M:
M^.
jQamann'ê
<Bä)tiftcn.
@rjic 5£6t^etlung.
i^iP--
f& c V i i n,
h ( \) ®. 9i e i m c r 18 4 2.
^ Ott cb e.
ytad) längerem 3it>tfcî)cnraume folç^t l)ter bett
ftcben t)on 1821 — 25 crfd)tcnencn ^^cilcn bec
Bdjxiftm ^amatinë bie crftc 5tbtl)eilung be§ ac^a
tcn S3anbeö, n)eld)cr nad) bem in ber SSorrcbe
bo§ ecftcn ^^^anbcâ ©. XII gegebenen ^lan bie gange
5Cu§gabe crft öcrüoßftänbigcn foK, unbbeflfenSn=
I)ûlt bort, fo rvk B.Y bèâ snJei^ten, VII u. VIII
beê vierten , VI Hê VIII beâ ftebenten %l)txlä be=»
rett§ bcjetcfinet ift. B« ^i^ï -^erauêgaBe biefeS
^anbcê ^at ber frül)ere ^crauâgekr, ^err £)6er9
confîftorials^rafvbent »on 9ÎDt^ in^Jîund^en, ben
îlnter,;^cid)neten anfgeforbert , unb if)m sugïei(^ alle
au§ ^amûnnâ unb feiner ^^reunbe «^änben noc^
»or^anbenen ^ulfémittel baju übergeben. 5Die
gnu't)te, baê 8fîegifter ent{)altenbe 5Cbt^cilung, weis
d)er aud) ^amannê ^itbni^ beigegeben werben
wirb , foiï sur £)ftermeffe beâ ndd)Tten Sûî)reê er«
fc^einen. ®ie Dorliegenbe erfte ^iCbtl^eilung fa^t
in fid^ bie 9^acl)träge , (Erläuterungen unb 5öeri(Ja
iigungen, nad) ber «Çolgc ber einzelnen SBänbe
unb <ëd)riften georbnet.
Unter ben 9vad)trägen erfd)eint olâ ber bc=
bcutenbfte ber ju ben ^î)ilologifd)en ©infäffen
unb Bî^tifelîî ge^^ôrenbe fran3Dftfcl)e 5fnï)ang. @is
nige <Btüdc auê ©riefen fînb $ur (Erläuterung
Dorfommcnber ©teilen auêge^oben worben. ^Cu^er^
bem ftnb ju nennen : bie wenigen Srud)ftücfe über
Aîird)enlicber ,;um evften %î)aù bie jwei) ^Briefe
(S. 9/ bie iugeublidje ^rauerfdjrift é. 136, bie
IV
aîorrebe ju 25arncr§ fBuâ) conber^td^t S.282.
(Sinei Befonbern ©rlâuterung kbarf bte tjottjlan-
bige 5Cufnaï)me ber erften nur in einem einzigen
gebrückten (Sremplar übriggebliebenen ^Cuêorbei»
tung beê ^liegenben Sîriefeê, n)elct)er ein paat
bûgu gehörige, nod^ gang ungebrutfte (Stellen Beç»
gefügt finb. ®em SBieberobbrucï biefer »on ^a=
mann gurücfgenommenen unb ber SSernicfitung
l&eftimmten SSogen fdjien bie 33ebenEIici)!eit , baf
.^amonn fte ber £)effentti(^!eit entzogen n)ünfd)te,
tnfofern nic^t entgegcngufte^en, alâ bie 3>erglei=
d)ung mit bem3tbbru(î im fîcBenten Steile sèigt,
fcap er nidEjt fon)o!^l eine ^vimanal)im gefagter
îDinge, al§ eine Umarbeitung beobfîdittgte. @e»
tabe baburd^ aber roirb ber 5f6bru(ï be§ erjlen
Gntrourfê mandt)em ^reunbe ^amannê wittfommen
fet)n, tnbem er bie beftänbige forgfältige 5tac^*
èefferung befelben in feinen 5Crbeitên/ burrf) Hm*
ftettung unb SS'ertaufcljung »on SSenbungen unb
5fu§bra(ïen geigt, eine 5Crt ju arbeiten, »on ber
ftd^ ©puren nic^t «ur in @ntn)ürfen, briefïid^en
$öefprerf)ungen unb gebrurften (Sremploren ber
^diriften, fonbern au^ in übriggebliebenen, gnieç
«nb breçmal neubegonnenen (Sntràurfen »on roid)»
tigeren Briefen (3. 5Ö. be§ SSriefeê an (Steubel
¥11,410) Çnben, unb tt)o»on auperbem fein rec^=
teâ SJeçfpiel :^at »orgelegt werben fönnen. —
Unter ben SftadE)trägen »on (S(i)riften 5Cnbercr ftnb
bie gum äJerftänbni^ ber J}rolegomena unumgäng»
ïid^ nôt^igen gn)ei) ©riefe »on Äant ®. 234,
»on tt)el(f)en ber «^erauégeber bie ©riginalien in
J^clnben ^atte, »orgûglict) merBwürbig; au§erbem
ftnbet ftc^ ein SJrief »on (5. ^^ »onSÄofer <é. 164,
u. iin Sîrief »on ®uifd)arb <S. 231.
fBîX) ben Sfnmerfungen unb Erläuterungen i|l
©orge getragen worben, baf aHeâ »on Jpûmann
felbft |errüi)renbe fîcf) burc^ ben 3)rurf »on ben
SBe9tt(igenbcâ'§>erouôgeberâ unterfdjieîe. -s^amcnn
I^ûttc t>te (Bmo))nh,di, jur (itîUmnq btencnbe
ober fmnöerwonbtc ©teilen auê ©üdfiern in feinen
eigenen, fon)ie in ben an feine ^reunbe überfcl){(f *
ten %emplaren feinet «Schriften am Sffanbe an=»
gujeigen ober aBgufd)reiben. SS^on ben Xtnfxoüt"
biç\îeiten unb 5®olfen ift fogar ein burcl)fct)ofeneâ,
t:etdE)befdt)rtebeneê ^remplar »orl)anben; unb ein
ebenfold)eö, weniger bcfcl)nebene§, tton ben Äreujs
jügen. Sßenigftcne @in (Sjcemplar mit SJanban*
Werbungen ift'bem «^ecauêgeber bei) jeber ©d^tift
gu ©ebote geftanbcn; be^ mel)reren jtüe^j bei)ein=
gclnen aud^ bre^ ober vier. 2)tefe 5öemerfungen
nun erfctieinen oon ber größten Cföic^tigEeit. ^Jîid^t
nur, ba§ fie unf(^äpare ^-iCuffd)Iüjfe entl)alten,
tl)eilâ über ben Urfprung mancher ^Cnfpielungen,
t\)ùU über ben eigentlid)cn «Sinn nid)t weniger
©teilen; fonbern fie gen)äl)ren oud), wo fte nur
in (Sitatenbefte^en/ bie nid^t unmittelbar mit ber
(Schrift §amann§ sufammenl^ängcn , eine rcid)c
^ülle Don @ebanfent)ergleid)ung burd^ taê oft über^»
tafd)enb mertroürbige Sneinanberfpielen ber man«
nic^faltigften SCbftc^tlid^feit. 5i:uc^ lop ftc^ auâ
ber *-H!rt, wie «Hamann biefe 5^oten be^anbeltc/
abnehmen, welchen Söert^ er felbft i^nen beigelegt
l^obe. SSenn einige non ben (Zitaten, namcntlid)
in ben reid)er 'oamit auâgeftatteten burd)fc^ offenen
%emplttrcn, lieber auêgeftrid)en ftnb, fo iföunen
fte i^m gen)i§ nid)t blo^e S^otijen geraefen feçn;
unbborauâ, bû^ biefelben 5Cnmertungen, mo mel)^
rere %emplare oor^anben ftnb, faft in burd^gängt*
ger Ueberetnftimmung ftd) n)teberl)olcn , in aßcu
mit gleidjer ©orgfait auefü^rlid) be^gcfdjriebeu
ftnb, cr^ettt gur ©enüge ber 3öunfd) beê in t)er=
ftccftem ©rfennenlafen fo niunberbaren SJî^anncê,
ba^ feinen ^reunben beçm Sefen bie gleit^cn (Sr=
innerungen unb SSesie^ungen tiorfd)mcben möd)ten.
S)arum t)abe id) bie SOlitt^eilung biefer ^iCnmcrfun*
gen, roeldje in -^injld^t ber seotrutifd^cn :i)cnU
VI
lyücHgfettcu fd)on ;n bcr SJorrete jum Stt»et)tett
Steile öerfprod^cn raorben tji, burcl) offe ^^cilc
l)tnburd)c^efü^rt , unb îaum wirb jemonb, ber^a=
lîtûnn mtt SI)ctrnttï)me Hcjl/ n)ünfd)cn, bo^ m bot
fd)üncn unb oacrbingô 6ei)nn^c überreichen ©abe,
welche er bier erhält, eine grünere (Sparfamfeit
angeracnbet fet)n möchte.
Bwifc^en btefeâ von ^omann îommenbe unb
jntt größerer <Bd)nft gebrückte tft in üemeret
<S(|rtftetngefd)altet, n)aê ber^erauâgeber au^er*
bcm an 5^ad)tt>etfungen gum 3Scrftctnbnf{? beê^e;:te8
ûuffïnben Ifonntc. SJoEftonbigfeit war frcj)Iî4
ï)tebct) md^t gu crretd)cn, auâ) möchten bte ^-iCn^
fprüd^c baran fe^r »erfdjteben gewefcn fe^n. S)od>
tft îdm SKü^e gefpart worben. äR'anclea tt)ün=
fcjenêraert^c S3'ua) ï)abe t(^ nfrgenbs beFcmmeit
jßnnen; tod) tft iÊctn etnjtgeâ burd)auâ nô't^tgeâ
unter ben fe^Ienben. ^m unb wteber tft nttr oud^
unbefannt geblieben, wo 5Cuff(^Iuf ju fud)en feç,
g. 5B. über Margot la Ravaudeuse II, 305, 5D.
^Saff IV, 459 unb 405; unb inêbefonbere f)ätte
td) gewünfd)t, in ben nod^ am bunlÉcIjlen geblte^
Benen Essais à la Mosaïque einige ï)albgewiife
©rHarungen ftd^erer s« befigen/ um fie geben ju
îônnen.
©cî^r gro^e SOvuï)e IÇat ba§ in ber gweçtcn
5Cbtî)ctlung folgcnbe Svcgtftcr gcmad^t. @â fonnte
woI)l ein erfter' ©ebouFe fei^n , unter einer gerin^»
gen ^Tnjaï)! »on <^auptrubrifen iik bcbeutenbjlett
©teEen etnjuorbncnj aber er crwieâ fic^ balb alâ
unauèfut)rbar , weil tf)eils ein foId)eâ Hnterbrin*
gen hd ber 3>{elfeittgt'eit jebeé «§)ainannfd)en Wue*
fprud)§ unmôglid) war unb l^ûè 3fîegifter auf biefc
^rt fd^werli(^ einem iSud)enben ^ttt bicnlic^ wer^»
ben iônnen, tl^eilâ S^oUftcinbigifeit nid)t im @nt=»
fcrntcften ju errcid)en gewcfen wäre. 2)ic ^'tgen=
tt)umlid)îeit ber ®d)riftcn «^amannS fd)ien aud)
einen eigent^üwlidicn ^23Ian für baö S^egiftev ju
VII
crfotlîcttt , unb baffelDe fo ooUftanbig atS mo(^ïtd),
unb »telfad^ nni^hax fevin ju mufîen/ \m ühit^aüpt
nu^bar ju fci)n. <So ift câ im @an,^en eine ju^
famiîtcngcfe|te 5^ad)a^mung von ouôful)rlid)crcn
èimiregiftcrnA wie einc§ jum Esprit des Loix
»on Montesquieu »orîjonben ift, unb t)on bcn
nrôêcren Söovtregiflcrn ber olten ^loffi^cr, g.SB.
tn ^entleç'ê -^oras, rao ftc^ eine <SteEe unter
iebem bebeutenberen ©orte berfcïben ftnben U^i,
genjorben. 3Cud) foEte e§ eine SSebeutung Beîom=»
jnen nic^t nur jum f^inben, fonbern ouc^ alâ über«
itd)tlic^e Bufammcnftellung^omannfc^er ^Cnfîc^ten
unb ^amannfci)en Sôortgekauc^ê, ®urcï) t^k Mxt
ber î^affung !ann eê oud) tt)oI)l fur fîc^ feï6|l ^ur
ûngenel)inen Seftûre gereidjen. asieîe SiSorte finb
im 9?egijler fd^on barum entïjalten , um iï)r SS'or»
jontmen fier) «t^amann nid)t un6emerîft gu laffen.
îlekr^aupt, ju raie »iclen SCuffud^ungen wirb baâ
SS'erjeidini^ bienen , raie »ereinseltcn ©rinnerungen
3U <§>ülfe îommen uîûffcn! <éo ml alâ möglich
war, i\l ïÙM billige Erwartung au^cr 5Cc^t gc^
laffen worben.
^ad) biefcm STIIcm fd)eint eê ïeine ungcgrûns
bete -Hoffnung, ba^ biefer 5öanb bcn 55)ûnc bcr
Sefcr -^amannâ »erbienen werbe. 'Cantonné eigene
(SrHärungen unb@;t;cer|)te; — bie be^ jeber «Schrift
Beigebrachten S'^ad^weifungen aßer ©teßen in ben
©riefen, wo i^re ^Cbfit^t, @ntftel)ung ober fonjl
etn)o§ gu i^rer Erläuterung befprod)en wirb: —
bie ^Cuejüge auê ben $um größten S^eil fc^on
feï)r feiten geworbenen ®d)riften, mit benen e§
Hamann §u tî)un !^atte, weld;e, oBwol)l mit bcm
ètrebcn nad^ cu^erfter ^ürje abgefaßt, bot^ eben=
fowD^l ben ßi^orafter biefer (Scl)riften cricnncu
laffen , al§ ben einzelnen ^Cnfpielungen, ^accfcien,
llmfd)reibungen, ^l'bfertigungen, wo^ufie^pamann
bienen mußten, il)re ©rHärung geben, unb WDr=
ou§ nic^t nur Serftänbutp mdih fonjî 2)unricn,
VIII
fonbern aud) ber ©ewinn cntjieïit , t)a§ man, waâ
tem^erauégeBcr melinnûlê ju fcer größten Heber»
lûfc^ung Begegnet ijl, oud) fonft fur urfprûngli(f>
^ûmanmfc^ gehaltenes aie frembe @ntlel)nung,
0Jü($ft(^tnaI)me, (Sd^oIfî)ett ernennt;— bte fo ge«
n)orbene IDtô'gltcl^fctt, m ber 9fJegeI ba§ ju erret=
c^en, roa§ ^acohi m ^inftdjt ber aJletaîrtttf
»ilnfc^te (f. ®. 405), ba^ er ba§ ^ojtttöc, in
Sronte ntc^t bIo§ t)erï)ullte> fonbern barm »er»
grobene unb bamtt umgegrabene rein ^erauêftnben
möchte ; — bann bte bem^SJerftcinbni^ fo Jt)oî)I §u
^ûlfe lommenbe, fo leicht gemachte S^ergleic|ung
<^Iet(i)artiger unb sufammengeI)Driger ©ebanfen im
Sîegifter; — biefe für iPeine ®cî)rift ganj fe^Iens=
ben, für bie meijien reid)Iicf) oor^anbenen Sîor»
t^eile werben iiaè Sefen ber ^amannfd)en 3ci)rif-
ten burc^auâ erleid)tern , ja beg einigen erfi môg»
lid) mad)cn. SBie erfc^cincn nur bt*e tieffinnigen
f^ragmcnte einer apoiÉr9pI)ifc^en «Sibylle, biefe bcâ
ç^runblid^ften (Stubiumâ roürbige (Sd^rift, neben
ten erîlarenben ^ulfémitteln in einer öort)er nicftt
gu erfennenben ©ebonfenauëbrcitung unb SDurct)»
bringung, faft wk tin ganj anbereâ 2ôer!.
'3)ie «Hoffnung eineé auêgebe^nten @ebrauci)§
ber ^amonnfd)en ®d)riftcn unb baâ @cfüt)I i^reâ
lleibenben SSertîjeâ ift freili(^ ber ï)ier gelieferten
4îCrbeit burd^auê ju ©runbe gelegen. (Sa ift n3e=
ber jur (Smpfe^lung btcfer, nod) yiel weniger «^a=
mannâ, ber einer foId)en nidjt bebarf , gefd)eöen,
ba§ im 5fn^ng sur erften SCbt^eilung bie ^uâ»
fprud^e feiner bcbeutenbften unb jum ^^eil mit
i^m »crbunbencn Bciiycnoffcn über i^n aufgenom=
nicn ftnb, fonbern raeti biefeâ jur ä^ottftcinbigfeit
aeraifferma^en gu gehören fdj)icn; boc^ !ann man
fjd) tami über bte'S53crtl)fci^aèung biefeâ a^anneâ
öllcr^tn.;^^ Äati^S cri) oien. 6mcr öveccnfton, mddyç.
in fdimcr^Itd)cr ü^crfennung bcâ pcrfonlic^cn me
fi-VriftftcUetifc^en ïBertt)cô «èûi«ûnnê, bie bei) ii^m
IX
fo eng gufammen gcl)5tcn, unb feiner gnn^^enfic-
bcnâflellimg gefd)rtctien ijl, njtft) HUtg ))kt ntc^t
weitet: gebûd)t. ^amonn in feiner 35ertrautl)e{t
mit ben weiten/ fonjo^l einen 3îeic^tl)um t)on 9iad)=
weifungen au§ if)nen fd)ô'pfcnb/ al§ $u SÖluftern
unb Btiti)cn ber S^et)ûnblung fîe nel)menb in eigen=
tpmlid)fter Sôeife/ wiewoï)! er ein SÖtufter ^u fet)n
»on ftc^ û61el)nte, crfdf)eint in ber ©rö^e cincö
tt)aï)ren unb äd)ten ^J)ilologcn, wie er fo gerne
ftd) felfift nannte. ®ie @d)ôn^eit feiner. ®ar=
flettung liegt tiefer alâ in runber unb glatter
%otm, tn ber i^m eigenen ?^rifd)e ber SBenbun^
gen unb Snnigfeit ber ©egieÇungen ; er îann ba§
@infad)fte, ba§ (Sewot)nlidèfl-e nid^t fagen in Çer=
get>rad)ter SSeife , weil fonft @r etwaê lleberflüffi»
geê unb nid^t fein eigenes SB'ort gefagt l)ätte. (Sr
leï)rt nid)t, er entwicfelt nid)t; fein^@tt)l ijl bic
énergie eineS SOî^anneâ , ber nid)t bie^ ober jeneâ/
fonbern ftd^ felBjl wie er i|l, alle Gräfte feineô inner»
ilen 9ßefen§ ouf ben DJtoment, ba er ben@egner trifft/
fammelnb, ben l^o^len SSorten unb fd)attenf)aften
SÖtenfdien gegenuberfteiït. 3)arum l)at er o^^ne
©egner nid^t gefd^rieben, ^atftd^ bcn^reunb, wenn
er ntit ii}m l^anbelte, aie einen ©cgner gegenübers
gefteHt ; barum ift ber 5f uâbruc^ feiner 9tebe eine nad^
©eftaltung ringenbe Äraft, wo möglidt) aïïeê in
©in Sßort, wk gu (^intm (Sd)lage ju faffen. S)as
l^er l^ommt aud), rok er fte felbft nennt, „bic
§ülle t)on^rioatangelegen^eiten''in feinen (Sd)rif=
tcn; benn e§ ift âôa'^r^eit be§ Sebenâ in
tl)nen, unb ber SJlenfd) ift nid)t, ol)ne bie äu^e»
ren «Schalen feine§ ©cfeçnê. SSül)rcnb anberc
cntweber nie ein SÖort geben, weil ntd)t3 geugenb
in i^re ®eele fällt, ober leere Sßorte, ungelernt
unb angeflogen, wie «Spreu auS ben Süften, ift
be9 i^m, wa§ er lebte unb erlebte, im àôort gu
I}etten JBlüt^cn cmporgebrungen , ober in tierbcn,
bitteren ^royfen erquollen. 2öir ^aben wo^l
Urfcc^C/ bûS 5Cnbenf en bet Bett, in roelcbet Hamann
lebte, nie unter une 3)eutfc^cn erlofcî)en ju Iûf=
fen; wo ijl aber bet äJlann, weichet gleich i^m
biefelbe überfd^aut unb erfonnt ^ötte, mit bem
über bie (Srforberntffe einer befferen B"^wnft ent»
fdjiebenen, in Ite ^inouerogenben SSorblicf; unb
njenn wir ûud) baron ^amannâ ©rö^e meffen
wollen: wo iil ber SiJtûnn, ber ben gleid)en ^ou
IM t)at über unfere Beit, unb weld)e Äroftc
raupen in einem foId)cn oereint fe^n ! @in oom
gcle^rten^ a n b w e r f and) äu§erli(^ entfernter, ein
gebrückter — serfcE)[agener unb bemutî)tgcr — SJl^ann,
kin ^euergeifi xok (SliaS muf te ber ©ctubercr fet)n
ber SStaolêpfaffen ; ein alter @ofrateâ gegen bic
©op^iften. SiÄofer ^at il)n ben SOlaguâ genonnt,
unb ber Stame foU if)m bleiben , fo lange ba§
beutfd^e ^^oit feine Beugen ber 20o^rl)eit gu e^»
ren mdp.
SOtöge in ber uorliegenben 5frbeit eine SSrauc^^s
barfeit liegen, weld)e, neben il)rer ®d)n)ici-;gfeit,
bet) günjligen Sefern i^r gur ©ntfd^ulbigung bient,
ba^ ft&, fo fpät, boc^ noc^ nad)fommt.
erlangen im 2Cusu(l 1842.
Dr. ©uftat» molp^ SßicMcr,
5Repet«nt unt ^SriDottoctnt ber Sbeologic
s n ^ a U.
^aéfttâ^c, (Erläuterungen unb SBeric^tigunôen.
3um crjleu î^eif ....
3um sroeçten Z^eil
aSorfen
I. 5Iri(lob«Ii aSerfud) :c. .
II. aSecmifc^te SlnmerFuitgen îc.
III. ®te îOîagt auê Sölorgenfan&e
IV. Alaggeîyt'd^t ic. .
V. ^ransoftfc^eê 'Project :c.
VI. Abäl. Virbii ß^imärifcfee (Snifdllc
VII. Kleeblatt |)eaeni(ii)c^cr SSriefc
VIII. OJäf^erenen ....
IX. Aesthetica in nuce. @ine9^^apfob(ez&,
X. XI. XII. Satct!itfcl)eê (5):ercltium jc.
5îad)trag: îrauerfcfertft
Essais à la Mosaique ....
©diriftfteller unb Aun(înd)tcr .
Sefet unb Äunfirid^tet ....
güuf -^ttteubriefe :c
«èaniburgift^e 9îa^ridèt îc. . . .
3uni txitUn î^eil
3« m üierteu î^eil.
3roo 9îeceiifioncn îc
î)eo Dîittccê ». aîofcucccua fe^tc SSSißcnem.
!P^ifo[o9ifcl)e ©iifaUe unb 3>wetfel •
^ad}txa^: Au Salomon de Prusse .
©fite.
3
21
66
82
85
94
100
100
102
107
119
122
124
135
136
142
145
148
150
153
162
176
lä3
189
191
XII
cl. ©ofr.
gomeua
©elbjlgcfprad) cincê SliitorS
Seçfage 31111 ^enFn.nivbtgfeiteii beé
9îe«e Ipolpgie beS S5ucl)ilabeu f)
Lettre perdue
2(11 bie ^ejrc ju Äabmoubor
Christ. Zaccb. Telonarchae Pro
Le Kermès du Nord
SOÎaiic^etlep mib Gtn>aê .
SSecfuc^ eiiict ©ibpllc übet bie ©f;e
^iei:opI;antifd)e SSriefe .
3n3eitel unb ©tiifäüe zc.
Äfchie 2Iuf[ä^e
3um fünften 2:^eil .
3um fecf)êteu 3:r;eil.
Koy^6f.inc<^ • • ♦
3n3cç @ct)erf(ein
Sfîecenllon ber Qtitiî ber reinen aSernunft
«Briefe ....
3um siebenten ÎÇieil.
SOîetafcitiE
OcIgatf;a unb ©^etlimini
gliegenbci* SSvief .
SSriefe ....
Sln^ang.
®btï)t, etaubiuê, 3flcobi, 2avnter, Sefilng
"^içm Vm\\ über -Hamann .
200
203
210
227
232
234
248
248
252
25(>
207
282
292
2Üß
317
327
327
330
331
355
393
397
fftû^ttà^, ^tUutnnn^m
uttb
f&cn^ti^nn^cn^
^omann*d &ifxiften VIII. S(.
âttttt etfiett X^eih
^er wirbelt an ^aiigeiiiï i(l gebad)t SSanb I, ©. 272 f.
u. ©.278. ©ine fpätere 2leuêerung <£)amannê darüber f.
351). VII, ©.202.
@.21. SljTientcüergretcf) — bie au5fct)Hef Iic[)e , i^on ber fpa*
iiif(%en JHegierung einer fremben Nation ertf)eiltc
(Srlaubni§, îîegetfctaoen in bie [pan. .^ofonien
etnsufüf;ren.
©.33. »on einem alten 2Solf' — ben SSabçIontern, f. -fje»
robot I, 196.
©.35. SSofébeutef — ein SSort, njelc^eê ^ie unb ba alte
©ewoi^n^eiten auebrüdt, »gl. VII, 50.
©.42. ®lo»er — Sîictjarb ®Io»er fct)rieb Sconibaé, ein
@ebict)t in 12 «ß. Sonbon 1737 u. oft.
©.46. 2lnfon — SGEJeltumfegler 1740 — 44.
îBon feinen 5lrbetten über bie ^cil. ©cl)rift rebct ^a«
mann I, Sil unb öfter in feinen ^Briefen III, 73. 75.
159. 398., namentlirf) ia^ er ein 2öerF, Origines, in
5lb|lc^t gehabt III, 381. 392. V, 24 f. »gl. 73.
1*
ßnt rociterer 5tu§sug aiiS ben bibl. S5e(rad(>t., mit=
gct^eilt Bon Dr. Äfeufer, ffnbct jtd) in ben tf;eoU @tit=
bien u. .^ritifcn »on Ullmann uiib Uinbreit, 3«f;r3- 1837,
l.^eft, ®. 23 — 46.
®. 57. jener gefröntc ©ternFunbigc — 3t(pf;oné X, ^onig
»on 2eon n. ^aftilien 1252—84, beraßeife ober
Sljlrotoguê genannt, »gr. II, 80. 449. IV, 93.
@.63. Urtr;et[ jeneê ^fpilofop^cu — ©ofrateê, f. S5b. II,
@. 12.
@.82. i(l gu lefcn: V. 9)îof. 32, 6.
@.89. — 1. Äön. 19.
©.90. — 1. m- 12, 32.
©.98. — «Pfafm 3, 4. ^f. 5, 4. u. ©prüi^». 5.
2luê ber 3ett ber btbl. îBctr. fînb mai fofgenbc Slu^
fo^e ükr einzelne aSerfe »ou Äird)enriebern :
Sffiir bleiben fort
fo ^ier aie bort
»eretnt unb ungef(^teben —
!D{efe genaue SJeretnigung mit ©ott t|l ber
SS'orfdf)mac£ beS Wimmele unb ber ^tmmcl felbfl;
ift bte le^te «Sprofe ber Setter, n)eIdE)e bie @rbc
mit bem ^^rone @otte§ vereinigt. S)tefe ^^eif*
ne^ntung ber göttlt(f)en ^atüt war ber ©nbgroec^
ber 9Jlenfd)n)erbung ©otteâ , unb ftnb Beibe gleid^
gro^e ©et)etmntflfe/ beren SSorbtIb oBer tu ba§
Iföefen be§ SDtenfd^en unb bte ^^etle beffelBen ge=
legt i% ^im ungleid^ oottfornmenere ©tntgfett
aie bte jnttfd^en (Seele unb SetB i^errfc^t. 5Benn
jene m ^ßergletd^ung (Bottee felbjl nickte als m
^auc^ ®otte§ ijl , n)tc gro^ mu^ @ott felb|l feçn,
n)te gro^ werben wir burdf) t^n werben , xs^xz feltg
in i^m ! !ïoûô ber 2ci6 gegen bie ®eele , ein Älo^
geg n ben ^<i.Xi^ ©otteâ, bo§ tft bie 5Jatur beê
SJtenfd^en, otte »ereinigte, geläuterte, »erflärte
Äräfte ber 9}^enfc^l)eit gegen bie ©ott^eit. 5föie
bie @d)ranfen unferer ©lieber unb ber finnlid^en
Soerîgeuge neBft i^rer (Smpfinbung ftd) gegen ben
©d^wung »erhalten, befen unferc (»eelen ^ier
((i)on fällig finb; wa§ für überfteigenbe SS'orftels
îungen mûfcn wir un§ »on einem ÉSefen mod)en,
baê in ®ott (Sine fet)n fott mz ber SJater im
@o^ne unb ber <»o^n im SS'ater!
Äetn menfcl)tt(^ £)f;c fiat eê gehört
roaâ mie üpii ®ott no(^ t(l befeuert,
id) fe^' eé fc^cii im Olaubeiu
@in 5C^ofteï ber auê ber @rfat)rung rebete, fagt
une, ba^ unfere (Sprache unb bie ^Begriffe unb
3eid^en berfelkn nicfit im (Staube fînb, @inbru(îe
î)on biefer (Seligfcit anjunei^men unb 3uru(îsu=
werfen, ja, ba^ unfer ©e^ôr $u fc^wac^ ift, fel»
Bige ju »ernennten, ober »on felbigen übertäubt
unb »ernid)tet werben würbe. 35er®Iaube allein
er^It ben ©lang baöon o^ne ba^ er un§ nacl)=
ti^eilig wirb, unb oï)ne ba^ wir felbft unâ beffen
rec^t \izx(ivS^i finb, xùxt SOtofeâ 5Cntli|, »or bcm
bie Äinber Sfrael liefen, o^ne ba^ er felbft bie
îlrfoc^c bat)on wu^te.
Sd) ftnbe Oîii^en, ftufî uub &)ï
bei; unferm S3uiib im f)öc{)(leu ©rate;
et ^etf^et fcujl »en raie nicf^t» nief;r
afé ©fauben, unb tc^ utdjtâ nio ©itabe.
€) reofjl bet aSaÇt, bte une gefügt!
SBeg Sîeit unb 2:aufc^! 3c^ bin ijergnügt
tu i^m unb er mit mit sufricbeu,
brum bteibt bep beiben ungefcf)iebeu
©in >£)erj unb 5[)tunb, ein 3« «ub DRein!
ÎOîein greunb ijl mein unb iâ) bin fein.
îDtefc '^m%li(i)îdt unferer S^eltgtoit mit allen
unferenSveîgimgen, trieben unb SSebürfnifen un=
ferer ^atw , btefe genaue ^öejte^ung t^rer 5G5oï)r=
l^cttcn unb (Sntbetîungcn mit unferen größten
5fKängeIn unb Hcînften HnooIIfoinmen^etten fo=
tt)ot)I aie mit unfern ^ô'c^ften unb uBerftetgenbften
S5>ünf(i)en tft eine £).ueire ungemein frud)tBarer
unb ent5ö($enbcr 33^etrad^tungen unb ncîd)ftbem
ein über$cugenber Sîenjeiâ , bo^ fte mit ber^f^atur.
(Sinen îlt:l)cber ^at. @o wie ber ganje ^lan ber
Plaint auf bie au^erlidjen, !örperlid)en ©cbûrf=
niffe unb ©equemlid)feiten beâ ?Ölenfd)en gegi:ün=
bet ift, fo ber ganje ^lan ber @nobe auf bie
•Siîatur, bie SDlangel unb geheimen 5Cnfprüd)e un»
ferer «Seele, unfereâ unfterHic^en ©eifteâ. Äurj/
atte bie 9ooï)Itf)aten, bie i<i) burd) bie @d)ôpfung
SU meinem 3eitlid)en Se&en genieße, ftnb nid)tâ
al§ (Sd)attenbilber ber ungïeid) I)ö^eren SSö^I?
t^ten, bie meine Seele in ber (Srlöfung gum
geiftlidjen SeBen empfängt unb geniest, 2)ie Seele
ïann fo itjenig o^ne ©lauBen leben , aie ber S^dh
o^ne bie ®ûtcr ber ^J-atur. S)ie^ ift 'caB waljre
Stellt ttnb baS einzige, woxin bie Sîeltgton öcn
un§ ongefeI)ctt ttjcrben folltej bann njürben wir
Balb yon t^rer @öttltd^!ett unb •9^otî)n)enbtg!ett
üBetjcugt feçn. 35te SS'oIlEommen^ett unfereâ
2)ûfei)n§ Ijângt »on bcr ©rEenntni^ @otte§ in
6^I)nfto Scfu 06; mî fottte nic^t mit ber SS^oII»
fommcnt)eit unfcreê ^afeçnâ ba§ (^Iü($ befelBen
oerbunbctt fci)n! SOtetn gnäbtger @ott! gteb mie
unb oenneï)re in mir ben ©lûuben on bid^ unb
bcn bu gefanbt ^aft , Sefum (S^riftum. SD^ne
bid) bin id) nid^tê; bu Bift mein ganjeâ S«^. £)^ne
bid) ift e§ unmöglid), bid) ju fennen unb ju bit
ju ifommen. ^u î)oft bie «Sd^Iüffel alter @rîennt=
ni^ unb mit benfelbcn ben (Sc^Iûffel be§ «Çims
mel§ in beinem ®oI)ne unb ber ^rebigt feineS
©»angelii un§ gcfd)enBt. ®ie^ la^ unfcre 30eiê=
l^eit unb Äraft ùnb 9Ju^m fet)n.
3^ bauF btr, lieber ^errc,
ba^ bu mtd) r;a(l ben5af;t:t
in btefer 9îac{)t ©efd^rc —
3n biefem ^falm ftnben mir bie Starfe unb
Sautcrîcit be§ ©eifteê in einem ï)eriaî)rten unb
beraud)ten <Sd)Iaud)c unferer SOlutterfprad^e / ber
Äcnnern eineâ äd)tcn (^efd^madâ ben Sn^alt befto
c:^rn)ürbigcr unb kräftiger mad)t 35er ë^rift er«
fd^eint I)ier n)ie ein grauer (Sliefer, ein oiter »er*
trauter Änecfit unb «Çauê^altcr für ben 5l!Iten
ber Sage , ber mit ^^rfurd^t unb SS'crtrauIid)! eit,
mit Einfalt unb Sîeblidifeit »or feinem ^auêpater
unb ^auê^crrn ftd) beugt.
*
8
Saê mic^ ben 2ag »oKenben ,
3«m Sob bem ÎKamen bein —
Hnfer ganjeê SeBen tft eine ©efd^id^te ber gotts
Itd^en ©rbarmung unb SieBe. 3Sir »oHenben ba§
^ogeraerf, n)ir fegnen unb loBen baffelbe, wenn
voit bte ^khi annehmen unb un§ juetgnen, bie
Siebe, bie i^n bewogen , unfec (Sd^öpfer unb @r=
lofer gu feiçjn. SDiefe Siebe fann un§ ûiïein gu
einem ©efd^ôpfe ntûc^en, ba§ er ntitöefatten be=
trad^tet unb mit bemSGB^ortetJerftegelt: eâ iftfe^r
gut, unb mit bemSöorteber gmeiten <»d)ö^)fung :
e§ i|l »oUbroc^t.
(Sinjelne @telleu biefeê 5luffa|eé ftnb in ctroaê ab*
iceidienber ®e(lalt aufgeführt in g. ^. Sacobt'ê üöerfen
JBb.I, @. 131—133.
©. 127. SBa^tfager — Xtreftaê ; feine 2;od)fer — îOîanto.
©.139. engt. ®ei(lHcf)er — SB. :Ser^am «p^pftco = î^eo*
rogie ob. Dîaturleit ju ®ott. Sonb. 1713. beutfc^
^amb. 1764. — Slflrot^eol. S. 1714. ^. 1765.
©etanfen über meinen SeBenêlauf*
aggt. I, 215. 355.362. (III, 61.)
e. 173. «prcbigcr auê Sieflanb — S5[anf ®. 256.
©. 178. Sanbêmann meineê SSatetê — SSefget @. 256.
— beg @ct)magerê — ©.257.
6.222. i(l ju refen: 9îeÇem. II, 13.
©.230. — ©cclef. IX, 7.
©.232. mit bemf. e^ang. — VI, 140. VII, 323.
6. 238. «atet^ beffen îlntmott — @. 337.
9
Ueber ik SBriefc an ien Sarou do« SB., »nerc{)e @. 293.
tcghtnen , vg,l I, 412. 446. 461 if. 5tuf^öreu fceê SSrief-
roedifelê I, 342.
3u ©. 326. 3- 7. gehören fcie nactifolaenijcn jïvep
SSrtefe :
(5r île ï 33 rief.
S!)lettt ^ntf wenn nttr S^r Sîrtefwed^fel me^f
jur Sûft alâ sum Bettoertreib geretd)en follte , fo
öefd^ttl)t bteê wiber Sî)re 5Cbitd)t unb o^ne 3§re
©d^ult». <Sie nehmen Beçna^e aEe Un-Eoftcn ber
©rftnbung ouf ftdf), unb tc^ ^ak nut* not^ig,
S^re eigenen SS^riefe ju ^JÎunbern , um auf fcIHge
gu antworten. Hm mir bie SOîu^e gu erfporen,
longe nacï)suftnnen / morû^er unb ntoüon id)
an ®ie f(i)retî>en ifônnte, legen «Sie mir felbft
eine «frage in ben SOlunb/ unb I)ierauf tt)un (Sie
mir einen SS'orfd^u^ »on ©ebanHen, meld)e mir
bienen fönnen felbige ouf^ulöfen, ba§ id) olfo
nid^t einmol rodt gu fud)en braud^e, it>aâ jtd)
ukr Sî)re 5fufgaBe ungefäl)r fogen lie^e,
(Sie laffen mir bie ?fret)^eit, fo oft unb fet=
ten, ûlê iä} Suft ^^oBen n?erbe, unb fo lang ober
ïur^ gu fd^reiben, aU iä) im Staube bin gufam=
menjubringen. Sc^ will mid) bofür chtn fo menig
fearott fefiren, wie gefdjwinb ober langfom St)re
^Briefe einlaufen/ unb werbe e§ fe^r gut unb o^ne
©iferfud^t aufnehmen , ba^ S^re ^eber gef(^n)ö§i=
ger unb geloufiger ol§ meine ift.
10
©riauktt «Sie mir nod^, mein ^cxt, <Bk an
S^re eigene (SrHörung gu erinnern. <Bk öerlun=
gen iÉcine guten ^Briefe öon mir; je fc^Ied^ter, je
mittelmäßiger fte ftnb, bejlo mcl)r ^ofnung ^a=
Ben <Bk mir gcgeBen, Bcffcre mit ber 3^^^ fcf)rei=
hm gu lernen. 3cf| miH mir alfo bie Iäd)erlic^c
unb fd)äbli(^e (ïitelfeit nid)t in ben Sinn iÊom=
men lafen, gc[el)rte, wi^ige unb f(f)ône ^Briefe
ju fd)mieben. Sßarum foHtc ic^ mic§ fd^omcn,
natürlich), einfältig, f^Ied)t unb red)t $u f(^rei=
Ben , menn bicfeâ baâ einzige Mittel unb ber ge=
rabefte 2öeg ift, fic^ eine gute <Sd}reiBart ju er=
merBen? ^ît eâ 3f)nen nid)t eBen fo gegangen,
unb gel)t eê Sf)nen nid)t nod) bismeilcn fo ? S<t
t)ieEeid;t ftnb einige S^rer ^Briefe unb bie (Sc^reiB=
art berfelBcn mirfli(^ nic^t fo gut alâ felBige »on
^Tnbern aufgenommen merben. Sc^ weiß, «Sie
fd)euen ftd) nidjt, nad) Sf)ren eigenen Sföorten
unb Urt^eilen gerid^tet ju werben.
Sßaa ift ber $Beruf eineê furlänbifd^en (ibel=
manne '^ S)iefe 5CufgaBe iam mir 5Cnfongâ et=
lüaä feltfam »or. Sd) mar ungemiß oB iâ) Sie
im (Srnft ober Sd)er5 yerftel)cn fottte. Sï)nen
felBft ifann eê fel)r gleichgültig fei)n, ju ma§ für
einem Spange vernünftiger @cfd)öpfe ein -Eurlonbis
fd)er (îbeîmann geprt, unb morin bie ^f[id)ten
Beftel)en, bie er feinem Staube unb SSaterlanbe
fd)ulbig ift. @§ Hann mir baljer ebenfaKê gleid)^
t)iel fet)n, ob Sic Bet) 3t)rem ßinfatte bie 9lafe
gerümpft ober tk Stirnc gerunzelt l)aBen. Sn
5tnfe^ung meiner Ijingegen fommt e§ mir ic^t
11
anjî-Qîtbtgcr unb crî)eBïtd)er vot, Sitten fur bie
Söa^I btefer SRateric ju banîcn , foM)e einer iln=
tcrfud)ung j^ îDurbigen «nb mir %u ^anbret=
d)ung barin gefatten su ïafen.
Sc^ glauBe ba^ wir fd)on ba§ S&ort (Sawalter
oft otcnug in unfern Sföinbcin ï)orenj in wie weit
eê I)ilft i^re ^^orbe $u erhalten unb ^u fd)onen,
ntogen unfere ^Tmmen wiffen. î^iejcnigen, bie
eê une am meiften einprägen, ftnb me^rent^eilS
bcfto surud^oltenber, unâ $u erfldren maâ un
fêa»alier ift, o5 er nteï)r ober weniger S^ernunft,
Befere ©itten ober f(^Ied)tere ûlâ ein anberer
SOJenfd^ Bcfî^en ntu^. ffôir junge «Ferren f)aUn
oifo ©runb gu bcnBen , bo^ ^unt (Sacalier nid^tâ
ntel^r geprt, aie ju wifen unb gu glauBen, bû§
man einer ift. ^a§ läuft oBer ouf benjenigen
5CBergIauBen î)inau6 , ba ntan mit gewi^en S©ör=
tern, bie weber ®inn nod) SS^erftanb ï)aBen, Bû«=
Bereçcn unb SB^unber^uren gu treiBen metjnt.
S)urcl^ bas SKort unb ben tarnen ^waïkt ïann
ber ©eift befelBen fo wenig witgetï)eilt werben,
aie jenem .faiferlid^cn SeiBpfcrbe mit ben Sîitein
unb ben ©^renjeic^cn bie (Seele eineê römifdjen
^onfulâ.
llm ofen^erjig gegen ®ie gu fei)n, xd) î)aU
mid^ wenig barum Bekümmert ober barüBer na(^=
gebadet, voa§ eigcntlid) ju einem (Sa^alier geï)ôrc/.
unb worin ber ^Begriff , W ^atm unb ba§ SS^er=
bienft be§ 5CbeIâ Beftel^e, wojrouf unfere B««9e
poc^t. Sc^ Bin burd^ U\§ ®cfüp unb ©eftänb=
ni^ biefer meiner Unwiffen^eit gcbemütl)igt, aBer
12
iä) fürcl)te miâ) jugïctcî), felMge burd^ eine ut-
nünfttge llnterfud)ung gel^oBcn ju fe^en. 35iel=
Ieict)t gcl)örcn (5tgcnfcf)aftett , ^erbinbltd[)fettcn,
^Borstige jubcmStanbccineâ wahren (Sbclmûnnâ...
bo^ td) eâ für einen SJernjcié anfe^en mü^te, rooö
id) fonft als eine ^djmdajdnj onfe^e/ on meine
obelid^e Stürbe erinnert ju werben. @ine 3Jor=
ftettung/ bie mir e^cmolé 3!)ünfte nnb Sßinb in
ben Äopf fe|tc, Jt)irb mir |c§t 35ef(i)eibcnl)cit
prebigen. Sd[) werte lernen muffen toii) ju mer=
ben , mic^ ^u fd^ämen unb an mxä) ju ^Iten bei)
(Scl)n)adE)I)eiten , bercn Sföieberfd^all i(^ fonfl mit
einem ehrerbietigen Bei<^eii beontmortete. ©efel^t
ober, ici) fome auf S&a^r^eiten, bie meiner (?iteU
îdt roe^e träten, foiï id) burdf) felbige beleibigt
fc^einen? S)ie^ wöre eben fo einfoltig, aie wenn
ein Stitter bie (Sd^läge, welche mit ©mpfang eineâ
£)rben§ »erlnüpft finb, für SSefc^impfungen an=
fe^en folltc.
©ie mad)en e§ wie dn guter 35irt^, ber itcl)
bie SOtü^e nicf)t ocrbrie^en lä^t, baëjenige auc^
t)Drsufrf)neibcn / waë er feinem ©afte ouftragen
lä^t. Sei) bin re(f)t fel)r bamit jufriebcn, bafï
(Sie mir allée fo bequem unb leidet al^ mi)g=
lid) mad)en , unb wiiï mir Sl)re ^anbgriffe mer=
ïen , )X)k man ©ebanfcn unb «Säl^e $erglie=
bern fott.
^î'el^men «Sie mit biefer Einleitung in meine
folgenben SJriefe für lieb. :Der näc^fte foll bie
erfte forage beantworten, bie in S^ver 5Cufgabe
enthalten i\t ei)e id) oom ^Berufe eincâ ebcl=
13
monnS ûkrl^aupt unb ctncà furlânbifc{)cn tn§be=
fontcre ctwaâ façjcn wiU, inufî id) vorder ein
wenig untcïfud)cn, waâ man unter einem Berufe
t)erftèt)t unb n)aâ in tiefer ©teile borunter »cr=
ftonben wirb.
3 weitet 35 tief.
9Jlcin -^err, ®ie wiffen, ba^ ic^ einen î"lei=
nen 5Cnfong in ber ^f)i)p gcmad)t. Sd^ î)obc
babet) 6emer!t/ ba^ bie 5Uturforfd)er einen Äör=
per in aUer^anb SSerbinbungen fc|en, auf bie
SSeränberungen befelben unter fold^cn llmftänben
5Cd)t geben, unb burcf) bergleirfjen Sierfudje @nt=
becfungen t)on i^ren ©igenfdjaften mad)cn. (S&cn
fo l)ok id^ eâ mit bem Sporte Sîcruf angegriffen,
eê in mand)erlei) 9teben§artcn eingef[od)ten , unb
biejenigen ^Begriffe wahrgenommen, bie in mei=
nem SSerftanbe cntfte{)ett, wenn jcmanb fagt: ba§
ift mein SSeruf, baâ gehört nic^t ^u meinem 5&e=
ruf , iii) ^abe feinen 5Beruf baju , id) fel)e e§ aU
einen ^eruf an u. f. w. 3n attcn biefen !)?ebcns=
arten »er^e^t man eine 3>crbinbIid)iÈeit, bie cnt=
Weber auë gewi^en ©rünben folgt ober ftd^ auf
gewi^e ^f[id)ten br^kiit 2)ie^ ift aber nod^ ^u
ollgemein; benn nid^t jebe SJerbinbIid^!cit wirb
ein aSeruf genannt, fonbern nur eine fold^e, weld^c
ben ßJebraud) unfereê Sebenê $u einem gewi^en
@nbswe($e unb lie 5lnwenbung unfercr Gräfte gu
gewi^en Hebungen, @ef(^öften unb «^anblungen
betrifft, ^ie ©rünbe alfo, bie mid) bewegen,
14
fetefc obet jene SS^eftimmung »on meinem Seben
«nb oiïem/ maê bttju gerechnet tt)erben !ann, gu
mad)cn, werben alâ ein SSeruf angefe^en. 35te^
fd)emt mir tk erfte 5Bebeutung be§ Soorteâ ju feçn.
Xn SJeruf gu einer gewi^en SeBenâart liegt
öftere in einer 9^eigung oberSuft, in einer fitn-
fc^enbcnSeibenfi^aft, ber id) dn ©enöge ju t^un
fud^e, in 5vaturgaBen nnb «fô^igf eiten / in bem
5S>itten berjenigen, oon benen wir ab^öngen, in
bem @;i:empel beren, mit benen mit umgeben; in
llmftonben, 'B^fäUQn, SSorurt^eilen liegt bie llr=
fac^e, warum id) mein Seben biefem ober jenem
©cgenftanbe unb^nbgweiïe mibme/ unb olle Äröfte
nnb Bwgc^ör meineâ Sebenâ ben SJlitteln, biefen
©nbsweä gu erreid)en. 2)a^ aber dm <^ad}e gu
einem SS^ewegungâgrunbe werbe, biefe ober jene
sBaî)I in ben 5Cbftc^ten unb 3Jcfd)äftigungen beâ
Sebenê gu treffen, ober ba^ eine 3S'erbinbIicî)Eeit
be§ ^Berufes barau§ entfiele , l^iegu ift nöt^ig, in
einer folc^en ®ad)e eine gewi^e SS^ejie^ung, îleBer=
einftimmung unb «yüglic^feit auf une felbft ober
tiç^ ^i^Wf bie wir un§ fd^ulbig ftnb, wa:^rsune^=
men. -hierin würbe olfo bie erfte Söebeutung beâ
SGBorteâ SSeruf beftel)en, befen allgemeiner unb
obgefonberter begriff im gemeinen Seben auf
einige ^Temter eingefdjränft wirb. Safjt unâ U^t
bie 5Cnwenbung baoon auf ben ^Begriff be§ @bel=
mannâ mad)en.
Sn biefem SSerftonbe würbe berfelBe ungefähr
folgenbe ?^*ragen in ftc§ fd)Iie^en: &icU eâ in
bem ©tanbe unb in ber ^atur beâ ^belâ gewi^e
15
«Bcfttminungcn , bic fîc^ auf einige ©egcnjlänbc
me'^r alâ auf anbete te5tel)cn? Söag ftnb ba§
füf ©cgenftänbe, gu bcncn ein ©bclmonn me^r
îtrfa(ï)e ^at, mcl^t* 6clegenl)eit, eine füglid)erc
Sage, ol§ bei* Säürger unb ^auev, unb bie ii)n
verHnblic^ ma^cn, eine Befonbere Sîic^tung fci=
neu Gräften unb feinem %'Ui^c S" geben? Öe=
fe§t bev 5Cbel wcive nid)tâ aU ein a^oruït^eil ober
eine ^i)pot^efe, fo 6eï)ieltc er gleid)n)o^I fein
5Cugenmerf, baê man niemalâ auâ bcm Öeftc^t
werlicren mu^, um ben gröfjten S^^ulym bayon in
ber ©efcgfd)aft ju sicï)en unb ben îicftcn (Sebraucf)
bax)on $u mad)en. 5Cuâ biefem ®cftc^t§|)uncte
mujî ber ©beimann bie 5Beftimmung ï)etrad)ten,
nad) ber er fld) gu Bilben unb bie @f)rc feiner Cie^
burt woï)rfd)einIid) ju mad)en fud)en mu^. 5Clle
^^eile feineê Se&en§ müf|en ftd) auf bicfen @e=
genftanb oïê ii)ren 5!}iittelpunct bejie^en.
Xh ^vonU SBebeutung eineâ 5Berufe§ geigt
eine SS^erbinbIic§!eit ju gewi^en ^f[id}ten an , bie
auâ meiner getrof enen Söa^l folgen, nad)ber id)
fd)ulbig ober Sfôiiïenâ bin, meine Gräfte unb meine
Beit anjuwenben ober meine »^anblungen einju^
ri(^ten. 5Clleâ baejenige, waâ ouâ biefer 5öat)l
folgt, ge^^ört jum S&erufe; n)a§ aber felbige auf=
t)cbt ober i^r guraiber ift, entfernt mid) »on bem=
felben. Sc^ will mid) jei^t nid)t bamit auf^lten,
bie iiCe^nlid)feit unb ben Hnterfcl)ieb biefer legten
©rflörung »on ber crfteren genau anjufe^en, ge=
gen einanber ju galten, noel) ju unterfud)en, in
xok ferne ber te|tere »on bem erfteren abhänge.
16
(i§ gebort me^r pr®od^C/ je^t bte ^Cnwenbung
ûuf ben (Sbelmann gu ntad^cn. Sn biefem S^er«
ftonbe n)trb burd^ feinen Sîeruf eine Sî'ei^e t)on
^flic^ten »erftanben, bie ou§ bemSS'orsuge feiner
©eburt folgen, au§ bent Sî'ange ben er in ber
@efettfd)aft geniest unb ben â>ort^eiIen, bie ba=
mit »erBunben ftnb. «Seine ©infîd^ten , feine (Sit=
tm, feine ^enîungêart unb ©runbfä^e ntûffen
mit feinem «Stanbe ubereinftimmen. Se mel^r ba*
]^er feine ©rjie^ung nad^ feinem <»tanbe einge=
ricf)tet fet)n wirb, je früher unb grûnblid^er er
in feiner Sugenb »on bemienigeu/ wo^u iï)n feine
©eburt kruft, unterrichtet tt)irb, befto Bejfer
n)irb er bemfelBen in fpoteren Salären nad^guIeBen
îoijfen.
(Sie^aBen ie§t ba§ befte, juoâ id^imStanbc
Bin S^nen gu fagen. Sel) erwarte je^t bie 3Jer=
beffcrung unb ©rgan^ung, bie ®ie nô't^ig ftnben
werben, um meine 5Cnmerfungen richtiger unb
beutlid^er ju mad^en. Sd^ wiff nod^ eine einzige
j^injufügcn, bie mir mitten in meiner 5Crbeit
eingefallen, (Sollte e§ ben ^^ilofop^en, wenn
fte bie Beidf)en ber menfd)lid^en ^Begriffe erklären
unb rcct)t beftimmen wollen , nid^t îifterâ alâ ben
Äinbcrn gct)en, bie lîc^SOlii^e geben, ba§ Sluc(f=
ftlkr fcftjulialtcn?
©. 280.
17
0.280. liée: 5rüd)tcn, Wc uiiô-ffug machen.
©.285. 5)iogene5 — sîg d-sarQop elc^a îraurloç Tcilç
l^iovßn'' iQùiTTjd^elç tfà âià ri) rovro, !(pi},
navrl tcô ßlo} iniTtiâsvai noiely. Diog. Laert.
VI, 2, 64.
®. 322. Concetti — la langue italienne se prête ai-
sément aux petits jeux de mots et d'imagi-
nation, aux pointes puériles et recherchées
qu'on appelle mal -h- propos du bon nom de
cojicetti. Traité de la formation méch. des
langues par le Prés, de Brosses. Chap.I. §.9.
6.337, le^te îng fceê uerg. 3a^reâ — f. ©.239.
©. 350. 3- 10. liée : infeem i(^ ©ie füc uod^ einmal . .
©.370. 3-21. 23. liée: einer »âterli^en îlufivaKung.
©.377. %'i)xm — »gf. Curt.IV, 1. Justin. XI, 10. Plut,
de Alex. fort. or. II , c. 8.
@. 387. 3. 9. lieg : eiii fold)er SEuufct).
• " • 15. •= Serrent jî. 2ef;ren.
©.389. schismam — Acçfet ©igiêimiuî) auf bem 6on«
çilio 3u Scflui^ fagte: SBir »rollen fein schis-
mam r;at)en, unb aie be§ ^abjl ©efaubtet jf;u
corrigirte, eô roere generis neutrius: Slntmor»
tet ber .Kepfer: SBer fagtê? '?llê j^m geantiror»
tet jvatb : 5lle;t:auber ©altuê, 'Priêcianuê unb an*
bere gelehrte 5ÎRanHerzc., 5lntn)crtet et: ©o bin
tc^ ein Äetjfer, unb l;5f;er aie fie, fan »cl gar
ein aubère ©rammatic machen. Sann \>\\\ i^
ein >f)etr ber Oîec^t unb©ac!)en, (o bin id) aud^
»ielmei;r z\\\ ^etr über bie SBort. % SB. 3inf-
gräf ber 2;eut[d)en fct)arf|uinigc fluge ©priic^e.
1644.
©. 390. *P()ilcfcp^ . . »on ber Unflerblii^feit ber ©celé —
f. II, 36.
» ^ 3-4. liée ; alfo fic^ nii^iô anbcrS.
@. 400. 3. 23. ^ {)at man ba ©rbic^t
^omonn'ë ©Stiften VIIJ.S^. 2
18
©.402. u. 510. piaton. ©efptäc^ — Alcibiades I.
©.403. lieê: unï) jn Viaï)umi aie 2;C)eatet fabeln.
©.405. " baê ®efeg ben 3uben.
©.407. 3.3. 4. Itcô: fînb unfere SBcniuiiftle^ren u. ©rf.
©. 409. lieê : morattfd^en Äappjaum.
©. 415. 2)er erfle î^eit ber ^Briefe bic 5îeuejîe Sitt. fcctt.,
«5eld)er 1759 beç Çttebr. 9îicoIat crfc^teit, Çat
folgenbe „©tnlettung: Ser .&eci: »on 5Î.
ein »erbientec ^Djficier, u. gugl. ein SKann »on
®efd)ma(f u. ©ele^rfamFeit, warb in ber ©d)Iac^t
bep 3otnborf »crwunbet ßt warb nad) gt. ge*
bracht . . . Sangemeile u. ein gemiffer milit. ßrfcl
»oc poltt. ÎKeuigfeiten trieben il^n, bep ben un=»
gern »erlaffenen SKufen eine angenehmere f8c=
f(^äftigung ju fu^en. (Sr fc^rieb an einige »on
feinen greunben in 25. wnb erfuci)te fie, if;m hie
Südfe, n)elcf)e ber .Krieg. in feine ÄenntuiC ber
neuejlen ^itt. gemalt , auefüUen ju Reifen . . .
2öic mir, bem <g)erauögeber , tk JBriefe, »elc^e
barauê entjîanben, in bie >f>ânbc gerat^en, fann
bem publice fel^r gteid^gültig fepn. 3<3Ö t^eile fie
i^m mitîc."
2ier »ierte SSrief Çanbeft »on cineê genjiifen
6. ®. ^Bergmann Ueberf. »on SSofingbroFeâ SSrie«
fen; ber 7. bis 14. befd)äftigen ftd^ mit3BieIanb.
@. 416 u. 463. ^9tÇ)agora'3 — Cic. Tusc. V, 3. Diog.
Laert. VIII, 6, 8. Jambl. u. a.
©.422. 3.11. licâ: ein ftgürlid^ SBort.
©.439. 3^1î* i(l 3« lefen: benn iâ) i}dU beine SSefeble.
©.440. n)ie ein comifc^er «öelb ^rofe reben — Le bour-
geois gentilhomme par Molière Acte II, Scène6.
Mons. Jourdain. Il n'y a que la prose ou
les vers? Le Maître de Philosophie. Non,
Monsieur. Tout ce qui n'est point prose est
vers; et tout ce qui n'est point vers est
19
prose. Mo/is. J. Et comme l'on parle, qu'
est-ce que donc que cela? Le M. de Phil.
De la prose. Mons. J. (iuoi ! quand je dis :
Nicole, apportez-moi mes pantoufles, et me
donnez mon bonnet de nuit, c'est de la prose?
Le M. de Phil. Oui , monsieur. Motis. J.
Par ma foi, il j^a plus de quarante ans que
je dis de la prose, sans que j'en susse rien;
et je TOUS suis le plus obligé du monde, de
m'avoir appris cela.
©.444. ^erobot — II, 136.
©.456. ®ieb une ©efimb^dt — aSgl. baé gr. Skolion
Plat. Gorg.451 éd. Steph., Simonid. Fr. 12.
©.463. Iteê: ni fofd)en ©ad^elc^en.
©.464. = fo [ebloé t)eitrt(;etleu.
©.465. '- (erraffen .Milieu.
©. 466. Sîicï)ter . . Äcnncr — ugU ©. 415.
©. 468. Strijîotclcê — icyi'ocxû.i^g , ifmclv, ^v. Diog.
Li V, 1, 1. et ib. Epigr. in notis Menag.
©.476. Slegppter — f. Herodot. II, 78.
®.481. 3-17. Iteê: ouf feeneu i^.
' ' y.f.rcc To ßov(>TQO(p7]a6y — tt5ic bCÏ Dcfcfc bepitî
^pgen QC^t, ï). t. »on bet SiuFeit jur D^ec^ten,
uni) ï)ann ratcber umgefef;rt ; fe i(i eine %xt aUet
3nfcl)rtften gefc{)ciet)eu.
©.485. tieê: widjt tn bie (Srbe graben.
@. 488. c iiic{)t [0 letdjt einfallen.
©.492. - iBéjWaiîjC unb UngemigÇjeit.
©. 506. STOCç SBriefc -- f. II , 443.
©. 512. ^^ocion — Itth Xîyojv ttotI yuiâixiju ttqoç tov
âtii-iov (vâoy.i/iifi , xcd nâvraç ofxaXtôg éoiçcc
TOV }.ôyov ÛTTodfyofttyovÇj l7iiCTQct(fiïç Ttqoç
rovç (pu.ovç elntf' Ov ârj nov ri kcc/.ov Xé-
ymv IfittvTov Xih]0-c( ; Plut. vit. Phoc.
c. 8.
20
®.513. ein aufrichtige« ©op^ift — ©imonibeS, f. Clc.
Nat. D. I, 22, 60. Minuc. Fei. Octav. c. 13.
— Seil îîl^aleé nennt TertuU. Apol. c. 46. u.
ad Nationes II, c. 2.
®. 515. 'Papageçen . . xatge — »gl. Pers. Prol. v. 8.
Macrob. Saturnal. II, 5.
@.518. Iteê: au gemaltem geuer.
21
Sunt jitiet^ien t!l^eit
^on biefem 3Berfe tfl bte er(le SfJa^nc^t in cmem
SStiefe on 3. ®. Sinbncrl, @.470. (Sbeuba ©.469 wirb
auf beu Snef 49 an Äaut jurüdgetüiefen/ n>el^ec übet
bte (Snt|Ie^uug beö ^^laueâ Sici)t geben fann. SBeitete
9?acf)rt^t I, 473. (Sin auêfu^rltc{)eê 3n^aUeüerjeic^ni§
I, 476. qSgr. 1,483 u. 497. 5(16 SSKemoiren ijl bte @ct)rtft
bejetd)net III, 53. SSon einet neuen Umatbettung, na^»
bem «Hamann ben 'prato gelefeu (III, 3.) III, 111. 329.
©pätet rottb Hè SCBetf etreäfjnt in bet SSepIage jun ^enFro.
IV, 99. (V, 21.) , im fliegenben SStief VII, 73 ff. unb in
einem SStief an ©d)effnet VII, 214. (III, 178.). Uebet
bie Slufna^me beêfelben fie^ie beç) ben SSolfen.
3n ?Oîun(iet foKte «Hamann füt bie g^ütflin ©ali^in
©tläutetungen entwetfen; e5 ijl abet leibet bep bem fol«
genben ju ©. 14. 15. bet 2)enFro. ge^ötigen ©tüde ge«
blieben.
Sc^ toti^ tti^t ud)tt raorttt etgentl{d)tite ® errate»
rtgfett liegt, bte i<^ an ber angescid^neten ©tette
lieben foll. Söer fîc^ bte ©ele^rfantfeit n?te em
^Jant^eon »orftettt unb, o^ne ben ©etft beâ 5CpoIl
unb ber neun SÄufen ju lenncn unb ju füllen,
nur i^re SBtlbfäuIen unb ben Stiel berfelkn an*
gaft, mu^ jî(i fterilid^ an bem 5C3erglaukn i^rer
22
SJere^vec unb an bem^ienftetfcr i^recSOJaul» unb
a3aud)= Pfaffen mel)r fto§en al§ erBûuen. 5Cu§
tiefem ©eftd^têpuncte müfen alte ^Cnmerîungen
xtBet* bte beutfd)en, engltfd)en unb franjôftic^en
^efd)tc^tfd)t:etkr ber ^I)tIofop§te, bte mit mut^»
n)ittiger Itn^unbe nad) lôppifdien 5'î'ational ?ßot=
ut:tï)eifen ober Sbolen, wk Sîaco ftc nennt, ju«
gefc^nitten jtnb, Bcurt^eilt werben.
3iC^ n)ei^ nid)t îc. Sd) l^ak mir bie ©elel^r»
famîeit otâ ein ^ant^eon unb SÖlufentempel t)or=
gefteirt, n)o jeber ^t)eil feine ®enf= unb 5Bilb=
fciulc Ijütf bie burc^ eine 3Cuffd)rift Beffcr, at§
burd) 5Cttri6ute Bejeic^net tt)irb. SO^an fud)t nod^
immer naà) bem ^Begriffe beâ ®ing§, bcr immer
ein Sftatl^feî gewefen ift unb Uühm n)irb.
On a décoré souvent du nom de philoso-
phie ce qui n'est proprement que la lie qui
demeure après l'effervescence de l'imagina-
tion. SGB'orin unterfd)cibet ftd) bie njû^re x>on bcr
Segion falfd)er ^^iIofopI)ie ? ©e^ôren oiïe @rit=
len bericnigen, bie ftd^ ^î)iIofopï)en nennen unb
bafur ouSgegeBen werben, bat)in, fo lauft alleâ
ouf ©ebac^tni^raeriÉ unb HeB erlief erung ï)imuB.
3Senn ic^ mir bie ©ele^rfamHeit aU ein ^an-
ilfcon »orftcïïe, unb affe Stjeiïe berfelBen aie
@ö|enbilber mit einer ^Tuffc^rift, fo raar wo^I
meine 5Cbftd)t , bie Söewunberung unb ben 3)icnft
23
fcer QJîufett lôc^erltc^ ju machen unb mit meinet
ltnttHfenI)eit ein wenig ^u ptaUn , tok ber leic^t=
fertige «Soîrateâ, abn fo ottifc^ tijat, aU ic^
t^m Wotifc^ nod)a^men wottte.
©é folgen l^iec bie »on -^amaim în feinem bur^fc^of»
fcnen ßiemptat bet :Sen!n). fo n)(e in ein paar anberen
(Sjreinpkren neben bem ^.ejrte fjtngefc^nebenen ©teilen unb
(Erläuterungen, »on tueli^en jîc^ ik widjt »on t^m ^erruÇ*
renben burc^ ben fleineren Srurf unterfc^eiben. — 3u ei-
nem @jr. ber SenEn). ^e^t über bem 2ttef gefc^rleben:
©ûIBabereçen.
@. 3. Unter ber 3ueignun9 :
--ÔS* ovTtç, 7COV 'cTTtV; — EuTlJ^.Jfivx'Ko^i^,
@.5. ijî ber 3;e;t fo geänbert: 3)u mu^t atteê rid^*
ten unb oerjle^ft nid)tâ; 25u mn^t otteâ wiffen
unb lernjl nickte; ^u lernejl immerbcr unb
ïannft nimmer ^ur drfenntni^ ber S©a!^r^eit
ïommen. 2^im. III, 7. epr. Sal. XX, 13.
©ajU: ÙTCLaTOvç eïvai TLvaç èitLffTVCpoiV 'Hpa-
xXsiTOç (p-ijaiv' 'Axo'ucrat ovx inKTTayievoL ovd'
eÏTcslv. Clem. Alex. Strom. Lib. II, p. 369.
<B.Q, su ben erÇorenben gü§en — »gf- D>og- Laert.
II, 8, 79.
<B,7. S)er onbere — Äant.
6 Ss itpoq Tov ßiov àvcicpégov exacTTa xbv op-
^bv , ex T£ ToTv 'EXkriVLxâiv xoil Tàv ßapßapi-
xô)v (»on Suben unb ©Triften) viroSelyixaroc
xofxi^ow , -îtokintzipoc, ovroç ttjs àXt^^eiaq l^-
vEVTr^ç , xal TCO owi ■jvo7iv(MrfTtç , dixr^v rrjç
ßaadvov 'ki'^ov' rj^' êcrn AvSi], Staxpîveiv
24
■jcEiriCTSv^evr] to vô^ov àno tov l^ayEVOvç
^pvcrlov' xoà iicavbç 0)V %GiÇii^&iv 6 TioXvïSpiq
Tjyidjv xal yvocnixoç , aocpioTiKiiv \xev , (piKo-
cr6(pov xo^iiioTixïiv 5è, yvfxvOi.cTTLxriÇ,' y.aï ^txa
(Sjlb. leg. xtti p^y y.aï) ràç âXlaç t^ç xaxà
Tïjv ßdcßagov (piXocrocpiav atpécretç, airriÇ
Trjç akr^eiac. Clem. Alex. Strom. I, p. 291.
- ecTTt vàp doy-iybov vôyacr^a xal aXko xiß-
?lr[kov, onsp oidkv tXo.xxov àira.'vd tovc, ISid)-
laq , ov y.r;v tovç apyvQa^otßovc' oî ïaacrt,
lia^ôvTeq xô ts Tzapaxe^apay^évov xal to
Hôxi^ov ^apl^SLV î£al diax^iveiv. ovroç 6 àç-
fvpanoLßbg T« l^LÔiTr, xo vô^icr^ia tovto fxô-
vov 6x1 nißdri'kov ècrxL (pr^al — Clem. AleX.
Strom. II, p. 365.
iSei ovv xoiovxôv xi t')(Siv >'({xàç xocl Iv xà
ßUpj olov cor' àpyvpiov ^ ïv^ eiTcelv Svvanat
xa^d-Kep ô aQyvpoyvô^^bw Xeyei , ^éçs rjv S^-
XsLç Spa)(^f.Lriv, xal Siayvuicroixai' àXk'' cttI avk-
"Koy LC yLi^v f $£pÊ bv èeXei-ç , xaï Scaxpivà crot,
xb àvoikvxtxàv xe xal (jir,. Arrian. Lib. Il, 3.
Tohq ovv ciaxrtxàç äa-jisp vo^icr^ia doxißa-
^ei o op'èbç XôyùÇj Ttoncepa xsn'ijXiSowxaL, stvL
XV x(Sv èxxbç àvacpépovxeç xb xrjç 4'i^X^Ç àya-
â'dvj i] é)Çi §6xt,fjiov diacrxéTi'Kovaiv , èv Sia~
vola ^l6v^lJ S iacpvXdxxovxeç xovxo. Philo Leg.
Alleg. Lib.II, p. 91.
Philo qiiisrerum divinarumhaeres p. 505.
de Dominum mutât, p. 1077.
©.T. Äeitt %f)dl ber ^titiï —
25
'û TLcv, ri d^ ^^}va^ov ^èv ê^ xt^drihoq f,
TExjijjp»' av'^pe)itoi,aiv âitacraç cracpîj'
ovdeïç ^apaxxTjp è^Tiécpvice ctöjaocti. Eurip.
Medea.
Juliani opp. ex edit. Spanliem. Oratio II,
p. 91.
@, 9. 5ln W Sweeu — üßl. JBriefro. mit 3a«. ©. 18»
@. 9. Unter ber 3uetgnung :
d °;^G) - - - Sophocl. in Electra.
- - Tobis, vobis, non huic vulgo —
Justi Lipsii Epist. LXXXY. Cent. II.
Vulgo non scripsimus, sed tibi et tui si-
milibus, nec aliter quam priscî suis ae-
nigmatibus et fabularum involucris ^rce-
bant idiotas homines a mysteriis, et nos
consueTimus absterrere illos a nostris da-
pibus, quas non polluerenonpossenf, ama-
rioH paululum cortice verborum. Jo. Pic.
Mirandola ad Hermolaum Barbarum pro
barbaris pbilosophis in Phil. Melantbonis
Epistolis p. 207.
îianebeu: ^aé) bem in ganj Stalten angenommen
nen @runbfa| fceS ^t)tî)agDt:aS wäre bie B^^l
2 bte ungïuàltc^fte , tnbem biefcIB^î t)aB Bofe
©runbraefen/ bte Hnorbnung unb S[>crn)irrun(^
^egetcïjnete. ^çtI)agora§ t)ergleid)t btefe B^^ï
mit ber unfrudjtbaren unb bepn)cgen verac^»
teten Diana.
(»9I. Pbot. bibliotL. cod. 187. pag. 461 ed.Höicbel.)
26
(S. 11. ®ie ^fnalogie —
Analogy^ man's surest guide below.
YouDg Night 6. The Iniidel reclairaed.
^er @aft »on @Itâ ^u ®o!rateâ bem Jüngern:
^akfiiôv , é duL^ôviEy ^i^ï^ napaSeiYfxacn ■^pà)-
^evov Ixavâç èvSslxvva^ai ti tojv yiei^ôvoov.
xirSvvEvsi yàp îjfioïv exacTTOç otoy uva.p ei-
SÙjç ànavxa jtccvt' a-y Ttâ'kiv acmep vTtaç
ocyvoELV» Tovç Ttaldaç ïcr^sv, 'ôxav âpxi
ypa^f.KXTb'iV iuTTSipOL yiyvowto.v , ùxi toIv arroi'
y^sioov ixacrxov èv xalç ßpay^vTaxaic v.ctX pâ-
(rxaiç, XG)V crt'k'kaßMV iy-avàq, Siaïa'^dvovTaLy
xaï xuXr^i] cppâ^eiv Trept èxeïva Svvaxol yi-
yvovxait xavxà Se ys, xavxa èv oXKuk; àyu-
cpiyvoovvxeq TcdXiv S6t,ri. xe i^evSovxat xal
T^.ôyop. ^Ap' ovi> or^ wSe pdaxov xal xdXXt,-
Gxov h'Jtdyeiv avxovç èml xà yLr,ji(o yt-yvojaxo-
liera j — 'Avdyeiv Tvpàxov tn èxeïvcc èv olç
xavxà xavxa op^êg èSâ^a^ov , àvayayûvxaç
Stxi^évuL Tcapà rà \x-q-:ta yiyvacrxoyiBvay xa\
'jcapa^àJJ^ovxaç, èvSeixvvvat xï;v avxrtV à^oiô-
xr^xa xal cpvaiv èv à[L(poxépaiq ovaav xalq
(xvun'koxalç , [lixpi Tcep dv ndon xolç àyvo-
ovfxévoiç xà doL,a^6{j,eva ccX?;3'o5ç Ttapaxi'è^éueva
dsLy^ri ^ dsiy^évxa ^è, ■jtapaSûyixa^' ovxoi
yiyvôyi-tva, sroDjcnj tcôv axoiyjLOV ïxaaxov
-jidvxov èv çtdaraiq xaîç crvlTiaßalt; , xo fifv
txipov ùiç xâv uXksiv 'ixepov ov , xb Se xav-
xov G)ç xoLvxov àel xaxd xavxa èavxâ nçoç-
- ayopevea^ai. — oxt, TtapadeLy^iaxôç y ècrxi
Tore yévEcnç , onôrav ov xavxbv èv éxepw
27
St,ea7taar^év(o , SoB,ai^6i.isvov ôp^wç xaï crvvcc-
X^^^v rtepl eKdrepov loç avvdfx(pG) ^lav aXri^r,
Sô^av dîTOTeXi;. ©aufict^oifx' âv ovv ei xav-
xbv TOVTO Vtfxùv ri '»l'V^ri cpvaei Ttepl -rà xgjv
Ttdvrov (TTOiyùCK. Tcs-jtov'^vla tore (xev v-jt
àXïi^ELaç -jTspl tv 'éxacTTOv e'v tlctl crwiaTa-
TUi, TOTE ^g OTepl dnavta Iv èrépoiç av <pé-
çerai, xal ta ^ev ocvrôiv àfx^] yt Ttri tihv
crvyxpdcrscov ôp&6jç doè^d^si, ^STaTi^éneva, ô'
elq tÙç Tàv "Jtpay^dToov \xay.pàq ■naï \x^ pct-
Slovç crvXXaßac xaind xo.vxa nd^iv àyvotX,
Platonis Politicus.
(S. 11. bieSronte — - 6 '2(a■it.pdxT^q eïpav Oiv cpv-
crev — Juliani oratio VII, p. 237.
@. 12. ben «Sd^Ieçer gu Borgen —
xat jxriv axoXr,v y 'iXkriva xa.1 pv^uov TcÛTc'koiP
- - xà B' dXXa ßapßdpov ^Epbç xdSs. Eu--
rip. in Heraclid.
âpfi.d^£i yàp, olfiat, xr;ç àXv;â-£taç xà a-jrép-
fiara yiôvotç (pvT.daa-ea'^ai, xoïç xr,ç Jtlaxecog
yeapyoïç. Cleiii. Alex. Strom. Lib.I. p. 278.
XTJÇ £7lLXpV1^EG)Ç XOV XQOTCOV , ^SloV OVXCL WÇ
dXri^&q xaï àvayxatôxaxov r!iJ.îv^ èv xco ddv-
Tcp xïiq dXri'beiaq dnoxel^evov, iepbv àxe)(^vojq
"kôyov , Kiyv-KxLoi ^èv dià xav •Jiap' avxolç
àdvxow xa'kovuévov^ 'KßpaloL Se Sià xov
Ttapa-KExdayiaxoq i}vLt,avxo. Id. ibid. Lib. V,
p. 555.
- xpri(rifXG)v(x.xov rb xijq crv^ßo'kixrjq ipfi);-
V£iaq EÏdoq siq TtoX'kà , xal Ttpbq xriv bp^ijv
'^Eo'Ko'yiav crvvepyovv, y.al 'jvpbq EvcrEßeio.V', «al
28
yiaç (xaxTjariv i xa\ cocpiaç ^vdei^tv. Clem.
Alex. Strom. Lib. V, p. 569.
