en van het water te drinken, *) waarna zfl het
gaan brengen aan hen, die niet tegenwoordig waren.

66. Dezen maaltyd') zelven noemen wy dankzegging
(Eucharistie,) waaraan niemand mag deelnemen, wanneer
hy niet aan de waarheid, van wat wy leeren gelooft, en
het bad tot vergeving der zonden en tot wedergeboorte
heeft ondergaan en naar de voorschriften van Christus
leeft. *) Want wy nuttigen dat niet als gewoon brood of
drank maar op dezelfde wyze als Jezus Christus onze
Zaligmaker, door den Logos Gods vleesch geworden, en
vleesch en bloed heeft ontvangen terwille van onze
redding, op dezelfde wflze is ook, door het woord des.
gebeds van Hem afkomstig, naar w\j geleerd hebben, het
door dankzegging gewflde voedsel, waardoor ons vleesch
en ons bloed met het oog op onze toekomstige verandering *)

^) Ook hier moet xal oïfov worden geschrapt, ingevoegd door iemand,
die de beschryving van de avondmaalsyiering in deze enkratitisch
alezandrynsche kringen meer in overeenstemming met het gebruik der
katholieke kerk wilde brengen.

*) Waarschgniyk brachten de diakenen het door den voorganger ge-
broken brood en den beker aan de leden der gemeente op hunne
plaatsen, hun die in de handen gevende {x»i^oXriyfia,)

^ Terwyl in het N. T. en de Didache Avondmaal en Liefdemaal
(= agape) nog samenvallen, zyn hier die twee geheel gescheiden en is
alleen het sacrament overgebleven ; alleen is de herinnering, dat het Avond-
maal eigenlgk oorspronkelijk een broedermaaltyd was , gebleven (zie 1, 67).

*) Zie Didache, 6, 9 •i>xaqtatia, oorspr. het dankgebed en dan door
metonymia overgegaan op datgene, wat door dat dankgebed wordt gew\jd.

') Door het gebed van den voorganger wordt dus volgens deze voor-
stelling een mystieke daad verricht, natU fitta^oliiv wordt door de meesten
vertaald: door z^n overgang in ons vleesch en bloed. Nu, dat zal wel
by alle spyzen het geval z\jn! Het moet geheel gezet worden in het
raam van het stoïsch denken. In de Stoa beteekent /ua<a/9o2i}: het weder
terugkeeren tot, het opgaan in den Logos. Over deze plaats is veel ge-
schreven. (Zie o. a. Ludw. Paul, Jahrb. f. prot. Th. 1886). Voor ons

180

worden gevoed, het vleesch en bloed van dien vleesch-
geworden Jezus. Want de apostelen hebben ons in hunne
geschriften, <die Evangelieën worden genoemd> overge-
leverd, dat Hfl hun dit bevel heeft gegeven: „dat Jezus
het brood heeft genomen, gedankt heeft en gezegd heeft:
doet dit tot m\jne gedachtenis, dit is m^jn lichaam; en
dat H\j desgelQks den beker nam, dankte en sprak: dit
is mgn bloed; en dat Hfl dien alleen aan hen rond gaf." *)
<de booze geesten echter hebben ook dat gebruik nage-
bootst en gemaakt, dat het b|j de mysterieën van Mithras
ook werd ingevoerd. Want gfl weet, of kunt het tenminste te
weten komen, dat er bfl de plechtigheden, wanneer er
een nieuweling wordt ingewijd, eveneens onder het
uitspreken van zekere formules brood en een beker met
water worden neergezet.> ')

67. WiJ echter herinneren elkaar na afloop daarvan»)
voor het vervolg gedurig daaraan, en zy onder ons, die

denken is het absurd op grond van een woordspel een reëele betrekking
aan te nemen tosschen de werkzaamheid van den Logos b\j de mensch-
wording en by de instelling des Avondmaals. Voor een Griek uit de
stoïsche school was dat niets ongewoons.

^) W\j hebben hier een bericht, dat niet Pauius (1 Cor. 11:24) of
Lucas (22:19) maar 't meest Mc. (14:22) en Mt. (26:26) nabqkomt,
hoewel toch daarvan aiwykend, wgl hier eerst komt: „doet dat tot
mgne gedachtenis" en daarna : „dit is m\jn lichaam.'*

') De dienst van Mithras^ den on vermoeiden str^der tegen alle machten
der duisternis, was in het romeinsche Rgk zeer populair. In de 4^* E.
yverde Julianus nog daarvoor. Toch moet men de beteekenis van dezen
Mithrasdienst als zou hg de voornaamste mededinger van het Christendom
zgn geweest, niet overschatten. De inwüding in de mysterieön geschiedde
door steeds moeiiyker wordende proefnemingen. Zie over deze dingen
Orig. c. CeU. VI, 22. Greg. Naz. Or. lU, XXXIX. Heftig bestrijdt ze
Tert. De praescr. c. 40.

3) Hier wordt dus gewezen op de moreele werking van de Avond-
maalsvieringen. Telkens herinneren de Christenen er elkaar aan, dat
zü als broeders samen moeten leven. (Zie I, 14.)

181

met aardsche goederen zfln gezegend, voorzien in de
behoeften van anderen, die niet hebben en telkens zfln
wfi weer bfl elkaar. *) Voor alles, wat wfl genieten,
danken wfl den Schepper aller dingen <door zgnen Zoon
Jezus Christus en door den Heiligen Geest. > En op den
dag, dien men Zondag noemt, *) komt men allerwege van
stad en land b\j elkaar, terw\jl dan de gedenkschriften
der Apostelen of de geschriften der Profeten worden
gelezen, voorzooverre dat in het verband der godsdienst-
oefening past. Ais de voorlezer klaar is, spreekt de
voorganger een woord van vermaning en opwekking om
het goede in toepassing te brengen, waarvan men zoo
juist heeft gehoord. ') Dan staan wg allen gezamenlflk op
en bidden. •) Zfln wg daarmede gereed, dan wordt er,
gelflk w\j boven reeds mededeelden,*) brood gebracht
<en wfln> en water,') terwfll de voorganger gebeden

^) Wellicht wordt hier gedoeld op de Agapen of broedermaaltgden,
die dan des avonds plaats moeten hebben gehad.

') Werd c. 65 en 66 meer de nadruk gelegd op de Avondmaalsviering,
hier op de gewone Zondag-godsdienstoefeningen zelve. W\j z^jn hier later
dan in den t\jd van Plinius. Deze kende nog twee samenkomsten, ééne
's morgens vroeg om 'tviroord te hooren prediken en ééne 's avonds om
Avondmaal te vieren. Hier z\jn beide diensten tot één samengesmolten,
terwgl men het latere onderscheid nog niet kent van de missa catechume-
norum en de missa fidelium. Over gezang en het geven van den zegen
wordt niet gesproken.

') De voorzanger is aan het gedeelte der Schrtft, dat hy behandelt,
gebonden. Wij hebben hier dus de preek, of homilie, die reeds een
vaste plaats in de orde der godsdienstoefeningen heeft verkregen.

*) 's Zondags stond men. Woensdags en Vrydags knielde men.

») Zie I, 65.

*) Al is hier nog niets van het latere „misoffer" te bemerken, toch
wordt de Eucharistie en het daaraan voorafgaande brengen van het brood
en water, evenals in I, 65 hier als een soort van offer beschouwd, dat
de gemeente aan God brengt.

182

zoowel als dankzeggingen, zoo goed hg dat vermag, >)
omhoog zendL De gemeente geeft daarop plechtig hare
instemming te kennen door het uitspreken van „Amen!*'.,
waarop dan de uitdeeling en het nuttigen van ieder voor
zieh zelf plaats vindt van hetgeen door dankzegging is
gew^'d, terwQl de diakenen het brengen aan hen, die
niet tegenwoordig zfln. De rjjken, die gaarne wat willen
afstaan, geven, ieder, wat hy wil, naar vermogen, hetgeen
dan alles gezamenlgk aan den voorganger wordt gebracht,
die daarmede dan de weezen helpt en de weduwen en
hen, die door ziekte of uit andere oorzaak in moeilgke
omstandigheden zQn, alsmede de gevangenen en de van
buiten tot ons gekomen vreemdelingen, in één woord,
hfl is voor ieder, die zich in eenigen nood bevindt, een uit-
helper. *) Wfl komen juist op den Zondag by elkaar, wfll
dat de eerste Scheppingsdag is, waarop God de duisternis
tot licht en de ongevormde stof tot wereld heeft gemaakt
en wfjl op dienzelfden dag Jezus Christus, onze Zaligmaker,
uit de dooden is opgestaan. Want op den dag, die aan
den Zaterdag voorafgaat, hebben zg Hem gekruisigd, en
op den dag, die op den Zaterdag volgt, dus op den Zondag,
is Hy aan z\jne apostelen en discipelen verschenen en

^) De voorganger was dus niet aan een formuliergebed gebonden. Zie
verder Canstt Apost VIII, 12.

') Er bestaat verschil van gevoelen, of dit vrijwillig brengen van
liefdegaven de godsdienstoefening heeft besloten, dan wel, of men
deze woorden, evenals het volgende: »W\j komen juist op den Zondag
by elkaar," heeft op te vatten als een nadere opmerking, zonder dat
hier iets omtrent eenige volgorde wordt gezegd. Dit laatste is waar-
schqnlük juist Volgens de Conatt. Apost II, 2 bracht men z\jne vry-
willige gaven aan den diaken vóór de Eucharistie. Zie verder over het
oefenen van liefdadigheid: Philipp. 4:18, 2 Cor. 9:11 vv.,Hebr.l3:15,16,
Jao. 1:27. Ook in de Apologie van Aristides wordt van het onder^
steunen van gevangenen gesproken (15).

183

heeft Hg hun datgene geleerd, wat wg ook ulieden ter
overweging hebben medegedeeld.] *)

68. En wanneer dit naar uw oordeel overeenkomstig de
rede en de waarheid is, hecht er dan beteekenis aan;
schijnt het u echter toe dwaze praat te zgn, verwerpt het
dan als dwaze praat, maar vervolgt niet meer met de
doodstraf menschen, die niets hebben misdaan, alsof
zö v^'anden waren van den staat. Want wfl waarschuwen
U van te voren, dat Gfl, wanneer Gfl op dezen onrecht-
vaardigen weg blyft voortgaan, het toekomstig oordeel
Oods niet zult ontvlieden. En wat ons betreft, wfl zullen
blgven uitroepen: „Wat God wil, dat geschiede!"*)

[En hoewel w\j op grond van het schrflven van den
^ooten en doorluchtigen keizer Hadrianus, uwen Vader,
recht hadden van U te eischen, dat Gfl onze zaak voor
het gerecht onderzocht op de wflze, waarop wfl daarop
hebben aangedrongen, zoo hebben wg toch onze vraag
niet zoozeer willen gronden, op wat Hadrianus heeft be-
slist, ') als veel meer deze toespraak en uiteenzetting tot
U gericht in het bewustzijn, dat, wat wfl vragen, recht
is. Toch hebben w\j een afschrift *) van den brief van

^) Het verschil tusschen de Synoptici en Johannes loopt niet over den
weekdag, maar over de vraag, of de Vrgdag van ^gnen dood de 14^«
•of 15<i* Nizan was. In heiden-christelijke kringen is de Zondag als opstan-
dingsdag reeds zeer vroeg gevierd geworden, (cf. Th. Zahn, Qeschichte
des Sontags, 1878).