Twv ^inov^iévov ol jLièy cl^dreç 6 yttyko-vv-
rat, TOVTO TTpcKTTOvaiv, oi 5' ovx eldôreç, xai
TOI, riva ^ei^Gj dialpeaiv àyvaaiaç ts xai
'^vcharsoç ^l'^oro^ev j - - Ta crbv o'y(^ijy.a, xal «rè
'ytyv^a'xav av riç fujxjjcratTO. tL daï dixaio-
cvvTjç xà Q-)(ii^a xal oXr^ç cttXX/^^^îjv àperrjç y
ctp' ovx àyvoovvTeç ftèv, àotiâ^ovTSç dé tttj,
<y<p6dpot, liti^eipovai TvoTJKoi to doxovv (T<pL(n
xovTO éiç, Ivov OLvxolq TTpoâ'Vftetcrâ'at (paiv^-
a'^ou •Koieiv y ort. {.laXtcrT« "epyoïq Te xaï "kô-
'yoiç ^Lp.ov^evoi ; - - Mi(a>?t>2V ôij tovtov ye
i-TEpov ixelvov "kexTeov olftai, xhv ùyvoovvTCK,
Tov 'yiyvdoo'xovToç* Trâ^ev ovv uvo^xa éxaxép(o
Tiç avTÔv "Krii^STai, npeitov ; ^ dij'Kov dr} x*^^^'
•jibv OV) diÔTL TÎjq T(hv jevêv xut et^v dtat-
pécreoiç Tia'Kaid ftç, â)ç eoixev, alrta toïç e^-
•jtpoa^ev xaX ào'vvvovç ■jvapriv^ âcTe itrjS' eort-
X^ipeîv ^r,Séva diUipeZa-^ai,' xa'èb dii tôv bvo-
HOLTixiv àvdyxyi ^rj acpôdpa àntoptlv, o^aç 31,
xdv •>? To'Kyir^çÔTtpov etp^ff^oct , 3 layv àicttG)^
evexu TTiv {J-ev fterà S6È,ïj(; ^l^riaiv doè,o^i,fX7i-
Tixriv ^poaelTïœnsv Ti^v Sh y.£T èmaTri^riç
îaTogixrtV rtv« fiC^r;o-iv. — ('O aocpiaTiiq ovx
èv Toîç eiSôaiv r,v^ àXX' èv toîç jiipoffiej'Oiç).
Toi» Jo4o|tift7;T};v dii (xxo7c6^£^a wçîrfp aidr,-
pov, etT« vyirjç être SiTiXôr^v %X'^'^ Ttvd èaTt,v
èv éavTM. £pj;et xolvvv xaX yidXa av^vï^v. 6
fxèy yàp ex>^è7/ç avTâv IqtIv t oiô^evoç eiSè-
29
âià ri^v Iv TOÏç "kàyoïç v-vKiv^Tfiariv ?%et -koK-
'ki]V vTiOT^lav aoil (poßov o)ç àyvoel tavxa, a
Ttpbç Toèç a'XTi.ovç ég elSojg la-)Q;[idxi(Ttai. ov-
xovv xbv iiBV à-jt7i.ovv (ii^t^ti'iv tlvcc, tov si
elpoviKov ^i^riTTiV ÄTjcrofiej' ; — xat fxot Jittä
xaT a (p a ivsa^ôv tLve' %ov iilv Si]\xoaia. re v.aX
[xwxpotq Xôyoïç Tcpbç nXi^^ri Svvût.Tbv elçcavev-
ea'èat, xa^opä, tbv de Idioç t& seal ßpa^ecrv
Xôyoïg àvayxd^ovTa xbv rcpoadiak£y6\j,evov
èvfx.vTto'koyelv avTbv a^rTç. xbv [xwKpoXoyà)-
TEpov à7io(paivoyLE^a dij^o'koytxôv' xbv exe-
pov èpovuev orocptcTTLxbv , ènslTreç ovx eldôva
OfVTOV ë^e^EV' ftt/i^JTl^Ç â" GiV TOV ffOCpOV ^jj-
XOV OTV 7CapG)VV\XlOV aVTOV XI T^rfi^EXOLl, Tbv
Sil xrlç èvavxioTvotoXoyixîiç slpcsivixo'v y,épovi;
xrjç do^aaxLxijq (.iiy.rixLx6v, xov cpavxacrxixov
yévovç àmb xîjç EiSaXoTcoiizViC ov Setov àW
àv^pcûTtixbv x'r^ç TroujcrEOiç àcpooptcriiÉvov èv Ào-
yoiç xb ^av(xaxo7roi,txbv yLopiov^ xavxrjt; xijc
yeveaç xs xaï at^axoç ôç dv ^pri xbv ovxcyq
^o(pi(xxïiv Eivctty xù.Xri'bicrxaxa y âç, tocxtv^
èpsï. ©nfee tJOtt ^îatonâ @opt)i{ien.
@.12» tt»eïc§e fd^wtmmcn ïônnten — atque hic
tam docilis ad cetera, uatare nesciît. Sue-
ton, de Caligula.
®. 12. witi) mit S^r partl^ctiifd^ îc. —
'Apyeï' ovEiSti xaï ^pvyàiv èTcaLvécreiç
àvéykoiç (pipzahai 'xaçadlSo^'' - - Burip.
Tipcodd.
@. 13, ftait^. ©tflatêmlniileif — Mi^elieu.
30
@. 13. (Bin Utü^mkt Äünjllcr — Girardon.
» ein îDîonaïcf) — SubwigXIV.
- bei' (Sct)t|e ~ ^eter ber ©ro^e.
<».14. bcm iîummen Stein — <§a^acuc HI, 19,
Serem. II, 27.
TüTre 5'àp, 0}7(Tt Tic Tcpocprirela, evcTTV/^^ja e i
Toc T^de Ttpay^iaTU y 6t dv àvdpiàcri m-
(TTevaoicnv. Clem. Alex. p. 61.
(S.14. 5Cuffd)rift ber ^jî^ilof. Ö^efd^ic^te — £ei6m|
öerglic^ bie (^ele^vten = «^iflorie ben 5Cpot^e!er=
6üd)fettr «nb einen SÖlann, ber fid^ baran 6e=
gnügte, einem Phannacopolae magis pixi-
des quam medicamentorura illis contento-
rum coinpositiones noscenti. (Sielte Epist.
XXXIIl. ad Jo. Christ. Laogium, summum
antistitem Idsteniensem im 3. Vol. feiner
^Briefe.
©.14. jeneê Sîilb ber <Scï)ôn^ eit — Cicero erja^It'
biefe ©cfdjid^te im ^iCnfang beâ ^meçten SBuc^â
de inventîone Rhetorica von ben ßrotonio=
ten, bie gur Sterbe i^reâ Sem^elê ber Suno
ben Scupâ »erbungen, ut mutum in simula-
crnm ex animali cxemplo veritas trans-
feratur. Plin. XXV, 9.
<Siel)e Sucian im ©efprad^; 3)ie ©emalbc.
®. 15. S©orte§: ^^ilofop^ie — (piloaocpla yâp
TOI écris iv , 0) ^(hxpareç, ^agUv ^ dv Tic, a,v-
Tov (xETpioc cci^j^Tat iv Ty ij'KixLa' èàv Se Tte-
patTÊpoî Tov déovToç èvSiaTQLi^-^j dtacp^opa,
Tc^v àv^pô)7iiov, ©aHicleâ in ^laionê ©orgiaâ»
31
@. 16. aie m mu^tç^cï Bufc^ûuer —
- - ô)ç fpacpEvç t' àcrroo'TaS'ftç. Eurip. 'Exâf^Ui.
<BAG. @itt ^^rt)gtet: — cpaivexai t« (L^çiv/ûiv
fètvii (TGXppovéarTepa elvai, t(Sv â'X'kœv è'^vojv'
y.al yàp Sr, ««i aTcavtdxiç^pvyeç oi.ivvov(Xir.
Socrat. Hist. Eccl. IV, 28. xal jàp tovç
olaaSïi'jiOTE uXk'ijq alpèasaç aacipovécrTepov
ßiovwaq ^^pryat; aal Harp'Kayôvcf'Ç, èarlv er-
pelv. ibid.
<». 17. ()elleni(lifcfic SiKufe «nfccê von SSar — -êerc »ou
. SSar, ein S)eutfd)ec, auê bein Oouabriicfifcfteii Qcbüu
ttg, "^at iii fraiij. ©pracfie gefd^tieben: Epitres diver-
ses sur des Sujets diflFerens. Nouv. édit. en 3 To-
mes. Frcf. et Leips. 1755. 3Dîef;rerc biefer SSriefc
ftnb an befannte ^erfonen ouê 50îcliere'ê ßornöbien ge-
richtet, fo ber 3. im 1. SSaiib an ^PUïbain (f. >f)amann
J, 27.) unb ber jrocpte im 2. SBanb an Thomas Dia-
foirus (auê bem Malade imaginaire) ; in biefem fommt
bie ©telle »or:
-- ces Hommes divins, que l'Histoire nous vante;
Ce sont de vrais Heros tout dignes qu'on les hante.
Ainsi que le Vulgaire implore tous ses Saints,
Appelle k ton secours ces Grecs et ces Romains,
(iue le Ciel aux Gentils choisit pour Interprètes,
Tout comme au Peuple Juif il donna les Prophètes.
<». IT. gottltd^e SOvenfc^en unter ben Reiben —
Philo p. 874. — Jöalgac im fünften :i5tâcour§
feineâ cî)riilltc^en Sofrateâ frogt , ob @ott n{d)fc
ben l^etligen ^l^omaS ben ^'î'ac^folgertt beâ
5Cnftoteïeê jum 5Beften gefanbt ^ak , fte nad)
t^rerSOlobe ju îteBe^ren, umfelîngc burd) (Sc^Iuffe
unb i^re Xiakïtiï gu gewinnen. Ce saint Tho-
a2
mas de l'Eoole n'auroit-il point été choisi
pour être V Apôtre de la Nation des Peri-
patéticiens, qui n' étoit pas encore bien
assujettie et bien domtée? Nation pré-
somptueuse et mutine, qui défère si peu
à l'autorité, qui se fonde toujours en rai-
son, qui demande toujours pourquoi cela
est-, qui est si impatiente de repos, si en-
nemie de la paix, si disposée aux choses
nouvelles. Il me semble que cette der-
nière Mission n'a pas été inutile.
®. 17. ben bie ^ropïjeten — Protarchus in Pla-
tonis Philebo: AtofiaZ ye, © So^epccrcç, a-ù-
Tov (TE »ffitv ysvia'èfa.i 7tpo(pTqTrîv f ivoc ^r^Skv
TtyLelç croi tteçÏ tov àyoovKTT^v ' £B,afxapTdvov-
TEC Trapà ^éXoç cp'^Ey^ôoi.is^di ti.
3,20. 3öa§ ^at biefer iunge «Otenfc^ — 'Hpâ-
arxoç. Diog. Laert. in Platone p. 208.
(3.21, ^oïvakè f)attç. md^t »ergeBenê îc. — Ao-
xeî fioi '^piivai xa-rà (pvcnv , oiaTtep àya^ol
èyévovxo y ovto xat èTtaivelv avTovç. àyot'èrol
dé y lyévovTO Sià to cpvvav èc, àyaSwy. iriv
Evyivtiav ovv TtpaTov avxbJv èyy.aynd^oi-iev^
Sevrepov Sh rpoqjjjv re xal TvaiSslav ■, tTtl §è
TOvTOLq xriv tcSv ïpycov TCpd^iv èmSeiifOJ^EV,
cbç xaÀ^v xal à^iav tovtcov à-Jt£(prtvavTO,
©OCÏûtcâ im SOlene^ettUS. Avaaiorarov Si;
io TEïfôj' TQocpriv îx^'' ènvrrideiav ^ dv tcx^;. Ibid.
EIt«,
33
EÎt« , (h Ttarcuyé'Kaa'rt ^ oin àx-q^oac, â)q èyé)
el^t vlbg fiaïaç ficcXa yevvaîocç t£ xal ß'ko-
aupâç 5 ^avaipéTr,çj — dça xal 'o<xi £7ttTïi~
dev(o tïiv av-vr^v ttyyriv àKi;xoaç} @OCïate§
gum S^eâtetuê m ^latonâ ©efprdd^ biefeâ Sf^a»
ntenÔ. TLpoacpéQov ovv Tvpôç fxe wç Trpoç (^lataç
v/oï' xat avTov ^laievracôv. ibldein.
'M.evéSrtfj.oç ô Uvppaloq YL'kdrovog ^ùv ye-
yovàq /LiaS7îT7?ç, TtceaßvTEpog dh yeyovcbg'Api-
(TToèiévov , "kéyeL èv t« ^l'koxçdTovç , ort, ovx
ènavETo 2coxpaT>;ç ovts rTrèp toi; -jiciTpog œg
'Kk'èovpyov "kaXcôv, ovTe i-Trep Trfg ixr,Tpbg wç
Italocç. Cyrill. contra Julianum. Lib. YT,
p. 208.
Sophroniscum Socrates exspirare non
patitur. Seneca de Benelic. 111, c. 32.
@.21. ber Seib eine ^tgur ber «Seele •— 35te ^U
tett nannten ben Seib ein ©ef^jen^î (ädalov^
ber ®eele.
tvTtog yâp -vig ècrxt to crcjyia trig i^v^rig^
wç ital ■)] (pvcnoyvo^ixovLKv^ oocpla Beixvvcn.
Sext. Empir. Pyrrh. Hypotypos. Lib. I.
cap. 14. §. 85.
®. 21. sur 2lnm. — ®. »ont $Bapft§umI) gu 9?om
tt)îber bcn Stomanijlen ju Seipjtg. (2Baïc^. îf;.
XVIII. @. 1213.)
(».22. bie Äraft ber Srcigl)ett — There seems
to be in mind as there is in matter a kind
of vis inertiae, which resists the first im-
pulse to change etc. Lieutenant Cook's
^aroann'â «S^tiften Vlll. 2^. 3
34
Voyage round the world inHawkesworth's
Journal Vol. II. p. 6.
lioiiévr,ç -^v^ijÇf Tca^acpôpov t,vvéo-SG>ç yiyvo-
fxévr^ç^ ovdhv dlXo •nlr.v Tcapacppoavvr; , fttQt
ter ©oft »on 6li§ in ^^latonê (èop^iften.
Plato bifariam partitur aniuiam, per ra-
tionale et irrationale — duo gênera sub-
dividit ex irrationali: îndignativum, quod
appellant Stv^lxôv, et concupiscentivum,
quod vocant è'jvL^vy,riTtxuv, TertuU. de
Anima cap. 16.
(S. 22. (t^mte <BoïtaUB feinen fùattt nad^ —
Accusativus rei, non Dativus personae.
<ö.22. bec, inbem er roegnimmt — - - non in
omni marmore necesse sit inesse velPra-
xitelia capita. illa enim ipsa efficiuntur
detractione: nec quidquam illuc afFertur a
Praxitèle; sed quum multa sunt detracta,
et ad lineamenta oris perventum est, tum
inteliîgas, illud, quod jam expolitum sit,
intus fuisse. Cic. de Divinatione II, 21.
<S.22. sur 5Inin. — iiBer ten Vl.SSu^pfalm (^f.
130. V. 5.) (SSalcï). %î).rv. ©.2357.)
(S. 22. <Bâ)mxmn — ÄIo:pjlo(f im norbifc^en B«=
fd^aucr.
©.23. toeil fein SJater einer wor.
- - TraTpiav
eÏTrep xa&' ôSbv ev^vvToyLTvoç alow
ralç ^eydXct.iç SéSojy.ev
xôa-fxov 'AS^avatç. Pindar. NeyLeo^v §' .
35
@.24. oben.
Svo ecrrooodv aot (xtyiaToi. orxo-jroi , Qeàv
^Iv ZsvÇf àvSgàv Se (pi'kocrôcpcov SöOPcpccTT^c.
Appion in 'EyxaiiUp ^oi^eiaç. Clement. Ho-
uiiK V. p. 661. ex edit. Clerici.
®.24. (Sntbecfungen beâ Oeftc^têbcuterâ — Zo-
pyrus , Cicero Tusc. Quaest. IV, 37. Id.
De Fato. 5.
®.25. in ftcf) felîift leiben unb fireiten muffen.
^Cl (pi7^e Hdv TE «où äXXoL ocrot ttj^s 0£Ot,
8olr,Té ftot xocXfo ysvéa'aai 'vâvSo'bsv' tu^oi-
^ev Se ocra tya ^ tolç èvToç slvaL (^loi cplXià.
TtXovaiov dh vo^l^oi^io tov crocpôv. to Sk "X^pv-
aov TtXii^oq eïr} [xol oaov (xr^Te cpépeiv ^^irixz
àytiv BvvctLT akXoq ri ô aooççov.
B/oTor S' àrpexelç ETtirrtSevaecc
(paal (T(pâXkeiv -jzXéov tj Tep^teiv,
tt} S' iyieia ^.lakXov ■jvo'kef.ielv fOQt ttC
Söcirterin bcr ^^äbra in Eiiripid. Hipp.
©.25. «yu^ftapfen gôttltd()ct: ©egcntoart erüärt —
- - ita rudes adhuc liomines agcbant, ut
cujuslibet novi viri aspectu quasi divino
commoverentur. TertuU. Apolog. adv. gen-
tes Cap. X. Isocrates in orat. de Helenae
laudatione. Diog. Laert. de Pythagora.
?ßon Teridates, bcffen Sob Artaxerxes
burcï) ganj SCftcn I)ot Betrauern lûffcn Aelianus
Var. Ilist. Lib. XII. — Jo. Bapt. Porta
de humana Physiognoniia Lib. II, cap. XIII.
-- ô [-liyaç à^oxpaxijç, bcr 6re{tf(i)ultri5e
Aiaç - - Sophocl. Ai, fiaanyocp.
3 *
36
AiJcatocrisvjjc ^lèv ovv «al aacppoavvTjç xal
ocra oLXkat. x'i\xi(x ■i^v^uîç, ovx ëvecTTi cpéyyoç
ovSèv iv xoïç TÏiSs ôyLoiâfxacnv f oKXà St
à^vSpMV opydvav fio/iç avrâv xal o7.iyoi Itii
Taç ùxôvciç lôvxeç ^eowraL to tov slxuca^ev-
Toq yévoç. (BoîuUB tit ^latottê ^f)ûbro.
"0;|/tç r,^îv otiVTci.Tri tojv Sià tov crcj^axoç
£p;(£Ta^ aia^r^aeav ^ f (ppôvr^acç ov^ ogdxai.
Seivohq yàp dv itcf.çtV/^tv epooraç , et ii toi-
cfrov kavxriq èvap^hç eLSolov icaptiyf^STO elç
Öi^vv Ibv f xaï tàXXoL oaa. èpaaroi, vvv Sk
«.âXkoq yiôvov TavTr,v eay^e ^oîpav ^ g)o-t' èx-
(pavèaxatov elvai xat èpaa^iôjTUTov. Ibid.
--'0 5' àpTiTE^Tjç, 6 tâv TOT£ TToXrS^ecc-
fioor, oxav ^eoeiSeç TtpôaooTvov ÏSri y.ôtXkoq tv
lis^i^Ti^évov f 7] Tivcc <TÔ)^axoc ISiav i 3rpo~-
Tov iihv ecpi^Ej aal xi xäv xôxe vnrjX'èev
avxbv SsL^dxov y elxa Trpocropwv Coq Qebv ai-
^£Tai ) J^ctt £t fAî? SeSiEirj xiiv xrjç ocpôSpot jxa-
vîocq S6t,av ■> ^vot dv éq àyâX[iaxi xal @ec5
xoîq TtaiSixolq, Ibidcm. — Ol Se 'AnöXTico-
vôq xz xal èxdaxov xâv Qsûv ovxca xaxà
xbv Ssov iôvxeq ^rixovai xbv acpéxepov TtaîBa
jtecpvxévoiiy xal oxav x.xr^aravxaiy yn^ov^ievot,
avxol x£ xaï xà TtaiSixà Trel'èovxeq xul prS-
liL^ovxeq siq xb èxeivov ènixr,Sevfxa xal Idéav
dyov(Xiv 1 bari ixdaxop dvva^iq — eiq ô^oiô-
TTjTtz avxoîq xal xà 0£w, ôv dv xiyt,(âcxi, tcoi,'
aav ndvxœq on ^id'kiaxa TCEipôo^evoi ayeiv
OvxG> Ttotovai, Tipo^vyLLa ^ïv ovv toiV àiq aKr^-
-&6ÔÇ èpôjvTow xul TêXer^, Ibid.
37
(S. 26. Söiberfpruc^e getoö^nt— M>j fie oîov ttcc-
Tçakolav vTco'kdßiic yiyvBa'^ai Ttyct' — tÔv
TO-ü Tiarpoç üapfxevt^oi; Ao^ov aj^aj'xaZov
^îfiïï' âft-uvofieroiç ecTTat ßaauvi^eiv, xal ^la^
^ecr^'oct To ts u)j ov (>)ç tcrri xatd it xal to
ôv av Ttakiv é)ç ovx taxi ttt^. ^CÏ ©ûft ÖOIt
eitâ in |5Iatonê ©op^ijlen.
@.26. Bis t^re (»op^iften — -- ovx à7.'kox6rG)c,
«0 Meyé^eye ,• xal jjfilj; gv^ùç acrfiei'ot c^tittt;-
iî/jaovTat o-üTOt ot 'ndvcrocpoi dvSçeç oi àvTi-
%oyiy.oi, jeai èpiq(yovTai> ei ovk èvavviôjraTOV
fagt ©olrateg in ^latonS Sçitê.
@.26. a^onfoIc^emSföiberfpruc^ . . belpi Srafel—
- - si philosophandi libido est, Socratem
sapientiae principem quigque vestrum tan-
tus est, si poterit, imitetur. Ejus viri,
quoties de coelestibus rogabatur, nota
responsio est : Quod supra nos^ nihil ad
nos. Merito ergo de oraculo testimonium
meruit prudentiae singularis; quod oracu-
lum ipse praesensit, idcirco universis esse
praepositum, non quod omnia comperisset,
sed quod nihil se scire didicisset. Ita con-
fessae iraperitiae summa prudentia est.
Hoc fonte defluxit Arcesilae et multo post
Carneadis et Academicorum plurimorum
in summis quaestionibus tuta dubitatio :
quo genere philosophari et caute indocti
possunt et docti gloriose. Caecilius Nata-
lis in Min. Felicis Octavio p. 12. 13.
S. 26. (Spöttern §u glauben — âpicTov ovv vds
38
©efH nenTi.a'Tevy.évai ^ xal ft»; rolç àaacpécn
"koyicri-iolç xaÏTaîç aßeßaloiq elrcccrîaiç. Philo
Leg. Allegor. Lib. II, p. 103.
@.26. ftc^ 5Cpott nad) bm SOtcnfc^en richte — in
(Bopl)OÏUë Oedipus Tyrannus fagt ber ^^o=
ruâ oom 5CpoIl:
- - T(Ô
yàp arXaxeç à^povô^tot itdcrai <pi7.ai' —
@.26. gu :pî){Itpp{jtrctt — Demosthenes - - çi-
"kiTiTtl^ELv Pythiam dicebat, id est, quasi
cumPhilippo facere: hoc autem eo specta-
bat, ut eam a Philippo corruptam diceret.
Cic. de Divinat. Il, 57.
(».26. ^CpoUoâ pX fet)tt — ^octtov yàp âv elç
àv^çoTcov â'Eov , »} eIç ^eov « vSpworoî' fie-va-
ßaXelv. Philo de Legatione ad Cajum.
p. 1008.
@. 26. 2)te MeBerlteferung îc. — Plinius lib. 28, 4.
. mad^te fd^on ben ®d)Iu^: ostentorum vires
in nostra potestate esse, ac prout quae-
que accepta sint, ita valere - - In Aà-
gurum certe disciplina constat, neque di-
ras neque ulla auspicia pertinere ad eos,
qui quamque rem ingredientes , observare
se ea negaverint. Quo munere divinae
indulgentiae majus nulluni est.
@.2T. welc^eâ ba§ i%m^ï\tt 35oïf auf un§ öc=
Bradât,
3ufa^: ba§ für ben ^ôhtl ber ©rbe unb
sur ©rbauung beffelben gut <^tnx^ ift.
©.27. Äreter — rpiKoao<^ia èa%l ■Kokaiotdiri
39
Te «ai- n'^Eiffrij rtôv 'F.X'Krivav iv Kpj^^T)] xt
xaï èv AocueSal^iovi , y.aX ao'pKJ'val ■jv'KsîaTui
yrtÇ txel eirrtV. àXX' è^apvovvrai xal a^ri(.ia-
Ti^ovTOt-i àfta~£tç elvot,!,, ïva jliî; naTddri'ko^
(S. 27. gähnen — 6 Kpin'aç àxovcraç, tavra naï
i3ô)V /.le àTcopovvTa^ ôjarcsp ol tovç ^acrftos-
^évovç xaxavTixpv opdïVTSÇ xavTov tovto
^v(Ji7vda)(^ovai, oiàxelvoç tSo^s ^xot vn è^iov
ànopovvTOç ùvciynacy'^fiVaL xaï avToç dT^ojvai
■uTTo ànoç}iaç. Platonis Charinides.
©.28. f^irmamcnt - 'Mattij, II, 2. — ©eijlet»
wdt - Suc, II, 9. 13.
©.29. ^a§ frecfie ©eftônbnt^ — Kiv^wsvoyi-evy
a M.éve)v , e/w t£ '««^t ct-ù <pav%0L tiveç eîvat
dlvSpsç, xal ai ts Fopj't'aç ov-^ Ixavojç TtETtat-
devxévat xat- g^è IIpô^izoç. ©oHv. tlt ^Ia=
tonâ SOtenon.
©.29. ®a§ Sooâ ber Itnmtffen^ett — Aliquid
ergo Socrates hahuit cordis humani^ qui
quum intclligeret, haec non posse inveniri,
ab ejusuiodi quaestionibus se reinovit, ve-
reorque ne in eo solo. Lact. Div. Inst.
Lib. m. de falsa sapientia cap. 20.
©.30. cntgel^ett bte (Einfälle —
T)7fxcc ô'épj'f.tccTcoj' ;;{;po^'t6j-
TSpOV ßioTevsi^
Oy Ti x£ avv XotptTOO' tv^a,
yÀcâffcra (ppevbç e^éXot ßa^siaq, Piud.
Nem. 4.
40
(S. 30. (Boîxakè fd)emt}C. — Recte ergo So-
crates et eutn secuti Academici scientiam
sustulerunt, quae non disputantis seddivi-
nantis est. Superest, ut opinatio in phi-
losophia sola sit. Lact. lib. III. de falsa sap.
cap. 3. Recte igitur Zeno ac Stoici opi-
nationem repudiarunt; opinari enim te
scire, quod nescias, non est sapientis, sed
temerarii potius ac stulti. Ergo si neque
sciri quidquam potest (utSocrates docuit)
nec opinari oportet (ut Zeno) tota philo-
soplila sublata est. cap. 4.
®.30. fo gehört »ielleic^t eine (»çmpat^ie îc. —
- - Si è^dç
^ïë,é TtoTB vr^Bvoç a5'' avpa. Eurîpid. in
SCIctbtobeS m ^latonS «S^mpojto: "Ert Sk to
Tov dri/^'^évTOç v-ko tov t^eaç Tcd'èroç xàfi'
ÎX^'" <p<^(^'' T'O'P "^ov tiva Tovxo 'Ka'^ôi'iu ovx
è^é'kELv "kéyeiv olov ■^v TiXriv toïç dsdrtYfxévoiç,
œç ftovotç jvoaofxévoiç T£xal avyfvacroiiévoiq
si Tcdv EToX^a Spàv te xaï Xiyeiv vtco Tr;ç
odvvriq. èyoi ovv dsdriyiJ,évoç te vtio àX^eivo-
Tspov xal TO àT^yeivôrarov cjV âv tiç ^îîX"
'^e.iri , — tJjv xapSiav yàp^ rj i^v^i^v t] 6 Tt Sel
avTO ovofxdcrai 'Kkr^'yei<; ts xal Siqy^ûq vnb
Trav iv (pikocrocpia 'Koyav, ol t-)(pvxai èx^'^viÇ
àypiœTEpov^ véov -^v^vç xal ^ri à(pvovç oxav
Xâ^aywai, xal Ttoiovcri, Sçàv te xàl Xeysiv
OTtovVf xal ôpav av Octt^povç , 'A/a^oyaç,
îlavcraviciç f 'ApKTTO^jffiorç te xal 'A^t-ffTo-
41
(pdveiç,' SoxpocTT? è'k avxbv tI Sel xat "Keyeiv,
xaï 'ôaov àXkoi ; itavreç yàp xExoi,vo)vi]xaTe
TÎjç (piXoa'ô(pov) ^aviaç tê xal ^a'xj^ûa.ç,' Stb
TvâviEç ÙKOvcrea^e' crvyjvôjcreG'^e yàp xoîç
TOTE 7Tpa)(^elcri xal tolç vvv Xeyoïxévoiç.
®.30. ©rfenne tic^ felBft — Vide Cic, de
Legibus I, 22. 23.
<ö. 31. unter feinen gülbenen SBart — roLavTnv
Ttrà Ttciî^eiv TtaiSelav tov eavTOv Ala "üpd-
aXeiTog "kéyet, tl yàp àXko evnp£7tlq epjov
crocpà xal xeKeia, ri TtaL^eiv y.ai avvevcp^aî-
vea^ab tf] töjv iitaXûiv vttoijlovi} seal t]7 Slol-
xiqaei, tàiv xa'käv, av^Ttavtiyvpl^ovTa Ttoöe«,-
Clem. Alex. Paedagog. Lib.I. cap. 5. pag. 90.
@.31. n>er ber njetfefte — Justini Martyris ad
Graecos cohortatio. p.33. Colon. 1686. fol.
(S. 31. ©Urtptbeâ — "A^toç «ç àlti^uç ^oiy.paTt-
z>;ç §iaTQi8r;ç ô Erptm^vjç , eiç tïjv ak)]^BLav
ÙTvtSôjv ^ y.ul irovç ^euTaç vTtepiS&V- Clem.
Alex. Cohort. ad gentes. p. 50.
0.31. 5Cpott antwortete — -- «ç Sï] trrpoo-pr^o-tç
ovooc Tov Qeov tow Eiffiôwav àwï tov p^aïpe,
Ô)Ç tOVTOV yi,£V OVX Op^OV OVTOÇ TOV TTpoapij-
ftaxoç, TOV ^aipeiv' ovSe deîv tovxo îtapoc-
v.t'kevEG^ai ahXrikovq èûJkà aocppovsiv. ovto
y,sv Si^ ô 0eoç Tc^ooayopevei tovç eia-LovTaç
elç To lepov — alviyyLaTOjSéaTepov Se Srj ojç
^avTtç Xé)'£^ — ' xal yàç crviißovXr,v (jJijâfvjcra)'
slvau TO yvi^^i aavxôv ^ àXX ov t(Sv tlcnôv-
TG)v evexev vnb tov (Beov npôapi^o'tv- Critias
in IJIotonê ^^ormibeS.
42
@.31/<Sï)ârep{)on— - Xatpef^GÎv 7^ vv^xtplq. Ari-
stoph. Av.
5Cr{fto|):^ancâ befd)reiBt une biefen aîtann ûlâ
einen vertrauten ^reunî) beâ ©oîrateâ unb
großen 50^epönftlcr :
- - 'Eoy-pÛTTiç ô M);Xioç
xaï XuLpecpàv , ô^ olSe tu t^v'kXbjv ^xve],
To fxèv orv Tov'X.aipt(pC)Vxoc, Sià to TcXécoç
fXOCpLiJTixov îtoù çppTtxov ^i);p;/xa Etyai, îrap-
■i\(xo^Ev. Colotes in Plutarcho adversus
eundem. p. 1116.
®. 32. (Energie — Quintil. Lib. VI. cap. 2.
èvdpysia, quae a Cicerone illustratio et
evidentia nominatur, non tara dicere vide-
tur, quam ostendere: et aflFectus non ali-
ter, quam si rebus ipsis intersîmus, se-
quentur.
e.32. Strteâ ijl eitel — This truth is never
sufficiently discovered or felt bymere spé-
culation, expérience in this case is neces-
sary for conviction, though perhaps at
tbe expence of some morality. LordChe-
sterfield's Miscellaneous Works Vol. II.
Lond. 1778. Letters to bis friends Book II.
Letter XLI. to tbe Bisbop of Waterford,
p. 507.
@. 33. feinen fd)onen Sûnglingen îc. — ©iel^e bie
2iebï)aï)er in ^lato. ^orleo-S^e, fÇTjv, ènei-
di} rifJLElç èp ànopla k(jy.iv , tpcâfteSa tam
Ta fteipaîtta; 57 tooç aia')(yv6yiZ^ot.f waîrep t(pq
43
Ttva àXkov ocTTiç èvTEvel xà Tuè,ov ; èneiSr,
ovv ftofc èdôaovv àSrfxeïv npbç xov 'koyov,
àXKri èirevpoj^iiv —
Mdv« S' vTtrjç^ev, ol^ai j SopxpocTet icaî.
anavioiç tlctIv èxslvov ^riXaralç^ evSocîfjiociv
à'krt^aç, xal ^laxaploiç ycro^eVoiç , tov tayo.-
Tov ànodvcracr'^ai, p(;tTG)va ttjç qjtXuTtfttccç'
Ifi^'uea&at ^ià toxito fxd'k^ov talc yevvalaïc
i^v^aïç. Juliani Imper. 0pp. ex edit. Spanb.
Oratio II, p. 96. — ovti cpavXÔTspov ipyov^
tbç; kyèi xplvcD, tqv Tpolav éXeiv, ^al t^âAaj'yc-.
yevv^Mv Tpeif/acrêat. p. 97.
@.35. on bem «Raupte SDlebufenS —
- - TvoixLXov xapcc
Spccxôvxœv cpoßaimv -- Pind. Ilijè. I.
— xàç èTtiaxidi^ovcraç x(Z'koyL(jfj,(5 tî^ç ayvola,,
xà^aç — Clem. Alex. Paedag. Lib.l. cap. 2.
pag. 80.
(3. 35. BttJtfcîjen ®tnpf. u. c. Se^rfa^ — Tecmessa
itt (©op^. 5Cia§:
col fx£v Soxeïv TUVT^ êctt', efzol cî' àyav
cppoveîv-
©. 35. SSer ûBer foötel <Bd)atf[imx — Plato, in-
quit, agit Socrati gratias, quod ab illo
didicit, quare Socrates sibi non agat, quod
ipso se docuit? Seneca de Benef. Lib. V,
c. 7. — Innumerabilia sunt, in quibus con-
suetudo nos dividit — Multa praeterea
ejusmodi, per quae unusquisque de se tan-
quam de altero loquitur. Ibid.
44
@. 35. mu^ geglauîtt . . roerben — quoniam ridere
nostram fidem consuestis atque ipsam cre-
dulitatem facctiis jocularibus lancinare,
dicite ofestivil et meraco sapientiaetiDcti
et satiiri potii, estne operis ia vita nego-
tiosum aliquod atque actuosum genus, quod
non fide praeeunte suscipiant, sumant at-
que aggrediaotur actores? Arnobius adv.
gentes. Lib. II, c. 8, p. 47.
Aeîyàg TtiaTSveiv Tbv ^av^dvovra, 'Aptcrr.
jrepi crocptaTLXtôv tkiy^^fùv cap. 2. — Philo
pag. 917.
»gt. SSriefn). mit 3«c. ©. 340. 348.
@.36. su Bebenden, ba^ er fterBeit mûfe — bIv.6-
Tct )? <pikoffo<pia. Clem. Alex. Strom.V, p. 580.
©.36. oî)ne be^wegcn geglaubt gu werben — llt-
anç yàçt ^Ji.a'ènriaeoiç TtktiÔTr^ç. Cleui. Alex.
Paedag. Lib. I. c. 6. p. 94. ovxéx ovv tcL-
CTTiç ylverai ^i àoro^e/seoç oi-^vqaiyLivr^. Ejusd.
Strom. Lib. II, p. 362.
ùivo eïSri è&jfxfcv TreiSorç, to fxèv iciaTiv
7zape-)^6}xevov ävev tov elSévcci (TrtiAo-ûç iti,-
aTEVTLxijç^ TU Sh liriaTnj^iriv (^Tret&oiç ^iJa-
o-xalixijç). (So!rote§ tm ©orgtaâ.
@. 36. 3itr 3f iimerFung :
August, de Civit. Dei I, 22. de Cleoin-
broto, ber ftd^ ^on ber S!}tauer in'ê SÖteer
prste, nac^bem er ^^laton »on ber Itnfterb*
liâ)îat ber ©eele gelefcn ï)otte.
Cic. Tusc. Quaest. ï, 34. Doc quidcm
45
a Cyrenaico Hegesia sic copiose dieputa-
tur, ut is a rege Ptoleuiaeo prohibitus
esse dicatur illa in scholis dicere, quod
nmlti, bis auditis, mortem sibi ipsi con-
SGÎscerent. Callimachi quidem epigramma
in Ambraciotaoi Cleombrotum est, quem
ait, cum nihil ei accidisset adversi, e muro
se in mare abjecisse, lecto Platonis libre.
(S. 36. alâ (Sdf)îne(ïen unb ®e^en — Nal ^hv
icaï à^Knixovpoç -- TtpoXr^x^atv elvat diavoiaq
xr^v Tiicrtiv vTio'ka.^^dvei. Clem. Alex. Strom.
Lib.ll, p. 3«5. 373.
ov TteicrixovrtÇ to tpyov à/lXa f.ieyé'^ovq ècrrlv
ô Xpt,<TTiav6c. S. Ignat. ad Romanos §. 3.
- - xa^aTtep fxvpLOiç crvvél^i] tàv oocpicrTàvy
o'ixiveç (ùi]'^i]aot,v aofpiav iti'èfavûiv tlvoLv Xd-
yG)V zvpscriv t àW ov Tcpay^idrov à^T^SecTTa-
T1JV niaxLV* Philo p. 414. 914.
ij Tcia-Tiç , ?; xâv o'kow acppayiq, ij àp;;^£-
TTTToç Idia , ij Ta Tcavc^ àvEidea ovxa xaï
à-Koia ar^i-ieio^evTa èrvuco^r,. Philo p. 1065.
èxp^iV fier i'i^ôcÇ) oj av^fpoTtot, avrov Tiept
èvvoov^evovçTov àya^ov, efiövTOV ènâyea^ai,
f^dpl;vça àèfiô^peayv , TtiaTiv avTo^ev oïao^sv
Ttepicpavoïç alpovuévijv to ßel-TiaTOV , (xrtô'h
^ilTslv ei fxeTaSiooxTéov èxTtovelv. Clem. Alex.
Admonitio ad Gentes p. 60.
©.37. iflûgeï ber ^Oiorgenrot^e — Ftdei hoc
cum crepusculo commune obtîgit, quod ad
utrumque tenebrarum admixtio necessaria
sit, quura alias copiosiori accedente lace,
46
illa in scientiam^ hoc in iHem transeat.
Quaedam mjsteria — in quibus Fides in-
tellectui felîcius facem pranferre soleat,
quam hic ad procreandam fidein viam mu-
nire. Rob. Boyle Cogitationes de S. Scrip-
turae Stylo.
Ai,xaLO)ç fjLÔvr^ Tcrepovrai r; tov (piXo&ôcpuv
didvoLct. Socrates inPhaedro. oTrep tu toIv
6§oVTOcpvovvT0Jv craSoç :ir£pt tovç oSôvxaç
ylyvSTat ozav ccprt (pvôjcri xviîo'iç te xal
ccyavdxxiicriq jrept t« ovKa y to-viov Sij iii-
^ov'èsev r, tov 7tTspocf)velv àp^ojxévov "t^vyq'
^el T£ xal àyavocuTEl xal ya^yoKl^zTaL cpv-
ovcra Ta TiTepà. Ibidem.
<S. 37. ©of'ïatcâ . . Itnwtffen^ett — si Socrati
credimus, humanae sapientiae apex in eo
situs est, lit quam ignari simus, probe
cognoscamus ,• oui viro si quis adsenserit,
judicio suo meum etiam adscribat. Clerici
Ars Critica P. IL S. II. Cap. 2. §. 17.
Philo p. 408. de Migratione Abrahami.
©.38. a(ê©oFratCo V)om 5Ipott — erfle Sluègabe: \m ©o=
ftateo ». 5ïp. (»ou >&. gecinbett.)
(».38. ûuâ fctcfcm dlià)t§
Dans son propre Néant il puise la Sa-
gesse.
Poésies diverses. EpitreV. àd'Argens,
iS.38. fo weit reicï)t btc S^afc eincâ (Sov^ijlcn
nidfjt — Tricphon BefdirciBt m Luciani Phi-
lopat. einen ©aliloer mit einem füllen Äopf
«nb ilûifer ^tafe, unter l>em Baronius in
47
Annalibus ad annum 68. ben î)eil. ^auïum
oerfteï)t. SS'crgl tnft bcr &c\ä)\d)tc feiner $öc=
îcî)rung ouf bem Söegc nad) 3)ama§cuê: 5Jîa=
l)omet/ olâ cï 3)ama§cuâ »on bem ©t^fel
etncâ :^oï)ctt «Çugclâ ûbci-fnî)e/ wollte ntc^t n)et=
ter gcï)ett / bamit er nid)t bcr SSerfudjung i^rer
it)oïïtt|ltgcn Sage ^Ia§ gelten mochte. (Sr gteng
mit biefer ^nmcrîung gurücf : ■S'J^ur (5in ^ara»
bieâ ift für ben !Olenfd)cn Iieftimmt. 3)a§ 5)îei=
nige foE nid)t tion biefer SSelt feçn, îDîdun-
brclt in feiner Sîeifcbefd^reiBung V)on 5CIeppo
nod) Serufalem. Id.: ^cin C^rt in ber SG&elt
ïann eine fo wunberbarc Sîerbinbung »on ÏÏJîûr»
mor unb llnflatl), iJon ^ro^c unb ^'îiebrig^eit
ûuf weifen.
©.38. 5DantefeB— Sulianuâ im 24.?ö«ef an (Se=
ïftpion nennt fie t)> Aibç ttôXiv alrßo'g xal
beê ganzen DJîorgenlanbeô, -vriv ispàv
xal fjLSjlai'tiv Ady.aay.ov T^iyo) — p. 392,
^ermann »on ber ^arbt im Liclit Jonae
p.61.nenntboê^ICrcmoifc^eS(tnb ^Cbamê,
^Cbro^amê unb ^öuli !^o^c ®ci)ule.
(S. 38. 3öa§ erfe^t —
oaoïç diSaxTov ^rjSevy o:X,A,' èv ry (pvcn:i,
To cTGXppovelv st'kr^xev elç ta ttocî^t' àsï,
TOVTOiç dpéivea^ai, toïç y.axoîcn ü'ov ^syi.iç,
Ëuripid. in 'Itt-ttoI.
@.38. einen ©eniuS, ben er —
- - ZtSV TTCCTfp
48
- - ev^vpeSa'niovoçovpov.Pinà.O'Kv^'jT.ïr.
Aidç TOI vooç jxs'yaç y.v§£çvd
dai^ov' ùvSqoôv (piXav. JIv^lojv E.
®,38. UCnm. **) ^o^elieb Sal. VIL SCpojlelg.
IX. 3.
S. 39. oben: Constantini oratio ad Sanctorum
Coetum cap. 9. to ydp toc -ni^avov Tûv èv
Tolç dia'kôyoïç '^ivôfievov ànâysi xo ttXücttov
iiyiciv ÙTib ir,ç t(Sv ovTœv oXr^^eiac, ^o)xpd-
Tïiç yàp, vnb biakexTiy.qq esrapSgiç, v.aX Tovq
)(^elpovaç "koyovç ßeXxLovq noiàv, xal itai^aiv
Ttapéxuara 3r£(3l tovç àvTi^^oytxovq "kôyovq
énb ttJç tojv ôyiocpvXav Te xotl ttoXitûv ßoi~
anavîaç àvi]pT,rai. in Eusebii Hist. Eccl.
Philo ï)ergletd)t ben «Sofvateê mit bem Thara,
b^m SJater beâ ^Bra^am , de somniis p. 574.
(».39. £>B biefer 3)ämontc. i';y.ovoa, 6ti to
SeoxpâTorç daijxàvLov Ttxapixoq (sternutatio)
7iv, o T£ map' avTov v.o.X o Tiap" a'k'kœv» Plu-
tarchus de Genio Socratis p. 581 c. 11.
dal^ovcc <5'ê "kéyea^ai to tr.q xl^v^r^q 7;/Liojv
rjefxoviy.ôv. Clem. Alex. Strom. II, p. 417.
EtîTÊTO TOt nal 'Zojxpa.Tei dai^oviu (powr,,
xo)'kvov<yoc Ttpà.TTeiv oaa (zrj y^peàv r^v» Juliaüa
Orat. YIII. p. 249.
akXà xal Toô' ejoys ^av-
ixd^o) T7"ç éo^ovalaç
avTov - - Aristoph. Itttt.
Marsilius Ficinus in feiner ©inleituttg ju
Boïtatië apologie, ba^ ber @eniu§ <So^
ïxatiê feurig / ttkï nid)t mortialifd^/ fon>
bern
49
bern faturninifc^ gewefen fe^; ogl. Sanb il,
®. 109.
Ëos Spiritus daemonas esse poetae sciunf,
philosophi disserunt, Socrates novit, qui
ad nutuui et arbitrium assidentis sibi dae-
uionis vel declinabat negotia vel petebat.
M. Minucii Felicis Octavius ex edit. Ou-
zelii p. 29.
Socrates instrui se et régi ad arbitrium
daemonis praedicabat ; et Magis inde est
ad perniciosa vel ludicra potentatus, quo-
rum tarnen praecipuus Hostanes — Cae-
cil. Cyprian. de idolorum vanitate p. 13. 14.
^arnttel be§ ©entuâ ©oi^rattâ mit feen Söun«
bern ßi^nftf. S>on C^rn. D. Se^ tn (Sd^lo^erâ
sBrtefn)ed)fer Sf). II. ^eft XI. 5(fto. 44. S)tt§
beutfc^e SDJufeum Suniuâ ITTT.
©.39. «Stmtaê— Plut, de Geuio Socratis c.20: -- ol
(T 7/O'Ki^ TTçÔGia ^rjTi'jGfO)ç ovy, ùyfyyoîjç — rivoç ov-
CiKç xcà âvfâfiecoç sYrj ro J^ioxqktovç Xfyôfxsyov &at-
fiôviov — 0 ai 2i^f.iircç 2^(0X(}c<Tî]y é(f>} TTfqt rovTtou
Iqôfxiyôç TTOTf , f-ir] TV)(tl,u anoxQÎCScoç, cTto f^Jj^f' av-
<®.39. 5Cu§ tiefer fo^ratifc^en Hnwiffen^eit îc. —
- - dulcem et facetum , festivique sermo-
nis, atque in omni oratione simulatorem,
quem eÏQoovcx, Graeci nominaverunt, Socra-
tem accepimus. Cicero de OfiFic. I, 30.
- - àya^ol 8s
ical ao(pol xoctÙ dalfxov^ âvSgcç
iyévowo. Pindar. Olymp. 0.
(».40. immer ju fragen te. nihilipse (So-
^ttinann'ä ©(Stiften VIU.S§, 4
50
crates) afFerre ad persuadendum volebat,
sed ex eo, quod sibi ille dederat, quicum
disputabat, aliquid conficere malebat, quod
ille ex eo, quod jam concessisset, neces-
sario approbare deberet. Cicero de Jn-
vent. Ij 31.
Dum ad discendum semper se pauperem
credidit , ad docendum fecit se locupletis-
simura. Valer. Max. Lib. VIII, c. 7.
Avvi] ri ZoxpaToriç aocpia , Befdjulbtçjt tl^tt
SI)raft)madf)u§ in ^latonS 5öud^ »onberfStaatâ»
ÏUttft/ avTOV \xkv firj l'èttkeiv didda-xèLV, Trapà
dh tôjV âXXœv Ttepiiôvxa y.av^âveiv xaî, tov-
TGJV ^rtde xâçiv ànodiSôvai. '^OÏtah§ öet»
fc§tî OTt fié;; fxafSaï^co iva^à Tàv âXXoov^
à'Kr,'^ïj elîreç, a ÇipaavyLay^t' ôti de ov {ze (priç
^dpuv èxTiveiv , i^evSeï, èxTiva '/àp oariv Sv-
voc^oii, dévoilai Sï èitaivelv yiôvov' •)(^pri\j.aTot
yàp ovx sxc^' è)C, Se "^vpo^vyitoç, tovxo Spä, èdv
Ttç ^01, Soxv ev %éy£iv, ev eÏ<tel avxixa dij
fx.a^a, eTTEt^àv aTtoxpivri- ol[xai, ydp ce ev
èpslv —
@.40. Spötteret) u. guten Saune — «o-^eret'a
Tov àXr^^ovç , TOC xaÀojç eotvToïi; r;(T(pa'Kia^év<Xy
coq (piXoay.ânTTtÇ Siécrvçe etc. Socratis Hist.
Ecoles. III, 23. p. 200. de Porphyrie.
Atticus in Cicer. Bruto. cap. 85. Ego
ironiam illam, quam in Socrate dicunt
fuisse, qua ille in Platonis et Xenophon-
tis et Aeschinis libris utitur, facetam et
elegantem puto. Est enim et minime in-
51
epti hominis et ejusdem etiam faceti, cum
de sapientia disceptetur, banc sibi ipsum
detrahere, eis tribuere illudentem, qui
eam sibi arrogant : ut apud Platonem So-
crates in coelum efTert laudibus Protago-
ram, Hippiam, Prodicum, Gorgiam, cete-
ros: se autem omnium rerum inscium fin-
. git et rudem. decet hoc nescio quomodo
illum : nec Epicuro, qui id reprehendit,
assentior.
3u ©.40. ntitef^iw:
Xsyo^evov , èyéveTO Tcvp ènl TT-upl, xa^d-Jiep
avToç ecpri HXaTcav' s.vcpvia'vaxoq yàq av «al
fisivbç àTtocprjcrai Äepl nawhq otovovv Ittekt-
Tqveyxs tdç te r.^iTcàç xaï TroXtTixàç axé-
■j^Êtç, tTJ. Se Tïiv utepl TG)v ISsäv jrpdÏTOç èm-
■^Bip^craq ôpt'^ecr^at* ■jra.vTa dh èyeipav "koyov.,
«al TTcpl Tcdvxov ^r,Tàv ECp'^r, TeXem^craq.
Euseb. Praepar. Evangel. Lib. XI. cap. 3.
ex Aristotelis Peripatetici Libro VII. Trepl
(pvo-ioloyiaq p. 510. 511. ©beubafelBft ïDÎrb ouS
Aristoxeno Musico eraä^It/ töie (»oi^rateê üott
etnem Snbtaner auâgelad^t worben, ba^ er
jnenfd)Itc^e ^inge o^ne göttliche »erfte^en unb
nîlàun ttJoUe.
n)eiterf;in : Proinde Socrates scurra Atticus vi-
derit, nihil se scire confessus, testimonio
licet fallacissimi daemonis gloriosus: Ar-
cesilas quoque et Carneades et Pyrrho et
omnis Academicorum multitudo deliberet:
4 *
52
Simonides etiam in perpetuum comperen-
dinet. philosophorum supercilia contem-
nimus , quos corruptores et adulteros novi-
mus ettyrannos et semper adversus suavitia
facundos. M. Minucii Felicis Octavius p. 43.
Zeno Socratem scurram Atticum fuisse
dicebat. Cic. I. de Nat. Deorum. Lactant.
111,19.
wtiUt^in: Non potest esse sapiens, qui pecu-
niam negligit. Socrates autem pecuniam
negligebat. non igitur sapiens erat. Cic.
de Invent. I, 48. Sapientia est pecuniae
quaerendae intelligentia. I, 49.
@.42. i^r @ebodf)tnt^. — Critias — Girard »om
@eme p. 367. ^ie inetften unrtd^ttgen f^rolge»
ïungen -- fc^wac^eê ©ebôc^tni^ bringt Untcif»
OVTG>Ç £Ï Kpdj'OÇ , oÔcTTe a TO TTpWTOV Ei-
■7coyi.ev, vvv àv a ^ii yivi\cnt£ i , «al et Tt itipvcnv
«Ittov, vvv àvaiivrja^i^crst, — tudt ^tonçfo«
boruê bem <Boîtah§ oor in ^latonâ ®utï)t|»
bemuâ. —
ot>% on itai^ei v,ai cpricriv InikTqcryLGiV elvat,
fogt 5Cïci6iabe§ m ^Iaton§ ^rotogoraS.
@.42. Aura, <Soîrate§ lo^e ~ (SofroteS fagt
itit Alcibiade devrépor 'Avayxalôv èctti Tiepf
^év£iv éag àv tiç fxa^T? «ç ^et Trpoç ©eo-ùç
jcal Trpàç âî^^pomouç diay.tla'ètai. 5CIciBt(ïbeâ
fdgtt TIoT£ orr Tcaçiatai ô ^çôvoç ovxoÇf m'
53
Scoxpareç j xal tlç ô TcaiSevcrav } ijSicTTa ^'àp
âv (xot Soxû) iSeîv Tovxov rbv ôiv^pa'jtov tLç
èaxiv. ©olïût. ovtÔç kcJTiv cp ^lé'ksi Ttepl crov.
S)tc gange folgenbe «Stelle mit/ voo 5Clcibtabe§
bem (Sofrateâ bte Ärone auffegt/ bie er für
bû§ ©pfer bejlimmt ^atti,
Alitopï)Onî 'Eyà, w So^xpareç, o-ol (ruy
ytyvô^evoq TtoT.'kdxiç ètien'KrtTTÔfxriv ànovexVf
xaL ftot èdôxeiç itapà tovç âXXovç àv^QOiTvovç
xaA.ÀtcrTa "kéysiv , ôttotc eTrtTifxojJ' toïç àv-
d'pco^rotç, ©aTrep ejrt yiri)(^(xvr;ç Tpayixijç ©edç,
■ufiVEiç X.éycDî' „TLol (péçea^Sf âv^poTTOi^ xal
àj'j'oetTe ov^kv tùjv deôvTav TzçdxToweq,^^
___-_- TOVTOiç dr] Tolç 'kôyoïç xaï eTe-
poiç TOiovTOiç Tta^TcôX'kotç îjttl Tcayxd'Koç
Xe'yo^évoiç — a^edov ovt àvTUTtov méiTioie,
ovx^ olßai fJir,7To'Sf' varepov àvTeiizta' orpoTpevr-
vacoraTovc te i^yovfxai, ■koL w(peXi^o)TdTovÇy
xal àre^vaç ooaîrep xa^evdovTaç èTrsyeipsiv
jjfxàç vo^îaaç ae tb ^hv Tiçoxpéneiv sic
àpeTJjç £7tt,fxéXeiav xoXKkxt àv^poiTtav dpdv*
Svoîv de ^dxepov f i] toctovtov ^6vov Svvcx.-
aièat, ficcxçoTepov Se ovdév — ov (xriv to yz
i\i.ov orTcaç tyjti. dvolv Se ^drepov , rj ovx
elSévocL cre r, ovx è^éXeiv avxrjc è^ol xoLva-
vslv. — (Jiri fièv yàp TtçoTSxpafA^éva oe dy-
^pâ)7C(o, Ö SojxpaTcÇ, â^iov elvai xov Ttav-
xoq (pqcroy TtpoTeTpafx^évop Sk a'/^eSbv xaï è^-
TiôSiov Tov Tcpbç xéXoç àperriç èX'ètôvTa ev~
Sàiiiôva yEvéor^ai. Platonis Clîtophon.
Justini Martyris Apologia II, p. 55. 56>
54
[ôra ^(axQârrjç Xôyoj àAiy^fl T.ai iferaffrtzwç Taira
eîç (payfQoy iTTfiQKTo (ptQtiv , y.ttl ûnâyety tüv âui-
f.i6ywf rovç àyQ-oMTiovç , xal ctvTol ol âaifxovsç âtà
TtSy ^aiQoi/Tcoy TJj y.a/.Ui àv^QMTiMU li'rjfiyrjCay wç
ccS-fov xal àcf^tj KTToy.retfKt , kîyouTfç v.aïuà eîG<fi~
@. 43. wtd^ er, ïvte ein ^ art!) er confiteor-
que me , si quae premat res vehementius,
ita cedere solere, ut non modo non abjecto
sed ne rejecto qiiidemscutofugere videar;
sed adbibere quandam in dicendo speciem
atque pompam et pugnae similem fugam:
coDsistere vero in meo praesidio sic, ut
non fugiendi bostis sedcapiendi loci caussa
cessisse videar. Cic. de Oratore II, 72.
'Ev /àp tri ànb Ar^T^lov (pvyi] uêt' efMOv (xvv~
avB^ôjQSL^ xàyô) croi Xkya ôxi et àX'koi ri^e-
2,0V TOiovTOv elvat, op'^rj âv t^jxôîv ri tto^iç
riv xal ovK âv ejreae tote toiovtov tttod^oc,
et;saî)It Sad^câ tn ^latonâ ©efprctd^ btefeS éî'as
mené.
mtbeâ gehalten.
@. 43. 3Ke;tt0p^0tt — 'ETaipœv yvoQi[iô)raToq,
Euseb. praep. Evang. XV, 61. — Strabo IX.
©.43. «Staatâoerfammïungett Ite^guraol^ttett —
71 drj fxayojj la, yàp ov TTpbç fxovcnxov
£t' earxvv àvSpbq ovdk y^priOiTOV tovç, Tpônovqy
akV eig à^a^rj xat ßde'kvpov - - Aristo-
phanes in 'InTt.
©.44. i(l geändert:
55
ûlê DJîttglteb *) / QCeltetmtann **) unb OBer«
^ûupt ***)
*) ^rçtûit **) ^roebru§ ***) ®ptftate§.
©te ^rçtanen mußten btc SJcrfammlung ju»
fammenkrufen , bie ^roebrt ben SJortrag t^un,
unb ber ©piftateê bie «Stimmen fammein unb
nad) beren SOte^rî)eit fpred)en. Real im ûllgem.
©runbri^ ber ^taatèinn\t p. 262.
©.44. lad^erli«^ — äXXo av tovto slSoç tkéy-
p^or iaxïv , ETteidav tlç Tt eïm^ , xaxaytkdvj
è'Kiy^^tiv 3'è fxrf - - - oli IlcôXe, or« etfxl tcöv
TToXtrixcör, «ai îréprat ^ovkeveiv %a^(3v^ èirtei-
Sij 17 cpvky] èTtçvrdveve xctl idei (xe èiitii^rjcpl-
l7tii]/ri(pi^eiv. (Jiij ovv fxrjde vvv (Lie seeXere ctti-
T^TltpLi^eLV Tovç itaçjôvTaq — ®ofrate§ XXi ^1<X*
tonê @orgia§.
©. 44. Derbäd^tig gemad^t l^aBen foU — Xenoph.
Momorab. Socr. IV, 4. Hist. Graec. I, 7, 15.
@.44. l^anbelte er einftimmig mit ftc^ fel^jl —
xat Tot èycaye otfx,at, oi ^g^TtffTe, xal t^v
Xrpay (xoi xpeÏTTOv elvai àvâpnocTTÔv tc xal
diacpavelv, xal jfopcjv « xopyj/o/v^î', xoct Tt^eî-
CTOTÇ àyS'p63jrorç wj; ôfioXo/eïv ^ot à'KX' èvav-
Tia Àéyeiî;, (xàXÀov i] evn ovxa gfxè £fxat;T»
àcrviKpovov elvai xftî. èvc/.vTia "kéyeiv. ©0»
îroteê im ©orgioâ.
©ie ^Begriffe ©olrateê »on ber ^Cutorfd^aft
fmb oortrepc^ im ^pbruâ entœiiïelt, Iura
»or bem @nbe.
©.44. SJîarati^ott — ©iefc @&ene »on äJtara»
56
ti)on war cnfongâ eme fumpftc^te ungefunbe
©egent), Biê (Simon felbtge ûu§tro(fnen lit^,
unb su einer fcec IiebIidE)ften unb anmut^igftcn
©egenben ma(i)tç. ^lato unterrid)tete bafelBft.
[S)er>P)e(b ber Sci)Iaci)t beç 9Karatf;on — ugl. in beii
aSoffeii ©»75. u. baju bie StnmecFung iii biefemSSanb
©. 71 ]
(S. 44. (Seine 5}^irofopI)ie fd^icîte ftc^ îc. — Al-
cibiades in Symposio: ÔTcÔTav joiv àvayxa-
cr^elrjfXEv à'KoXeicp^évTeç -jvov, ola d)] èm arpa-
TELaÇj àaixelv, ovSev rjcrav oi âXXoi. îtpoç
To napTBçsïv. %v t' ai) xatç evco)(^îaLç \xôvoq
o.'Kokavtiv oXôc, T rjv xû t' âXka hoX tvîveiv
ôvx £^é}.oov^ OTtôre àvayxaa^ecTj ^ TtdvTaç
ÈJcpccTet, xat o TvdvTov ^avixacrTÔTaTov, Sw-
«paTî? (iS&rovTOc ota'glç îrcojroTe êûpuxev àv-
@.44. »on iungen/ rollen Seuten — Philo p. 897.
898.
@. 44. unbenjeglid^ gejlanben — - ul}.ov $é twa
TÔJv TtccLSov TiXEiv àyyiXKovxa ort ZoxpccxTjç
ovToq à,voLy(y>pr^(S(xc, èv Tq3 Tàv yeitôvciv vrpo-
^vpG) eaxrixe v.àfxov xa'Kovvtoç ovx eôéXet eicr-
lèvoii. axoTtôv y, ecpri ( 'Aj'O'^cov) , XÉyeiq'
ovxovv xaXelç <xvtov xo.l (xr, àcpTqaEiq'^ xaX oç
('ApiaTo^Tjfioç) ïcpVt elTtsCv M?;5afiojç, àXV
gâTE a^TOï'. tâoç ycép Tt toîjt' l';^efc* èvioxe
ccTTOcTTàç ottt; dV TV^Oi to-Tr^xev- r^tv Se av-
xLxa, éç èyc) otycat, ^rj ovvxivelxe dèXV èaxe.
'AXV oiVra p(;pj; Ttoieïv, et crot 5oxeï, (pâvut
57
aA,ÀOTÇ écrTiàre. vra-vTcac TrapaTtôere o Tt av
^orArTjo-^e, èneiSâv tiç vutv yi-ij ècpscrrrtXij , o
èyèi ovdsnôi-jvoTS tizoïricra — • Meirà tuvtu ïcpri
Gcpdq yiïv deiUTveïv, tov Se So^xpctTij ovx eicr-
tévoiiy Tov ovv ^Afd^oofCi 7to\XaxLÇ xtXeveiv
^STaTvéf.f^aa'S^aL tov Zoz^cct»;, avxov Se ovx
èocv. î'fxetv ovv avxov ov rco'Kvv '/^povov ■, obç
el63&£t, Sia-vçfi-^avxa. in Platonis Convivio.
<S.45. gu feinem 5C6enbBrDb — Socrateinferunt,
cum usque ad vesperum contentius ambu-
laret, quaesitumque esset ab eo, quare
id faceret: respondisse, se, quo melius
coenaret, opsonare ambulando famem. Cic.
Tusc. Qu. V, 34.
<». 45. ttn erftett clafftfd^en %utox unferer^d^ulen—
3£anttppe toar ein' arge «§ . .
unb lOniûI 10 ntad^t ^unbert nur.
@. 45. Unterbefen muffen mt îc. — Hic est enim
ille vultus semper idem, quem dicitur Xan-
thippe praedicare solita in viro suo fuisse
Socrate, eodem semper se vidisse exeun-
tem illum domo, et revertentem. frons
tranquilla et serena: sic enim accepimus.
Cic. Tusc. Qu. III, 15.
@o!rate§ foll in ber Sîigamie geleBt ï)aBen,
Xanthippe SOîutter beâ Lamprocles, Mjrto
(bie ©eêner i^m aBfprid)t) SDîutter be§ So-
phroniscus unb Menexenus geroefen fet)n.
Vide Plutarch. in Aristide p. 335. c. 27.
TL Ttoxe Ttepï SojxpoTorç lQOv\x.ev\ — 263-
xpccTJjç Se Ti\v 'èreo)plav TiapairrfCrdfxevoç, v.aï
58
Tbv "jtpa.xTixov àya-jtiqaaç ßlov, ov^k t^ç ya-
^STïiç 7~v T^ç avrov v.vpioç, ovdh tov Ttai^dç.
TjTvov je dvolv i; TpicÔv itoXixixôïv èy.eivco npa-
TsZv vTifipy^iv. up' ovv ovx i-v èxeîvoq -jtpax-
Ttzoç, ènel fxr^devhq îiv èxslvoç xvpioç. ^Eyà
fikv ovv WXsèfdvdpov (p7]^l fxe'id,ova tov Sod-
cppoviaxov xatEp'ydo-aa^rai. Julianus ad The-
iDÎstium p. 264.
Plutarchus in Catone p* 347. èv ènaivco
Se yiei^ovi Ti'^ea^ai xo yaixixriV àya^ov r?
To fxéyav slvai avyxXrtTixôv' tTcel xalSo^xpa-
Tovç ovSev «ÀÀo ^avu<x<^eLV tov jta'kaiov
TcXriv oTi yvvaixl ^aXenfi xaï Trawrlv àno-
ttXtîxtoiç ^pœ^ievoq , èTvieLxcôç xal ■jvpcxoiç die-
TeXeaev.
@. 46. Itcê: »en ©of'rateê eigener ^eftigfett.
©.46. Xk Äunftr{d)ter waren îc. — Xa «Soîra*
te§ t)om fd)ônett ^opf U\) ©elegen^ctt eineS
fc^ônen Soerfâ ükr bie fc^önen 3ötffcnfd^af ten
retet, fagt ^tppiaâ: «5 SojzpaTeç, tLç laxiv
èàv'^poiHTog wç ànai^çvTÔç tlç, oçovTGXpavXa
bvô\i(x.Ta övoßd^eiv To'k^aèv ae^vâ itpdyyiaTi.
^oîtattB antwortet: toiovtôç nç, w 'loTTtta,
or xof.t^'Os «^^à (TvpfpeTOç , ovdiv aXTio (ppov-
TL^av V TÔ àlij^éç. ^laton tm Hippias Major.
Callicles in ^îatonê Gorgias: Nn tovç
Seoèç, àxexvâç 7e àel axvréag le xaX xva-
(péaq xal ^ayeipovi; "kéyov xoù luTpovç ovSev
Tcavei, üq Ttsçï TovTav ri(.ilv ovtu tov 'kôyov.
5Bet| @elegenl)eit ber Ärä^c, bie(»o!rateê jur
Erläuterung anführt , ruft MaMUê auê : wç
1
59
yôpoq.
(». 46. 5CIct6taî)eê —
Aristophan. Zfijxeg.
®. 46. ôemflfen ^eiligen ^Bilbertt — (pn^il iHi] 0^016-
TUTOv avrbv elvai toïç ^stXrivoîç tovtoiç
TOÎç èv Tolç Rgiioy'KvcpeLOiç xa'Strj^évoiç , ovç
xivCKÇ èçyâi^ovTai ol Srt^iovpyoï avpiyyaç iq
av'kovç e^ovraç, oî Si^dde Sioi^^évTeç (pai-
vovTav evSo^Ev aj'aXparcc e^ovreç ^eàv. - -
Tolç ^è ^siXr^votç nal SczTupotç avTov t£ xal
Tovç "kôyovç (^à-nsixâ^oi tiq^. xal yàç> ovv xal
TOVTO èv TOlç TtçôjTOLÇ TiapéXlTtOV, Oti «Cil ol
2,6yoi avTOv oyLoiÖTatoL elcri tolç 'E,eiXr,votç
TOÎÇ Sioiyofxêvoiç. ei yàp è^sTiSi tiç tcov 2cd-
xpdTOvç àxaveiv Xôy&v , <pavel£v dv itdvr>
yeXotot To Ttpöjxov TOLavra xal ovofxaT«.
jcal pîjfiara et,o-)'^£v Trepia^Tié^owai^ 2a-
Tvpov dv xiva vßpKXTov^ Sopdv' ovovç yàp
xav^ilXîovç "kéyei xaï yakxiaç Tivàç xaï crxv-
TOTofxorç xaï ßvpaoBei^ac, xal àel ô'tà tôîv
a'ÙTftïî' rà a-UTa (pocive-rai "kéyeiv, ô'to'xe aTtei-
poç xal àvôïiTOÇ av^po-JToç jtdç dv tâv X6-
yciV xurayclda-ELS» dioiyo^évovç 3h l§û)v uv
xiç xaï èvToç avxciv yiyvôfxsvoç Ttpbjxov yuev
vovv e)(^ovxuç evSov ^ôvovç evpr;aei, xow X6-
y&v y eneira ^Eioxdxovç «al TtXsîaxa àydX-
fiara àpexrjç èv avxolç t-/pvxaç xaX ènl Tileî'
axov xelvovxuç, ^à'Klov dh cttI mdv ocrov
60
saecr^ai. Plato Sympos.
^ktoïkB fott gefagt I)akn , xißoLc èotxévai,
Tovç Tov ^œxgaTOvq "kôyovÇy àirTcixaq yàg
elvUL Tiavcay^ov , ottov âv ivéaoocn. Suidas.
(»♦47. ^oïtahB tJerglid) ftd^ mit einem ^Crjte —
xpLVov^ai yàp wç èv Ttaidloiq tarpoç «V sipî-
voixo xaTTiyopovvroç oi^oTtoiov. axÔTvet, yàp,
TL âv aTtoXoyoLTO à tolovtoç avS^pioSTOç èv
tovTOiq 'Kr^rp'ètelq, et ainov xaTr^yopol tiç ^e-
ysiv bxL 'QiTiaîSeç, izoT^Xà vfxaçy.aï xaxà ôSs
zïpyacrxaL àvr,p xaï av-vovç xaï xovç, vB&xâ-
xovq v^oJv dia(p'^elp£if xé^vov te xaï xdœv
xoù ia^vaivov xaï -jtviyQV àitopslv Ttoieï, tzc-
xpôrara oroS^a-rœ SiSovq xaï izeiv^v xaï di-
i^liv àvayxâ^oov , ovy ojcrTrep èyà 'jvoX'kà xaï
^Séa xaï "jtavTodanà evô)y(pvv v^dç. xi dv
otsi èv xovxoy TGj xaxâ à 71 oXr^fp^évx a iaxpov
l;;^£tî' el-jrelvi rj eïnoi xr^v aki^^eiav^ oxiTav-
xa -jtdvxa èyà ènoLovv , «a TcaîSeç, vyteivât;.
ÔTvôaov oÏ£i av àva^oïjaaL xovç roiovxovç
dixarrxdç ; ov fxéya ; — ovxovv oïet, Iv Tcdari^
ànogicç dv avxov e^ea^ai, 0 xv y(^çri etTreïy^ —
xoiovxov [xévxoi, xaï èyo) olSa 6xt -jtd^oç Ttd-
'èfOL\j,i dv el(Ttk^è)v eiç Sixacxxripiov. ovxe ydp
^Sovdç âç èxiteizôpixa e^os avxolç, "kéyeLv , dç
ovxoi evepyea-iaç xaï èxps'Kslaq vo^ii^ovcnv,
èy& de ovx£ xnvç Ttopi^ovxaq ^r^Ci ovxB otç
"nopi^exav èdv xi xlç fie ri ve&xépovq cp^ Bloi-
(p^eipEiv ÙTtopelv "jtoiovvxa, ^ xovç •jtpeaßvxe-
povç xaxiqyopeïv "Kiyovxa mxpovq "kôyovq ^
61
iSiCf. rj diq^ocrlci , ovre to aX>j2rèç eçoo eivreïr,
oxt, Aixaiœç ■:tâvTO(, Tavra èyw Xéya) xal jrpccT-
T63, TO vfxéxeçyov Srj to-ûto, ö àî^Jpeç dixa-
CTTai, oiJTE aUo ov^eV — (Sofratcâ iîtt ©or=
giaS. — Philo p. 271.391. 897.
©. 47. 3. 8 u. 9. ^at ik er(ïe ÎCuêgabe t SBemi biefc
iîuniîwernjanbten, fagte er zc 3eneê SBort tfl iii
aiDCÇ @jr. »»eggefltic^en u. bafiic an ï)cu ^ant gefegt :
©.4T. su verleiben fud)te — Plato de Republ.
Liîh. III. (^-s^fciÇ dpa') xal 'ATTiKtôî» Trefxfidc-
T63V tÙç Boxovaaç slvai evTta'ès.Laq.
Silenus fagt in Juliani Caesaribus p. 314.
junt Baccho: ovx oIo-S«, ort xat 6 Soxpa-
Tîjç èot;<wç epol, xà Trpo^Telot xarà tî^i' (^jtXo-
aorpiav ài^r^vtyxaTo tÔjv xaâ'' iawov àv'èjpô)-
Tcciv , si tg5 AéTicpoô TiiaTeveiç, otv ècrtlv
à'^ev^riq ,• ga loivvv ri^(Zg yiri -ndwce. 'ys'koîcx,
"kéysiv , à'kXà xal aTvovSala.
@.47. ttttb neue ijàth einführen wollen —
TO Xaoç tovtÏ «ai tàç 'Necps'kaç xa\ triv
TXôivTav' Tçla TavTÎ. Aristoph. Nub.
Euseb. Praeparatio Evangel. Lib. XIV.
cap. 5. p. 728. 729. Socratis Hist. Eccl.
p. 192. Justini Martyris Apologia I. pro
Christianis p. 48.
Socrates — in coDtumeiiam deoruin quer-
cum et hircum et canein dejerabat. Ter-
tulL Apolog. cap. 14.
'A^rjvaîov xal Tovq pîj^a ^ôvov itapà xovq
èxeLvov vô^ovç cp^ef^a^iévovg -iteçl ^eolv
02
àTtaçaiTr,TG)ç èxo'Kacrav. tîvoç Y^pèTépov^oipLv
SraxpaTî^ç à-Jtî^avev ,• ov yàp dy\ ■jcpoe^LSov
Tî^v tiÔXlv toîç TToXeft/otç , ovSè tâv lepo'v
tav'krfaev ovdév. à'kX' oxt xaivovç opxovç ojii-
vvEy ■nai Tt SaifJiôvLOv ctVTcô crr^yLaiveiv tcpot,-
crutv ^ ri (TTzovda^œv 7] Sia-stal^cav wç evioi Xé-
fovcn , Sià TOtvxa ;cotT£yvwaS>? xoovslov 7tio)V
écTto'^avsîv. v.a\ dtacp'^eipELV Se tovç vÉovq ô
xaTijyopog avTov iJTiûxo , t7;ç -KaTpiov îtoXi-
•teiaç, y.a\ tûv vô^cov orv Ttpoijyev avTOvç
7iaxa(ppoveîv. Su^pax^jç fter orv aToA.tT>7Ç 'AS);-
valov Toiuvrr^v vTcefXcLve Ttuwptav, Flav. Jo-
seph, contra Apionem Lib. II. §.37. p. 492.
493. edit. Havercampii.
®. 47. fc§tt)Orett — tL wqjeXrjaei^ — SoxpccTïjv
To ouvveiv Tov xvvUf xal tbv ^rjvcc , xal ^riv
TiXâxavoVy xai. "zov aspavvo'^évTa ^AaxXrimbVf
xoil T« dai^ôviot â litfuaXelTO ; Trpoç tl Se
xal èy.wv uTié^vrtdxev ; Theophili ad Auto-
lycum Lib. III. p. 118. in Justini Marfyris
etPhilosophiOpp. p. 118. (éd. Colon. 1686.)
<».48. Sn ben legten 5CugenbIi(ïen —
T^Sri S' r/,vé7iao)V xöjXov éx'jv'ké^pov Spôyiov
ta^hç ßaSicTTriq reç^ôvG^v dv ^'ttteto.
Euripid. Mj/^eia.
Socratis vox est : Si daemonium per-
mittat! Idem et quumaliquid de veritat«
sapiebat, deosnegans, Aesculapio tarnen
gallinaceum prosecari jam in une jubebat.
Credo, ob honorem patris ejus, quia So-
cratem Apollo sapientissimum omnium ce-
63
cinit. O Apollinem înconsideratum î sapien-
tiae testimouium redditlit ei viro , qui ne-
gabat Deos esse. Tertull. Apologet, cap.46.
©ofrateâ foll ben ©iftbed^cr on eben bem %a^
auêgetrunfen l^aben, an bem ber Sempel gu
@|)^efu§ baâ erftemal oBgekannt.
- Tiapà Toîç ßa(}ßa.poicri TvavTa^ov xaï vvv ert
y,rjSèv 'Attizov — ccpriHoç àvSpixojTSpov.
Aristoph. Zcpijy.eç,
(BAS, mn ieiî ^u 5Ct^en — Theoria, ©efanbt-
fct)aft nac^ Delos, bic ^^efeuâ geftiftet ^otte
unb nod) ^ur 3^^^ ^c§ ^tolemauâ ^I)tlabels
p^uâ =: faft 1000 Sa^re ouf bemfelbcn <Sc§tff
fortgefe|t würbe. S)te§ goB ju bem (Strett ber
gr. ^f){îofo|)î)en 5CnIa^ über bte Sbentttöt bte*
fe§ ec^iffeê. (S. Spanier IV. S3^anb, %f). IL
«Bud^ II. Aap. VIII. föefc^icr)te ber kiben mi'
no§. e, 419. 430. 431.
Tertullianus de anima Cap. I.
(S. 48. lût îlnmetfung: Cic. de Oratore I, 54.
@.49. oben: Ni Socrates cicutam innocenter
hausisset, graves illac de inimortalitate
animae orationes ubi haererent? Et num,
aut vitam futuram alioqui crederes ta taui
firmiter, aut praesentem tam facile sper-
neres, seu patriae defendendae, seu veri-
tatis tuendae causa? De veritate Religio-
DÎs Christianae etc. a Philippe Moruaeo.
p. 192.
©.49. brei^igtâgtgen ©efongnifeS — Zw^par???
64
iiévrjç v7tb cpCkov, ovx £;fp;jcraTO , totjc vô^ovç
"kov ri ao)'Str;vat irapavô^ac. Plutarch. Colot.
p. 1126. cap.32. (auêben©.fi6enud()uren@;cerpten.)
- - ov TOI, avrà ècppôvovv^ooxpurei, ôç èt,ov
aôn^ea^at, xal TOivva, àSlxooç y.ojveiov ^é'k'Kcov
'Tcivtiv.i ai Sot vôiioiv xaS'' ovç èyévETO xal
STpdfpï} , xatîtep dwa-i-ievoq, ovu àititpvys ta
dza^G)Tr;piov. Sozomenqs Hist. Ecoles. VI, 35.
The onlj Passage J meet with in anti-
quity, where the obligation of obédience
to government is ascribed to a promise,
is in Plato in Critone ; where Socrates
refuses to escape from prison, because
he had tacitly promised to obey the laws.
Thus he builds a tory conséquence of pas-
sive obédience on a whig foundation of
the original contract. Essays and Trea-
tises on several Subjects, by David Hume,
Esq. Vol. IL containing Essays, moral,
political and literary. Part II. Lond. 1760.
Essay XII. of the original Contract va bcr
regten «Jlote I, p. 314. 315.
(©.49. wegen feineâ I)errlic^en Sôeineâ —
Athenaeus lib. XI, p. 484. ex Aristophane.
®.49. bie freçraittige 5Crmut§ —
- - et hune inopem vidistis Athenae,
Nil praeter gelidas ausae conferre cicutas.
Juvenalis Sat. VII. 205. 206.
@.49. @me SSilbfciuIe — quum poenitentia sen-
ten-
66
tentiae Athenienses criminatores Socratis
postea afïlixerint, et imaginem ejus au-
ream in teinplo collocarint, rescissa dam-
natio testimoiiium Socrati reildidit. Ter-
tull. Apolog. cap. 14.
Plutarch. de invidia et odio. p. 537. 538.
cap. 6. To-Ùç yOVV 2oxpaT?7 (TVitO<pCKV'V^(TaV-
Tcxç ê)ç sic ïcr^aTov xocxlaç eXjjXaxoxaç, ov-
Tu)ç è^ifrr^aav ol TtoXluai v.ai aneatpafpricraVi
t)ç fxnJTS nvp a-ueiv fJ'ïî'r' ànoxplvea^ai, Ttvv-^
'aravofxévoiq, fxy^ T^ovo^évoiç xoti'oovelv vSwvoÇy
àXV àvccyad^eiv èx^elv èxelvo tovç Ttapayy-
taç, wç ns^iiào^iévov, ëooç àTf)\y%avxo ^r] cpi-
QOVTtq TO (Mîcroç.
6. 49. SBrofamen , Sfîmofen — • (»te^e ten (©cl^Iu§
jjon Hippias major.
®.49. ein <Bâ)tont —
lMd;)(ai p av i àaTEtov ys -népSoç —
'TTtepßoXoq d^ovx téiv "kvyvoiv itkùv ri tu-
"kavTU TtoXKà
É'ikr^(pe Sià -nov^più-v , akX ov ^à At' ov
^lâxaipav. Aristoph. io Nubibus.
®.49. etn öernünfttger, 6raud)Barcr — (Sie^e ben
(Sd)Iu^ »on Hippias major.
@.50. S|i eg'wo^r, ba^ ©ott felBjl — oiSlv
tàv dvvcf-liévav TViateveiv ^ SvvataL Tcayloç
îrepl ®eov Trio-rstJcrat* ovSevl yàp ë§SLè,ev ocv-
tov Ti;v (pvaiv , àXA,' àopUTOV avTïiv Ttavxï
TT« yivei TtapsanEvaaev — ^£^aidT)jç ovv ev-
^dptaTOç éavTov to jrpojTOv, £tisltoc, Ttai tôv
ëçyav avTov ^lôvoç à ©eôç. Philo Leges
^ttmo»n'9 ^(Çïiftfii ViiJ.îÇ. 5
66
Allegoriarum Lib. II, p. 99. (III, p. 128. ed.
Mang.)
3um ©c^Iujfc ber ©enFmurö. ügl. II, 515.
^ 0 l e e n.
lieber bte »erfi^tebenen SSeurt^eitungen bcr ©ofrati»
fc^eii îsenf ivürbigFeiten , rcoburct) bte SCBotfeu ^erüorgeru«
fen «jorbeu fïnb, ftnben jî(^ ^euferungen III, 50. (53.)
70. 115. 173. 390. VII, 78. 96. liebet bte SBoIFen felbjl
III, 51 u. 51 f. 72 f. 75. 112. VII, 74. ^rnfptefung 11,455.
®te SBolFen afê Srama bejeic^net III, 53. erwäfjnt in bet:
aSepIage sun 'SeiiFi». IV, 99. aüa) II, 499. (III, 178.)
unb fpdtet im flieg. S3rief VII, 74. 5tufnaÇ)me bet SGBot»
!en III, 112. 127. [131.] 173. ugf. II, 107, 2ïnm.
2)a§ mit ben :DenfiD. »etbunbeiie burc^fc^pffene Q):-
emptat bet SBolFeii l^at auf ben etflen 3 Glattem fort[au=
fenbe (S,rcetpte mè ^lutar^ ühn ©oFrateé, ganj nad) bet
0iei^enfofge feinet moral. SBerfe. 3Sott ia an auf ben
Sejrt besüglic^e «Stellen, bie im gofgenben entf;a[ten jtnb.
©.52. lieê: ni nnsiaü^ . . . [Job. 34, 7].
@.58. fle^t in bet etfieu Stuêgabe: mit einer toppd-
ten B"f<^ïif^ ön ÎÎ5^<© unb an ^mcm; nebjl
einem S!}lotto ûu§ feem ^erftuâ, taâ S^^ieman»
tett ju langweilig îc.
unb batauf bejügfid^ ©. 102 : "^tu^fc^ht. <». 58.
flnb in ^wo unmittelbar einander folgenben B«=
len bieSBorter: îtnê unb S'î'iemttnben »er»
roed^felt raorben; aud^ nod^ in einer «Stelle jc.
(Sin SBetfe^en mad)te, ba§ bet Studfe^Iet g''änbeft
roarb.
@.60. @c Witt tt)i|ig unb p^ilofop^ifd^ Sugleid^
tl^tttt — Philocalia et Philosophia prope
67
similiter cog-norninatae sunt et quasi gen-
tiles inter se videri volunt et sunt. Quid
est enim philosophia? Amor sapientiae.
Quid philocalia? Amorpulcritudinis. Quae-
re de Graecis. — Geruianae i^itur istae
sunt prorsus et eodein parente procreatae ;
sed iila visco libidinis detracta coelo suo
et inclusa cavea populari, viciniam tarnen
Hominis tenuit ad commonendum aucupem,
ne se contemnat. Hanc igitur sine pen-
nis sordidatam et egentem volitans libère
soror saepe agnoscit, sed raro libérât;
non enim Philocalia ista unde genus du-
cat agnoscit nisi Philosophia. Quam to-
tam fabulam (nam subito Aesopus factus
sum) - - Augustinus Lib. 2. contra Aca-
demicos p. 198. Tom. I. (edit. Bened.)
<B. 62. ben er tm Spiegel fa^ — olov an äiXov
ocp^a}.^Laq à7toXe%avxG)ç Ttgocpacrtv sinelv ovx
ej^et , o/ffjrep Sh èv xiXTOTCTpop èv top èpô^vn
èavrov opôJv "kélrt^e. Socrates in Phaedro.
<S. 62. i(l Don «oamannê «öanb gcänbert: fd)tt)etft au§,
ïebet ï)on 3apan{fd)en unb ß^tneftfd^en @emäl=
bcn , »on 9î-amcn mit ©trtcfield^en \tatt feer Ssos
îalen, »on ^uti^hn, t>on 25auern, »on 9fo=
manen unb SRitterbuctjern, fängt an, mc<BaüU(.
Sin 2)ru(f llanb etroaê »entger; auè ^tîtï)um tjl im
2Bieberabtrudf aHeê reeggebliekn.
©.62. su «jciffagen — Vatahlug ad 1 Sam.
XVllI, 10. Prophetare dicuntur Stulti,
i. e. absurda effutire , quod non intelligant
5*
es
lila, quae dicunt; quemadmodum Prophe-
tae absurda et ridicula videntur dicere iis
qui Spiritu DEI carent, sine quo nonpos-
sunt intelligere.
®. 66. einen SKetaDf;piifer — Äaut; f. SBncf». mit 3«tobi
@.100. »gr. ^am. I, 414.
©.66. am ßnbe ber ctflen t><»nbrun3:
t»on Protagoras : - àXkà <pvyriç l-jvefJtaUrOi
o(p^a ^T] ovTooç
^(axçaxfx-ov Ttivav \|/t;;(pov ttotov ''A'lSl drr,,
Sext. Empiricusp. 565 ex Timonis Phlia-
sii StXXotç = Sales seu Scommata.
@.67. sum iu^jletg btenen — Sef. LI, 23.
@. 67. 3u 2tnm. **) ^oîtakè im Sac^eä : xaxà tj>
■naqouxLav toj Övtl ovx av ■Jtdaa vç yvoiri*
ovd' dv àvdpeia ^eVoixo. Vide Plutarchuni
in Theseo.
©.68. ©auferfpiel - 03I. III, 73.
<S. 68. ©ein 3u^'^^^W)i§ — ort, Täv yo-fixav tarn
TIC, fiifij?Tr;ç o}v toiv 6vtg)v. ©rflôruitg eitte§
©op^iften in ^lotonS ©efpracï) biefeâ 5^0=
mené.
@.68. in einen (eib. Sîocf gefreibet — »gl. II, 72. (98)
unb 25Jlof. 28, 31. 34. 35. mit II, 42. 49.
@.T0. c^imärifc^en (Einfällen — "Oraj;, ol^ai,
xb crbv cr;)^>7/Lia xiç xà èavxov ^pôjfisvoq aé)-
fiaxi> Tipocrôyioiov rj (pcovriv (pav^ (paîvea2rav
jtotTî, y,iyi,r,aiç xovxo x^ç (pavxaarx ixijç
yboKicrxa xéx'Kr^xaL otou, fagt feeï ®tt|l VOtt
@IiS in |5Ioton8 ©o^j^iften.
»ÇiteïÇin t èolxaari Se ttoç oi STpca^axeïç O'è wapa-
I
G9
Selixoiç t^Ticrxi^^évoiç, èxelvoiç toIç èv cttol-
^Etfj) y.axaTCBcpvxBv^évoLq eiq riSoviiv o^eoç"
ôpei ^è fxàÀÀov avaxlcp tvvÏ y.aï dacrel , xv-
■nccplcraotç xaln'Ka'tdvoiç, ddrpvri ts y.aï xicr-
aw, f.ni'ko.iaiç te ô^ov xal è\aiaiq ^ xctX av-
xouq xciTaTcecpvTEvfxévco, è^£■nL'vr^(ieç àva\xe-
^ly^évr^ç rijç (pvTSÎaç xap7TO(p6pG)V xe o^ov
xaï àxap7co)v dévSpow , êià tovç vcpaipslcr^at
9{at xXÉ7iT£iv ToXfiàrvaq rà «pta, è^sT^ovariç
T^av'^dvetv TÎjq ypacpijç. f^ mv dij fi£Ta(.tocr;^er-
aaç xal {X£TO,cpvT£V(xaç à jeoopyôç , ojpaïov
xo.xay.ocryiriaei iiapddeKrov , xai àXcroç ctti-
TpeTteç. TtoXï^a yup tgc ^eXtaTa xcl tcoIxvKu^
dià Taq t6)V Z;)[;&i;g)v Siacpopdç» Cleill. Alex.
Strom. Lib. VU, p. 766. 767.
@.T0. 35te (Symmetrie akinox\d)ct Sujlgärten —
?7 Toü (p atv o ^ év ov S vv a ynq fxev Vi^dq
l-Kkd.v(x, xal èiTOLSi dvoi ts xoX xdTco izo'k'Kd-
xiq ^exaXa^ßdveiv xavxà xal ^txaixi'keiv xa\
èv xalq TTpccIecrt «ai èv xalq alpéascn xo)v
^eyd'Kcov xe xal afXLxpài'. ri §s ^expy^xi-xii
xex'^^ dxvpov ^ev dv èiiolrias xovro xb (pdv
taa^xay Sij'kéaaa-a Ss xb d'^rj^eq riav^lav dv
è7C0Lr,arsv E;if£H' xi^v '<^Vy(^rjv , fxévovaav ItcI xà
àXr.^el xal ecroaev dv xhv ßlov, ©OCtrtteê lit
^latonâ ^rotagoraê.
©.70. TCnm. "*") lit6: cyx^n l^' ôyxvn . . . InX Cra-
(fvk^ CTc<(fv}.rj. —
©.71. 2fum. ""*) fieê: UvôâéTov wentc ..
©.Tl. eine ^ad}t auf bem -Raupte l)ftktt —
tyxaXv^diievoç epo), îva on xdy^iaxa 8i,a-
TO
Bpd^ci Tov Xôyov v.al ^rj^ ßXen&v npbç crè,
vn* ala^vv-ùi ètarcopoï^iai. 3){cfeC Sifi BebiCltt
ftd^ (»ofrateâ gegen ben ^ï)ûbruâ.
©.73. »on bem eiicpcfif^en ®efc()marf bct^ranjofeit—
(5ê t(î ju bemtïhn , ba§ in bct crflen Slusgabe @. 15.
im SrucEe jlanï):
S)e§Iant)e§, etn ^iCutor »on encycroptfd^em
9öt| - - - œie Supitec e^emalâ tte ©çclo^jcn
gur ©(^miebej
beçbe ÎBorte ftnb »eu >£)amaim§ >f)aub in f. 6j:- 9^*
dnbert. (aSgf. ubrigenê IV, 83.)
©.73. eine gemiffe ©telle Suiiauê — oî î]iîiv Ivn-
âi^ovTfç — râîu 'lovâcciwv ot nqoffîjrai , ri tkqï tov
Vfw (ptjGovGij, TOV 7TC(q' kItoIç tqîtoi^ àvKTQankvTOç,
lyEiQo/xîuov as oiâs vvvj 'Eyo) as ilnov ovx bvdâi-
Çûjy Ixfiyotç' oç ys toGovtoiç vcnnov /oôyoïç uvu-
Ctî]GaG^ui ôihvori9^r]v avrov iïç Tifxrjv tov y.).i]9-tproç
In ctvT(jj Q-iov. vvvl as t^QyGâ/utjf ccvtm, dfï'^cu ßov-
Xô^EVoç y OTt Tùii' àfd-QCOTTiyœy oiâtv ceipS-KQTOf ilvcc»
âivUTCtt' XKÏ 01 tÙ TOiaVTCC yQKtfiOfTfÇ V.TjOOVV TIQO-
<pîjTat , yçaïâ'ioiç 'tpv/Qolç ojutXovyrfç. Ovâlv as, oi-
fJicct, xoiXvei Toy ^îy ^tov fJyc'.i fÂÎyc.y, ov fj>]y Gnov-
âcdoiy TTQocf.TjTiày ovâs é'^rjyrjruiy Tv/fïy. ectrioy &t ort
rrjv tavTwy ipv^'jy ov nKfttcyoy ctTToxa&ùçnt toÏç
lyxvxlioiç fuc:0-)']/iiccGty. Frat!;meDtum Orationis Epi-
stolaeve cujusdam Juliani Imp. p. 295. edit. Ezecb.
Spanhem.
(S. T4. I6'd)ertcf)tcn ju tfiom — Sella perforata
Liateranensis.Frid. Spanhemii Opp.Toni.IÏ,
p. 610.
®.T5. @me feit:^ tjrantbtfc^e f^tgui — ^Eàv àpa
sroXXâxtç vvii(pôXr,7tToç irpo'iôvTOÇ tov Xôyov
yé^'6)(.ta^, utj 'èav^dcrriç xà vvv yàp ovy.itv^
à
1
71
@.75. 5iieni3ec^ê(uitg ber Bà)\aâ)t bep S!ïîatotf;on mit t»et
Ceuctrifc^en — Hamann f;at <B. 44. in feinem (S^emplar
bie SGBorte: ber (£d)ïad)t ki; SÖtarat^on — geäii>
î)crt: »Ott ber Seuctr{fd)en <Sd^lad)t. «Bgi. Comei.
Ncp. Epamin. c. 10.
©.75. 'Parallere beê ©imonê ju 3oppe uub su 3ftÇcn —
Suc (Srfiâruiig biefetSSorte bient, tci^ eê in ber etflen
5(u5gabe ©. 20. ^ie§: etttcâ ©erBerâ, berfeitt^reuttb
ttJar, uttb, tüte ber SSirtl) beâ 5CpoftcI§ ^etruê
gtt SoppCr ®imon î){e§. S)ie 2Borte fîub ouêgc«
faUeit, n5eif jïe Hamann felbjî iii f.(S:r. weggeflric^eii Çat.
@.T5. Sebcrfd)ncibet — Theodoretus Serin.5.8.
nennt ^aulum aud^ tov o-xrTorôjuov, unb Su*
liannB jum ®pott biefen 5Cpt)ftel gletd^fallS ben
^àf)Cï ober ?5rlt($er. ■
®. 76. SieUcrmaim bet e>'egctifct)en 3unft — D. (Jpf;.
5liig. <P)eumann a. a. O.: „llnfer ©tmon J»irb »on ben
lat. Ucberfe^eru Simon coriarius genennet. Unter ©o=
fratiê nH^Î;Igei:atf;euen ®rf)ii[ern trejfen iiM't au(^ bep
Laert. II, 122. einen an, ber in bet Ueberf. Simon
coriarius f;eifTet. T)oà) ben gvied). SBencnnnngen nacî)
waren i^re ^anbarbeiten untcrfd)iebcn , o6 jte gteidö
beçbe mit Seber ju t{)Hn r;atten. 3nbejTen jtnb jïe bepbe
aie 2icbf;aber ber 2Betêf;eit u. Üiigenb if;reê fo langea
Stnbcnfenô mürbig.''
<». 7T. 3(nm *) Epist. ad Algasiam [cap. 10.
Tom. I. p. 879. éd. Vallars.] Idem queritur
Origenes quod Oieronymus, foöt Erasmus
in feitten Scholiis.
©.78. cineâ ä>ei;fd)mttcncn —
- - aii'lxTeTai ^e — xov d'étui' Tpâvcov.
72
xbv rijc ^tiaq nal yovl^ov ^■üvdt/u.eroi; Icrreprr
fiévov. Clem. Alex. Admonitio ad Gentes
p. 15.
©. 78. bte §etmltc^!etten bcr Statur — Vide Plu-
tarchi Plat07iicas Quaestioiies.
(rov ovv lliyxTiy.ov Xôyov wC^f^ xaxhaQTixot/ t/ojy
q)C(Q[JLCiXOV 0 ^(OXÇKTfjS , Ct^tOTTlGTOÇ IjV , tTffJOVÇ lléy-
jfwv, Tw fjjjdty KTTocpaiyscS-ai' xcù fxuXloy ^tttstOj
âoxwv CrjTtïy xoiv^ x^f ulrjd-fiuv, ovx ccvroçîdtcf &6^g
ßoTjS-eJy. p. 999. o yfj/ywy ïâia yivSTcci (pavkÔTê-
çôç êréqoiv XQiTrjç. p. 1000. xai xctS-KTifç'Hleiovç
TWV eo<fMV TtÇ t'(f7J ßflriovc KU eîl'CCt T(JJV 'Olvf-lTTicOV
èycoyod-ÎTCcç , eî f4?jds fîç 'nXsiwv rju àymviGTtjç , ov-
T(oç 6 fiiXXoiv lu Xôyoïç oqS^cSç IniGTarrjCStv , ov âi-
xatôç ICTiv ccvToç (ftloCTêcfttvtlv ovâ' ccvTnyavl^fcQ^at
Tolç x^tvo^ivoiç, fîxÔTùtç 6 d^êoç ànëxiôXvGiv «ù-
Tou vTTtjvéfiia xal ipfvâ>j xctl ußtßcciK ytuyäu cet. ihid.
au» ben ©. 66 errcä^nteu (Sjcerpten)
<S.79. unb Se^rfa^e gu erzeugen — Mauvea'^aL
fte ô @ebç àvayxd^Ei, yevvdv 3e àjttxùXvcrev,
fagt (Soîratcâ in ^latonB %ï)iakt
©.79. 5(nm. ïkè: 3ef. 56, 3.
(S 80. Sûnger beâ B. unb C. — Baumgarten —
Crusius.
@. 80. gefreuten ^l^ifcfopr;cn — »gf. s» Ij 57.
®.80. S)cr ienemSKaler ben ^mfel — 3)erAô»
ittg 3)emetrtu§ tnu^te bieSJelagerung bertStabt
9îî)obu§ aufgeben, weil er btefelbe nidit am red^=
ten S5rt ongegnffen ï)atte, an§ '^nt&jt, eï
m5d)te baSÖemälbe be§ berühmten ^ferbeê beâ
Sal^fuS ober nac§ anbetet* SOleçnung, be§ ^ro=
1 0 g e n e â , baöon ber ©c^aum ein îïîeifterftûtf
73
feines SJerbruffeâ gewefett wat, ^efd^Sbigen.
Plin. XXXV, 10. Valerius Max. VIII, 11.
<».80. Xa^ er aBer feine anbern ^Beweife — (^inc
vortreffliche (Stelle »on bem »erfd)icbenett ©ang
tn ben 5Cr6eiten unfercâ ©cifteS unb ber ^atnt
tn Buffon Nomenclature des Singes im Tom.
XII. à Paris 1770. p. 29 — 34.
(». 81. ^araBeln be§ ©ofrateâ — Uapa^oM de
TU SwzpaTix«. - - ILlalv oi "köyoi drt^rjyopL-
noL xal e^ovaiv àya^bv tovto, otl ntpay^axoe,
yilv eipelv ojxoiu yeysvr^yiivof, y^ake-nov' Koyovt;
Se paov' itoiricrai yctp Ssï fcjffjrep aaï Trapot-
ßo^ac y äv TIC Svvr^Tai to b^oiov ôçav, onoç
pdôv èa-viv èx cpikoarocpinq, pocoo (xev ovv tioçl-
aacr'èav ta. Sià tojv "kôyow' ypriaifxojTSpa Si
TTpbç To ßovXsvaaa^ai Ta Sià tg'ïv irpay^id-
TG)V» ofioia yàp wç Inl to tioXv tu fxé'k'Kov
TOt, TOÎç yeyovôari. deî dk y^çrlcrSai toïç rcapa-
Seiyfxaai , (x>; e)(^ovTa fièv èv'^vfxij^aTa , ooq
à-jtodei^ecnv — Aristot. Rhetor. II, 20.
@. 81. Sn biefem ©ôttlic^en — Aiacôepônsvov
yàp oceï è,v^(pép£TaL ^ cpaalv al (rvvTOVO)TepaL
TG)v Movdoöv. 2)er @aft »on @Ii§ in ^îotonâ
@. 82. Sßortfpiele — Tlavaav lov Se Ttav-
crafxévov, SiSdaKOvcri yâp \xe taa Xiyziv
ovToaï oi 2090t, fagt 5friftobemu§ in Pla-
tonis Symposio.
^(utarcï) im ^I)ilabelp:^u§ fül)rt einen @in»
faïï bea^ofratfâ an, ber lieber çinçn îDaricuê
74
(perfîfd^c Qolbene SOtûnse) clâ fcen ^armâ gum
ô S-£toç Tt^lv xal ^av^acTToç vô^oç. PJato
de Leg. XIÏ.
©.82. 2lri(îopî)aneê — Nub.SrS — 394.
<S.82. jnetneâ SaBtirmt^â — ojo-jrep etç Xa^r^tv-
Sov èfJLTTeaôvTEÇ, oIô^evol rßr] btiI tÉXel el-
•»'a^ , TispLxd^T^avTEç nakiv ojaTrep êv «P^î?
T7;$ (^TjTjfo-eoç àve(pdvr,uev ovreç — Socrates
in Platonîs Euthydemo.
©. 82. iiarjgelegeiieu Sîrurffe^fec -- fîe^e bie Sßemerfung
gu @. 58.
<».83. ■Der ®tntî)etïung teS tnenfc^Hd^eit Aôrperâ
geiîta^ — AeIv -Jià.vTU Xôyov o^CTTiEp ^àov avv-
eaTUvoii aà^a rt E^owa avTov aivov, mcttê
fir^TE ày.if^aXov eïvot,t (xi^te anow, àTiXà fxécra.
TE S'/EiV y.a\ àxpoc, Tipé-^rovra àXXvjXotç xaï
TCO ôÀoî yEypa^aéva. — Etç ^xlav te idéav
avvopCJwa âyeiv rà 7rol,Xa)(^\] SLEaTiap^evcc,
tvo, 'ekolcttov ôpi^ô^ievoç §r;\ov Tconj Ttepi ov
dv «et StddaxEiv è^é'kij — To mcdXiv xar'
elSrt ^vvacr^ûtL SiaTsyiVEiv , xut àp^pa, ri
utécpvxef xaï ytri èTtL^BipEiv xaTuyvvvav ftg'pog
^ir^SEV i xaxov nayEtpov tpÔtzco '^(poi^EVOv' - -
cxxTZEp Se aé}\iaTOç i% évbç SiTtXù xal ôyt,6vv^a
Tté(pvxe , (jxaià, to, 5è Set,ià x'kri^évTa. ovTOi
xttl TO TTJq -Kaqavoiac, o)ç ev èv ri^îv -necpvxbç
elSoç riyrj(ra,y,évo') to) "Kâyco, ô fXEV, to en àpt-
(TTîpà TBl^lvÔlieVOÇ liÉpOÇ , TcdXlV TOVTO TE^tVCOV
ovx ETtavrixE^ nplv iv aixolç, écpEvpàv hvo-
Î5
fiâV Ev dinrif ô ^' eiç rà èv de^id tt^ç fxa-
viaq àyayèiv Vfidc , oftojvrf-toj» ^ev èxeivcoy
^elov ^' av Tiv" ipaxa ècpevpùv y.aX orporet-
vu^8voç èjvrivecrev o)ç fj.eyla'xoov aiTiov ii\^tv
oi,yo.'èr(Zv — Tovtoiv ^h eyoye avxoq tê Iça-
cTïfç, 6j ^aidçe, toÏî^ d ia i q écr e ov acù a vv
ayayàVf 'iv' oloç te o1 7^éyeLv te jcal ^po-
■yçlv* eccv Tfc" ^iva, aXkov ijyricroiAav ^vvarov
eiç ev aal ènl TCo'kXà -KscpvxÔTa bpdvy tov-
Tov Siâtv.o xarÔTricrSe [let ï')(Viov Mcrre Qeoïo-
v.àï fxévTOi xaï tovç SvvfKiJLévovç avxb S()àv
el ^ev ôp^caç rj ^î; •^rpoaayopevG) , 0£oç olSe,
v.a\b) Se ovv [xe^pL TovSe SiaXexTixovç.
Socrates in Platonis Phaedro.
5. 84. 3- 6- fteê: bte SOîufe jum ßrpbeu.
5.84. jeneê gfucf)eê2c. — @. Plat. Respubl.V, p. 473.
S. 84. uubefamite Sauber btejfcttg — ©.85. Dîewtou îc
@tef;e An Essay on Man, in four Epistles to H.
St. John Lord Bolingbroke, by Alex. Pope. Epistle II:
Know then tbyself, présume not to God to scan,
The proper study of Mankind is Man.
Plac'd on this isthmus of a middle state,
A Being darkly wise, and rudely great ....
Go, wond'rous créature! mount where Science
guides, '
Go, measure earth, weigh air, and state thetides ;
Instruct the planets in what orbs to run,
Correct old Time, aud regulate the Sun;
Go, soar witb Plato to th' empyreal sphère,
To the first good, first perfect, and first fair. . .
Go, teach Eternal Wisdom how to rule —
Then drop into tbyself, and be a fool !
76
Superior beings, when of late they saw
A mortal Man unfold ail Nature's law,
Admired such wisdom in an earthly shapej
And shew'd a Neiototi as we shew an Ape.
fBgf. IV, 14.
ë.91. ferne SJertrauten—i^n 5>^T Jes.LIII,3.
ettt SS^efûnnter ber Äranf^eit.
@.92. ©wnsfireitigi^etten fceêoenteS mit feer^oll*
l^ett — Et \Jiïv yàp riv uti'Kovv xo \xavia.v
xaxov eïvccij xaXâç dv ekéyexo' vvv ^ï rà
[JLiyicrxa xàv àya'èav r;^îv yiyvtxai Sià [xa-
viaç, ^ELOc (xévTOi dôcrei dtSoixévriç. ri xe yàç
ôri èv Aelcpolç, Tüpocprjxic aï t' èv AoSthvi^
ié^eiaL yt.av£laai [xlv TroXXà ^rj ■aai aa^à l^iCt
xe xal Sr^^oaia, xriv 'EX^oc^a slpydcyavxo^
aocpporovcrai, Se ßpa^ea ^ ovSév. •aal làv drj
Xeyoïxev '2,i^v'k'kav xe xaX otXkovq, bcroi \xav
xiy.ri ^pchfxevov èv^éop no'KXà Sri TtoXXoîç Ttpov-
"keyov elç xo f.iéX'kov op'^àç (irtxvvoifxev dv
df(ka Tcavxï Xéyovxeç. xôSe nr^v â^iov èni,-
fxapxvpaa^ai j oxi xat xäv Tiakaiàv oi xa.
ovô[iaxa Ti^éusvoi ovx aia^pov riyovvxo ovSe
oveiSoç aaviav. Socrates inPlatonisPhaedro.
©.92. fanattfd^en (Sd^toinbel — obç ydp ol Sivoi
TCJV d(xa xvxXop xaxacpeçofj-Évov (TG)\xdxGiV ovx
èrcLxpaxovo'L ßeßuiojCy à'k'kà xvxXca (ièv vn
àvdyxrfÇ cpepoßevov , xdxo Se cpvaei pc'jrdj'-
x(3V f yivexai xiq £^ àucpoïv xapa^œSr}ç xaX
Ttapdefopoç èXiyfxbçt ovxaç 6 xaXov^evoç èv-
^ovatacryLoç eoixe ^L^iç elvai xi,vi;aeov Svolvj
riiv nev ôjç néTtoy^e rijç ^v^vç oifia, rijv Se
77
â)<; nécpvxe xivovyiévrsç. Plutarchus de Py-
thiae oraculis c. 21.
©,93. ^ie itd) tn ber ^ï)iIofop^tc — y.alâiç ye,
cli (p/Xe , TrdvTaç xovq cpi'koaôcpovc; âgiorç
Ttpocra'YopS'vetq. tovto fxévxoi xivBvvsvei io
yévoç ov TtoXv ti pàov aç ïrtoç etTreïv euvav
Siaitplvsiv •^ To Tov Seov. Ttdvv yàp âvSçeç
ovTOi TtavToloi (pavra^^^ievoi dtà trjv irâv
cckXav àyvotav è7tiaTpa(pG)cn -.rôXTjotç, oi pr;
TTÀaaToôç àXX" ovrcoç (pi'kôaocpoi, xa^opàvreq
v'^'6'^ev TOV tàv xocTG) ßiov , icaï toïç y,lv
doxovcnv elvai xov fxr^Ssvbç rtf-itoi, tuÎç d
â^tOl TOV TVaVTOÇ y xal TOTS ^lev TTOÀtTtXOl.
cpavToi^ovTai, xoTe de aocpiataïf tOTS d^taviv
olç Sà^av Ttapdcr^oiVT dv «ç rcavTanacnv
toï in ^latonS ©opl^iftett.
@. 94, ''Oç Jî' âï' ävev ^aviaq "NLovcrav cttI ttoi-
TjTixàç â'rpaç acpixtixai, Ttstcr^slç 65$ apa ex
'vi^vriq ixav'oç ttoit^t^ç eo-oficyoç, àreX^^ç ar-
Toç T£ xal î? noLTqcnq' vTvb ttjç tôv ^aivo-
^ivG)V Jj TOV (TGycppovovwoqricpoi.via'ètri, toaavTOt.
fxev cot xaï bti TtXela s^on ^uvlaç yiyvojxévr^q
àno ©ecjv "Klysiv v.aXa ep/a, (acTTe tovxo yt
avxo \iri (poßane^a, jtTj^é xiç ^fiâç X^oyoç
^opvßeLxG), dndixxôixsvoç ooç Ttçb xov x£xiî';j-
^évov xov aécppova Sel Tcpoaipela^ai (piXov
— Tj^lv de à'KoSeixxéov av xovvavxiov , -«ç
£7r' cvxv^îa xij ^eyLcrxri Tzapà 0eà)V î; toi-
avxt} ^avla Sldoxai,, jJ ^è dij àîrô^ei^iç to-rat
78
deivoïç fièv ccTTtaTOc, aocpolq dk marri. Socr.
in Phaedro.
©.97. (gufe fSubo u. f.n>. — gSgl. %^.®e\éi. 12, 21—23.
Ullb Joseph. Autiq. Jud. Lib.l9. cap. 8. §.2. 'u4yQÎ7i-
TTKÇ — CTo).7]y lyâvG(</u(yoç ?! c'.oyvQov nenoujixévTjv
TiCiCav , (oç d-avfAC'.ciov v(pi}V flyai, TraoTJlO-êy fîç ro
S-fKTQov àçyofiîvrjç 7j/xêQC(Ç, ïy^a ralç ttqiotkiç riàv
vii.ittYMV àxTÎvcoy tTTtßolals o aoyvQoç yMTttvyaeQ-ùç
^KV/LICCGICOÇ CCTTtGTtlßS evS'VÇ J« ol xÔluxeç TttÇy
vv&g txfiyoj TTQOç c'.yaS-ov, uV.oç i'û.XoS^ey (poivàç àys-
pôcoy, Qtou TTQOGayooivoyxiç , Evfxfyrjç ts éltjç, Int-
Xîyoyrfç — oix Inînlrj^E rovroig o ßnGilevg , ovâè
ti]v xoJ.axfiay itCipovGay ctTTfTQÎxpccro, èynxvxltaç â"
ovv fiST oXiyov tov ßovßcüya rtjg êavTov xfq>aX^Ç
vnëQXKd-f^ôfÂfyoy eldfy Inl G^oiytov riyôç' ayyslôy
TS TovToy tv9-vg lyÔTjCfv xaxwy (lyai, tov x«î tiots
Tùjy nyad-wy yfyô/ufyoy , xcà ôiuxc'.qâioy tC/sv 6âv~
vtjy. itd-Qoov âh ccvtoj Tijg xoiXlag TTQoCécpvCey ciX-
yr]f^a, fifTÙ CipoâoôrrjTog û^'^âfxfvov — Cvv()('^ç âè
lip rjfÀÎQttg nsyTe töT rTjg yctCTçoç âly^^art dtsçya-
itd-fïg Toy ßiov xctTÎGTosipiy.
@.9T. SSûrmer —
- le grand homme est rongé par les vers.
EpitreXVllI. au Maréchal Keith.
®. 9T. ftc^ xi)uv «Jahren 5C^nen — Xk 3Cnmer=
îung ad pag. 92.
Quodsi jam tune locorum Diogenes de
dolio latraret: non coenulentis pedibus, ut
rhori Platonici sciunt, sed omnino totum
Empedoclem in adyta Cloacinarum detu-
lisset, ut qui se coelitem delirarat, soro-
res prius suas, dehinc homines deus salu-
taret, TertuUianus de Pallio cap. IV.
79
®. 97. su ^etmlt(|en @emäd)ern — 'Fio^aioi dk
^évreç y xal xavrriv fxeyicrTr,v oiô^evob 0eôv,
rpépovreq elç thv xoTtpcSpa àvé'èr^xav avTr,Vf
oî^iov vsàv Tov àrpedpœva vel^avTeç tij ©eq;.
Glem. Alex. Admonitio ad pentes p. 33.
ovx UTOTtov Se ^apiswiioixévovç ri^dq to
SvaTpo-jrov UTcaT^eÎT^ui, Tävv-jthp Xiav owstüv,
Sià yàp To sfccxà (pvaiv àvaynaiov t tovtov
yoLpiv à'KOTpi-^ao'bav tnX xôiKav nvùv àcpo)-
çi<xyi£VG)V, ècpovç e^oç ècrtlv svioiç Trpocrjrot-
riTÔ)ç vTio^opelVf xa\ to xéÀo^ tt^ç xatâ tlvg)v
Oiii'^£G)(; èv TOÏç ckcpeSpoJcn avvxâxxeiv* waîrep
Be 6 y.G)^iy.bç 7caxr,p àaaxevoiisvov xov vlhv
ßacxxdi^eiv cpiqorl , xdv occppav^ij xov fxvpov,
fti; oacppalvsa'èrai "kéyei, è'vaœSla Ttspiyçdcpstv
avxov xb â^âçxriixa -neipû^evoç, ovxooç xàyô)
crviißovXevG) xoîç ayav ècrxXTqpaya'yriiiévotç
xovç cppoviuooxépovç è^cpaîveiv , oxt, ftîjre oi
Ttpaxxovaiv tnziaxavvav , [nqxs â "kéyovoi
ytvôocruova-Lv. Justinus Martyr, in Epist. ad
Zenain et Serenum p. 511.
<S. 98. vûk ^roteuâ ~
"TXriv àXkà(T(Tb-)v iepriv Idéaiç :nco'kvp,6p(poi,ç.
Orphei Hyrnn. 24.
"A 7e drjy vvv -^iiéxspov tpyov yjdrj xov &>;pa
ftjjxeV àï'Etî'af a^edov yàp avxov izepieikri-
fpayLEv èv a^cpißTuTiO-xpixop xivï xüv èv xoïç
Ticyotç Tcepl xa xoiavxa bpydvcov , ë>axe ov-
x£x^ èx(p£VL,£xcii x68e ye' xb fi>; èx xov yévovq
etvat xov xàv ^av^axoTtoiojv xiç elç;. Ae-
doxTai. roivvv naraßapraq eiç rrjv elSaXo-
^oiTjTixrjv TSXvijVf èàv iisv ij^ccç ev^vç ô 2o-
çicTT^ç vTcoixeivij , avT^'kaßslv avxbv xaTO, toc.
ÈTTÊCTTaXfxgVa V7tb Tov ßaGikixov "hôyav j xa-
^elvop TiapaSôvTaq àitocprivav Tijv aypuv' èàv
Ö' apa xUTa ftéprj tfjç fit^TjriJt^ç ^vr^xai ttij,
^vvcfnoXov'ètelv avrà Siatpovvtac àel Tr,v vito-
Se')(o^évrjv avTov ^oîpav , eaçTcep av "kr^cp^f,.
^lato im Bopf)i^m. îDer ©oft »on ©lia.
- - ov yivéxyuEiq xbJv èfévG)v xr;v (rotpcaVf
OTt ^uv^iacria èoTiv* akX' ovx è'^é'keTOV ri^lv
èmSeiS^acr^ai anovdd^ovre ^ àX'kà tov ITpo-
TÊ« fxtfieïcrSor TOV AiyvTVTtov crocpicrTriv yorr
Tevovxe ri^dç. r,fxelç ovv tov M.evé'Xaov fxi--
jxcofisSa, xal jas? àcpiô)^e'èa toîv àvSpoîv, éoiç
dv rifJiîv lv.(pâvriTOV (.(f fô avTO) crnovSâ^eTov"
EV)(^ô)iJie^a avTolv èx(pavïjvai, cet. Socrateë
in Ëutbyderao.
- - cja-Tvsp ô TLpo)Tei}ç TravToSaTcoç yi'yvBi
crTpBtpo^svoç âvG) xal «octu) , s&oç reXerTwv
diwpvycov (Lie aTpaTiq'ybç àvecpdvïiç — ©olw*
te§ gum Sott.
@. 100. S5a ftuîtb eilt föilb — Cicero pro Coe-
lio cap. 27. Mimi exitus est, non fabu-
lae: in quo quum clausula non invenitur,
fugit aliquis e manibus, deinde scabilla
coocrepant, aulaeum tollitur.
(».100. fûttîtte feilte ©eftalt ttic^t OiU vvv
7i(ù dvvocfxai ^edaaaSfài cracpôjç, ak%' ovtoç
^av^aaràç àvrjp xal xaTidelv -jiay^d'KsTcoçy
ÈTrel
81
eïSoç di£pevvr,cra(j'èaL y.aTanécpev'yev. ®CÏ
©ajl »on (SIt§ in ^latonë Sop^iften.
©.100. i{)t eigener ^rcpf)et, berîQîetfjufafaf; — Fontenelle
Dialogue IV. entre les morts modernes.
Guillaume de Cabestan (poëte provençal)
et Albert -Frideric de Brandebourg.
Gu. de Cab. — La vraie sagesse distin-
gueroit trop ceux qui la posséderoient;
mais l'opinion de sagesse égale tous les
hommes et ne les satisfait pas moins.
Dialogue V. entre les morts anciens et
les modernes morts. Straten et Raphaël
d'Urbiu.
Stratou. -- pour trouver la vérité il faut
tourner le dos à la multitude et les opi-
nions communes sont la règle des opinions
saines, pourvu qu'on les prenne à con-
tre-sens.
(B. 100. ber roerbe etn ^latt — - - subeamus
imagineni stultitiae, ut veram sapientiani
teuere possimus. Lactautius in Div. In-
stitut. Epitome.
<». 102. Plauditeî — Justinus Martyr in ex-
positione tidei de recta Confessione p. 390.
îds TTojç àèÂ>;craç tov Spô^ov ô Ti.ôyoç vixjj-
fîiç ànefpdv^ïi , (TTBcpavr^cpopelTG) XoiTtbv , xal
^o^TtevETG) y xat Toïç TJjç vlxTiç oTefpôivoig
bopaï^éa^oo , xaï ^ptait^evéTa toJv àvxnràXav
(5. 102. 'ZvyLynyLri'vai — octtiç t6 iov TvXticriov
^amann'd Sänften VIII. SÇ. 6
82
àvaSé^erUL ßdcoCf Ö$ èv op xpeirrav ÈaTty,
Îtsçov tov èT^a-TTOv^evov evsp^exelv eSéXet,
oaa arapà tov Qeov "kaßav f^^''» f^^^f'X toïç
ETTtJeofisVotç ^opVtyâv, 0£oç ^ivtrai xtZv Xa^x»^
ßavövToov' ovToç fxtjx);T>fç ectti 0£or. Justi-
nus Martyr in Epistola ad Diognetum p. 501.
2Iu§et ben 5tuff(ärungen, weldjz ju beu etiisefiteu
©tiiden tiefet ©ammhiug, bte -öamami feine Juvenilia
nennt III, 136. 139. 144. 148., befonberâ gehören, ifl
über baé ©anje ju »ergteic^en III, 119.125. (IGO.) SSe«
urt^eilungen II, 451 if. i?g(. VII, 79. lieber ben îlitef:
Are us Juge II, 476. 495. 504. (III, 146) ugl. ancî):
Ären 3 unb Äreusjüge im 3nbe;. S)ie Areujjitge
jtnb rcieber ermähnt (111,178) im fliegenb. SSrief VII, 79.
2(uct) »on ben .^reussüg^" «il «'» burc^fcf)cf|eneê ©j:*
emplar nebfi ein paar anberen »or^anben, worin tk im
gcigenben mitget^eiiten ©teilen eingetragen finb.
@. 103. jum SOlotto : KovaTavrlvov Tiöyoq , ov
eyçài^E T(ù TMV â,yLO)V (rv7^'k6''/co. Ket^. x'.
£vy œ aocptoTCTE 7rot?jT0c* t^v yàp ■jvoir^Tiy.iiV
èèfOvcjLav fjt-é^pi tov itpoarixowoç èra^ievabo' —
j^apaxxrjpt^et toi' coTîîpa op^ojvT« èttI tov
Tpaïabv 7i6'ke(xov' t>;î' dh Tpoiav , tïiv olxov^
liévriv TTcZactv-
Clemens in HomiliaVI. §.14. too er bettt
3Cp^)ton hk 5CIIegone beâ -Çod^seitmaleâ atte*
gorifc§ erïlcirt, tt)el(^e6 Supiter »egeu bevS^e«
til mit bem ^elcuâ ongcftcttt: to ^ièv o-rusro-
aïov , 6 xoa^o^" oi f^è Sô)Sexa , ovpdvia to5v
88
aiv' H{wixr^t'bq, ri 7rpo(i,?;&eia, -t-^' '^ç ta
TcdvTa èyévevo' JliiXevÇy Tiv^bq ô àrcb yriq elç
àv^pémov yévtcnv iztqivoTfèeic,, xal jttj'elç x^
"NvipeiSL (0£Tt^/,) , TorTecrTU' r^axi* ex 5«
TJfç To'v Svo p/^eo5$, râ'ocTdç Te xal yvTç ï ô
:itçojTOÇf ov YEvvri^sïç akXà nXacrSelç -réXeioç,
xai ^tà To ßai,olc X^'-'Kri \.ir^ ■jrpocrevsyy.eïVf
'Aj^tÀXeùç 7rpoo->;7op£tiS?;. In PP. Apostol.
ex edit. Clerici. Vol. I. p. 668.
6. 103. 3itm ^ofjfdjnttt »ergt. II , 114. III , 119. 148.
3n feer erjîen 2luêgabe i(l fomof;! f;ier al» @. 343 auf
tem Ctitelbfatte ber Essais à la Mosaïque uiltec ter
TCbbtlbung baâ 3Boct zr^xV gebritcft.
©. 104. t|l iu refen: "inS HS?"!^ l^tlD
©.105. 3ur 2fuffcf)rift : 3)a§ alte lut^erfcÇe 25ap-
pen îoar eine Oîofe. <3. SljeoL (Samml. »on
5C. u. S'J'. 1T24. @in rot^ ^erj mit einem fdfinJar»
gen Äreu5 in einer n)ei§en 9vofe. In patientia
suavitas. M. Andr. Kreuch Sij^illum Lu-
theri, eine c^riftl. unb einfältige ^rebigt »om
©iegel unb SOÎ^er^seic^en be§ ï)od)erIeucî)tetett unb
gottfeligen 5)Jtanne§ (3otkê m. Sut^ec. 1609.
8. 9 ^ogen.
@. 106. einen UCrijloBuIum — <Sie^e öon x^m
Clemens Strom. I. p. 305; 'ApLcnoßovloq o
ri£pi7ictT7;Ttxoç. V. p. 595: ^ApKXToßov'Ka Sh
T« xara ÜToXe^aZov yeyovÔTi tgv (pi%d§e7.-
cpov y ov jxÉ^viiTai Ô avvTa^dyLEvoç ti]v to5v
M-axxaßair.av èTTiTo^ir^v — V. Euseb. Praep.
Evangel. YHI. 9. 10. IX. 6. — neque ab-
6*
84
surdum est cura qui ad Phîlometorem scri-
psit, praeceptorein fuisse Ptolemaeî Eu-
ergetae II. Jo. Alb. Fabricii Bibliothecae
Graecae Lib. UI. iu Catalogo Peripatetico-
rum (cap. ^1U. p. 469. 470. éd. flarl.)
@. 106. cm MWïh —
- - - èXdovTi èoixàç
TT^v. Aratus.
A tergo nitet Arctophylax ulemqueBooies
Qui similis junctis iustat deuiorejuvencis
Arcturuniquc rapit uiedio sub pectorese-
cum. 31anil. Lib. I.
0iiO6. sur 3(nm. Corn. Hegards 1744 unter Lin-
naeus gu UpfaI gehaltene îDiêputatton : de Ficu.
(pl'KÔ (X V H O Ç i'iV Tl\UTO)V Ô (plX6(JO(pOiy «ç
iaropsl ^avoHpLTOÇ èv tco irepl JlvS 6t,ov ,
Athcnaeus pag. 276.
SCbamâfeigcn — Bananas. S.Voyage d'Egypte
et Nubie par Mr. J. L. Norden.
©. 107. lin 9îotc »gl. III, 112. 127. 173.
©. 107f. a3ittet=bDij;— üc;!. 111,113.127. [1311. ^otto
aiiê bem Sucan f. II, 176.
®. 108. ^odEiften §3Ianeten — ahissimo orbe.
Tacit. Hist.V, 4.
@. 109. be§ Scorpions* ober SÖtbberS** —
* In cujus caudam contentum dirigit arcum
Mistus equo volucrem niissurus jamque
sagittam. Manil. Astronomie. Lib. I.
** Aurato princeps Aries in vellere fulgens
#1
85
Respicit admirans adversum surgere
Taurum
Summîsso vultu Geininos et fronte vo-
cantcm. ibid.
@. 110. (Sugeii — ©tec^bett — vç^I. II , 507.
@. 111. ipanblung — bîe S)emoftï)ene§ vjroxpi-
(Tiv nennt.
<©. 111. ber tnê OJraâ Betten mu§ — ©ra§ bem
5i}îor§ ^ctltg, weil eâ narf) ^limuâ tn feiner
@cfd)td)te »ont ^cnfd)cntilut ju Jt)acï)fen pflegt.
111c mihi ante alios fortunatusque laboruni
Egregiusqueanimi, qui ne quid taie videret
Procubuit moriens et humum semel ore mo-
mordit. Turnus in Aeneid. XI, 416-418.
6.111. Uè eommi^brob — f. II, 507. — unten Iteê:
''un!?
©. 112. îOîoll tn etneï SrauBc — Anthologia
graeca c.2. njo ber 30cinfto(ï über einen flagt,
ber ünt unreife Traube (^axi,oiJ.évav tvcppoo-v-
vav) ahhtaâ) unb ouf bie ®tra^e warf.
©.113. eamuaquengebic^te — f. 111,133? — tn bet
5tnm. (ieè: 0^00.
©.114. 9Äan übmöiubet reicf)tîc. — »gt. II, 475 (459 f.)
505.
I. 2(ri^o6uIi fßerfud^ itöer efitc ttîabcmtfc^c ^-vage.
JBgr. II, 461 f. (508.) III, 22. 27.
3« ©.117: H.A.Frank pr. de origine linguae
primitivae humana. Partie. I. Erfurt 1785.
II. 1786. p. 16. 4.
3n ®. 118. imb ^intet bem ZM ffiibet jïcf) angeführt :
Traité de la formation méchanique des
Langues, par le Président de Brotte».
86
Mélanges philosophiques tn Histoire de Sué-
tone traduite par Henry Ophellot de la
Pause. Tom. IV. Chap.XXVlII. D'Isis et
de l'abus des étymologies p. 21 — 41. —
Woston de confusione Babyl. et Stiern-
hielui in Praef. ad Evang. Ulpliilae ont
proposé de dépouiller toutes les langues
actuelles pour y reconnaître le germe de
la langue de la nature. - - - Le dialecte
François qui tend journellement à faire
la conquête de l'Europe; — outre le Celti-
que qui en fait la base, les Marseillois y
ont porté le Grec, et les Généraux de
Rome le Latin; l'Arabe y a pénétré par
l'invasion des Sarrasius, et le Teuton
par la conquête des Francs. Voilà donc
cinq langues qu'il faut étudier à fond avant
d'en dépouiller une, et ce travail seul équi-
vaut à la formation d'une Encyclopédie.
p. 31. — On a fait de l'harmonie imitative
une espèce de compas de proportion qu'on
applique à toutes ces recherches — Les
Egyptiens n'avoient point d'r dans leur
langue ; ainsi ils n'auroient jamais pu
rendre l'idée que présente ce beau vers de
Virgile ;
At tuba terribilem sonituni procul aère
canoro
Increpuit.
Les peuples de l'intérieur de l'Afrique,
qui n'ont point d'« dans leur idiome, ne
87
pourroient jamais, quand même ils auroîent
un Racine parmi eux, rendre ce vers d'An-
dromaque:
Pour qui sont ces eerpens qui siflent sur
sa tète?
LesHurons, qui, suivant la Hontan, n'ont
aucune des lettres labiales, doivent être
infiniment plus stériles p. 34. 35.
Augustinus de Magistro. Toni. I. p. 386.
Acute quidem falleris, sed utfalli desinas,
acutius attende quod dicam, si tarnen id
dicere , ut volo , valuero ; nam verbis de
verbis agere tam implicatura esti, quam
digitos digitis inserere et confricare, ubi
vix dignoscitur, nisi ab eo ipso qui id agit,
qui digiti pruriant et qui auxilientur pru-
rientibus. (c. V, 14.)
p. 393. Quodsi diligentius consîderemus,
fortasse nibil invenies, quod per sua signa
discatur. Cum enim mihi signum datur,
si nescientem me invenit cujus rei signum
sit, docere me nihil potest: si vero scien-
tem, quid disco per signum - - - Itaque
magis signum re cognita, quam signo dato
ipsa res discitur. (c. X, 33.)
p. 394. — verba - admonent tantum ut
quaeramus res, non exhibent ut norimus.
(c. XI, 36.)
p. 395. Nam verba eadem sonant videnti,
quae non videnti etiam sonuerant. (c.XII,39.)
p. 396. — illequi loquitur, eadem quidem
signiGcat quae cogitât, sed plerumque tan-
tum sibi et aliis quibusdain ; ei vero cui
loquitur et item aliis nonnullis, non idem
significat. (c. XIII, 43.)
- Multa non bene audimus, et quasi de
auditis diu multumque contendimus. Velut
tu nuper verbo quodam punico, quum ego
misericordiam dixissem, pietatem signili-
cari te audisse dicebas ab eis, quibus liaec
lingua magis nota esset. Ego autem ré-
sistons, quid acceperis tibi omnino exci-
disse asserebam. Visus enim mihi eras
non pietatem dixisse, sed fidem, [cum et
conjunctissimus mihi assideres et nuUo modo
haec duo nomiua similitudine soni aurem
decipiant* Diu te tamen arbitratus sum
nescire quid tibi dictum sit, quum ego ne-
scirem quid dixeris. Nam si te bene au-
dissem, nequaquam mihi videretur absur-
dum pietatem et misericordiam uno Toca-
bulo punicè vocari. (44.) 5Cn feinen ©ol^n
Adeodatum.
Augustinus de catechizandis rudibus.
Cap. II. Tom. IV. p. 657. 658. et mihi prope
semper sermo meus displicet. Melioris
enim avidus sum quo saepe fruor interius,
antequara eum expiicare verbis sonantibus
coepero : quod ubi minus quam mihi notus
est evaluero , contristor linguam meam
cordi meo non posse sufFicere. Totum enim
quod intelligo volo ut qui me audit intel-
89
ligat et gentio me non ita loqui ut hoc ef-
ficiain; maxime quod ille intellectus quasi
rapida coruscatione perfundit animum ; illa
autein locutio tarda etlonjça est longeque
dissimilis. Et dum ista volvitur, jam se
ille in sécréta sua condidit; tamen quod
vestigia quaedam mirum in modum impres-
sit memoriae, perdurant illa cum syllaba-
rum morulis, atque ex eisdem Testigiis
sonantia signa peraginms — quum ita ve-
stigia — ita efficiantur in animo ut vultus
in corpore. — Sed nec ita licet educere
et quasi exporrigere in sensum audientium
per sonum vocis illa vestigia quae impri-
niit intellectus memoriae sicut apertus et
nianifestus est vultus. Illa enim sunt in-
tus in animo ; iste foris in corpore. Qua-
propter conjiciendum est quantum distet
sonus oris nostri ab illo ictu intolligen-
tiae. Nos autem plerumque in auditoris
utilitatem vehementer ardentes ita loqui
volumus quemadmodum tune intelligimus
quum per ipsam intentionem loqui non pos-
sumus, et quod non succedit angimur et
velut frustra operam insumamus, taedio
marcescimus, atque ex ipso taedio langui-
dior fit idem sermo et hebetior quam erat —
Quis enim in hac vita nisi in aenigmate
et per spéculum videt — Nulla major causa
est cur nobis in imbuendis rudibus noster
Bermo vilescat nisi quod libet inusitate
90
çernere et taedet usitate proloqui. Et re
quidem vera multo gratius audiraur, cura
et nos eodem opère delectamur, efficitur
enim filum locutionis nostrae ipso nostro
gaudio et cxit facilius atque acceptius.
©. 120. 2fnm. *) Ueé: ovte tdXylotg ofxoXoyovCiv.
<S. 121. SJejtc^ung 5n3if(^en bem (Sr^cnntnt§öers
mögen îc. — The Works in Verse and Prose
of William Shenstone Vol. II. Lond. 1765.
Essays on Men, Manners and Things, p. 189.
On Writing and Books. LXVIII. The
siiperior politenefs of the French is in
nothing more discernible than in the phra-
ses used hy them and us to express an
afFair being in agitation. The former says
„sur le tapis", the latter ,,upon the an-
vil". Does it not show also the sincerity
and serions face withwhich \re enter upon
businefs and the négligent and jaunfy air
Tvith which they perform even the most
important.
©. 121. 2liim. lieé: Jio yc<Q . .
©.123, m benSHotiêmen— Jul. Caes. Sca-
lig er: Sic ccnseo, Venere propria quasi-
que nativo cujusque linguae décore foveri
sententias quasdam subnixasque certis, ut
ita dicam, idiotismi fnlturis, quas in aliam
quasi coloniam si deducas, iidem sane sint
cives, gratiam pristinae commendationis
non rctinebunt. Sunt pigmenta quaedam
Hispanicae argutiae, Tuscae eioquentiae,
91
Gallicae vénères , Oermanici impetus^
quae si cudi exteris commutentiir, sensus
quidem inanet, flexus coiumensusque vel
verborum vel numeroruin amittit vegetuin
nitoreni, illanique lucis elegantiam, quibus
einînebant in auribus inditçenarum.
@. 124. ®a ftc^ unfre 3)en!ungâart — ^u§er=
lefene S5iHtotI)e! bcr neueften beutfdjen £ttera=>
tur. III. S5b. Semgo 1TT3. ou§ einem fran^oft»
fd)cn mst, befîen «^erbcr ftd^ Bebicnt ^aben fott,
îjott ber 3>erMnbung Stt){f(^cn ben Heroen beâ
@cî)ôr§ mxi ben fJ^eröen ber (Spra(^oi:gane.
S)tefe Sommuntcotton foU burcf) bic Chordain
tympani gefd^e^en, bie ftd^ m bem Snnet'ftett
ber 65cl)ô'rgange Beftnbet, mit ben ©e^ô'rneroen
itnb (Sprad^organen sufammen^angt , unb t)on
ber 53erftd)ert wirb, ba§ fte aud) bet) ben Sî)iec
ren, namentlid) ben Sïffcn, ftd) beftnbe. p. 178.
5Die ©rönlänber, bcfonbcrâ '^xt SSeibêleute,
begleiten mandée Sfôorte nid)t nur mit einem
befonbern 3fccent, fonbcrn aud) mit COvienen
unb 5£ugenn)inBen , unb »er btefel&en nit^t (^vX
wahrnimmt, ber fann beâ «Sinneâ Ietd)t »er*
fehlen. <»♦ (Strang «Çiftorie »on ©rönlanb p. 279.
SSenn fie g. 3î. tïxù<x% mit S5>o^Igefaiïen Be=
ia^en, fd)Iürfen fte bie Suft burd) \)\t Äe^te
l^inunter, mit einem geraiffen Saut. 3öenn fte
etmaê mit 3>erad)tung ober 5CBfc^eu verneinen,
rümpfen fte bie S^afe unb geBen einen feinen
2aut burc^ biefelbe »on ftc^. Unb raenn fte nic^t
aufgeräumt ftnb, mu^ mon me^r ouê t^renßJe^
92
{ierben olâ Porten tJcrfte^en. Sï)r <Bt\)luB ift
ntd)t fdjïDuIftig nod^ orîentoltfc^ alâ ber ^n^»
bianer tl)rei*, fonbern ftmpel unb naturel; fîe
lichen abevoïeid^ntffe; fonberltd) it)enn fie 6t)ri=
ften n)erben. ©te repettrcn gerne gu mehrerer
25eutltd)fett, mad)en fonft ntd)t gfo^e Hms
fd)n)eife, fonbern fînb fo laconifd), ba^ fte jtd^
jmor einanber Ietd)t: aber 5Cu§länber fel)t; fd)n)er
»erfte^en fënnen. Sn U)rer ^oefte tiraud)en fte
n)eber 9?etme nod) @i)Ibenmaf. @te mad)cn
nur f urje ®ä§e , bie aber boc^ auâ) in gen)tffem
%ad unb ^abenj gefungen n)erben unb 5it)ifd)en
jebem (Sa§ n)trb ein etlichemal tt)teberï)oIte§ ;
Ainna ajah :|: hey ! »ont (Sf)or angefttmmt.
p. 287. 288.
SeonI)arb iDîetfterâ ^rof. in ßnnd) fCtegenbe
5fîl(itter, gro^tent^eilâ ^tftor. unb polit. 3n=»
I)altê. 25afe[ i^iâ) 1Î23. No.\'II. ilekr bie
®d}am^ftig!eit. ®. 125.
@. 125. Wlit ber ^cidjtio^ïùt jureben — lo cere-
bri conforiJiatioDe caiissa latet, quare iî,
qui uieditationibus dediti suat_, praesertini
abstractioribus, quique saepius inentein a
sensibus et imagiuibus rermn abducuut,
neque aliorum dicta tam celeriter perci-
piant neque etiam tam expedite, ut multi
alii, loquantur. Cogitatioues eniin eorum
non tam vehementes in ccrebro producunt
motus quales requiruntur ad promtam vo-
cum , qua cogitationes illae significantur,
îraagmatiouem spirituumque in organa to-
93
eis celerrimum influxum. Quare hos ut
aliorum dicta citius percipiant et ipsi fiant
eloqiientiores, aut affectus varios induere^
aut corpus movere manusve jactare opor-
tet; ut hac ratione in cerebro eorurn spi-
rituuin Diotus reddatur vebementior, sic-
que hic celeriores et vividiores vocuin ima-
gines, proniinciationemque promtiorem et
faciliorem efficiat. Nisi forte et baec ejus
rei ratio est, quod, qui rerurn naturas at-
tentius considérant, videntes ad ea nihil
signa, quae homines pro lubitu ad ea in-
dicanda instituerunt, conferre, illa cogi-
tatione crebro resecent atque ita hanc vo-
cuui cum cogitationibus connexionem im-
minuant et quodammodo dissolvant: quo
fit, ut, quum cogitata proloqui voliint,
sacpissime haereant ac verba cogitationes
sequi noiint, itidenjque quum alios loquen-
tes audinnt, cogitationes, quae illis voci-
bus significari soient, auditum vocum non
statim excipiant, atque idcirco hi tardius
atque alii nientem aliorum percipiant. Sam.
Wercnfels Dissertatio de Loqucla inOpus-
cul. Theolog. Philos, et Philolog. p. 760.
761.
©.129. jener alte Jßeihreife — »gf. Cic. de Republica
I, 17.
©. 130. (Stoatêftretd^e — ''A ^' ovv ol veôoxepoi
Tovg 'A^i]va[ovç Xe'yovat tuç tojV Tcçay^d-
rov dvç)(EpeLCx.ç ovà^aci ;;^p7;aToiç xal cpiXav-
94
^pSnoLç liti'x.aK'DTtxovxaq curreiGiç vnoTiopi-
^ea^atf tuç fxlv irvépvaç eraLQaç, Tovq de
(popovç (TvvToi^eLÇj (pvXaxàç ds tÙç rppovpàç
tâv irôXeav , oïy.r^ua de to deafxarr^piov xa*
%ovvTaq, TTpô'jTov "EoJmvoç vJv («ç eotze) aô-
(pLay.a , Tr;v tàv ypeoyv à7Toy.o7ir;v aeiadyj^eiav
ovo^da-avTo:* Plutarch. Solon. c. 15.
<S.130. ^au§recf)t etneâ (S^emannâ —
Soloecis7num liceat fecisse marito. Ju-
venal. VI, 456.
<S. 132. Iteé : xnraoyjj^riGeTcct,
II. SSctmifdjte SCnmevfttttgctt le.
vF)amann f;atte früher on einer franj. ©praàfe^rc gc«
arbeitet I, 345. 390. III, 105. ®aê SSejîe baoon, fagt
er in ber festeren ©tetie, ijl in ben i^erm. 2tnm. inajîurje
gejogen. SEeitere6 über bie ©iurictjtung biefer @d)rift,
unb ba§ jîe gegen >&. ». îOîofer u. fein II, 149. angefuÇ)r»
teê S5nd) : 3)er >f)err nnb ber Wiener gefcf)i[bert mit pa»
trictifcfeer grep^eit , grff. 1759 — (rcorauf -£). noc^ öfter
mifpielt II, 279. 386.) gertditet gemefen, |îe^t III, 36.
41. 55. 58. 60. aSgf. H, 508 f. 3n gofge einer ^ritiP
% ®. Sinbner» l)at jtcf) >Ê)amann gegen biefen tn Briefen
m, 50. 52. unb einer eigenen ®cp(age IIÏ, 54 ff. aué-
gefprod)en. (^im 'ipatinobie i(î in einem SSriefe an -f)rn.
». SDîcfer III, 202 ff. »erfprort)en.
@,133. nebenan: De l'autorité de l'usage sur
la langue. Discours lu dans la séance
publique de l'Académie Française le 16.
Juin 1785. par M. Mannontel, Secrétaire
perpétuel. Paris (Demonville) 1785. p. 36. 8.
<B. 135. Sic S^eorte bcâ etnen îc. — Scibni^cnS
unï)oi:greif[ic(K Tetanien tctref cnb î)ie 2iuêubung
95
unb SJerBcffcrung ber bcutfc^en ®prad)e in Col-
lectaneis Etymolofçic. P. I. p. 257. §. 5.
5Dcnn glctd)n)te man in großen <^anbel§ftäbten
oucf) tm (Spiel unb fonft nid)t aKqdt @clb
^a^Iet, fonbcvn fid) on bcffen (^tatt ber B»-'bbel
ober îîîarfen biê jut* leisten ^CbrecTjnung obec
Ballung Bebienet; alfo t\:)nt aucf) ber SJcïftonb
mit bcn ^ilbniffen ber S)tnge ($umal iüenn er
öiel jtt benfen ^at), ba^ er nämlid) Bcic^en
bafür Braud)et, bamit er nid)t not^ig ^obc, bie
<Sûd)e jebcâmaU fo oft fie »orfommt, »on
neuem ju tebenfen. — p. 258. §. 7. ®a^cr
6raud)t man oft bie Sporte olâ Beid^en ober
fliê 3îed)enpfennige, anftatt ber JBilbniffe oon
(Sad)en, hiê man ftufenraeife sumFacit fd)rei=
Ut, unb Berim SJernunftfd)Iu^ jur <Sad)e felBjl
gelanget. SföorauS erfd)einct, wie ein ©rofïeâ
baran gelegen, ba^ bieS5>orte aie SJorHlbe unb
gleic^fam al§ «H^ed)fel = Bebbel beâ S>erftanbeâ
tt)o^ gefafît, n)oî)l unterfd)ieben , a«ïû«gl^^
l^äuftg, leid)tflie^enb unb jugänglid^ feçen.
@. 135. ein ®ottcêi5eref;rfer — f. 35b. III, ©. 15 f.
<B. 136. 5Jîan barf ftd) alfo nid;t wunbern —
Nous avons trop méprisé la Grammaire:
le vrai ou le faux des idées dépend sin-
gulièrement de la vérité ou de la faus-
seté des termes qui les expriment. Une
analyse bienfaite des principes élémen-
taires pour la formation des langues four-
niroit des mémoires trés-curieux pour l'hi-
stoire de l'esprit humain ; et c'est un phé-
96
nomène digne de l'attention de tous les
philosophes , de voir par quelle gradation
l'homme a passé de ces cris inarticulés
que la nature fait naître pour exprimer
ses besoins, jusqu' à ces périodes nom-
breuses et cadencées, qui forment une
espèce de mélodie pour l'ame dans la lan-
^ gue de Platon et de Démosthène.
Les anciens Romains faisoient de la
grammaire raisonnée la base de leurs con-
Doissances; on voit par ce qui nous reste
de Varron et par les ouvrages de Quin-
tilien l'étude profonde qu'en avoient faite
ces grands hommes: César lui-même avoit
composé un traité sur l'analogie, très-
estimé du peuple même qu'il avoit asservi,
et que le tems a fait perdre sans le faire
oublier. Histoire des doux Césars de Sué-
tone, traduite par Henry Ophellot de la
Pause: avec des31êlanges philosophiques
et des Notes. Tom. I. à Paris 1771. Vie
de Suétone p. XXXIV — XXXVI.
©. 13T. flur îlnmcrFuiig. Tô ftèv /àp cn8r,()ovv v6-
^io^a yLLuçàv 'é^eiv eTtolricrev àito ttoIiTlov
axa'ètyiov dvva^LV o Av'KOvpyo<; — to 5è tov
%6yov vôyLKXfia TOvvotvTÎov, Ùtt' svTs'kovç xal
bXiyr^ç, X£|fG3ç, slq TioTJhiiv xai ■jTEpiTTr,v ■x.ax-
eaxevaoe Sidvoiav ^ ty tto^ÀtJ ctiojtc^ tovç
^Qûdaç ànocp'Sre'j'ytaTixovç «al -TtenaiSev^é-
vavç TTpôç xàç ocTvoxpicreLg fir,^avô]UEV0Ç. Plu-
tarchi Lycurgus c. 19.
®. 137.
»7
@. 137. %M t)c8 geIclirtejleîT 9?ßmcr§ — Doc-
tissimus Togatorum. Cicero in Quaest.
Acad.
<B. 138. in ben liefen beï <Bpuâ)t — L'établis-
sement des langues n'a pas été fait par
des raisonnements et des discussions aca-
démiques, mais par 1' assemblage hisarre
en apparence d' une infinité de /luzards
compliqués-^ et cependant il y règne au
fond une espèce de Métaphysique fort
subtile , qui a tout conduit. - Un des plus
pénibles soins est de développer — cette
Métaphysique qui se cache et ne peut être
apperçue que par des yeux assez perçans.
L'esprit d'ordre, de clarté, de précision,
nécessaire dans ces recherches délicates
est celui qui sera la clef de plus hautes
sciences , pourvu qu' on 1' y applique de
la manière qui leur convient. Fontenelle
dans le Discours à l'ouverture de l'Assem-
blée publique du 25. Août 1741. al§ Doyen
unb Directeur de l'Académie françoise, aî0
er 50 %QX)it Bci) bcrfciben ait genjorben war.
(@ine 5Crt »on Sut^elrcbc). Tom. 111. feiner
Oeuvres p. 382, 383.
®. 138. Snïîcrfionen — Oeuvres du Comte Al-
garotti Vol.Vll. p. 299. Lettre à M. l'Abbé
Grégoire Bressani àPadone de Berlin ce
17. Juin 1752. rebet »on gemiffen Briefen be3
P. Cataneo écrites du Paraguai unb bic
Algarotti <xx\, einen geliehen , burd^ ben fie t>cr=
Çamonn'8 ©i^riften Vlll.S^. T
98
loten gcïjangen. p. 304. J'ai trouré, en lisant
ces Lettres, une autre chose qui mérite ré-
flexion; c'est le langage d'une des popu-
lations du Paraguai. Il est si fort rempli
d'inversions, et, pour ainsi dire, si dislo-
qué, que les constructions Grecques, ou
Latines, sont simples et unies en compa-
raison. Ce Missionnaire en rapportoit plu-
sieurs exemples tirés, non de leurs ora-
teurs, ou de leurs poètes, mais des discours
les plus ordinaires, où il y avoit plus d'ir-
régularités et de désordre que dans
Quisquis erit vitae, scribam, color.
ou bien dans
- - Me tabula sacer
Votiva paries etc.
Qui chercheroit les articles à leur place
naturelle, se trouveroit bien éloigné de
son compte ; il faut les prendre à la fin
de la période, comme il arrive quelque-
fois dans la langue Angloise, et en cas
de besoin , les François pourroient de
l'idiome du Paraguai tirer une preuve que
les inversions dans les langues sont une
marque de barbarie.
<S. 139. 30oï)I!Iûng, bcr gu emem lat ^crtoben
geï)ort — Bartholomaeus Riccius de Imi-
tationc Lib. III. Nemo enim jam pridem
nescit, solutae quoquc orationi suum cer-
tum numerum adesse, quae si mutetur ad
eum modum, magnum periculum est, ne
99
quod apte compositum fneratprius, disso-
lutum reddatiir, ac quod structura ipsa ad
nuinerum optime concinebat, ne absonum,
atque asperum quid resonet commutatum,
quaeque fortiter priore couglutinatione con-
tinebatur, recenti ac nova tota delumbe-
tur oratio, nisi res ea nobis prorsus sit
cum dissoluto ac parum composite loquenti ;
nam verba omnia non ita sunt in quadrum
confecta ac quasi affabre laborata atque
expolita, ut quoque conipositionem tiiam
instituas, eam aeque apte sequantur, at-
que inter se quoque adhaereant aptis-
sime. pag. 624. 625. S« ber 5CuigaBe »on
Christoph. Longolii ®ptftelrt. Lugd. 1563.12.
@. 142. ^t'e ^xtiîd - - I)tnten ûn5uï)cîngen —
Lies Basques désignent le même sens par
une particule enclitique qu'ils mettent à
la fin des noms. Gramm, gén. de M. Beau-
zée. Tom.I. p. 313.
®.1M. SJegriff eineâ felBftftanb. 5lenntt)ort§ —
5Dte -^auptiDörter ftnb aEe ber^efttmmung be§
Bô^Ienâ fä^tg unb ^tnnîtebcrum mth n)a§
fîc^ gûï)len lä^t, unter bte Älaffe ber ^aupt»
wotta geredl)net. S)tefe§ dJlctîmal ber «^aupt=
tt)örter tft md^t c^aractenftifc^ , fonbern bui:d^=
ouâ metapî)t)ftfc^, unb ta bte <S>ptad)cn fe^r or=
bentltd^ nac^ bemfelBen etngertd)tet ftnb, fo ge=
l^ort btefer ilmftanb mit unter bteientgen, wo
baâ 5Dletap:^t)|ifd)e in ber @prad)e sur îfli^U
fc^nur gebient unb bem 25itt!ul)rliciöen unb ^er»
100
totrrten öorgeBogcn l^at. SomkrtS ©emtottf.
Äup. V. §. 1T5. 176.
®. 149. ®efc{)ic^tfct)reiben'n it)Uè ®efc^rccî)té — Mad. de
Montpensier dans ses Mémoires T. I. p. 179. JDtC
»on >f)am. angefüf;rte ©telle fdjfte^t: moi-même aussi
bien que les autres, qui en suis de Père et de Mère.
@. 151. S)ie 5Iiim. heiicf)t fi(i) auf fcfgenbc im XI. ïf).
Uï Sttt. S5c 1761. juin 180. f&mf etitf;altcne ÎJÎ a cï)*
f(^rtft: „Sd) niu§ 3r;neii iio^ ein Urtf;eil übet beu
<f)erru u-Siienet nitttf;etfeu, iaè mil. »on b. 95erf. bet
©oFr. ®cnfn). ^erriifjrt. -- 3u feiner 5(rt i(l eê »ortceff»
licï) , ivenn aud) ber ^crr ». SK. in einiç\cn ©tiidf en ta»
gegen fönnte »ert^eibigt werben. /,S)tefe 9î^apfobie, fagt
ber Unbefanntc ©in 'pabagog grcf er «gierren u.
i^rer dienet reirb biefc lie. poet. --- jjor^ie^en follte."
3(i) \)aU gu biefer îBeurt^. nickte Çinjusufegen, aïè baf
bcr >P)err ». 3DÎ. btoß SBîlIenê gewefen/ unfere fieinern
beutfd)en {Çiir(îen unb i^re erjlen Dîat^c unter bem îi«
tcf »on ©taatêminifîern ober Sîienern jn fd)i(bern. 3Cn
tiefen ff. -^öfen là^t fïd) fe^r oft iaè Äabinet ouf bte
Äanjlep rebuciren --- 33." »gl. II, 503.
III. S>k SKûgi ûuê SDîoi'genïtttttc.
gSgl. II, 509. III, 62.
IV. Älöögebtc^t in (Behalt eincg ®Cttbf(^tci6ctt§ îc
2trt unb 3Bcife biefer ©c^rift erf;eat auâ III, 36.45.
46 f. S)ie 2fufnabme be» 2)ebifationêe;:emplara auê III,
48. (50. 51.) aSgl. II, 509.
©. 163. .Obe ttn ©Ott — »ou Älopflodf (©ämmtl. SB.
Sps. 1823. 1. SBanb, @. 56.)
bic feine >f)e»a gett5orbeu — 5Infpielung auf «f)<i*
manne aSer^ältni^ gu Äatfi. 35. »gl. tic 9 — 19. ©tropÇc
ter angef. Ote.
101
Umi Silbeô
Seiten unb gottlic^iîeu 3ug, bie gfebe!
2)tc grubfl bu 5lbam tief in (ein ■^(t^ hinein !
^aà) feinem 2)enfcn »on ber SBoUfommenl^eit,
©aus auê9efcl)affen , i^m gefctjaifen,
«Bradjtejl î)n, ®ott! tf;m bcr aïîenfct)en SKuttec!
®ie grubll b« mic aud) tief in mein -fîcrj ^ineiu!
Stad) meinem î)enFen üon ber SßoüFommen^eit,
®anj auêgefd)affen , mir gefcfjafen,
pf;riî bn fie mq, bie mein gan^eê ^erj liebt!
SBeg , butd) bein @ct)icffal - - -
gern weg ben anêgejîrerften %xm(\\
Slbcr nicl)t »eg anö bem bangen -öerjen.
6.164. miibe (Stiftung — »gf. III, 45 f.