') Veil, Justinua, 1894, maakt dezen laatsten zin tot een afhankely ken
zin, evenals den voorgaanden. Men kan dan nffoXêyofAêv natuurlgk niet
door „y&n te voren waarschuwen" vertalen. Dit verdient geene aanbe-
veling, te meer, daar wg hier naar m\jne overtuiging het einde van
de Apologie hebben.

') Over de onechtheid van dezen zgn. Brief van Hadrianus behoef
ik niet lang uit te weiden. (Zie de voorrede en mfjne verhandeling:
Theol. Stud. IX, 1891, bl. 418 vv.)

*) Het rescript is ons in een grieksche vertaling bewaard gebleven
'bg Eusebius (H. E. IV, 8) Het lat\jnsche origineel is verloren gegaan,

184

Hadrianns hieraan toegevoegd, om ü te doen zien, datr
wtj ook hierin waarheid spreken. Dat afschrift luidt aldus :

„Hadrianus aan Minucius Fundanus. *)

Ik heb een schryven ontvangen van uwen voorganger
Serenius Granianus, en ik geloof niet, dat het goed zoa
z^n de zaak stilzw^gend voorb|j te gaan, opdat de men-
schen niet in onrust worden gebracht en evenmin aan
lasteraars de gelegenheid worde gegeven tot slechte
praktijken. Alzoo, wanneer de onderdanen in uwe provincie
voor hunne beschuldigingen tegen de Christenen deugde-^
mke gronden kunnen aanvoeren, zoodat ztj voor den
rechterstoel werkelgk hunne handelwflze kunnen verdedi-
gen, dan mogen z\j alleen daarop en niet op algemeene
vragen en lasteringen ingaan. ') Want het is toch veel
passender, dat gfl, wanneer iemand met eene beschuldiging
aankomt, die eerst nauwkeurig onderzoekt. Wanneer du&

want in de vertaling van Rufinus mogen w\j niet, als Gieseler
Lehrb. d. K.G. I, 1, 4te Aufl. S. 172) en v. O ito (p. 190) hetoorspron-
keiyk stuk zien. Laatstgenoemde lat^jnsche vertaling mst op de grieksche.
Hier geef ik de vertaling van den griekschen tekst by Eusebius.

^) C. Minucius Fundanus was 107 n. Chr. consul geweest met
C. Vetennius Severus; -i: 125 was hg Q. Licinius Siivanus
Granianus als Proconsul van Azi6 opgevolgd. (Aubé, Histoire des
perséctitions de Véglise, 1875. p. 264.)

') Er zgn er, die dit schryven voor echt houden en zeggen, dat hier
den Christenen volstrekt geene vryheid van godsdienst wordt gegeven,
en dat hier alleen maar wordt gezegd, dat niet meer de opgewonden
volksmenigte, geiyk zoo dikwyls geschiedde, de veroordeeling der Chris-
tenen mocht verlangen, maar dat er een geregelde rechtspleging moest
z\jn. (Zie o. a. Wieseler, Die Christenverfolgungen der Caeaaren
his eum dritten Jahrh, 1878.) Maar alles w^jst in dit stuk op een
geregelde rechtspraak, zie uitdrukkingen en woorden als: Bfjfia, avxwpartia,
ti}v it^itoaiv óuaxvQlCta&ai, naqèt tovg vónovg n^étxêiv e. a. De fioal (= 't lat»

rumores) z^jn hier lasteringen, kwade geruchten.

185

iemand genoemde menschen beschuldigt en kan aantoonen,
dat zfl tegen de wet handelen, vonnis ze dan overeen-
komstig hunne misdaad. Wanneer iemand echter alleen
uit lasterzucht de Christenen beschuldigt, let daar dan, by
Hercules! wel op en zorg er voor, dat hy bestraft wordt! *)]

(II) 1. Ook wat daar zeer onlangs in uwe stad onder
Urbicus*) is voorgevallen, [o, Romeinen!] zoowel als dat-
gene, wat de overheid in hare verblindheid overal op
dezelfde wflze doet, heeft mg genoopt tot uw bestwil dit
geschrift te vervaardigen. ^) Want al weet Gfl het niet en
al wilt 6ö het ook niet weten, groot als Gfl door uwe
ingebeelde waardigheid in eigen oogen zflt, Gfl zflt toch
menschen van gelflke bewegingen als wy, ja wat meer
is, onze broeders. Ik voel my tot schrflven gedrongen,
want zoodra iemand, waar dan ook, door zyn vader, of

^) Eigenaardig zegt Keim (Bom u. d. Cür^^n» S. 559) „die vergeblichen
Bitten der Christen sind in Wirklichkeiten , die Seufzer der M&nner im
Philosophenmantel in Befehie des Kaiserlichen Purpurmantels umgesetzt."

^) Q. Lollius Urbicus had gestreden in den joodschen oorlog 132 —
135, was daarna Consul geworden, bevelhebber in Neder-GermaniS ,
Legaat van Britannie en db ^^ — ± 160 Praefectus urbi. Na bem kwam
P. Salvius Julianus en na deze Junius Rusticus, onder wien
Justinus den marteldood is gestorven.

') Hier vinden wij dus de aanleiding tot het schreven van de pleitrede.
Dit gedeelte zal dan ook wel oorspronkelijk in het begin van de Apologie
hebben gestaan, welk vermoeden ook de aanleiding zal zyn geweest,
waarom de zgn. tweede Apologie in de USS. vóór de eerste is gezet.
Het woord aóvta^tg, hier door „geschrift" vertaald, op te vatten als een
aanduiding van eene verzameling van min of meer groote verhandelingen
is wel wat gezocht, temeer daar Justinus zijne Apologie in II, 14
een fitfiXiêiov noemt. Al wordt het woord daar in ambtel^ken en niet in
literarischen zin gebruikt (= iibellos = verzoekschrift) dan is het toch
minder geschikt voor een geschrift van 2738 regels!

186

baarman, of zoon, of broeder, of man, of vrouw, wegens
de eene of andere fout wordt terecht gewezen [zoekt h^,]
wanneer hy zich niet bekeeren, zflne genotzucht niet be-
streden noch zich tot het goede neigen wil, [onzen dood.
Alleen diegenen doen het niet, die gelooven dat de
onrechtvaardigen en onmatigen in het eeuwige vuur zullen
worden gestraft en dat daarentegen de deugdzamen en
zg, die overeenkomstig het voorbeeld van Christus hebben
geleefd, in Gods gemeenschap zullen worden toegelaten,
waar geen lyden meer is; wy bedoelen hen, die Christe-
nen zfln geworden]

[Ook de booze geesten^ die óns vgan-

dig z\jn gezind en zulke rechters tot hunne werktuigen
en dienaars hebben, zoodat het sch\jnt alsof de overheids-
personen door hen bezeten zgn.] Om U nu echter de
aanleiding van de geheele zaak, onder Urbicus voor-
gevallen, duidelgk te maken, wil ik U het verloop daar-
van gaan verhalen.

2. Eene vrouw leefde samen met eenen man, die zich
aan allerlei uitspattingen schuldig maakte, hetgeen zy
vroeger pok had gedaan. Nadat z\j echter de leeringen
van Christus had leeren 'kennen, had zfl ') haar onge-
bonden leven vaarwel gezegd, terwfll zfl beproefde ook
haar man tot een ingetogen leven terug te brengen.
Daartoe hield zfl hem die leeringen voor en wees hem op
de eeuwige vuurstraf, die allen zouden ondergaan, welke
in onmatigheid en niet op de wflze van redelyke schep-
selen hadden geleefd. Hg bleef echter zfln zondig leven
voortzetten, zoodat hg door zyne handelingen zflne vrouw
meer en meer van zich vervreemdde. Want die vrouw hield
het voor zonde langer de legerstede met eenen man te
blflven deelen, die op allerlei wflze, tegen natuur en zede-

^) Wat daar verder volgt tot » * • * • ^^^ naam van Christen draagt ?'*
ontbreekt in de HSS en is ontleend aan Eusebius.

187

wet in, zflne lusten wilde bevredigen. En daarom wenschte
zö te scheiden. Op aandrang echter van hare betrekkingen,
die haar aanrieden te bljjven, daar er toch nog hoop kon
bestaan, dat de man zich eens zon bekeeren, bedwong
zy zich en bleef. Maar nadat haar man naar Alexandrië
was gegaan en men haar vertelde, dat hfl nog ergere
dingen deed, gaf z\j hem, zooals GQ dat noemt, een scheld-
brief ') en scheidde, want zfl wilde niet, door in het
huwelijk zyn levensgezellin en bedgenoot te blflven,
gevaar loopen zich weder schuldig te maken aan zjjn
gemeen en goddeloos leven. Haar waardige man echter,
in plaats van blijde te zyn, dat zflne vrouw het lichtzinnige
leven, hetwelk zjj eertflds in dronkenschap en allerhande
zonde met slaven en bedienden leidde, had vaarwel gezegd
en ook hem tot hetzelfde ingetogen leven wilde overhalen,
wilde niet naar haar luisteren en klaagde haar, nadat zQ
zich van hem had laten scheiden, aan, zeggende, dat z\j
eene christin was. Toen gaf zfl U, als keizer, een verzoek-
schrift, waarin zfl vroeg haar te willen toestaan eerst hare
zaken te regelen en daarna, wanneer de zaken geregeld
zouden zyn, zich op de aanklacht te verantwoorden. Gfi
stondt haar dat toe. Wfll haar vroegere man nu voor
het oogenblik langs gerechtelflken weg niets verder tegen
haar kon beginnen, wendde hg zich tegen eenen zekeren
Ptolomaeus [tegen wien Urbicus een strafgeding was
begonnen,] die haar in de christelijke leer had onder-
wezen en wel op de volgende wgze. De hoofdman over
honderd, [die Ptolomaeus in de gevangenis had geworpen]
was hem bevriend. Hfl overreedde hem Ptolomaeus te
nemen en hem te vragen [alleen dit eene]: of hfl een
Christen was. Toen nu Ptolomaeus, een man, die de waar-
heid boven alles stelde en niet hield van liegen en be-
driegen, bekende een Christen te zfln, heeft de hoofdman

^) Qtftoóêtov, repndium.

188

over honderd hem in boeien laten slaan en langen tyd in
de gevangenis laten •pgnigen. Eindelijk werd de man voor
Urbicus gebracht en werd hem weer slechts deze ééne
vraag gesteld, of hfl een Christen was. En weer beleed
hö, in het bewustzijn van het heerlgke, dat hfl aan de
leer van Christuö" had te danken, de leer der goddelyke
deugd. Want iemand, die de eene of andere zaak loochent,
doet dat, öf omdat hg haar veroordeelt, öf omdat hfl weet,
dat hy er onschuldig en vreemd aan is, waarvan bfl een
waren Christen geen sprake is. Niet zoodra had Urbicus
bevel gegeven hem weg te leiden, *) of een zekere Lucius,
ook een Christen, zeide tot Urbicus, verontwaardigd over
zulk een onredelgke wgze van rechtplegen: „Waarom
doet gö dat? Met welk recht hebt gij dezen man laten
ter dood brengen, die noch aan echtbreuk, noch aan
ontucht, noch aan doodslag, noch aan diefstal, noch aan
roof, noch aan eenige andere misdaad schuldig bevonden
is, maar alleen zegt, dat hfl den naam van Christen draagt?
Uwe rechtspleging is niet in overeenstemming met het
karakter van keizer Pius!" [noch van den keizer- wijsgeer,
noch van den heiligen Senaat.] Hfl daarentegen antwoordde
Lucius niets anders dan dit ééne: „6fl z\jt er, geloof ik,
ook een." „Zeker ben ik dat!" antwoordde Lucius. En
nauwelijks had hy dat gezegd, of hg beval wederom ook
hem weg te leiden. Hg echter verklaarde dankbaar te z^n
van zulke slechte heerschers te worden bevrgd en heen
te gaan naar den Vader en Koning der hemelen. En nog
een derde, die er bfi kwam, onderging hetzelfde lot.
3. En wat mfl betreft , ') ook ik verwacht door een

^) Om terecht gesteld te worden.

') Dit hoofdstuk van het begin tot » . . . . geen eerbied heeft" heeft
Eusebius H. E. IV, 17 gelezen na c. 2. In de HSS. en de meeste uit-
gaven is het geplaatst tusschen c. 8 en 9. Euseb. heeft niet de woorden

Jflil* oCti . . .icóicupogiag.

189

derzalken vervolgd en gewelddadig behandeld te worden
al was het maar door dien fldelen en verwaanden Crescens.
Want een wgsgeer') kan men iemand niet noemen, die
openlflk allerlei dingen vertelt, waarvan hfl niets afweet,
als zouden de Christenen godloochenaars en majesteits-
schenners z\jn, terwQl h^' dat alleen doet om de op een
dwaalspoor gebrachte menigte te gelieven en te vleien.
Want één van tweeën: öf hy valt op ons aan, zonder dat
hy van de leeringen van Christus kennis heeft genomen
en dan is hy door en door slecht, veel erger dan de
domme menigte , die toch meestentgds er zich voor wacht
te praten en te oordeelen over dingen, waarvan zg geen
verstand heeft, öf, indien hg er kennis van heeft genomen
zonder iets te begrijpen van het verhevene, dat daarin
ligt opgesloten, of heeft hfi het begrepen en, gedraagt
hg zich zoo om niet in de verdenking te vallen, dat ook
h^ een Christen is, dan is hfl nog veel gemeener en
slechter, omdat h\j dan lafhartig buigt voor een dommen
en onredelyken waan. Want ik stel er prijs op, dat Gfi
weet, dat ik, toen ik hem enkele vragen met betrekking
tot deze dingen heb voorgelegd en afgevraagd hem
heb doen gevoelen en hem ook overtuigend heb
bewezen, dat hfl er werkelyk niets van begreep. En om
U te bewijzen, dat ik de waarheid zeg, ben ik bereid,
mocht ons twistgesprek niet ter uwer kennis zfln gekomen,
nog eenmaal met hem in uwe tegenwoordigheid dat twist-
gesprek te herhalen: dan zou ook dat een koninklijke taak
U geven. Mochten mijne vragen en zijne antwoorden wel
ter uwer kennis zfln gekomen, dan is het U duidelijk
geworden, dat hfl niets van onze zaken begrgpt; of
indien hg ze toch begrijpt, maar om de toehoorders niet
[evenals Socrates] durft spreken, hfl, zooals ik daareven

^) In het grieksch komt hier de woordspeling voor tusschen ipdóipw^og
en (ptióawpof.

190

zeide, geen ware w\jsgeer maar een eerzuchtig man
blflkt te zfln, die zelfs voor het kosteljjke woord van
Socrates geen eerbied heeft: [„in geen geval mag
iemand hooger worden geacht dan de waarheid." ') Het is
trouwens onmogeiyk voor een Cynicus, die zich de onver-
schilligheid ten doel heeft gesteld, *) het goede in iets
anders dan in de onverschilligheid te zien.]

4. [Opdat echter niemand zegge: „waarom brengt gQ
allen u zelven niet om het leven, dan gaat gQ dadelijk
naar uwen God en bezorgt gfl ons verder geene moeite !" ')
wil ik uiteenzetten, waarom wy dat niet doen en waarom
wfl toch, als wü ondervraagd worden, zonder eenige vrees
bekennen. Men heeft ons geleerd, dat God niet voor niets,
maar terwille van het menschelijk geslacht de wereld
heeft geschapen, en <wö zeiden reeds vroeger >,*) dat
hfl een welgevallen heeft aan hen, die zgne deugden
navolgen daarentegen niet aan hen, die met woord of
daad toonen in het slechte hun behagen te zoeken. Wan-
neer wfl nu allen onszelven om het leven brachten, dan
zouden wg, voor zooverre dat van ons zou afhangen, de
oorzaak zyn, dat niemand meer geboren en in de godde-
lijke leeringen onderwezen werd, ja, dat het menschelgk
geslacht uitstierf en dan zouden ook wfl zoodoende tegen
Gods raadsbesluit in handelen. En toch, wanneer men
ons in verhoor neemt, loochenen wfl ons Christendom
niet; immers wy zgn ons van niets kwaads bewust en

^) Beapubh 595 c. Zeer onnauwkeurig geciteerd.

') Vele van die straatphilosophen toonden werkelgk groote onver,
schilligheid tegenover datgene, wat alle andere menschen op hoogen
pqjs schatten, als staat, familie, wetenschap, godsdienst, enz.

') Zie de noot by c. 12.

*) Deze verwijzing naar de „eerste" Apologie is zeer verdacht. Zie
over het (&s) ttgoitpiinêv in II, 4, 6, 8 mgne verhandeling in de Theol.
Stud. IX, 1891, bl. 411 yv. Op alle drie de plaatsen moet het worden
geschrapt.

191

achten het bovendien slecht niet in alles waar te zfln;
w\j weten, dat God dat wil. En eindelyk bekennen wfi,
omdat wfl zoo hartelfik begeeren U by die gelegenheid
van uw onrechtvaardig oordeel af te brengen.

5. Mocht echter deze gedachte in iemands hart sluipen,
dat, wanneer wy eenen God beleden, die kon helpen, wfl
niet, zooals w^j toch zeggen, door onrechtvaardige men-
schen zouden worden overweldigd en gestraft, dan wil ik
ook die bedenking oplossen. Nadat God de gansche
wereld had geschapen en alles, wat op aarde was, den
menschen had onderworpen, nadat H\j den hemellichamen
de bestemming had gegeven de vruchten te doen rflpen
en de wisseling der tflden te regelen en Hfl die lichamen,
die dus ook terwille van de menschen bleken geschapen
te zyn, onder een goddelflke wet had gesteld, gaf B^j de
zorg voor de menschen en voor alles, wat onder den
hemel was, over aan engelen, die H\j over hen zette.
Maar deze engelen gingen buiten de door God gemaakte
orde, lieten zich beheerschen door zinnelijke lusten, gingen
tot vrouwen en verwekten kinderen, de zoogenaamde
daemonen. Bovendien maakten zg nog het menschelijk
geslacht na verloop van tgd aan zich zelven dienstbaar,
eensdeels door magische voorstellingen, anderdeels door
schrik te verspreiden en straf uit te deelen, deels ook
door van de menschen gedaan te kr\jgen, dat z\j hun
brachten slachtoffers en reukoffers en plengoffers, waar-
aan z\j behoefte hadden gekregen, nadat zQ de slaven
waren geworden van hunne hartstochtelgke begeerten.
Ook zaaiden zQ onder de menschen moord, oorlog, ontucht,
ongebondenheid en allerlei boosheid. Wat deden nu dich-
ters en sagen vertellers? Niet wetende, dat de engelen en
de daemonen, die uit hen geboren waren, die rampen
over mannen en vrouwen, steden en volken brachten,
schreven zQ alles, wat z\j van hen verhaalden, aan God
zelven toe en aan de zonen, die uit Hem heetten voort-

192

gekomen te zQn als ook aan de zonen van z^'n zooge-
naamde broeders, Poseidon en Pluto en van de kinderen,
die weer van hen afkomstig heetten te zfln. Want zg
noemden ieder van de engelen b\j den naam, dien hg
zich zelven en zfinen kinderen had gegeven.

6. Een naam echter, die den Vader aller dingen zou
zfin gegeven, is er niet. Immers Hg is ongeboren. Want
iemand, wien een naam wordt gegeven, is jonger dan
degene, die hem den naam geeft. Wat nu den namen
„Vader" betreft en ;,God", en „Schepper", en „Heer", en
„Gebieder", dat zgn eigenlflk geene namen, maar slechts
aanduidingen, die voortvloeien uit zgne weldaden en
werken. Zgn Zoon echter, die alleen in den waren zin
des woords „Zoon" heet, de Logos, die, vóór er nog iets
was geschapen, niet alleen in Hem was, maar ook, toen
Hg in den beginne alles door hem schiep en ordende, is
voortgebracht, i) wordt „Christus" genoemd en „Jezus" ;
„Christus", omdat Hg gezalfd is en God alles door Hem
heeft gemaakt, een naam, die zelf ook een onkenbaar
begrip omvat, 2), evenmin als ook de aanduiding „God"
een naam is, maar slechts eene den mensch aangeboren
voorstelling van een onverklaarbaar iets. „Jezus" daaren-
tegen is de naam van eenen mensch en de aanduiding
van eenen redder. Want <gelflk wg vroeger hebben ge-
zegd> *) Hy is ook mensch geworden, naar den wil van
zgnen God en Vader ter wereld gekomen, terwille van
de menschen, die in Hem zouden gelooven en om aan de
macht der daemonen een einde te maken, wat gfl nu nog
kunt zien aan hetgeen er onder uwe oogen gebeurt.