@. 167. 3ur 2tumerfung :
@. baê 9?igtfd)e ©efangBud^:
®ie tft mir lieb, bte tt)ertf)e SÖlrtßb,
Unb fonn i^r ntd)t »ergcffen;
£oB, @^v unb 3"<i)t ^'^n i^ï man faôt,
©ie fjat mein «^ers Befeffcn.
Srf) hin if)V I)oIbr
Itnb n)enn ici) foïït
©ro^ Unglück ^an,
^a liegt nid^tê bran,
®ic will mic§ be§ ergoßen/
5[Jîit ii)Ut Sieb unb Sreu an mit
2)ie fîe 3u mir mü fe^en,
Itnb t^un all mein Regier.
D. 5K. Sutlier.
»gr. II, 341, 33. 417.
®. 169. S5aâ langfamc Beitma^ — (Sari M. fott
bte beutfc^ett Sölelobien, weil ^e «ic^t fo lang»
102
fem olô bic römtfc^en gtengen unb in mehreren
Sottett Bejlunben, aBgefc^ap IjaUn. @. Gold-
ast Rer. Germ. Tom. II. p. 28.
"A^ioî^ ècTTiv , eÏTtep dT^^'kov tlvoç, xal t>7ç
iegdç è7ny.tl,r]^rivat, ^ovamijç. Julian. Epi-
stola ad Ecdiciuui. LVI. p. 442.
<S. 170. Segenbc — f. Herodot. II , 2. »gf. @. 341 f.
@. 173. ^offtrad) — baê SBort t(l auê 3)îofer§ ^err u.
2)teuet @. 148.
@. 174. jvaâ mià) belogen - - - 3u"9fcniftnb — ogi.
III, 48.
SfJîeiFunjl - - miDerbienf-e e^re - - Kac^fagung — f.
bie 2Cnm. su @. 151.
Sapenbeutfc^ — »gl. III, 202.
V. ^vansôjîfci^cê «Project îc.
aSgl. II , 510. (III , 142.) g^olgenbeê tfl »on bcr
mit einem SSittet (»gl.l III, 113. 127. II, 107 f.) .^a*
mann jugefenbeten ©d)l'ift: L'Inoculation du Bon-Sens.
A Londres. M.DCC.LXL (62©. Ff. 8., bie 2)nicîfeiteu
in Seijîen eingefaft) ein mit bem Stnfang beginnenber
2(«êsug:
Je n'ai pas quarante ans, et je ne reconnais
plus ma Nation. On ne parle que par équivoques,
on ne pense que par distraction, on n' écrit que
par épigramme, on n'agit que par étourderie:
l'esprit bref triomphe de la raison; la futilité fait
taire le génie. - - - notre mal ne réside ni dans
notre sang, ni dans celui de nos aïeux; il gît dans
nos têtes: fixons le vif argent, et nous voilà guéris.
Ni les maladies secrètes, ni la petite vérole,
ne firent jamais tant de ravages parmi nous que
la frivolité. Elle s'étend jusqu' aux Capucins, qui
ne s'habillent plus qu' en couleur more -dorée;
jusqu' aux Carmes, qui ne marclient plus que le
parasol en main.
La Religion, qui passe pour radoteuse dans
l'esprit de nos étourdis, sans doute parce qu'elle
est trop ancienne, gémit avec raison sur nos écarts.
- - En vain certains Prédicateurs à la mode vou-
draient nous convertir; ils n'ont que des grimaces
de toilette et des phrases de théîitre: ils parlent
de nos dogmes, comme une coquette de ses amours.
La Sorbonne ne sait pas si une These est im-
pie ou chrétienne, et le Parlement prononce. Le
Clergé, tantôt au Pape, et tantôt au Roi, ne re-
cherche que l'indépendance. Si le Souverain me-
nace, le Système Ultramontain prévaut: si le Pon-
tife tonne, les libertés de l'Eglise Gallicane re-
paraissent. - - - Bientôt on prendra des quartiers
d'Eté, pour boire de la limonnade et peur se re-
fraîchir. Peu s'en faut qu'on ne place une toilette
dans la tranchée, et qu'on ne parfume la poudre
à canon Les Anglais méditatifs, les Allemands
graves, les Italiens politiques, et nous au milieu
d'eux, tout élégants, tout aimables, et tout sé-
millants; convenons que le tableau n'était fait pour
les bordures, et que nous sommes trop frivoles
pour avoir des voisins aussi sages - - - nous mé-
prisons tout ce qui n'existe pas dans Paris. Le
Général des Hannovriens est partout le monde le
Prince de Brunswick^ et il n'est pour nous que
Mo?isieur Ferdinand. ---Il n'y a que la postérité
qui pourrait nous corriger; mais malheureusement
c'est une médisante prude, qui ne parle jamais
qu' à l'insçu de ceux qu'elle critique.
Le siècle passé fut le regne du génie, le siècle
prochain sera sans doute celui du Bon Sens ; com-
104
ment âgurerons - nous dans cet entre -deux! à peu
près comme le perroquet entre le boeuf et le lion.
Un siècle où l'on ne sait dire que des phrases,
enfanter des rêves, imaginer des modes, bâtir en
taille - douce , écrire en miniature, se battre en
cadence , est nommé le Siècle philosophique. Se
moquc-t-on du Siècle ou de la Philosophie? Beau
problême à résoudre ! - - - -
Si nous savions que la sueur est le seul fard
des Héros nous serions sans doute très-habiles :
mais nous abandonnons cette science aux Prus-
siens, qui en profitent, et qui ne connaissent de
plaisir que celui de se bien battre. —
Fanatisme: quel mot! il nous fait frisonner ;
et, malgré cela, quelle Nation plus fanatique que
nous? Vit -on parmi les Italiens, les Allemands,
les Russes , des Jansénistes , des Molinistes, des
Convidsionnistes , des Secoi/ristes , des Pichoni-
ttes, des Encyclopédistes? - —
Une raison qui se dit fille de la matière, voilà
notre Religion; une Philosophie qui se croit née
pour marcher à quatre pattes, voilà notre gran-
deur; une métromanie qui compose pour voir brû-
ler son ouvrage, voilà notre bel esprit; une im-
piété qui ose blasphémer contre Dieu-même, voilà
la sublimité de notre génie. - - On ne court plus
au théâtre pour se délasser, et pour réformer ses
moeurs, mais pour entendre d'odieuses personna-
lités, et pour honorer la calomnie. ---
La Littérature n'est plus aujourd'hui parmi nous
qu'un vil métier, tel que celui d'étaler à la place
Maiifjert; mêmes vénalités, mêmes injures, mêmes
grossièretés. Nous voulons toujours donner
le ton, parce que nous savons chanter toutes sor-
tes d'air: mais il y a des temps où des Peuples
105
ü'out point d'oreilles, et n'en veulent point avoir;
la prudence exige alors qu'on se taise, et mal-
heureusement nous ne nous taisons jamais.-'- Ob
trouver parmi nous — des lectures qui ne soient
pas impi - comiques ou romanesques Le jeu,
qui masque notre avarice , notre indigence ou no-
tre ennui, et que les femmes idolâtrent autant que
leurs amans j et plus que leur parure, a tari la
source des entretiens, et produit des avanturiers,
comme la terre en Automne produit des champig-
nons: par -tout ils pullulent, et par -tout ils por-
tent un esprit d'arrogance et de filouterie, qui met
en discrédit la Nation, et qui nous fait redouter
en certains pays, .presque autant qu'on redoute
les Prussiens en Saxe
Nos beaux esprits, qui nient toute infaillibilité,
qui assurent que la Religion est fausse, et qui
veulent qu'on les croye absolument sur leurs as-
sertions, s'annoncent donc sans doute eux-mêmes
pour infaillibles; car autrement quel droit auraient-
ils de captiver notre entendement^ —
Mais pour répondre à ces petits hommes, sot-
tement orgueilleux, qui vont prendre ces réflexions
pour une satyre, et les traiter de mauvaise rap-
sodie, je leur dirai que je ne détaille ici les ma-
ladies de ma Nation, qu'à dessein de pouvoir les
guérir -- Tous nos Auteurs n'ont-ils pas avancé
que nous étions le peuple le plus léger, le plus
frivole, le plus ridicule, le plus efféminé?-- Com-
bien de témoignages ne recueillerais -je pas pour
appuyer chaque article que j'ai avancé, et pour
faire voir que ce petit Ouvrage, tout informe qu'il
-est, n'a point d'autre objet que d'instruire et de
corriger? — Mais au lieu de faire ici une apo-
logie, qui ne persuadera pas les sots, et qui est
106
inutile aux yeux des vrais Philosophes, proposons
à la suite de tant de misères la façon de les gué-
rir; (car c'est notre but.)
Notre mal, n'en doutons pas, ne vient que d'un
défaut de bon sens; desorte que si nous trouvons
le moyen de le composer et de l'inoculer, nous
serons bientôt guidés par la raison. Mais com-
ment nous y prendre pour produire ce grain de
bon sens dont nous avons besoin, et comment l'in-
sérer. Voilà la difficulté. Après avoir sérieuse-
ment réfléchi sur une opération aussi importante,
j'ai cru qu'il fallait absolument prendre chez les
diverses Nations de quoi former le remède en que-
stion. Ainsi j'ai joint une portion de flegme An-
glais à plusieurs dragmes de raffinement Italien,
plusieurs onces de gravité Espagnole, de rigidité
Allemande, h quelques scrupules de légèreté Fran-
çaise: telle est la masse qui doit former le grain
de bon sens propre à nous guérir radicalement,
si nous pouvons arriver à l'introduire jusqu' à l'en-
droit où il doit agir. - - Nos narines sont trop plei-
nes d'odeurs, nos oreilles de sornettes et de chan-
sons, notre bouche d'essences et de ragoûts, pour
qu'il puisse y avoir le moindre passage; mais le
crâne pouvant s'entr'ouvrir, comme il arrive dans
l'opération du trépan, il s'agit défaire un trou au
front, dans l'endroit même où l'on flâtre les chiens
pour les préserver de la rage: là, à l'aide d'un
chalumeau d'or, on soufflera le grain du bon sens,
qui ne doit pas être plus gros qu' une lentille. A
peine aura- 1 -il pris sa place dans notre cerveau,
qu'il opérera des prodiges surprenants Si quel-
que bel esprit, après cette épreuve, veut juger de
sa guérison, qu'il fixe les Livres qu'il admirait le
plus, et il n'y trouvera que des misérables so-
107
phismes , dont il sera tout étonné. Déjà l'on a
fait l'Inoculation du Bon Sens ehez un Petit-Maî-
tre qui croyait le Livre de VEspriû la première
merveille de l'Univers, et chez un bigot qui ado-
rait les ouvrages ^z Berruyev i et déjà leurs yeux,
entièrement éclaircis n'y découvrent que des men-
songes et des horreurs. - - - Je ne prétends pas
que ce grain ne soit nécessaire qu'aux seuls Fran-
çais : tous ces demi- Petits -Maîtres Anglais, Ita-
liens, Allemands, Polonais, Russes, Hollandais,
et même Suisses, qui osent prétendre au bel es-
prit, ont plus besoin de notre Inoculation que
personne. —
©.175. 3m 3«!)^ ba tie aSeiiuêK. — 3ßgl. II, 155.
©. 176. aum 3Kotto »gt. II, 108. III, 113.
©. 184. bep ttHen großen a3uci)fur;t:ern — f. III , 113.
VI. Ahaelardi VirJni Gl^iuiarifrî^C ©tnföße JC
3m yt\)\\ii\\ %\}Z\\ ber Sitteraturbriefe ijl über bie
neue •f)eIot[e beê DîouJTeau eine tveinaufîge SSeurt^eiluiig
erfcftieuen. 2>tefe \)<xi «fjamanu, n5e[ct)er III, 95 ff. 116.
fein eigenes Urtfjeil über \)<\i Sffierf ausfpri^t, 2tn[af ju
ber gegenwärtigen @ct)rift gegeben III, 133 f. (115. 117.
128. II, 510.). lieber i^re 2lufua^ine, nebjl einer 2tnt*
roort SJîcnbelofo^nl, in bie Sitteraturbriefe jïe^e III,
120 ff. unb ben barauffotgenben SSrief III, 123. 9Sgf. II,
498. 500. III, 191. 2)er SBiebcrabbrucf in ben Äreuj»
jügen i(l bemnac^ 'î)[t britte 3(uflage III, 125. 2)e§
m, 125. gemachten aSerfpredjenê einer ^afinobie gebenft
Hamann no^ fpäter III , 331.
Stuf ben III, 129. »on ÜRenbelefofjn 9ema(^tea ^w*
trag einer 2;^ei[naf;me an ben Sitt. SSr. \)ii\i\)i fic^ (pgf.
III, 146.) bie Stntmort III, 134. unb bie 33riefe an ^u
colai III, 140 u. 172. rcomit ©.142 ff. ein ©.171. roie»
î)er ernjä^nter guter !Äat^ »erbunben war. 5Iuf biefe ©e«
108
rü^rung Hamanns mit beii ^erauégebecn bet 8ftt. S5r.
(v»gr. bie Sßortebc sunt II. 95b. @. VII.) Çûbeii fofgenbe
JSriefe in %bbVv aScrm. ©(griffen 2;f;. 3. , rcelc{)ef einen
^r;ei[ fetner frennï)fcf)aft[. Sorrefponbenj enthält, SSe^ug:
Srief 8. »on 9)îenbe(êfor;n 1761. -^exx >£)amann ^at
abermafü ein SB(attct)en in feie weite ïoeft gefc^icfl:, iaS
mir wcrjüglirf) gefallen f;at. (Se f;anbeft i>cn ber in ben
^Briefen »orfoinmenben J)îecent"ton ber >£)eIoife. Sie feinjle
Tronic, ein förnigter u. angemeJTener ÎCuébrucf, nebfl
ben aUeritnnreici)|îen 2(nfpie(uiigen, fînb bie (Sigenfe^af»
ten biefeê fe^r fonberbaren ©cribenten.
«Brief 13. ©. 49. »on ®emf. 22. gebr. 1762. 9ßon
2tbä(arbue SSirbiuê f;abe iâ) ein 'Pritsatfctjreiben er()alten,
iaù là) morgen beantro. u. ndct)(lenâ 3()nen mitt^eifen
n>erbe. llnfer SSriefroec^fef wirb flnnuitf;ig genug wer-
ben. 3^ l)Pffe, i(i^ er meine SIntwort fo wenig uerjle»
^en foti, aB ic^ feine 3ufc^rift »erjlanben l)aU. @r
»erltc^ert mid) in ber ©prac^e ber2lpocnfppfe feiner auf»
rict)t. greunbfc^aft, u. icf) werbe if;m in ber Sprache
Daniele treuf;erjig baufen, u. mein ©egencompliment
ju entsiffern geben. 2£ber ik SBeft foK »on unferm ge*
^eimni^üoflen ©pieiwerfe nickte meÇ)r jn feÇ)en befom»
men. 3Q3enn fo[d)c SSrtefc , mt 5(bä[arbi ©enbfc^reibcu
unb , gi'I^e^tt 2üttwort unfere SSriefe gieren follen, fo
mui nur immer ber 11. ober 12. 2f;ci[ bamit angefan»
gen werben.
SSrief 18. »on 25emf. ^err 9Î. wirb 3^nen tU 2t6»
f^rift breper '))riüatfc{)reiben »on Slbâfarbuê SSirbiué,
iiebft gulbertê 2Intwort auf baê eine überfc^icfeu. SSenu
©ie W l^ebr. aSorte nid^t »erfte^en, fo fapn ©fe ce
immer gut feçn. ©ie unb ^err -&'* werben »ermutÇ»
Itc^ auc^ bcutf^e©teQen in bicfem ^Briefe nici)t »er(îef;eH.
2)te »riefe 19.— 20.— 21. (S.83.) — u. 22. jinb
bie in ^amann'ê III. SSb. ©.123 — ©.129.— ©.184.
unb ©■ 140. abgebrucften.
109
Sßrief 23. m\ Slbbt 1762. @, 95. 96. S^reii 5?rief>
rcedjfcl ^abe id) t)urd)fliibirt, tcmi «èamannâ SSriefe
fd)Ied)fn)eot j(it tefcit , mue '"«^n wt*f;f ikibcn laijcn. 3I)î;
(Sinfall, i)a§ er 5)ieulîe nef;meii [elf, i(l i^ortrefîHd). Uiiö
faint «cd) beffer iperben, ivemi rcir goKienbca beobad)»
teil. 3» einem 95riefe i^on <&. liegen 3been ju »venig*
jlenê se^u SBviefen. 2Benn et alfo nur alle 9SierteIja^rc
einen fd)tdt, fo fonnen mit if;n jerlegeu unb mit ge*
priger Dcconcmie jef^nmaf traftiren. Sdugncu fann
tc^ eê uid)t; rccnn id) geivi§ wäre, ia^ jîd) ik aScr»
binbung ber 3been burd) bie 2lnatomie entberfen lie§c,
[c möd)te iâ) >f)amannâ ©c^itn nod) lieber fe^en, afy
SKaupcrtuie eine» Sapplänbere. SfSenn @ie es für fein
Sortfpiel i^dtcn rooüen, fo f;ättc id) Sujl eê mit bem
ÎCrc^ipelaguê lu »crg(eid)cn, wo alle» 3'îad)bar i\t, aber
nur burd) 'Sd)iffe 3ufammenFcmmen fann. — 3d) möd)tc
jt»o(i[ »üiffen, iDer taé Billet doux an i^n gefd)riebeu.
(gr fd)eint bariiber aufgebracht ju fepn. Sieê fonnen
®ie fic^ au^ merfen, um iaè Ann|î(îucf 3f;rer «Politik
»oHpnbig ju machen, ^aft beud)t mir, baf >f)err ^.,
um in ber 2(I(egcrie ju bleiben, nid)t leiben fann, ba§
çin 3!Jîarbad)ai »or il()m nid)t auflieft. ®od) id) t^ue
if;m >jieüeid)t llnrc^t, u. rcill il)n gerne im 35orau6 um
S5eräeif;ung bitten.
Unb fpàter S3rief 26. wn %hbt, 1762. Sie Äreus*
jüge etneâ 'Philologen ï;abe iâ) gelefen. «fjierüber meine
SOîntOmaffung ! ßefen ©ie bie Älagen bei; bem 2obe
feiner 5!K«tter, ober wie fie f;ei§en. (Sine offenb. "î^ad)'
a^mung wn 2)oung. ©tpf, ©ebanfcn, Uebergang auf
anberc SOîatericn. ^m\ mutbmajje id) , ^. ijat fic^ ge»
fd)ämt, ein bloßer 5?ac^at)mer von gjoung ju feçn, u.
bur^ feine feurige Ginbilbungéfraft untcriîiiijt, ijl er
auf feinen feltfamen ©tp( gerat^en, baoon unfîreitig
feine Oi^apfobie baS non plus ultra i(î, benn id) hiiU
i^m fclbjl îroè, etTOaôaSoûjîânbigcreô in biefer.Strt gu
110
maâ)cn, (Sin ©füif i(l , ba§ et feine SfJat^afjmer jînben
fann; fonjl mcdjU un§ ®ott gnäbig fepn. 3Kand)itiaI
Çabc ic^ babep gebad)!:: »venu S^cob 25öf;me (lubirt
Sluê^ug auê ber JHecenjîou ber neuen ^eloife.
SBijfen @ie benn nttftt, ba§ wir une »orgenommen,
!Sie b[o§ üon ber beutf(f)en ßitt ju unterhalten — uub
©ic fcrberu g[eic{)wo^[ eine D'iad)ric^t ücu ber neuen ^e«
loife beâ -£)errn JÄouffeau? ®ut! Sa ©ie eê verfangen,
fo foU für biefeêmal eine Siuêna^me gefd)eÇ)en. Saê
ic^ biefeâ SSerf gelefen ï;abe, Fonnten @ie mit ÎKcc^t
ycrauêfe^en. ©inen p|)ifpfopf;ifcl)en Sîoman, eine jroepte
•^il , baoon DîouJTeau ber SSerf. ober toi) n5enigiîenâ
ber >f5erauêg. ifl; ein SGBerF, iaê in ^ariâ Stuffe^en
m acht , iaè man fîc^ in ®eutfc6(anb auè ben >£>nnben
rei§t - - Fonnte ict) biefeê mof;[ ungelefen laffen? - - %Ut
l^ätte 3Î. lieber p[;ifof. 2fuffä§e, «iê einen Montan ge»
fd)rieben! --- ©eine SictitungaFraft l^at et in biefent
SßJerFe in Feine gro^e UnFojîen gefegt - - î»ie ®aU ju
bialogiren môc{)te man i^m fafl ganj abfpred^en, unb
feine ßeibenfdjaften überjagen ik ©iiibilbungeFraft beâ
Seferê. @ie jinb fd)on in ben SBoIFen, ef;e ber £efer
ito^ ik geringiie Sufî uerfpüret, jïc^ mit i^ncn ju »er»
■(leigen. 5tm Qntc ber ©ammfung ^at ber 'Berf. ober
me er ftct) lieber nennen roill, ber -öeraueg. ber Sriefe,
eine SSorrebe naci]gefe0t, ik er Préface de la uoa-
velle Heloïse, ou entretien sur les Romans, entre
l'éditeur et un homme de lettres, betiteft. ■^kï
fd)einet er bie 5ef;[er [eineâ SBerF» offenr;er5ig genug
anjujcigen, unb mit ber i^m ge»of;nI. ©c^arfiînnigFeit
»ou jtd) abju[ef;nen.---
9Bay ifî ber fogenanntc ©t. ^reux? dt folï ber
îtbaUirb in ber©efc^. fetjn, unbfîe nennen t^n altc ben
111
SBefttoeffen. S)en SBeftrocffen! 3(1) möchte wiffett, roai
ber junge îOîenfd) in ber gansen®efc^. fpri^t ober t^ut,
baburd) et btefeu ÎJÎamen \jerbienet? 3» meinen Singen
ifl er bet atberujle Soîenfd) »ou ber SBelt - - tu feiner
ßiebe tjî et abentt)euer[{rf), fcf)n5ü((lig, auêgelûffen - - ©oll
baé S3et5fpiel beê ©t. ^uüx beu ©tols bet SBeltroeifett
bemütfjigeu ? SD, et miifte if;neu âf;n(tcf)et fcpn, meuu
fte ftcf) feinet fc^äineu foffeu. — Sorb Sbuatb aSomfîou
i(l ein ©ngfäubct, baê jeiget fein 5iame an. 2Ibet fein
G^ataftet? 3u1)ariê njitb ii)n mü. jebetmanu füt eng«
lifd) l^alteu; abet ganj geuM§ in Scnbou wiéjt. -- ^Set
CE^araFtet beê 2Bo(matê ift Dottteff[td) unb mad)ct bem
'^ettn Sîouffeau ©Ç)re. :Die Srftnbung, burd) beu Um=
gang mit einem tu^igen, etnjaâ Faltftnnigeu, abet äu«
Çerjl tugenbÇ)aften -Oîaunc, iii ungefliimen Seibenfc^af»
Un jweper ïCerliebten ju befdnftigen, gef;ört bem >f)ettn
9Î. gan3 eigen u. i(l feinet »ürbig. — 3iifte ifi cigeut*
lief) bet 'PÇiifofop^ in biefet ®efc^. - - ^ctt Oî. etHcitt
fid^ in feinet Untettebung mit einem Homme de lettres
ôffentl. rcibet bie alljuDoüfommenen ÜKuflct, unb gtaubt
ba^ jte jroat jut SSemunb. aber uic^t fefjr jur 5îarf)af;s
mung reijen. 3^ niag je^t nid)t unterfucfeen, n?ie K>e\t
ber ßOarafter têt Sufie mit biefcm Utt^eife überein«
jlimmt.
SBné foH id) aber gu ber 2(ffcFtenfpracftc beâ -f)errn
9Î. fageu? @ie mirb »ou aßen ®iitin mit hen grö^*
teu SobeêerÇiebnngen aufgenommen; man nennt fie er^
Çabcn, begeijlert, göttfic^ — u. icf), ju meiner ©djanbc
mue icï) eâ gefielen, id) fînbe fte fpi^fünbig, affcFtirt
unb »olfer ©diwulfî. ^ert 3î. Uï jum (Snt^ücfen fd;üiu
fc^teibt, fo oft et ik®)iixaéic itt begei|lctten SSetnunft
ju rebeu l()at, fd)einet übet bieDîatut bet Scibenfd)afteu
räfounirt, fte fcfbfl aber niemale gefüfjft ju f;aben, ia'>
Cet e3 if;m fo fd^ivcr wirb, if;re tt(^te©prrtd)e ju rebeu.
er jDill fïd) burc^ îluêrufungen u. -fjppetbofen in einen
112
3u(îanï) üon empftnbuiigcn jnjingcti, bie iÇm bur^ bie
^ïfaÇirimg iüd)t befamit genug jtnb unb btefcr SSerfucft
nui§ allcmal miflingen - - î'urd) 2luêrufungcn u. ^p»
perbclen n^irb man |)cfttg u. aiiêgefaffeii, aber nic^t ^erj«
tii^reiib. Unb id) mu§ geftcfpcn, ba§ mein ^ex^ beç al»
Ten üetitebtcn Äfagen beê ©t. 'Pceu;: eiêfaft geblieben
ijl- 3c^ fonnfe iTe fcgar c^ne SBiberwiKen nid)t lefen 5
benn reaê auf ©mpftnbung 2lnfprurf) mad)t, mu§ cntm.
Cmpfiiibiiiigeu erregen ober eê ivirb abgcfc^macfr. - -
168. SSvief. S>fe garage f;at-tc id) Micf)t erwartet. Ob
irf) mit ber©prad)e ber 3ärt[irf)feit fo pertraut bin, ba§
id) aile garben fenne, bie fie in berDîatur bei; ber un«
enbl. ü)iannid)falt. ber 6(;araFtere ansnne{)mcn fâ^igifl?
Oîein! -- 2)cd) biefe 5(uéflud)t rettet nid)t. 3» ber9îa»
tur fann lucleô fei)n, baê in ber 5îad)af;mung unnatiir«
tid) i(l. &)( bie Dîntur ben SCirtucfen sur 9iid)tfd)nur
bieneu fann, mn§ fie fid) er(l felb|î ben Dîegelu bec
a(ïf;etifd)en 2Ba^rfc^ciii[irf)feit unterwerfen. Caifen ©ie un5
alfo fel;enîc. — 3d) glaube, ba^ aile biefe Unruf;en
in ber 9îatur moglid) ftnb. SBer wirb aber allée be*
fc^reiben, waê in ber ^atut moglid) i(l? --- jÇinben
©ie mir ein folc^eê 2lbentl;ener in allen Dîomanen beê
Sîid)arbfon; fo will id) bie 3ulie eine ®d)we(îer ber
Pamela nennen. î'iefcr önglänber foU in einem ©d)rei»
ben an einen feiner greunbc in î;cutfd)lanb jn crfcn»
neu gegeben ^aben, eê wäre i{)m uumi^gli^/ bie Sufie
bea >£)errn 9î. ju lefen. - - - Ä.
2iie 5(ntwort ^^ulbert Äulmo auf «P)amannê ©cferift,
im 12. ü^. ber Sitt. S5r. , lautet, auf einen in III, 120.
bem Sn^alt uad) angegebenen Eingang unb ben 2lbbrucf
beê Slbàl. aSirbiuê folgcub, fo:
gfuU
113
i^ulberti i^uhnit Xnttoort an %bä(art>um ^it»
btum im SfJamcii ic$ aîerfajferé bet fünf ^Briefe
tie neue ^elotfe ktrejfenb.
SBuubctn ®ie (îcî), t)a§ ber @c{)öpfer ber neuen «f)c«
loife aud) tu î)eutfc^[anb ben Siebernamen cincô ^^ifc«
fopf;en ^at behaupten fonnen? »Dir fd)ä0en bie SSortc nid)t
iiacî) innerm ©c^rot unb Äornc, fcnberu nac^ bent rcia«
tiüen SEBertb, ben if;neu ber ©tempel eincâ jcben SanbeS
einprägt. ®enug, rcenn ivir une »crilef;cn. 2öir founett
baâ ©ort SOiarquiê nict)t anbcr» beutfd) geben, a(5
SJîarggrof, aber wir njiffen fc^ou, luaê ein franscftfd)cc
SJlarggraf ju bebeuten \]at. — Unferc @d)utn)eiof;eit ]^ei§£
aud) in g^rauFreid) SKetapIjpfiP, unb »enu ein ©ng-
länber bie ®ro§mut^ ber 'PrinjelTin Slbefaibe nad) Sßer*
bienjl preifen >üifi; fo mii5 er fagett, jTe r;abc einer i^er«
avmten SSäuerin taufenb 'Pfunb gef^enfet, ob cô glci^
nur livres de france u^nren.
3eboc^, njenn aud) Fein SlJlagilîer in SJeutfc^Ianb
ben SBürger auê ©enf für feinen Crbenébruber erfcnncn
würbe; fo fommt ibm, meineé (Srad)tenê, gfeidjraobt ber
Dîame 'Pf;ifcfop[; , nac^ feiner cr(len ©runbbebeutung, »or«
jüglic^ 2u. 5Bie? (gr foKte bie SBeiêf;eit nid)t Heben?
SDiuß er nid)t üielmer;r iio jur 5lu9fd)raeifung in fie »er«
liebt fcpn? iffiir baben if;n auf ber großen SBeltbüC^nc
SWolierené 3[Rei|îerjîucf mit i^r machen fe^en, er ben
SKifantropen, jtc tk hoquette, ßr t^at i^r einen
fauren Sicbeêantrag, fie fd}ien gleichgültig. 6r warb hit^
ter, unb tabette i^rc ©itten, Üe Iad)te. 3uleèt fd)mä^«
lete er auf feine 23u{)(fd)aft, auf ibrc Sieblinge^ auf btc
ganje SBelt, unb im «fjerjen (obcrte nod) iie ftiebe.
Slber ben5?amen feine» neuen ®efd)öpfa ® t. ^r cur,
tnö^tc id) au$ bem ^ud)c ber SSBeltweifen reegjîreid^en.
©ein Urbilb, ber entmannte 2lbâlarb fonnte immer in
p^ifofop^ifc^en SSorlefungen »on nic^tâ alâ aSu^diebcrK
Hamann*» ^i^riften VIII. X^. 8
114 '
fcî)rcarmen, unb gtcfctjnjol^I alô ein iraÇteê ßc6 jur ®rab«
f^rift erhalten,
Gallorum Socrates.
îlber ein ©cferoeijer, ber iTd) in »erliebten 5tntit^cfen jum
SBeÜiveifcn feufjen rcitt, Çat rceber bie Sanbeéiitten noc^
ben ©prad)gebraucf) für fîc^. 3u 3ürc^ ifl 2(nafteon
ein 'Priefter bec QSenué, i\\\ IBerfü()ret bec Sugeiib, uub
uuroeit ®enf foK man ipn, »ie tn ®riect)eulanb ben
SGBeifeu nennen?
25ocf) übcc biefen 'Punct ftnb »ic einig. 3^aê 60*
fliime ma^ mit bec 2Saf)ri'c{)eiuitd)Feit %\\\ gfeidieé ©(^îdE*
fd ^aben. ®ef;(?rt bie Unrca^rfd)einlid)feit, n)ie ©ie »er*
mutzen, gum Urbaren ber ®efd)irf)te, rearum nict)t au(^
bie grep^eit, am gu§e bec 5l[pen fcansoftfcf) ju p^itofo)>f;i=>
ren? 3rf> »enfce mid) atfo ju S^ren entfcfteibenben gca*
gen, bie ici) fud)en lüiK, mit bec 9îebiicl)f eit, 3ier»
ncf)fett, Älng^eit ju beantroocten, W, reie @ie gü»
ttgfl bemecfen, mic eigen fepn feil. "Sie ^z\>z\\ an:
„(ScKtc eê nic^t njenigftené einen 6f;acafteci(lifc^en
„Unterfc^ieb , srcifc^en bem Ütoman^jaften unb 2) ta»
„mat i fei) en geben?" —
Sßarum nid)t?
,/Soüte biefec Untecfd)ieb nt^t in bcr gabcl (elb|l
,,unb ben >f)auptpecfünen abflec^en?" —
Sc follte.
„3(î eê »en ©eiten beê Äunftric{)tece Unroiffen^jeit
„ober Äunfl, biefen Unterfcf)ieb gäuaiic^ auâ ben Singen
„ju fe^en unb auf^uljcben ?"
UunjtjfenÇ)dt, mein -^ecc! Unwijfen^eit! Set aSer«
faffec ber ©ofra tifcf)en 2)enf rcür bigfei te n »er^
<le()et micf) fc^on, wenn \^ bem ©op{)t(len antworte:
9îtd&tâ mei§ i^.
„55ielleic^t ^at JK ou ff eau \)[t rea^ce 5?atur be69îo»
„man^aften tiefer etngcfcÇicn unb glücflic^er nac^gea^)mt
„u. f. »."
115
Sic wa^ti »Jîatur bcô OîomanÇaf ten i(l ein
® ûli'matf;taâ ! beffer , bic romauen^aftc SfJat iir bc«
SBar;ren. SBeuu Oîouffcau ®eiilfcf)ëpfer (Esprit
créateur) (^eiiug t|î, tiefe rcmanen^afte 2?atur auê bcm
9?ic()t'5 f;erüerjiirufeu, uiib ©ie lld) getrauen t)aâ erfd)af<«
feue (5()aoâ auf 3f)re 3CtIaafri)uItern su uc^meu; fo roill ic^
anbeten unb ft^reeigen. ^ieriu beflanb meine Unixnjyen«
^eit. Set) forberte JSiinbigFeit, Orbnung unb 3ufatnmen»>
Oang, unb iTe^e, ici) n)ar in einer Bc'ubenveU, »o ic^
«id)t6 beç^reifen, rn^nig gfaubreürbig fïnben, unb alleô
bejîo fräftiger glauben fotife. SSKeiu ©eiil: mar ju bct
toben (Sntjücfung nicf)t vorbereitet genug, in roeld)er mit
fef;en, waâ norf) fein 2fuge entbecft t)nt, mit ben |)änben
greifen, reo nid)tö i(l, ipören, fct)mecfen, glauben, mib
une fct)ämen 3u fragen: warum?
5cacl) bcm cffnibersigen S5efenntni§, taè ict) 3^"«»
Bon meiner UniiM'iJenbeit abgefegt, ferbere ici) nidit o^m
SSilligfeit ein reb(i(^eü @egenge(lanbui§. ©efieben ©tc
mir, ta^ bie ®d)ulb ber mißlungenen (Sritif nict)t ganj
mein t(l. SBenn ber ä|lf;etifct)e Sauberer mir feine SBun»
ber geigen lüitt; fo mu§ fein erjîc» SBunber fepn, meinen
©iauben jn fangen , unb i^m iic 2lugen auê3u(îed)cn, um
nad) ^Belieben feinen ©pott mit i^m treiben 3u Fönnen.
5llê Aun(îrtd)ter ^aU id) ein Üicd)t ben fîarfen ®ci(l ju
fpieien, unb in feine ge()eimni§üOÜeÄün(ie ein SOîiêtraucit
ju fe^en. (5r mu§ entiueber meine (Sinpf inbungcn
liejaubern , ober id) bin ungläubig. (Sr mag immer fcJ)au»
men unb rufen: 3d) fe^e ©rfcfeeinungcn »on ber
(Srbe auf ft eigen! 3d) mu^ fie fe(b(l fe()en, ober tdi
glaube , eâ ge^t in feinem ©c^irne um.
@ef;en ©ie, mein greunb! waè ber Aun(îrid)tet öor
bcm 2Cutcr »oraué f)at? 2lud) jener rcill ßmpünbungcM
erregen, aber gemeine, feine SBunber, feine 3ûubern>erfe.
aSer ung[aublid)e 2)inge vorbringt, fagt ber irrgläubige
'Proptet aKft|)omet, muf aSuubec t^un, um fîc ju be-
8 *
116
flöttfgeii} »er abet mit eurem SScrflanbe rcbct, 6rau(^t
ber 3Bunbersetcï)cu \nä)t, um euren ©tauben ju feffcfn.
Unb wcLé meinen ®ie? — 55af bie SJîcifeftcanten »om
SIutor(lttnbe bie Colter »erbienen, hk ftc in unfern je^n
Steifen gelitten j,— ta^ i^r eiâfalteê ^erj längfl jur
©elbjîerfenntni^ '^ätU entflammt roecben foKen; ~ ftnb
biefeê etiva fo ungiaubUdie SJtuge?
SRtd)tö gef;et über bie SSünbigfeit mit njcirfier ©tc bie
Siebeêfprad^e beê © t. ^ r e u ;: red^tfertigen. StKerbinge !
joenn er mit feinem tfauäugigten SDläbd^en über baâ Sa«
à) in uub SSroaê ber 3ârt[id)Feit eine geworben ; fo Fann
îÇm Fein äfi^jetifc^er SBRofeê »erbieten, in >f)t)perbofen ju
f^mac^ten, ober in fpi|nnbigen 5luêrufungen ju ibreu
g^ügen ju fterben. ©eine ©(^eibemün^e i(l alsbenn fo
gänge unb gäbe, aH griebrid^êb'or ober 'pfunb ©terlinge.
3Cber ®ie Unglücfepropbete? SBaê für ein 2!Kact)t*
»ort l^aben @ie ftc^ entfahren laffen ! îïîoct) jittern meine
©ebeine. SRoii) tönt bie ©timme ber SJlufe in meinen
JDbren, bie ©ie in einem propbetifc^en iicic mir broben
lajTen. 3a ! i'a ! id) füble eê, meine ©tunbe wirb fommen.
®er Siebeêgott, ber in ben ^aüajlen ber ®ro§en berum»
(erwärmet, n>irb im SSorbeçigeben, mit feinem Sogen auc^
an meiner -f)ütte anpochen, unb »ebe! bem Aunjîri^ter,
wenn feine ©ebieterin Feine anbere ©prac^e perjîeben wiU,
aU ber er fi^ auê Fritifd)em ©eroiffen 3u fc{)ämen 'i)at.
SBie, wenn bie (Eigenftnnige beutfd) »erflebet, unb in
©tunben ber ©infam Feit erbeben, ober in ^aiiit*
gefangen sur ®egen(iebe ern>eid)t fepn reiü ? 5Dîu^ iâ)
bie ©ic^ter üon ber traurigen ®e(lalt um ®nabe, unb
tit ®ott^dt i^rer mitternäd)t[i(i^en ÜKufe um Scgetjîerung
ûufleben? 3!Hu§ ici), menu bie Stjrannin !ülobegefd)ma(J
l^at, ibren 5îamen in traurige ßcpreffen einfc^ueiben , unb
meine iiiii in fd)tt5ermütf;igcn ^ejrametern biuweinen? —
O nein! fo tief \)at iic ®öttin 51 te noc^ ben DîacFen
Feineô ©unberé gebeugt. Unb »emt une auci^ bie ^biio»
111
fopÇie liiert rottet bie ©rillen bcr Scifccnfdiaften , nid)t
roiber bie Saune beê ©btterfnaben f(^üget, fo fc{)ü0t unS
boc^ eine tii^ex^ Wtad)t , bie 'Pflegemutter aller Seibenf^af»
ten, bie (gigenliebe. Saifen ©ie alfo Sfjre SRufe balb
bie ^alinobie aujîimmen, lüenu jte unfern 2Bei^rauc^ gerne
auf il;rem 2Cltare brennen fielet.
3l;re gragen jtnb nunme^ro beantwortet ; unb nun ijl
bie Dîei^e an mir, aud) n)eld)e jn t{)un. Amant alterna
camoenae. ®ie 9)Zufen jîub 3f;nen gnäbig, unb beroal;«
ren 3^t ©enie für S[Rifmad)§, njarum opfern ©ie, par-
cus dearum cultor, fo fetten auf il;ren 2Utaren, unb
bringen nur einjelne »ergänglidjc SSlätter bar, ik jebeâ
Süftcl)en »erwe'^t. 2Barum fio^en ©ie 3^r ©cbet in fur«
gen ge^eimni^üollen ©eufsern au^, unb gewönnen 3^re
SSrujl nid)t lieber ju einem längeren £)tl^em , ber bie l^ei»
[ige ©egeuivart ber ®ottf;eit anbäd)tiger i^ere^rt? Unb
cnblid), rcarum n)ä^len©ie eine ©c^reibart, bereu ©cfton»
Reiten nur microfcopifc^e Stugen ergoßen? ■^at bie 5îatut
feine ©egenflänbe, t>k ber îîai^afimuug rcürbiger ftnb, alä
ber © d) i m m e l ? —
Qè i(l real;r, ©ocrateê ber ?Bilb^aucr, befleibetc
bie ©rajien, um il;re nacfte SKei^e nic^t jebem unFeufc^en
Sluge blo§ju(lellen ; n5enn iâ) aber wn ben Söerfen be5
aSeltweifen auf H^ Sffierf beê Aiinjîlerê fd)lieien fann;
fo wirb er ik {)olben @c^5nf)eiten befleibet, aber .nic^t
»erfîecft f)aben. 25aê Oeioanb mu§ ben Sßu^e, bie ®e»
lenfigfeit unb ben freien ©c^roung ber ©lieber o^ne ^ii^
bur^fdjimmern laffen, tainit bie Singen beê ©eijîeâ ge^
niesen, rcaô ben fleifd)lidöen 2Cugen entzogen wirb.
2)ie Äenuer loben :c. (2)aê Uebrige i(l HI , 121 ff.
rcortlicö cntÇ)alten.)
©. 185. Citoyen - - — f. III, 98.
©.186, Marrucine Asini! - »gl. III, 125. [ISO.]
©, . frater Pollio — »gl. II, 841. III, 125.
118
©.186. Nam sudaria - - — III, 123. [129] 135.
@. 191. oh e§ mit ber ajl^ettfc^en SB'a^rfc^emrt(^=
i^ett ic. — Fontenelle m feiner L VIII. Re-
flexion sur la poétique: Le vrai est tout
ce qui est; le vraisemblable est ce que
nous jugeons qui peut être et nous n'en
jugeons que par des certaines idées qui
résultent de nos expériences ordinaires.
Ainsi le vrai a inlininient plus d' étendue
que le vraisen)blable, puisque le vraisem-
blable n'est qu'une petite portion du vrai
conforme à la plupart de nos expériences.
Le vrai n'a pas besoin de preuves, il suf-
fit qu'il soit et qu'il se montre. Le vrai-
semblable en a besoin; il faut pour être
reçu qu'il se rapporte à nos idées com-
munes, un 3. Tome fetnet; Oeuvres p. 186.
Reflex. LIX. L'Histoire même paroît
avoir de la peine à se charger des vérités
peu vraisemblables; elle adoucit, autant ^
qu'elle peut, les choses trop bizarres; *
elle imagine des vues et des motifs pro-
portionnés à la grandeur des évèneméns
et des actions ; elle travaille à rendre les
Caractères uniformes et suivis; et cet
amour du vraisemblable la jette très-sou-
vent dans le faux. Il s' en faut bien que
la nature ne soit renfermée dans les pe-
tites règles qui font notre vraisemblable,
et qu' elle s' assujetisse aux convenances
qu'il nous a plû d'imaginer; mais c'est au
119
Poète à s'y assujettir et à se tenir dans
les bornes étroites ou la vraisemblance
est resserrée, p. 187, 188.
<3. 192. Incredibilesed verum — Senecalib.IV.
Natur. Quaest. in Praefatione.
— ôcTciaTOV (xèv vi] tovl; Seovç, àXti^sç $é —
Platonis Theages.
©. 194. etn vnlkhkt ^l)tIofop^ —
Un amant est chose sacrée
Et qui par un vrai sage est toujours révérée.
Fontenelle im (»d)äfergeb{d)t Eraste.
<». 191. etn paat fd)tt)ar5e 5Cuç\en —
Brünettes sont 1' écueil de votre espèce.
Fontenelle tn Poésies diverses, btC
fcen Tome IV. feiner Oeuvres
fd^Iie^en.
B. 195. ©lumen n»ollüftigct* SSerefcfamfeit —
In floribus natura est maxîma. Plin.
@. 200. einiçje neuere ^t)pot^efen — gegen ben
e^rlid^cn Cudivorth unb Hohles.
YII. Aïeeoïûtt §cïïctttilifc^ev ffirtefc.
gSgr. 11,110.111,126.149. jumsweçtenSBrief 111,27.
unb gum brttten III, 22 u. 27. — JBgl. II, 510 ff.
©.203. Observât, sacr. — f. II, 511.
@. 207. ben oft^etifc^en (Befc^mod — ©iel^e Bal-
zac'§ Socrate Chrétien Discours VI. de
la Langue de l'Eglise et du Latin de la
Messe; ûud^ Discours VII. des quelques
Paraphrases nouvelles.
®. 207. t<xiiVMX. — f. @. 216. (Et tamen video, mul-
to8 tanc demum sibi pulcros videri, si preces
120
publicas ad hune modum mère Orieatalem confor-
ment, auresque etc.)
@.208. beriîaifer fpric^t Schismam - f. 1,389. Vm,17.
®.208. bic (3öttn ber ©rben — 6 nidrov Se
xaï xoîg &eoîç SiaXexTOv ùtiovÉusi, tivÔ,'
fiOt^iCTT« fièv àitb TG)V oveiqâxav Teac^atpd-
^svoq xai xâv xpwy^^v. Clein. Alex. Strom.
Lib. I. p. 338. 25er '^xddi bunf let SS^ot»
ftelTungen.
®. 209. 2lnm. lieê: rûy élu» (fxoyûv.
©,211. ^erîOflufti— ber orme Äncc^t ©ot-
teê tft feine îlnterfd)rift unter allen ffetwaâ.
Sir James Porter's SCnmcTlÊungen über bte
Sîeîtgton, 3îegterungêform unb bie <Bittm bec
^uriÊen. 5Cuê bem ®ngL üBerfe|t. Spj. 1T68. 8.
@. 212. anbmr SOîiifti — Voltaire, a. a. £). Addi-
tiou VIII.
e. 213. ® » * unb (§ * • — ©eSner unb ©rncili.
©. 21T. etn 'uarepov TtpoTCpoi' — xetpoîXjj Trpa-
ypaTODi» fcrxl To teIIoç «■utojj^. Philo de Sa-
crificiis Abelis et Caini p. 150. - - ex fu-
ture praesens, dehinc ex praesenti prae-
teritum deputatur. Quid delinquimus (oro
vos) futura quoque credentes, qui jam di-
dicimus illis per duos gradus credere. Ter-
tull. Apolog. adv. gentes. cap. XX.
®. 222. ©uripibeê fc^etnt îc. — Plato de Re-
publica Lib. VllI. gegen ba§ ©nbe.
®. 226. meines mdjhax$ — ugl. II , 341. III, 119. 125.
@. 227. alteu ©eneraf — ^annibaî; f. Cic. de Orat.
II, 18, 75.
^.231. ô^Çttcn ober gremen— Pierre de Cor-
121
tone, peintre célèbre peignoit une cham-
bre du Palais Pitti appelée le poêle et
sur un des murs il représentoit 1' âge de
fer. Le grand Duc Ferdinand II prenoit
plaisir à le voir travailler. L'artiste ayant
peint un enfant qui pleuroit à chaudes
larmes , que cet enfant pleure bien ! lui
dit le prince. Si Votre Altesse, répondit
le peintre, veut voir avec quelle facilité
les enfans pleurent et rient, je vais le lui
montrer; et ayant pris son pinceau il fit
voir au Duc qu'il n'y avoit qu' à courber
le contour de la bouche vers le bas, au
lieu qu'en pleuratit il est courbé en des-
sus ^ sans toucher que très -peu ou même
point du tout, aux autres parties du vi-
sage. L'enfant ne pleuroit plus, et au
contraire rioit à gorge déployée. Le pein-
tre remit la ligne de la bouche dans son
premier état et l'enfant se prit à pleurer
de nouveau. Lecture de Philippe Baldi-
nucci dans l'Académie de la Crusca in ben
Oeuvres du Comte Algarotti. Vol. II.
p. 241. 242. sjjote.
€. 231. Sd^ feime jemanbeit — ügl. II, 341.
@.236. @{n (Sta^r — Viri illustris Godefridi
Guil. Leibnitii Epistolae ad diverses, Theo-
logici, Juridici, Medici, Philosophici, Ma-
thematicî, Historici et Philologici Argu-
ment! e Msc. Auctoris cum annotationî-
bus suis primum divulgavit Christian,
122
Kortholtus A. M. etc. Lips. 1734. 8. Vol. I.
p. 185. 186. Epistola CXXYIIÏ ad Günther.
Christoph. Schelhammeruin D. Medic. etc.
^^Stahlii tumentis aliorum Je:Qorantia et
„mira monstra parturientis vellem excuti
„sententias. Credo curare euin niorbos,
„ut Harvaeus quidam ait, exspectationo
„i. e. nihil agendo. Ut Jena Legatus Bran-
„denburgicus Ratisbonae dicere solebat:
„Nihil agendo neminem timeas. Interim
,,suam non-actionem quidam variis quibus-
„dam remediis tegunt, quae Galli appel-
„larent: miton mitaine. Haec nunc ars
„est ad quaestum uberrima illis, qui ut
„Mucianus apud Tacitum, natura et arte
„sunt ostentatores sui." — ibid. pag. 305.
Epist. CXCIII. ad Sebast. Kortholtum.
Prof. Moral, etc.: „Nosse velim quid de
„Cl. Medici STAHLII novis et ni fullor
„superhis nonnihil dogmatibus sentiat
„((Sd)clt)ûmmer) quanquam ille paullo per-
„plexius scribat, et de aliis audacius ju-
„dicet, et non raro laudanda spernat;
„videtur tamen aliquid boni habere inpri-
„mis tune, quum pressius adhaeret Obser-
„vationibus. De cetero yidetur ad Ar-
„cbaeum Helmontianum inclinare , etsi
aliis verbis." —
VIII. îJlûfc^crcljctt îc.
$)et ©cijîndje, reel^et juuor ebenfalïô 9îafcl)erc9cn
(5cf(t)ncben ^attc , \^ genannt III , 118. aSflt. II , äl4.
123
@. 243. bcrS^erfaffcr— Jean Baptiste Robinet.
ü.^r. m, 24iff.
€5. 243. mv %i)eik — Première partie : D' uu Equi-
libre nécessaire de biens et de maux dans la Na-
ture, — 2)ari'jl i(l Chapitre XX. Apologie du babil
des femmes. — Seconde partie: De la Génération
uniforme des Etres. — Troisième partie: De l'In-
stinct moral.— duatrième partie: De la Physique
des Esprits.
©.247. eine neiite ^oU — Un philosophe Romancier,
dont on respecte assez les ouvrages sérieux, pour
ne pas censurer ses amusemens frivoles, et dont
on chérit trop l'estime pour s'exposer par cette
censure à la perdre ou k ne l'obtenir jamais, fait
parler ainsi un de ses héros: „le m'elTorçois de
montrer que non seulement il n'y avoit point de
mal absolu et général dans le système des êtres,
mais que même les maux particuliers étoient be.au-
coup moindres qu'ils ne le semblent au premieJ
coup d'oeil, et qu'à tout prendre ils étoient sur-
passés de beaucoup par les biens particuliers et
individuels." La nouvelle Héloïse. Tom.A\ pag.
196. 197. N'en déplaise à Mr. St. Preux, s'il n'y
a point de mal absolu et général dans le système
des êtres, qu'il y cherche un bien absolument et
généralement tel. Mais s'il n'y en trouve point,
d'où sera sorti cet excès de bien sur Le mal, qu'il
croit y appercevoir?
@. 247. junge» gjlenfc{)en - ^^. II , 192. VIII , 111.
@. 249. médius terminus, beu 2(ti(îote[e» :c. -^'EiîTiv
17 «(»ér»; t|«î TTQoatQtTixrj f lu f^fGÔrijTt ovGa -- fi(-
c6t7}ç (fè âvo xaxiwv, r^ç fitv xaO-^ vnfcßolrji/ rîjç âè
xnr tXlfixpiy — Aristot. Eth. Nicom. If, cap. 4 — 6.
cf. Magna Mor, 1 , 8. Polit. IV, 11.
124
@. 251. 3. 23. licô : oon î)cn SKauêleinitbcni.
@. 253. aliéna cornua fronti addita — »gl. III , 149.
u. 118.
IX. Aesthetica in fiuce. @inc fRl^ûlpfotiie îC.
SBgr. III, 119. 126. 151. II, 515.
@, 255. sum îitel: 2etBni|enâ uuoorgretfïtd^e ©e*
tanfen wegen SJerBefferung ber beutfd^en ©prad^e
§.8. p. 259. tm I.Sljeil feiner Collectan. Ety-
molog. - - ntan \j<xt tie kabbale ober B^t*
d^enl^unil md^tnur tn ben :^e6räifc§en ©prad^*
geï)etmnifen, fonbern aud) 6et) etner jebenfSprad^e,
nid^t jjttar tn gewifen burf)ftäblict)en3)eutelei)en,
fonbern tm recï)ten âS^erftanb unb ©eBroud) bet
sföortc gu fud)ett.
©. 255. 3. 6. lieê : «ucl) ber JRtc^t V, 30.
©.256. 3.2. Iteê: l^'^S
©.257. Œrsengel — % 55. SOli^aeliâ.
@.259. ^ie »erpiïte f^ngur — Sofù^ta ftiv êxa-
Gtov ri\xâ)v riyr^o'é)\x£'èa, xùv i^wöj; â'eZov, être
wç Ttai'yviov èaeivav, eïte «ç cttto-ü^j tivI
^ra^EcTTvrxoç. Plate de Legibus I.
- o^£V tov àv^pénov ô èvToç dv^pœTtoç eaTav
èjupaTécxTUTOç — Plate Tiepl Sixulov IX.
Quîs dubitet post haec hominem conjun-
gere coelo?
Eximiam natura dédit linguainque capax-
que
iDgenium volucremque anîmumj quem
denique in unum
Descendit DEUS atque habitat ipsum-
que requirit. iicgue ipie)
125
Mitto alias arteis, quarum est permîssa
voluntat , (facultas)
Infîdas adeo nec nostri muncra census;
Mitto, quod aequali nihil est sub lege
tributum.
Quo patet autoris summam^ non cor-
poris esse.
Mitto, quod et certum est et inevitabile
fatum ,
Materîaeque datum est cogi, scd cogère
Mundo.
Quîs Coeluin possit, nisi Goeli munera
nosset,
Et reperire DEUM nisi qui pars ipse
Deorum est.
Ni tantos animis oculos Natura dedisset
Cognatamque sibi mentem vertisset ad
îpsam
Et tantum ditasset opus Coeloque veniret
Quod vocat in Coelum sacra ad commer-
cia reruin.
Manilius Lib.II.
©.260. rte§: ÎRtct)ter IX. 2 6f;ron. XXV, 18.
3u ®. 260 f. A treatise concerning the Prin-
ciples of human knowledge, wherein the
chief Causes of Error aud DifFiculty in
the Scietices with the Grounds of Scepti-
cism, Atheum and Irréligion are inqui-
red into. First printed in the year 1710.
To which are added three Dialogues be-
126
tween Hylas and Philonoui io opposition
to Sceptics and Atheists. First printed in
the year 1713. Both written by George
Berkeley^ M. A. Feliow of Triuity Col-
lege Dublin. London. 1734. 8. §. 148. p. 165, 166.
A huinun Spirit or Person is not per-
ceived by Sense, as not being au Idea;
■when therefore we see the Colour, Size,
Figure and Motions of a Man^ we per-
çoive only certain Sensations or Ideas ex-
cited in our Minds: and thèse being ex-
Libited to our ^ iew in sundry distinct Col-
lections serve to mark ont unto us the
Existence of finite and created Spirits like
ourselves. Hence it is plain, we do not
«ee a Man, if by Blan is meant that which
lives, moves, perceives and thinks as we
do: but only such a certain Collection of
Ideas, as directs us to think thcre is a
distinct Principle of Thougbt and Motion
like to ourselves, accoinpanjiug and re-
prescnted by it. And after the samo uian-
ner we see GOD; alL the différence is,
that whereas sonie one fiuite and uarrow
Assemblage of Ideas dénotes a particular
human Miud, whithersoever we direct our
View, Ave do at ail Times and in ail Pla-
ces perceive manifest Tokeus of the Di-
vinity; Every Thiug we see, liear, feel
or anywise perceive by Sense, being a
Sign or Effect of the Power of God, as
127
is our Perception of those very Motions,
whicli are prodiiced by Men.
§. 33. pag. 61. The ideas imprinted on
the Sensés by tbe Aiitbor of Nature are
called real Things: and those excited in
the imagination beiug lefs regulär, vivid
and constant, are more properly termed
Ideas or Images of Thiugs , which they
copy and represent.
§.38. -- we eat and driniv Ideas and are
clothed with Ideas -"which inotherWords
is no more thau to say, Tve are fed atfd
clothed with those Things which we per-
ceive immediately by our Sensés.
§.65. p. 91. The Connexion of our Ideas
does not imply the Relation oi Cause and
Effect^ but ouly of a Mark or Sign with
the Thing signitied.
§. 66. p. 92. - - those Thiogs (vThich un-
der the Notion of a Cause cooperating
or concurriog to the Production of Effects,
are altogether inexplicable and run us into
great Absurdities) may be very naturally
explained and hâve a proper and obvious
use assigned them, when they are consi-
dcred ouly as Marks or Signs for our In-
formation. And it is the Searching after
and endeavouringto understandthose Signs
instituted by the Author of Nature, that
ought to be the Employment of the natu-
ral Philosopher and not the pretending to
128
explain things by corporeal Causes ; which
Doctrine seems to hâve too much estran-
ged tbe Minds of Men froin that active
Principle, that suprême and wise Spirit,
in whom we live, move and hâve our Being.
^. 3. p. 38. Esse is percipi.
The same Author in the Introduction
^.24. p. 33. In vain do we extend our View
înto the Heavens and pryinto the Ëntrails
of the Earth, in vain do we consult the
writings of learned Men and trace the
darIcFootsteps ofAntiquity; we need only
draw the Curtain of Words to behold the
fairest Tree of knowledge, whose Fruit
is excellent and within the reach of ourHand.
©. 262. ®a(i)en in ^amm lôl^rt^a ov yn-
xpbv f dià crxLÔv jxot créi^aTa, dtà pr^^ÛTcov
•jcgay^aTa, âirep à^rj^avov r,v , SeLy.vvvoci.
Philo pag. 491«
®. 262. {(î iiad) ber erfîcn îluégak ju lefen :
5öilber in Beteten; bte poetifi^ oin ï\)*
tiologtfd), — ]^iftortfc§/ über f^ntfioltfd^
ober I)terogl9pI)ifc^ unb p^ilo^Os
pï)ii^ ober c^oracteriflifc^ feçn Tonnen.
@.263. 35tefe 5Crt ber lleBerfe^ung — Qs^uo-to-
y.Xfjç àitS'y.pLvcx.TO, tov Xoyov èoixévUL tov àv-
ôpG33ro'y Toïç moi'Kikoiq aTpôj^acyiv' è)c. yàp
èaeïva y xaï tovtov ^ èxTSivôixevov \x£v èni,-
Ssly.vvcr^ai xr/, eiSr^f (rvaTsXXôyiSvov Sk xpi;7r-
TCiv y.aï Sia(p^£lpEiv. o^ev avTcô ^(^pôvov Selv*
Plutarchus in Themistoclo c. 29.
e. 26S.
129
©.263. tictjînnige ^rop^je^cpuiiâ — "ffxot/rf« toiwu neiji
Ncivx{}KTiv TÎjç uiîyvTiTOv yfyîGO-ctt twv Ixfi naXcctwv
Tivà ^iwv y ov xal TO oQueov t6 ttqôu, o ârj xkXov-
Giv "Ißiy' KVTM âè ouof.ia râ» (fc(if.(oyi fjycct @fvâ.
TOVTOV âè TTQWTOV ccqi9^}à6u TS xccï XoyiG/Lioy tVQdv
xcù yeM/iiiT^iay xcci àGTQOvo/jiav , I'ti âf niTTtiaç Té
xcà xvßfiKc , XKi ârj xcù yçâ/ufiaTK. ßnGiXtojc â' av
t6t6 oyroç AlyvnTov oXrjç Ga/j.ov nfQÏ ttjv /neyâXTjp
nôXiv joi a.vbi rônov, t]V ot 'EXXrjufç ^lyvTTriaç Srj-
ßnc xaXovGi , xcà tov &sov ^A^i^Mva , nn^à tovtov
%X^ti>v 0 @fv9- TKç Ts/yccç ccTikÔH^s, xcà t(f>rj âeïv âict-
âoS^rjVKi Toïç ccXXoiç ^lyvnrioiç. 6 as ^()Sto rjy rivet.
ixccGTij */oe (x)(f4Xficcy. âif^iovroç as, h ri xccXcSç »}
fnfj xccXàç ôoxoï Xéyfiv , to /uèv s-ipeys , ro tf' In^vsi.
JloXXà f.ity &^ TTfCH fXccGTijç rrjç Tt^vrjg In à/LKpôrfQtc
@ct/iiovy T(p Gfvd- Xîyercu c!7ioq»jVccGfhai, « Xôyoç no-
Ivç au fï?j âtfXS-tly' Intiârj as Inï toÏç yQ(XfXfxc(Gtv
rju, TovTO as, (o ßc<GiXev , to fiâS-r/ua , s<fi] 6 QsvQ-,
CocpWTSQOvç ^îyvnriovç xcà {ivrjjxoi/ixiOTsQovç 7tcc()s-
|f»* fivrj[.n-jç TS yaQ xcà Go(ficcç (fâour.xoy (vqsS-ii. 6
â' iînfv £1 Tf)(j'ixcüTC(Tf &fvd-, (iXXoç /Uiu Tfx(7y
âvvKTOç Ta Ttjç Tt)(yt]ç , uXXoç as XQÏyc.i riv f)((i fiol-
QKV ßXdßyc TS xcà diffXiictç to7ç fAtXXovGi )(QÎJG&r(t,.
y.cà yvy Gv , ttkttjq d)y yQc<ij^inTMy , âî fvyoïay tov-
vnyTÎoy slnsg i) âvvccTCii. tovto yccQ TÔiy f-tciS-ovTwv
Xijxh^y /Asy Iv xpv'/cùç nctQÎ'^fi, , fxyrjfAijç àfxfXsTfjGÎK,
ttTS âic< TTÎGTiy yQcc(f>7Jç f^o)3-sy vn {(XXoTQÎojy Tonay,
ovx tvSoy avTovç v(p ccvtmv àyccf.itfAy)]Gxofi(Vovç.
ovxovy fiy>jjU)]ç àXX! vTTo/uyijGfwg (fâçfxaxov etjQSÇ.
Coifiaç as TOÏÇ fAc.S-rjTatg âô'^ay, ovx àXïiO-siny tioqI-
^fig' noXvi'jxooi yt'.q coi ysvô^svoi ciysv âidnxiig, no-
Xvyy(6/Lioyfg sJyai âô'^ovGiv , ctyyâfjoysg wç inl to
TiXîjS-oç ovTSg xcà yaXsnoi '^vvslycci , âo'^ÔGo<f)ot ys-
yovôrsç rcyTÏ GocfxSy. 'P^I. ^Q. J^MXQnrtg , çn-
&iu)ç Gv AiyvJTTiovç Tf xrà oTrotfcinovc tiy îrUXfiç
130
loyovs no$otijç. Plat. Phaedr. p. 274. 279. éd.
Steph.
©.266 f. lit su refeit: /,S) ttetn! Befeffeitetî —
ff<Bantavitet V* (fo jrtrb er tien ^l)tIo*
logen fd)eltcn tn feinem «^erjcn) — „für Se^
;,feï »on ort^obo^'cm @efct)ma(l gehören feine
„gemeine 5Cu§bru(îe noc^ «nreine <©d()ttfa
„fein
@.268. S5ic ©inné oBer fînb ^ere§ — -pejus
desipieus, quam nounulli, qui nos propter
pancm et calicera Cererera et Liberum
colère existimant. August, de Haeresibus
cap. xm.
Philo de plantatione Noae p. 236. - -
- (pvaeo)ç xaï apetifc dpyloiç,
<S.268. ^rofopo:pee — L'art ^q personnifier
ouvre un champ bien moins borné et plus
fertile que 1' ancienne Mythologie. Fonte-
nelle sur la poésie en général. Tom. VIII.
@.2T0. 5Cmoê (Someniuâ — Leibnitius Epi-
stola XXIX. adHesenthalerum fd^reibt DOtt
Comenio - - profundiores paullo cogita-
tiones voluisse quam prima specie appa-
reret. Vellem ad particularia se demisis-
set magis. Neque enim dubito ingentem
ei rerum apparatum tot annorum studio
comparatum praesto fuisse, quum praeser-
tim ipsummet alicubi et rationibus et ex-
emplo suo excerpendi studium commendare
TÎdeam - - - Comenio pronus assetitior,
Januam Unguarum et Encyclopaediolam
131
debere etse idem p. 263. in Vol. S. bcr(Spt«
ftcln. Albertus »on gölten ïjat cme ajlin*
trifd^e ©vammatt^ erfunben, «jovon Set!)nt| m
Epistola ad Ainicum rebet/ ter XXXI. te§
3. A^oluin. feiner ©pifteln.
@.2T2. att Sbcen erinnern — ort ovx ovroi
TOVTOW ëvvoicc 'yiverai têv Tvpuç; àXî;-
^eiav ijroix'ilav. Cyriilus contra Julianutn
Lib. I, p. 19.
©.274. in bcï îCnm. i(l ju lefeu: <ileid&e ©efa^t bwtâ)
einen fi-anjëtlfcfjcn 'Parapfjrafîen, raie la a)îotte, unb
einen ticfiumigen Sogmatifcc îc.
©. 2T5. @d)o — Vide de hac Dea loquace
et Panos conjuge Epistel. Juliani ad Geor-
gium Catholicuuî LIV, p. 440. — xaS^aîrep
èpconévr; (psidaikhq dxpoiq àwt,(ptXovnot, xbv
tp(XoTr,v Tolq y^ZLkeaiv*
©.275. ^i-ojecte — euang. Sue. XVI, 27—31.
®. 2T6. plane pollex non index — Cicero
Epist. ad AtlicumXllI, 46.
©.279. licê: 3o^. XI, 49 — 52.
©. 280. AIÔ§e — dpvbq yaq ri Xt'&ou xKKprji;
ovSkv âv d6i,aicv oi à(pvelg Siacpépsiv, Philo
pa^. 1077.
®.280. 3"ï)orer — Initio contumeliae caussa
discipuli Latronis auditores vocabantur;
deinde in usu verbum esse coepit et pro-
miscue poni pro discipulo auditor. Seneca
Lib. IV. Controversia 25.
@. 280. ajljjt^ologie ^in îc. — f^ontenettc, ixn
9*
132
©pôtter ber SOltjt^oIogte , sur la poésie en
général Tom. VIII. Quand on saura em-
ployer d'une manière nouvelle les images
fabuleuses, il est sûr, qu'elles feront un
grand effet.
<S. 281. 9ö:etttt eine etnjtge 5Bo|r:^eit — Philo
pag. 57S. de somniis.
@, 283. lût 9îote **) — av^^ôpcpovç tïjç eixôvoç
Tov vlov avTOv — SRÖtn. VIII 5 29.
<». 284. mit euc§ , ©ried^en ! — a "Ellijvsç , pr,-
fiacTi ^ev (XTG)u.v%OL, yvô:)[iT^v Se ïy^owsç àX'kô-
xoTov. Tatianus pag. 153. in Justin. Mart.
0pp. éd. Col. 1686.
<&. 285. sut 5îote **) : %p?;o-ao-&e xolç dôy^aaiv
ri^m', xàv éç ttJ xairà Ba^rXorîorç ■jtço'yva}-
(TTixy xataxovaaTE "keyôvTœv rifxaJv , xaV d)ç
Spvbç ^avrevo^évr^c. Tatiani Assyrii con-
tra Graecos oratio in 0pp. Justini Mar-
tyris et Philosophi p. 152.
©. 286. jener aUegot. .Kdmmerer — »gr. IV, 263 f.
©.287. 3.2. ijl su lefen: 3Df?öucl)engefe0c.
@.28T. bic ©rfc^einungen ber Çeibenfc^often —
C'est l'effet ordinaire de notre ignorance
de nous peindre tout semblable à nous et
de répandre nos portraits dans toute la
nature, fagt «^ontenette in ber Histoire du
Théâtre français p. 27. 28. Tom. III. fei=
ner Söerle.
Une grande passion est une espèce d? Ame^
immortelle à sa manière et presque indé-
133
pendante des organes, ^ottteneïïe tm Eloge
de Mr. du Vcrney. (Tom. VI.)
®.288. W 5Crbeit unb 3f^ul)e bcâ 2öetfen —
öa-re ?'; ^isv yvàcnÇf èv t« (^oDx/crfxaTi* to 5è
Tov voBitai o^isxTÔv. Clem. Alex. Paedag.
Lib. I. cap. 6. p. 95.
@.288. 5Cnttmac6u§ Mr getroft fort — àçxsi
dk Tcp yvoiGTLv.M , icdv sic ^OVOÇ (XXpOaTÏJÇ
erpe^jj. Clem. Alex. Strom. I, p. 294.
©.289. 5(um. «*) — Sitt. fflr. a. a. t). 1761: „Sçttfctie,
elegifcfce u. epifd)e 'Poeften, -f)aüe in gr. 8. — @o »ie
©ie biefeii S5anb auffcfafagen, fällt 3f;»en eine grofe
Frit. 2lbf;anbluiig ino®efïd)t, W in neumoï>ifd)em ©eut»
fct)en ben 3:itel fii^rt: 2lb[;anï)Iung einiger frit. 5lnmet«
Fungen über baê 9iatür(ict)e in ber ®ict)tfun(l. 'Siefe
5lb^. gleict)et üollfommen übertun d)ten ©räbern,
bte »on auÇen f;ütfd) fd^eineu aber inroen«
big finb fie »oller Xobtengebetne u. allée
Unflat^ê; bann unter »ier ganj üernünftigen 3tbe
tf;eilungêtitelu - - - - jîe^et fajl auf allen ©eiten baâ
abent^euer(ict)fte 3eug îe. — x^gl. 1, 413.
©. 293. Jßacon — Augm. Scient. Lib. II, c. 13. Anti-
qui--- ajunt Procos universos cum Pénélope rem
habuisse, ex quo promiscuo concubitu Pana com-
munem filium ortum esse - - Posuerunt euim Ma-
teriam tauquam publicain Meretricein, Formas vero
tauquam Procos.
©. 297. liée : ^at jum 95crfaffer
- ©wift, ben aîu(;m ber ®eip*Feit,
©.298. ber bürgerliche (Sbednann — f. I, 440. VIII, 19.
©.302. folcquiutitut — f. 2 Äön. 4, 39.
S. 303. äßenn ter 3f?eim tç. — la Rime s'intro-
134
duisit dans le monde avec le duel et le
droit Féodal comme une at^réable conta-
gion, dit Salvini (Tora. II. Discours. 2.)
qui sortie des vers Léonins infecta toutes
les Iang:ues vule;aires. Oeuvres du Comte
Alg:arotti Vol.IIÎ. Essay sur la Rime p. 76.
@. 303. ©(Jjrucfcii fceè 2In'{iopf;aneâ — Plat. Sympos.
p. 185. éd. Steph.
©. 304. gjote '^) — Zitt.^ï. a. a. O. ükr siuep ®ebi(t)te
^lopflocfâ im ncrb. 2tiiffef;er - - - „tiaè smeçte - -
jtnb 35ctcact)tuu9en übet bie 2(ßgegeinrart ®otk§,
cber mhmljx, beê Sit^terê auégebriicEtc (Smpjïu«
bitngen übet biefeê gn^ge Z)bject, @ie fct)ctnen ft*
»on fclbfl tu fçmmett:ifc{)c 3fifen gectbnet su -^abeu,
bie i^otlet SBofjIffaug fïub, ob fte fd)OH feiu bejîimmteâ
©çlbeumai f;abeu. 3^ luuf eiue ©telle bavmé aufuÇ«
reu , um 3f;»ni ctueu beutf. SBegt. bai^cu ju ma^eu :
51(5 î)u mit bem îobe geruugeu ic.
- - - 5tbet Jvaâ fageu ©ie su tiex a^ctéart; rceuu tc^
e3 aubeté eiue 33etéaft ueuueu barf? S)enu eigeutfic^
i(l eê weitet utd)tê aie eine fuu|î(ic^e 'Ptofa, iu alïe fiei»
neu 2;f;ei[e iÇiret ^etiobeu aufgefofet, bereu jeten mau
aie eiueu einjehieu SSerê eiueê bef. ©plbenmafeê be«
traiftteu Fauu."
©. 304. 5îote '*) ygl. V, [107.1 118.
@.30T. ©pte^e ouf etncin @d)[cd^tfelbe — Pro-
cop. de bello Pers. I, IS, von ben Pfeilen
ber ^erfer.
®.30T. £)IJeîiâ!cn unb SCjlenôîett —
Astei-iscus elucescere facit ; obeliscus
jugulât et confodit, secundum Hierony-
mum in praefutione Pcntateuclii.
'Ao-Tcpîcrxoç Trpoç xriv crvucpowiav tÔ)V ^oy-
135
ftaTov* oßelbc Tcçbq r^v a^itViCnv. Laer-
tius in Platone III, 39.
©.308. îfiiêfeger — 25. ©. SSenfon, f. Il, 253. 273.
X. Sotetntfc^cê ©ïcrcittMwt.
Juvenilia (^l VIII, 82.) III, 139; üUt btefeS
fateiiiifc^e e;i:crcitiiim 139 iinb 149.
•<©. 313. Praeterea annales — ovsipog - xo
TcpcaßvTspov (.laweXov. Diocles in Plutarchi
Septem sapientum convivio. p. 158. 159.
G. 15.
®. 316. Secus esset, si conditio etc. — ®teï)C
Platon de republica IX. ûm 5Cnfange.
XL ^«gcntUc^c ©cïegcnl^eitêgettciote.
aSgr. III, 150 f. II, 517.
®. 324. gctc^rteê ©dimârmcu — III, 151.
@. 325. ht bromebarifcijet ©e^ufuc{)t — III, 151.
©.326. «alfam pr;ilpfcp^ifc^eit .Ki^elê — III, 150.
Xll. S)eii]futal.
aßgl. II, 113. 517.
tRcgiilcjr.
«ßgl. II, 517. -- 3u biefem ÏRcq. i(l ju lefctt:
rebt
mit einem erjençiel . . . .268
meint uielleidit unter ^poKio . . .186
t^ut jïc^ auf taâ Uîec^t . . . 307, 327
136
3n einem S5ud)e auô ^aitiatinô -öanb, reelc^eê unter
bem 2:itcl: <& a manne Dîl^apfobun, bte erjîen 5lu5»
gaben mehrerer in bie Äreujjüge aufgenommener ©d^rifs
fen unb anbre fpätere in 4<' crfctjienene jufammengebunben
entrait, ftnbet jt(^ an erfîer ©tette folgenbe in bte ©amm^
lung ber Äreujjüge indjt mitaufgenommene ©elegen^eito-
fd)rift.
Swuerfd^rtft auf ben Sob ber ^oc^eblen %ta\i
(Sût^arina ©lifaBet^ 3îett|en, gebornen «Sotuvguê.
Aôntgâkrg 1T52.
©eiiert.
JBerceint , i^r ÏJîitleibê * »ollen @eelen
î)ie traurigjîe ^Begebenheit
<5(enb geroorbnev 3ärt(ic^Feit ,
Unb fcl)mecft taé ®IM um onbre ftc^ ju quälen-
Sa, kiict mit bep fremben @cl)mersen;
î)ieâ aKitletb r;ei(igt unfre -öerjen,
Unb f)ci^t bie 5!Jienfd)enlieb in une i^r >f)aupt erl;ô()n,
Sie îugenb bleibt unö nod) im Unglücf felber fc^on.
T)aè ^d)tcf[a( einer Itebenêttoûtbîgen grau l^at
bie 3Öetrübni§ tjerbfent, mit ber fie üon allen betts
ienigen, "ok fte gefantit ï|aben, bewetnet irorben.
<g{e l^aben einen Oîeicfttl^um »on 3uW£benbett an
ijir öerloren, unb muffen ifiren 2:ob aie eine ges
walttbättge @ntful)rung anfe^en. @tne red>tfc^af=
fene 5}îutter, bte i^rer Itebjîen 2od)ter/ ein jdrt?
lid)er tDîann, ber feiner bejîen greunbin eine fur^e
Entfernung unter ben S3ebingungen erlaubt/ fte
narf) »enigen Jagen mit gefîdrfter ©eï)nfucï)t ju
umarmen, fönncn nid)t anberê aie untröjlbar feçn,
ba if)re »^ofnung fo graufam unb unöermutl)et
betrogen wirb. 2Bte unn)a^rfcl)efnlirf) njar bie 2Sors
Rettung eineê fo fc^leunigen 2obeê beç itérer OJîuns
terfett, ©efunb^eit unb Sugenb? Sc/ wenn ein
137
fanget Çebcn eine ïBoWat bcè >f)immelô ijî, fo
j^ätte man ftcfi aud) »on feiefem me^t »erfprecfjen
fönnen. 2)emoftnc\ead)tet ^at fic^ eine 3fîeife, tie
auê einer fc^noejîetlicfcen 3'i^tlid)fei't unternommen
njorben, feîber! in eine Trennung üernjanbelt, an
bie niemanb o(ô bic 3Sorfe^ung gebad)t l^at. 2ßec
barf ©©îî ju 3îebe fe^en? 3Ser barf it)n be=
fcbulbigen, ba| er Itd) eine Çu|î barauè macfte, uns
fere Slnfc^Idge unrecfct ju ocr|îeben unb ï>erfe^rt
aue^ufübren? «f^SOfîDî! beine SBeiê^eit red)tfertis
gct bief); tk 2(bft(f)t l'brcr unbegreiflidjen 2Sege
ïe^rt une alïeinal über unfcreUnn>iflfen^eit rot^ ju
werben unb bief) ju preifen.
15er 9Jîenf(^enfrcunb jiel^t jtcö ieben 35er(u|î,
ben bie 2öelt an ber Sugcnb leibet, ju ©emiitbe.
^er ï)errfc^enbe®efcf)mad an %\)otiititen unb Ça*
jîern ijî ber täg(icf)e 25erbru§ eineè ÎBeifen, in
beffen 2tugen gefunbe SSernunft unb DJîenfd)enliebe
allein nja^re ^Berbienjîe entf(i)eiben, tic »eber üom
@tanb, noc^ 2t(ter, nocf) ©efcbleefct, nod) 2Sorur=
t\)îi[ abïjangen. S^re ftltne 33e)?fpie(e ftnb feine
©dbooéneigungen; er mae^t baêSlnbenfenberfelben
burc^ feinen SBeçfall unb bure^ fein Çob î^ïvoûïs
big unb ewig.
î)iefe ©efînnungen fînb jtt5ar fur bie îugens
ben, benen icf) bieô 35enfma[ auffege, nicbt ju ers
l^aben. 5c^ forbere aber nur, bag man bep mir
eine aufticbtige (Smpftnbung beô 5Kitleibenô unb
ber greunbfef)aft »orauê fe^^e. t)k Sbränen berer,
gegen bie meine ^ocf)ac6tung unb ^kbt tk etilen
^fli(^ten finb, rubren micb; unb mein »^erj fagt
mir bei) ibren klagen fo oief, ba§ id) nidit gleie^s
giltig feçn fann. Die 3Sor,^üge biefer würbigen
greunbin aber perlangen mebr aie meine SSebmutb;
Sieiiu bep 3S et IIa üb wub einem iîinen Oîei^e,
'S) et, Ol) ne ba§ etê xoei^, gefällt,
i8efo§ fie ftep »on ©tolj unb ®îi^t.
5)aê bejle -Detje i'lmi ber 3Seft.
138
Diefe unöerQlei'c^ttc^c ®ûte beS ^etjcnê »at
eine Duette ber fcî)oniïen ©igenfcfjaften , unb fie
flog in atte i\}tz ^anblungen. 3« «Jaà fût* einer
Hef)enen)ürbigenUnf(f)uIb bejîanb nicfet i^r Umgang ?
®ie njat leutfeelig unb liebreid) o^ne fîc^ jernatè
ju ber falfdjen ^reunbHd[)feit ju erniebrigen, burd^
bie man fic^ gefd)icft macf)t, feinen ^cidjjîen mit
SBoJ^ljîanb unb (acftenbem DJîunbe ju J^intergeJ^en
unb ;;u Ijaffen. ©ie l^atte nid)tö üon ber (gitelfeit
gewiffer Çeute an ftrf)/ bie, »ermöge i^reâ eben=
tl)euerlidien 2Serftanbeö unb if)reè li|ligen (5igen=
finnö, in einer geï>eimni§Dotten unt) ungertöfins
licfcen ?ebenèart ben 3flut)m einer befonbcrnÄ(ug=
l^eit finben. X)er ©runb i^rer @eefe war fo ebel,
bag fie ftrf) Weber fc^euen nocfe fd)ämen burfte, »ers
traut ju fct)n. ©ie machte ficö einen 33eruf bars
auè ®uteô ju tbun, ben fo njenige ^Jîenfdjen o^ne
(Sigennu| unb ^ra^(erei) in fid) füllen. X)ie 3«=
frieben^cit anberer ttar tF)re eigene, unb jugleid^
bie 33eloï)nung if)rcr ?icbeêbien|ie. 3^« ©efättigs
feiten traren juüorfonimenb, überfegt unb ^erjli^.
@ie war ernftf^aft o^ne fprijbe ju fewn, unb mit
(gmpfinbung »ergnügt, oïjne auêjufcferaeifen. 35e^
einer feltnen D'îad)ftd)t gegen frembe geiler, mad^s
ten ftc il)re eigene 2>orjüge befcfeeiben; benn ftc
n)uCteif)ren2ßert^ nidit. i!)ie unmenfc^lict)e greube
JU »erläumben, mit ber fîd) bie meiflen t^eilè auS
SSoë^eit t^eilè ouê D^îot^burft beê ^i^îè bie ^îit
»ertreiben, »ar nic^t narf) i^rem ©efrfjmacf. @ic
befag bie ^itbt unb baê ©ewiffen einer järtlirf)ert
5Jîutter, bie atte 2:ugenben unb ©efc^irflitfefeiteit
fcen ©nbjwecf ihrer ©rjieïjung fe^n lä^t, in benen
fie felbft ein UJîuiîcr war, ober eé ju fei)n wünfc^tc;
@ie fül)rte bie ^auè^aftung mit einer Drbnung
unb (Sanftmut)^, bie if)rer 25ernunft unb natûrs
ïi^en ^Bittigfeit (g^ire machten, unb übte alïe gros
^en unb fleinen ^flid^ten ifireê ©tanbel unb ©es
f^fec^tê mit einer Unfc^ulb, mit einer ®emutl^ô=
139
neigutig âuê, bi'e alïem 6ett)unbern6n)ürbig i|î. (Si
îjl tioa^t^ btefe »i^tiqen aSerb t'enfle, bi'e ju einer
oergnûç;tcn unb re(i)tfd)affenen (S&c (tcï)oren, ftnb
bel) une ^kmlid) entbe^rh'd). Die SBuîilere^ »ers
tritt bie ètette beè 2>er|îanbeê, eine grobe (gin=
fait erfe^t ben DJîanç^el beè (\uten |)erVnè; unb
beibe «werben nad) ber ©röge ber UJîitqift gefd)ä^t.
9Bir ï)a6en eê burrf) bie (g>rf)arffinni9feft , mit ber
tvir une âuf unfer llnc^lûrf »erficl^en, fo tteit ge=
htatbt, bag biefer etanb, ben ®t)tt ^u unfe=
rer 3ufciebenl)eit unb ^ur @cfeir()terung ber menfc^s
lidjen 5iJîu{)felt9feiten eingefc^t bat, ein blogeê ©es
frf)äfte beö 3Betrugê unb éigennuljeè abgiebt. X)iefe
(gtfinbung ijl for ®e[rf)öpfe wol)l auègefonnen, bie
m'dJt njiffen, ttarum nod) »oju fîe leben, unb feiit
anber 2tmt auf ber SBelt ju ^aben fc^einen, alâ
bie Stuêfc^ weif ungen ber menfcfelid)en ^fîeiaungen
burd) iï>r 3Bet)fpiel lacfeerlic^ ,^u machen. SBie be=
neibenêroertï) ift bagegen ein d}îann, ber im (âd)oo^
ber îugenb, unb im ®enu0 il)rer gött(id)en @nts
jûdfungen bie aBolîujl fc^meät, mit ber t)k Dîatur
unfre Ißebürfniffe fîilït!
3ii einem treuen 5lrm ftd) [etneê Sefcenâ
f r e u n ,
3(1 îOtenfc^en! bteS fein ©tücf ju nenneuj
©0 mu§ gar feine auf ßrbcn fepn.
Die (Erfahrung, bie @ie üon biefem ©füdf,
ttattvic^etf ^'teixnt l gehabt l^aben, ge^t3f)nen
anô ^erj. Um n^te »ie[ ©uteö ftnb @ie bur^
eine unfd)ulbige ?uilfal^rt gebrad)t, bie 3eitfebenê
ein fc^mer^îiafteô 2lnbenfen in 3t>nen jurürftajTen
wirb? @ie ftnb betj biefem fc^weren (Sdjlag, ber
(Sie gfeid)fam rücflinge ju 33oben wirft, unb fo
fdjrecElicb a(ê ein 5)îeud)efmorb ijl, ol^ne 2:roft.
Die ganse 2ßelt i{t S^nen »erïjagt, fîe i(î in 3$=
ten 2tugen eine 3Serrätl^erin, bie an bem 25erlul1
f(^u(b tjî, ben @ic leiben. 2öenn @ie fo urt^ei;
140
len, fo berul^tgen ©te jtcft batnft, t)a§ Sljre lies
t)enêtt)urbtge ^^dlfte ju bi'efer untreuen 2ßelt m'c^t
me^r gehört, in ber man fo »l'efe, fo bittere SBt's
bernjärttpfetten erfaïiren fann. aSerçjeffen @te nid^t
t)ei) bem @ram, ber @ie nieberbrûdft, ber2>orfl(^t
JU banfcn, bie ben ©ebraud^ unb bie ^u^ung
t^reè geraubten ©cba^eê 3^nen jugebad)t, unb fo
lange jugejîanben ï)at. 2ötr mad)en une ber gotts
Itd)en âBol)Itbaten unnjûrbig, tvenn rok feiner ®üte
baê 3fîed)t auf felbige jîreitig matten roollen. @es
fte^en @ie @Dtt baê (Stgentl)um eineâ unterblieben
©eijîeo ju, ber 5()nen jur jeitlid)en ©(ûdfeeligfeit
unb jum 5)îu|îer in ber îugenb Ibier ^at bienen
muffen, ©tören «Sie nid)t tk erhabene Slnbacbt/.
ntit ber fîc^ je^t Sbre »erflarte ®el)ülftn befcftäf=
tigt, burd) menfd)(id)e «Scbn^acbbeiten. @eï|en @ie
nici)t bie ^fänber, bie fie Sbnen »on ibrer irbi«
fc^en 3'^ï'tlirf)feit jurüdfgefaffen î)at , über bie ^bs
n)efcnï)eit ber beflen ÏRutter unb bie 2tngiï: eineê
lieben 35aterè beiîûr,^t um ftd) berum ? ÎBarum
ïToolIen @ie ouf biefen Stnblid nicht aufmerffatn
fet)n ? SBûrben @ie mit S^rer 2ïntn)ort befîeben,
îwenn bie Oîeugierbc biefer unfdjulbigen tinter,
bie l'e^t 3^rer üäterlicben Çiebe aQeé jutrauen,
iioiffen wollte: ob eâ ibrer liebreicben 5Ölutter fo
fd)lecbt gebe, bag feine >f)offnung fîe aufricbten
mü§te? ?affen @ie mid) an ibrer ©telle biefe
grage tf)un? Der ©(aube ;;eigt Sbnen ben Ort,
tt)0 ®ie ftcb 3f)r fûnftigeè ®[M unb bie ©efeffs
fcbaft 5f)rer feeligen greunbin genji^ »erf^rei^en
fonnen.
2öie unbegreiflidb ift baê menfd)ltdbc ^erj?
5fîad) ber Unempfinblicbfeit, mit ber wir täglich
anbere ben 2ßeg beé gleifcbe6 gelten feben, follte
man urtfjeilen, baf wir mit bem îobe i&i wci^
nid)t wie befannt, unb gegen iinfer i^cbicffal ges
fe^t waren, ©leidbwobl i\t nicbté falfcber aie biefe
!Siut^mafung. Der SKenf(^ wcif bie ©ewi^l^eit
141
einer legten ©tuttbe; bcr (Sl^rtjl f}at Urfac^c fîc^
barauf ju freuen. Sn ber 2iBut^ bec Çeibenfc{)af=
tcn aber weig ber 5iJlenfc^ ntcl)tô; unb ber (S^riiî
glaubt nic^tô. 2^ut®Ott unfern frommen greuus
ben llnrecftt, wenn er bie groge 3}er^et§unci einer
ewigen ^reubc an iFinen erfüllt, unb if)re geprüfte
©eelen in bie flolje Dîuf)e feineâ didà)è einführt ?
3eber (Sebanfe, ber une il)rer erinnert, fet) mit
einem ©lücfwunfd) ju jener ^immlif(f)en Jßütbc
unb mit ber 35egierbe nac^ einer gleichen (Seelig=
feit begleitet.
3Bi|î bu ie^t, tietrfïarteiî ©etft tnetner
^tettntttt! unferer «sorgen bebürftig, ta bic^
@Dtt in bem 33efi^ beejenigen ©lücfe üorgejogeu
ijat, auf baê wir nod) Reffen? Der Kummer
brü^t jwar unfere ©emütber, berjenige Kummer,
mit bem bu obne 3'^fiffi bie 2ßelt loerlaffen, unb
an une gebadjt baff- 3Sir fînb tk traurige ^flifftt
bir fcbulbig geblieben, bie bu oielleic^t in beiner
2:obeèilunbe gewünfcftet f)a(î, unâ ju 3^u?l^n bei«
ner (lerben&en 3Blicfe, beiner betenben ^änbe ju
(laben. Du baff unfetc 2:bränen nicbt fliegen ges
fcben, mit benen wir beinen järtlicben 2(bfd)ieb
üon unâ beantwortet bätten. 2Ötr baben unâ nid)t
burcf) tk legten Çiebeèbten|îc um beine ?eicbe in
unferm ®ram aufricbten fönnen. Dod)®Ott wirb
beine greunbe burd) bie Erfüllung berjenigen @eufs
;cr für ibre SSoblfabrt, unter benen bu aufgelöjl
werben bi|l;, grunblic^er tröffen.
142
Essai» à la Mosaïque.
fS^f. II, 499. m, 146. (178.) — «Beblaitt u. Sp-
tum Oioab m,- 149.
Lettre néologique,
gSgf. III , 112 f. unb ^ranj. Project îc II , 175 ff.
fo ivie bie baju 9cf;ori,qeu îliimerfuiic^en VIII, 102. ©et
VIIî, 102 ff. gegebene 2(u5sug eiiM;d[t au^ oUe ©teilen,
auf n)erct)e tu bet Lettre néol. angefpielt ijî.
©.345. sum uJîotto »gl. bie 2tnm. su ©.349. §.4. (unb
©. 363. §. 16.)
@. 315. corrigée etc. «£)'» ©jremptar »cm crjleu ©ru(f
ber Lettre néol. i^at außer >f)'ê OîanbbemerFungeu mit
fd^marjer S)inrc ucd^ einige Slenberungeu beè 2(usbrucfâ
unb ber £)rt&ograp()ie mit rcther.
<S. 346. Mollibit — Compliment à Mr. Pré-
montval, VAnge tutélaire de la langue
française et Gardien de son Purisme con-
tre la corruption des Allemands, auteur
d'un Préservatif,
SSgl. III, 113. II, 359 f.
@. 347. §. 1. La peste soit du billet-doux
Yoy. la Préface des Croisades Philolo-
giques p. 107.
©.349. §.4. Uèvez etc. — Portrait en minia-
ture du Héros de mes lecteurs; grand
rêveur comme un Archange ; grand buveur
comme un Diable, et plus yb« que l'au-
143
teur lui-même, qui le fait ôoire deux fois
dans cette lettre, et »''endormir à la fin.
qSgl. II, 361 f. §. 4.
<S. 350. greffe à enter! le bon sens.
@. 350. Salamelec — (. II, 210.
®. 351. §. T. — Gascon Allemand^ sobriquet
d'un Saxon.
(S. 353. Dieux des jardins asiatiques) Maré-
chaux de France.
©. 354. buriu de M. de Voltaire — f. W ©lliiiit. ju
II, 372.
^.355. §.14. in feet erflen 5(uêgabe: a chassé le Mon-
stre de l'Hérésie.
@. 355. Aa^bacî), ^rcgcl — f. VII, 76.
Glose philîppi(/ue.
S. 365. Salomon de l'Aquiloa — Uebcr tcit Urfptuug
ttefeê 9îameil§ vgf. Mémoires pour servir k la vie
de M. de Voltaire, écrits par lui-même; aux Dcux-
Pouts 1792. Tome C. p. 289. Comme son père
(5rtebrid)'ê) lui accordait peu de part aux affaires,
et que même il n'y avait point d'affaires dans ce
pays, où tout consistait eu revues, il employa
son loisir à écrire aux gens de lettres de Frauce
qui étaient un peu connus dans le monde. Le prin-
cipal fardeau tomba sur moi. C'était des lettres
en vers; c'était des traités de métaphysique, d'hi-
stoire, de politique. Il me traitait d'homme divin:
je le traitais de Salomon. Les épithètes ne nous
coûtaient rien. Ou a imprimé quelques-unes de
ces fadaises dans le recueil de mes oeuvres; et
heureusement on n'en a pas imprimé la trentième
partie. — p. 303: Ses soins se tournèrent alors à
embellir la ville de Berlin - - - - les choses chan-
144
geaient h. vue d'oeil : Lacêdémone devenait Athè-
nes • --Il n'en fesait pas moins de la musique et
des livres: ainsi il ne fallait pas me savoir si
mauvais gré de l'appeler le S al om on du Nord.
Je lui donnais dans mes lettres ce sobriquet qui
lui demeura long -temps.
@.365f. Heé: Vos - -- quos vivere fas est
Occipiti coeco —
@. 365- 2Cnm. fieê : Hasselquist.
@. 3fi7. Rousseau — Jean Baptiste Rousseau; f. mis
teil an ber ©cite: pour les Baptistes.
©.367. t(l ju lefeii : des Euniff/ues{^C/tam/jell(Uis très-
inutiles du grand Seigneur!)
@. 370. Cilicismes f. II, 77. VIII, 71.
@. 372. en bonnet d'un Docteur sans malice — Bayle:
^^'« A'/« (Martin) Professeur en Médecine, dans
l'Université de Paris, au XVI siècle, était de Chjî-
Ions en Champagne. Jl s' appellait Sans -malice'^
mais, selon la coutume d'alors, il changea son
nom en celui d' Akakia.
Mémoires p. servir à la vie de Voltaire écr. p.
lui-même. p. 327. 328: Je voulus me donner le
plaisir de me moquer d'uu livre que Maupertuis
('))rci|Tbeiit ber SSerliiiet 2ffabemic) venait d'imprimer.
L'occasion était belle; on n'avait jamais rien écrit
de si ridicule et de si fou. Le bon h_omme pro-
posait sérieusement de faire un voyage droit aux
deux pôles, de disséquer des têtes de géans, pour
connaître la nature de l'ame par leurs cervelles;
de bâtir une ville où l'on ne parlerait que latin,
de creuser un trou jusqu'au noyau de la terre, de
guérir les maladies eu enduisant les malades de
poix résine, et enfin de prédire l'avenir eu exal-
tant son anie.
Vie
145
Vie de Voltaire par le marquis de Condorcet,
Oeuvres de Volt. T. C. p. 79; (Voltaire) profita
d'une permission générale, aucienuement obtenue,
pour faire imprimer la Diatribe à^Akakia, et dé-
vouer Miiitpertiiis à un ridicule éternel. Le roi
rit; il aimait ^e:\x Miiifpertuis, et ne pouvait l'esti-
mer; mais jaloux de son autorité (fcer jîoiug f;attc
fîrf) üon SBoft ©tiüfdirocigcn iii biefer ©ad)e i.KVfprcd)Cii
lojyen) , il fit brûler cette plaisanterie par le bour-
reau.
©.374. un gibet etc. — «Bgl. III, 117.
@. 375. liée: lu quadam parum pudica.
2)icfc ©dirift/ erwähnt II, 499. lîl, 151 u. 154.
[VI, 85.] Vil, 91, bcjief^t jTd), xok «Hamann ei3eni;äii<'
biçî auf \\)Xim îifeî benicrft f)at:
<S. (®eiïtuâ) ^Cnmeï^ungen gutn Ö5cBraud^e
fceutfc^er Äunftnd)ter. ^^^i einigen anbern
5föal)ri:)eiten. 5Cuf Soften teâ äserfaffera. 1762.
p. IM. 145. —
auf ein III, 144. genauer ertüä^ntee, burd) bie 9îeccnitoii
berllcberfe^ung bet neuen •f)e(oife in beu Sttr.35r!efcn \3er=
anla^feâ 55üct)[ein, unb f;fln9t alfo nod) mit bcm Abälar-
dus Virbius, unb bcn VIII, 107 f. I)e3etd)neten 33erf;äft«
iiiffen jufammcn. SScjîimmte ^Infpiclungen auf bie 21 nm.
ftnben ftd) nur wenige, fdbjî feine anffaüenbe auf @. 144
II. 145; fo "ii^^ fofgenbe Tfuejüge genügen ini5gen.
2luf bem 2:ii:e[ i|t norf) baé SOîotto : Si tacuisses,
philosophus mansisses. —
(5Sibmung:) 5lu bcn >f)errn Ucberfcèec beS erflen
%\)t\\^ ber >£)eIoife beê ÎRoufieau. 3d) (»i^ffe, ©ie Çiaben
Çttmonn'» ®4t»ftcn Vlll.S;^), 10
140
ftc^ oon 3^r€ï SetrubniÇ erf;o[t. ^cin ŒBunbe» mat eô
nic^t, roenn 3^« greunbe @ie einige îage [c^itermütrjig
fo^en. aSem rooKte nicf)t tange roerbeu, roenu fo furcfetb.
©efc^öpfe , aB unfre Aunjîric^tet tTnb, miber if;n ju Çelbe
jieÇien. îiber glücfiicf) ifl, n>er fïrf) jletê bet) foltern Sfute
et^aUni faim. 25aê gejîe^e ià) 3^Hen offen^erjig, ic^ faim
eê iiid^t. 33ielm. fe^ea @ie mid) eiitfc^IoJTen, gu 3^ref
aSertÇieii). auf beu Äampfplag gu treten — 3c^ femme
i^t juweifen beç einem Äetten^unbe uorbet) - - iiii fanu
i^m baê 3eugnif geben, ta^ ià) »ielmafê geruhig burc^ f.
9îac^barfd). gegangen bin -- pfö§(ic^ aber, aie id) in affer
îreu^erjigf. mic^ nä{)erte, fu^r er neulich auf mic^ loa.
2)ie Umfle^euben fagten mir, eâ »are feine 5(rt affo , u.
2un). iDürbe if;m ber Äcpf wiifîe, o^nc ba§ man fageu
fönnte, warum. Saê ijl, fagte id) mir, bie rca^rf;afte
®ef<i). unfrer Äun(Irid)ter, bie neulich fo »iefcs ©eräufc^
macf)ten ; fte Ratten ebenbiefefbellrfac^e, aie ber Äettenf;unb.
aßprbertcl)t beê aSerf. - - Silier îlabel mu§ auf be«
jurüd fallen , ber if)m â«er(l einen fcl(^en ©djritt abnÖ»
tilgte, ©r tritt gleicl)fam , aie ein fliigerer 5lrcf){meb, aué
feinem 3irfel, einen ^Çeinb wegjujlo^en; barauf begiebt er
jtc^ jurü(f.
<B. 14. iffiir burc^bldttern hit alten ©c^riftjlefler, ent»
roenben il;uen i^re gerodelten Sluebrücfe , tk oft nur «tt«!
IsyojLtft^K fepn follten, unb jteren bamit ©teffen auè, iU
bereu fcl)lec^terbiug5 unfähig jtub. — @. 34. (Sine fleine
Suef^iüeifung. 3cf) fa^ auê geroijTen Umjldnben, t>a^ bem
$l;eorem »on ber bejîen 2Belt noc^ einfl ein fldgl. @cl)icf«
fal beuorpnbe — nac^ Utopien im n>anbern. — @. 71»
SüJieine geber wirb ^ier oon einer heftigen Su|îern{>eit er*
griffen; jtc begehrt nod) über anbre ÎOÎaterien (ïd) auêju»
breiten - - i^ rcerbe alfo iaè epifur. u. ppt()ag. ©çfiem
»crt^eibigen , einige gelel;rte SScrurtfieilc bejlreiten it. —
®. 80. aßenu man alle tlttl. unb p^çf. Uebel enoagt - -
Fann mau tiii Ungereimtheit uic^t genug berounbern, mit
141
ipelc^et not^ tit ^^ilofopîieii »on mm betîeii ®cU fd)n5a=
^cn Fönneii - - @. 94. 6ê (ä§t (tcf) aber kiéit üermut^en,
ïa§ ©Ott eine be§re SSelt fdjaffen rcirb, (uoc^ immer fein
tcTTK^ leyo/itfyoy,) t>k hit ®i^ ber ®(üdf. i(l. — @. 107.
3d) bin ttià)t übet œiHeiiê, einmal eine gel. @ef. ii\ jlif»
tcn, reorin meine @cl)ad)te[, me cf;ebcm beê Saiigufa
«Pferb, ben 5BertT0 führen wirb.— @.139. Srf) foKte'fuc
einen Ueberfe^er forgcii - - icf) erfucl)te meinen Çr^UHÏ' »'n
Ueberue^muug bicfer 2trbeit, bcffcn laknte id) fe^r »vo(;f
fauntc, bejTen Sag aber biê auf jrco ©tuubcn hc\ii^t
mat. — @. 144 f. îBenn id) 3^uen bie ungered^tejlcn,
ubermutf)ig|îen, gebietrifd^jîen Sente genannt Çabe, fo ïver»
ben ©ie leidet an biefcm 3uge W Aun(îrid)ter erFennen.
IBicfe unter 3f)nen werben , fo roie iâ), auê eigner ©rfal^»
rung »LMi i^rer Unüerfd)ämt^eit ju fagcn roiffen :c. Sebcc^
jîe nnbcn bep 25er(ïanbigen eben fo wenig ©fanben, aie
wenn ber -£)arIeFin in feinem »öd. Îi[ieaterpu0e ftc^ jum
(Sacalier lügen, ober baêîIÇ)ier in ber %abel fxd) jum fiô*
wen vcrHeiben wollte @. 213. 93îan Faun immer
•fîomerê Sarce gum 3Baf;r5eic^eu au6f;ângeu, u. bod) wof;l
ftd) auf ber Sberflcic^e am liebjîen aufhalten.
@. 379. lieê: unb warum mau bie aKgemeiuere ©prad^e.
©.382. 2:()raft)mad)Uê — 'Eneiât} ovy li^raSd-a yfiêv tov
i.6yov xcil TiàCi y.ciTcafca'îç i]v on 6 tov âv/.ciîov i.6-
yoç fîç TovrcifTiov 7ifQiiGTtjy.fi , o 6QccGt'\uc{/oç àuxl
TOV KTToy.oîffCS-nt, Eins l^oi, f-'(fyj, cô ^ojy.oarfç, rtr-
üt] cot tdTii' ; Ti dfj ijv cT' Ij'rJ' ovx ànoy.oiyfad-Ki
XQtjy fxciXXoy îj ToiavTcc îqojtÙi' ^ 'On Toi Ce, f'fJj,
XOUvCtJäyTK TTfOtOQÛ y.ccl OtlX unofxvTTii âtôfiii'oy' oç
ys avTT] olât TTooßara ovt€ noiuh'cc yiyuâcxfiç —
Plat. Rcsp. I. p. 343. éd. Stcph. cf. p. 33fi. 344.
©. 383. baê mi;i(,nfct)e .^inb bcê ©tç;- zc. — 'Eysvovro
âè ty.yoï'oi IIcOJ.avToç-y.nt ^Tvyog t^ç '£ly.fcei'oii
Nixij, Kç((Toç, Zrjloç , Bicc. ApoUodori B(bliotli.
Lib. \, c. 2, s. 4. — 'Kx 'Ptffov cTè IÔvti int (anêçaç
10*
148
xtn rßiov âvC(xmv , »J fih^ àçtCreqa ttâv ôâmv I? nô-
hv ccytt KXiÎTOQa , ïv âi^tâ â» tni Ntôyaxçiv xai rà
vâcoQ TTji Zrvyôç. xo fièf àrj ÙQ/aloy Nwvkxqiç tto-
Xtdfxct 7]y '^QxâJ'cof - - - To âè v&(oq to uno T<yv
x(}t]/.ifov Toti TTCtQu xjju NwuccxQiy CtpXov IntnÎTrTft
fièy TiqwTov Is TttTQccu vxjJijXrjv , âif^fXd^oy as âia rîj;
TtiTQaç Iç Tov KfiàS-tu tiotccuoi/ xàxHCi' Q^uvarov ai
TO tj(JiO() (ffQfi xovxo xal âvd^QMTTù) xc(i cilkto fw(|)
navrl, ¥viwss.a. '^Qxccâty.ct s. Lib. "VIII, cap. 17. 18.
(S. 384. «P^pfa; — Plat. Resp. H, p. 375. 376. Ti ovv,
tjv J" îyw, noirffo/iifv } nôS-êy Sfja nçaoy xal ftfya'
Xôd-vfioy 7]&oç ftiQ7jGofify ; iyavxia ynQ nov d-vfio-
tt&6Ï ntmtïtt <pvGiç. '^llcc [xkyxot xovxtav ottoxîqov
c(v GXh()T]TKt f (pvka'4 Kyc(9-oç ov {Àtj ysyrjTat x. r. X.
@. 386. ^lutard^ vom «Corner — 'H^eiç docra
ço^ev — ober:
Acrcr' eXo^er, XiTrôjjeaSa' a S' ov"^ eXofxej',
(ptçôfxea'èra. Herodotus de vita Homeri.
©. 391. aJîdÇirc^en »om 1. SKat — »gl. III, 150.
©. 392 f. Sag >f)aiipt |)omerê — jebet îl^eit bec MtS&i.
fo j»ie fpäter bet 2(llg. b, 35ibf. fat auf bem Ittclblatt
X>aé ^aupt ^omerê mit bec Umfdirift fcincS S'îamenê»
©.394. Iteé: - • '^^ - -rTpl 1^31231 - -
@. 394. am ^nbe :
S>er erfte 3Jtût) tjl tm Martyrologio Romano
ber ©ebäd)tm^tag be§ SiAûrtçrertobeê beê^ro-
p^etcn Seremiaâ.
Sefer «nï» ^unfîpic^ter.
SSgf. III , 154. erwähnt II, 499. unb im flieg, »rief
TU, 91. [VI, 85. J
149
€5. 399. 408. bie ^eiterfïen SBegrfffe îc. — Betrachtungen
über bie SOfîalerep ©.147: b{)ne iutâ) ik f;eiteriîen
SSegriflfe , hic »om sartejîeu ©cfii^fc entfpdngen , unb
roieber ju beit (gmpffiibuugeii eifeit, im SSorauê aufgc»
FIdret ju feçn, rcerbeii roir tu Feiner Äun(l, bie baS
©cl)öne jnm Doràuglidjiîeu ©egenjlanbe Ç)at, ju beffeu
njiirbigiîem ÎCuébrucfe gefangen.
6.400. bie ©ecie ber ?)Käbd)en — f. III, 154.
©.401. iaé Ucbüd)e in ben .^enn^eirfieu — f. S5etr. übec
bie ?ma[. @. 188. 197 ff. a3crt)crict)t ©.XI.
@. 401. feen ^khijaUt feiner S[Rutter — "Ea^a-
TOÇ AlvsaPloJv fxr^TÇuitTÔvoç — eiîtetît ftèçttiitt«
fc^cnSJerfe ^ufolgeim Dio Cassius Lib.LXIL
®.402. ©d)rift|Tcüer im 3ar;re 1762. — S3etr. 2Sorb.
©. XV : 3cf) n>ünfct)c bic 3ät na^e îc. 3fl atêbann
mein SSerF überflüiTig, fo fep eê befferen 3eiten rciilig
aufgeopfert. 2lber im3af;r 1763. war e» nod) not^igîc.
©.403. ©pricîiroort »du bem ©efd^macfe ber ®ried)en —
«Betr. @. 226: ^ex^ülUw, fagt taè ©prüc^wort, f(l
jiid)t ber ®riecf)en ii;r SSerF.
©. 403. ©atatcuä ©emdfbe — SSetr. ©. 143: hingegen
Fi^nnen bie ebelfîen ©egenjlänbe burd) eine pöbelhafte
ßiufleibung eben fo fet)r erniebrigt rcerbcn: al6 toenn
ber gried). 3!Jia(er ©afatcn ben Corner nnb bie S)id)tcr,
bie au» beifen reinen lüuelleu gefd)öpfct ^aben, in .einer
Slßegorie »crbilbet, bie auc^ ben SBi^ ciueè SSrcuroer*
reürbc befc^ämt i)aben. ®ie ©teile beS 50îaniliué:
cujusque ex ore profuse
Omnis posteritas latices in carmina duxit,
mag ben ©ebauFeu beê ©alatou erFlären.
©. 404. Sener ivilbe ümcrifaner — SSetr. ©. 628 : ÜRau
erààl;lt tun bef. (Sinbrurf, ben ber (Srjeugel 50îid)ael in
bem beFauuten ©emälbe beê 9'îap(;ael beç einem 5lme«
riFaner jema^t, bem mit anbern ßanbelcuteu auf SBC'
150
feÇl Ibcô Ä5iitg3 in ^tanheiâ), baS ©e^jeitêreurbige in
•IJarié gejetgt rourbe. 3« oKetit li)atten biefe grembliuge
jliK gefc{)rotegeii, afé bet) ©rbftcfuug befagten ©emâlbeê,
einer auf einmal auêrtef: 2lc^! maê für ein fcf)öner
SBifbe! SBep ber Seb^aftigFeit ber ÎOÎaiereç erinnerte iÇin
baé Unbeffetbete an feine Sanbéfeute zc.
®. 405. 3Sir beurir;ei!en îc. — $ßetr. @. 150.
®. 409. 3. 6. lies : nic^t ju unterfd)eiben.
®. 412. ©er terebte '^înto — Plat. Cratyl. p. 403.
— Jeiyov nlccGTov — Plat. Resp. IX, 588.
baê @(l)u[brama betreffenb.
lieber beê Sîeftor ßinbner ©c^utbramen („SBeptrag ju
®^ulf;anbhingen «on Sinbner, SîeFtor ju Dîiga. Äönigeb.
1762.")' ï"'e aSeraniaffung biefer Hirtenbriefe, f. III, G4.
77. 86 f. 132. 137. 155. ©ie S5curtf;ei(ung berfeiben in
ben £itt.$Sr. 164 ff- 171. 219. 247. über bie -fjirtenbriefe
felbjî 169. 172. 175. 178. genfnranjîanbe wegen berfetben
180 f. 182. (187. 188)194 f. ©rroä^unng bcr Hirtenbriefe
II, 499 f. unb im flieg. Sßrief VII, 79. 9teccnlton ber
Hirtenbr. III, 219. 247. — 3ngabe jrocener Liebesbriefe
11, 500.
@.418. 3uüenal— Sat. 1. 17.18.20. (Hamann 11,414.)
— ju 5lnm. ") — Id. pro P. Sextio c.45.
— 5lnin. **) — f. II, 457.
©. 421. jum legten 2(bfa0 : Sam. Werenfels Opus-
cula Theologica, Philosophica etPhilolo-
gica. Basel 1718. p. 798. Oratio de Co-
moediis.
®. 422. laFonifdier ©tecf brief — Auson. Ep. XXIII,23— 26.
e.423. 2ucanô S5efcl)reibung — Sucan. III, 248.
€• 424. jener fpa^ierenbc eontfer — Zenon nioit la
151
réalité du mouvement. Pour toute réponse , son
adversaire se mit à marcher; et quand il n'auroit
fait que boiter, il eût toujours répondu. Diderot
de la poésie dramatique. Oeuvres Tome IV, p. 411.
®. 426. S» Sfîote *) — par Jaquet.
@. 42T. fcle toeit ergteBtger k. — Werenfels
in oratîone de Comoediis.
©.428. lieê: ^tn unb f;er mebt.
@. 429. (Stcero — orat. in Pisonem c. 6.
— 5(nm. *) Iteê: <luura tua --- aquila.
@.430. dma^ gauj anbcrê — »gf. III, 81.
©.431. fieê: in feiner SSrübergemeinbc beflamirt.
©.432. — be§ ®ema|)lê ber >&ebe.
©.433. 2(ltm. ***) AgesilausII, Roi des Lacédémo-
niens ---- Il avoit une si grande tendresse pour
ses eufans, qu'il s' amusoit avec eux aux exer-
cices les plus pueriles , comme est celui d'aller it
cheval, sur un b.'îton etc.
Aedificare casas ----- arundinc longa,.
Si quem delectet barbatum , amentia verset.
©. 435. 5liim. **) ÎCrijîoteleé — neçl TrotijTixrjg c. 17.
âio ev(f>vovç Tj 7ïoir]Tiy.iî] Igtiv Î] [.lavixov' tovtcou yaç
ot' {.du svTrhcGTOt ot âè l^fTccCTixot fîGiy. ed.Bekk.II,
p. 1455.
®. 431. bcr ^etbtt, Stturgte — @. Tertullianum
de Spectacuiis.
<B, 437. ûuf trgenb einem ^lecîcn îc. — ®. Hi-
stoire de Gil Blas de Santillane par Mr.
le Sage. Tome I. Livre 2. Chap.9. »on bettt
@tu(ï, ïueld^eâ Thomas de la Fuente, «Sd^ul«
meiftec ju Olmedo, auf fcineS $Brufeer§ ^oc^=
ter ^ocljett ûuffû^rte tinter tem ^ttel: Amu-
semens de Muley Bugentuf , roi de Maroc.
152
<S. 438. meiner falfd^en ^aavt **) —
**) Fronte comae torva « -
- - et movit pictis inoixa cothurnis
Densum caesarie terque quaterque
Caput. Ovid. Amor. III, 1.
©.438. Iteê: - - genjiimen;" ober — „ce wirb - -
@. 440. cht pprpgifcfier gucftâ — ^îctânav fivO-o$. 'Moi-
TT//?. 'u4X(Ô7T7]^ fiç oiy.iau tkO^ovGa vnoxQiTov, y.al txa-
Ctcc Tüjy avTOv Gxtvwu âtS(}fvi'co}iéyrj, (vçs xaï xscfCC'
Xtjv fJOQfJokvxiov sv(fV(Jög xc(Tf()Xfvc(Gf.(h'}ju, i^u xa\
eyaXnßovGa tccIç xfoGÏf, t(pv' ^ °''^'- y-f(f«kt], xaï
lyxé(fccXoy ovx t/ft. '0 /^v&og ttqoç ay&Qccç ^iycû.O'
TïQintlç iaIv t(Ö Gcôfiart, xcctk as i^v^r/V {<X).oxÔtovç.
®. 441. &pcf)rcürb. 3- — ^l m, 193. II, 459. 514. 518.
unb tii bicfem SSanb @. 161.
©. 442. 3Cm Aatî)armentage — ^ie Ç©unber ber
l^eil. (Sat^arino waren baê^ubject s« bem
erften bramatifdien 'BiM, welc^eâ ein ÎJîonc^
©ottfrieb, mt ju ®t. mUn in ©nglanb
1160 aupl)ri:e. Sie^e Henault. Paris 1749.
Tome I. p. 151.
®. 443. Sef)rer ber «SBelttueiê^ett — Äont, ba«
ntalé nod) îiJîagifter.
@.444. u^ciin nicl)to fo ungereimt ijî — nihil tam ab-
surde dici potest quod non dicatur ab aUquo philo-
sophoruGi. Cic. de Diviuat. II, 58, 119.
— 3-10. lieê: iiic^tâ fc iingcreimt DorFcmmeit.
©.445. (». Seibni^enê sufciiïige (Beban!cn »on
(Srfxnbung nu|I. (Spiele im '^txtïtn Volumine
ber .^ortI)oïtfd)en SBrieffamml. ^ïM XXXV.
p. 278. 279.
®. 448. Nous connoissons une Physique
153
simple, modeste, d'iio usage sûr, également
propre à contenter le coeur de l'homme
comme à orner son intelligence et à sou-
lager ses besoins : c'est la Phj^sique do
Moyse — Histoire du Ciel etc. à la Haye
1740. Tome H. p. 352.
®. 449. jener gefreute ©tcrngucfer — f. VIII, 4.
•^ amB wî? g tfcfje ^a^vidjt k.
®icfe @c{)rift, aie ^alinobie beâ ^[;üo[oc5eii »craitê«
bejeict)iiet: 111,177. uub 2Rietau'fd;eö Snterme^jo genannt
195. i(l fpäter ern)är;nt im flieg. SSrief VII, 79. — lieber
bie 9îecen)Ton ber jîreu^^uge (111, 160.) in ben «f)amb.
9îac{)rici)teu f. 111, 163. 169. — in tcn ®ott. 2(ns. 176 f.
unb ta^ ^id)aclié -<^amann »er(îef;e unb nicl)t üer(le()e
177 f. - in benSiti.SSr. (177.) 187. 18 9 — 193. 195.
©.454. 2rnin. ») licê: l^or. IV, 3 — 5.
@.459. 2tnm. *) 3iegra — »gl. III, 193.
©. 459 f. 2lnm. *) — »gl. 111, 145.
©. 462. (ieé : ml ju ratf;eu r;at.
©. 463. 9)Jo()nföpfen — »gl. II, 476. 5(nfpielu«g auf 93ii'
ct)ae[iê ügl. 111, 177. (190).
®.465. fingenben großen ^aljH —
— Leones citius Galli cantus iu fugam
conjicit (ut perbibent Naturae Consulti)
quam Taurorum mugitus , etsi horribilior
hie sit et animalis magis formidandi so-
nus; similiter argumenta invaiidiora et vul-
garia saepe plus possunt apud Auditores
plebejos quam Syllogismi maxime irrefra-
gabiles. Rob. Doyle de Stylo S.S.
6. 465 f. Pfailologus crucis - - Theol. crucis — ïigl.
III, 146.
154
@.465. lieê: 2BeIt, (bie im Sltgen -- cmpfî€r;It,) meçnt,
fagt . .
©.467. 9îad)fct)rift beê 180. JBriefeê zc — f. II, 151.
508. VIII, 100.
©.469 u. 503 f. Cassius Severus — Dial. de caussis
corruptae eloqu. c. 19. et 26. in Taciti opp.
©.476. summa papaverum capita — Liv. I, 54. (üg(.
Spam. II, 463.)
©. 4B2. (gnger beö Ariegeê — f. VIII , 18. ik 2Ciim. su
I, 415. — [tebcii 3»>iHiiige. îDte 14 cr(îen 2.()ei[e ber
Sitt.SBr., »orin fm 2(nfang ik BiiHniafykn immer but^
jweç 2:f;et[e fortgiengen.
©.482. lieê; 3Käbc^eii, (tk aber -- müjyeii,)
<». 482. f. ein olter ^ic^ter — Virgil. Georg.
IV, 346.
@.488. f^u^ etneS ©enteê — unb
@. 490. herumlaufen cm Bellen ^u gcfoHen — La
raison et l'expérience vous démontre, que
le Génie prend aux hommes par les pieds;
yoilà pourquoi les enfans ont tant de plai-
sir à sauter, à courir, à jouer — Les en-
fans les plus remuans sont les plus spiri-
tuels. L'Arretin à Rome. Aux dépens de
la Congrégation de l'Index. 1763. @. T. 8.
©.495. lieâ: erniebrigt werben, (SSauc^grimmen bem
©d^Iemmer!)
©.495. lieê: in «jelc^em ber FIciiijle Aunjîrict)ter.
©. 498. immer iiod) in bemfelbcn ©efc^mad! — in ben
Sitt.SSr. |îel;t: Zcxu,
©.498. ein Unbef. in einem är;nr. iîone— in ben Sift.SBr.
<îef;t: ®efcf)macfe.
©. 498. bie {;immeln)«t ^ergel^oUen ©c^eimuiffe — ni ben
gitt.Sr. ^e^t: bie weit te.
155
®. 504. 91) - f. II , 472.
@. 505. fictam ladibuudi — pgl. lïl , 195.
^ier be.i^inut nun bte fpavobie, »gf. II, 519. !Bod)
i|î frf)on @.503. ber îe^t bec 35ei:Iiit.35eurtf;. gediibert.
"©iefe Tautet öcu ba an biê sum ßube fo :
Sefen @fe bepfommeubeê, id) i»eiê ntc^t reaô,
baêer, ic^ r»ciê nic^t »»arura, Äreujjüge beê
♦pt; if otogen nennet, in njefd)em er atte feine flilcfetiâcu
SSldtter mit einigen neuen 2luffägen \jcrme[;ret, ic^ weiâ
n t d) t wo , l^at jurammen bruden taffen.
2)er33. fagt in berSiorrebc: „50Ran überminbet feiert
„baê boppelte >f)ergeteib, »on feinen 3eitüerroanbteu nidit
„»erflanben, unb bafiir gcmi6r;anbeft ju »erben, burc^ bcn
„®efri)mad an bcn .Gräften einer beffern îîac^rcelt." —
®a f)aben ©te auri) aileê, roaê mir 3eiti^erraaubten be§
SSerf. aué feiner 3i0rrebe perfîe^en. SDÎit bem Llcbrigen
biefer SSorrebe mag eine beffere 5'?ad)weit fef;en, n>ie fte
jured)te Fommt. a3ielteid)t ftnbct lie me^r @efd)mad au
grillenf^afteu (Einfällen unb mi^tgen^lnfpielnngen, bit nid)t
anberê, alî burd) einen meitiduiïgen Sommentariuê i>er*
(lanben rccrben fijnnen. 3^ füfire SÇ'iien nur ein 'Paar
3ei(en sur ^robe an, benn n^er fann abfd^reiben, »aS
man nid^t »erfie^t? — „(Jnblid) r;abe id) nod), permirtetjl
„gepmantifd)er @piege[ (mit fçnogijîifdien SKittcIbegrijfeii
,,üon g(eid)en ©tofe!) gefunben, ta^ biefeê S5dnbd)en,
„(njelc^es iâi bie (S^re babe, S)ir, geneigter Sefer ! in iik
„îafd)e lu fpicien,) nid^t 95cäng(ligungen , fonbern Äreu^e
„juge beê ^f;t[o(ogen l^eiffen foK, benn me (Sugen,
fc^Iägt er W f)eud)e(nben Srommetn,
^icr unb bort bricht er ein
©iec^bett.
2lu einem anbern Orte: „'©aê Sommi^brobt, wa?
.,bie SSiirger ju ©ibeon mit ftc^ na()men , war f}axt unb
„fd)imtic^t— Slffp i^lÄabbala; unb bamit t)C<\lci'."^ ©c=
156
bcitn folget (in ©priicîielgcn mi bcm ^iol, baS (îd) ^îe-
^cr pa^t, njte bte Äabbafa jutn fd)im[tc^teit (Sommi§»
bïoite. —
S?e|) bet îJteiigc fcirfier intgcretmteit ©rtffcn, bte bcr
Scfet auf atlen ©eiten antrift, niu§ er auf ben 35crf. iiot^*
«jenbig beii 3Serbacl)t luerfeu, er n)o((e i^ii jum 5îarren
Çaben, ober träume mit offenen 2Iugeit.
2)a ©ie btefeê [eftfame Sânbd)en »tettei^t mit Un«
roiffen ivegiverfeu, uub ik ©ebulb iiicf)t ^aben werben,
bte wiivflid) fc{)öueu ©teilen auâ bem®u(le ()erüorsufurf)en;
fo rotü td) burd) einige 35epfptc(e 3()re îlufmerffamfeit rei»
gen. 2Bo baê ge^[er^)afte fo fe^t in bie 5tugen faut; ba
muß ber unpart^epifd)e Aun(îrtd)ter, u^enn bod) reirflic^e
®d)ön^eiteu üorf;anben ftnb, bie @d)önf)eiten auffuc^en.
3n bem nt^t ml bebeuteiiben 2luffa^e über eine
afabemif^e grage, ftiibe id) folgenbe fe()r rid^tige
SSemerfungr — „2Robeiva()vf;eitcn - - - - aufnimmt."
î)er sreepte 2luffa§ entrait »ermifd)te Slnmcr*
fungen über t)ie SSortfügung in ber fr an 50 fi»
fd)en ©prad)e, an» n)e(d)er ^x. f&. 3^nen etnjî bfl§
ganj »on ungefä[;r angeflidte llvtf;eil über beê >£ierrn »on
SJiofer -fîerrn unb Wiener, in einer 9îad}fd)rift angeführt
^at. — sDiefer 2fuffa§ i^ Bott feiner ©ebanfen unb fef;r
guten 2lnmerfungeii, tiie )ld) ber Sefer bep ©rbiidung beé
albernen -f)ofäfd)ititteö , mit ivefd)en i^n ber 25erf. oerun«
jtert ^at, wc^l nidjt »erfprec^en »t>irb. >£)ter finb ein 'Paar
groben !
„3« ber aSergiei^ung - - - - unterworfen ijl."
„2iie JKeinigfcit einer ©pradje - - - - nötf;ig i(l. —
„@inma( aber in 3af;rr;unberten gefd)ief;t eê, ta^ ein @e«
„fd)encf ber ^allaê, — ein 5D'îenfd)enbi(b, — uom Rimmel
„fallt, bcüol(inäd)tigt, ben öffentlichen ©d)a§ einer @prad)e
„mit 2Bei5^eit, — loie ein ©ülli;, ju verwalten, ober mit
„JÇIugr;eit, — wie ein (Eolbert ju üerinef;ren." ;
t>aè ©tnnreic^e biefer aSerglcic^ung beutlic^er einju»
ir>7
feÇcn, mu§ man ret'ifen, ba^ ter SB. im 2Cnfaii9e beê ÎCu'f»
fa^eê baê ®clb mit ber ©prad^c i^ergH(^eii, unb an bei)*
beii iud)t luenig ât)utict)€ ßtgeufcfcafteii gcseigt Oat. ÜKan
fceilretft babiir^, \m er beii guten ®d)rift(îel(er, iüe[cf)er
beu ÎBorratf; in feiner ©pract)C n)o(;I jit gebvaiicl)cn rceiê,
mit ©UÜ9, unb baâ ®enie, taè feine ©prarfje permefiret
mit Êolbert, gar fiiglid) pergleictien fonnte.
S)icaKagt auê bemïRergenfanbc, juîBetÇ«
Ict)em, uni baê barauf fctgenbc Ä(aggebicf)t in ®e»
fiait eineê ©enbfct)reibenê über bie Äird)enmufif eut«
Çalten wenig merFn)iirbigeê, ouffer einem feltfamen Urt^eiï
beô 9îapr;aet gregcfo, »on n)e(d)em ber îîi. mit einigen
©rnnbe beforget, bie Sefer unb .^un(lrict)ter biirften über
tf;n einen ä^n(ict)en 2(uêfprnrf) tf;un. „Iste maledictus
„Paulus semper ita obscure loquitur, ut vix possit
„intell igi, et si haberem eum iu mu/iiôus, eum per
„capillos intcrrogarem."
©obenn folget ein ïïnêjug flu5 ber fletnen frauj.
®c{)rift L'Inoculation du Bon -sens, unb f;ierauf bet
SSrief über unfere îîîecenfîon ber SJÎeuen «^eloife.
2Baô j)erjîef;ct man unter Äleeblatt [;el[e'niiîi.
fdierSßriefe? @ie fcmnen eê unmogtid) errat()en. ^&,
Çabe biefe SSriefe gelefen, unb weis, ba^ H)vet fcreç ftnb,
warum fie aber alle brep (jellenijîifd) f;ei|fen feilen, ba bie
erfren beçben pcm ®riecf)ifcl)en unb ber britte \>cm ^e»
brâifc^en rebet, begreijfe ià) nicf)t. Seboci^ fo tjîê, wenn
man niemalê, i»ie anbere Seute reben mû.
S)er erjîc ^anbelt oon ber ®cl)veibart be6 9îcuen îe»
jlamentê bejîe^et aber nur in nsi^igen (Sinfiillen, bie in
einer ern(îl;aften <Ba<i)C ntcf)tê entfcl)eiben, unb aifo aui
aSo^ljîanb wegbleiben follten. — 3* weié nid)t waô für
Observationes sacras ber 35. im Eingänge im ©inné
W' 3(1) Fann aIfo nic^twiffen, in wie weit taè brolligte
Urt^eil gcrerfit, ober ungercdjt feçn mag, baâ er bavcn
158
faßt. „@ie öcmetfcu mit gutem ©runbc, fc^tei6t et an
„feinen Çreunb , ben Sefet - - - 3f?ein !"
2)er swepteSBrief ent^äft fe^r gute ©ebonfen übet bie
Orbnung , in ndâ)€x man tk gricd)if(^e ©d^tiftilelfer (efen
muf, unb üerbienet mit 5(ufmerffamfeit gefefen ju werben,
«r {)at aujTer feinem inuern SBert^e noct) iaè mm\tbtf)t»
ïirf)e 9îebenuerbienjî, ba§ man if;rt Der(îef;en fann. ®er
aSerf. bleibt fo siemficf) im ©feife. ^ier unb ba nur iodt
i^n bec ©cf)immet beê @innreid)en ein menig feitivartö,
unb er »erfolgt feine einfälte fo angfîfic^, aie wenn er
6efürct)tete, er würbe niemalê lieber welche ^aben. 3-35.
„3c^ mcd)te ef;er bie 2lnatomie für einen @ct)(uffe[ junt
„ry(oS-iG(avToy anfe^en, al5 in unfern f;i(lDrifct)en ©fe^
„letten bie Äunjl jn leben unb jn regieren fuc^en, n>ie
„man mir in meiner 3ngenb erjä^Ien reoüen. S)aê %e{^
„ber ®efd)id)te ifl mir immer mie ein weite» g^efb »orge»
„Fommen , ba» »ollcr 35eine lag — unb fief;e! fte waren
„fe^r verborret." — (58iê ^ie(;er war ber fpielenbe ©infatt
tiod) erträgiiif), aber ber 3Serf. jerrt i^n weiter fort.)
„Ditemanb als ein 'Çropfiet Faun »on biefen Seinen weif«
„fagen, ia^ 2lbern unb ^Çfeifd) barauf wacl)fen, unb ^ant
„fîe überjiefje. — D^Jod) ifl Fein Obern in it;nen — biê ber
„^ro!3r;ct jumSSinbe weiffagt, unb beé -Êterm iffiort jum
„Sffiinbe fprid)t." — 3Barê ber ^rrwifd) wof;( wertf; , ia^
ifjm ber 9Serf. fo weit nad)gelaujfeu ?
"©er britte 35rief foU ein Uvti^eil bco ©efc^madfê, \m
ftc^ ber 35erf. auebrüdt, über beê ^n\. ^. ?<Jîid)ae(iS
@d)riftcn entf;a[ten. £)b ber ®cfct)macf beS 35erf. in bie«
fem ©tncfe rid)tig urtf;eife, ifl bier meine» 2lmtâ nicftt ju
unterfud)en. 2lber fo ml ifl gewi§, befd)eibener fjcitte er
urt[;eilen Fonncn , unb überhaupt obne @rünbe anjufüijrcn,
lieber gar nidjt urt(;eilen foiïeu. ^^urd) JHätbfel, ©(eidj»
iiiffe unb 5lnfpieluugeu Iä§t ftd) ein ©pflem weber bebaup»
tcn, Hod) wiberfegen. 3d) mü jwar beê ^crrn 9)îid)ae»
(iê >&aupif9flem in Slnfebung ber >£)ebräifd(|eu ©prac^e Fei*
159
ncéœegeé »ett^efbigen, aber icf) möchte eö mit ganj aiibeni
aSaffen bejlrctteu fef;en, afê fjter gefcftte^et, unb (»oaè
mand)eu SeituugeüerfaJTei: »on einem SSerfaffer ber Sriefc
iwt)l befremben bürfte) mit me^rcrm 2ln(îanb. —
SBBaé tînb ÎRafc^eteçen, in t)it S)te§fammer
ein ce ®eijl[ict)cn? — ^^ne einen Sommentar wirb
niemanb biefen Faubernje(fcl)en Üitei uer(îe()en. ïOîan mn§
rciffen , ia^ ein gerciffer @eiil(ict)er »on beé SBerfajJerê f&e»
fanntfc^aft geroijTe DÇafd^erepen in bie Si>t|Ttcnsimmer ote»
fc^rieben, unb ba§ in einer gewiffen ^roüinj S)re§fammec
fo uiei aie ©afrijîeç) bebeute. 9îun fäpt jtd) ber Çamtfien»
fc^crj einigermaffen erfidren. ®a jener feine erbaulidje
îîdfc^erepen in bie SSitïtenjimmer ^ineinfpielen njiil; fo
»agt ftcJ) biefer jnr SSergeltung mit feinen pf)i[ofcpf)ifcf)en
3'îafd)eret)en in bie ©afriflep unb (ieft ©r. 3Bo^[e()nvürben
eine S3eurtf;eilung über baê befaniitc S5ucf) de la Nature
üor. — 3n. einer îîote füf;rt ber SSerfaffer auè einer fran»
3öftf(f)en SOîobefctirift ein niebrigeê unb f^impflict)eê Urtfjeil
über tie ÎJîeue vf)e(oife an, baê me^r einer e^ruergeifeneii
©c^ma^fdirift, aie einer ^ritif ä^niid) fief;et. SSKan ijl
biefen îon »on ben geinben bes ©enfer ®eItnKifen enb=»
lief) fct)on genjo^nt, aber ein ^entfd)er follte jtc^ ^üteu,
ein fo auégelaffeneê Urt()ei( an^ufül^ren.
hierauf fofget eine Dî^pfo bie in fabbrtltjlt*
fct)er ^rofe. ■^in ijl ber ajerfaJlFer in feinem (Jfemente,
unb cr treibet in ber 2f;at feine ©riUen biè jnr 2(n5fd)mei*
fung. SBaê für ein Soîifcf)mafc^ »on fatprif(f)en ©rf)reär=.
merepen, reinigen Suftfprüngen, »erblümten Stnfpieiungen,
aufgebunfenen $Wetap|)ern , Fritifct)en ^rafeifprüc()en , mit
®d)riftile(len befpicft, mit aSerfen auê bem Sateinifcf)en
unb (SngEif(f)en bebrämt, mit f;äuftgen 9?oten auê bem
«Plato, SBaco, tWic^aeli ê , ?tufoniuä, 2Sacf)ter,
tev ^cttigctt (Schrift, q3etroniué, ©Mfeêpear,
ÎWoêcommon, Soung, aSoltairc unb norf) ^unbert
aubetn »erfe^en, ba§ ber ßefer, ber einen gefunben a>er»
160
ftanb fit(%t, wx Ungebnn) rafcnb roerbcn mSdjte. — SKan
mu§ fîct) UMiubern, »ie ein îPîûmi, bcr mit einem fo g«=
tcn ©efc^macfe bic 2lften lieft, in einem fo i^erbcrbenen
©efitmade fd)reiben fann. ^icï ifî eine ber beut[id)(icn
©teilen, benn fïe là^t ilct) nod) gur 9îct^ cntsiffern, mit
lueldjer ©ie juc ^robe «en ber Senfungêart beé SSerf. in
biefem 5luffa^e, genu.^ f;aben werben.
„SBenn eine einjige 3Saf;r^eit gfeic^ ber©pnne Iperrfc^t;
,M^ ijl 2ag. êc^t if^r onfiatt tiefer einjigcn fo »ici, alâ
„©anb am Ufer beê 3[Reerê: — t^iernäriifl ein flein
„Sid)t ba» jeneê ganje ©onncn^eer am ©lanj Übertrift;
„baê i(l eine 5îact)t:, in bte ftcl) 'ipoeten nnb Siebe »crlie»
„ben. S^er ^oct om 2Infang ber îage i(l berfelbc
„mit bcm 5^ieb am Gnbe ber Sage.
SBcm 3u(îanbe ber SEiiTcnfrf)aften in nnferm SûDr^
l()unberte r;egt ber 35erf. parabo;:e SJîeinnngen. -^cren ®ie,
»aê er »on ber ©efc^ic^te nnb SGBeltmeiebeit urtfieilet?
„îaugt nnfere ®ict)tfun(l nid)t, fprid)t er in feiner fab-
„bali|1ifct)cn Gntjiicfnng ; fo n.Mrb nnfere -P)i(îcrie -- -©d)Ioffe.
„3cber îagebieb, ber Äiid}enlatcin nnb ©c^weijerbentfc^
„ittit genauer tTfctl; uerjîef)et, bcffen Dîame aber mit ber
„ganjen 3abl 5)î. ober ber I)alben beê afabemifd)en Z\)ii'
„reé (v^ermutf)Iid) 50îagi(îer ober 5^cftor. SEeld) eine über»
triebene Dîci.Aung «um Oîdtbfelfjaften!) gefîempclt ift, be>
„mcnflriret Sugen — geübt waren." —
ïer Dîcjl be(îcf}ct nué einem latcinifd)en ïïuffa^e, nnb
einigen beutfd)en ©cbid)ten, bie sicmfid) bentlid), aber
Iciber! jiemlid) fd)led)t itnb. — Gin 2)enfmaI)I in'Profe
mad)t ben 25efd)Iu§ , taè ntd)t ganj miéfaUen wirb —
3c^ glaube, ©ie werben mit mir einftimmen, t>a^
ber a^erf. bcp allen feinen îf^l^r»' ®enie verrat^e, unb
ï)aS' it;m jum guten ©d)rift(îellcr niri)tê, als ©ebnib feine
3been ans^ubilbcn, ©pacfamfeit im ®ebrand)e ber Kebe»
jierat^en, uub aSerldugnung feiner Sieblingêgrillen fehlet.
SSaé für ein Unterfdjieb jwifd)eii einem feieren ÜKann unb
einem
161
einem auberu, ber lief) bitrrf) feinen aiibern Zitcl juin
©d)riftfte((er red^tfertigeii Faun, ali twxd) bau Salent \o
bentitc^ loie ein Äräiiterweib su wiif^en. 2l6er frctjlicft!
fo fange bet gute^cpf auf feinem ©igenjinn bef;arret, mxb
fîd) nidjt beffcrn mill, fo ^at fein ^lutipobe, ber (Td) nic^t
beffeni Fann, bie fc^öufle ®e[egen()eit ju trtump^iten. "
3.
• ©. W >f)amburgifc{)en 9'îacf)ric^ten anâ bem 3letc^e
bet @cle()rfamfeit.
<B. 506. - - - Befcfjirert — nacf) bem 'dlatt) be§ Be^»
rüljmten 5'?aturfoi:fct)erê 33^ot)le. Legenda sunt
quae legentes non intelligiums — et res
in memoriatn admitteudae, donec ad ipsa-
rum comprensionem lütellectus assurgat.
Memoria humana — raro Hydargyro simi-
lis, in quo nihil praeter aurum, metallo-
rum nobilissimum subsidit, utpote quod
cum Mercurio ponderosius.
@. 511. lieo : Observationes sacrae.
©.512. lieg: baâ ÎOÎufter feines ©cp^iflen.— ugMl/SST.
@.513. DOS proelia — »gl. II, 117.
@. 518. Saiente, bie -èoraj - - unb Zexeni • - anbid)tet —
Diificilis, querulus , laudator temporis acti
Se puero , castigator censorqua rainoram. Hor.
A. P. 173. 174.
. - • et üosti mores mulierum:
Dum moliuDtur, dum comuntur, anous est. Ter.
Heaut. II, 1, 10. 11.
@. 519. (ïentaurâ — ift nur in >£»erberê e;emplat »Jon
^am. geänbert; £)nocentauïê.
C»ûmann'8 €d)viftcn vm.%i). 11
162
8nm btiticn Z^tih
f8 V i e f e,
©. 3. djrempîat o. meiner 5(rbett -~ ©oFr. î)cnF».
®. 5. fieê : ^ier njelÇjt >£)offnung.
©. 21. « ben ganzen SDîorgeu |l. SOîârj.
©. 28. fe^tc 3eife , Iie5 : ber fm •Ê)cr3en 11. beim im |).
©. 40. Tieê : »ou beii tÇeofogifc^en ^Çjilolpgcn.
©.43. Iteê: Reliant, mit einem Lex. I;inten* ta$ Un
'Hitd l^at: Oecon.
®. 45. 3. 2. Iteê : I)fo§e Sîat^beter.
©.48. lieê: »ic ein 9îarrc — sentimcns: Je préfère —
©.49. 9 îÇeine ©efci^e jî. ©eine
©.50. ^ecî)fu9e[c^en — f. «S. 47, 3-».
. » fieê ; 25aê 57(ïe ©turf
©.56. 3.22. lieê: graffificationen.
• » « 29. * 3c^ ^rttte nocf)
©.62. ©oPr. hörnet — f. II, 156.
©.73. ï)eibnifd)er ©auFier - bet dpilOQ — f. Il, 68 u. 102.
®. 74. lieê : ^eruep.
©.79. « etmaê orbenttid)eâ »or^une^men.
©. 82. 3. 1. lieê : i()nen (l. i^r.
®. 84. 3. 14. » ©0 genjonnen.
©•89. lieê: meine ©egento. tÇeilê ^ier nôt^jig.
©. 91. s ganj artig ju »enben roeig.
®. 97. * mit mat^ematifc^er ©eroif^cit.
©.101. • î)ie ©taatêfc^utfuc^fereç. (Se ifl gemeint:
$»ie ®taatêFIugÇ»eit nac^ tr;ren ®runbfä0eu ®ètt. 1761.)
163
@.10l. le^te Beile, lieé: ùbcrbtefciibunfcIuSa^meglefcn.
@. 110. 3. 21. Util Unb «ad)ar;meu.
®. 112. Urtf)ctl in ben ^amb. 5îac^r. — f. II , 107.
* » g(ecîen - - gefcl^rieben (îe{)t — f. II, 860.
@. 113. lieê: ^remontüaf.
©. 116. » Oîcuffeau'â.
©. 117. ©alfjen gebaut — f. II , 374.
©. 123 ff. s«" tiefen «riefen »gl. VIII , 107 ff.
©. 132. lieg : Diâ littera B jf. big 13.
@. 139. SScrtfpicf — f. II , 309.
©.140 ff. Unter Surent ^ctfd)aftu. — »gl. III, 120.
©.149. 5)ie aliéna cornua — f. II, 253.
« « 3?eblam u. îpburn Dîcab — f. II , 345. 357.
©.150. ber er(îe îag im 'SRcmt SOîat — f. II, 391.
* » SSaffam pf^ilof. .^igetâ — f. II, 326.
©. 151. gel. ©d)»ärmen - bromebarifd)C ©ef;nfnc^t —
f. II, 324. 325.
©.151 u. 154. pet à vingt ongles — f. II, 877. S95.
©.153. le^te 3ei(e, lieê: @d)u(biif)ne.
©.165. ' = ' fd)ie(cnben.
©.169. 2Igcjt(an§ — f. II, 433. VIII, 151.
* » ber haS Rapier beffagt — f. II, 457.
©. 171. 3. 3. fieê : (Sin i)a\b 3af)r faiirc m-beit.
©.175. 3.16. » Sßürbe ber @d)it[en.
©.179. ber wn nic{)to weip — pgf. II, 377.
©.192. Sieber mag td) gar nid)t: trinFenîc. — t(ï auô ei»
«em ffcinen ©ebic^t Seffingê: 25a6 anfgefpobcne ©ebot.
©.193. guuFcn - ©trafen — pgL 11, 497. 498. 287.
@.194. Urtf;eire über - ©taf;l — f. VI«, 121 f.
©.195. ®aê SOÎictan'fc{)e Sntermejso — II, 451.
« » fictam ludibundi — II, 505.
©.197: Heê: 1577.
©.202. 25cr pcUftänbigc Zitcl von SJloferé ©cfiriftd)««
^ei§t: 3;reur;er3igeê ©c^reiben cincâ Sai;en = 5Bruber5
im Dîetd^ an ben îKagum im 9îorben ober boc^ in ßu»
11 *
164
topa. 1763. 28®. 8. Se i|i »ietcrûï)3Ctturft im 16. î^
ter 2itt.35r. vgl. III, 247.
e.204. Set ©Ott ©miieB — »gl. III, 199.
2)te 3(utn)crt fceé ^ni. von SOlofet (»gl. III, 210.)
ifl Çiec na^jutragcu:
ÇranFfutt ttn 26. 5Iugu(l 1763.
5?i(ï)t Icic^t Bill i(^ ouf eine aiigenel^imerc 21ct über«
ïflfc^t »votben, aU ta mit (5n>. ic, gce^ttcfteê corn ZSjlen 3uHi
ûUvUa^t «jutbe. S)et Sapcnbrubec f;attc fétu ©^reiben
ûH -&ru. 5iicoIai in 33erHu ükrfcf)icft , burc^ »elc^eu i^m
bteMagi, l'Essai à la mosaïque uub eiuige aubère ©ci»
fteê Äiubet beê liebeu 'Ç^ilclcgeu befauut gemacht »erben
uub »ou ber ^^oc^adituug , mit »cfc^er Ht gauje ©ecte
ber Dîicolatteu fîc^ auf 'i>e^en ©ujet geäußert, lief ftd^
»»euiger uid^t, aU eiue richtige SSeforguug jeuer gebrucf*
Un 2lutn)ort verÇoffeu. @o ifî aber uic^t gefc^ef;eu uub
geuug! baf fte aud) o^ue ir;re SSermttteluug an Ort uub
©telle gefommeu, mir aber baburct) bic ^^reube' uub ber
SSort^eil eiuer uumittelbarcu ^eFauutfct)aft mit Qm. :c.
i5rn)acï)feu ijl.
©0 fd)ä3bar mir feiere ju jebct 3cit gewefeu feçn uub
fcicibeu roirb, fo uugteicï) ici^tiger rcirb fie mir über bie*
feê burc^ beu 3eit = ^uuct, in n^cl^cm icf) 2)cro ©d)ret«
beu er^alteu l^abe. @ie erlaubeu mir, ^oc^gefcl)äjtet
Çreuub/ baf ic^ »ou bem Ärieg, ujaun je eiuer uutcrjuuô
rear, bi§ma[ fc^weige uub mir bfoê beu ©ieg in uu0
mac^e, tien ©ie mir auf tint fo ebfe uub-r;erglid)c SBeifc
beçlegcn. 5tn bem Sag, an reerc^em iâ) 3f;r ©c^reibc«
ctf)ielt, ttjar meiu ©emiit^ iu eiuem rcirfiidjeu ©ebräug
»egeu eiueS 5luftragé, ber mir frf)ou feit ciu paar SKoiia*
ten gcfc^eÇieu i»ar uub be§eu 33cfoIguug überall -fjiubtr»
ni§e uub JBebcuflic^feiteu faub. ®ie Çrau €rb»^riHje§iit
165
»on f)— «rfncftten mtc^, îii SN'" M»t> 3^reé ®ema^[3,
teê Füuftigeu Saiibeâ » 9iaci)fclgei-ê 5îaf;mcn, 3f;iien einen
3n(îr«ctor 3u 3f;rem atteiïen grinsen su »?erfcï)affen ; bie
©i9enfc{)aft-en, fo jîe i^on tr;m üerlany]cu, roill f^ mit
eigenen 2ßovten bicfer weifen nnb i^ortceffHc^en giiïjlin
tarlegen : Il instruira etc.
^adj mkm ©rfoi;fc()en nnb 5?ac()benFen \)attc ici)' enb»
liai swei; 'Pecfonen auêftnbtg gcmad)t, n)c[d)e bie mci|îen
bcr ccrtangten @igeufcf)aften f;atten nnb bcrcn ^cîicnè*
ÎKebIid)Feit mir i^ic ^robe 3u f;alten f^ien. S5ci; kpbeu
fanben fic^ jnfälligc 5îeben = llmpnbe , mdâ)i r;inbcrten,
auf jîe bcbad)t ju ncf)meu nnb icf) anirbe um weitere (Sr»
fuiibiguugen erfuc^t. 9)îitten in biefeu Oriüägungen erf;ielt
ii) dm. (Schreiben, ici) blätterte in ben mir mitgefc^itfteu
SSIâttern, unb üf;ne ju einem feieren ©ebanfen jubereitet
lu fepu, aber auc^ c^ne mic^ bc§en erwehren su fonnen,
bringt mir mitïRadjt anfê>&ers: 5)er ijîê, ben bu fuc^fl;
2(uê S[RitternacI)t fommt (^i^lb. 3c^ fe^e mic^ augenbliiï«
lia) ^in, fc^rieb ber giirfîin meinen ©ebanFen, fd)i(bere,
fo gnt ict) fann, ben >f)umaniiîen au torrent de Kerith
unb empfef;(e ber gnàbigeu unb -^erslenfenben SSorfe^ung,
naè aüi biefer Snfpiration werben fcKe. <f)eute erhalte ic^
oufô gefctjwinbejîe 5(ntwcrt unb S" meiner Scgitimatioii
foroobf aU in bem gänstic{)en aSertrauen su S>ero 9f{ec{)t»
fd)affenl;eit lege id) iaè original »SSittet, iaè ein Psct.
cineô fd)cn gefd)ricbeHen SSriefâ ifî, f;ier beç.
©ie f^reiben, tr;eurcr SOiauu, in ber lettre uêolo-
gîque : Venez changer les ronces de ma petite ferme
en parterres de fleurs; venez égayer le berceau d'ua
Humaniste ; ©ie red)tfertigen bamit in SScraué bie Jyreçi*
t)eit cineê o^ne 3^r SSor =« unb 5Kitwi§en erwerfteu 5Be«
tufs. (5tn ûnberâ ijî aber nun, wie @ic cö anfe^en, cb
©ie 8ufl, îricb, grcpi^eit unb tttucrn 9îuf beç ^^ fînben.
auô tient fBaà) in ien ©tront, au3 berStiHe m ben ßer»
mcn, con fcem S[3af;[plaj iet ©^riftjîellet tn baê fc^rcerc
3dcÏ) beê <Ê)ofg unb ï>en 20fJartprcr = 9îuf beâ Untemc^tS
eineê 'Prinjen cinjutrcten. 3ct) würbe 3^»en über iai
leichte unb befc^iverfictie, über baê füpc unb faurc biefer
©tette an biefcm >&of tnê bcfonbere inefir atê nur eine
lettre provinciale jn fc^rciben ^aben , eê würbe aber am
(Snbe alternat auf bie j»o Fur^e ©d^e r;inau§ fommen:
3n ber aBelt f^bt i()r 5tnçi(l, aber in mir Çabt t^r griebe.
3c{) wci§ Fein Sans Souci a(â auf ®oIgatf;a; aueê an»
bere rcbucirt [lâ) nur ouf iaè plus et minus menfc{)IicF)en
ëlcnbô unb Çreuben; ©te »ergönnen mir baffer, ta^ iâ)
biefeé n5id)tige SIntiegen eben fo fîarF auf 3f;r -f^erj lege,
ftlê €§ auf bem meinigen Çaftet. 'Sie iBclÇ)rfa^rt eineâ
namhaften Sanbeê tfl mit biefer 2Ba^( fo überaus rcefent«
lief) »erbunben, unb ujenn man, nad) eiligen fd)reci)ten
'fjirten ncd) SSarmfjcrjigFeit »cr eine übel geptetc unb
ûufé SStut gefrf)crne >Ê)erbe i^cr^offen barf, fo würbe bi§
bie ©pocfic fetjn, wenn baê nun 10 jährige Äinb enblid)
einmal ber 'Pflege, SSartung, Unterrief)!: unb îreue cine6
SXRannê su 2;^eil würbe, ber ©rcgmutf; unb 9Jîenfd)en»
liebe genug r;ätte, in bie i^ielleid)t ncd) nic^t ganj v^erl;är='
tetc îOîaffe biefer ^^ürflen = Dîatur Söa^r^eit cinsupfrcpfen.
25ie fer;r, wie fe^nfid) wünfd)e iä), ba§ ©ie îluffdjlu^
unb {ÇreubigFeit in fid) ftnben mi^gen, Triton ju werben,
wann auc^ auê bcm >£)— fd)en SJîarmor Fein ©oFrateê ju
fc^ni^en wäre. ?In ber j^ürjlin werben ©ie eine treue unb
forgfäftige SKutter, unb gewi§e Unterflü^ung 3^rer S5e«
mü()ungen, ein eble§, groçeê unb crFenntIid)eâ ^erj fin*
ben, baê ben SBertf; beé 3^rigen ju fd)ä^en wi§en wirb.
25arf ic^ mid) mit in JRed)nung nehmen, fp würbe baburd)
einer meiner atterangclegcuften Sßünfc^c crfüttt. 3d) HU
mirf) feit 10 3a^en bem X^ienjl biefe« ^«flufe« g<tt)ibiMet
167
jinb , ùf}\u}(aâ)ttt id| feit einigen UJÎouaten ber SBerbinbung
mit bem tegiercnben ^enn entfagct, fo »erbleibe iä) glei^»
iBof;! in ben fernem 'Pflichten be» 5îad)fc[c\erê unb bie
€onne;ion ber ©ac{)c madjt mir» notI;wenbig, ©m. in
engem SBertrauen su mefbcu: 2)af mir auf ben bep bem
72 iäf;rigen 2lfter bcâ regicrenbeu Saubgrafcn u{ct)t fe^r
entfernten ÎJeranbernngé'J^att ber erfie unb l)efd)n)crlici)(lc
2.^eil ber :Direction jugebac^t unb fo aufge^alfct ijî, ta^
idj waä) langem JBerbitten unb 2Bcr;ren mid) nid)t baöon
loêjufagen «ermoc^t. 3« n)e[d)em îrcjl:, 5hifrirf)tuug unb
Çreube eê mir aifo fepn würbe, nnferc 35emüf;ungen jnm
JBejlen beê fiinftigcn unb nact)fiinftigen ÎHegcnten unb fo
»ieler nac^ gcttfid^er 2augmut^ i^nen untertÇjdnigen îoîeu»
fd}en ju vereinigen, ermeÇeu S», »on fetbften.