') Hier wordt geleerd de eeuwige generatie van den Zoon {xal ovtinf . .
Mal ytyveft/utvo;).

') De historische Jezus is hier geheel achter den metaphysischen
Christus yerdwenen.
') Zie de noot by II, 4.

193

Immers vele van onze menschen, namelflk van de Chris-
tenen, hebben over de geheele wereld en ook in uwe
^igen hoofdstad velen, die door daemonen bezeten waren
en door alle bezweerders en toovenaars en kunstenmakers
niet genezen waren, wel ' genezen door het aanroepen
van den naam van Jezus Christus, die onder Pontius
Pilatus is gekruisigd, ja, genezen ze ook nu nog, door de
daemonen, die in de menschen huizen, tot rust te brengen
-en uit te drflven.

7. En daarom ook draalt God nog met de oplossing en
vernietiging der gansche wereld, waardoor een eind zal
worden gemaakt aan het bestaan der booze engelen,
daemonen en menschen ter wille van het zaad der Chris-
tenen, waarvan Hfl weet, dat het op het gebied der natuur
van alles de oorzaak is. i) Ware dat niet het geval, dan
zoudt ook g\j niet meer zulke dingen kunnen doen en u
door de booze geesten als werktuig laten gebruiken, maar
dan was het oordeelsvuur reeds lang van den hemel ge-
vallen om allen zonder onderscheid te verteren, gelflk
eertijds de zondvloed, die niemand overliet dan Noach,
zooals wfl hem noemen, met de zflnen, of, gelflk hg bfl u
heet, Deukalion, uit wien daji wederom al die vele men-
schen zfln voortgekomen, slechten zoowel als goeden.
Want zóó zal naar onze meening de wereldbrand eens
plaats hebben en niet op de wijze, waarop de Stoicijnen
beweren, dat alle dingen in elkander overgaan, wat ons
een onwaardige voorstelling toeschynt. *) Maar wfl gelooven
ook niet, dat de menschen handelen of Iflden naar de wet

>) Naar de yerklarlng. van L. Duncker (Gött. Studiën. 2 Abt. 1847,
S. 1151) De in de christenen wonende goddelijke levenskiem is het
^igenlyke leven der wereld.

') Onwaardig, omdat er dan geene bedoeling uit die wereldbrand
spreekt; 't is dan alles eenvoudig een natuurproces. (Vgl. over de Stoi-
•cgnsche beschouwingen: Windelband, Gesch, d. alt Philosophie,)

18

194

van het noodlot, maar dat ieder uit vr^je kenze goed of
slecht handelt, <en dat het het werk van booze geesten
is, dat Yoortreffeiyke mannen als Socrates en z^'ns gelijken
worden vervolgd en in boeien gehouden, terwfll menschen
als Sardanapalas en Epicams en hans geljjken, omringd
door rQkdom en eer, gelukkig schflnen te z\jn.> De
Stoicflnen hebben dat niet begrepen en de stelling ver-
kondigd, dat alles geschiedde volgens de onveranderlijke
wet van het noodlot. Wfll God echter het geslacht
zoowel van engelen als van menschen in den aanvang
met een vrflen wil heeft geschapen, zullen zjj ook recht-
vaardig, voor hetgeen zfl misdeden, in het eeuwige vuur
worden gestraft. Het behoort echter tot de natuur van
alles, wat geworden is, dat het in staat is tot ondeugd
en deugd. Anders zou niets daarvan lof verdienen, wanneer
het ook niet de macht had den éénen zoowel als den
anderen kant uit te gaan. Ook de menschen, die volgena
de regelen van het gezond verstand wetten vaststellen en
wijsbegeerte beoefenen, bewezen dat overal, wanneer zg
het ééne bevelen en het andere verbieden. Ook de
StoicQnsche wQsgeeren handhaven deze waarheid met alle
kracht in hunne zedeleer, waaruit blflkt, dat zfl in hunne
leer omtrent de grondstoffen en de onlichamelijke dingen
niet den goeden weg bewandelen, i) Want als zjj beweren^
dat alles, wat van de z^'de der menschen geschiedt, ge-
schiedt volgens het noodlot, of dat God niets is dan
datgene, wat eeuwig wentelt en verandert en zich in
dezelfde bestanddeelen oplost, dan zal het blijken, dat zQ*
alleen van vergankelijke dingen eene voorstelling hebben

^) Het materialisme en determinisme van de Metaphysica der Stoa
was niet te vereenigen met huone zedeleer, die de vryheid van den
wil en de verantwoordelijkheid van den mensch met nadruk handhaafde..
Deze inconsequentie, die onder allerlei vorm overal terugkomt, mag der
Stoa niet tot blaam worden gerekend.

195

<en van God zelf, als van een, die zoowel in z^'nedeelen
als in zfln geheel enkel slechtheid is, of (z^j moeten be-
weren) dat er in het geheel geen kwaad of goed is. En
dat is toch met alle gezond denken, met alle rede en
begrip in strfld.>

8. Verder weten wg ook van dezulken, die op het
standpunt der Stoicgnen stonden, dat zfl gehaat en gedood
zgn, wfll zfl op zedelgk gebied althans goede dingen
hebben gezegd, gelflk ook in menig opzicht de dichters,
krachtens het zaad van den Logos, dat het ganschè
menschengeslacht is ingeplant. Wfl weten dat van
Heraclitnsi) < gelijk wfl boven zeiden > 2) en uit onze dagen
van Musonius ^) en anderen. Want de booze geesten hebben
altijd hun best gedaan, gelgk wfl hebben aangetoond, dat
allen, die maar op de een of andere wjjze overeenkomstig
den Logos begeerden te leven en het kwade wilden,
ontvluchten, gehaat werden. Het is daarom ook niet te
verwonderen, dat de booze geesten, in hun ware
gedaante ten toon gesteld, alle krachten inspannen om te
maken, dat zfl , die niet overeenkomstig een gedeelte van den
uitgezaaiden Logos, ^) maar in hunne kennis en beschouwing

')Heraclitus, die ± SOO jaren vóór Zeno, den stichter der Stoa
leefde, wordt hier tot de Stoicgnen gerekend. Niet zoo geheel te on-
rechte, wyl, gelgk w\i weten, Zeno en zyne yolgelingen zich yaak
aan de denkbeelden van Heraclitns hebben aangesloten. Van een
doodsvonnis, dat aan Heraclitns zou zgn voltrokken, is in de
geschiedenis niets bekend.

*) Zie de noot bg II, 4.

')C. Musonius Rufus, een aanhanger van de stoic\jnsche w\js-
begeerte, is in 65 door Nero verbannen en werd later, waarscbynlgk
door Galba, teruggeroepen. Onder Vespasianus en Titus stond
h\j in groot aanzien. De schrgver van c. 8 (dat niet van Justinus is)
was dus niet b^zonder op de hoogte. H^j laat Musonius dan ook in
de dagen van Justinus leven {ir totg »a^' ^n&s)»

*) De schrijver neemt het begrip van den Xóyog atiê^nauxós van de Stoa

196

overeenkomstig den geheelen Logos, dat wil zeggen,
Christus, leyen, nog veel meer worden gehaat. Z^' zullen
echter in het eeuwige vuur geworpen worden en hun
rechtvaardige pgn en straf niet ontgaan. Want wanneer
zQ reeds door de menschen in den naam van Jezus
Christus worden bedwongen, dan kan men daaruit op-
maken, wat de toekomstige eeuwige vuurstraf moet z^n
voor hen en degenen, die hen vereeren! Want dat die
straf zou komen, hebben niet alleen alle profeten voor-
speld, maar heeft ook onze Leermeester Jezus ons geleerd.
9. Opdat nu niemand de bewering der zoogenaamde
wflsgeeren ovememe, dat alles, wat wfl van de straf der
onreehtvaardigen in het eeuwige vuur zeggen, slechts groot-
sprekery en bangmakerij is, en dat w^j de menschen
deugdzaam willen doen leven uit vrees voor straf en niet
omdat zulk een leven schoon is en gelukkig maakt, wil
ik op dat bezwaar met een enkel woord antwoorden, i)
Indien onze bewering niet waar is, dan is er öf geen
God, öf, indien er een is, bekommert Hg zich niet om
de menschen en is er in het geheel geen goed en kwaad

over, volgens welke deze Logos in het wereldproces steeds duidelgker
aan den dag treedt en zich ook openbaart in de geestelgke natuur van
den mensch. Door de rede is dus de menseh met het goddelijke ver-
bonden. Maar bier krijgt toch dat begrip een andere beteekenis. Hier
wordt er mede bedoeld de zedelijke aanleg , die in iederen mensch aan-
wezig is. Niet in ieder mensch is die zedelijke kiem , of dat deel van
den goddeiyken Logos, gelykelyk ontwikkeld en zoo heeft dat deel,
of die kiem in eiken afzonderlijken mensch een eigen leven. Het valt
in het oog, dat de Christenen de zóó gewijzigde stoic^nscbe Logosleer
zeer goed konden gebruiken om het christendom eene plaats in het wgs-
geerig denken der Heidenen te verschaffen: God, die zich door den
Logos in iederen mensch openbaarde, had zich ten volle in den mensch
geworden Logos-Christus geopenbaard.
^) Dat bezwaar was anders niet ongegrond!

197

en hebben de wetgevers <gelflk wfl boven zeiden> i)
geen recht de overtreders van de geboden der zedewet
te straffen. Maar nademaal z^' geen ongeljjk hebben
evenmin als hun Vader, die door den Logos hun leert
hetzelfde te doen als Hfl, hebben ook zg het niet, die
aan hunne zflde staan. *) Mocht nu iemand de tegenwerping
maken, dat de wetten der menschen zoo verschillend
zijn en zeggen, dat hier onder de menschen het ééne
goed en het andere slecht wordt genoemd, terwyl het
d&ar onder de menschen juist andersom is, dan hoore h\j
naar hetgeen ik daarop antwoord. Eenerzgds weten wy,
dat de booze engelen gebruiken hebben doen ontstaan
overeenkomstig hunne slechtheid, waaraan de menschen,
dié hun gelgk zfin, een welgevallen vinden, anderzijds
verklaart de gezonde rede niet alle meeningen en leer-
stellingen, wanneer zfl die onderzoekt, voor goed, maar
sommige voor slecht en andere voor goed. 3) Daarom zal
ook dat of iets dergelflks mgn antwoord op zulke tegen-
werpingen zfln, dat ik ook uitvoeriger wil opstellen,
wanneer dat noodig mocht zgn. Voor het oogenblik keer
ik tot m^n onderwerp terug.

10. Het biykt dus, dat onze leeringen verhevener zgn
dan alle menschelgke leeringen, omdat in Christus, die
terwille van ons is verschenen , de geheele Logos lichaam
en rede en ziel is geworden.^) Want alles, wat wysgeeren

') Zie de noot bij II, 4.

') NI. de Christenen. Ik volg hier de juiste vertaling van Veil,
a. VV. S. 50 en 129.

') Men zou nl. uit de verscheidenheid van wetten en gebruiken kunnen
opmaken, dat er geen onvoorwaardelijke algemeene (=- christemke)
zedewet was. Jawel, zegt de schrijver, maar men bedenke 1' dat de
daemonen veel hebben bedorven en 2« dat de dg&^s Xóyog nog niet
genoegzaam overal heeft kunnen doorwerken (zie Veil, a. W. S. 180).

*) Hier zyn w\j op het gebied van het Apollinarisme. Deze plaats
met Veil (a. W. S. 190) eenvoudig te verklaren als een andere uit-

198

en wetgevers ooit voor schoons hebben geleerd en gevon-
den, hebben zQ tot stand gebracht, omdat ztj bQ hnnne
onderzoekingen en beschouwingen in het gedeeltelijk bezit
waren van den Logos. Nademaal zfi echter niet den gan-
schen inhond van den Logos, d. L Christus, erkenden,
hebben z^ ook dikw^ls dingen gezegd, die met elkaar in
strgd waren]. Ook vóór Christus werden zg, die voor zoo-
verre dat menschen mogelijk was, de dingen trachtten te
beschouwen en te onderzoeken als goddelooze en onbruik-
bare menschen voor het gerecht gesleept. Die van allen
op dit gebied den meesten ijver heeft betoond, Socrates,
is van hetzelfde beschuldigd als wfl. Want men zeide van
hem, dat hfl nieuwe goden vereerde en dat hg geen eer-
bied had voor de goden, die de Staat erkende. [En toch
gaf hg den menschen den raad de booze geesten, die al
die dingen hadden gedaan, die de dichters verhalen, te
verloochenen, terwfll hfl ook Homerus en de andere
dichters buiten den Staat bande. Daarentegen wekte hfl
op den hun onbekenden God te leeren kennen langs den
weg van redelflk onderzoek, zeggende: „den Vader en
Schepper aller dingen te vinden is niet gemakkelijk, maar
evenmin is het veilig Hem, wanneer men Hem heeft ge-
vonden, aan allen bekend te maken"] i). (Wat Socrates
echter niet heeft kunnen doen) dat heeft onze Christus
door zflne eigen kracht gedaan. Door Socrates liet niemand
zich bewegen voor zflne leer te sterven: door Christus
echter, dien ook Socrates ten deele kende — [want HJj
was en is de Logos, die in lederen mensch is en door de

drukking voor Joh. 1 : 14 J lóyo^ aitQ^ iyivwto is wel wat al te kras. Ten-
minste tegenover Apollinaris dacht de Kerk er anders over!

^) PI at o, Tim. p. 28 c. Dit woord schgnt evenals de andere aan-
halingen in I, 60 {Tim. p. 86 bc.) I, 8 {Bespu^l. 615 a.) aan eene bloem-
lezing te zijn ontleend. Ook zyn 1, 3 (Bespubl. 473 de) en II 3 {Bettpubh
595 c.) zeer onnauwkeurig aangehaald.

199

profeten de toekomst voorspelde en eindelflk door z\jne
eigen kracht onze natnar aannam om ons deze dingen te
leeren — ] hebben niet alleen wjjsgeeren en wetenschap-
pelijk ontwikkelden zich daartoe laten bewegen, maar ook
handwerksmenschen, die roem en vrees en dood verachtten.
{Want Hfi is de kracht van den onnoembaren Vader en
geen werktuig van de menschelflke rede.]

11. [En wfl zouden ook niet ter dood worden gebracht,
noch zouden de onrechtvaardige menschen en daemonen
macht over ons hebben, wanneer niet in het algemeen de
dood voor ieder mensch, die hier op deze wereld wordt
geboren, eene schuld was, die h\j moest afbetalen. En
daarom z^'n wjj dankbaar, wanneer wQ die schuld afbe-
talen. Toch houden wfl het tegenover Crescens en allen,
die zich zoo onzinnig aanstellen,^) goed en passend, ook
die bekende plaats b\j Xenophon hier aan te halen:
Heracles, zoo verhaalt Xenophon, kwam eens aan een
tweesprong en vond daar de deugd en de ondeugd, die
hem in de gedaante van vrouwen tegenkwamen. De
ondeugd, weelderig en verleidend gekleed en dientenge-
volge met een stralend gelaat en met oogen, die hem
dadel\jk onder hare maoht moesten brengen, zeide tot
Heracles, dat, indien hüj haar volgde, zQ zou maken, dat
hg altoos een leven zou hebben vol genietingen en ver-
sierd met dezelfde pracht, als die haar omgaf. En de deugd,
zonder eenige bekoorlijkheid, wat gelaat en kleeding betrof,
zeide: „wanneer gg echter mfl volgt, dan zult gg u niet
sieren met weelde en schoonheid, die voorbijgaan en ver-

^) Duidelijk blyki hier, dat de interpolator geheel vergeet, dat h\j eene
Apologie aan den keizer vóór zich heeft. HQ gaat hier Crescens en de
zgnen waarschuwen en vermanen, terwyl het doel van de Apologie
«envoadig vierkant wordt weersproken met de kort te voren gemaakte
opmerking: wij zgn dankbaar, wanneer men ons, door ons ter dood te
brengen, de schuld, die ieder mensch hier op aarde heeft, laat afbetalen I

200

dw^jnen, maar met schoonheden, die onvergankeiyk en
heerlgk zgn." Wg zQn dan ook werkelgk overtuigd, dat
ieder, wie ook, die datgene ontvlucht, wat schoon schgnt
en daarentegen najaagt, wat voor moeilQk en onverstandig
wordt gehouden, het ware geluk verkrijgt. Want de ondeugd
zoekt hare eigen daden te verbergen achter den dekmantel
van het goede, dat aan de deugd werkelflk eigen is, door
nabootsing <van vergankelQke dingen, want iets dat
onvergankelijk is heeft zg niet en kan zfl ook niet vol-
brengen> en zoo maakt zg de aardschgezinden onder de
menschen tot hare slaven, terwgl zfl de slechtheden, die
haar eigen zgn, aan de deugd aanwrgft. Zfl echter die
een oog hebben gekregen (voor het waarlQk goede en
onvergankelijke,) dat (aan de deugd) eigen is,i) zullen
eenmaal door de deugd goed en onvergankelfik zyn. Dat
kan ook ieder, die zfln verstand gebruikt, zien by de
mannen van het worstelperk *) en bg hen, die hebben
gedaan wat de dichters van de gewaande goden verhalen^)
wanneer hfl bedenkt, hoe wfl den dood verachten, die
anders altyd wordt ontvlucht]

12. Mij is het indertijd ook zoo gegaan. Opgaande in de
leeringen van Plato hoorde ik van de lasteringen omtrent
de Christenen. Toen ik echter hunne doodsverachting zag
en hunne minachting voor alles, wat men gewoonlijk
voor verschrikkelijk houdt,*) kwam ik tot de overtuiging.

^) De tekst is bedorven; voor: tèe nqoaóvta t^ ovu xaXèt ual atp^aQxoi t%
ui^nfi lees ik: tèi n^oaérta t^ &Q»t^ xal ovtas Svta xalèt xal iipf^agta Saovtaê
xalol xal &<p9aQtoi «^ i(fêt^.

') De lezing van de HSS: i xal ^(«^1 XQiatiat&v xal t&v iutQ toö &&lov i»
klaarblijkelijk foutief. Xgtattav&if xal moet worden geschrapt.

') Hier hebben wiJ niet de daemonologische opvatting van de grieksche
mythologie, maar de euhemeristische : het zijn menschen geweest, die
deze heldendaden hebben volbracht.

*) De doodsverachting der Christenen en de blijdschap, waarmede zü

201

dat znlke menschen toch onmogeljjk in zonde en genot-
zucht konden leven. Want hoe zou iemand, die in allerlei
onmatigheid zgne vreugde zocht en het eten van menschen-
vleesch een genot vond, naar den dood kunnen verlangen,
die hem immers van al ^jjne genietingen zou berooven?
Zou htj niet veel meer al zQne krachten inspannen om
het leven hier op aarde te blflven leven en zich buiten
het bereik van de overheid te houden, in elk geval zich
zelve niet voor de doodstraf aanmelden? [Maar ook dit
is zeer zeker het werk van de booze geesten, die enkele
slechte menschen hiervoor gebruiken. Want toen z\j enkelen
van ons wilden dooden op valsche beschuldigingen, zooals
die tegenover ons gebruikelijk zfln, lieten zfi slaven van
ons, deels jongelingen, deels meisjes, naar de folterbank
brengen om ze door verschrikkelöke pönigingen er toe
te brengen alle die dingen^ die van ons worden gelasterd,
te bekennen, dingen, die zQ zelven openlyk bedrijven.
Wfl weten ons daaraan volkomen onschuldig en daarom
bekommeren wfl er ons niet om (wetende) dat wg den
ongeboren en onnoembaren God tot getuige hebben, zoowel
van onze overleggingen als van onze daden. Want waarom
zouden wy niet openlfik zulke dingen als loflfeHJke han-
delingen erkennen en ze niet voorstellen als goddelyke
wijsheid, door te beweren, dat wg, als wfl menschen
slachten, de mysteriën van Kjronos vieren,^) en als wij

▼oor hun geloof hun leven gaven, 'waren bg de tgdgenooten alom bekend.
Marcus Aurelius mocht zeggen, dat het slechts theatraal effectbejag
was, menige stadhouder zat er mede verlegen, die gaarne van den plicht
om Christenen ter dood te brengen, mocht ontheven z\jn (vgl. Euseb.
H. E. IV, 15, Ter tuil. ad Scap. 5. Lucia nu s, de morte Peregr. 14,)
^) Moloch? Met 'toog op het syncretisme van die dagen is de ver-
menging van Kronos (= Saturnus) en Moloch zeer goed denkbaar (Tert
Apol, IX.) Dat aan Saturnus menschenoffers werden gebracht, verhaalt
o.a. Diod. Sic. XIU, 86.