3cî) fd)rei£)e nocf) mit r;eutiger 'Çoft an bie Çurflin
rocgen ber Sonbitionen: ia^ idj bauor f)k\tc, i><i^ 3f)nen
nebjl ber of;neÇ)in fïd^ ron felbft ucrficbenben freien 2So^*
nung cum pertinentiis unb ber îafct mit ben jungen
gurfîf. Äinbern (we[cf)e eine fcfjr ein|Tc^to\)cIie unb rec^t-
fc^affene ©oueernante \)aUn) jäfjrlirf) 5 à 600 f(. 9fJf;einr.
eber 400 3.bfr. gut ©adjjîfcf) ®elb jum Salarie aueju»
fe^en — unb baneben bk fd)riftnd)c 3Serjtd)erung einet
weitem nac^ 3f'rem ®cfcf)mad, îîeigung unb îalcnten
ein3uri(^tenben 33erforgung unb 'ptacirung ju geben wäre ;
eê bejîeÇte nun folc^c im Sabinet, ober beç einem Solïegio
ober auf ber Uniöerfttät, Je nad)bem 30«en eineê ober
baé aubère üorjüglic^ couüenirte. 3Son ben Dîeife* unb
îransport*Ao(îen 3f;rerS5üc^er:c. ijî o^ne^in feine grage.
3c^ melbe atteê biefeé in ber îCbftrf)t »orauê, um dm.
bc(lo mefjreren 3îaum jur l^orgängigen 'Prüfung ju \>cr»
fdjaffen, anbeç etwa aud) ju »cranialen, \>a^ mitberîtn*
binbnng bet) bem Kriege « (Sotlegio «ic^t ju fef;t Qnikt
»itrbe , weit ba§ Soêbinbcn (obann um fo f^wcter faKen
möchte. CBeurt^eifcn ©ie abrlgenâ bett ^an^cu JBorgang
ma) ter wa'i)'cen unb aufridittgeii >£)0(^(ic^tun9, t'ic 'c^
S^ueii gemibiîtet ^abC/ bic idj '^\)xcm fd)öneu ©ci'il unb
îiod) mel^r 3^reni rcblicl)cn «fersen fcftufbig bin , unb btc
\â) burct) ciiic pcrfonlic^c inib Î)ien(îs33erbtnbuu9 noc^
me^r jU bccjriinbcu ivüiifc^e.
ßine ungenannte greunbûi, bereu 5îamc fî(^ aud) mit
Ä, anfängt unb bte beê 9îamenê meiner einjigen greun»
bin burc^ ein >f)er5 wU Rimmel fo fe^t »ürbig i(î, »er»
einigt mit mir iÇren ÎSunfcî) unb fte [cK eê fei;n, bie 3^»
nen ben erfîen 2:runf in einer ber greunbfcfjaft unb SBa^r»
f;eit gel;ei(igtcn ^ütte einfcl)enfe.
©0 balb id) »on ber giirjlin (bereu unb 3^ter Ain»
ber je^igc S^eilbenj 263KciIen »on ^ier âu SSu^-raeifer, eine
ÎTagreife »on ©traêburg ijî) 5(ntiPort erf;afte, werbe iâ)
übet alle» um fo pofîtioer ju fct)reiben ik Qt)xe ^abcn.
Ssocî) uoc^ ©in Sort, taè ict) meinem (Sigennu^ nicf)t
»erfagen fann: rocnn (§\v. be^arvlid)c 5l0neigung Up fic^
fânben, jener ©tc[(e fïd) ju unter^ief;en, fonnten ©ie fic^
gleic^wo^I ni^t entfcliHegen, auf einen anbern unb nocî)
iubepenbentern guç in ^icftgc ©egenben jïd) »erfe^en ju
[a^en. (5^c ià) mid) aber barüber nä^ier ju crFiaren im
©taube wäre, mügte id) mir »cr^cr eine »ertraulic^e Qu
ojfnung 3^rcr bermafigcn Situation unb bereu $Bortf;ei(e
ober t»a(;rfd)einlid)cn -Hoffnungen erbitten; ba auf er bem
mein ÎCntrag, fo freunbfd^aftti^ er aud^ icärc, boc^ be»
leibigenb tccrben fi^nnte.
SEBenu eê meinem aSunf^ unb 2ir;nbung uac^gef;t, fo
^5fen ©ie mà)t nur nid)t auf, 3(utor gu fepn, fonbern
©ie werbenê wd) in bem ®rab ber 5Srand)barfeit, ber
ba6 bleibenbe ÎBerbienjl eincê ©wigFeitêmapig = claffifcfceu
@d)rift(letterö auêmad}t. «f)ier ju 2anb uijlen Feine îlbfer
uwb ibr 5IM3 'ft »>'ê 3u ^od), bcp »iefen ©änfen un\> ^^ !
169
fitibt uni) U(U man «ter toâ) ble gletcï) originale «PtiitomeU
iinï), rcanné nic^f anbcrê i(l, ger;t man aud) manchmal,
anflatt 3U fliegen, auf uier giigen unï) erf(^Ieic^t baê/.waâ
aubère erfliegcu.
3cl) fct)Iie§e einen gegen meinen îBotfa^ fc^cn ju lang
geworbenen 35rief mit ben 3Serftcf)erungcn ber treuen uub
oufnd)tig|len '£)0^ac^tung , bariunen iâ) unaHä^ig fepn
werbe u.
©. 211, ïie§ : eine angener;mere 3di.
©. 221. = aB ein SOîdcen.
@. 223. Äant bebtcirt — f. ©. 269.
®. 224. le^te 3eiie , lieê : Feinen îriumpÇi »crbienen wirb.
©.231. 3Sgr. ©.212. 214.
©. 236. 3iegenprcpî)et — f. ©. 214. (»gf. VI , 148.)
©.241. Robinet— »gl. II, 242. VIII, 123.
©.245. ®efd). eineê jungen >f>êtru — f. ©.217.
©.247. Sitt.EBr. — f. ©.219.
©.249. Slrnolb — f. ©.217. 220. 221.
©. 256* liée : (Soloff. II , 4.
©.269. ^ant über ti^i ©efü^lac. ~ f. ©. 212f.
217. 223.
®. 270. gleicî) 5lnfangé — î)er 3Cnfang lautet bei Äaut:
2)ie üerfd)iebenen (Smpftnbuugen bcê SSergniigenê, ober
beê SBerbruffeê, berufen \\\^t fo fel)r auf ber S3efct)af»
feni()eit ber äußeren Singe, bie fie erregen, alö auf bem
jebem 3!îlenfd)en eigenen ©efüfjle , baburc^ mit Sujl ober
Unlufl gerüf;rt ju »erben :c.
®. 270. me^r "^(xi 2fu9e JC — Äant @. 2.
®. 271. blaue 5tugen unb braune ^aarc — Ä. @. 14.
- • groepbeutig SOîittelbing — Ä. ©.27: benn '^'X^
gröbere ®efül;l, 3. S3. beä (Sigennu^eé, ber gemeinen
SBottujlîc erwägen »tr in biefer 2lb^anblung gar wic^t.
170
@.8: S)oc^ fditicfc ic^ Çicroon bie Qîeigung auê, welcftc
fluf Çpî;e JBerjîanbeê - ©intlc^tcii geheftet i(ï, «nb ben
' Sîei^, beiTen eiii Äepfer fd^tg mar, rceini er, mit ^ai^k
lexidjtct, eine feiner ©rftubungen nicf)t um ein gütjlen»
tr;iim würbe »erfauft ^abeu. 'Sikîe Smpf. ijl gar ju
feilt, nie baf fie tu gegeum. ©utii^urf ge()ören foUte.
©.273. -f)5f;e ober îliefe — Äant ©.8: ©ine gro§e >&ö^c
i(l ebcnfon3oI)[ ergaben, aie eine gro§e tiefer allein biefe
ijl mit ber (5mpf. beê ©d)auberuö begfeitet, jene mit ber
SSeraunberung ; baf;er biefe ©mpf. fd)recff;aft er()abeii,
uub jene ebel fepu fanu.
©. 273. "^vafiit — ijgr. .f. ©. 6. 36. 82.
©. 274. (Sin Slrfcnar«. f. Ä. ©. 9. — SScrfîanbîC. f. Ä.
©. 9.
©.274. eigenfc{)afteu ber ©ejlaft :c. f. Ä. ©.11 f. 14 f.—
Temperamente, »g[. Ä. ©. 27—39.
©.275. 2:ugcnb-3;ugeitbfcî)immer — Äant ©.23 ff. Siem»
nad) Fanu u^ai^re îugeitb nur auf ©runbfä^e gepfropft
werben, n5efd)e, je allgemeiner fie ftnb, befîo erhabener
uub ebler wirb |ïe. ®iefe ©runbfä^e ftnb niait fpcFu»
latiüifc^e Dîegelu, foitb. iaè SSewu^tf. eines ©efü^to,
baê in jebem menfc^t. iPufeti lebt - - 3^ glaube, tc^
faffe allée jf. tceun ic^ fage : (So fep baê ® e f ü 1^ l »on
ber ©c^ön^ett u. ber S55ürbe ber menf^f.
9îatJir - - - - 3u îlnfe^ung ber ©d)n)äcf)C ber mfd)[.
9îtr. - - l^at bfe 25orfel,'ung ptfeleiflenbc triebe alâ
©upplementc ber îugenb in une gelegt - - ÜKitl. u.
©efâlligfeit ftnb ©rünbe »ou fc^öneu -^anblungen - -
allein widjt unmittelbare ©rünbe ber Sugenb - - 3c^
Faun fte baf;er abopttrte 2,ugeubeu nennen - - -
2llleiu, ta biefe moral. ©t)mpatl;ie gleic^ttjo^l uoct) ntc^t
genug ijî, bie trage mfd)l. 9?tr. ju gemeinnü^. ^aubf.
anjutreiben, fo ^at bit Oßorf. tu unâ norf) ein gereiffeä
(S5eful)l gelegt - - btefeê t|l baS ©efü^l f ür ß^re,
u. beffcH gofge bie ©^oam - - SBaö ani biefem 5tn»
111
triebe gcfc^ieÇt, i^ nt'c^t tm minbejlcn tugenb^'ûft - -
3ci) Faun hemwaâ), ba gletc^w. baê ®efüf;I für e^te
fein ijt, b«â îugcnba^nlidie, u. waé baburc^ »eranfa^t
lütrb, ben 2:ugcnbfd)immcr nemten.
©. 275. cingcbt'fb. jltcinob» — St. ©. 105 : $8etracî)ten
niï baê @efc^(ed)ter = 2ser^ä[tui§ tu bicfeu 2Be(tt[;ei(en,
fo ftnben reir - - ben S5eiüof;ner beé iDrientê in biefem
fünfte von fef;r fa[fct)em ®cfd)macfe, ^nbern er feinen
Jßegriff \)at »on bcm jîttlid) ©d)önen - - fo buffet et
auâ) fogar ben 2Bertf; beö ftnnt. îCergniigeno ein - -
<5t gerate auf allerfei; »crfiebtc 5>^«êe"' worunter baê
cingebilbetc Äleinob einâ bet »ornef)m(îen i(l, beffen er
fid) »er attem jn »erfic^ern fud)t, beffen ganjer SOSert^
nur barin bellest, ba§ man ce serbtirf)t, «nb »on i»e[»
ci)em man über^. in unferm SBeltt^eiie »ief ^dinifd)C
3weifel ïiegt.
@.276. unnatiirl. fingen — Ä. ©. 16: Unnatürüdic
2)iugc, infofern baê (gr^abene barinnen gemeint i|î, ob
e§ gleid) wenig ober gar nic^t angetroffen rcirb, tînb
5ro|en.
©.276. ßarricatur — Ä. ©.17. Stnm.: îCRan bcmerfet
Balb, ba§ biefe ebrreürbigc ®efe[(fc{)aft ftrf) in 3W0 So»
gen tr;eilc, in bic ber ©ritienfänger u. W ber ©ecfcn --
3n biefer Garricatur mad)t gleic^roof;! einer bem anbern
ein fd)ief ÏRauI, u. flöet mit feinem leeren Äopf an
ben Äopf feines SSruberê.
®. 276 f. — gSgf. .f. @. 45 ff. : SSenn irf) bic ebie u.
f^n3ad)e ©eite ber SKenfdien mect)feiêmeife bemerrc, fo
»ermeifc ic^ eS mir fetbfl, ba§ id) nid)t benj. ©tanbpunft
ju nef)men »ermag, »on bem biefe 2lbfiecl)ungen baê
gro§e ©emäibe ber mfd)I. ^. gfeic^mof)! in einer xüf)*
renben ©ejîalt barftellen. 2)cnn iä) befcfteibc mid) gern,
ba§ , fofern eê ju bem ©ntivurfe ber gro§en ÎRatur ge:^
l^ört, biefe groteêfc ©tellungen nid)t anberê aie einen
eblc« ÎCuêbrucf geben f(>a«cn; ob man fc^on »tef su.
172
Furjjîcf)tfg tjl, fie in biefem fBer^altntjf« ju ftbctfe^e«.
Um inbeffeii borf) einen fc^roacf)cn SSficf hierauf ju rcet*
fen, fo glaube id) folcienbeâ onmcrfen ju fiJnnen. ®er»
jent'gen unter ben UJîenfd)en, bie nad) ©runbfâ^en
t5erfaf;ren, fînb nur fe^r rcentge, n)elc{)eâ and) überaus
gut t(l, ia eè fo reic()t gefcf)ef)cn Fann , bag man in bie»
fen ©runbf. irre - - - 5)erer, fo aué gu t^icrsigcn
trieben ^anbehi, fînb iveit mehrere, melc^eS äuperfl
Dortrefflid) ift - - benn biefe*tugenbbafte Snflinfte feÇ»
Ten n>of;[ biêraeifen, allein im ®urcf)fct)nitte [cijîen jte
cbcnfomoÇi bie großen 2lbfi(i)ten betDîatur, rcie bie üb»
rtgen 3n(linfte --- SJerer, bie -- um ben Si g en*
itu^, ûlé um bie grofe 2Id)fe, alleâ gu breben fuc^e»,
giebt eè bie meiften, morüber and) nic^tê »ortbeiU
f)aftereé fenn Fann, benn biefe fînb tk dmftgften, cr»
bentlid)jîen u. bcbutfamften — ©nbficf) tfl Ht Qî)v
Itebc in alter ÎÏJîenfc^en -Öeräen, obiroor in ungleichem
SOîaaÇe, »verbreitet werben, wddjeè bem ®an3en eine
bis sur SSeirunb. reijenbe ©c^i^nl^. geben mu§. 2)enn--
baburd) vereinbaren fïc^ W »erfc^ieb. ©ruppen in ein
©emcitbc zc.
©. 277. fc^oner 95erfianb 2C. - St. @. 50. — f^öne îu»
genb k. - ^. ©. 55.
6. 277. 5^er Subatt :c. — Ä. ©. 53.
- = nad) ber grp§en 5tbfîc^t k. — Ä. ®. 63 f. î)a
unfre 3(bfid)t ijî, über ©mpfînbungen ju urtf;ei[en, fo
fann eé nid)t unangenebm fepn, bie a^erfc^ieben^eit beâ
(ginbrudê, ben bie ©ejîalt u. @efïd)têsuge beê fc^önen
®efd)I. auf iaè mannt, mai^en, too moglid) unter SBe»
griffe ju bringen. 35iefe ganjc SSe^auberung i(l im
©runbe über ben ®efd)(ed)tertrieb verbreitet. t)k 9îa«
tur verfol^it ibre gro^e 2tbfid)t - - - Q:in gefunber unb
berber ®efd)ma(l -- rcirb burd) \>k Oîeije be» 2Cu«
(lanbeê, ber ©eftc^têjugc - - »enig anâefod)ten îc
©. 277 f. 3« ber Siebe — St. ©. 95.
173
e. 278. îluSft^rcctfungfn <n ber fRellgfon — »gT. Ä. @. 96
— 100: S)ie Sîeligton unfereê,2Seltt^eiI8 i(l ni^t ble
Gac^c etiieê etgcunjtll. ®efc^macf3 - - ia^tt fömieu aitc^
nur bte Sluêfc^iucifuugen in bctfciben - - 3ei(Ècn uoit
bcn ijetfc^ieï). ÎJÎationaleîgenfd^afteu abgeben. 3cl) bringe
biefe 2luêfc^». unter fc[g. >£)auptbegriife : Sei^tgläu»
btgfeit, Slberglaubc, ©c^roarmerep (ganati*
ciêm.) u. ®[eid)gu[tigFeit(3nbifî.). Setct)tgtäu«
big i(l meI;rentÇ)ei[6 ber unwiffenbe Ü^eif einer j'eben
Sfîation ic
®. 278 f. 9?od)bem enbüd) zc — .Kant fc^Hef t ©.107-110:
SBenn wir sutegt noc^ einige JBIidfe auf W @efcl)id)te
ïocrfen : fo fe^en mir ben ®ei"d)macf ber 5Sîenfcl)en, reie
einen ^roteuê, (letê manbetbare ©ejîalten annef;inen.
S)ie alten Seiten ber ©riedjen u. ÎKomer jeigeten beut«
liä)C ÎÏKerfmaie eineé achten ®efuf;[â für ba» ©ct)öne
fon). aie iaî Sr^abene ©nblid), nac{)bem baê
ntcnfc^I. ©enie «on einer fajl gänjf. 3cr(îorung (îd) bur^
eincSlrt »on 'Palingenefte gfüdltd) roieberum er&obenfpat:
fo fe^en »ir in unfern Sagen ben rirfjt. ©efd^matf beâ
©d)önen u. ©bien fow. in ben Aunjîen u. SBiff. atê in
2lnfef;ung be5 «Sittlichen aufbiü^en, unb ce i(l nicf)tâ
mcbr àu n)ünfd)en, aie ba^ ber falfcïje ©c^immer, bctr
fo Ieirf)tlid) tänfc^t, unâ nid)t un»erinerFt »on ber ebleii
(Sinfaft entferne: uorne^mlid) aber, ta^ taè ixodt un=«
cntbedte ®e^eimni§ ber (Srsiel^ung bem alten SBa^nc
entriffen werbe, um ia$ fîttf. @efiîf;I frü^jeitig in betn
aSufen eineê jeben jungen 3BeItbürgcra ju einer t^ätigen
empf. ju erI;or;en, tamit nid)t alle gcinigFeit bIo§ auf
baê flüd)tige u. müßige 3Sergnügen f;inauoIaufe , bao»
jenige, n>a§ au§er une »orgelt, mit meÇ)r ober roeniger
®«f(ftmade su bcurtl;eilcn.
6.279. Oîelig. ®efpr. ter îobten — f. ©.223.
174
IB « i c f e»
©.314. Dignus, dignus — ©enatêaufnaÇimc, f. «Oîolie^
teè Malade imaginaire, Troisième intermède am
enfcc beâ ©tucfê.
<S. 320. lie»: gaiij crf^öpft fl. glei^ erfc^öpft.
©. 324. 9 Kalendis graecis.
®. 342. s ftrf) einer ©djulb berouft.
©.357. . ncc^ ärgeren Saune mMâft, ju erfreuen.
©.372. » meinem fünftigen 2fmeublement.
©. 376. mafarcnifcf) — ans jn^et) ©prad)eu aufammcngc.
fei^t, \m j. 58. baê 2Beif;nac^föriet> : lu dulci jubilo
9?un inigetK.
@.385. lieê: SSiffamo».
©.397. 6 erfordern fî. erforbert.
3u ©. 376 f. 399. über mcP, gcfpört noc^ fcrgenbe«
SSruc^flnd auè einem SSriefe üon 1769 :
SKeitt 6Itnbe§ @efuï)I l^at ben großen DJîonn
în feinem bamalfgcn @inl&rt)on be§ genius sae-
culi unb ber mores eruditorum, ober n)te e§
i^ei^t, fö genau ernannt, ba§ td) ben Stttcras
turbriefen gern uroai »on meinem Snftinct ge»
n)unfcî)t. 6*tn wa^reâ caput mortuum einer
©ottf^ebifct)en SSeluftigung beê SJerftanbeê unb
2oi|eâ mit ber Iotctnifd)en (Sproci)e vereinigen
woßen, ift in meinen Sfugen ein folc^erllnftnn
beâ @efd)mocf â, ba^ e§ mir nid^i moglid) fällt,
einen einzigen rô'mifd^en ^erioben eineâ fcld^en
@d)rift|ietterâ ol^ne ^aud)grimmen ^inunterju»
îricgen; unb ber bitterfte, unoerfd)amtejle «Spott
ber Sflten ftnb mo^I bie ^onegçren unb 5v«d)»
o^mungen foId)er ©djûler.
175
^(eitte OTuffa^e.
®. 412. Dictât, clavi figundi causa — etiam clavi
figendi causa aliquando dictator creatus est; quod
ex prisca religione fiebat in dextro latere aedis
Jovis pestilentiae tempore, aut gravi aliquo prodi-
gio nuDciato, ut omne infortunium a republica
averteretur. Nieupoort Rituum Roman, explicatio
Sect.II. cap. 8. §. 2. cf. Liv. VII, 3. VIII, 18.
©.417. Sßerfajfer ber fragmente — -öerbet:.
®. 417. lieber ben ^lU^en w. — f. @. 386.
©.425. junger @d)u[mami — «f)erber »gf. @.413.
©.429. Ärit. SBalber — »3!, ©.393. 895.
1Î6
3ttw t>ietiett SCl^eit
3wo Siecettftotten 2c.
[©. V. 7]
©. 3. SS^erfuc^ einer @r!L — »on -Çrn. ^iebemanti/
Cand. Jur.
>£)errn «Cerbère Slbl^anbluug îc.
Sögt, übet Cerbère ^retêfd)rift V, 77. 101. (61.) u>
waS -Berber felbjî bariiber fagt V, 8 f.
©. 7. 3- 1- liée : >£>err -Berber.
©.8. licê: fc{)eineit ef;er im ©eijl aie mit bem ©luit.
@. 8. 3-10. ftnb bieaScrte: am er(îen5lprif — weg*
jujîreicfjen. 'f)nmami ^at in feinem Qx- ju: îîamen«
gebung ber 2;f;iere * a\\ ben ÎRaub gefd)riebeu:
• am erjlen ^Cpril — tt? ^rpoorr; tov 'A^rpiX-
Xi'ou (xî^voç — è)v6^0i(rev 'ASàyu -rà àypia.
^■i-pLa ^eUo Ttrt ^api(j[iaTi, Georg. Sj'^n-
celliis ex vita Adami in J. A.'Tabricii
Codice Pseudepigrapho V. T. Vol. I.
p. 13.
@. 9. ^ft)d)olDgte u. 5ïot|j"enf(^aften — contincns,
contentuin.
î>ie iw biefer©d)nft, rco bie îlbmei^ungeu »om -Berber«
fc^en %ij:t fajl aile erjî »ou »ad)träglicf) gemachten 5Ieu»
berungen ^amamiS in feinem gebrucEien S5uci|e Çerruf;*
ten.
m
ten, unb in tcn ^^lifoïog. (giiifällen u. 3roe<fri» fl«gc=
führten ober parcbtrfen ©teilen ait5 J^erber» 'Preiêfd)rift
jînben jtd) in biefec au fofg. Orfeii.
^errn -Cerbère 2lb^anbrwng zc. 1772. ©. 31. (aïJerFe,
bei; Sotta 1827. 2. ï^, ©. 25.). Sa§ bec SSKcnfc^ teii
î^ùrcii an <Stàïh u. ©i(3^erf;eit be5 3i'-(îtiifto reeit «atft»
jîe^c, ja ba§ er iav iva» nur bep fo mekn 2r;ter9attun»
geii aiigeborue ^uiilîfaf;tgfe(t-eii u. Äiiiiiltctebe nenitcn, gar
ju(^t ^abe, ifl ge|trf)ert - - SOîau ^at einen ^auptgeftc^tS^
punft uerfefjft — biefcr @etTd)têpunft i^ î>k ©pf;àre ber
3:t)tere. 3ebeê îfiier Çiat feinen Areié îc- - - ©. 37. (29.)
• ' Amt\)h\ ijl ©prarf)e, fo tin'e ©inné, ». SSorjîeKun-
gcn u. triebe angeboren unb bem 3;f;ier unmitt. natiir»
itct) - - - ®. 40. (31.) SSep bem gjîenfd)en ijî a((eâ in
bem größten 50Zi§»er[;äft'ni^ - - eâ mn§ affo ein gereiffeâ
SOîittcfgiieb fehlen - - fänben luirê: fo wtire nad) aUer
Slnafogie ber ÎJÎatur bicfe @c{)abloôf)aItung feine €tgenl^eit,
ber 6f;arafter feineê ®efcf)[ec{)t5 - - 3a fänben n)ir - -
- - eben in ber ÏRitte bicfer S)îângel - - beu .^cim jum
©rfa^e: fo rcäre biefe ©inftimmung ein genetifc^er Serceiâ
- - tta^ bie 30fîenfd)engattun3 über ben 2;!;iercn nicl)t an
©tufen beê 50îef)r ober SBeniger (lebe, fonb. an 5lrt - - -
©.45.(35.) 5(ad) rid)tigern SScgr. ift bie SBcrnunftmäüig»
feit beê 50î. - - W gcinjl. Scftimmung feiner benfeuben
Äraft im SBerbältnii feiner @inn[id)fcit u. triebe - - 2Benn
fccr ÜKenfd) triebe ber 2:f;iere ptte, fonnte er iaé nid)t
^aben, was rcir je^t SSernunft in if;m nennen; benn eben
tiefe triebe riiJen ja feine jîrâfte fo bunfel auf einen
^unft ^in, bat' i^m fein freier SBcilnniingéfreiê warb - -
®o würbe ein anber ®efd)(jpf, beiJcn polttil^e ^xa^t [id)
in größerem ÎKaumc, nac^ feinerer Organifation , geller
ttuS'erte - - Sieé Oefc^öpf ift ber 5iKenfd) , u. biefc gange
2)iêpofîiion feiner 5îatur woKen wir - - 5Befonnenf;eit ncn»
neu . - ®. 47. (36.) SBenn ber SK. fein SnfiiuftmägigeS
•Xr;ier fcpn foflte, fo mu§te er »ermoge ber freierwürfenben
^>omonii'e et^riften VIII. X6. 12
178
pofît. Äraft feinet ®ecle ein tefonncneS ©efdjbpf feyn.
.- 3fî bie aSernunft feilte aî>getr)eilte, einsetiuürFenbe
jtraft, foub. eine feiner ©attiinc; eigne 9îict)tung aßet
greifte - - ©. 48. (37.) fo i(î SSefcnuen^eit, baâ i(l, bie
SKägigung aücr feiner Gräfte ouf biefe >£)anptric^tun8
fc^on im erflen 2luiieublicfe fein £ooê«
©. 52 f. (39 f.) 2)et 3!Jienfd) in ben 3uiî. ber S5e.
fonn. gefegt, ber i[;m eigen i(l, u. biefe SSef. (ÎHefle«
yion) âum erftcnmal frei »ürfenb, I;at Sprache erfun»
ben - - jDiefe SSef. i(l i^m efjaraft. eigen, unb feiner
©attung wefentfid); fo and) @prac{)e u. eigne Stfinb.
ber ©prad)e. ßrf. ber ©pr. i(l .i[}m olfo fo natürlich
olê er ein 9)u ifî - - £)cr 5DÎ. bejveifet Oîefl. wenn bie
Äraft feiner @eefe fc frep würfet, ba^ jte in bem gan*
jcn Dcean »on (Smpiînbnngen, ber fte burd) alle ©in«
«en burd)rauf^et, ©ineaSeUe, wenn id) fo fagen barf,
abfcnbern - - au5 bem ganjen fd)n)ebenben 2.raum ber
SSdber, bie feine ©inne \)orbeijîreid)en , fid) in einîOîo»
ment beê 2Sad)enö fammetn - - u. fid) SDtcrfmale ab»
fonbern fann -- 3Bcf)(an! laffct une if>m baè tvQrjxa
jurufen ! 2)ieö (Srjîe 3)ierfma[ ber 95e|nin. war 2Bort
ber ©eele! 50Jit if;m i(i bie menfd)!. ©pr. erfunben.
. . - ©. 72. (54.) «£)ier fei eê genug V\c ©pvad)e, alâ
ben würff. Untcrfd)eibungscf;araFter unfrer ©attung »on
au§en iw bemerfen, mt eê bie Sßnft »on innen ift.
©.13. 3n me^r aie einer ©pr. \)(\t affo anc^ 2Bort u.
aSnft - - einen 5îamen - - ®â wirb fonad) bie ©prad)e
ein natürl. .Organ beê SSerfianbeê, ein fclri)er ©inn ber
ntenfd)!. ©eeie, wk jtd) tik ©e()ef'raft jener fenfitiocit
©cele ber 2llten baê Singe, u. ber 3n(îinFt ber îBiene
feine 3ellc bauet. - - 2)aê erftc îOîerfmal, W(\è \à) et»
faffe, ift ÜRerfwort für mid), u. SOÎittOeifungêwort für
ûnbrc !
®. 100. (73.) 2)aê ®e^ör i(l ber mittlere ber menfc^lic^e«
©tnne, an ©p^äre ber ©mpfinbbttrfeit »on 5tu§en.
179
e. 358. (96.) bte alttw ©rftiibet mcüten 'üUti auf ©iiu
mat fagcn.
©. 148.(105.) tia b(c (Smpf. be'3 erteil beutf. îOlcrfniatJ
eben auf ba» ©ef;ör, ben mittfern ©inu ;rotfd]eu Sluge
u. ®cfüf;( trifft: fo ifl bie ©euejlé bcr ®prad;e ein fo
inncreé £ringui§, ivie bcr Î)ran9 beê GmbrpouS guf
©cburt bei bcm 3!Jîcmeut feiner Sîeife.
®. 162. ©uÇmitcl) iiî f;icr n,M'cber ber Gegner, mit bem ic^
Fdmpfc - - 3(^ fann unmö^iHct) fccii ganjen 2tbfcf)nttt,
fc* uerffcditen mit UM'l[rü[;r(ic{) angenommenen >fîcifct;e»
fä^en u. fa(fci)en 5t^iomeu über tik 5iatur ber ©proche
cr ijî, î)kt ganj auâetnanberfefjen, n?eit ber Sßerf. im»
mer in einem geroiffcn 2irf)t erfc{)teAe, Ux bem er r;ter
ju'd)t erfct)einen foll — id) nc^imc alfo nur fo ml f;er«
ûuê, aie nötf;ig i|î: nemfic^, bn§ in feinen ëiniuurfen
tic 3?atur einer l7d) fortbilbenben menfdjf. @pr. u. einer
ftcî) fortbilb. menfd)!. ©eelc burri)auê verrannt fep.
©.218—222. (156 ff.) 3n aiïen 'eyalTen »irb bic ^ppo»
tf;efe eineê gü>tt[. Urfprnngâ in ber ©prad)e — uerjîedf«
ter feiner Untïnn! 3d) n)icberf;ote hcij mit 58ebad)t ge«
fagte, ^artc 2Bcrt: UntTnn! lu mû mid) jnm ©d)fu§
crflâren. SBaè ^eigt ein gijttf. Urfpr. ber ®prad)e M
cntiDcber: 3d) fnn» ^i^ ®pr. auê bcr menfd)f. Oîatur
jiid)t erftären: fcigfid) ijî fie göttlich — 3fl ©inn in
bem ®d)Iu|Te? 2)er ©egner fagt: id) Fann jïe anô ber
m. 9^ u. au» ibr uofl(l. erflâren — i»er l)at mel)r ge»
fagt? 3eiier i^erftecft jîd) zc. Ober ein bc^erer Urfpr.
fagt: iSeit id) bie m. ©pr. nid)t au» ber m. 9?. erff.
fann, fo fann bur^auê Feiner jte erfldren — |tc ijî bnr^»
fluê unerfidvbar: ijî in bem ©djfujTc ^Çcrge? S)er ®eg»
ucr fagt: mir ijl fein ©lemeut zc. SBer r;at mer;r gc-
(agt? SBer fagt @inu?
Ober cnbl. tic ^bi)eve |)t)p. fagt gar: - - iâ) fe^ie
in ber ©prad^e u. im iSScfen ber ©cti^eit beullic^,
rearum Feiner af« ©ott fie erfîiibeu fcnnte. 5ÎHn be«
12 *
180
fftme jroaï Ut @d)lu§ Solge, atet nun »irt « auc^
ber 9rä§(if{)(le Unftmi. ßr rcirb fo beweiêbar, alâ jene«
SSenjeiê bet dürfen »on ber (S>'ottUâ)hit beS ÄcranS:
wer anbete aie ber ^^rcp^et ©ctteê fonute fo fcf)rei()en?
- - (Stn ^o^erer Urfpr. ^at uic^t» für ft^, felbfl iu(^t
baê 3eugiü§ ber inorç^eutanb. ©c()rtft, ouT bie et ft(f>
tietuft: beun biefe gibt cffenb. ber Spt. einen menfct)f.
2(nfang butc^ Dîamennennung ber- 3;f;iere. ^ie menfc{)l.
(Srftnb. îc. S5er f;o^ere llrfpr. i(î, fo fromm er fd)eine,
burct)a»o ungbttlid): 3Sei jebem ©cf)ritte:c. î»er menfct)[.
geigtöott im grij§e(îcn Sid)te: fein aSerf, eine menfc^f.
©eefe îc. ©ic bauet jtc^ btcfen ©inn ber Sßcrnunft, al§
eine ©d)ÖDferin , afs ein f8il'!> feine» SBefenê. S)er Urfpr.
ber ©pradje wirb alfo nur auf eine rcürbige %xt gott»
Uä) r fcfern er menfrf)(. i|î. — :Der {)öf;ere Urfprnng i(l
ju nic^tô nü^e n. auêer|î fc^äblid)- @r serjîott alle
SBürFfamfeit ber mfd)f. @eeie, erfiart nid)to, u. madEjt
aUiè, alle ^Pfpciiologte, u. alle aBtjJ. unerFlarlicözc. 'S>it
menfd)!. lä^t feinen ®ct)ritt tf;un o^ne 2lué|ld)ten, u.
bie frncî)tbariîen (Srff. in allen 2:f;ei[en ber '^l;ilo\o\)^it,
u. in allen ©attungen u. 93orträgen bet ©pta^e. Sier
58erf. ^at einige f;iet geliefert h. fann ba^on eine SOîengc
Hcfeni
SBic »Dürbe er ftci) freuen, »Denn er mit biefer 5(6^.
eine ^ppot^efe üerbrdnge, bk )io\x allen ©eiten bctrac^»
Ut, bem menfc^l. ®ei(î nur jum 5?ebel u. jnr Unel;re
i|l, u. eê ju lange ba3u gewefen! @r ^at eben be§«
wegen baê @ebot ber Slfab. übertreten u. Feine 'f)ppo»
t{)efe geliefert - - - (Sr beflieS' jîd) liebet, »efîc t>ata
ûuê ber menf^l. ©eelc îc ju fammlcn unb feinen ©a^
fo SU beroeifen, une tk fejîcjîe ))l;ilof. aBal;rl;eit bewie»
fen werben Faun, ©t glaubt alfo mit feinem UngeÇjcr«
fam t)en SBillen ber SlFabemic el;er erreicht S" Nl»«"
alö et fic^ fon|l ettei^cn lieii. (©nbe.)
181
6.12. abfertiguufl — f. V, 6. [7.)
@. 12. La Farce entin - - - — Epitre au Sr.
Noel. ©. SU IV, 93.
@. 13. mit ge$temcnber\^ûr5e — v r^'P o"^vto-
fxo^ TÔlv àTTopoif.itïoJî' evpeaiç yaçTov. Philo
de praemiis et poenis p. 918.
©. 14. 5îeTOtoutaner bieffeitê - - f. ju II, 81. 85.
(©. 15. 3^edf)enfunft o^ne B^^cn — Certe prior
anima, quamlittera; et prior serrao, quam
liber, et prior sensus, quam Stylus; et
prior homo ipse, quam philosophus et poeta.
Numquid ergo credendum est, ante litte-
raturara et divulgationem ejus mutos abs-
que hujusmodi pronunciationibus homines
vixisse? Nemo Deum et bonitatem ejus,
nemo mortem, nemo inferos loquebatur:
mendicabat sermo, opinor, immo nee ul-
lus esse poterat, cessantibus etiara tunc,
sine quibus hodie jam beatior, et locuple-
tior et prudentior esse non potest, si ea,
quae tam facilia, tam assidua, tarn pro-
xima hodie sunt, in ipsis quodammodo
labiis parta, retro nonfuerunt, antequam
litterae in seculo terminassent, antequam
Mercurius , opinor, natus fuisset. Et unde
ordo ipsis litteris contigit, nosse , et in
usum loquelae disseminare, quae nulla un-
quam mens conceperat, aut lingua pro-
tulerat, aut auris exceperat? Tertullia-
nus de Testimonio animae adversus Gen-
tes Cap. 5.
182
©. 16. Bet)ûupten bie ^^ieve Epicurus —
bestias putat esse spécula naturae. Cic.
de fin. Lib. IL 32.
Pour Dieu, s'il est ainsi, tenons do-
resenavant escole de bestise. C'est l'ex-
trême fruit que les Sciences nous promet-
tent; auquel cette -cy conduit si douce-
ment ses disciples. Nous n'aurons pas
faute de bons Regens, interprètes de la
simplicité naturelle. Montaigne III. Ch. 12.
Conf. Plat, in Politico de Saturni Alumnis.
©. 16. «Paiißlcffcn — Pauglos in SSoltaire» Candide f.
II , 243.
®. 16. ber alte f^ui-jl ïon 3) = »
fyürft öon S) e ff au; ^er ^ranjoê tjl ntcï)t
©ott nid)t 9}îenf(^ett treu,
^riebricr; aBiIî)elin: W\t :^a5cn3 aucî)
erfa^ïen.
©.17. ^erftfloge — lîekt; Persiflage itel^e Mé-
moires d'nu honnête homme unb ben Dis-
cours préliminaire gu mes fantaisies m ber
Collection d'Heroidcs et pièces fugitives
de Dorât, Colardeau, Pezajetc. Tom. II.
1769. 12. p. 103. J'ai toujours cru que les
petits Romans de Voltaire, ses lettres en
vers, ses pièces détachées et ses poèmes
satyriques avoient donné l' idée du mot
persißage^ qui s'introduit depuis peu et
dont le sens n'est pas aussi vague que d'
abord il le paroit. Le persiflage est à
183
mes yeux la décomposition des objets im-
posans réduits à leur juste valeur.
©. 18. [appläuö. îîactifolget — ygl. IV, ©. 27. u. ©. 18
unten.
6.18. ï»er tÇeure \vî^d)c ®raf — Algarottî, »gl. bie
2Cnm. 3« @. 34. :Sct: ei(te l^eif feiner Oeuvres, trad.
de l'Ital. Berlin 1772. cntfjdlt : Dialogues sur l'Op-
tique de Newton (il Newtonianismo per le Donne)
lint) Vers faits à P occasion des Dialogues sur
l'Optique.
©.18. beê Dîecenfentcn fîckn <f)auptii3Örtet — IV, 11.
©. 19 u. 32. gefelli'd)aftl. SSergleic^ — öfter kç ^crfcet.
2)e§ ûtittetè tfon Siofettcretts ïe^te
©ter;c VII, 91. [V, 7. 9. 14.] V, 115.
6. 21. unter bem 2:ite[ (o^r. IV, 243) :
xul £j'à 3rou;ao3 lepo(pdvTr,v. Arrîanî Epic-
tetus III. cap. 21.
<S.21. Sentpore et loco präl. — Rabelais.
©.22. unter fcer ©telle au5 'piato: î; yàp xarà xi^v
^eiavKCtpdSoaLV cptkoaocpia, "LOxr^crL t);v arpô-
yoiav xal ^z^aiol, r,ç àvuipe'^eLariÇy ^v'èoç
fi TrepI xb}^ aoTiîça oly.ovo^la (paîvexai, y.wvà
ta, ffTOJ.;^£Ïa xov xôa-fjLov y.oX ov xarà Xpi-
arrbv cpeponévoov ri^cöv* Vi yh.p o.-koï.ov'^o'; Xpt-
CTGÜ ^t^otcrîfaXi.aj ;cßt tov iîr^^iiovpyov tzSeta-
^£1, xal T?;!' 'Kpôvoio.v uéy^pL TÔ)V xos^xà ftépoç
dt^et , y.o-l Tpercrr^v xai yevViXr^v oTSzv ttiv
xàv OiXOL^eLGiv (pvcriv' xal noXixsvsa^at tlq
Svvaitiv è^OfxoicaxixrtV xcZ Qeco StSâaxsi , xal
xifv oixavo^iiav, à)ç ^ft^iovixhv t^ç aTtâariç
184
■jvpotea^ai TraiHeLaç. Clein. Alex. Strom,
Lib. I. p. 296.
@. 24. DEUS et mentis et vocis et linguae
artifex — Lactantius Lib.YI. cap. 21.
itivenisse dicuntur neccssaria ista vitae,
non institjiisse: quod autem invenitur,
fuit: et quod fuit, non ejus deputabitur,
qui invenit ^ sed ejus qui insfituit. Erat
enim antequam inveniretur. Tcrtullianus
in Apologetico adversus Gentes Cap. 11.
^.24. «^aar auf unferm 'Raupte — r^pi'è cuivrai
cie xal êttI t« ysveîopf xal ij.r,v v.o.X al Tiap
o^ov To aciyLO. — xcct ovtg)ç mepl uioTiXov tàç
Tçi/(^aq rav-zaç ô Seoç îj/eÏTat, oôcrrs ayLa
<Pp6vr,(rev y.sKtveiv iiapo.yLveo'èai avTdc. Clem.
Alex, Paedag. Lib. III. Cap. 3. p. 225. 224.
unter fcer ©ct'fe:
Unus autem et idem Demiurgus, qui et
vulvam plasmavit et solem creavit - - îre-
naei Lib. IL adv. Haereses Cap. 47. p. 173.
©. 24. lieé : burc^ unfrc 3nnQt njtrfen wttl.
^.24. ^rotogoraê — Plato in Theaeteto et
Cratylo.
Theaet. p. 152. nqwTayoQcç t'Xiye nnvTWV /oij-
fiârcav /uérçoy ((vd-ownov fjycct, Twy juèv àvTOiv , cSç
îffTt, TiSy (^è /urj oyTcoy , (ô; ovx tCTty. cf. Crat^'l.
p. 385. Diog. Laert. IX, 51.
<S. 25. dn gelehrter SCrjt — Moscati.
©.26. @ct)njärmei: von Montbard, i^on Voré, »ou Fer-
ney en Bourgogne — BuflFon, geboren JU Montbard
in Bourgogne; Voré, Saiibgut be? Helvétius ; Fer-
ney, ^Ccltatreê Sanbgut.
185
©.26. Fouaciers — SScrPäufes »on 5lf(^Puc{)en.
©.26. im Sanbe ber ©l)albäer, ont SSaffeï (£^e=
bor — ^c\cïidlV,
@. 27. Sapplanber K. — vgl. @. 18.
(».27. (^efc^id;tfc^re{kr — -^ume (»gl. i, 406.
442 f.)
<S. 2T. nunquam fuisse homines in terra, qui
propter infantiam non loquerentur, intelli-
get, oui ratio non deest. Lactant. TI, 10.
@. 28. Aatecî)tému§ bcr a[>cntunft— Bayle Dict.
u. bie 5ßorrebe sunt Extrait »on bent Philo-
sophe de S.S.
@. 28. (grborafeo — W er(îc ^Utêgabc ^at : »on feinem
gliicf(i(^en lUepien luei^j — >f)amaun r;at in 2 6;. ge«
flubert: fein 2lrfat>ien ober Slbctabo fennt.
©.29. «f)ofïin9en — in e. ©j. gcänbert: «ptofer^ten unb
©claücn.
©. 29. mortua est - - - — Petron.
®. 29. jargon — el yàp àrrixi^etç, ovx oôv
'Aâ'Jjî'aïoç, XÉj'e ftot Toù jx)/ daçi^siv lïtV ui-
xiav'i itéq lo yiïv eïval croi Soxel ßccp^api'
xt)T£por, To SsTtpbçTriV àyLikiav Vkagoitepov i
ei de av tïjç Ixelvoov UvtI'/i^ TtaiSsiaç ^ %i ^oi
do^ac, alpov^évop doy\xdTon' , Siv ^Dioi , ^la-
yiâyij, ; Tatiani Assjrii contra Graecos Ora-
tio p. 163. 164. in Justini Mart. 0pp.
©.30. eöongel. ©eift beê 5S>ud)er§ — Tivea^&
tpa-KE^iTai SoiCLuoi. Jo. Alb. Fabricius de
Dictis Christi in Codice Apocrypho N. T.
p. 330.
vS.30. jussus — Ovidius.
@. 30. !0tontogne III. Ch. 9. — Plato in Jone :
186
xovcpov yàp ^pf,^ia Ttotririji; èc^rt xa\ n'vr^vor
"naï iepov,
©. 32. liée : btc ®ebutt fceé erjîcn 9Kciifd)enpaat3.
(S. 32. iî)t* Stauet — ®. in Thomas Brown's
"Works Lond. 1686. fol. Pseudodoxiam Epi-
demicam Book V. Chap. 5. p. 195.
<». 32. Qui primus, quod stimmae sapientiae
Pythagorae visum est, omnibus rebus im-
posait nomina — Cic. Tusc. Quaest. I, 25.
- xu\ yàp ol Trap' ''EXXrcrt (pi'kocrotpovvxEç
iLTiov, elvai aocpovç tovç -npônovq toïç nçay-
fiaai TU dvûuaxa ^eVxaç etc. Philo Lib. III.
Allegor. p. 1090.
Jl ne faut qu'un amant passionné pour
inventer l'écriture; mais trente Leibnitz
suflPiroient à peine pour créer la première
langue. De la Philosophie de la Nature.
Amst. 770. Tom. II. p. 298.
<©. 33. alâ ben Seï)ntrager u. ®t:6en — ov ^6vov
■nollxr.v. Philo de Mundi Opif. p. 32.
©. 33. £uft 1)aiit on ben 5Dî:enfd)en!tnbertt — 6
xàv öXoiV r,ye^oiv, oîd xiq àSÀoèeT);ç xal
iaxiâxop y av^panov xa7^eXv }xiXkoyv kirl xe.
ev(o)(^Lav aal ^eaplav, xà elç éxdxeçov élSoç
■jtpoevxpeTCLaaxOy îv' sic xov xôo'fj.ov elcre^^wv
ei'StV::; evpr, y.où crvfmâcnov xal ^éaxpov tf^oj-
xaxov. Philo de Mundi Opificio p. 17. - -
aixa Tv7 Ttpô)xrji ytvéars-v ràç slq xo ÇijvTtapa-
axevàç àTtdaaq evpev <5c7/^(>i05to<: cet. ibid.
187
@. 33. 5CacS/ waS bta* SOlenfcf) — »5 ^eo-jç to>v
ovoudzow — (ro(picxç 7ca\ ßaai'Xslac tu tpyov.
Philo p. 34.
®.33. Wxt fctcfcm ©orte — opyavov tov Gvy-
K^L^aTo^ r^f-iàv ■jtuvtoç, evcp^çiov r,yjiv. Id.
p. 178. Qiiod deterius pofiori insidietur.
® . 34. l'iî ^icdnbert : benn bie menfcl)!. S^Jatur Mcibt - - -
« 9 einem ©ûucrtetge — tpipa^n-iiixtiq la-^ïvi
ovaiävy 'iva àiTOT£7t.scr^oi^iEv. Philo de Bacri-
ficiis Abelis et Caini p. 148.
@. 34. ®ie OiCte *") Qcißü su ben affiorten: im fcïjroar«
3en 2lfcl)enfad.
6. 34. in coemeterîo Pisorum — îfllfpieriing fluf beS
©rafeii 3t[garotH ©rabmaf. Le trois de Mai 1764
cessa de vivre à Pise le Comte Fninçois Alga-
rotti - - Jl laissa 3000 Sequins à Maurino pour le
mettre h. son aise avec sa famille, et de plus 1000
autres pour les frais du tombeau de son goût et
de son invention (|ue ce peintre devoit élever au
Comte dans le cimetière de Pise. Ce tombeau,
comme nous avons dit, fut élevé aux frais et au
nom du Roi de Prusse qui chargea le Comte Bon-
homme de l'exécuter. Le dessein que Maurino,
prévenu par la mort, en avoit laissé, fut heureu-
sement et artistement perfectionné par Ch. Bian-
coni Peintre et Architecte célèbre. Cet Artiste
fit aussi le beau modèle de la Minerve qu'on voit
affligée et triste couchée sur l'urne, et ceux de
l'Amour et de Psyché au milieu desquels paroît
le portrait du Comte ayant à côté une lire et un
compas, symboles qui font allusion à la poésie, k
îa philoiopbie, et k l'inscription Alsarotto Ovidii
188
aemulo , Newtoni discipulo • • Ce mausolée est
de marbre très - fin ; l'Architecture en est simple
et dans le goût des Grecs. Méin. coucernaut la
Vie et les Ecrits du Comte Alg. Chev. de l'Ordre
du Mérite et Cbamb. du Roi de Prusse. Berl. 1772.
@. 35. Roman des Oeconomies --- — Sully.
<». 35. @rcnjpartï)er , — = ^oft.
@. 35. Entrepreneurs Sully.
@. 35. ctiDanigcn @cfcf)tt)iftcr — ©efrfjncben in ber
f3aImfonntag§=5Ud)t ntitten in ber ©rrcartung
meiner älteften %oé)ht.
@. 35. 'Païuirge — ©ie{)e Rabelais Liv. II. Chap. 9.
Comment Pantagruel trouva Panurge --- - il lay
demanda mou amy ie vous prie qu'vn peu vueil-
lez icy arrester, & me respondre à ce que vous
demanderay - - - qui estes-vous? dont venez-vousf
oïl allez -vous? que querez-vous? et quel est vo-
stre nom? Le compagnon luy respond en langage
Germanique: Juncker got geb euch glüch undu heil
---A quoy respoudit Pantagruel: Mon amy je
n'entends point ce barragouin. pourtant si voulez
qu'on vous entende , parlez autre langage. Adonc
le compagnon luy respondit: Albarildim gotfano
dechmim - - - Lors dit Pantagruel, Compère ie
ne sçay si les murailles vous entendront, mais de
nous nul ny entend note. Dont dit le compagnon:
Seignor mio voy videte - - - Encores moins, re-
spondit Pantagruel. Adonc dit Panurge : Jona an-
dic gaussa goussy etc. Dea mon amy, dit
Pantagruel, ne sçavez-vous parler François? Si
fay tresbjen seigneur, respondit le compagnon.
Dieu mercy, c'est ma langue naturelle et mater-
nelle.
®.35. £Luintuô Sfciliuâ — ^om Guischard ]^ttltc
189
tc^ flufjcrortcntltd^e 2îrtectioten gclcfen/ bûfj Ik»
feï sunt Quintus Icilius umgetaufte §elb in
feinem jeljnten Sa^r lateimfd), gnec^ifc^, I)e*
èraîfcf) , orabifcf) , perftfcf) unb cï)ineftfcî) verftan-
ben, ba§ f^-ran$öfifc§e auf feine 'eigne §anb unb
burd) Umgang gelernt, ba^ er in 5 Sauren ein
5Cutor in ber ©pradie {)at werben fünnen, cng-
lifd), fpanifc^, italienifc^ gleidjfaiïô »erfte^t.
aôaâ für ein l^polog ! unb SDîartiâfo^n Î
2Cuo einem 35riefe >f)amamiê an 3- ®- Sinbner vom
ll.©ept. 1762.
Berbern angefünbigt V, 15 f. (ßinfäße w. 3n>etfel »gl.
V, 25. 26). derbere (Sinreben V, 27 ff. »gl. V, 38. <f)amanng
2lntn)ort V, 30. Saê einjige ütrtge ©jremplar V, 31. bep
(bcm Satenbruber) SKcfer i^erpfäubet V, 47 — 50. 54. 55 f.
unb in >f)erber5 «f)änbe übergegangen IV, 319. V, 162.
(Sine ©teile anê biefcr ©d)rift IV, 68. in ben t>icrop{)ant.
«Briefen IV, 242. 2(u^erbem ifl bie ©c^rift enväf;nt V, 165.
©. 40. 3- 3. lie» : Önomatopoefte.
. s 3-13. liée: aie »ieüeicl)t unterfd)eiben fann.
©.42."*) liée: To 7f yKQ /Ji/Lie^cd^cct.
©•43. liée: ber SJÎÎagen felbjî fein 2lint nic^t verra.
« » in ber 5?ote liée: ccîcd^rjTÔiv. De auima 3, 8.
©. 47. 3. 8. lieâ : D^ad)bem ic^ mid) biâ - - -
» • 3-21. s £il;ngeac^tet aber jeber Se^rl.
©.48 u. 49. i(l eo nur ein a)erfel;en, ba§ "iik aSer^jeileii
nicl)t abgefegt fiub.
©.49. reeber i>er|îecftem nocl) feinem llnftnn — vgl. IV, 6.
* • lieg: SBteber = aSergeltungêma^e ber (îrttif.
®. 50. lieâ ©. 40 (Î. §. 40.
S. 51. » ©.72 jî. ©. 22.
®.52. fünf 3:()aler - f. V, 18. 49.
190
e.55. Ifcô: fcettdjîoti.
©.54. = fo gcb' tc^ — lieô; Boiingbroke.
©. 55. » aïemamtifct)en.
©.56. ©pemologe (5lp.®efd). 17, 18), Hamann fclbjl;
cr fpriiigt nad)l;cr fcl)iKll ab.
©.57. (ieê: Exrector 6. X. ®— yc?f. IV, 68. 117 ff.
©. 57. [icê ; on feinem SBater — ju evneueni.
©.58 u. 59. fieê: <?efcl)u|)e eê.
©.62. aiit^cnifcfte (Syrien — Aphtliouius etti ©cjj&ifl u.
Dîebner »en ^iitipcl)ien tm 2. ^^Orf). fd)rie{> Progym-
nasmata in Rlietoricam ; v>Ç[\. \'1I , 27.
©. 64. Scben uuï> G^araffer ^rn. S. %. jîfc^'enâ , enN
werfen i>on Or. Äarl Dienatu» -f)aufen. «f^alie 1772. —
(îl;ri(l. 2lDc[pO ,Ktof^ Genius Seculi. 2((ten().
©.65. lieê: S)an. 3,19. — Heê: 'Pofauneu, Drommeten,
>f)avfen.
©. 65. 3- 13. lieè : bur^ tic ^ofauneu feiner ^n'efler.
©.67. 2tHm. t) lieè: ii^arb irre.
©.68. ber ^aüifc{)e 3- ©afcmcn UJktbanafîuâ — jüc^.
©. 68. ©ngelber^em.mttgefpalt ?^'U§— (gpalbing.
®. 69. 5CnacreonttfdE)e ^offen — ©leim.
s s lieâ ; nnb bnrd) i^ermifd)te îoerfe in 'JJcelTe îc.
©.70. ber rot^roelfdje Sîiefe beâ ÏRrîOîarmontel — Bélisairc.
« s lieâ: unb unter ber 3Sern?a(tung.
» . g3tdcenaü — n)of)I ber 2Rinifter 3(iU^, 93ef(^ü|er
ber 5luffldrer.
©.71. liée: (Srfd)einiîng eineâ ÎJÎorblid)^^.
» * 9 treu unb sartlid), fonbern avuS) unji^lig
ftnb — (get) - - unb pfa^!) tm 5îorbcn :e.
©.71. licè: Horat. Ep. II, 1.
©.71f. ju crjieOen nad)(ä§t jc. -- V, 19. sjgl. 39.
©•72. 5u ben legten Söertcn )>qI V, 18.
î)a§ 5Kanufcri))t ber Sinfdde u.Snjeifef cnt^ärtom ©nbe
nod) ben fclgenbeu franj.îtuffa^ (ügr.IV,78.80. [V,27.]).
î)ie aSerfe in ber 2luff(^rift beèfelben finb auê bem IV, 86. an«
9efii()rteu ©ebic^t au Sieur Noël ; f. ji? IV, 93.
AU
SALOMON DE PRUSSE.
Les mets exquis amorçant les Prussiens
Les ont changés en Epicuriens.
L'illusion, le prestige et la faim
Nous rendroient tous peut- èlre Antropo-
phages.
Eternel, délivre! Que le Roi nous réponde
au jour, que nous crierons. Ps. 20, 10.
SIKE,
19»
SIRE,
Je suis un pauvre Diable, fou de mes
bâtards, que je viens de léguer à un cadet
perdu pour sa patrie, mais digne d'être le
Président de l'Académie de Sciences, par
laquelle il a été courouué pour un discours
aussi méchant que le Siècle qui laisse périr
de faim les Mages, au lieu de les jeter dans
une fournaise de feu ardent.
V. M. est ce que les Sages du Siècle
appellent un Etre Suprême de la terre^ et
Vous, Sire! avez fait éclater la Supériorité
de Votre Génie au dessus de tous les au-
tres Rois par autant de Merveilles, que le
Dieu des Juifs a rendu Son nom glorieux
au dessus de tous les Idoles des nations.
Le Mage du Nord Vous adore , Sire !
avec une dévotion rivale de celle, qui in-
spiroit jadis les Sages d' Orient. Béni soit
l'Eternel qui a jugé les bouts de la Prus-
sie , qui a donné la force à son Roi, élevé
la corne à son Oint, et accompli les bonnes
paroles données à Vos Pères il j a 500 ans.
Parceque l'Eternel a aimé son peuple, Sa-
loîtion a été établi ROI sur tous les Prus-
siens !
Mais ou sont les temples, les autels,
les prêtres consacrés à la Religion de VEtre
Suprême de la Prusse ?
Hamann'« ec^^nftta \W\.%^. 13
194
Le goût sublime de V. M. semblable à
V esprit duCÂristianisme ne veut aucun au-
tre culte que celui d'esprit et de la vérité,
ni d'autres autels que les coeurs de ses su-
jets, ni d'autres ministres que ceux qui ai-
ment et prêchent la vérité, qui aiment et
pratiquent la vertu. Mais où est cette Race
élue? cette Sacriticature royale? cette na-
tion saiote? ce peuple acquis qui annoncent
les vertus de celui qui les a appelés des
ténèbres à sa merveilleuse lumière? oii sont
ces mages qui offrent leur corps en sacrißce
vivant, saint et agréable à V.M. laquelle
ne veut dans tous ses états qu'un raison-
nable Service?
O Dieu! les nations sont entrées dans
Ton héritage; on a profané le temple de Ta
Sainteté! Seigneur! Souviens -Toi de l'op-
probre dont Tes enoemis ont diffamé les
traces de Ton Oint.
Votre Siècle, Sire! n'est qu'un jour
d'angoisse et de répréhensiou et de blas-
phème. Tous les Sarcasmes aussi innom-
brables qu' accrédités contre la Providence
du PERE qui est aux cieux, contre l'eW»-
gile de son FILS et contre les oeuvres di-
verses du SAINT ESPRIT ne sont que des
souris et des chansons en comparaison des
pensées et paroles sacrilèges, dont on noir-
cit Votre Nom auguste, la Sagesse deVo-
195
tre Règne et les Oracle» de Votre Volonté
et de Votre Esprit.
Le Moiutre le plus étonnant dans la
Sociéfc, comme dit un de ces auteurs mo-
dernes, est un esclave qui pense librement.
Or voilà jusqu'où tous vos sujets vont s'abâ-
tardir pnr l' insolence et la corruption de
ces beaux esprits qui surpassent en inp;ra-
titude le rebelle illustre Absalom. Les Juifs
n'ont pas été imaginés si afTautés de la chair
de gros taureaux et du sang de boucs qu' on
se familiarise avec l'idée d'un Génie insa-
tiable de la sueur et du sang des enfans de
son royaume pour eu engraisser des petits
chiens, auxquels un Siècle idolâtre prodigue
des mausolées, malgré le divin principe de
l'épargne. Mais j'aimerais mieux mâchon-
ner ma langue bègue, pour la cracher à la
face de vos ennemis, et j' aimerais mieux,
comme dit St. Paul, livrer mon corps pour
être brûlé, qn' à traduire ou abréger toutes
les abominations établies dans le lieu saint
de r Etre Suprême de la Prusse. Que la
postérité qui les lit, n'y fasse attention!
Mais Sire! Vous n'avez poiut regardé
comme usurpation la forme d'un Etre Su-
prême^ qui peut perdre les âmes et les corps
jusqu'au dcUà Géhenne, et Vous Vous êtes
anéanti jusqu' à Vous faire Vous-même à
la ressemblance de ce Hoi des Juifs qui
est le Roi des Rois et qui néanmoins a été
13*
196
mis au rang des malfaiteurs, des brigands
et des pendards. Vous Vous êtes abaissé
Vousinèoie, et étant trouvé en figure comme
un malheureux Prussien , Vous parvien-
drez enfin à devenir notre PEKE qui saura
bien donner à ses enfans des choses bonnes,
comme notre Père qui est aux cieux; car
c'est le meilleur des Pères
Et sans nous engourdir par des lois trop
austères
Il veut que ses enfans, en petits Libertins
S'amusent en jouant de l'oeuvre de ses
mains;
Il renvoya le prix à la prochaine année *).
Soyez donc, SIRE, parfait comme Votre
PERE qui est aux cieux est parfait, et Vo-
tre Nom sera sanctifié au dessus de tout
nom> La magnificence, la splendeur, la
gloire de Votre JUègne sera établie et
augmentée, car l'Eternel Vous a élevé
souverainement, en Vous donnant une ma'
jesté royale telle qu' aucun Roi avant A'^ous
n'en a eu, et Vous serez assis sur le trône
de l'Eternel, pour être le Roi des Rois;
Toute la Prusse Vous obéira et Votre vo-
lonté sera faite en terre comme au ciel.
Après être devenu exemplaire des Roiê
le Prince des Vertus des armes et des loix
'■') Le» systèmes par Voltaire.
197
et le Père en effet de vos peuples Prus-
siennes^ sans les échasses ni d'un bon homme
comme Sully ^ ni d'un Contrôleur général
des finances^ Vous aurez encore, SIRE!
la bonne fortune d' être la créature d' un
historien original de sa nation et de Vo-
tre Siècle. Les grappillages d' un Génie
ne sont -ils pas meilleurs que toute la ven-
dange d'une imitation servile et précaire ? *)
Le sans; du grand TVinJcelmanii sera
yengé et vos sujets naturels ne s' expatrie-
ront plus ni risqueront d'être massacrés par
ces Bandites^ qui aiment si furieusement
les antiquités d'or et d'argent, comme les
sages et les beaux esprits du jour celles de
la vérité et de la vertu. Herder sera Pla-
t07i et le Président de Votre Académie de
sciences. La Prusse produira ses Rabelais
et ses Grecourts **), et ils seront plus bril-
lans que les singes et les paons d' Ophir,
et Vous, Sire! imiterez le bon Dieu,
qui n'en a fait que rire.
Le Mage du Nord brûlera et ses sept mille
') Jud. 8, 2.
*) Ariegê s î)omaiuen » ©cf)affnet 6ei) bec uîlari'enroet«
berfc^eu Kammer, SSerfaffet fcf;t gutec uub etenbeic
®ebict)te, Ueberfe^et beâ Guariniîc, ben 5tu9U(îu3
fclbfl für einen putidissimum penem et homun-
culum lepidissimum erfeuneu toûrb?.
198
frères *) ne mourront plus de faim, mais
sortiront de leurs tombeaux et ressembleront
à ces oiseaux des cieux qui portent des nou-
velles **).
Béai soit l'Eternel, dira la Souveraine
de Saba, car Dieu a établi Salonion pour
faire jugement et justice eotre l'Europe et
l'Asie — Le Salomon de Prusse aura sur
mer une flotte et les fleurs de Lys ne par-
tageront plus les vétemens de Salomon , ni
jetteront sa robe au sort.
Tous les habituas de la nouvelle Pruste
rechercheront de voir la face de Salomon,
pour entendre la Sagesse que Dieu a mise
dans son coeur.
Chacun lui apportera son présent et tous
lea coeurs, Sire, brûleront d'amour pour
l'immortalité de Votre nom^ la gloire de
Votre règne^ et l'accomplissement de Vo-
tre volonté^ d'un amour plus fort que la
mort, et plus jaloux que le sépulcre d'un
trésor. — —
L'argent ne sera plus prisé en Prusse
que lés Systèmes d'une foi punique, et l'ar-
gent ne sera estimé du temps de notre Sa-
lomon. Car la preuve de la foi Prussienne
•) - - Nam multo plurcs gumus, et veluti, T«,
Judaei, cogamus in banc concéder« turbam.
Horat. Sat. 1, 4.
••) Ecclei. 10, 20.
199
sera beaucoup plus précieuse, que bor éprouvé
par le feu, à fia que tout tourne à louange,
à l'bonneur et à gloire, quand le Salomon
de Prusse sera élevé *).
Le maître d' botel en portera le té-
moigoage à Pékin en criant comme un co-
chon chinois: tout Souverain sert le bon via
le premier: mais Toi! mon Apollon et mon
Seigneur! Tu as gardé le bon vin jusqu'à
maintenant.
Or quant au péage
Je brûle **) et je me njeurs en invoquant
l'Eternel, comme le juge d'Israël à mâchoire
d'àoe: Seigneur éternel! je te prie, sou-
viens-Toi de moi, o Etre Suprême! je te
prie, fortifie -moi, et que par un coup je
me venge pour mes deux yeux. — Que
je meure avec les Arithméticiens politi-
ques^ qui m'ont déduit 5 écus par mois sans
rime et sans raison^ et je suis trop con-
vaincu que V. M. aime et l'un et l'autre.
YIXI.
*) Jam Fides et Fax et Honos F/fdorqae
Priscus et neglecta redire Virtus
Audet, apparetque Beata pleua
Copia cornu. Horat.
••) - - o mare! o terra! ardeo
duantum neque atro delibutus Hercules
Nessi cruore , nec Sicana fervida
Furens in Aetna flamma. — Horat. Od. V. 17.
200
©. bie3Sombe sum IV.S^etf, »gf. V,22f. 26. [27.]
30 f. 32. 119. VII, 93. Uebcï uîkoMè %nimxt V, 32.
f27if.J 30f.34. IV, 319. (vql V,43.) — 3u ben V, 32.
abgebrucftcii (Stürfeu auâ ber ^cniâébergifc^en 3ettung
ç\ci)oxt aud) 110^ baê nad)(îer;ejibe:
1TT3. 22.®tûce. 15.5Jîâra.
5Cuf (Srfudf)en n)trb 5tad)fteï)enbc§ etngerûcît:
(Sm paat Q,nk %unnhi, bte ber «Çtmntel fief»
fer îennt ol6 td^, ^aBen ft(^ öeroBrebet, l){e5'î'um=
mer tneincâ «Çaufcê sum SKû^rjetdien tl)re§ ge=
I)etmen SSrtefraed^felê g« mad^en; unb sn)ar ber
eine unter bem S'î'amen eines c^^inefifdfien 33" o*
gelé, unb ber onbere unter bem mcl^r «yrud^t
èringenben 5'î'amett eineâ rômif(i)en (S or*
refponbenten — Nantit e§ mir oBer niâ)t
ûBer bicfem ®d)er$c, tt>ie bem ormen (Snarïe
mitVfcinem Bcfefenen «Çaufe in beâ ^rn. ©rooBe
Starren von ©tanbe gel)t: fo Hn id^ genô's
t^io^d ï)iemit iebermânniglid) unb infonber^eit atte
ctraanige Aaufïuftige gu »erftdjern, ba^ ber zeitige
«Beft^er be§ am ûlten ©raBen Str.TSS. gelegenen
§ûufc§ >eber jcrnalâ ein SftaguS gewefen ift,
nod) irgenb ein 3CId)t)miil werben mirb, unb
coen fo wenig mit weit^crge^olten <Bâ)ûiten
ûlâ mit ben Srrlid)tcrn jenfeitê ber Söiefe
in bem geringsten 3>crftänbniffe ober SSönbnife jle^e.
^â) mU eê gar nid^t leugnen, einige 23Iät=
tcr, in bemfelBen @inn unb ^on, worin iâ) fel=
201
Kge gcfc^ttcben , me^r olâ einmal fia* ba§ îDt e U
jlerftü(f meiner Saune auêgcgeBen ^nljàbm,
@ie fînb aBcr fd)on feit wxiq,n Bett an einem
fîdjcrn £)rte bié sur ïui)kïcn ^u^c bcr leisten
«^anb aufgehoben, Befonberâ in STnfeïjung einis
ger «Stellen r gu beren Prüfung iàj nodf) anber=
weitige 5fuêftcf)ten ertimrte — 3)em fe^ aber, n)ie
tf)m JDolle: fo beî)alte id) mit auâbrucïlicl) »or,
baê ganse ci^inefifdie SSIcnbraeriÉ unb @au!el=
fpiel felbft aufjubccîen, unb wo môglicf) burd[)
S^at unb ^anblung — bie befte ©erebfamieit
meineâ @efd)mac^â — ôffentlid) gu befd)ämcn.
SoI)ann ÖJeorg «Hamann.
©,75. ju 9îofc 1) - - BouoTîav
vv - - OJyiiip. VI. V. 152. 153.
©.77. liée: oÇne ein ©pecimen.— 9îcte 5) lies: Baye-
rus u. Mus. Sinicum.
©.78. nact) ^p. — «Peterêburg.
®. T8. ben ^'forbnpinb »erlieren — perdre la
tramontane.
(îramontauo ober îramcntana Çei§(: bcr 5'?otb(ïcrn ;
unb perder la tramontana beit 9ÎPrb(îeril — afs £etN
jlent bec ©eefa^rer — üerlfereit, I;et§t aué ber SaJTung
Fommen, jïcî) iuct)t 311 ftnben UMiJeii.),
©. 79. 3- 2. liée : gauler neun.
@. 83. ^tiiî 17). — 3n bem angefiifirtcu @(J|rift(i)en :
î)e>5ifen auf beutfc^c @eIcÇ)rte, 2)ic^fet unb ^ünjlfenc.
1772. lautet Nro. 9.
I «Ôamatt. |
5 îCljuHug fînî) feine ße^ren ; |
I aiôUFlug ijî bumm! 5
®%wv*wwvvvv%'v\'\ vwvvw wvvw®
202
©. 85. Äbcnbnial beé îrimolcfon — rni 9)etron.
©. 86. Dîcte ^) lieà : Ziuitè 93erfuc^ :c. (bie Uekrf. i^
»cil 'ÎJf. 104, ÎB. 3.)
©.88. (icê: ^ciw. Feine Çrucfct îc
* » „auiè unb fp[ç\ficf) Qud) êpracfie ---" »gl. IV, 47.
• • 3-25. fieê: jiivarnicbtgöttli^ iioc^ meiifc^lic^.
@, 88. aîote26) Spartam e Gallia — bep ^ttxon ^ti^t
eê: Atlienas ex Asia; ücjt. II, 262 f.
©. 89. lieâ : ^inigefpin|leu
©.91. Dîcfe 30). Le rétabl. de l'Acad. — in Un
Oeuvres de Fréd. IL
@. 93. et occupatum et - - pigerrimum — »gl. IV,76.
«Jîot.3).
<S. 93. monufdE)cn S^tagout - - - Epitre au Sr. Noël.
Oeuvres de Fréd. II. Tome Ali. Berl.1788. p. 50-
Au Sieur Noël, Maître d'Hôtel.
Je ne ris point; vraiment, Monsieur Noël,
Vos grands talens vous rendront immortel.
Si quelque jour il vous prend fantaisie
D' imaginer un ragoût de momie.
En l'apprêtant de ce goût sûr et fin,
Et des extraits produits par la chimie;
L'illusion, le prestige et la faim
Nous rendront tous peut Ȑtre autropophages.
Noël réduit ses leçons en pratique;
Ses mets exquis amorçant les Prussieo«
Les ont changés en Epicuriens.
D' Ingrediens il compose un mélange,
La farce enfin lui sert k tout masquer.
.93. lieâ: ^rebtget, bet ein <£)5fnug unb
SB t ^ I i » 9-
203
6. 94. îBiiiFel cine3 ®otteSacfer3 in aSelfc^lanb — ogl.
IV, 34. 35. 67.
6. 94. SSraubeiifcurgct — ÏBfuFertttttiin.
• • 3« 12. Iic5: für einen SOîttcicncfTen.
• * îorfo w\\ "Senf mat — »gl. 111, 413.
@. 95. Dîote 43) lico: minoreni.
@.96. lieê: ju feçn! — »ert)errlic{)en.
@. V, 21 f. [38.] VIT, 91. ®eiiT(id)er in ©cftraaben
IV, 294. 298. 301. 302. 306. (V, 93 ). lieber Sberf^arb«
Sßerliifl burd) biefe ®d)rift V, 41. aScn einem fpdteren
SScr^abeu einer ©cftrift über bic neue îliiolcç^ie beê @o»
frateê V, 188. (242). (Ueber bte neue Slpcl. i\t außer»
iem 9efprod)e» IV, 316 ff. 301. »gl, „^rooincialbriefe"
127. isO.)
Sie QSeranfaffung beê 55ud^eé: Dîeuc ?Ipcloç^ie bcô
@ofr. ober Untcrfn*ung ber iet)ve »on ber ©eliv^f. ber
<£)eibeu, »on 3o^. 2Cuç\. ®ber[)arb, 'Prebiger in Œf^arlot»
tenb. 1.35b. 5Pert. 1772. (9îeue Sluflaç^e, nact) rcelcfter (;ier
citirt njirb, grff. u. C. 1787.) i(l im Eingang beffelben
fo angegeben:
„®ie müjTen e§ ftc^ gefaflcn laifen, mein »crt^ejlec
greunb ! biê ju ber Cuelle ber gegenm. ©treitigPeit über
tic ©eligfeit ber tugenb^. ■f)eiben mit mir ^inauf;^ufleigen.
®ie ijl in bem 15ten |)aupt(îucf bes 5!)îttrmonte!ifd)en Se*
lifarê. î;aê bad[)ten ©ie moÇ)f nict)t, iia id) biefen »or*
treffl. p^ilof. ÎHoman aie eine angenehme î^îeuigfeit mit in
unfere ®efeUf(^aft braute, unb mir i()ii unfern fei. ÜJl.
mit @nt3ü(fen »orlefen (»orten, ti&^ er einmal fodtc ou
einer ©eitc angegriffen »»erben, »o er un§ fo v>ol)l be*
fejligt fd)teu -- ©erabe biefeê fünfsef)nte Äa»itel, biefeS
tefdieibcnc, fanftmüt^jige Äapitel , worin bcc SSerf. »or ber
aSermeffeiiÇ. njanit, btc fo Uid^t anbere, ju beren Sejien
204
eine unücrbacf)t. îii.qcnb fprf(ï)t, bcrbamtnt, gcrabe btefeJ
Äapitcl î)at bell Unretücn üccfd)iebeiict: eifttgec 3Serfed)ter
r;errfcl)enbcr t\)to\. SRetuuiigeu gegen (Ic^ erregt. 2(bcr nur
in grauFr. u. ^öollanb - - aSon ben SBeivegiingeu , jveld^e
ber tr;eDl. Z^cil beê JBelifarê in granfr. uerurfac^t ^at,
iviU td) S^nen, mein SBertÇicjïer! nur wenig fagen; ia
meine fofgenben (Srörternngen eigentlirf) nnr bie r;onänb.
llnierfnd)ungen lucitcr fortfüf;ren fotlen. Cf;uebem ftnb
jüir mit ben ©rnnbfä^en ber ©ordonne fo œeit auêein»
anber ic.
®. 99. üerfdima^cn. —
Non ille, quanquam Socraticis madet
Sermonibiis , te negliget horridus.
Horat. Od. III, 21.
©.99. Dîomane u. JKitterbüd)er — ugf. II, 65 f.
©.100. irrenben 9îitterf(ï)aft- - SSrnjarb.— DÎ. 2lpor.VIII,
6. 236 ff. 260.
©.101. reine ^Oifofcp^ie :c. — DÎ. 2tpor.V, ©.100: SDîan
fann leidet urtf;ei[en, ia^ ein Barbar. SBi^ ber îlusleget
u. ber ©çflematifer, in ben 3eiten ber ®unfe[()eit,
worin unfer tf;eoI. Sefirgebäube grc^teulfjeilg i(l aufge»
füljrt »uotbcn , cf;ne W «fjülfemittel einer reinen 'P^ilo»
fopf;ie, c^ne ®cfcl)macf n. or;ne Äenntni^ "ber ®efc^ict)te
beê menfd)!. SSerjîanbeê, ein fc^önee getb njerbc 8ef;abt
f;at)en
®. 102. 5öelcfenl^ett — àveyva^càg rà ScaxpaTtxà
«ç 263zpaTtîca — Arrian. Epicfet. III, 23.
(S. 102. trieft — inadel: ; ^vpaloL(peî Clem. Alex.
(^diacf'tQft &s oXioç To ^VQaXotfffti/ tov uvçco yçi-
tCS^ai' TO fA^v yccQ , &r]lvâQiu)âfç' To âè y;()iiC9^Kt r^
fAv()(p, XKi IvGiTihl ïGd-' oTf. Cleni. Alex. Paedag.
Lib.'ll. p. 179.)
@. 104. f[ud)ttgeê, ^ûrmlofeâ matt — Akakia
(f. jn II, 872.)
205
@. 105. faitat, ©roU — Pardonuez«moi, dit le jeune
homme, mou Général, un emportement dont je
rougis. L' excès de vos mallieurs a révolté mon
ame. En condamnant mon zèle, vous devez l'ex-
cuser. Je fais plus, reprit Bélisaire, je l'estime,
comme l'effet d'une ame forte et généreuse.
Permets -moi de le diriger. Ta famille a besoiu
de toi; je veux que tu vives pour elle. Mais c'est
à tes enfants, qu'il faut recommander les euuemis
de Bélisaire. Nommez - les - moi, dit le jeune
homme avec ardeur; je vous réponds que mes en-
fants les haïront dès le berceau. Mes ennemis,
dit le héros, sont les Scythes, les Huns, les Bul-
gares, les Esclavons, les Perses, tous les enne-
mis de l'Etat. Homme étonnant, s'écria le Villa-
geois, en se prosternant à ses pieds. Adieu mou
ami, lui dit Bélisaire, en l'embrassant --- Adieu.
Bélisaire par M. Marmontel, Fin du Chap. IV.