202

bloed zwelgen, zooals men van ons vertelt, hetzelfde doen
als de by nlieden vereerde godheid, die niet alleen met
het bloed van redelooze dieren, maar ook met dat van
menschen wordt overgoten, terwyl gij het bloed der slacht-
offers als plengoffer door den aanzienl\jksten en voor-
naamsten man onder u laat brengen, i) En wanneer wy
onzedelijkheid met mannen bedreven en op schaamtelooze
wflze met vrouwen verkeerden, dan deden w\j immers
niets, dan wat Zeas en de andere goden ook hebben gedaan,
terwfll w\j ons daarbfl op de geschriften van Epicurus en
van de dichters konden beroepen! Wfil wg er echter op
aandringen zich verre te houden van zulke leeringen en
van hen, die ze in praktik brengen en navolgen, gel^'k
w{j ook nu in dit geschriflt met nadruk ons daartegen
verzetten, worden wft' op alle mogelflke wfize vervolgd.
Maar w\j bekommeren on9 daar niet om: w{j weten, dat
God alles met een rechtvaardig oog beschouwt. Indien er
nu nog zoo iemand was, zou hy met aangrQpende kracht
zgne stem verheffen en van een of ander hoog spreek-
gestoelte uitroepen: „Schaamt u! schaamt u! wat gtj in
het openbaar doet, wrflft g{j onschuldigen aan en wat u
en uwen goden aankleeft, werpt gj) hun voor de voeten,
die niet in het geringste daarmede te maken hebben!
Bekeert u en komt tot bezinning!"

13. Want ook ik heb geleerd, toen n4jn oog openging
voor het slechte en leugenachtige omhulsel, dat de booze
geesten tot afwering van de andere menschen om de
goddelijke leeringen der Christenen hadden geworpen.

'') Juppiter Latiaris. Oorspronkelijk bracht men hem op den albaanschen
berg een offer van witte stieren. De consuls bepaalden den dag van
deze „Feriae Latinae." Tertullianus {ApoL IX) e. a. verhalen, dat
hem menschenoffers werden gebracht. „Sed bestiarii, inquitis. Hoc,
opinor, minus quam hominis? An hoc turpius, quod mali hominis?
Certe tarnen de homicidio funditur."

203

hartel^'k om dat omhulsel en het algemeene oordeel der
menschen te lachen. En nu bid ik en streef er naar met
inspanning van alle krachten een Christen te worden
bevonden. <Niet wgl de leeringen van Plato geheel en
al van die van Christus afwgken, maar wgl zfl niet in
alle opzichten daarmede overeenstemmen, evenmin als
die van anderen, Stoicgnen, dichters en geschiedschrQ vers.
Want ieder (van hen) heeft treflfelflke dingen gezegd,
voor zooverre hg, in het bezit z^nde van den uitgezaaiden
goddel\jken Logos, datgene zag, wat daarmede verwant
was.> <Voor zooverre zg zich echter in hoofdzaken
tegenspraken, bleek het, dat hunne kennis alles behalve
helder was en dat er op hunne wetenschap nog al wat
viel af te dingen. Al het goede dus, wat wQ bjj allen
vinden, is het eigendom van ons. Christenen. Immers
naast God buigen wg ons vol liefde neer voor den Logos,
die van den ongeboren en onnoembaren God is uitgegaan,
nademaal HQ om onzen twille mensch is geworden, opdat
h\j deel zou hebben aan ons l\jden en genezing zou
aanbrengen. > <Want alle schrijvers konden mat het
z\jnde zien, omdat de kiem van den Logos in hen was.
Want er is een groot onderscheid aan de ééne zgde
tusschen het zaad van iets en het afbeeldsel, dat (den
menschen) overeenkomstig hun vermogen wordt gegeven
en aan de andere z\jde dat wezen zelf, waaraan men
deel mag hebben, of dat men af kan beelden met behulp
der genade. >]

14. En nu vragen w\i door uwe onderteekening uwe
goedkeuring te hechten aan wat ü bevalt en dan dit
geschriftjje te laten openbaar maken, opdat ook de andere
menschen onze zaken leeren kennen en in staat gesteld
worden zich te ontdoen van hunne valsche meeningen en
hunne onwetendheid met betrekking tot datgene, wat
goed is. Anders is het hun eigen schuld, wanneer z\j
gestraft worden [opdat dit door de menschen geweten

204

worde] ^) omdat de mensch van nature het vermogen
heeft goed en kwaad te onderscheiden [en ook omdat zg
ons veroordeelen zonder te weten, of wfl znlke schandelgke
dingen doen, waarvan zfl ons beschuldigen, en ook omdat
zfl een welgevallen hebben aan goden, die zulke dingen
doen en zelfs nu nog van de menschen dergelgke dingen
vragen] zoodat zy [door ons, als of wjj zulke dingen
deden , met dood of kerker of iets dergelijks te straffen
zichzelven veroordeelen, zoodat zfi] geen andere rechters
meer noodig hebben. *)

15. [Ook heb ik de goddelooze dwaalleer der Simonianen
die onder mfln volk inheemsch is, veracht, s)] Wanneer
Gfl uwe toestemming geeft, dat het worde openbaar gemaakt,
dan zouden wfl het allen wel te lezen willen geven, opdat
zfl, zoo het mogelflk ware, van meening veranderden;
want dat is toch eigenlflk alleen de reden, waarom wg
dit geschrift hebben vervaardigd. [Iemand, die verstandig
oordeelt, zal onze leeringen niet schandelijk, maar beter
dan alle menschel\jke wijsbegeerte achten; ten minste
hebben zfl niets van de vertellingen in den trant van een
Sotades, *) of van eene Philaenis ^) of die in dansstukken ^)
en bg Epicurus en dergelijke dichts tukken voorkomen,

^) Randglosse.

^ De tekst is bedorven. De lezing door Veil (a. W. S. 134) aanbevolen
geeft wel een veel beteren zin. Wanneer men echter de in den tekst
gekomen randglossen er uit neemt met het, om het afloopen van den zin,
herhaalde (b$, dan krijgt men den oorspronkelijken goeden zin weer terug.

') Randglosse.

*) Een dichter uit Maronaea aan het hof van koning Ptolomaeus
Philadelphus, die bekend was om zgn geestige maar zedelooze mytho-
logische vertellingen (vgl. W. Christ, Grr. Lit. Gesck, S. 413).

*) Eene dichteres uit Leukadia, die een zedeloos gedicht schreef ist^l

') Zóó vertaal ik d^xn<'''^»<^fs (niet if^x«<rf^acf/M$) op voorgang van
Bttcheler, Rhein, Mus. XXXV, 1880, S. 28S,

205

beschonwingen, waarvan ieder, zoowel door tooneelver-
tooningen als door geschriften zich op de hoogte kan
steUen.] En voor het overige eindigen wfl. Wy hebben
gedaan, wat wg konden en gebeden, dat, waar ook
menschen worden gevonden, zfl waardig geacht mogen
worden de waarheid te leeren kennen. [En mochten dan
ook wy, 1) gelijk het vromen en wjjzen betaamt, ter wille
van ons zelven rechtvaardig oordeelen!]

^) Niet noodig, gelijk algemeen wordt gedaan ijfi&s, dat de HSS hebben,
te veranderen in ifi&g. De verzuchting wordt er alleen maar een weinig
minder naief door.

REGISTER VAN NAMEN EN ZAKEN.

A.

Bladz.
Aartsvaders 29, 58, 134, 151, 173,

175, 176.

Academici H

Achab 151

Acta Petri lo

Acta Pilati . . . 137, 138, 153
Afgoden

beelden 30, 54, 55. 57, 64, 101

ellende door ben veroor-
zaakt 40, 191

machteloosheid 30, 39. 46, 47,
48,50.

zedeloosheid . 39, 40, 49, 191
Alexander van Aphrodisias . 147
Allegorische opvatting der

godenverhalen . . 56, 57, 58
Allegorische verklaring van

het Oude Testament 82, 133 vv.

148, 150
Ammia V. Philadelphia. . . 4

Ananias (Sadrach) 151

Antinous 129, 130

Anloninus Pius 18, 18, 72, 75,76,

77, 82, 89, 92, 93, 94, 126.

Appelles 1

Apocalypse v. Petrus ... 10

Bladz.
Apostelen (de twaalf) 61, 62, 141,

145, 150, 154, 156, 159, 171, 180
Apostelen en profeten . . . 178
ApoUinaris en Apollinarisme 197,

198.
Aristides 2, 5—22, 46, 86, 102, 141

Aristo 1

Aristophanes 141

Armitage Robinson (J.). 7, 9. 10,

13, 14, 15, 61, 63, 65.

Athanasius 82, 84

Athenagoras. 10, 58, 65, 91, 116.

Atheisten 99, 151

Aubé (B; . 184

Augustinus 65

Avondmaal. . 172, 179, 180, 181
Azaria (Abednego) .... 151

B.

Bacchanten 47

Barbaren 38, 98

Barchochba 131, 152

Barla&m en Josapbat 7, 8, 9, 14,

22, 27, 39, 40, 63,
Bamabas .... 64, 65, 67, 145

Baronius 8

Bisschop 106, 178

208

REGISTER.

Bladz.

Bousset (W) 60, 85

Bücheler 3, 204

c.

Caligula (Keizer) 127

Celsus 39, 41, 46, 100, 101, 118, 145

Cerdo 126

Chaldeen . 29, 30, 38, 51, 53, 54

Christ (W) 204

Christenen 29, 60 vv. 81, 94, 99.
118,126, 131,151,200,203.

hun naam 105

hun rechtstoestend 72—77, 81,

95-100, 103, 123, 124, 150,

183, 185-189, 198, 201, 204.

hun heilig leven 64 vv. 108,

110.
hunne zorg voor armen en

gevangenen . . 65, 66, 182
hunne gehoorzaamheid aan
de sUatswetten 104, 113, 114,
178.
hun stervensmoed 93, 96, 103,

141, 190, 200.

hunne toekomstverwach-
tingen 103, 106, 108, 141,

142, 145, 149, 150, 178.
de beschuldiging van

atheïsme . . 99, 106, 189.
hunne godsdienstoefenin-
gen 170, 177, 178, 181, 182
hunne beteekenis voor de
wereld .... 67, 68, 193

Chrysostomus ...... 65

Cicero. . . 24, 41, 98, 117, 141
Claudius (Keizer) ... 125, 165

Clemen (C) 80

Clemens Alezandrinus. 10, 14, 16,
27, 28, 30, 32, 53, 59, 60, 63,
67, 68, 70, 118. 120, 135, 169.

Bladz.

Clementinen 58

Constitutiones apostolicae 108,

138, 182.
Coponius (landvoogd van

Judaea) 136

Crescens ... 78, 90, 18'J, 199

Cynici . 27

Cyrillus 53

D.

Daemonen 97, 98, 104, 107, 121,
123, 125, 126. 149,150,158,161,
164, 165, 166, 173,176,180,186,
191, 192, 193, 195, 197, 198, 199,
201,202.

Daniel 151

David . . . 142, 144, 145, 150

Decius (Keizer) 75

Diakenen .... 178, 179, 182

Dichters en wijsgeeren 54, 55,97,

118, 119, 148, 191,198,199,200,

Didache 68, 64, 65, 170, 172, 177,
178, 179.