@. 106. liée: ju cmpfeÇ)[en «iib ju unterfd)eitien.
=• e =• einer au§etc{)rijllic^en JHec^tfc^ajfen^eit.
• ' * 3inseiibcrf.
©, 106. 2?etmür;iuiit3 au eincu îiutoï — To discharge
frequeutly and vehemently in publick, is a great
hindrance to the way of private Eccercise; which
consists chiefly in Contronl. But where, instead
of Controul, Debate or Argument, the chief Ex-
ercise of the wit consists in uncontroulable Ha-
rangues and Reasonings, which must neither be
questioued nor contradicted; there is great dan-
ger, lest the Party, thro' this Habit, shou'd suf-
fer much by Cruditys , Indigestions, Choler, Bile,
and particularly by a certain Tmnour or Flatu-
lency , which renders him of ail Men the least
able to apply the wholesom Regimen of Self-
Practice • - - . This was, amoni^ the Aucieuts, that
206
eelebrated Delphick Inscription, Reeegnixe
four-self: which was as mucb as to say, Di-
vide your-self, or Be Two — Such Confidence
they hud in tliis ttome • Dinlect of Soliloqui/
----- As cruel a Court as the Inquisition ap-
pears; there must, it seems, be füll as formidable
a one , erected in our selves — the Case of Aà'
thors , in particular, bein^ as we apprehend, the
mpst urp;ent, we shall apply our Ruie in the first
place to thèse Gentlemen, whom it so hijjhly im-
parts to know themselves, and understand the
natural Strength and Putver, as weil as the IVeak-
ness of a human Mind. Characteristicks of Men,
Mauners, Opinions, Times, in three Volumes, by
the Rij^ht Honourable Anthony Earl of Shaftesbury.
Vol. I. Treatise III. Soliioquy; or Advice to an
Author. Part. I. Sect. 1 et 2, (ûu fcer Ucberff^uiig
beê Siici)è fDÜ .fjerber 5(iitf}ei( ge()abt [)aben.)
©.107. »erlebte ^î'\h: SJemunft — loyiuuoq es,
^payvnatov utv oyofxa, tû.eiô'xaTOV 8e xoù
ß^)Q.'^VTarov épyov , iriïç tov Ttavxbç \lvy^r,q
ànôcTTiacriio.* r, , oTTtp ôoiô)TEpov etTielv tolq
xaxà Mc»3a>7^' (^t^oaocporcriv, tlnôvoq ^elaq
èx^f^yeiov è^cpepéç. Pbilo de Nom. mutât,
p. 1079.
©.108. 2Iiim. *'*) — N'avez vous jamais, comme moi,
dit le vieillard, assisté en Idée au lever de Titus,
de Trajan, et des Antonius? C'est une de mes rê-
veries les plus fréquentes et les plus délicieuses.
Je crois être au milieu de cette cour, toute com-
posée de vrais amis du Prince - -- Hé bien, la
Cour de celui qui m'attend sera infiniment plus
auguste et plus belle. Elle sera composée de ce»
Titus, de ces Trajans , de ces Antooins, qui ont
207
fait Ifis dÉlîce« du inonde - -- J'espère y voir,
ajouta- t- il, l'auguste et malheureux vieillard, qui
m'a privé de la lumière - - il sera bien aise, je
crois, de me retrouver mes deux yeux! En par-
lant ainsi, son visage étoit tout rayonnant de joie;
et l'Empereur fondoit en larmes, penché sur le
sein de Tibère. Bélis. Chap. XV.
®. 109. penauejlen 2Bfel)erfrf)eine — 5îeue Sfpcl.V, ®.81:
2)ie Offene beê bcdiflen ©efeué lliiî) iiict)f» aiibcrê a\$
bet genaucile ilBiefccrfdjeiu beröüte einer -P)aiiï)lini3 biâ
tu itire Fleiti(îen 25cjîaiiï)t()ei(e.
©.109. 'JJerfcuatität — Ah, mon ami, la personnalité,
ce sentiment si naturel, devient atroce dans un
homme public, sitôt qu'elle est passionnée. Bélis.
Chap. VII. — En général la personnalité dans la
cause publique, est un crime de lèse humanité:
l'homme qui sacrifie à lui seul le repos, le bon-
heur des hommes, est de tous les animaux le plus
cruel et le piusvorace: tout doit s'unir pour l'ac-
cabler. De la gloire, (2(n^niig au Bélis.)
@. 110. jeuc po§ierltd)Cu ©runbfage — in ber er(îeu^Ui?g.
jle^t: ji'Ue erflcii ©ruiibfâ^e (üpii >£). geänbert). ^Scjf.
5Î. 2lpcMII. ©.37: îïie SBery^cicbuiig ber pOilc^f- ©lau-
ï>eu5[e(;re mit bcr ü]xi\1l. — Farn mit uirf)tê ^u -f)ùlfe;
ce feç beuu, ta% man bcu erjîcu Oruubfa^ ta\)in xeéi»
neu rein, recrnad) bcr îOîeiifd) burc^ bcn çiuteu ©ebrauc^
feiuer 35eriiuuft s« bet @elic(feit gelangen fanu.
©. 110. ^a§ bie biege Entfernung îc. — 9î. 5(i5pr II,
©. 23 : SBer nur erwägt, ta^ bie ©nfferunng bcr ®d)rau=«
feu ber Dîealitat Dîaum gtebt, ftd) S" n"§«"ru, bem mu§
iitcl)tê uatürfid)er f(t)eineu, aie ba§ bnrd) bieîluf^ebuug
bet Uugliicffefigfeit bie ©liicffef. fogleid) ûd) i)iï\>oxtt)mx
miiflfe - - - S5et) ber ©liicff. einer mfd)l. ©eele fijmmt
ûlfo aDeê auf bie unge{)iubertc 5teugerung t^iret SBirf»
fûmfett an.
208
©, 110, 3n)etfe[ gegen ta$ atÇflnaf. ©çftera ic. — 9?.
2Cpcl. V, ©. 75.
«S. 110. 3;f)ecrien bet ©efe^e u. ©trafen — 66enb. V,
©. 88 if. IX, S.323ff.
@. 110. eben fo wenig gôfilen mag —
/xaxpoTépaç
ràp àpiSfiîjaat ayo'kO.c. Piod. Nem. X.
®, 111. Sliitou Souinê a discourse of Free -Thinking,
occasion'd by tlie Rise an<l Growth of a Sect call'd
Free - Thiiikers. Lond. 1713.
©. 111. lieô : ben ')3au(ii3 prcbigt.
©. 111. in ber legten 3etfe i(î « njegjujîrei^en. — Unter
bet <^i\it ijl gefdirieben (»gl. IV, 442) :
ocoi (îè oi)iiOvxa,i vvv tz cpiXoGOCpiaç , diù
tov 2o5KpaT77 oL')iovva.t. Julianus ad The-
mistium p. 264.
@. 111. TOcbcr ein 3öunfcer nodf) ein @ro^e§ ijl —
2 Cor. XI. 14. 15.
©. 111. tn fernem ^amtn gen)ci§agt — Nihil
enim interest illis, haec diversa tractanti-
bus, dum ad unius veritatis expugnatio-
nem conspirant. Oinnes tuuieot, omnes
scientiara pollicentur. Ante sunt perfecti
catcchumeni, quam edocti. Tertull. de
praescript. adv. hacret. Cap.XLI. p. 241.
«S. 112. - - wirîltd) gemadjt nierben können —
elç Bï TOV aî&ipa avthv avvoç, d.vc\)you.aif y.al
•vov' "yciiyvv Tta^à Tiv'^ayàçiGv "Ka^àv , fxsTpslv
âqyo^ia.i tÔ ïrfp. ov yà';) ànôyptj ^eTpôJv ô
Zerç* àlV si ^r, v.aX xo ^léya ^ôjov , to fitya
crcyf-ta, v; fxej-âXj? ''^'vy^, airbv et; tov ovpavhv
àvi'k'èoiiii, r.c'.X ^£Tp/;(raiui rov at^i'pct, oïyetai
v
209
TLevç nag' è^ov iid'èfij , Ttôaaç yœviccç, e^^v to
Tivp' TzâXiv è% ovpavov xaraßauva - - xal
xarà Tvrjxw xal ddxTvXov xal vjfxi^ctXTfXov
fterpoî T})v rypàv ovaiav , xoX tb ßd'^oq ai-
Trjç dcya^ETpGj, tVoc xal UocrEidàvcc SiSd^cOf
■itôar^ç "P%^'' ^O'^cco'O'TÇ - - à^(pl ^lev Sr^ to.v-
T(X ^éxP'' '^'^^ ècriTovdaxEV ri "^v^i^ (J-ov tôv
oXow âgx^iv. Hermiae irrisio gentilium
Philosophorum in Justioi 0pp. p. 179. 180.
©.112. iunetiîeu gibeni — 9Î. ÎCpcl. VII, @.148: 3efit
Slpolccien foüeu iüd)t t)Io§ beu aSerjîanb überfü()ren, iîe
foUeii ûuc^ baâ >&erj bié tu feine tnuctjîeu giberu be»
wegen. 3nbem iaè gerührte «gserj on fetiteu ft;mpatbe»
tifcl)eu 'Pulêfcf)[a9eii beit beraubten u. Derrouubeten @a»
matitei: für ein empftnblid)eê ©efc^opf von feinem Oe-
Wüte erfeuut, fotl ber Sßerftaub ijergeffeu, ba0 ec ein
Çeiub feiner Oîef. fep.
©.112. ©c^riftfl. »ont erflen JRauge — 9?.2{por.V, ©.68:
3nbe§ man ftcî) bemühet, ben öffeutf. Oîeligionêuuterric^t
ÜOU fo[ct)eu glecîeu su reinigen, füllten ©c^riftilettet
»ont erfîeu Dîauge , »on benen bie Oîatiou i^re be(îeSBi[s
bung erwartet, jtct) entl^alten, feiere ober äbnf. grobe
aSorfteßuugen wieber surürfjufü^ren, um jîc in i^ren
Sßerfen ju »erewigeu. Srf) ipünfc^te baf;er, baf ftcï>
©teilen, wie foigenbe, nic^t in Alopjîocfé Oben fin«
ben möd)ten: OÇin' i^n, bet ftc^ für mi^ gc»
opfert Ç at ÎC.
®. 113. lies : 3insenborfeio5.
@. 113. B'IO. ^ugenb — ovre cpvaei, ovvb 8i-
daxTov^ ÙAXà Seîa fxoipa — ovx dvsv roor,
olq âvnapayLvrjTai. Plato in Menone. Conf.
Justini Martyris ad Graecos Cohortatio
^omoan'8 «Triften VIII.25, 14
210
p. 30. 31. Clem. Alexandr. Strom. Lib. V.
p. 588.
e. 114. ^ollânî). @ctfcu|teber§ — S^omaô Hm, QSom
aSerbicnjîe , (Einkit ©. 1 : SSa5 foKten , maè f onntcn
über fo »tere anbete »acferc îBlàmut tf;un, tie, njeut»
gcr jlofj alâ bet ©olbat, u. roeniger eM dS bet ®e»
Uf}ïte, eben fo ä(i)te, Pbfd)ou »etbedte, Slufpriic^e auf
QSerbienfl ^attcu? (Stnja întwenbtg an bie (5tuf>entf;üce
fc^ïcikn, mai bet ^oUänbifdje ©etfenfteber, beffen Dîad)»
bat bte beflc @eife i^on ber 2Sert anfunbigtc, an feinen
®(^ilb fcï)rteti:
^elp ®obt mit ®naben
>f5ic rcirb od Ocepe gefaben.
©.114. ein bitterer greunb — 5?. %pol @. 407: aBa§
Fönnte c§ bem SfîuÇime beê @oFr. fc^aben, »pcnn - -
cTenbc SCSoIIüflltnge bie unfcl)n(b.^iebe eineâ recifen S0îan»
tieê nod) i^reu üic^ifdjcn 93egierben ab gemejf en l^ätten.
^oc^ muf man fic^ ^iiten , icn 3 u » e n a [ gu biefer
2lHxar;l su red)ueu, ber, obgleich ein bittrer Çreunb, bod)
immer ein Çreuub ber îugenb rear. S)ie ©telle in f.
iroepten ©atçre: Castigas turpia quum sis inter So-
craticos - - - benjeift gar niûjH.
î)ammê 93etrad)tungen über bie DîeligionIV,314.318.,
Don benen ^ier ein Sluêjug folgt, fïnb bie 35eranlaffung
biefer ©ct)rift, welche V, 43. [72 f.] IV, (291 ff.) 300 f.
306. VII, 91. ern)âf;nt unb V, 120. ein bellum ortho-
graphicum gegen ben neuen Sveformator ju SSöbmifc^»
35reba genannt >tjirb (ügf. 2)amm => ungläubig V, 35.).
5Bon bem einäugigen @cf)ulfef;i-ct ^einrirf) ©dérober in ber
5Bei^gerbergaffe werben ©cl)riften angcfüf;tt IV, 294 f. u.
au§erbem gcfprocften 298. 302. (306.) 315. V, 43. (114.)
Äiefer Dîecenitou be« S3u(^|l. •£> V, 86f.— Berbern roitb
211
ein d^nf. bellum grammaticum gebw^t V, 45. 120 f.
$011 einem awepten %\)d{ Uv 3Cpologie beS S3ud)il. <& <il
î)ic 9îeï)e VI, 77. 79 f. (»3!. 3m)) ©djerfleiu).
aScfratïituiigen über ik JReligion. ®ur^ G. 2. Î).
©rjlc unb amettc 2l5tf;eifun9. SSerlin 1773.
ÎBorrebe. :£)er 5H5ar{)cit = lieïienbe Sefer ftnbet ^ter etntge
35 e 1 1 a c^ t u n 9 c u übet bie Ötcngicn , bie an fîc^ Wî»
ber neu nod) unbefannt ftnb; bie aber bo^ nie genug
bel^erjiget werben fijnneu - - -
®te SG3tebergeburt war ein 35 i l b ra 0 1 1 , eigentlich für
ctn)act)fenc 3«ben ^at ber einen Un g tau»
l>en, wer ta glaubet, ober überfüret ijî, ber ©injige
n>are @ott fep fein ec{)öpfer, (Srbafter, aGBortf;äter, Sic*
gierer, >P)err; um beffen guten 3}ater * SBiUen er jtc^ be*
fümmern muffe - - - ®cr ijl in ber cCrijliicften Sîeïi«
•gionêsSere ein ^eterobo^c, ber im5 anberê für
cl^rifific^e9îc[igionê = aBatf;cit auêgiebet, aie reaê Qf}vU
fluë unb feine Stpofîel gelcret fjaben - - -
Qé bebarf f)euti9eö îîageé, unb in ber protejlantifc^en
ß^tiflen^eit, feineê au§erorbentIid)eu Sererê, me.
eê uïva bergleic^en »or einigen ^unbert Sareu beburft ^at.
(Srfle 2fbtf;eilung. 55on ber Sîefigion überf;aupt. §. 1. Sßon
bem aSefen einer Oîeiigicn. §.2. 5)ie Sîefigion - -
mu§ gan5 practif(^ fepn. §.3. @ine âd^te Sîeligion
mu§ allgemein feiin fönnen - - - §. 5. î)ie äcf)te Sîeli«
gion mu§ nic^t etiva lebiglid), auf ein genjigeô
f8u&l, gcgrunbet Reifen. 35ci; einer aUgemcin^feçu»
foUenben Oteligion mu§ auc^ ein allgemeiner utiâi'
ter feçn - - Siefer 9îicl)ter fann fein anbrer fep'
ûl6 bic oUgemcîne, gefunbe, unb genug f am g e übe te,
aJlenfd)cn = 5Bernuiift --- §.7. 3Bie mue ein
auferorbentlic^er ÎReligion»«' gérer fïc^ beglaubigen? <5t»
14*
212
nen au§ecocbentIi^en S^e[(<;tondt>fieret nennen
rotr einen fofdjen/ ber »on fïcî) faget, et feç »on®ott
gcfcnbet, bte tiê^erige SîeHgtonê^Sorme
ganj ju »eranbetn, unb ben 9Kenfcf)en neu»
ctftc^ SU fa gen, rote ®ott uon iÇ)nen uercret wer-
ben rooUe, unb roaô @ott if;nen ©uteâ ju etroeifen
Bereit fep.
StoeiU îtbt^eifung. 5Bon ber waren cÇrijïric^en S^eligion.
@. 43. (Se i(l in ber äd)ten Sere 3efu - - nid)t§ u n»
begreifiic^cê, mct)tê bloê unb allein ^u glauben«
beê -- aUeê i(l practif(^ - - eê ijl bei) biefem prac-
tife^en nic^tê übertriebenes, «i^tê unm5gtid)eê^
aü<ii nici)té in fïc^ rajîigcê unb bcfcftroerfic^eé , ni^tS
fc^mu^igeê unb ungefattigeS - - -
î)ritte unb »ierte 2tbtr;eirung itebfl einem Sln^angc,
1773.
î>rittc îlbt^eiiung. 9Son ber bur^ 3ufä§e üctföff^etew
c^ri|lïic^en Sîeligiona » Sere.
Ç. 4. 35on ben engeln. <S. 50. 5lnm. ") - - ï)ier mag
boc^ bie (ogenanute SSerfuc^ungS^rifli »om îeu«
fe{ einige Erläuterung befommen. ^Jernlic^ , ber 2(po(leI
xaolU fagen, ba^ Sefué infonber^eit breç ®ele«
gen Reiten rool bcç iià) überleget ^abc, beç
benen er jtd) pten müfTc, einen gef'üritt ju t^un,
unb ia^ er nacftf;er auc^ bie ©einen »or berglei»
^en ©elegen^eiten angelegentli^ geroarnet Çabe. 2)ie|
Eicibct ber 2tpo(leI in bie (grjetung ein, alâ ^aU tin
35crfud)er 3efum balb baju bereben rootten ; unb ^abc
iÇn i\\ bem (gnbe balb ia^iii balb bortbin gefüret. î)ic
fogenannte (grflc 3Serfu(^ung r;atte, nad^ guter lieber»
legung, ben ©ntfd)lu§; bu mujl an ber 95erfcrgung
®ûttiè mit Sebenê « SKitteln, nie jroeifeln, unb bir be§»
Wi Peine |)ulfc auf auperorbentlic^e 5lrt »erfc^affen
21S
tt)oK«n» SKûtt^. Hp Änm. 5 t) , »ergït^en mit bem,
toai beç 2Cum. 440, 441, uiib im SuFaâ tep 2lnm. 780,
»otFömmet. ®ie Breite fogeimnnte 3Serfud)ung (ober
eigene UeberbeuFung) fürete auf ben (Sntfc^fuf
unb aSorfa^, bu mufl mit beiiier SOîeffiaê » SBürbe |a
nidjt pralerÇaft umgeben , ober jte auf pralenbe 2Crt jei«
gen, ivoKeu - - - 2)ie britte genaue lieber ben»
fung fagete enbli^, t)ü mu(l beç ber reinen Oottge»
fäßigen ÎHeligion , ja Feine uJîengerep »erflatten , bie »o«
ben 2Siebcrfact)ern ber einfältigen 9îeligion etwa U*
geret »erben möchte - - -
@. 53. ®aQit euren Serlingen fein »iel ü o n ® o 1 1,
unb »on guten ©efinnungen; unb fuc^et if;nen
einen ?lbfd) eu uor ollem bo feu einjuprägen: beti
2:eufel mit alle feinem «^eere lajfet nur immer lauffen.
^. 6. 3Son ber ©ünbe unb ber fogenannten (grb=@ünbe - - -
©.63. Sßir müffeu ^ier noc^mafê cttoaè »on bem äße»
fcn cineê î)iugeg aufüren — (S.65 3(nm. *) ©ebenFc
bir einen SSacFofen »on @iê; fo gebcnFefl i>ü imav
einzeln reaS mögtic^ea, nemltd), ein33acfofen i(l mög-
lich, unb die ift möglich : aber beibe© jufammenge»
nommcn benFejl bu nii^té. 2)er SSacfofen foU ein
J8ef;äUm§ feçn, \)<xè »on genugfamen ^euer fo T;ei§ i»irb,
ba§ SBrobt barinuen getrocfuet, unb 3um e§en ®ar ge»
macl)et, »erben Fann: ©i» aber ijl, »onÄäfte l^art ge»
i»orbeneê SSaffcr, baâ in ber SBärme »ieber ju SBaJter
i»irb. 5lIfo fic^ejl bu »5tlig ein, ta^ ein Siê-SSadE»
ofen, ober ein ou» ©iê jufammengefegeter SBorfofen,
fein SSarfofcn fepn unb »erben Fann; fo lange nem«
li^ (Sie nid)t3 meiter i(l , olê Hatürlid)ee (Sie. 2l[fo ge»
Cöret baâ aSefen eineê fofc^en SSadfofenS, in boâ Sîei^
t) »et îBcrf. pflegt im ßanjen 5Bu*e laB 5Î.S. ni*t naä) Xap.
0. ©«t8, fonti. ûu8 feinem „S)eutfd|ù6«fe6t«n unt) fût fotö»
fâlttge Scfct criàutetien fteuea Xeüamente" auf oün »elfe
tv cititen.
214
î)eE lemn unb unmöglichen (Sin b Übungen, ^er«
glei(^en ©inbitbuugen otergiebet c5 uns al ige, in bem
i)fîeicl)e bet ®^ein* unb aScrt * aSat^eiten , bie nid)t
einem jeben fo offenbar = falfd) erfc^einen - - -
MnHng. §•!• SScn 2ßitPungen bnnFfer aSorjlelIungen in
unftcr @ele. - - - @. 198. 5!Jîan fann fagen, ia^ aller
9Jîenfc{)en'^a§, aEe unrid)ttge Gtgenliebe, aller -£)o^»
mut^, -^ofart, ©tols, auê eben ber bunfelnSSorflellung
»on aSortreflict)Eeit ber ïBoUFommen^eit, unb »on
einer SSegierbe nac^ berfelben, unb »on ber natür-
lichen 2(bnetgung gegen alle UnüollFommen^eit, aber alleS
im bunfeln, enifpringet 21 nb er er UnüotlFommen^ei»
ten fe^e id); »or ber SÖletnigen uerfd)lie§e i^ bic
Singen, auo SFel »or allem uncoUfcmmenen : i^ t^ue
lieber gro^, prale, überCiebe micft u. f. f. - - - fSt^ bcm
erften ©a^fepn ber Äinbcr auf ©rben, ja oft fc^on im
aKutter=Seibe, beFömmet W meuf^lic^e ©ele manche
ßinbrücFe, beren fte \'iâ) nac^^er nie Flar ben>u(l
wirb, bte aber todi »ielc folgen burc^ baS ganje Seben
nad) jîd) stehen - - -
§. 2. Sßae i(l unfre ©ele? - - Wit benen fann iä) nic^t
jürnen, bie ba fagen, baâ, n?aé wir @ele nennen,
fep eine <gigenf^aft unferê Äörpere--- @.201.
Sie einfciltigfle, unb alfo ber SSar^eit äulic^jle, hy-
pothesis i|l, ivenu id) fage, tie ©elc i(l tim Sigen»
fd^aft beS äuferfl «= Fün(llid) unb weife eingerichteten
menfc^li^en S.tih(è. - • - Slber, ber SSemeggrunb t»c»
gen eineê Fünft ig en glüdfcligen ober unglüdfeligen
Sebenê? Sind) ber leibet nickte. 5?er ©c^öpfer, bet
meine je^ige 'Pcrfon , meine jegige 5Irt \iOu SSewuft'feçn,
Cerüorgebra^t unb in biefen Äörper geleget ïjat, ifl
mächtig genug, eben bicfe 2lrt wiebcr mit einem Äör»
per jum 9Sorfc^ein ju bringen, ^at boc^ auc^ «JJauluS
»on jwep wefenblid^ « untcrfc^iebenen Steilen be4 ÜRen«
fc^en Nt^t§ gcwuff. mic d fc^einet: er fd)Ct«ct »oh
215
einem @(!^Iâfe tm 'Xobe ja cebeu. ttic &i\i, obec
tct mcnfct)Ii(^c ®ci(l, {(l tei) i^m bic bcnFcnbe
Äraft be3 Äörpere, bic füuftig rcicbct Çcr*
gejlcllet »verbe n foll. @ie^)e im (Stilen Srief on
bie Jtorintl^ier , betj 2lnm. 322, nub ba r;etum,
. 3. aSou einem fogenannten ^Prüfer ber %xUit über baJ
beutfcl)9Überfe<jete unb erläuterte 5îene Sejîament für
forgfäitige Sefer. - - ®. 218. ©r befc^ulbiget ben 3Scr«
fa§er/ de jîer;e er unter einer ^errfd)aft ber aSorur»
tacite. 2öe(cl& eine unerfînb[id)e JSefc^ufbignng i(l baS!
2)er Sßerfaf er Çat »or etticï)e aSiersig biê guufjig Saren
auf einer Uniüerjttät iîubiret, rco bamaU (,benn je^o
ift eê anberê) bic 3[Rac^t ber aSorurtr;eiIc , ober bet
blinbe ©loubc, in ber gröpeflen ©tdrfe ftc^ befanbe.
SOlann \)Ci^iU bamal» bafelbfl einen jeben , fonberlic^
Theologiae Studiosum, »on bem mann in ©rfarung
trad^tc, ia^ er ein 3u|)örer biefcê ober jcneè aBelt-
iucifeu fep. Sier aSerfa^er mar olfo ein, jum auS«
»enbigicrnen geœiÇ'er gauj unüerildubfit^en thesium,
angehaltener Serling. 2lber er («atte nac^f;er, bei; freiem
Umpnben, Hè ©lücf, bk ©c^riften cineS un(lerb»
liefen SB olf, in beutf^er unb lateinifd^er @prac{)e, fer»
,ner eineâ Sßilfinger, eine» Äanj, unb wie bic gu»
ten Oîamen lueiter lauten, mit 35ebad)te burcl)sugef;en ;
unb er r;atte \iä) basu , einige 3are ï;inburd) , eine »on
ten bejlen Sageô = ©tunbén , un»crönbert befiimmet. ßr
Fam baburcf) jur ©rfenntni§, i»aS SSegrtffc, njaâ
3ufammen()ang ber ©ebanfen, waö benPcn,
ÇeiÇe. 2ln tic Sîeligionê = Sere mac^ete er ftc^ no^ ni^t,
fonbern er blieb ein gefreuer Siîacijbeter feiner ort^obo^en,
Ine ©ebäd)tni§ gefafeten, thesium: er ^at »ielc ^lun»
tertmol öffentlicf) geprebiget, unb bic reine Ortbobo;ic
»orgetragcn. Snbem er aber bocïf'nic einen übet*
gcugenben unb re^tc bcutltd)cn ®cbanfc«
t>c9 (t(^ fcIBet »DU uff« feinem Ser*®frrc fa§w
216
tomxH: fo fe^ete er enblic^ bcu ©iitfc^Iu^ fefl«, forg«
fäfttg su un ter fu(^ en. (gr Tafe fein neueê îXejlameut
mit etwaê fc^ätferer SlufmerffamFeit al» efiemalê, fo rcie
oucï) tie LXX , unabfägig : er fann üerfcf|iebcne %nè*
gaben aufroeifen, bie er bnr^jîubiret ; ba er gemonet i(l,
in bie SSii^er bie fein eigen finb unb bie er liefet, au^
immer feine ©ebanFen auf ben 9îanb su fc^reiben : unb
ce ijl barauê augenfd)einlirf) , n>ie iic ©injïc^t waâ) unb
itad) jugenommen. 95iê er enblic^ mit »oUer (3emi^^tit
fanbe, ia^ er biê baf;in ein blinb^geleiteter »on
b lin ben Seitern genjefen. Unb aud) noc^ je^o, ba
er iaè ganje 9îeue2:eflament, unb einige ©tüdfe be^eU
ïien öfter aie einmal, überfe^et unb erläutert l^at, würbe
er mancïieê no^l näber unb beutlidier seigen, rcenu et
bie 3(rbeit noc^ einmal »on neuem unternemen follte.
§. 4. aSon ber 2ïbftd;t ber îlrbeit beê SSerfajferê über \>ai
9îeue îeflament — ©. 230. ©olte aber ctma ein un»
»i^enber ©c^mä^er, ben QSerfafer einer SntNfiû»
flerei) befc^nlbigen n^oUen: fo ifl bep oHen unpartei»
f(^en, unb bk nur ctmaè im 3ufammenf;ange mit SKen»
fd^en * ©ebanfen »on ber 5lrbeit beê Sîerfaf erê gelefeu
Çaben, »ol offenbar, ia^ »on ber (Sntfpufiajleret)
iiiemanb entfernter ifl, aie eben biefer a5erfa§er. dt
bringt überall auf tk befiimmtefle Seutlic^Feit
ber ©ebanFen; er erfläret jebeê 9Bort, baê einer
ßrflärung nötr;ig ^at , ganj genau ; er ^at mit feinem
©o^e reaê ju tf)un, be§en guter ©runb fid) ni^t ah»
feÇen lâ^et; er roeip »on feinen unmögli^en ober
übertriebenen grömmigfeiten : unb tia^ i)at er ge»
reif mit feinem feufjenben ©ntfiufiaflen gemein: er
be^)auptet feine (Srf^einungen , er n)ei§aget auc^ nirgenb
Don fünftigen fingen: 33ielmer, er fuc^et (5nt(;uftafle*
rep fo reol aie 'Profanität s« ï)emmen»
@. 231. 2>aê mögen ßnt^ufiaflcn Steigen, bie
t^re unbegreifïfc^e unb aßcr Wenfä^cn^DSernunft reiebcr»
211
fprcc^cnt)», uni» sugleicï) unftmJ)t6are , ©a^ungeu, für
eine geoffenbarete îî^eologie auâgebeu").
•) ßiu SntMfiûfle r;eifet auf beutfc^ ein 35 e»
geijîerter: uub mann nenncte ik Sente fo, tic,
auê einer geivi^en Eingebung einet ©ott^eit, if;re
ungcivönlic^c uub uubeutlic^e ©priic^e r;erücr3ubrin9en
fc^tenen; ober überhaupt folc^e, tk in einem allju»
jlarFen Üriebe eineS 5tffecteê, ober in einer übertriebenen
SSorflellung , »on gerei^en 2)ingeu rebeten.
.5. ©.232. (Sinigc jufäüige, jur >&auptfac{)e fl^ pa»
fenbe, ©ebanfen. SWanu betrachte in unfrer beutfc^eu
JDrtf)o graphie beufelbcn a3ud)flaben ^, ber nie auê»
gefproc^en, fonberu »ou uua^tfamen ©c^reibern jroi»
fdjeu bic ©pllben eiugefdjoben , reirb: unb iDCnbc biefe
f leine SSetra^tung ann auf bie fogcuannte OrtÇobojie,
unb auf W üKacl)t einer, one SîacftbenFen angenom»
meneu, alten ©eroon^eit.
@ê fd^reiben nemlic^ einige inêgemein baê SBort fu»
ren, ducere, mit einem ^ in ber 3Jlitte, führen.
SBoju bienet ba iaè ï)l 2Cntnjort, ber ©ebrautJj
bringet e§ fo mit jïct)» 2Bef en ®ebrau(^ ijî eô benn?
(Se i(l ber ©ebraud) ber fogenannten Aanjelti(îen , unb
ûubrer foIct)er ©ct)reiber, ik noct) nie auf einen »er»
künftigen ©runb be^falè gebacftt ^)abcn. 2Sarum foll
ein anbrer, ber mit ©ebanfen fcftreibet, fiel) nact) fof»
i^en Seuten ricl)ten? 2)ie ©praire grünbet fi^ inê»
gemein auf beu ©ebrau^ ber »erjlanbigjîen ^erfonen in
ber ganjen 5îation: ©oll bte Crtl^ograpl^ie Feinem
SSerflanbe, fonbern blo§ ber ©en)onf)eit einiger un»
benfenben SSrobt »Schreiber, unterworfen fepn? - - -
©.233. 5tber fegtet nur. 3nbem rcir. unfern beut«
f(^en köpfen, bic on eine nngegrünbete, unb in ben
Slugen atier 2inefänber barbarif^ erfcl)einenbe , unb alfo
«nfrer 5?ation fc{)impf(i^e , ©emon^eit ftc^ binben.
(©■234.) burd) oße folc^e aSorflelïungen , niti^t einmal
218
ein unnii^eô 1^ mitten in bell ©^ßben obes am @ube
becfelben, ab^croiinicn Fönucu: ivie iDoItcn mt folgen
einen nngegrünbeten ®laubenê = ^ttiPel nemen fön*
«en? Hub iid fte gu bequem fînb, ein wenig 2Ccf)t ju
geben, ob fte mit aSerjîanbe ortf;Dgi*apf;if^ fd)reiben,
«nb |Tc^ roaS artiger» be§faB anjngerconen: wie »olteu
fîe ft^ entfd)iie§en, wic{)tigern ©ac^en n a d) 5 u b e n f e n ?
Unb tia bie ®en)onr;c{t ir;rer ginger unb i^rer fingen,
in bec ©rfireibereç fc(d;e ©ewalt über jïe f;at, ba§
fte ben aie einen ortf;09rapÇ)ifc^en Äe^er von itd) weifen,
^er fie fiierinn ma^ vernünftigere leren wid: tüae wer=
ben fie tf;un, wenn wieber bie ©ewcn^eit i^rer »on
3ugenb auf gelerneten SBorftettungen in ÎAetigioné-Sadien,
gerebet wirb? ©clauen i^jrer ® ewonf;eiten..
finb fd)wer frep 3« mad)en!
Sßer im FIcincn nid)t treu i(î (wie unfer -gjcrr im
Sufaê, Fap. 16, 10, ober bep 5Inm. 545, faget) ber i(î
ttud) im großen gerne untreu unb ungeredit.
@. 115. jum SDîotto: Tutantuin, quem jam spi-
ritalibus castris coelestis militia signavit,
tene incorruptam , tene sobriam religiosis
virtutibus disciplinam. Caecil. Cypriaa.
ad Donatum p.9.
©. 115. unter ber <S)iitt:
vTtaxov «y zcT'^ev IIISA
'RpaxXioq ti'èi.wv — Pindar. Nem. X.
Cï3ifa ugT. IV, 295. V, 45.)
® . 118. „SSer in ber SJrt^ogr. - - - III. IV. mtî).
<S.118. „ba^ er ükratt -- @.230.
©.119. SBtm ein «nt^uftajl — Theodoreti Ec*
des. Hist. Lib.IV. 11. p. 16J.
219
@. 119. /,ouâ tn Umgebung -- <S.231»
@, 120. „mir burc^ aufferorbenti, - - @. 50 *
@. 121. n)a§ benîen ^ei^c — - dum Logicae
Sphingis aenigmata ac rationum omnium
tricas expediunt, ut quid sit ratio inve-
DÎant, naturali non raro rationis lumine
ac judicio destituuntur. Philippi Mornaei
Vitae Mortisque Consideratio p. 40. 41.
©. 121. r/fur eine @igen[cl)aft - - @. 201.
@. 122. Unter aEen unkgreift. - - ®.231.
@.123. 3.15. licé: <B\)nU,
e.l25. B.2. » t^u:^cn.
<». 127. unter tev Dîote :
'A^ayccTotç à'k2.oiaiv otxécrxioi, ev xe xpa-
'EoVTEç àvSpsicov à^cciâv o;7ro«X7;pot â7i};peïç,
»5 (pi'kôcrocpoç 'Efxjre^oxÀéorç Asj^et TrotT^TtxTj.
Clem. Alex. Strom. V, p. 607.
€.130. lieê: mit einem ©egner.
@.131. 5Ba(îofen »on (gi§ — ©.65*
e. 131. @e(f —
Si bene te novi, metues, liberrimeLoIli,
Scurrantis speciem praebere, professus
amicum. Horat. Ep. Lib. I. 18.
©. 132. SJîamamttfd^i — (S. SOtoliereâ tûrgerlic^et
©belmann.
Acte IV, Scfene 5. Set Bourgeois Gentilhomme
roiU feine 2od)ter nur an einen SScrneÇmen »eri^eirat^en.
3pr StebÇiaber Cléonte »crFIeibet Itcî) ba^er de fils du
grand - turc unb fein 3)iener Covielle madjt beu 2Cb*
gcfanbtcn. Covielle^ Enfin, pour achever mon am-
!>as«ade, il vient vous demander votre fille en
220
mariage; et, pour avoir un beau-përç qui soit
digae de lui, il veut vous {a.ire mamamouchi , qui
est une certaine grande dignité de son pays. Mo7ts.
J ourdain. Mamaynouchi ? Cov. Oui, mama-
mouchi: c'est à dire, en notre langue, paladin.
Paladin, ce sont de ces anciens . . . Paladin, en-
fin. Jl n'y a rien de plus noble que cela dans le
inonde; et vous irez de pair avec les plus grands
seigneurs de la terre. - - Acte A'^, Se. 1. M ad.
Jourd. Ah, mon dieu! miséricorde! Ru' est ce
que c'est donc que cela? ftuelle figure! Est-ce
un momou que vous allez porter, et est-il temps
d'aller en masque? Parlez -donc. Ru' est -ce que
ceci? qui vous a fagoté comme cela? Mous. J.
Voj'ez l'impertinente, de parler de la sorte à un
mamamouchi. M ad. J. Comment donc? M on s.
J. Oui, il me faut porter du respect maintenant,
et l'on vient de me faire mamamouchi. Mad. J.
Üue voulez -vous dire avec votre mamamouchi f
Mans. J. Mamamouchi, vous dis -je. Je suis
mamamouchi. Mad. J. Ruelle bête est-ce la?
Mons. J. Mamamouchi^ c'est-à-dire, en notre
langue, paladin. Mad. J. Baladin! Etes vous en
âge de danser des ballets? Mons.J. Ruelle igno-
rante ! Je dis paladin: c'est une dignité dont on
vient de me faire la cérémonie, (»gl. -^am. IV, 199.
V, 144.)
©. 132. @d;Iafmö|cn — i. e. Artegâ = ^omanett»
Kammern (l^9r. V, 114.)
@. 132. lahmen «öteifter OJÎartm — ®. ^. ©crunbio.
©efcl}td)te bc5 berühmten ^Vebigeré Sruber Oeruiibio »en
éampasaê iii ^rceç SSanben. 2luâ bem ©ngl. (5c(lêt
SSaiib. Sps- 1773.
ÇûuffeêGapitel. ©icfer ©c^ulmetllcr war la^m - -
2?îan \}'é.\t Srt^me gcmeiniglirt), »cgcn bcr tîçen^eii ÇebenJ--
221
&tt, bi« Ile führen muffen, fût ^clcÇïte u. ciel rciffenbc
Scutcj bieg traf beç unferm la^imen @(ï)uImonarc{)en
auà) nd)ttg ein, ob mau glcid) beFcmten mu§, t)a§ er
m bem galle ein bi§gen au^erorbentli^ unb nârrifct) su»
gcfd)ultten mat -- Um jîcf) eine frcpc«£)anb su »erfd)af*
feu, üetmiet()etc et itd^ auf imi) obet breç Sa^te al$
®d)teiUt U\) einem 5îotat i^on ©t. îOîillan, bet ein
«eugieriget SKaun jvat, unb eine fleine ©ammfung f8ü=
^et ^atte, bauen einige etrcaâ, anbete abet nic^to taug»
ten - - Unter biefen befanben ftct) nun txe^ fleine 3BerF*
gcu »on bet t)rtf;ograpbie / bereu aSerfaffet fid) ganj
»etfc^iebeue u. entgegengefe^te Sffiege gema^ft t)atteu.
®et eine bef;auptete, man muffe gans allein auf bie
(Stçmclogie obet 2lbteitung bet SfBotte feben; bet an*
bete, man muffe genau fo fcl)teibcu roie manauêfptac^e;
unb bet britte , man muffe lebiglic^ bem allg. ©ebtauc^e
folgen. 3ebct untetffü^te feine SOîeinuug mit einet uu=>
^ebeuetn ÜKenge u. @d)la^totbnung »ou Serceifeu,
©tiinbeu, SSepfpteleu, u. 5(utotitdteu anê SlfaDemieu,
©ptac^lebteu u. SSörterbüc^etu ex omnilingua, tribu,
populo et natione. 'j^itet »etfod)t feine ©ruubfdge
mit fouiel >f)artnddi9fett unb ^i^e, aie n>enu einsig u.
aKein tk (Srbaltuug ober ber Umffurs ber gansen ge»
lebrten SSelt auf biefem fünfte bcrubte. 3» bem ein»
jigeu ©tiicfe ftimmteu )Te aile überein, ba§ ucmlic^ ïik
JDrtbograpljie ber rcabre clavis scientiarum, bet ©tunb*
(leiu altet guten SBiffenfc^afteu , iaè >£)aupttbot jum
2;empel bet SOîinetua fep, uub ta^ j'ebct, bcï fîd) tu
benfelbeu wagte, o^ue ein gutet £)rtf;ogtapb S^ f^P"-
burd) eine Oîebentbur bi«einfd)leic^e , Jüeil nidjt$ m bec
SGJelt fo erbärmlid) wäre, aie ßeutc ©d)riftffeKet su
nennen, bie niéjt einmal tcd)tfrf)reibeu fcunten. 2luf
biefen ©runb baute nun jeber fein @t)(tem, u. machte
einen gans teuflifc^en Scirm feine eigne îOîeiuuug S"
»ert^eioiaen • - - - SDîetjlet aJîattiu (fo ()iep unfer
222
tinfeitbcï 9)at)ûgog, oiit^ suroctien öer lû^me üRar^
tin,) ÏReiflec SJîattin a(fo, ber, reie gcfagt, ûKcscit
baâ 3îartifrf){îc oin Ilebjlen n)ttf;[tc, faê btefe bcep 216»
^anbhtngen flïïe. ®a et nwii fa^e , ia^ baê ganjc îDiiig
meiileuê n)töfüf;tnc^ mat, unb jeber beii SBeg fefncô
eigenen «oerjenê wanberte, erfüffte onf einmal eine fe^r
feUfame Sbee fein ganje» brufenbeê ®cf;irn. 3^nt bunftc
eben fo met 2(nfprucf) unb ÎKec^t jn einem (Srftnber, ©tif«
tec unb 'Patriarchen eineâ neuen OrtÇ)09rapÇ)ifd)en ©p»
flemê su i)abt\\, afS einer Don ben UJÎauIajfen , u. feine
©itelfeit fd)meic^eite ii)m fogar, ia^ er ein ganj uuer«
portée, JDoran noc^ feine ©eele lié je^t gebad)t, unb
iüeld)ee ridjtiget u. vernünftiger alö alle t)iê|)ero ent*
becîten fcpn rcerbe, erftnben fonne. S3räd)te er bie§
gtücffi^ SU ©tanbe, fo bifbete er fîc^ ein, ber berii^m»
te(îe SJÎeijîer ju werben, ber je in bec Sffielt geîebt
fjätte. — ^it biefem ©ebanfen fd^rcanger fteng er an
fcfgenbergejîvilt beç jïc^ fetbjl ju »ernünfteln. „®ott
bejttatire ! ©inb ni^t biç SBcrte SSiiber unferer ©ebau»
feu, unb iU a3ud)(laben nneber ffîerfjeuge ik Sorte
auésubriicfen? SBcrbeu fte aïfo baburc^ nic^t eben audj
2Cbbrü(fe unferer 33egriffe? — 5îun gut! @ol(^e S5u(^«
(laben aifo, bte'unfere SBegriffe am bejîen auêbriidfen
follen, miiiTen i^nen not^reenbig r;ocî)(l angemeffen unb
entfprei^enb fei;n , unb fclgfid) mu^ id) , menu icî) mir
ein Ffeineê S)ing benfe, bajfelbe mit einem Heincn, u.
ein groieê f;ingegeu mit einem großen 2(nfangêbud)(labcn
fc^reiben. SDenn Fann man fid) n50l()I etwa» abgefc^madf*
tereê benfen, alS eine Ierct)enfeufe mit tltw fo großen
2Infangobud)ftaben aie eine Dîiubsfeule ju fd)reiben, u.
bep einem f ( o î; ein eben fo Sîiefenmaêigeô % ju machen
aie bep einem gclê? Sïîein, baâ Fann nid)t langer an»
geÇien, unb olle, W »ou je r;er bio jego fo fd)rieben,
^aben ben grobfîen u. I;û0[id)(leu gel;ler begangen! —
îKein 2:reu , eine feine , ober eigentlictier su reben, eine
22a
ÇM)(l lächerliche SWamcr, 3 od) du S in aufe^una tes 5
»oUig Babulon mit» 3orotabel au bie ©eite ju
fe^en! — llet)erbte§, fann wcf;I etwaê gcfd^irfter unb
ïiequemer feçn, aie einen Sefer gleid) bei (Sröffnnng eineâ
SSuct)ê, u. el;e er noct) ein Sßort bariunen lieiî, burd)
bie Sänge u. SKenge ber großen S5nd)(l. ju ï>enad)ric^»
tigen, ta^ eê ®to§e «f)or;e unb 23 id)t ige Sola»
tetien entrait? ©d)Iä9t er f;ingegen einê auf, \v>oï»
innen et nid)tê afê 53ud)(laben ven ganj ge»öf;n(. 5îatnr
ctbiidft, u. nur f;ie u. ba einen, ber einfam über W
anberc r;en)orragt, mie ein ^aar elenbe ga^nen beç einer
armen 'Proceêion, i<i) (lef;e eud) bafiir, er mirb gleich
baê SSuc^ jumad)en, u. fîc^ geivii feine 9Küf;e geben
eê ju Icfen , ba er mit einem einsigen Slide fef)en fann,
ba§ eê »on gauj allgemeinen u. fd)Ied)ten ©ad)en I;an--
belt
@. 132. unten : Parcissime ea Veteres usi et-
iam in vocalibus, quuin oedos , ircosque
dicebant. Diu deiode servatum, ne con-
soDantibus adspiraretur, ut in G raccis et
triumpis. Erupit brevi tempore nimius
usus, ut cAoronae, che7ituriones ^ prae-
chones etc. Quintil. ïnst. Orat. Lib. I.
cap. 5.
@. 134. 3. 28. liée : ©çUben.
@. 135. gröbfte llnnjifcnt) eit u. po^ierl. ^itelMt—
T-j]v vvv dh àna^lav v.aX rb ^çdaoç , ov 'cpc-
Xocrocpia f fià xovc, ©eorç , èvETtoivaé aoc
TOvvavTÎov ^e r; Si-nX-ij xarà Il'kâTova ayvoia.
Julianus in Epistola ad Dionysium LIX.
p. 444.
B. 135. ^iefe ^tt t)on Hnroîff. — ot- Ôjanep i:
224
^e^iv^ev^évri SxrXXa, xaxov à^dvarôv èariv
àcppoavvr,. Philo Quod deterins potiori in-
sidiari soleat in fin. p. 187.
®. 136. fprid^t mit pan^. 5Bû(îen — - v.a^ântp
ol elç qjçevLTiSa Sid'èeaiv è^ivecrôvTSÇf f itXéov
ye?»c5cri xal l(T'/(y£Lv doxovcnv , «al aç éyial-
VOVTEÇ TtdvTU îTpCcTTOVCTt. , ïviOi dh Kul VTtep
xo vyiaiveiv y tavTri ^dXkov xaxwç t')(pvai.
o(j,olo!; de xal ovrot^ ij ^dXXov vTveccpcyovslv
Soxovai y y.al èxvevpii^ovcnv èavtovç, énép'
xovcK, "vo^evovreq, TCxvTri fxdXT^ov ov cTGXppO'
vovcnv. S. Irenaei adversus Haereses
Lib. I. cap.XllI. p. 79. 80.
®. 136. Sbtotiâmuâ — Kiyzxai Je vno lov
TTverfiCtToç àv6r,T0ç, ô xax' IdiOTicr^bv srape-
j'£;(â'£tç Tïiv aïa'èr^cnVf 'iv' f to àvôiqxov ISia-
•cLv.ov, ojcTTrep v.al t'ù àcpeXéç. Justinus Mar-
tyr in Epistola ad Zenam et Serenum
p. 508.
®.136. frec^jle ®itel!eit — Tvcpoq — ovvôg ka-nv
ô yôr^ç — Philo de Praem. et Poen. p. 914.
@. 136. kräftige * Srrtpmer — *:panurgifc^e.
©. 136. 6nn %aumdîdd) — Jesai. XXVIII,7. cet.
@. 138. <Sd)Iaf unb feinem IBruber — v^rva y.al
^avdro-) diSv^dove. Athenagorae Legatio
p. 12.
®. 138. 5!Jlem ?(^atn in ber ^ô^e îc. — Clem.
Alex. p. 84.
(Paedag. Lib. I. avrog âè ^/uâ; é Kvçtoç Tiotficti-
vft fîç Toiiç ctiwvaç , à^Tjy. u,v(v ai rroifiiyoç ovre
TTcoßara , ovre aXlo oiâév na) ßicoTtoy' oidè dij
TTttt-
225
nalàtti àfév rov /Icttânyoyyov' oîiâi fui^y ohêras àyev
toi JiCnÔTov.^
®. 141. S55^mtfcl) = 35i-eba — Sfefer 5?ame rü^rt Cet »on
gtietr. î9îe[c{)ior ©rirnm, bem greuiibe î)iberoté, beffen
Petit Propliète de Böliniischbroda im 3- 1753. et*
fd)ieu, inef;rcre 5(uflaçien erlebte, uub aiid) in ©eutf^I.
an vetfcf). Drten iiac^gebrucft würbe. î»te 'PeJTe t(l tiit
®efd)macE berjüb. 6f)ronifen gefctjrieben, jle()t biefranj.
SOîuitf, foTOte if;r £)perntf;eatet bei§enb burc^, uub fanb
felbft unter granjofen fo wiefe tKit(ac{)cr, ba§ jte wo^ï
ûm metfleu^beptrug, i^m bie 9îeputatton eineê rcigtgeii
^opfeê in «Parié su itct)ern. ©. Oottiu^. geï- ^H- 1815.
22. 3u(. ©eite 1139.
©. 142. ber unftd^tBûre - - unBeîûttnte &ott —
fflCTTrfp ô xo;{xoç tï;ç podç evSov xuToixäv ov
SvvccTCci bçdv ta eçoj xov XeTiovç, avToç av
ivSov* ovTO)ç ovSè ât^panoç £fx-:tepLe^6nevoç
fxexà ndayjç tifc KTLcreojç vnb ^si-pbç Qeov,
ov Sévarai ^sapelv -vov Qeôv» Theophiluä
ad Autolycum Lib. I. p. 72. in Justini 0pp.
@. 142. btefeï î)o^en £)fpenl6arung — fJîtemanb
îuet^ - wer ber SJater feç benn nur ber @oI)tt
unb wèld^em eê ber <Sor)n wiU offenBaren.
5uc. X. 22.
<S. 143. Sûgen fmb îc. — Ser. VIII. 8. J^efeJ.
XIII. 6.
Trap' aiToîç y.ap-jto(popi]aaçt S, Irenaeus con-
tra Haereses Lib. I. cap. XV. p. 82.
®. 144. fonbern ber SeBenbtgen — Jes. XXXVIIL
18. 19.
©.144. leBenbtg tobt — xaï èv tç ßapßdpcu
«amann>d @(^ttftea VllI.S«. 15
226
(ptKoffocpLa, v£>ipov(; xakovat tovç èxnecôvvaç
x<Sv Soy^dtcav «ott ■Ka^vTtoxd^avxaç xov vovv
Toiq -nd^ecn xolq -^v'/^ixoïç. Clem. Alexandr.
Strom. V. p. 574. 575.
v^dq de el yuri i-neioép^eTui xtç aia^vWi
x&v xoK\JLGiii£V(DV , vzxpoi dpa xiXsov ovxeÇf
vexçoîç ovxaç neTticrxevxôxeç Ttepié^^ea^e,
^H dsiXol' XL xaxbv x6Se ndcr^exe j vvxxl
KlXvaxav xz<paka'b - -
Olein. Alex, in Admonitione ad Gentes p. 29.
®. 144. burc^ fcett ^ob erjl iuvx SeBen — xa'^d-
nsp èx (p^opâç xal aTtopaç ô Ttvpbç dviarxa-
xat,' xcù \xiv xoi B^à vtvpbç — elç ev<ppo-
(Tvvriv 'ExxXjjo'i'aç , é)ç âpxov "jreTrxô^evov»
Clem. Alex. Paedagogus Lib, I. Cap. VI.
p. 104.
®. 144. unenbltc^ — Vid. bte Ü^ote au8 Philo
ad pag. 135. Id. pag. 459.
©.144. ^enn, benn erfltc. — Vox Sophistae
Theocriti in Clémente Alex. p. 61.
(Admon. ad Gentes, ayafiat roivvvrov 9-eîov -Jo-
tfiffrrjv' Oeéxçiroç SyojLicc uvrw. Mita tjjv '^Is^âv-
âçov reXevTTfl/, Imexainrciv 6 Qsoxqitoç tuç âô^as
Tccç xsvttç T(Sv àvS-Qtânojv, «ç ft/o»/ ns^l 9-eôSv, nçoç
Tovç TcoXiraç, "^vSqsç , eïnsy , 9a^Q€2TS ëxQiS âv
oçâze Tovs S-eoiiç nçoreçoy riàv èvS-Q<6no)y èno-
9vTi(Sxovraç.^
@. 144. ^er <§Ottg îc. — Arripe lapidem et
mitte in coelum ; aut iterum arripe si-
phonem, et ejacula în coelum; et vide si
227
poBsis pertuudere coeluiii • — sic Spiritus
terrestris sine virtute et sine efiFectu —
Orando minimum granum est et quum ca-
dit super caput hominis, quo modo dolo-
res praestat ? Qui iterum vide stillicidium,
quod a tegula cadit in terram et cavat
lapidem. Sic igitur minima quae desursum
cadunt super terram magnam habent vir-
tutem. Hermae Pastor Lib.II. MandatumXI.
®. 146. Ceterum a ratione — tantum absunt,
quantum ab ipso rationis auctore: quippe
res DEI Ratio — Igitur ignorantes qui-
que DEum, rem quoque Ejus ignorent ne-
cesse est: quia nullus omnino thésaurus
extraneis patet. Itaque universam vitae
conversationem sine gubernaculo rationis
transfretautes, imminentem seculo procel-
lam vitare non norunt. Tertullianus de
poenitentia Cap. 1.
@. 146. iuÄen bte ©^ren — 2 Tim. IV. 3.
©. 146, ÎU|eln muffen — - ra-uT?; yovv ènULpô-
^evoi "vft T:é^vi^ ol xaxoSaluoveç aocpcaToù,
T72 GCpév av-väv crtüo^vTiTio^svot Tep^pia - -
xpvyôvov àvocpaivowai, "KaXiarepoi, xvt^^ov-
reç «al yapj'aXî^ovTeç ovx àvSçvxaq , éftol
doxEîv^ tàç àxoàç tôv xvlcraa-^ak y'ki^oiiévœv'
Uora^ioç àxé-xycov pv^^droiv^ ovSe axa'kay^ioç.
Clem. Alex. Stromat. Lib. I. p. 280.
I^etire perdue,
® V, 41. 80, 87. [89.1 M
15*
228
)DU bezeichneten @teQen auâ bef Hist. philos, et
pd. etc. par Guîll. Thomas Raynal ftnb btefe:
V, 175. (dans l' édit. de Genève en 10. Vol. 1783.
Tome VII. p. 332. Livre 14. chap. 45.) Depuis que
le commerce a élevé des fortunes considérables
dans toute l'Angleterre, la cupidité y est devenue
le mobile universel et dominant.
IV. 250. (édit. de Genève VI. 238. Livre 12. chap. 18.)
Le tranquille colon du rocher de Saba voit cet
amas de folies, et file paisiblement son coton.
IV. 19. (V. 157. L.IO. ch. 5.) Peut-être est-ce à
l'homme des forêts à trouver les faits, et aux sa-
vans à chercher les causes. Démêlons, s'il se
peut, celle des ouragans - - -
VI. 32. (VIII. 32. L. 15. ch. 4.) Rien n'est si naturel
à l'ignorance que d'attacher du mystère aux son-
ges - - - Nul ne devient prophète sans avoir eu
des songes. C'est le premier pas du métier: celui
qui ne rêve pas, ne prédit point.
VI. 400. Par -tout les riches voudront obtenir beau-
coup du pauvre à peu de frais, par - tout le pauvre
voudra mettre son travail à haut prix, et le riche
fera toujours la loi dans ce marché trop inégal.
De là vient le système des contre -forces établi
chez tant de nations. (Livre 17.)
IV. 76. (V.213. L. 10. ch. 13.) Les François - - - croient
leur honneur perdu, si leurs possessions sont re-
stées ce qu' elles étoient - - - La nation , trop fri-
vole, trop légère pour être politique ---
VI. 109. (VIII. 109. L. 16. ch. 5.) Paris, qui ne con-
noît pas même les Provinces qu'il dédaigne et
qu'il épuise, Paris vouloit tout soumettre aux opé-
rations de ses frivoles et rapides calculateurs.
VI. 158. (Vm. 172. L. 16. ch. 18.) Loin d'encoura-
229
ger l'homme à vaincre la nature, uu gouvernement
mal instruit n'imagina que des projets ruineux.
III. 432. (V. 136, L. 9. ch. 30.) Ces faux politiques
ne Voient pas qu' avec de tels principes, un Etat
est comme un ressort qu' on force à réagir «sur
lui-même, et qui, parvenu au point où finit son
élasticité, se brise tout -à- coup, et déchire la
main qui le comprime.
VI. 186. (VIII. 203. L.17. ch. 2.) Une classe d'hom-
mes isolés de la société par des institutions sin-
gulières qui dévoient les porter au fanatisme par
une soumission, un dévouement aveugle aux vo-
lontés d' un Pontife étranger, étoient propres à se-
conder les vues de ce Souverain. Ces vils et
malheureux instruments de la superstition rempli-
rent leur vocation funeste. Par leurs intrigues
secondées de la faveur des événements, l'Angle-
terre, que les anciens Romains avoient eu tant
de peine à conquérir, devint feudataire de Rome
moderne.
ÏV. 82. (V. 221. L.IO. ch.l5.) La France, quoique
surprise, fut victorieuse dans le Canada . . . Son
ennemi sentit alors ce que les bons esprits disoient
depuis long -temps, même en Angleterre, que les
François avoient trouvé l'art de faire toucher les
extrêmes - - - L'esprit Anglois qui , suivant le mot
si trivial et si énergique de Swift, est toujours à
la cave ou au grenier, et qui n'a jamais connu
de milieu, commença alors à trop craindre une
nation qu*il avoit injustement méprisée.
IV. 93. (V.233. L.IO. ch.l6.) M. Pitt --- Républi-
cain avec le' peuple, il étoit despote avec les grands,
avec le Monarque.
IV. 96, (V. 236. L. 10. ch. lé.) Si M. Pitt quitta sa
230
place par hameur, il eut blâmable de ne l'avoir
pas étouffée ou maîtrisée. Si ce fut dans V espé-
rance de mettre ses ennemis à ses pieds , il mon-
tra qu'il avoit plus de connoissance des .affaires
que des hommes.
V; 6. 7. (VII. 7. L. 13. ch. 3.) Colbert se trompa sur
le choix du remède. - - - La préférence donnée à
l' industrie sur l'agriculture subjugua tous les esprits ;
et ce système destructeur s'est malheureusement
perpétué.
VI. 213. (VIU. 227. L. 17. ch. 6.) Malgré ces incom-
modités, aucun peuple n'est plus passionné pour
sa patrie que les Ëskimaux. L'habitant du cli:3iat
le plus fortuné ne le quitte pas avec autant de
regretj qu'un de ces sauvages du Nord en ressent,
quand il s' est éloigné d' un pays ou la nature mou-
rante n'a que des enfants débiles et malheureux.
IV. 80. (V. 217. L. 10. ch. 13.) Le célëbre Boyle di-
soit qu'il étoit bon de prêcher l'évangile aux sau-
vages, parce que, dût -on ne leur apprendre qu'
autant de christianisme qu'il leur en faut pour
marcher habillés, ce seroit un grand bien pour les
manufactures Angloises.
@. 149. Financier de Pe - kim — Mr. de
Lattre, entrepreneur de la Compagnie de
Sel &c.
S. 150. Catin — »gl. V, 53.
@.153. Prognostication Pautagrueline — 2CnÇan3 bîé
Rabelais.
@. 155' je les ai déjà légués à un compatriote —
IV, 71 f.
@. 156. (teô: qui vaut mieux.
@. 158. ragoutistes — ögl. IV, »3, VU! , 202
®. 159. Ecce ? — »gl. V, 57. M
2SI
®. 160, (lut bie Btjfer» fo 8» (le««« '■ 100
1649
;
25
15
40
—
Total de ma recette 1689
@. 16î. Ucô: brûler ou noyer.
3» ®. 168.
Copie de la réponse aux deux billets -doux
précédens.
Mais je suis paresseux de mon naturel, et
ma paresse est assez ingénieuse pour trouver des
prétextes dans mes distractions qui sont en effet
et fréquentes et nécessaires. Un mage du nord
est peut-être rébarbatif; c'est assez le défaut de
ces gens extraordinaires, et pour lors malheur à
mes ouvrages de tactique-, ils n'échapperont pas
au feu et n'auront pas même le mérite de servir
à la toilette de nos damoiseaux. Foi d'auteur, je
serai à l'avenir plus prompt dans mes réponses;
mais ne m'appelez pas Mécène. L'Auguste à la
garderobe duquel vous souhaitez que votre bro-
chure parvienne, se passe d'un Mécène^ Ce se-
roit peut-être un crime d' en vouloir jouer le rôle
auprès de lui. Mécène avait de beaux jardins et
d'excellens cuisiniers j je n'en ai ni l'un ni l'autre.
Et votre lettre perdue, et votre Ëcce; je
les ai étudiés et j'y trouve de l'esprit, de la
finesse et de bonnes vérités. N'ayez pas peur
que celles - ci , bien que dites avec liberté , vous
232
causent de l'embarras. Le SalomoD du Nord ne
lit rien qui exige quelque contention de l' esprit,
et d' autres ne sentiront pas ce que vous dites.
Votre Ëcce est clair; je pourrois en faire dans le
même goût, qui sera plus extraordinaire encore.
II me paroît que votre bilan vous donne des in-
quiétudes, quelque mage que vous soyez. L'homme
qui vous conseilla de débrouiller les origines de
votre patrie, y avoit égard si je ne me trompe.
Mais notre Salomon ne se soucie pas de la figure
que ses peuples ont faite dans le monde il y a
mille ans. S'il s'agit de l'intéresser à votre bilan,
exercez votre talent sur d'autres objets. Ne sa-
vez • vous pas par hasard —
Signé
Quintus
Dabam in museo meo Potsdamii MDCCLXXIll.
XI. Kal. Oct
SIn tic ^gjPe ju ^atmon^ot»
©. bie aSortcbc jum mtUii î^eîl. u. IV, 319. V, 43.
(53. 79.} 87. 119. VII, 93.
©.172. Iteê: Suboüici Aaufmannâ * Êcjcico.
@. 174. î)te nunmeÇt l^etffärte aBil^elminc - - - S). 6tauj —
f. ia^ Seben uiib bie îOîetnuugen beê ^crrn S!Jîagi(lcr
©ekibuê ^ct^mhï. 1. 35aiib. SSert. u^ <BUtt. U^ %x.
Uîicoki 1774. ©. 43ff. (iO — 65.
@.174. SDlantel u. Ärageii — (Sbenbaf. @.40f.: ©cBals
tué warb ]^(neiubefc{)tebeu , utn bie ©enteitj an^ul^öreu,
mtl^e fcrgenberma^en lautete: „t>a^ 93cFfagtet ttegcn
„ittiçiit Hï}U utib 2(btpet^ujiç! i^on bcn fo tfieuer U'
233
„Ser;ramtô 311 c\\t\i^m ic." 66 fmib feine Stppellatton
ilatt. 66 njarb bem guten ©ebatbuo »cn bem ßonlTilo»
rialbot^cn un»cr5üglid) Äragcn unb Wtaiüd obgcuom»
men it.
@.177. a5uf(ï)ingê wöc^cntl. S^ac^r. jc. aSed. 1773 — 82. ;
@.177. $1. S. — Spaniel ßfjobowiecft.
©.177. ©eB. Dîot^. @. 117: ^ieronçmuê. 3^ Çak
Äorrefpoiibenj nac^ bümmeren «Staaten, reo btefe fcl)Ie^»
ien Süc{)cr kgtertg gcfauft roetbeu. @eb. Slbet reemt
au(^ btefe einmaf fing »erben ? ^f) i e r. @cr;t n)oï;I !
ötebann 6tn tcï) ganj gefaxt, ben 35uc^()anbel niebersu*
legen - - i^ fann nod) SSKanufafturen anlegen. 3C5eE
roeîie bem SSuc^^änbler in buminen Säubern wo fcl)Ou
»iel SJlauufaftnrcn jtub, u. n>o bie >f)anbUtug iikrf;duft
i(l ! aBeun ein fcfc^ 2ani> einmal erleuchtet mirb , fo i(l
für jie fein 5!KitteI jur 5?ar;ruug weiter übrig. @eb.
Stber ià) fjabe bot^ geljört, ta^ in ©ugfanb «. ^ranfr.
ftc^ bie SSud^^änbler kp guten SBüc^ern fef;r reol^ jle^en
follen. >£)ier. S)aê fommt ba^cr, weif in ^^r. u. ©.
i>ie Äiaffe ber @(|rift(lcller ber ÄlajTe ber Sefcr ent«
fpric^t; weil jene fc^rciben, maé bicfe su lefen nötf;ig
Çoben n. lefcn fönnen. @cb. 3il eê benn in 2)eutfci)f.
nt(^t eben , fo ? -öicr. @ef;r feiten. 2)er @tanb bet
©d^riftjl. bestellet fîcf) in SJeutfd^f. bepuafje bloi auf f[(^
felbet, ober auf ben gelehrten ©taub» @ef;r feiten ijl
Bep une ein ©eleljrter, ein Homme de Lettres. @iu
@eIeT;rter ifl bet) une ein î^ieologc , ein 3uri(l — ein
Jîoureftor, ein ©ubreftor, ein SSaccalaureuâ - - unb er
f^teibt au^ nur für feine 3u^5rer u. Untergebenen.
@. 177. Shenstone's Works etc. EgotismSf from my
own Sensations. V. J loved Mr. Somervile, be-
cause he knew so perfectly "what belonged to the
flocci'nauci-iiihi1i«pilification of money.
234
Christ. Zacch« Telonarchae Pro-
legomena,
Hamann über derbere dltefle Utfuube V, 76 f. (87.)
treibt aie 5îaï)«r piiE barüber k. 88. Sßon Uu Pro-
legom. 79. 84. 96. 101. 119. bami VII, 83. m a\xâ),
Wie IV, 311. V, 113 f. bie 5tuff(^rift erffäft tjl; IV, 208 f,
Jtönigeberg. u. 2SanbêbedEifcï)e Sîecenfion ber Proleg.
V, 82 f. einige grogcn «èerberê übet bie Prolegom.
V, 103 f. beantmvtü 113 ff. 9îicoraiê 2tnEünbigung be3
3acct)äue V, 155. (IV, 291). [^cd) V, 89. 127. 132 f.
134. 143.]
£iie 3Seran{affung ber Prolegomeua finb biefe jttjeç
SSrtefe »on Äant an «Hamann:
®en 6. S(pcn 1774.
î)er gorf(^er bct âltcften Urfunbc l^atte
fcie bcrül^mte ^crmeêftgur (^ , roeld^c tiî SSerfûr-
jung ber in fünften »orgejlcttten Ctgur be3 regeU
mdgigen ©ec^êedê fetjn foff.
(bercn ftcBcntcr ^u«!t ber SOîIttelpunft ijt) mit bet
3R»)ilif ber S^^ @te6cn im 5tltert^ume , enblid^ auci^
mit ben fieben Sagen ber @c^ôpfungêgefd)i(^te »cr=
glid)cn; unb ta ipermcê nic^t eine ^erfon, fonbern
ber erftc ©runbri^ aller menfdjlic^en 2BiiTenf(i>aft ju
feijn fc^eint, fo ftellete ^û} i^m bie ©intl^eilung ber
ganjen ©c^ftpfung jufammt bem 5tnbenEen bcô ber jic
gemad^lt l^at nnû) in einer fold^en ^igur bar.
236
i
2 3
^'mtttd . Stbc
(@onne, ÏÏRonb, ©terne)
5 6
^^imnielâ« @trb = ®cfc^ô^)fe
(«Mft= u, SBaiferO
7
©abbat^.
Se^t fal^c er biefc§ Sapitct ntc()t wie eine @cfd)ic^te
ber Sclterfd^affung , fonbetn aie einen 5lbrig ber erften
Untertocifung bcê mcnfc^lic^cn ©efc^Iec^tê an;
mithin ail eine 2ïrt »on methodo tabellari, beren
jtd^ <Bott Bebienet I|ot, bie begriffe beê menfc^lic^ett
®e\à)Uà)tè »ermitteljl einer fold^en ©tnt^eilung aKcr
©egcnjlânbc ber 9îatur ju bilben , ba0 bie (Erinnerung
einer jeben (Staflfc berfelben an einen befonbcrn Sag
gel^eftet würbe, worunter ber Itebente, wdéiet bcn
Sïbfc^nitt ma(^te , baê ®anjc ju befaffcn bienen fonnte.
^ie l^abe nun @ott bie i^igur, ben oben oorgefletttett
allbcbeutenben @c^riftjug, feine îïegtjptif^c , fonberw
unmittelbar gôttlid^e (Srftnbung , mit ber «Sprache »er-
bunben, unb «Schrift fowol^l aie ©prad^e ^tten jtd^
in biefcm etftcn gôttli(^en Unterricht oereinigt, «)or=
auê naci^l^er aUe menfci^lid^e ©rfcnntni^ abgejlammct
fep. î)ie âltcftc Urîunbc ijl feinem Urtl^eile na«^
nid^t baê erjlc ©apitel ber SSüc^er Sölofc fclbft, benn
biefeê ijl nur bie tici^tigilc Sßorftettung ber göttlichen
^l^rmet^obe, fonbcrn cö cntl^ôlt bie Srabition »on
ber 2lrt , wie alle 3ß5lfeir bct @rbc i^re« «rften Unter=
236
ric^t fccfommen ^abe«, unb »elc^e me^ttxi SôôHet,.
ctn l'ebcê nac^ feiner ©efdjïcd^tëlimc, aufSel^altcn l^at-
tcn. S^iicffcn wenn SJîofeê une bcn ©tnn beffcr auf:
Bel^alten l^at, fo l^at man fccn 2tcgi;ptcrn allein bie
SïufBewal^rung ber g^tgur ju »etbanfen, »eld^c aie
ber SKnfang aller ©d^rift unmittelbar auê ber ^anb
@otteê gefommen tft. 2)er S^luÇen ber SBod^abt^eir
lungen trirb ï)iebei) öornet)mli(^ an ber ©infît^rung beè
©abbatï)ê geroiefen, cigentlid^ nur in fo fern fie baju
bienen fottte, attc bie mitgetl^cilten Sfemente ber @r=
fenntnig aufjubel^ûUen unb baran ju erinnern ; juglcic^
über auc^ um ein 3eitmaag ju fet)n, imgteid^en bie
cinfciltigfte 33orûbung in 3^ï>î^egrijfen. 2)ic ^igur
biente boê gelb ber îOîepfunft ju erôjfncn îc. îc.
î)iefe '^iOiViX , bie mçftifc^e 3^^^ Sieben, bie
S;agc ber Sßodje îc. finb nun aie baê ollgemeine 2)enE=
ma^l beè crftcn Unterridjtl, welchen @ott felbft ben
3Jîenf(^en gab, »on öerfc^iebenen QSôlfern nacf) jebcê
feinem Ocfc^macî in alterle»; Symbola eingcl)ûttet tt)or=
bcn. SJîofeê flcibete baê 2)enfma]^l in bie Sllïegoric
bct ©c^ôpfungêgefci^ic^te. Î5ic ©riechen in bie 5aut=
iuti^jlaben, ^
e 71
i
O V
a
bicîeçcr mit ben TSonen. :©ie Sl^eogonien ber <pï)ô*
nicier unb Sïcgçpter, felbil bie gigur ber ^tjramiben
unb IDbelilfen war nur eine etœaè »erânberte 2ï6btl=
*ung »on jenem l^ciligenSdionogramm ^ ; bcm@c^rift=
iuge ©otteâ unb bem SI^SSBrettc ber Vicn^àftn.
237
Sie \iâi bii 3Btffcnf(^aften , j. <ë, Slilconomw,
»ergrßgerten , fo bifponitte man unter anbertt bic »cr^
mctntlic^en 7 «planeten na^ bem uralten SDîobellc. Sltlc
Uiutoven, welche bafür l^iclten, j'encê gro^c ©pntbol
wäre J5on bicfcn 7 Planeten, oon ben 7 Sönen tnncr=
l^alb einer £)ctaö k. entlel^nt, irrcten groblid). J)ic
©cf^icflic^feit fiebcn unb weiter ju jaulen, inigfeid^cn
aUc anbre ©tfenntni^ unb SOBiiTcnfc^aft, gicng Dicl=
mc^r üon bemfelben auê u. f. r».
Sßenn @ic, wcrt^cr greunb, meinen SSegriff »oti
bcr >^auptabit(^t beê SSerfoffcrê roortn ju öcrbeffcrtt
jtnbcn , fo bitte mir 3^f c 3Ket)nung in einigen Seiten
ouê ; aber wo môgïid^ in bec <Bpxaâ)t bcr SDîenfc^en.
2)cnn i(^ armer ©rbcnfoïjn bin ju ber (Sötterfpradje
bcr anfc^ûucnbcn 3Serttunft gar nic^t organijîtt.
SEBal man mir auâ ben gemeinen aSegrifen nad^ Iogi=
fc^er lÄcgel öorbudjftabircn fann, baè erreid^e ic^ nod^
wol^I. 2ÏU(^ »erlange ic^ nickte weiter, aie baê Sl^ema
beè 3Serfafferê ju »crftel^en: bcnn e§ in feiner ganjcn
3Bûrbe mit ©oibenj ju erfennen, ift nic^t eine ©ad^e,
worauf ic^ Sïnfpsud^ mac^e.
Äant.
2>en 8. Slprtl 1774.
Daè Sïjema beê 5Berfaiferê ift : ju beweifen, baß
®ott ben erften ïlîenfd^en in ©prac^e unb ©d^rift,
unb, öcrmittelft berfelben, in ben 2(nfângen aller (£rs
Ienntni§ ober SSitfenfc^aft felbft unterwiefen l^abe. ^k^
f«è will er nic^t auê aSernunftgrûnfcen bartl^un, jum
wemgjlcn beiîcl^t battu nid^t baê c^araîteriftifc^eSSer.-
^8
bienfl fetneé îBuc^ed: er wtd eê auc^ nidjt anè bem
äcugntffc ber Jßtbct, bcnn bartn tfï: nt(f)tê bacon er=
njôl^nt: fonbctn auê einem iiroltcn S)cnfmal fa<l aiïec
geiîttetcn aSôIfer bcœcifcn, oon welchem et bcl^auptct,
bflg fcer Sïuffci^tug beffclben im 1. @ap. 5Dîofc ganj ei=
gcntlic^ unb bcutlic^ enthalten, nnb baburc^ baè ®e=
l^eimnig fo »ielcr 3fl^rl^unb«te entjtcgclt fet>. 5)tc
5Kofaifc^c ©cjâl^Iung roûrbc baburd^ einen unoerbdi^s
ttgen unb öoUtg cntfc^cibenbcn ^etouè einer achten
unb unfd^â^baren Urfunbe befommen, ber nici^t auf
bic «^oc^ad^tung eineô cinjtgen 35oIfeë, fonbern auf
bie (ginftimmung ber l^eiligllen Denfmalc, œelc^c ein
febcâ afte SSoIf »on bem Stnfan^e bcê menfc^Iic^en
SBijTenê aufbel^alten l^at, unb bie inêgcfammt baburc^
entrdtï^felt »erben, gegrûnbet fet). 2tlfo entf|âlt baè
^(rd^iu ber 3QôIfer ben 93en5eië »on ber SRid^ttgCeit
unb jugïetd^ bem @innc biefer Urfunbe, ncmlic^ bem
allgemeinen ©tune bcrfelben. 3)enn/ nad^tcm fid^
biefer entbedft l^at, fo befommt umgefel^rt baê 3Jîo=
miment ber 35ôlfer bic (grîïdrung feiner befonbern
ÇBebeutung »on biefer Urfunbe, unb bie enbfofen SWutl^=
ma^ungen barûber ftnb auf einmal jernid^tct; benu
ber ©treit sjcrœanbett ftd) fofort in (Sintradit, nac^=
bem gejctgt worben, baf eê nur fo »iel oerfc^iebenc
îïpparenjen cincg unb beffelben Urbilbeê waren.
3e§t ift bacon gar nid^t bicDlcbe, ob ber 33er=
faffer Olec^t l^abc ober nic^t , uod> ob biefer öermeint=
lia) gefunbene ^auptfc^lît§el aile Kammern beê l^ifto»
rifc^ : anttquarifd^ = fritifc^en Çabprintl^ê offne; fonbern
UbxQlid) : 1. 2Baê ber @inn biefer Urfunbe fe»; ; 2. worin
ber aScmeiê beftcî>e, ber ûuè ben âltefteu 2ïr(^tonac^=
239
ti(t>tcn ûllet 3S6(ïcr ôcnommen worben, baß bicfcô
î)ocumcnt in gebac^tcm ©innc baè unscrbô^tigile unb
rcincjlc feç.