Diodorus 10, 24, 201

Diognetus (brief van) 65, 69, 108
Dionysius van Corinthe. . . 3
Doodenbez weringen . • . .115
Doop ... 97, 170, 172, 177. 179

Duncker (L.) 193

Dürr (J.) 5

E.

Ebionieten 172

„Edict van Hadrianus" 2, 76, 184

185.
Edict van Trajanus .... 74
Egyptenaren . 29, 51, 52, 53, 54

Elia 151

Empedokles 116

Engelen vereering (christelijke) 99

REGISTER.

Bladz.
Engelenvereering (joodsche) 59, 60

Engelhard (M. v.) 79

Epicums en Epicareërs 11, 27,

194, 202, 204.

Epiphanius 42, 126

Erfzonde . 172

Etschmiadzin. ...... 8

Eucharistie ... 170, 179, 180

Enhe merisme 200

Enripides . . . 27, 117, 141, 173
Eusebius 1, 2, 3, 5, 6, 10, 18, 19,

72, 78, 83, 89,90,91,96,97,125,

126, 127, 183, 184, 186, 188,201
Evangelie en Evangelieën 22, 60,

61, 133, 134, 155, 180.
Evangelie van Petrus 10, 109, 137,

156.
Evangelieënharmonie. . . . 108
Ezechiël 158

F.

Felix (stadhouder v. Alexan-

drifl) 129

Fenwiek (J. A.) 89

Flavius Josephus 11

Friedlander (L.) 75

Fronto 77

Fundanus 76, 184

Fandius 6

G.

Galba (Keizer) 195

Gedenkschriften der apostelen 181
Geffcken (J.). ... 8, passim

Gieseier (J. K. L.) 184

God.

alomtegenwoordigheid 27, 55
almacht. . . 32, 59, 116, 117
eenheid 55

Bladz.
eeuwigheid 26, 107, 124, 154

159, 192, 201.
heiligheid. . 27, 99, 102, 124
onbegrijpelijkheid. . . 26, 27
onnoembaarheid 102, 172, 174,

192, 199, 201.

onveranderlykheid. . 32, 107

onzienlgkheid . . 32, 55, 57

Schepping en voorzienig-

heid 24, 25, 30-38, 57, 63,

100, 102, 106, 107, 118, 126, 191

volkomenheid 26

waarachtigheid 99

Granianus (landvoogd) . 2, 6, 184
Gregorius van Nazianze . . 180
Grieken 29, 38, 40, 50, 51, 53, 54,
123, 124, 151.

H.

Hadrianus (Keizer) 1, 2, 5, 6, 18, 19,
20, 75, 76, 97, 130, 152, 183, 184.
Hamack (A.) 1, 2, 3,4.6,9,13,15,
66, 72, 80, 89, 91, 105, 155, 162, 178.
Heilige Geest 62, 171, 173, 178, 181
Hekataeus van Teos. ... 10
Helena, reisgenoote v. Simon

Magus 125

Hennecke (E.) 8, 13, 14, 23, 28,

37, 40, 48, 58, 62, 62, 70.
Heraclitus .... 11, 118, 195

Hermas 65, 178

Herodes (de Groote). . . .131
Herodes (Antipas) . . . .142

Herodotus 53, 118

Hieronsrmus . . . 3, 5, 6, 8, 78

Hilgenfeld (A.) 126

Himpel (von) 6

Hippolytus 15, 126

Homerus . . 116, 120. 178, 198
U

210

REGISTER.

Bladz.

Horatius 120

Huwelijk 109, 129

Hystaspes. . . . 118, 149, 151

L

Ilias 44, 49

Interpolatie-h]rpothese . 81—88

Irenaeus 64, 125, 126

Izaak 29, 58

J.

Jacobus (apostel) . . . , . 96
Jezus Christus.

Zoon van God 60, 105, 107,

119, 121, 122, 180, 132, 135,

162, 166, 174, 178, 180, 192.
Eerstgeborene Gods 151, 159,

166, 176.
Leermeester 81, 106, 109, 117, 119,

132. 133, 151, 183, 186, 196, 199.
Wondervolle geboorte 119, 122,

131, 135. 152, 176.
Menschwording 60, 62,98,119,

121, 122, 131, 133, 145, 179,

192, 203.
Wonderdaden 59, 122,130,131,

153.
Lgden en kruis 59, 60, 107,

119, 132, 133, 137, 140, 145,

152, 154, 155, 176, 182, 193,

203.
Opstanding en Hemelvaart

60, 61, 119, 132, 145, 150,

152, 156, 157, 176, 182.
Wederkomst 61, 68, 71, 133, 157
Jesaia 134, 135, 139, 147, 152, 153,

154, 160, 162, 171, 174.
Joden 29, 58 vv. 112, 130 vv. 140,
152 vv. 159, 160, 174.

Bladz

Johannes (apostel) 96

Johannes Damascenus . . 7, 8,
Joodsch-hellenistische Wijs-
begeerte 12

Julianus (Keizer) 180

Julianus (stadspraefect). . . 185

Jülicher (A.) 178

Julius Africanus 78

Juppiter Latiaris 202

Justinianus (Keizer) .... 127
Justinus Martyr . 2, 16 passim
Juvenalis 97

K.

Karel V 75

Keim (Th.) 78, 185

Keizervereering. . . 76, 121, 164

Köstlin (J) 106, 177

Kroger (G.) 162

Kruis, symbool van kracht 163, 164

L.

Lactantius 24, 32, 65, 66, 108, 118
Liefdemalen 106, 177, 178, 179,

181.

Lipsius (R. A.) 138

Logosleer 79, 80, 82, 83, 84, 98,

103, 104, 105, 106, 107. 119, 122,

133, 136, 138, 151, 167,169,172,

174, 176, 177, 179, 180, 192, 196,

197, 198, 203.
Logos Spermatikos 82, 83, 148,

195, 198, 203.

Lot 160

Lucianus 12, 41, 66, 97, 100, 118,

201.

Lucius Verus 92

Lucius (Christenmartelaar) . 188
Lysias 173

REGISTER.

211

M.

Bladz.

Makrokosmos 32

Manen (W. C. yan) 6, 9, 20, 21,

30, 33, 35, 73, 137.

Marcianus 19

Marcion 126, 166

Marcus Aurelius (Keizer) 89, 92^

93, 94, 201.
Maria, de moeder des Heeren

119, 134.
Martelaarsakten . . 4, 6, 8, 78

Mechitaristen 6

Menander (ketter). . . 126, 165
Menander (biyspeldichter). . 119
Meyboom (H. U.) . . . 1, 3, 126

Micha 136

Mikrokosmos 37, 55

Minucius Feliz 118

Misaël (Mesach) 151

Mithrasmysterieën. . . 170, 180

MoU (W.) 97

Mommsen (Th.) 92

Montanisten 3

Mozes 58, 132, 135, 147, 148, 160,

161, 162, 167, 168, 169, 173,

174, 175, 177.

MOller (H.) 169

Musonius (wgsgeer) .... 195

N.

Nachor-BarlaAm 9, 12

Nero 195

Nicolaas a Lyra 4

Noach 193

Noodlot 82, 146, 194

O.

Oenomaus (dichter) . .
Onsterfelijkheid der ziel

97

148

Bladz.
Onzedeiy k leven der Heidenen 50,
51, 70, 127, 128, 165.

Oordeelsdag 143

Opstanding ... 106, 107, 158
Otto (J. C. Th. V.). 85, 178, 184
Origenes 10, 16. 39, 41,46,59,100,

101, 147, 180.

Orphici en orphische gezan-
gen . . 47, 58

Ovidius 44

p.

Passio Perpetuae 7

Paul (L.) 80, 84, 179

Paulus (apostel) 21, 22, 56, 136,

141, 171.

Pembroke 48

Pfannensc idt (H.) .... 173

Philaenis 204

Philo 12, 20, 27, 31, 32, 33, 36,37,

133, 147, 148.

Philodemus 46

Philostratus 104

Pilatus 59, 107, 142, 151, 153,173,

193.

Pindarus 120

Plato 29, 66, 72, 94, 98, 100, 101,

102, 114, 116, 119, 142, 147, 148,
167, 168, 198, 200, 203.

Plinius ... 72, 73, 74, 95, 181

Plutarchus 11, 33, 52

Praedicatio Petri 10, 14, 27, 28,

30, 32, 53, 54, 60, 63, 67, 68, 70

Presbyters 178

Preuschen (E.) ... 10, 14, 81
Profeten van Israël . 59, 81, 82,

122, 130, 131, 133, 138, 139,

146, 157, 161, 164, 167, 176,

181, 196.

218

BEGISTER.

Bladz.
Proletieën 81, 123, 130, 138, 154,

156, 161.
Profetische Geest 99, 107, 130,

132 vv. 139 vv. 142 vv. 152 vv.

159 TV. 167, 174. 175.

Ps. Clemens 42

Ps. Hekataeus 11

Ps. Lucianus 42

Ps. Melito 32

Ptolomaeus (chrl. leermeester) 187
Ptolomaeus Philadelphus 131,204
Pythagoras 116, 173

Q.

Quadratus (apologeet) 1—3, 6, 19,

78.
Quadratus (bisschop v. Co-

rinthe) 3

Quadratus (profeet) ... 3, 4
Quirinus (landvoogd y. Syrië) 136,

151.

R.

Raabe (R) 13, 85,39,40,52,58,65

Ramsay (W. M.) 18

Rein (W.) 149

Rendel Harris (J.) 7, 18, 19, 33,
45, 58, 70.

Rhetoren 97

Rufinus 184

Rusticus (stadspraefect) . . 185

s.

Sakya-Moeni 8

Samaritanen ... 125, 159, 160

Sardanapalus 194

Satan 128

Schepping 167, 177

Bladz.

Schoene (A.) 6

Scholten (J.H.) 138

Schürer (E.) 11, 77

Schriften (Heilige). . 60, 68, 69
Seeberg (R.) . 13, 32, 40, 64, 70
Seneca ... 11, 101, 104, 117

Sibylle 27, 118, 149

Simon Magus . . 125, 126, 165

Simonianen 204

Socrates 27, 66, 94, 98, 116, 142

151, 189, 190, 194. 198.

Sophisten 97, 109

Sotades 204

Spartianus 77

Stahlin (A.) 80

Steek (R.) 74

Steinhart (K.) 169

Stoa 27, 41, 55, 83, 98, 147, 166,

179, 193, 194, 195, 196.
StofiFeliJkheid der ziel 101, 114, 115.

119, 158.

Stoicheia. 30 vv.

Stoicijnen 11, 79, 117, 118, 119.

147. 193, 194, 195.

StoU (H. W.) 100

Syncellus ........ 6

Syncretisme 201

Syntagma 127

T-

Tatianus .... 58. 117, 118

Tcmpelroof 30, 102

TertuIUanus 37, 65, 72, 117. 118,
126, 180, 201, 202.

Therapeuten 12. 20

Theocritus 49

Tiberius (Keizer) . . . 107, 149

Titus (Keizer) 195

Torquemada- 75

REGISTER.

213

Bladz.
Trajanus (Keizer) 72, 74, 75, 76,

95, 105.
Triniteit 82, 85, 99

u.

Uittocht uit Egypte . . 173, 174
... 78, 90, 185vv.

Urbicus

V.

VeU (H.) 73,77,78,90,91,103,142,
149, 165, 171, 183, 197, 198,204.

Verdeeling der menschenge-
slachten ... 14, 15, 28, 29

Vergelding 67, 68, 101, 102, 104,
114, 119, 121, 146,148,151,158,
161, 165, 183, 186,194,196,203.

Vergeving van zonden
Vertaling van het O. T,
Vespasianns (Keizer)
Vetennius Severus
Volkmar(G.). .

w

Wedergeboorte .
Wendland (P.) .
WereldzieL . .
Wet der noodzakelijkheid 31, 32,
36, 37.

172
131
195

184

. 171

12,21

. 168

Bladz.
Wilde (K. W. J.) . . . . • 73

Wieseler (K) 184

Wilamowitz (Ulr. von) ... 41

Windelband 193

Wijsbegeerte (populaire) 11, 55,

190.
Wysgeeren . . .82,96,99.126
Wgsheid der Grieken ... 38

X.

Xenophon 199

z.

Zacharia 158

Zahn (Th.) . . 13, 85, 103, 183
Zedelijke vrijheid 82,102,103,129,

146, 147, 172, 194.
Zedelijke voorschriften van

Christus 109-113

Zedewet ... 56, 64, 196, 197

Zeno 11, 195

Zephanja 138

Zondag 181, 182

Zondigheid van het mensche-

l\jk geslacht ... 50, 51, 172
Zoroaster 118

REGISTER VAN BIJBELPLAATSEN.

Genesis 1 : 1—8 . .

bl. 167,

177

Jesaia 11:12. . .

. bl.

159

„ 49:1 . . .

» 161

n

30:21 . .

• n

30

„ 49:10vv. . .

„ 132,135

n

35:5,6 . .

• »

153

Exod.3:2,6,10,14.15

„ 175

t)

43:5,6 . .

• »

159

Num. 24:17. . . .

„ 184

i>

44. . . .

• tl

30

Deut. 4:19 ... .

, 81

»

44:9. . .

• n

101

, 30:15, 19 . .

» 147

n

45:23 . .

• n

158

„ 32:22. . . .

« 169

»

50:6-8a .

• »

140

ICbron. 16:23,25-31

„ 144

n

52:13-53:1

2. „

133,154,

Psalm 1 en 2 . . .

„ 143,144

155, 157.

, 3:6 ... .

„ 140

n

54:1 .. .

• 1»

160

„ 18:3-6. . .

„ 142,163

1)

57:1,2 . .

• n

153

„ 21:8,9 . . .

» 140

n

58:2. . .

• tl

137

„ 21:17,19 . .

» 187,

140

»

58:6,7 . .

• »

139

„ 23:7. . . .

n 157

»

63:17 . .

• tl

159

„ 95:1,2,4-10.

» 144

»

64:10-12.

• »

152, 159

„ 109:1-3 . .

» 150

n

65:1-3. .

• n

137, 140

„ 118. . . . .

„ 106

154.

Jesaia 1:3,4. . . .

„ 139.

174

n

66:1 . . .

• n

139

„ 1:7 ... .

„ 152

I)

66:24 . .

• n

158

„ 1:9 ... .

» 160

Jeremia 9:26 . .

• ï»

160

, 1:10. .. .

„ 184

»

10:2. . .

• f»

31

„ 1:11-15 . .

n 189

r)

27:3. . .

• n

152

, 1:16—20 . .

» 148,

171

Klaag]

1.4:20. . .

• n

164

„ 2:3b, 4. . .

„ 141

Ezechiel 83:11. .

• »»

110

, 5:20. .. .

n 154

»

37:7, 8 .

• »

158

, 7:14. . . .

„ 184

Daniel 7:13. . .

• »

157

„ 9:6 ... .

» 187

Joel 2

:13. . . .

• n

159

n 11:1. .

n 184

Micha5:2 . . .

• j»

136

REGISTER.

Zacharia 2:6
. 9:9 ,
„ 12:10-12

2 Macc. 7:28 .

Matth. 1 :

. 1:

« 2:

n 4:

« 5:

. 5:

. 5:

. 5:

« 5:

n 5:

« 5:

n 5:

n 5:

« 5:

n 5:

. 5:

n 6:

n 6:

» 6:

23 w.

28,29,32

34,37

6:
7:
7:
7:
9:
10
11
11
13
18
15
16
18
19
21

40 .

41 .
42.
44.

45 .

46 .
1 .
9 vv
20,21
25 vv.
31 -3J
15, 16
22,23
24 .
13.
:40.
:5.
:27
:42
:44
:16
:26
:9.
:11, 12
:5. .

bl. 159
n 138
„ 159
. 24

bl. 135

n 134

136

112

112

112

178

109

112

112

111

112

110

110

111

110

111

110

111

111

111

113

113

113, 174

110

113, 174

153

174

113

67

52
111
109
109
138

Matth. 22:17, 20,21.

„ 23:8. .

„ 24:5. .

^ 25:15 .

„ 25:31 .

^ 27:35 .
„ 27:39-43
Mare. 7:18 . .

7:19 . .

9:47 . .

10:17 vv.

12:29 vv.

14:22. .

15:24. .
„ 16:20. .
Lucas 1 : 31, 32

1:35 . .

4:8 . .

5:32. .

6:27 vv.

„ 6:30,32,34

„ 6:36. .

„ 10:16 .

„ 10:27 .

„ 12:22-24

„ 12:34 .

„ 12:48 .

„ 13:26 vv.

„ 16:18 .

„ 18:18 vv.

n 20:15,22,

„ 22:19 .

„ 23:24 .
Joh. 1:14.

, 3:8-5

8:19.
14:24
16:3.

215

bl. 114

n 177

n 113

« 114

„ 157

« 180

n 137

n 140

n 52

« 113

n 109

» 112

» 112

. 180

« 137

n 150

n 135

» 135

n 112

n 110

n 110

» UI

« 110

« 111

« 113, 174

« 112

« UI

» 111

« 114

n 113

» 109

n 112

n 114

n 180

« 137

„ 134, 198

. 171

n 174

« 174

« 174

216

REOrSTER.

Joh. 19:37
„ 90:25
Hand. 2:42-47
, 8:9 vv.
„ 11:26.
, 13:27, 48
„ 15:20.
„ 17:24.
, 17:27.
„ 17:31.
„ 24:25.
Rom, 1:21 .
„ 1:22. .
« 1:23 .
n 1:25 .
„ 1:31 .
„ 7:12,16
„ 10:19.
' n 12:4 .
„ 12:13.

n 14:11 .
ICor. 6:15 .

bl. 159
« 137

106
125

96
154

64
101

67,69

71

71

30

56
52
55
65
158
55

ICor. 11:24. .

„ 12:12,^

„ 15:53.

„ 16:20.
2Cor. 7:2. .

„ 9:llvv
Gal. 4:3,9 .
Philipp. 4:18
Coloss. 1 : 17.

„ 2:8,20

„ 3:12.
ITira. 1:8 .

« 2:1-3

„ 5:15.
2Tim. 3:13 .
Hebr. 3:1. .

« 13:1.

„ 13:15,16

Jac. 1:27.

„ 5:12.

1 Petr. 4:9

Openb. 4:8— 11

bl.

180
55

158

178
28

182
30

182
27
30
65
56

114
30
69

105
65

112

65

106

ERRATA.

Op blz. 16 staat: Lomenatzsch, lees: Lommatzsch.
1, 1, 65 1, Herder van Hermes, 2668 .'Herder van Hennas.
;, „ 92 I, Justinius, ^ee^; Justinus.
i,. „ 109 „ mt 52:8, lees: mt. 5:28.
„ „ IB7 „ Job 20:25, lees: Joh. 20:25.

UitffaTe van A. W. SUTUOFF'a UITU.-My. te LEIDEN.

Van de

Ooii'likrisleie teseHeD in Kederliuiiliielie TerlaliDj,

onder Redactie van Dr. H. U. MËYBOOM,

Oud-Hoogleeraar,

zijn reeds verschenen:

Deel Vllf. Clemens Alexandrinus 1. Aanmaning aan de Grieken.

„ IX. Clemens Alexandrinus II. De Paedagoog I.

jf X. Clemens Alexandrinus III. De Paedagoog II.

„ XI. Clemens Alexandrinus IV. De Paedagoog III.

„ XII. Clemens Alexandrinus Y. Ylechtwerkeu I.

„ XIII. Clemens Alexandrinus Ti. Ylechtwerkeu II.

j, XIV. Clemens Alexandrinus Yll. Vlechtwerken III.

„ XV. Clemens Alexandrinus YIII. Vlechtwerken IV.

j, XVI. Clemens Alexandrinus IX. Vlechtwerken V.

„ XVII. Clemens Alexandrinus X. Vlechtwerken VI.

^ XVIII. Clemens Alexandrinus XI. Vlechtwerken V II, Hoe-
danig een rQke zalig wordt.

„ XIX. Clemens Alexandrinus XII. Fragmenten (Vlecht-
werken VIII. Uittreksel uit Theodotus. Bloemlezing
uit de propheten. ^Schetsen". ^Aanteekeningen".
Verscheidenheden).

Door Dr. H. U. Meyboom.

Uitgegeven op initiatief van een Commissie uit vrienden van den vertaler, ter
gelegenheid van de ventrijking van zijn ambtelijken termijn.

Deel XX. De Apostolische Vaders I (De Leer der Twaalf

Apostelen, Bamabas. 1 en 2 Clemeii»).
,, XXI. De Apostolische Vaders TT (Brieven van Ignatius,

Brief van Polycarpus, Marteldood van Polycarpus,

Brief aan Diogiietus.
yf XXII. De Apostolische Vaders III (De Herder van Hennas).

Door Dr. G. A. van den Bergh van Eysinga.

„ XXIII. Hippolytus I. Weerlegging van alle ketterden,
Koek I-^V.

„ XXIV. Hippolytus II. Weerlegging van alle ketteryen.
Boek VI — ^X, door Dr. H. U. Meyboom.

De ppys der ((eelen dezer Serie is f 1.- by
inteekening; per deel afzonderlijk f 1.25.

je

This book should be retumed to
tbe Iiibrary on or before the last date
stamped below.

A fine of flve cents a day is inonrred
by retaining it beyond the speoified
time,

Flease return promptly. ^

i •