Unb ba ijl unfcrcê 3Serfafferê 50let)nung:
SEBaê b.oê erfte betrifft, ba^ baê crftc biMi»
f(èc ©apitcl nt'cbt bic ©cfdjic^tc ber ©^ôpfung, fott=
betn, unter biefem 33ilbc (n)elcï)cê auc^ ûberbcm bic
natûrlic^ile Sluèbtlbung bcr 2SeIt »orjlcUen mag,) eine
Sïbtl^eilung bcr »on @ott bem erften 93îenfci^en gegc=
bcncn Unterweifung, gteidjfam in 7 Seîtioncn »orftettc,
œoburc^ er juerft jum ©enîen l^at geleitet unb jur
©proche gebilbet roerben muffen, fo ba§ l^iemit ber
erile ©ci^riftjug ocrbunben rcorben, unb bic 7 Sage
fcibft (oorne^mliîi^ fcurd) beren 5Bcf(^lie^ung mit einem
©abbatö) ein l^errli^eê 50îtttel ber Erinnerung / ju=
gtei(t> ou* ber ©l^ronologic, 2ïfironomic:c. genjefenfe^.
28aè boê jnjeçtc betrifft, fo ift bcr eigcnt=
lid^e 33eroeiê baiser genommen, bag ber fermée ber
2legt5ptct ni(^tê aie ben Sïnfang aïïeê menfd^Iic^en SiBif«
fenê bebeutc, unb bag baê einfältige ©çmbot bcifeï=
ben, roeï^eê eine 3Sorjîetïung ber fiebenten ß<{ijl ijl,
jufammt alïen anfcern Sïttegorien, welche biefe mt;ftis
f(^e 3al^I aie ben Snbegrtf ber ganjen Sßeltcrfennte
nig öorfleUcn, offenbar ba§ 3)enfjeic^en ttid)t aMn
beê Urfprungâ aUer mcnf(^li(^en @r£cnntni§, fonbetn
fogar bcr 5Dîetl^obe ber erften Unterweifung fcpnmûge;
baß biefeê jur »ôHîgcn ©eicig^eit werbe, »enn man
in ber 5Kofaif^en (grjcil^Iung wirflid^ bic t)bj[ectc bcê
menfc^lid^en SStffenê nac^ «Ket^obe bifponirt, in tk=
feïbc gjgur gebracht unb mit ber nâmlic^en geçerlic^s
feit uerffegert antrifft. 35arauê wirb geft^Ioffcn: ba§.
240
œeif biefeè tolt^ttge SDÎofatfd)« «Stùrf baèjenige ifl,
»aê alïe fene uralte ©tjmbolc allem öcrjlanblic^ ma=
(^cn fann, eê bie cinjigc âc()te wnb ^ôc^ft-cl^rroûrbige
Urfunbc fep, bic utiê mit bem Sïnfange beè iiienfc^=
ït(^cn ©efc^lec^tè auf baê juserlâptafte 6ef«nnt mai^ett
ïann. SDîofcê attetn jetgt une baè î)ocumcnt, bic
5ïeg>;pter l^attett obei* jeigtcn nur baê @mblem,
SSon ben mir mitgettieitten ^auptjûgcn ber 3ïb=
^6it beê SSetf. ift ^\^ït jroei;tc SSemerfung, nsertl^e:
ftcr greunb, fotsiel ic^ mic^ befinnc/ mit ber 5Kci=
mtng beê Sïutorê nic^t einjltmmig. 3)enn atlerbingê
l^âlt er bie ©c^ôpfungègefc^idote nur für eine 97îofai=
fc^c SJttegorie oon ber 3erglieberung ber ©(^ôpfung
in bem gôttli^en Unterri^tc, fo wie ftd^ bie menf(^=
lic^c ©rfenutniê in 3tnfef>ung bcrfelben am «ar&rlidö=
ften cntrctrfeln «nb auêbrciten lägt.
3(^ erbitte mir nur bei; nod^maliger 5)urrf)Iefung
beè aSuc^è bie ^emûf|ung : ju bemerfcn, ob ber con
mir barin gefunbene ©inn unb Senjeiêgrunb njtrfltc^
fo in bem Sföerfe entl^atten fetj, unb ob meine S[Bo]^r=
nel^mung noc^ einiger beträchtlichen (Srgânjung ober
35erbefferung bebûrfe.
(gmige *8ogen »on S^^rer ^anb ju lefen ju be-
ïommcn, finb mir Sïntricb genug ^ um alïeê 2lnfel^en,
maè id) beç unferem felbft critiftrcnben 2)erleger ]^a=
Iben möchte, ju beren 33efôrberung anjumenben. Sïber
cr öcrjlel^t fic^ fclbil [o gut auf baê, i»aê er ben Son
beê 33uc6ô, ben ©efdjmacf beè 'ipublifum unb btc gce
ïjeime 2lbft(^t beè SSerfaffere nennt, bajj, rocnn ce
ûu^ ni(^t an fl(^ felbft eine jiemtic^ niebrigc S5ebie-
Mung tcâre, td^, um mein a3iê«^en (5rebit bei) i^m
ni(^t
241
mijt in öctlicrcn , fcod^ taê Sait eincô -^auêcenforô
ouf ïeinc SSeife übernehmen mßcijte. 3"^ "^"ß ba^er
ungern auf bic (Sfjre, welche fcer öielöcrmogenben ®rvi=
aität cineé Senforê »on bem bemûtl^igen aSerfaffcr
gebührt, für biefeêmal 35erjic^t tl)un. 2hid) ift 3t|»
nen roo^t befannt, bog rcaê über baâ îOîittelmû^ige
l^inrtuâ ifl, gerabc feine @QC^e fep, wenn er nur
nidjt für fein poHtifdjeê <^t)ftem @efaï)r wittert, benn
ber (Eourö ber Sïctien fommt ^iebei; ncrmut^tià nic^t
in Slnfc^tag.
3« ber neuen 2tfabemifd)en @rfd)cinun3 ijl fût
mic^ ntdjtô befrembenbeê. Sßenn eine Oîcligto« etn=
maijl fo gejlelïet ift, bag fritifc^c ^enntnig alter
Spradjcn, pl^iIoIogifd)c unb anti(|uarifd)C @eleï)rfani-
Icit bic ©runböefte ouêmad)t, auf bic fie buri^ aUt
3citaltcr unb in alten SSötEern erbauet fci;n inug, fo
fc^feppt ber, welcher im ©riec^ifcfeen, «^ebraifdjen,
©ijvifd)en, Slrabifc^cn :c. tra3leid)en in ben Slrc^ioen
bcâ 3(ltertf)umê am beften beraanbert iil, ade £)rtï)Oî
boren, fie mögen fo fauer fc^en mt ffe motten, aie
■Sinber n)OÎ)in er witt; jte bürfen nidjt mudjfen; benn
ftc îônnen in bem, itjaê nad) if)rcm eigenen ©cjlänbs
niffe bic SSemcièCraft bep ftd) fû^rt, fic^ mit iijm
nid)t meffen, unb fef)en fd)ùd)tern einen 5Jîid;aeliê
iï)ren jjteljà^rigen @dia^ unifdjmefjen unb mit gonj
anberem ©eprdge oerfeîjen. Sföenn t^eologifdjc '^a-
cultdten mtt ber ßeit in ber Slufmerffamfeit nad^»
laflfcn foflten, biefe 2lrt Literatur bep if)ren 3ôglin=
gen ju erïjalten, n)eîd)eê jum reenig^len bep une ber
%aü JU fepn fdjeint; roenn frepglaubenbe -p^ilofogett
btefer SSulfanifc^en Sßaffen jtc^ attein bemeiftern foHten,
(•amann'i Si^nfttn VIILS^. 16
242
bcnn ifl bûô îïnfel^cn jener SJcmogogcn o^«ît'<^ è"
@nbe, unb jtc ttjerbcn ftc^ in bem, waê jtc ju letzten
Ijaben, bic 3nft>-*"£t'on »on fccn Sitetûtoren dnI}oIen
muffen. 3« ©rradgung bcJTen furchte iâ) feï)r »oi* ble
lange :S)aucr beê 2:riumpl)ê ol^ne ©ieg beê Sßteber=
I)erftetterê ber Urfunbe. ^enn ce fteî)t gegen iïjn ein
bic^rgefcï)foiTener ^f)alan); ber 50îeiflet otientanfc^er
©ele^rfamfeit, bie eine foId)e SSeute burd^ einen Un:
geweideten »on i^rem eigenen SBofcen nid^t fo leidet
werben entfüfjren laffen. ^d) hin
treuer Jiienet
Äant.
©. 183. îommt nt(ï)t »on 5Jlofe — Sol). VII, 22.
6.187. -^ter ^clUw ©te suglei^zc — f. V, 104, 114.
©. 187. vélo veli Dei — f. V, 104. 114. 2)ie Uloti *)
i(l in ber crfleu ^tuêgabe nic^t gebrucît.
©.188. lieê: Hexacmeron.
®. 189. lieé : nirf)t feiner ^unbeu unb Käufer wegen.
©.195. lieé: S?aê II. ^aiipiglieb.
6.199. mijyiffippifc^e Siebfpaberep — îCcHen * Compagnie
burcf) San).
<S. 199. ber JBucljbrudfer gu SO^ortcttttJerbcr —
bamaltgcr ^auBwiü^ beê ^rofeffor Äant —
f. ©. 187. »gf. V, 114.
€5.199. imamamitfcl)i — V, 104, 114 f. f. VIII, 220.
3n 5!Korgenfient6 börpt. S3ei)trägcu 3a!)rg- 1816.
€5. 91. nnbet fic^ ein JBricf »on -Hamann au Äant „3fm
ölten ©rabeu bcn 7. 5(piil 1774." of;nc bie SSemerFung,
ta^ e§ ber erfle in ben Prolegom. ijl, mit folgenben ffei»
nen 2(tin>ei(^ungen :
243
€5. 186. 3fIIcé biefcé f)at uufer 5liitor getrau — beç SOîor*
geujîern: S)ie9 ï;at meta grcuiib ^f)erbet getrau.
ûB «nfcc bct) 5DÎ. unfer (Jriminatcat^ ^ . . .
@. 187. au beii 2lutor — au metncu Çreiiub «^crber —
S3uci)bru(fer tu — Sucï)brucfer in tOîarientverber —
2(cticuft)jîem — feinem 2lctieufpjîem , iaè bet >f)immel
am erfleu fennt, —
®. 188. tiie ©orbcune — btc tÇccfog. gacuUät U. S. 5«
Stlbettinc unb ia^ biefer in ber beutfct)en 2Ipo[o«
gte feiueé Çrepmauretorbené unb in einer Dissertatio,
bereu ganjer tOecfcgiftbs^nilorifdjsantiqnarifcfter aSufl
in verbis tralatitiis ex Gentilismo praetereaque
nihil befielt, ouf (5iulld)tcu in bie discipliuam arca-
nam beâ «f)eibent()um3, of;nc bie (Satectiiémuêle^ren beâ
6()ri(leutf;umo einmal ju fcnneu, 5(nfpruct) rnadjeu barf —
mq. beutfct)C aSibr. 25. S5. l.©t. ©.292 — 296.
Christiani Zacchaei Telonarchae Prolcgomena übet
bie neuefte ^luölccjung ber äliefien Urfunbe beê menfc^*
Iid)eu ©cfd^fedjtê. 3n jroepen 2lntn)ort6fc{)r€iben an
ApoUonium Philosoplium.
Ergo ubi commota fervet plebecula bile
Fert aiiimus calidac fecisse silentia turbae
Majestate maous
Persius. Sat. IV.
1774. Il SSogen. 4.
Sïuêtegen ger;ört ®ott ju! 1.S5. ÎOîof.XL.8-
wollU v^. Zaccbaeus Telonarcha SInfancjâ aie ein S5c»
beutungêuoUeêSutfd^ufbiguugênjortgumîOîotto feiner jroep
2Iutn)ortêfd)reiben nef;meu. ®\c ïiaben n)o()f9et{)an , »er»
t^e(ler Zacchaee ! bû^ fïe biefeê geigenbfatt einem 3^ref
armeu 2)euter übrig gefajfen, um feine Fritifc^e S5(o§e in
„p^iliftinifd)er , arabif(^er unb fretifii^er ©ete^rfamfeit" ta.»
mit ju bebecfen. 2)tefer arme Auti-Tiresias, ber jt^
nccö m'c^t ^at eutfdjlieêen fönneu, feine îfugen für btc
16 *
244
ÏBetffagtinoéga&e Çfnjugeben, Çat tutd) bit Htfvtâ^tt
KcBcfaticn ber neuefîen 3 »relation bec atteflen
UrFuiibe widit gar ju »ici ©c^efraft fur Zacchaei le 3 te
ObüeUtion itbriçi beljalten.
5îur fo üiel ijl mir iicd) 3U nierFen gcIaiTeu rocrbeii,
baf fïe taé ganje ©iug auf einen 3 " tearalbr ud) ge«
bracl)t [;aben. Unb baâ fct)eint mir ein ftarfer SBen^^eiê \jon
tÇ)rcr 2BiiTenfd)aft in ber f)öct)(lcn neuern @rö^en(el^re.
Denn jte ^abeii fe^r tiâ)tiç\ unb fdjarfiTnnig entbecft, bag
fce^ biefem velo veli Hexaémeri , ober bem bunflen
Kommentar über bie bunffe ältejle Urfunbe, ben (te bun«
fei commentiren, allée auf Büffons Operation Ijinaus»
lauft, ber \iâ) bei feiner ©djopfung aud) nad) bunfeln
SBeltförpern »mfel)en, «nb um fte fjerbeojufdiaffen , liebet
felb(lbie l;elle lief) te ® oniic iuStüden fc{)Iagen mu§te.
®ie Ratten nod) bemerfen fönuen, ia^ eè ben velator
Hexaemeri ebenfo freuen würbe, aie fîd) Büffons ®ott
freuet, wenn câ if;m n>ie biefem gelänge, ta^ bie (larFen
bunfelu aSrucfcjlücfe , bie auf ben ungefäfpren ©d)Iag fei«
neê ®enii Çerauêfprangen, jtct), luie jene, unuermut^et in
ein ©pflcm brel;en rooßteu; unb wemi er felbfl in biefem
©yfleme
crinemque timendi
Sideris et terris mutantem regna Cometen
ï'orpelfen fcnnte; — balb in feinem nad)(îen ^eti^tliû
ȟttjeten, fo bag
Corrupto coeli tracta, miserandaque venit
Arboribusque satisque Lues, et lethifer annus,
bolb in feinem entfernteren 2(pÇcIio, bis jenfeitS
the firm opacous globe
Of th)8 round World, wliose first convex divides
Tbe lumiaous inferior orbs , enclos 'd
From Chaos and th' inroad ©f darkness old,
ft(^ aQen fletblidjen bema^neUn unb unbereoffneten Sugen
«tétf Jen Î »oburc^ atlerbingé mcÇit (grjîaunen erreßt mitb.
245
ftl* tüxdj ba5 (Icte, gUic^milbe , «roStmcnbc, tîkuâ)tenU,
tïual)ïcnii unb belebeiibc alltâglii^c ©onuenli(i)t.
2)aâ ijl eine Urfad)e me^r, njarum »tele UngemepÇete
bem ^uèfprucbe Zacchaei geni bepfallen rcerbeii: „SSeun
beô SScrfaUfrê 'îf;ema barauf (jinauêgienge, baê Ens En-
tium 3um 2lrct)ieucpcIopàbi(îen cbcr ii^n (wtc it)\\ ©ira(^
XLIII. 29. Furj unb gut genannt ^abeu fcd) mit einet
fîebenfadien Çlote ju macben: fo meif id) bennoc^
iiicl)t, ob id) ber '})afingenefte einer »ergrabenen Urfunbc
mc^ï @(auben bcpmeffen mürbe, aie SSecnunf tgrüii»
bcn unb bibfifd)en Sprüchen, — bie freçlid) in%tt»
fef)ung beê Jt)i[(füf;rlid)cn 5Jîi§braud)eé fïd) einanbcr ntd)ti
»orjuwerfen fjaben." 3» wcldicm SBctrad)t benannter Un*
geroep^ete fïd) »on einem î){c§taufd)er würbe befd)ämtaf<^u»
ben, bcr auf einem *Pferbemarfte ju UÇjeman feinen
Slugen, ^f)änben unb Senben mcf;r trauen S" muffen gfaubt,
aie bcm Stammbaume eineê Äöllafjni, unb MUe biefc
Urfuube auc^ ju ©alomonê 5)JarttaI(c (jinaufilcigen.
îDarum n>unbcrt eê mid) ein lucnig, »arum bcr gut»
geftnnte Zaccbaeus mit ber ©orbonue fdunollt, ba§
fïe gegen bie ArçptcsSefuiten nid)t genug »ütet,
»eldje Ärppto-3efuiten ftd) mit verbis tralatitiis ex
Gentilismo abgeben foüen. (5r t()ut in bcr 2:f;at bct
©orbonne JU ml, wenn er fîe beêwegen in einen arge«
35erbad)t nff;men rcitl , ba ein gro§er î^eif »on i^r, o^nc
Zacchaei Erinnerung, bie auream Taxam curiae Ro-
manae gerciglid) noc^ immer l)C>i)et fc^äjt, aie bie aurea
carmina Pythagorac — bic officia St. Francisci uub
St. Cacufutii aie bic Officia Ciceronis unb bic Vita«
Banctorum ber gülbnen Segenbc aI6 bie Vitas Philoso-
phorum beé S)iogencâ Saertiuê. Ueber^aupt fc^cint
cô ctmaè unbieber, in gegenroärtigeu fo mi§Iic|ien 3eit»
lauften ber ©orbonne (Sineé an^ufjängen; nseil fo bcr U»
reitê fo lange gcroünfc^te unb enbtic^ fïd) nd^crnbc gn'c»
ben berfclbcn mit bem •Parlament« Unwte bc^inb^rt u«b
246
folQÜii flOen Un guten 5l6fïc^ten etueé »cffcn Maurepas,
ben tmterlic^en Kriegen mit ben S5etc^t[d)etiien at>5uÇfIfen,
»on neuem unübetfleigli^e ©c^rcierigFeiten in ben SBeg
gelegt njecben.
Sluct) (lef;t eê nocî) bûf;iu, ob iik «Serboune bem cif»
rigen Zacchaeo btefe SSeforgiu'ê für if;ren unkperften
9îur;m tu alter Drtfjobo^ie eben fer;r »crbanfcu, ober ob
(te if;n nic^t ütelmer;r gar unocrbienter SBeife einigen i^irer
flubereu vorgebfid^cu greuube beigefeßen mödjte, wegen
bereu großen £)rt^obo;ic fïdj i^ire ©h'eber jurufen:
posticae occurrite sannae
Persiug.
um wie eben biefer cr(le Sicblingêbid)ter Zacchaei
fagt, bec Janus ju bleiben,
— a tergo quem nulla Ciconia pinsit,
Nejc manus auriculas imitata est mobilis albas
Nee liuguae, quantum sitiat Canis Appula, tantae.
benn fte ftub uid)t fo ganj
Vervecum in patria et crasso sub aëre nati,
ta^ jîe uic^t merfen foUten, rcie c» biefcn greunben nur
barum ju tf;uu fei;, i>a^
lugentes trepidare Titos —
unb wenn auâ) nur
Carmina Lumbos
Intrant ■ — j
— ui^t merfen foiïten, wie btefe (larfen ©laubcuSprebt«
ger Çorf)(îenâ sur «^eruorbringung befagter fräftiger SBir»
fuug bie £)rtf;oboric nccl) auenfaiïê gut genug galten.
2Benig(îeuê wiffeu jte nid)t , ujie |te mit Seuten baran jtub,
beren SBerFe Äiuber ber Sîac^t intb
unb bie burd) iÇirc {Çiguren, vùk ber grtec^ifc^e Montes-
quieu ber römifc^en ©efeàgebung , ber auc^, voiî ber fran«
24T
jöftfc^e sumeilc» ein 2(c(l^)CtiPet mat, »oit bcm S5rcitfc{)ul»
terigeu ©oI;ne ber *pcäuarete fagt: ^tlaive* rero ca(p}{,
Xa\ ÇÔfpCO TTOtfï TlCtQKTlXrjGioV,
SBie fömic» ©ie iid) iiuit, mein wertfpcr Zacchaee!
njunbern, baß ber Slnoiipmuê, «Dr. m6) ®. 9.
„mit bem lic&en SBüdjlein iiod^ niii)t fertig , n)eil baâ bar«
inn verborgene Opium, fagt er, feinem ÎOîagen roiberfte^t,
anjlatt e» ju »erfc^fucfen, n>ie unfet «Iter Sanbêmann fein
SSrobmeffer , ober gu werfdilingen, reie ber SSaKftfd) ben
'PropÇcten unb unfere neuejîen Sîabbinen, Äameele famt
i^iren ^ödfern unb Srad)ten — ?" (S'a ijl gereißli^
\\\<itl feine ©c^ulb, wenn eâ feinem SKagcn luiberfle^t,
rcie eö benn n)of;t manchem anbern SJîagen njiberfîeÇen
mag, ber eê ftct) nur nid)t merFen faßt. (Sr fii{)tt ftrf) or;ne
3»veifel aurf) n^c^I 4iid)t aufgelegt, ben r;elbenmüt^igen
6ntfc[)ru§ beê S5robmejTerfri)Iu(f er» nad)3ua]f)men ; n?eil boc^
SSrobmeffer ido^I fd)n)erltd) fönnen gut »erbauet werben,
taugti^cn S(;p[um geben unb gute» gieifct) anfe^en; unb
er nid)t nötfjig Çat, reie fildie arme 9JZefferfd)[urfer fic^
ttufô SOfîeffcr frf) [ucfcn ju fegen, um fein täg[id)e8
SSrob effen su Fennen, "üa. jene or;ncbem c§ auc^ l)(o5
ûlê eine %xt i^on Äunfijlürf treiben, um ju jcigen, waâ
fîc alieê üerfdilucfcn fonnen. 2lu(^ muß man if;nen wof;!
auf "ük -^dube fe^en, weif fofc^e Saufenbfünjtler reo^t
gar, ot)ne tiii •f)ii[fe beê 2trgcn nöt[;ig sn f;at)en , un5 ar-
men £ai;en nur ein SlenbmerF ocrmadjen bürften; fo baß
»ermittelfl if;rec ©efd)id(id)Feit "üa.?) 35robmefj"er , auftatt \\\
i\)Xi\\ Oesophaguin Çerab5ufaf;ren , in if;re ^ofentafc^e
fâf)rt. ßbenfo wenig Fann er oerniutf;(id) 'JJropfxten »er«
fd)fu(f en , ba er weber V\t ß^rc I;at ein SBalljtfd) mit auf«
gefd)n>entem S5aud)e no^ ein v&ape mit boppelter ÏRti^t
3à()ne su fcpn. 3Son bem g c i (l I i d) c n foiPo()I aie f i t«
terarif^em Äameet perfd)[u(fen aber fd)rerft i()n woÇI
tue fürd)terlid)c iffie ^ e ab, baê längft über berglei^en >f)eu*
djelei} unb îOlenfc^engefattiflFeit auêgcrufen ijl. H— n.
248
lie Hermes du Hord.
@. 203. I. Au etc. de Lattre.
©•205. liée: les Journaux, les Mercures, les Magaxini.
©.206. la fête du Nom— 3)cr 9kme ^rieb=
rtc^ faut nur nad) bem ^reuf. Äalenber mcï)t
itad^ bem Sîerltnfc^en ouf ben 18. Sultuâ.
©.206. le refrain du coq-à-l'ane Syrien —
Le Taureau blanc.
Le Taureau blanc, traduit du Syriaque, dam
les Oeuvres de Voltaire. Fin de l'histoire du tau-
reau blauc : Les peuples de cette vaste monarchie
criaient tous les matins: Vive le grand Nabucho-
donosor roi des rois, qui n'est plus boeuf! Et
depuis ce fut une coutume dans Babylone que
toutes les fois que le souverain , ayant été gros-
sièrement trompé par ses satrapes, ou par ses
mages, ou par ses trésoriers, ou par ses femmes,
reconnaissait enfin ses erreurs, et corrigeait sa
mauvaise conduite, tout le peuple criait à sa porte :
Vive notre grand roi qui n'est plus boeuf!
SSgl. bie SSorrebe sunt »tertcn îl^eif, unb V, 55. 78f.
87. [89.]. «gerbera SSeçtrag (ugl. Y, 61.72.) „Oefuiu
bene 25(ätter auâ ben iteuejien beutfd)eu ßitteraturannalen
»on 1773. Obscuris vera involvens - -" finbet ftc^ in
ben SSeçlagen sunt 10. u. 12. unb ber ^aI6cn S3et)f. sunt
14. ©t. bet jlonigêb. 3cit. i^cn 1774. entrait V ser(lüf«
feite, mit »tel ©ebanfeuftric^en unterbrod)ene, mit„(fe^(t)"
auegefüllte 5îumern, bie crfle Alopflccfâ SKeffiflâîc. betr.;
>f)amann \)at ben (Singaug unb @(^lu§ ^insugefiigt, V,
55. 61., rceldie ^iet, fammt ber für unfere ©c^rift in S5e»
ïroc^tunj fommenben ©telle «uê bem «rflen ©tucfr folgen.
249
Sn einem ©allen ©ûc^er, bcr llc^ 6iS gegen
bte ^itU be§ »ortgen 9}{onatâ »erfpätet f^at,
fanb ftcf) dn ^icmlid) ftorîeâ ^a£, baâ bcfage fei*
ncr etroaâ fcitfamcn SCitffd^rift an bie !^iefige ge*
lehrte B^i^w^gê = ®.i^Pcbition jum S5ef(f)Iu^ beê
Sa^reS gerichtet rvat. 3« unferer nod) grofïeren
SBefrembung über einen fo bicfen ©ertrag, mat
ber Sn^alt nid^tâ alâ ein mit meinem Rapier
burd)gefc{)ofl[ener unb forgfältig auegefüllter Uni«
X)erfaI = S!)icpataIog, hit) bejfen genaueren 5)urcî)=
Blätterung unS einige lofe 23Iätter aufmer!fam
mad^ten/ bie Acta unb Facta ber fUttnatnv"
onnalcn öom »erfloffenen Saï)r enthielten, unb
l)alh in ^Jfîond^enfdjrift, ijalb mit einer nod) un=
Ieferltd)ern ^rauenjimmer^anb entworfen waren.
SGBir ï)aben einige biefer lofen ©lätter, fo gut
jüir geîonnt, gefammelt, unb werben pour la
rareté du fait, fo öiel fic§ tijnn lä^t, un»
fern ©erlagen einverleiben.
Ne turbata volent rapidis ludibria ven-
tis. VIRG.
^. >&ell ^at gefitnben, bog baê 9îorbnd)t Qié, unb
(Sie îRorbltc^t feç — aud) rcenu ber einige Ç). îtentS
feine 5ßarbente[pn cntfaitet \)<[be\\ njirb, u. fein Dî)x ju
ben Üönen gen)Df;nt, jte anberS mc^hx fpannete tiic <Bai'
ten
— Tcov TtenQayfifvcüy
ly 6iXK re y.ai nuqa âixav
ànonjTov ovâ' àv
Xçoyo$ S TiavTdiy narijç
^vvaiTv ^tutv Jpywv ttloi.
250
jittS-a âê noS-^ti Cvp tvâaïuovi ysfon' àr.
EcXcoy ycio vno xctçfxctTav
nrjiÀa Q-yaGxsi TiccXiyxorov âa/xadO-ev
Sray S-fov (xoiqu nf/unj]
èyixas eXßoy — Htfd. oX. B, E. a. J*. |5.
5)ie öBtigen aber fangen unb Tanten noct), ücrbefTcrteii
Z\xt\)itîi Siebet uiib mad)teu ftebeufad) fcf)[ec^tere, al5
feine. Sieben fie in SSRujif fe^cu, rceii niemanb jingen
fonnte ,
unb reimten luei^ unb fc^ön «nb rein,
unb reimten reirf) unb fcf)ön unb rein,
boê nnif ein Äirct)enjubel feçn — @pa î
(fer;ro
neu, frei) unb treu
o mirificam!
tt\)Cilz\\ — buvdf) ein SOvaufoleum — unb
etnen<Satrapen — im SJtunbc Xlnmün«
bigen \^vi, wirft l^inuntcrgefto§cn
jes. ttjerben — benn V\t ßjruBe iji »on geftern ^er
XXX.33. sugertd)tet, tief unb xoüi genug
exmeutunam facias literam
LoDgam
35ein I)eiltgct* Sfbil I)at uBcr bie ^Brofamen
bec Äinber mitSÖelfen unb ü&er bte perlen
bcâ @rBtr)ciI§ mit f^rofd)Iingen gel^abert —
Thrcn. — S^ve Sffajiräer — — ftnb fo bünn alâ ein
IV, 7, 8. «Scheit — unb id) mufj fagen: W\z Un i6)
Jes. oBeï fo mager ? Soie f>in icî) û6er fo mager ?
XXiV,i6.5föe^ mir! benn fcie 2>eräd)ter »erachten:
ja bie SS'erac^tet »erachten
251
'Hpaxléoç T£è(.toî/--niNA. NEM. I. èna. ß.
©.211. »on einem Oieceufenten trauriger ®e(îa(t — ï>c«
Sier;t fîc^ nad) VII, 92. auf tie ber erfîen 2Cuêgabe »on
ÏOÎaucf)er[eç) u. (Stnjaê angeljäugte, ïireç SßlätUv betra«
geuïic
fBc\)ïaqi.
5'î'otï)burftigcâ S^erseid^ni^ mander «Sd^retB«
u. 3)ru(ïfeI)Icj; in ber rccenftrten HcBerfe^ung.
Magnus dormitavit Moses?
(5.^.2). öom l)tftot:ifc§en ©lauben @. 192.
ÎC.
(35om Çi|lcr{fd)cu ©lauBeu. S3on (5. 2. 2». SBerlin
1772. 2luf Aojîeu ï)eé a3erfaffer5. — ©. 192. - - liefet
(Sfel ^ätte, feiner vorgebraci)ten Dîcben rccgen, nur immer
unberebt Heiben, unb bem SSifeam fcgfcic^ ber Gngef
jîd)tbar mcrbeu fönneu --- »wie n^enu au^ tixti<x ^ier ein»
mal ein maguus dormitavit Moses?)
©.214. lieâ: laffen ®ie mi^ Berfud)eu.
<». 214. S)octor ^utentütl) — 3î{c^ei)'§ Idioticon
Hambur^ense.
@.215. tttcteorolog. ^^etltgen — %. 5)îatt^ta§^
ber 24. f^eBv.
@.218. fo guten ©tnn —
@pr;d)n)ört: S5et: ?^Iu(^ !^at einen guten Stnn,
tt)o er ûuêfa^rt, fûï)rt et njteber ^tn.
©. 218. ^ie Sîabett be§ 5Bad)§ - Prov. XXX. 17.
«» * Sauknaugc — Cantic. I. 15.
• « ben S^tâbtten — 1 Reg. XVII. 4. 6.
• • SJôgel be§ ^immelê te. — Ecoles. X. 30,
• - SBrâutigom ber @rbe — Ps. XIX. 6.
252
©.218. ctfannt ju werben — 1 Keg. I. 4,
» 9 Hntperfal = 3ßotterb. jc. — ^omnttftonSratî)
©d^mibltn ^at feinem franjôftfdEien SSorterBui^
ben Sitel Catholicoti ou Dicfionaaire uni-
versel gegeBcn. Cafholicon d'Kspajïue, etnc
ï)eru^mte!gntt)rc, \x\. eben bem3tmmcr entnjor-
fen, \Xi tt)eIdE)em Boileau nadj^er gut SÖSelt ge*
îommen. (lieber ©cftmibfin i^ctf. a3ciigiiiéIV,@.690.)
®.220. @c^etbemünse k. — 750 ■Düttdjen p. SOlo»
nat; 9000;Duttcî)cn p.So^r^ 253)üttc^enp.Sag.
©.220. liée: Sousos.
@. 222. S){e 6efonbere*SS'orrebe— *(S.§ûr»
tungfd)cr îOîepatûIog ». SlJîtd^oeltâ.
®.222. ©ûttuâ — Battus hic sive ArUtote-
les ^ vitio linguae exilis et halbutientis
laborans, Delphicum oraculuni de inedela
vocis intcrrogavit. Pyfliia autern de ine-
dela Tocis nihil respondens, colouiam in
Libjam deducere jussit. Quod quum Bat-
tus fecisset, in desertis Libyac, de im-
provise Leoneui conspexit: quo territus,
maïçnum et clarum, necessitate urgente,
Bustulit clamoreni, quo et Leonem fuga-
vit, et vocis vitiuui servavit, ut notât
Herodotus IV. et Pausanias X.
Quae haec fuerit lingua hyperpontia.
Interprètes dissentiunt etc. V. Erasm.
Schmidium in Pythica p. 245. 246. 175 etc.
fBerfuc^ ctnei? «StBçlle «6er tie @^e.
©. V, 92. 95. 97. 110 f. 11 2 f. 123. (rco fic^ rot^
253
ôfbrucft i(l, btiicm 124. 125. 126. 129 f. - 144.
\ï , 91. — VII , 92. — 9?gr. IV, 449 f.
©. 225. SJerjlopfen ©te nidjt — Ps. LVIII. 5. 6.
©.226. Smmej: = SS^crmeï)rcï: — Semper- Augu-
stus.
@. 226. gefcafd). 2>er9letc^ — ©. (Snc\)dop. Sour=»
nal V. @tûc£ fSlav) 1774. p. .392. S^ci) bcn alteit
Seutfcî)cn war fcer 5)îann ber oberftc 3îiii)tct
über bie (Sitten feiner fyrau. £)I)nc ftcf) im ^all
i^rer Untreue beâl)aI6 »or bie ©oncilien ju ftel=
len, unb bie <Sacl)e nad) ben Sumpenörönben
beâ römif(f)en 9Jed[)t§ bafelbft entfdf)eiben ju laf*
fcn, entfd)ieb er fte nad) bem 9^ e d) t e beâSon*
tracté, inSSeçfeçn i^rer 2(nt)crn)anbten felbjî.
^iernad) Beftanb baê SGBefentlid)e ber »erlebten
Sreue in einem wirHid) gefd)el)enen (S^ebrud^
«nb biefeë auf ©etten ber ^^rau. ^acituê we*
nigftenê t^ut nid^t bie geringfte 5)îelbung »on
bem beftraften @I)eïirud^ eineâ 5}îanne§. $Der
oite ^eutfdje mu^te aifo bie SJcrIe|ung ber
eï)elid)en Streue t>Io^ »on ber f^rau gefd)e^en 3u
îonnen glauben.
©.226. alâ eineâ Sr)iebiloï)I§ ober Sf?aube8 —
Phi!. II. 6.
©. 226. sBet)fpteIe ber Ätnber — (S. %. 35. f&om
^iftorifc^en (Glauben ©. 43. 54.
®. 43. !Jii beii lüarmcn Sänbeni (unb tu bcrcifeiâctt
^at '^Roicé feinen fd)önen ©arten anlegen (ajTen) ijî haS
nacf enb = 9e^en baè natürUdiJle: unb taè fcf)ämcn
ent(leÇ)et auâ einer Ungeroon^ett, ober auê einem SSor»
vttf^tH; iiïQkiijtn bep fleiuen Äinbem «oc^ heutige«
254
ïagcS ftc^ nic^t ftnbct. SOIe erjîcn 9JÎ c n f cï) e n aUx
rennten nicl)t anberê, an Urt^eil unb ©cftnnung, oiS
nk ffeine Ätnber, Dorgcfîetlet avrben. — @. 54. ■£)«
SDîenfd) I;at ancf) gar nict)t Urfac^e naturd'd^er SSeifc,
unb «30 e3 btc 95efcf)affcn^eit ber SBitterung suläffet,
(îrf) feinet ^awt jn fcHnten. Unfere iîinber in ifjren
erjîen 3aren reifen wm fd)âmen nid)t3: eâ nsirb baâ
SfJacfcnb = feçn enbiicf) eine BadjC ber Ungen)onf;eit: unb
iu Sdnbern, »o bie 5Jîenfd)en yen ^ugenb auf genjönet
fïub, nacfenbe ■perfcnen ju fe^en, ^t ba>3 gat feine
(lärfere 2BirFung, a(â bet) 95ef(eibeten. uîur bie le^tern
cmpftnben bcp entbfof eten Seibern , lueil baê i^nen roaâ
neueâ i(l, eine 2Crt »on SSemegung.
©.22T. nm ber gegen». S^^otl) njttten — 1 Cor.
MU. 26.
©. 227. tt30 ber (Sobe;c ein gülbener (Solo^ tjl —
Dan. lir, 1. 19.
©. 22T. in benett îettt f^alfd^ ijl — Joh. ï. 47.
@. 228. 3>er|lo(Jung fce§ menfc^I. ^erjenê —
Bîatth. XIX. 8.
®. 228. porûp^t)ftfc§en 5)îtPraud^e — Rom. 1. 26.
©.228. SSeretn2Beib onfte^t— Matth.V.28.32.
@.228. geBoten, folc^esujleimgett — Joh.VIlI,5.
@.228. raie ber @cï)eme unfrer Joh. X. 34. 35.
jetttgenSOtoraI--aufgeIôft— Matth.V.17.
<S. 228. fefteS :prop^ct. Söort — 2 Pet. I. 19.
©.228. baê ©e^eimm^ ift gro^ — Eph. V. 32.
Hco: ifl grcf !" —
©.228. ©otte§ @6enB{Ib u. @f)rc— 1 Cor. XI. 7.
©. 229. SSeib burd) Äinberjeugen feltg — 1 Tim.
II. 15.
©.229, a^ann bcö SeiBeâ ^eilanb — Eph.V. 23.
' 255
©.229. SDlt^jlcrien bc§ <§t)men8 — ràç fi?? fie^*
r!(j.épav tu ßvarTina ti^; cprcrefoç èxTeT^eZcr^ai
oçyia. Clem, Alex. Faeûap;. II. p. 194.
@.229. jener ^ot'bMth — Wilkcs' Essay on
Woman (vq\. V, 92.97.);— ««t bcr fpuîenben
Biffer — No. 45. (ugl. V, 113. — IV, 73? 149?).
@. 229. «Jt^tger Äauj femeS S&aterlûnbeS — He5et:
bte .(S^e («on Hippel)-
e. 229. SJettel 5öau6o — Ovid. Mefam.
— Tertit Bauho artes et quam serîo
non quibat allicere , ludibt'îoruin statuit
exhilarare miraculis — pubi afFigit oculos
Diua et inauditi specie solaminis pascitur.
Aroobius adversus g;entes Lib.V. p. 174. 175.
(ȍ?f. VII. 13.)
©. 229. 3um ©enu§ tï)ref %x.vi^i^ u. i^reS «Stau*
Bc§ — Horaf. Lib. ï. Ep. 2.
©.229. iwxlt î^reube euveâ @efclf)mocfâ — Eccl.
II. 2.
©.229. vermummte Sraurtgfett Joh. XVI. 20-22.
unb S&ersraeiflung — 2 Cor. TH. 10.
etne ^t\xit — Luc. VI. 25.
îlugc iyaBeï ber ©ereâ — 2 Pet. I. 16.
©.229. (Sinem unter ^aufenben— Eccl. VII. 29.
®. 230. liC'5: «iib gteid) beii garben üom u.
©.230. xû. ben ©c^a|fûmmern bc8 •ecrjenS --
Matth. X*II. 35.
©. 231. ber ^od) in ben SSeiïen bc§ Suftfretfee
l^errfc^t — Eph. H. 2.
©.231. „S)aê tjl Änoc^en »on —
— %\%\\^%" 9Jltc^ûeltâ Ue^erfeèung«
256
•®.231. 9ötcftd)e.©emod)tcm.f.Urfpr.Joh.lII.SI.
»ercîmgt, ging et ein, wo er ein^
Eccl. I. 7. III. 20.
ï)ergefommcn war — Job. VIII. 14.
©.232. tumn @d)opfet tn guten SföerFen —
1 Pet. IV. 10.
fc^Io^ er bic Söcfe fcer <Siâttc gu mit «yleifd^ —
ajîid)aeliâ unb Sut^er. Gen. II. 21.
e.232. ein ^oftfcri})t öon @Iu(ïn)ûnfcï)en — (S.
û6er bie ®^c.
(®. 141 f. Äein ^yraueiisimmer fanii cittfii SBrief oÇne
^JJojlfcriï^t i'cftreiben. Se l)at tld) Furg gcfaft, recnn eö
mit givei; abfommt, u. lafontfci), rccnu nut eine »or«
T;ant)eu ifl îc)
©. 232. ein ©alimafree — 5fnfpielung auf eine
unter biefem 5Jamen ïjiefelbft ^erauêge^ommene
Sammlung »on -^od^jeitgebid^ten. (f. iv, 450.
®ûltmafri(l V, 130. — ®. bebeutet : ein (Sefjâcf, haché).
Hamann i)at ironie in ein (5;emplat biefer SBrtefe gc»
fc^riebeii :
Vettius Epagathus Lu^dunensis, ein DJîôr»
tt)rer unter bem rômifrf)en Äaifer Vero. <Bcin
pffcntlict)er Sîcçna^me war Advocatus Christia-
Dorum.
3)iefe SSriefc Betreffen bie a!abemifcf)e (Streit:«
fd)rift pro Loco beê bamaligen I)feftgen -^of^
^jrebigerê D. ©tarî. Unter ben f^regmäurerliebern
ift ein§ »on iî)m unter bem Sitel: ber ^iero|)^ant.
SSaê bie S5aud)pfaffen ber ©erlinfc^en Xiam unb
t^re ©ilberfc^miebc auf ben ^äcfjern feit furjem
auSe
257
pofaunt, tDutfcc fd)on t)or mel)t ûl3 lO^rcn
fcem ^ublico tn§ £)î)r gcfagt, ju rechter B^it
unb am rechten ©rt. -äöurbe tiefer Sefuit nicr)t
»on SScrlin auâ jum I)teftgen ^of= unb na(^»
I)ertgcn SDBerI)Dfprcbtgci; ernannt? Sôaâ^ge^t unâ
je^t ein Äirdjenle^rer in 25armflabt an? SSels
d)en fc^reçenben Unfug treibt ber cift^etifc^e ®t>
tacl) für jeb ermann in ber SJJart', unb wie
pöbelhaft ift ber alte e^rraurbige SJerfaffer ber
t)ertraulid)en SSriefe über taè (S^riftent^um jüngil
Je^anbelt n)orben1 — wie pöbcll)aft nid^t (^arue
öon ^ijicolai roegen beâ eben fo Blinben aU Iäd)er*
liefen ï^euerlarmé über ba§ ^abftt^um? ^cr
pI)iIofopl)ifd^e ^apiâmuâ unb i^efuitiémuâ I)at fei-
nen ®i| unb Itrfprung eben ba, wo om erften
unb ftäriften über ben Seid^nam beâ röm{fd)en
geeifert worben, nod) einem fo langen (Stiïïftanb
ortt)obo;cer üöaffen unter ber Soleran^.
îDie meiften ß^orrecturen unb ®ru(ïfe^Ier in
tiefen SS'riefen ruî)ren »on inm Seipjiger ©enfor.
3)ie ^um ©runbe liegenbe Starffd^c Disser-
tatio Theologico- Politica fü^rt ben ^itel:
Tralatitia ex Gentilismo in Religionem Chri-
stianam. Regioni. 1774. p. 70. 4*^.
lieber ©tarf ('.vcfc^eit >&omann ixtâ) ma) ien l^ieropÇ.
SSïiefen ju feinem $Bet(^t\5atetr mUte V, 149 f.) u. feine
SDiffertation f. V, 64-67. [74.] («Vertier über ©tarf VI, 86.)
lieber bie Çiercp^. SSr. IV, 208 f. V, 97. 126. 128 f. [141.1
144. [147. j VII, 8 2 f. UeberVettius Epagath.IV,311.
VII, 83. Ueber bie ßenfur unb ben 2)ruc£ V, 153. VI,
122. 91,
^amonn'8 Sänften VIII. Si. 17
268
-èrtmann Çat, naS tmiti „bie ganj anbegtetf»
ItcftcnGorrecturenbeöfieipstgerSeufot 5", toit
er fie nennt, ge(irid)en »orben rcar, in me()reren (5;em«
plaxen njieber^ergejîetrt; beêraegen |Tnb jene 2lenberungen
fceç» bem SIbbrucf iu ber ^luêgabe nid)t rceitcr beciicfilc^tigt
rcorben; fie ftnben ftrt) aber im Scfgenben mit angegeben.
©.236. SSujTo Suboif Dîa^cbergerê 2intiquitäten ©.339.
îBaè foU man aber bajn fagen, wenn man nun fo g«
f(^on anfanget, ben ®t)tt ©acibô mit bem 3e»8 S"
»ergfeic^en , mie Sp^). 5(ug. @ t a r f c , bejjcn übrige Sin*
fîcf)ten u. 33evbieu(le irf) aufferbem nicf)t be^weifeln »itt,
tn einer »or Furjem unter bem 2itel: character Da-
vidis ad regulam poeseos lyricae examinatus, r;er»
auêgcgebenen, u. im IftenV^ol. feiner Sylloge commen-
tatioDum et observ. philologico -criticarum beftnb»
lichen 2)if|'ertation, biefen ()cillcfen 35erfud) gcroaget î)at!
Heu! proh dolor! Qè i(l tit ^oc^jîe 3eit, ta^ man
einmal ben 2f;orcn fcet) feinem rechten Uiamen nennet,
um bie Sßelt »or folc^en unberufenen u. fcfeäbf. ^Scftif*
bcrern ju rcarnen, n^elc^e Œf;riiluè u. ben SSelial mit
einanber »ergfeirfien. — SBcllet \f)t noc^ G^rifîen ^e(»
%e\\ — 0 ! euer SSerffanb mod)t euc^ rafenb , i()r Ferren
2f efî^etifer ! îc — ©.412. 3d) î'ftte oben fdjon gefaget,
ba§ ficö 3o^. ^lug. ©tarfe fiabe eiufaüeu laffen, tu
einer 2)iffertation - - ben ®£)tt 5)auibé mit bem 3e»â
ju öergleid)en. — SSoju ber übertriebene SBi^ ntd)t bie
SOÎenfci^en »erführen fann ! 2)ie§ ÎBerfiein wirb receu»
fîret in ber ^aü. gel. 3- »om 3. 1770. im 1, ©t. —
3cf) rcunbere mict) baruber nicf)t, ii\^ ^err ©tarFe,
ttl'j ein ru(î. SBigling, foidje ÎBergieic^ung gereaget î}at,
ofcer baruber reunbere ict) micf) bo^ ganj aufferorbeht»
licö, tt)ie jtd) bie •f)aKifd)en «Herten JKecenfenten fo fia»
ben überrcinben Fijnnen , biefer 3ßerg(eid)ung i^ren SSeç»
fall ju »erfagen, ta fie bod^ fonjl fo leicht geneigt unb
%ewf>fynt ftnb, aOed bagienige, u>ad nur im minbeßeti
as9
nû(I> î>em CeltentCume f^mecfet, a. gut Jöcfört». t>«
®Ieid)9iUt. tu 9iel.fac()en etroaê beçtrageii faim, mit
bepbeii .f)äiibeu 311 ercjreifeu, u. aus ijollem ^alfe an»
juprcifen.
@. 236. lieâ : auf bie ©eineiue ober bcn Seib Sf;n'fli.
@.237f. bie @tet(e: 9Jîibb(cton abc^ebcrât u. j!. nj.
r;at «öainanii in einem ©.remplai: butcl)(lrid)eit , in einem
anbern etngcfiammert.
@.239. bcn ©otteêmenfc^ett — iTim. VI. 11.
©.241. 2(le;anber -- |)epr;d(îipu — 2)té 3>Drrcbe ber er»
flen ?(uoiiabe 1769 unl) ber jroepteu 1771 üo» (©tarF'ê)
Slpologie beê Orbenâ ber %xe\) - ÎOÎaurer ijl iinterfrf)rie«
be» : ?l(eraiiber »ou 2lbrerè()eim ; »on bemfelbeu SoÇ».
Stuc;, ©tarf ijî aucf): «f)ep[;ajîion, Äöiiigeb. 1775.
®.241. 9îote: Préface jum Abrégé beê Fleury;
ein geftoî)Iencr Einfall auê Jacobi I. Institu-
tioiies ad Henricum Principem, primogeni-
tum Filium suum et Haeredem proxiuium.
Lib. 11. p. 41. Lond. 1604.8. lo illa et re-
ruin et iemporuin confusioue orti sunt qui-
dam igneae naturae Coaciooatores, qui
eo potentiae apud populurn provehebantur,
ut dulcedincni jani Imperii dégustantes in-
ciperent nescio quam Democraticae rei-
publ. formam sibi somniare — ita opinionis
errore in illa democratia sese fundarunt
ut certa spe tribunitiam plane poteita-
tem sibi dévorassent.
Abrégé de l'histoire ecclésiastique de Fleury.
Traduit de l'Anglois. A Berne 1766. (mit bem Por-
trät »on Claude Fleury; eine Iügenf;aft fo betitelte,
antlc{)riiî(icî)e ©ct)rift.) Avaut - Propos p. 17. Ua
Moine, oommé Hildebrand • • jetta les vraia fonde-
260
mens «le la grandeur Papale - • - C'est d« son
Pontificat qu'il faut dater 1' époque du Despotisme
de l'Eglise. Ses successeurs attribuèrent dans la
suite au Clergé les privilèges dont avoient joui les
Tribuns de l'ancienne Rome : leurs personnes furent
déclarées inviolables - - •
®. 242. ^eil bem erjengel :c. — auê IV, 68. f. V, 162.
e.242. Steuer mag idjic. — f. III, 192, VIII, 163.
©.242. $um brittenmal »erbammter Copista —
Unter bem gegentt)avttgenbeutfd)en Provincial-
Accise- unb Bottbtrector Stockmar njutben
In lleBerfe|ungcn inâ f^ransôftfd^e weniger.
Sd^ maà)h ba^er lieber gemeine 5Cbfc§riften ûlâ
tnâ ^eutfd^e ju iiberfe^en, ba§ mit frf)n)erer
tt)urbe, xvtil iii) biefer 3frBeit nic^t gewohnt wûr.
(ö9(. V, 95, 131.)
®. 243. einen fo p o c 1 1 f (^ e n ®egen|lanb — 2. Sort. :
rcic^tigen.
@.244. Sîacfofen »on 6i§ — (Sie^e ®amm u.
ben ^Buc^ftaBen 1^,
©.244, mtct) umftänbltd^ec übet einige ©teUe« ju ctFfä«
ren — S. e» : mein SSejleê tf)mi , fo gut eâ fep rcilï
hierüber ju erftären.
®. 244. ©iuigc SBuuberroerFe jc. — Abrégé de Fleury,
Avant -Propos. L'établissement de la Religion
Chrétienne a eu, comme tous les Empires, de foi-
bles commencements. Un Juif de la lie du Peu-
ple, dont la naissance est douteuse, qui mêle aux
absurdités d'anciennes prophéties hébraïques, des
préceptes, d'une bonne morale; auquel on attribue
des miracles, et qui finit par être condamné h un
supplice ignominieux, est le héros de cette Secte,
Douze fanatiques se répandent de l'Orient jusqa*
261
en Italie , ils gagnent les Esprits par cette morale
ai sainte et si pure qu'ils prêchoient; et si l'on
excepte quelques Miracles propres à ébranler de»
imaginations ardentes, ils n' enseignoient que le
Déisme. Cette Religion commençoit à se répan-
dre dans le tems que l'Empire Romain gémissoit
80US la tirannie de quelques Monstres qui le gou-
vernèrent consécutivement. Durant ces Règnes
de sang le Citoyen, préparé à tous les malheurs
qui peuvent accabler l'humanité, ne trouvoit de
consolation et de soutien contre d'aussi grands
maux que dans le stoïcisme. La morale des Chré-
tiens ressembloit à cette Doctrine; et c'est l'uni-
que Cause de la rapidité des progrès que fit cette
Religion - - - Le zèle des Dévots brava les Dé-
fenses du Sénat - -- De-là le juste supplice de
quelques Chrétiens obscurs - - Il fallut bien que
les Chrétiens fissent l'apothéose de leurs zélateurs
- - bientôt de saints Imposteurs introduisirent in-
sensiblement l'usage de l'Invocation des Saints
- - - Tous les Dogmes nouveaux s'établirent par
des progressions semblables. Dans la primitiv«
Eglise Jesus -Christ avoit passé pour une Créa-
ture à laquelle l'Etre Suprême s'étoit complu
.... Vers le commencement du quatrième Siècle
Constantin - - convoqua un Conc. Oecum. à Nicée.
Des Pères qui le composoient, il s'en trouvaSOO qui
déclarèrent et reconn. nettement laDivinité deJ.C.etc.
®. 245. Itcê : fo wirb ein rei» ®efä§ Ijarauê.
©.245. ÎJîotC *"'*) Julian, 1. c. nal^ovroç trt ravra
Tow 2hX7]vov y.tti rcôy Ofiôi/ où CipôâQa nQ0Cf/6vT<av
aiiTw, 'Oxrcißtayog l7t(ifféç)(iTat , noXXct a^ufißwy,
txsneq oî ^KHKiXioPTfç , ^(Jw/xaTK --- y.ai o ^Sêlii-
vôç' ßaßai , iCffj, TOh navroSanov tovtovS-7]qIovI- -
jravfat, tlntv , lijçôïvj « 'jinôXXbyv' îyw yào a4rrhy
262
rovTto Z^yor» Trnçttâoèç , avrlxa vf*1v ènogiariâ j(Ç^'
6ov c(y.i']oc(TOv, cdX' ï&t , ilnEv , o Zrjvtoy, IntfXiX-q-
&7]T$ TOVI/AOV ^Qé/U^UCCTOÇ. O âè tTTCCXOVCaç , (Ira iTTrt-
Caç cevT(ö fJixQct râJi' aoft-iariou' (.oCnfQ ot ràç Zcc-
fxôl'iiâoç incpâ'Kç d-()vXf.ovyT65 j àntiprjviv âvâqa tfx-
(pçoytx xal GcâifQova.
©.245. hèSdcpoi— flatt è^dcpei. :î)tefer ©ptûd^a
fermier !ommt 6mal (p. 3. 6. 8. 10. 25. 38.)
MOI m D. Starck Snauguralbiêputûtiott am
I. ©CtoB. 1TT3. (ogr. V, 68. 74.).
S)ie aCBortet Réduisez l' his t oi re etc. »0U«5û»
maïui nur unter ber ©cite \\\ 3 ©;-enip(aren bepgefdirie»
te«, geÇiJrcn gar utcf)t jurîîotc »") fonberu ju®. 246:
bte lütigil^iu nod) blenbcnbe gec.
@.246. ^Iconcjcie = ^Iuâmacl^ere9/ ^t^ SSurjcl
aHeâ IteBelâ.
©. 246. eineé homunculi — 2, (J. : etneâ UeberHugcn.
©. 246. ^t'e iüngft^in nod) Henbenbe ^ee — Al-
cine xxxi Ariost CantoVlI. (u. f. bie obige 5In»
merfung ju @. 245.)
©.246. einer pI)iIofop'^tf^en Sf^atton — ®â gel)t
mir mit biefer p^iIofopî)ifcï)en 5^atiott mt bem
ttlten Scfuâ ©irad) L. 27. 28. mit bcn (Sama^
titern, ben ^^iliftern unb bem toEen ^ôbel
gu ©id^em. (Sin leutfeliger, menfd)enfreunb3
îid^er, «Jo^rtI)dtiger ©efc^geBer \)(ii gefogt: bu
fottt nidjte^eBred^en; bu foEtnid)t tobten Soc.
II. 11. 5C6er biefe p'^iïofopï){f(^c ^aixQXi 'ijdt
burd^ tl^rc ûBfd^euIidje Galanterie unb lädier»
(t^e§ Point d'honneur SeBen unb SieBe,
bie k^ben ^auptpfeiler öffentlicher ©id^er*
^ett «nb ^auêlid)er ©lucîfeligîeit ttîiter-
263
gtoJcn unt> njurmjltc^fg gemacht, ©ei bteft
Surfen unb »elfd^e SSarBaren lieben f ann , fc^eint
roentg SJienfc^en » unb noc^ wentger ©^rtilen«»
gefüp gu öerrat^en. feurige Äol^Ien ouf i^rcn
unb feinen Äo^pfll 9öie @t. ^aulu§ nac^ bcm
6»angeIio fur fyeinbe I)ielt Rom. XL 28. fo
ftnb eâ bte «^ransofen «m be§ ÄontgS unb
îBaterlanbeâ willen — SBecbe tragen bic
SKoale ber infamen Silien an iî)rem Seibe, fte
werben ober jur 3>erfl(irung i^reS unfterMid^en
IR'ul^mâ Beitragen/ ûlê SJorbilber unb Unter-
pfänber einer eblen unb erï)abenen Siebe/ btc
tiurburd^ bie ^Bergebung grober unb »ielerSön«
bcn wirffam werben konnte.
6.246. übet leite 3nbieii — Raynal.
• • über bie 2Iegçpter u. Gfjtnefer — Recherche!
philosophiques sur les Eiryptlens et les Cfainoii.
Par Mr. de P"» (Pauw.) Berl. 1773.
©.247. Iteê: 1 Äor. XV. 24—28.
®.24T. ou§ bem SÖtunbe ber Äaipl^en — 3o^.
XI. 51.
©.248. benn i^rer ifl oiel— 1 Re^. XVIII. 25.
@.249. Çat Hamann geänbett; unb ûu^erfl entgegcns»
gefegte miracula spec.
©.251. Änod)engerippe eineS ©d^wei^erS — bct
Abrégé be§ Fleiiry würbe bem Voltaire ju«
öefd()rieben unb lügt ®crn jum ^rucfort.
35er ©djwei^er eineâ Hotels ftcf)t wofit Seute
öu§ unb eingeben, oîinc gu wiffen, n)o§ ftc tm
Snnern beS^aufeS tljun; waS weif ein Sî)ûc*
Çûtet »Ott i)îm, waS im Cabinet »oröcl^t?
8. €. : Änoc^cngetippe eine» &â)w"*.
264
©. 251. IM : ©aiüd IV.
©.252. fca§ !ÖJä^r(f)en — tafûî rotrb bcâ (Suûn=
gelium »on benPhilosophisacediosisjuJöer»
litt 9eï)oIten.
©.257. Sogen :c. — 2lpol. beê t)rbeiiê bcr Jr.îOl.: JBiele
nemieu jid) grepmaurcr u. lîabê iiid^t - - - î^tcfeê mag
ber SBelt 311 einem ©d^Iüffel bec ©treitiâFeiten bienen,
W nac^ ben öjfentl. 3eitungen 3mtfd)en ben @c{)ottif^en,
Srrlänbifd^en , §)orFifc^en u. ben engfifc^en Sogen auô»
gebro^en ftnb.
©.258. IteS: «pr. 6ar. X. 1. SKam;. XXIII. 24.
6.258. tant Ißur etc. — Abrege de l'Hist. Eccl.
Avant -Propos p. 20: Cependant tout puissants qu'
étoient les Papes, cela n'empêchoit pas que cha-
que excommunication d'un Empereur n'attirât une
guerre civile en Italie : souvent le Trône des Ponti-
fes en étoit ébranlé; quelques uns, chassés de leur
Métropole et fugitifs en d'autres Provinces, se
procuroient des Asiles chez quelque Souverain en-
Bemi de leur persécuteur. II est vrai qu'on les
voyoit retourner triomphans à Rome , non par la
force, mais par adresse: tant leur politique étoit
supérieure à celle des Souverains.
©.258. SSronnt — Sari SSIount, geb. 1654, mx %\\\)h\>
ger beê «Herbert »on S^erbun; , entleibte fîd^ 1693, »eil
man i^m nic^t erlauben wollte, feineö SSruberâ asittwc
ju ]^eiratf;en.
©.259. unter baâ fnec^tifc^e Soc^ fangen —
Gai. V. 1.
©.259. 55ie Stellen: 2Jtor. V, 16. 3o^. VIII. 48. foCeu
um breç Seilen tiefer jîcÇien.
6. 260. SOîtdjaeliê a. a. ^. : SBaâ miel) «m mei(len über
^eit (^anon jweifel^aftig ma^yi ti^iirbc, wenn ici) mii^
265
bur<5 €>crtn ®cf)mit?ê ^iilfe (S. g. ©c^mib frit. Untcrf.
übet bie SDjfenb. 3of;-) »ou l^m iiberjeiigen foKte - • -
et bctuft ftct) ûuf baê 3eiigni§ be» ^^eittgen ©eifteê, u.
bt'e ©mpftiibimg Ï>e3 ©ei'iîeê uub bct Äraft ßf;ti(li. 3«^
»ot mein 2.f;eil mu§ geiîer;eii, ba§ ià) iit meinem gaii»
jen S«beu nie cmaé empfunbeu I;abe, baè ic^ bona fide
ein 3eiigni§ beê Reuigen ©eijleê nennen fijnnte îc
@. 263. Setd^tglauMgleit — Philosoph! — cre-
diila natio. Sen. Quaest. Nat. YI. 26.
@. 266. lies : Setem. XXXVl. 22. 23.
©.268. lie«: reeit et (îe oft gat uid)t »erjîanben Çakii foU.
©. 269. »iettetc^t l^aBen unfere ^okntatm u. —
Quelle origine d'un état que nous voyons
si puissant sous un grand Roi. On peut
dire que Luther en a jette les fondemens.
ma biefen «fôorten [d)Ite^t Millot bte IX. Epo-
que feinei: Histoire moderne in ben Elemens
d'Histoire Générale TomeViï. Neufchatel
1775. p. 134. (ßi i(l bic 9îebe »on bet ®efcl)ic^t«
'pteuëenê).
©. 269. lieê : iîî unetFannteu îibfaftefotmation.
©. 272. Rech. phil. sur les Egypt. et le» Chinois.
Par Mr. de P*»* (Corneille de Pauw.) Berl. 1773.
Tome II. p. 194. De la Religion des Chinois. Ceux
qui ont tenté de' mettre de l'ordre dans ce nom-
bre prodigieux de Religions, qu'on sait avoir régné
dans le Monde depuis son origine jusqu'au temps
de l'Empereur Auguste, croyent qu'on peut les
réduire en trois classes: c'est à dire le Barbarisme,
le Scythisme «t l'Hellénisme. Je n'examinerai
point si cette distinction a été bien , ou mal faite,
et si ce cercle a assez de circonférence pour em-
brasser toutes les espaces et toutes les variétés :
200
mais on a certainement dû établir une classe par-
ticulière oh l'on pût rapporter le culte, que les
colonies Scythes ou Tartares introduisirent dans
tant de contrées sauvages; et on ne 8auroit,"plus
douter aujourd'hui que la Religion des anciens
Chinois n' ait été une branche du Scythisme etc.
©.2T3. 2ßtganbe = @tganten/ Sîiefen.
s. (£.: mtferer SB**
©.274. Heine Toutous taê «Brob in
convictores graeculos, quibus vel maxime
acquiescebat. Sueton. ia Tiber. §. 56.
©.274. in tt)elf(f)en UJîaufoI. — Algarotti (ügl.
IV, 34. VIII, 187.)
©.274. homunculi — 2. S.: UcberFfugen.
©.276. Dgl. V, 65.
s • einmal auf ïem ofab. ®anbe:c. — »gl. II, 309.
©.278. lieê: Oblatio alioruni donariorum.
@.279. ©enbcûgen • — actio ad synodalem
cognitionem pertinens.
©. 280. ©runbfûè beê ÄaiferS ^iBetü — Sueton.
vit. Tib. 19. Disciplinam acerrime exegit ; anim*
adversionum et ignominiarum generibus ex anti-
quitate repetitis.
©.283. Iteê: ^Iten Heinen ^eBrûifc|en ---
c b. ^S-5R9Î9Î' Sag ,;eine ^CntoS V. 18.
• • » c SSorb.©erüc^tbief.S£a= Bepl-M4.I5.
• • " Bub.3eitn).!.£ic^Éfet)n Bacf).XlV.6.
©.285. speciali gratia — Swift was at the âge of
fourteen admitted into the university of Dublin,
and became a student in Trinity --- at the end
of four years (1685) he was refused bis degree
of bachelor of arts for insufficiency , and was at
kist admitted speciali gratia , wbicb i« tJier» con-
2er
flidered ai the bighest degree of reproach and dis-
bonour. - - - - About a year after bis return from
Ireland, be thougbt it expédient to take bis degree
of master of arts at Oxford. Witb tliis view he
appears to have written to bis uncle William
Swift, to procare and send bim the testimoniaux
of his bachelor's degree. Witb this testimonium
wbich is dated the 3d of May 1692, he went to
Oxford where having received many civilities be
was admitted ad eiiiidem on the 14th of June,
and took bis master's degree on the 5th of Jaly
following. It bas been said that the civilities
■wbich be received at Oxford proceeded from a
raisunderstanding of the phrase speciali gratin,
which was there supposed to be a compliment paid
to uncommon merit. (^Orrerifs Remarks on the
Life and Writings of Doctor Jonathan Swift, the
5tb edit. 1752. p.8.) But thèse words are not in-
serted in that copy of the testimonium which is
entered in the congrégation book at Oxford - - it
is therefore probable that by the influence of Siviffs
uncle they wcre omitted in the copy wbich he
procured and sent, especially as some such favour
seems to be intimated in Swiffs letter to bim,
after be had received it: J am still, says be, to
tbank you for your C are in my testimonium, and
it was to very good ptirpose, for J was
never more satisfied than in the behaviour of the
university - - - The Works of Jonathan Swift,
D.D. in 12 Vol. London 1755. Vol. 1. An Account
of the Life of Dr. Swift p. 7. 10.
3n>eifeï ttttï)^tttfdae k.
©. V, 164 f. 176 f. VII, 92 f. — 9Scttct ^aUX u.
(«ine beçbcn ©ffeHen V, (133.) 156. 161. 163. îtbfmi«
268
ßung ber beçbcii ©efeücn Hd. «. Db V, 155. 156. 159. — ■
JBgt. IV, 471 f.
5ttlg. b. 55(61. 24.55b. l.€t. ©.288—296.
1. «Peplage jun SenfrcürbigFeiten b«ê fefigeu ©ofratcS,
SSon einem ©eiftli^ea in @(^n)aben. ^aUe, 1773.
28 ©. in 8.
2. ©elbjî^efprac^ eineâ Slutoréi mit 45 ©Folien. 1773.
16 @. in 4.
3. %\\ ben SKagum in Dîctben, ^auêfâ^ig am alten ©to-
ben 9Î. 58, ju .^cnigêberg in ^reufen. 1773. 4©. in 4.
4. 5îeue îfpclogie beê S5uct)|îabenâ J^/ ober ouffcrotbent»
lic^e SBetra^tungen übet ik £)rtf;c9rapÇ)ie ber 2)eutrc^en
»on >£). @. <Sd)une^rer. 3n)eï)te »erbefferte Stuêgabe.
^ifa, 1773. 48 ©. in 8.
5. An die Hexe zu Kadmonbor. Berlin, geschrieben
in der jungen Fastnacht. 1773. 12®. in 4.
6. Lettre perdue, d'un Sauvage de Nord, à un Fi-
nancier de Pe-Kim. 1773. 15©. in 4.
SBer im Saufe ber îBeit auf ben gen)öf;nli(^en SBcgcn,
(adjt mit fort gel)et, unb mit jroep 5tugen beftdnbig um
ftd) Çetum f(^auet, (teÇet bie SSeranberung ber Singe, 1)k
um i^n herumliegen, oft bepna^e gar nic^t einmal für
merfreürbig an, meii er ^tugenjeuge i(î, n>ie biefe 3Serän«
berungen nac^ unb na^ gefd)er;en, unb auc^ tic Urfa^en
roa^rnimmt, warum fie unuermeibfic^ fînb. 2Bet aber be=
pnbig feinen eigenen SEBeg iüa)t, unb babep in fic^
felb(l unb in feine SSetrac^tungen fo eing ereicf elt ifl,
ta^ er niemale um ficf) f;crum fief;et unb r;Dret, bi^ if;m
entroeber ein <Bdi\valbenUtl) auf bie 5iafe fällt, ober fîd)
ciiî «f)inberni§, eê mag nun ein ©tein ober ein ©raben
fepn, unter feinen {Cü§en finbet, ber (larrt gemeiniglich
bie ©egenjîanbc, bie eben unter feinem ®efi(t)têfreife lie*
gen, »ilb an, frf)einet ju glauben, fte wären burc^ eine
Urt »Ott Sßunber, fo îufammengeiîellt, unb fo« bene« bie
269
er ertticft«, dé er ba« fehtcmal SaJ)t, fo untetf(J)iet«n,
nimmt \xâ) gefdjrotnbe ein paar®egenjläniic, b(e i^m »or»
jüc^ruf) in ik 2lugen fatten, \>cr|Tnft fogleic^ in feine Siefe»
lingêfiinbe bie ©pefulation, fc^lie^t flei§ig post hoc,
peues hoc, ergo propter hoc, unÖ erforfc^t fo in tief«
inniger Sinfamfeit übermale bie Urfac^en ber2)inge.
SSenn mit i\iâ)t irren, fo ijîê -^rn. >5amann, einem
ber beru|)mtejîen ©peFulanten uufercr 3iit, in feinem
£eben einigemal fo gegangen, unb wenn rcirâ, an» ber
SSeijUge (ÎJîo. 1.) unb auê ber 2lpoIogie (SRo. 4.)
f(^(ie§en bürfen, fo giengè if;m tüxiUa) reieber aifo. Qt
IMU wn o^ngefeÇjr auf, unb bemerfte, ba§ (Sberf;arb
alle >f)eiben feiig rciffen roelltc, unb ia^ 'Bamm in feinen
35etrac{)tungen über i)k Dfiefigion feiten ben 35nd)(laben >£)
fc{)riebe. Qt fanb ba§ nad^ bem Lege continui, biefe
tepben $BorfäI(e mit cinanber »erbnnben fepn müßten, unb
cb bieê gleid^ ma^r fepn mag, fo fd)eint er boc^ nur bar»
inn 9efef;It ju ^aben, ia% er ben Bufammenf^ang Mb
aHjunaÇîe balb afljuroeit gefugt ^at.
SO^an fann imat auê biefen bepben ©cftriften, nid.)t
ganj juweriäetg urt^cifen, ob ^t. ^. überhaupt nic^t lei»
ben rcoüc, ia^ ik «Reiben feiig »erben Fonnen, ober nur
ni^t, ta^ bie» behauptet »erben foüj aber überbieSBeg»
lûffung beê SSuc^ftabenè <£), ^at er fein 5Jii§faUen üief
beutlid)er erFIart.
(Sr glaubt überl^aupt cntbecft ju ^aben, ba^ jiDift^eit
fcer Srtf)ograp^ie unb ber £)rtf; obojrie, eine in*
nigere DSerbinbung fep, aie jî^ incle iiute »orjleKen rn5*
gen, unb ba§ nic^t allein bk Drt^obojrie in ber Drt^o*
grapbie fe^r nöt^ig fep, fonbern auif), ba^ reenn man in
ber JDrt^ograpf;ie aüauüorfc^nell »erfahrt, bk 3^euerungen
in ber Cirt()oborie unauêbleiblic^e folgen bawon fepn muffen.
Qt ftnbet »iele 2(ebnli^feit 5njifd)en bem ort()ogra»
pÇif^en ^anon unb bem Äanon ber Ideologen, er
gieW JU »crflcl^en, ba§ in beçbcn »crfc^iebcncâ roinfübr»
270
lia) fc9, ba§ fîcî) tn 6epbcn »crfd^kbeneê nfcî)( ctfiaren
faJTe, ba§ man aber ï)ocI) glauben muffc- (5r »ermut^et
@. 13 ber- îlpolcgte „©pa(fungcu «nb babt)Ionifc{)e 3Ser«
„reirrungcn, njenn bte?luêfpracf)e bei:S5ud)(îcibeu auf einen
„fo aUcjemeinen 9îi(^terf()rDn über ik 9îect)tfc{)reibun9 er«
„^oben werben foute, a\è jîd) bie fogenannte 3[)îenfc^cn»
„pernunft über bie Oîeiigicn, unter bem tiedmantd ber
„grepf;eit anma§t," unb @. 22 erfidrt er ausbrücflid) , er
wollte jcf;nmaf lieber mit einem S5(inben üon ber garbc,
unb mit einem îauben »on ber -fjarmontc reben, aie mit
einem ©egner fîretten, „ber nic^t einmal fdf;ig i(l, einju»
„febf n , ba§ eine allgemeine, gefunbe, praftifc^e îQtenfc^en«
„fprad)e unb 5[Rcnfd)enüernunft unb 9Jlenfd)enreligion obne
„n>illfü^rlid)c ®runbfâ|e, fein eigener SSarfofen pon die
„fînb."
Sßir muffen tk\i SJîeçnungen beê «P)rn. <£). boc^ itmai
nâ^er beleud)ten. SBaê bie Oîegierung ber 2luofprac^c
über bie Crt^ograp^ie anbetrift, fo i(î Fein Sweifef,
ba^ babplonifcfae 35ern>irrungen erfolgen n^ürben, wenn ftc
bie einjige 9iic!itfrf)nur beô 9îecl)tfcl)reibenô fcpn foUtc.
Srcar, ia man cî;nfe^(bar bie befle 2luéfprac^e ber bc^tw
beutfd)en ^rovM'njen, neb(l bem®ebrauct)e ber be(îen ©dirift»
fîeller jur Oiegcl nehmen rcürbc, fo bürfte bie ^Sern^irrung
unter bcn ©d) reibe üben fo gar gro§ nic^t fepn, sumaf
ba bie (grfatirung lehret, ia^ man ber guten 21 uê*
fpract)e jufolge feit 100 3a{)ren in ber£)rtl)09rapt;te ganj
crflerflict)c aScrbcJTerungen gemacht l;at. ^nbeffen ba un»
ter ben Serjrcvtt ber Orthographie, njeld)e ft.d) alle
erftnnlirfie 5[Rül;c gegeben ^aken , bie 9îe g ein über bie
tüillfü^rltc^e ©d^reibart bepna()e bie jur^Jemon»
flration ju bringen/ bie SSernjirrung Überaue gro§ feçn
njürbe, luenn i^re fo müfjfam anfgeflaubte Dîegein ni et) té
me^r gelten feilten, fo ^aben njir, an unferer ge»
ringen Biitt , widjtè bamiber einjurcenben , ita^ man auf»
^)6re \i\e Ortfiograpîjie ferner nufjufrärcn.
271
®an3 av!bcï9 (fl e3 mit tet Slufflârung ï)«c 9îe»
Hgion, ober i^telmel&j: ber Sogmatif tiur^ ï)te 3Scr»
nunft befc^ajfen. aSen^jlen» fommcit reit nicl)t burcf),
reeiui mit i^orfpiec^efu rcolleit , ï)ৠbabpfouifcfte SSermirrun»
gen erfcfgen mürfcca, iveim man an bie ©telle mißfü^r»
lic^ec ©runbi'd^e, »etnünftige ©d)fuf feigen fegte. SBor
imeçOuubert 3ai)ce»/ alö bte Oîefprmatorcn nict)t menig
n)illfü()r[ic^e ©runbfdge auêmerjtcnr njeijfagten bieÄat^o*
lifen , no^ babptonifdiere SBeriüircungen/ 'oie aber mdjt er«
folgt jïiib, unb »enn man ntd)t anne()men ivitl, ia^ nur
llcé bie iviüfüf;rlid)en ©runbfdge, ik bte ÎHefprmatoreu
jlef;en gelaiJen, ober an bie ©telle anberer n)i(lfüf;r[tct)eti
©runbfdge gefegt ^ûben, unfere Uîcligion noc^ sufammeu
unb in £)rbiutng cr^iefteu, fo biirftc une, roenigjîenâ bie
gurd)t »or SSerroirrungen, tie o^nebem in ber î^eclogtc
iiiemalen gefe()[r r;aben, nid)t abf;aiten, mit getroflem 3Jiu*
t&c, allée nMlIfiir;rIicl)e roegjufcboffen.
Sod) me nct^wenbtg aud) txiâ JDißfii^rli^c in ber
€>rtr;ograpr;ie unb ber £)rt^obo;ie fepii mag, fo ijl bod^
ûud) ouê ber ®efd)ic^te befannt genug, ba§ ik 5lnnaf;me
unb bie 35et)bcf;a[tung beffelben mel;rentl;eilâ »on feÇ)r im»
fälligen Urfad^en abgef^angen f;abe. ilBie »iel fe()ltc rco^f,
ba§ baî unferm ©d)rift(leUer fo liebe ^, nidjt fd)on »or
100 Sauren auê ber beutfd)en 9îed)tfd)reibung ganj unb gar
»dre oerbannt rcorben, unb t)a^ er i^t iii\c feine gelehrte
2Cpologie gar nid)t ^dtte fd^reiben fönnen. ©eorg 'Philipp
^arêborfer, «pi;i(ipp6 pon 3efeu eifrigfler 2lnr;ânger, ^attc
fcem >£) fd)on ben Untergang gefd)woren, unb ik beutfdie
®prad)e l;dtte i^t fein «f) me^r; wenn nic^t ^arabörferS
l'üngfle 2:od)ter, (roie benn baô grauenjimmer in ber Ör*
tf)ograpbie unb in ber S)rt|)obo;:ie oft oiel bef;utfamer ge»
Cet, aI5 t&è mdnnlid)e ®efd)[ed)t) »or|Trf)tiger geroefeu
rodre aie i^r JBater. ©ie blidfte, rcie ein ©ö^e, tief in
bie golgen ber neuen ort^ograp^ifd^en ^etcro.
tojfie, ft? ftt^c i&ren eigenen Oîameu tu einer IBlö^e,
272
über ï)ie t>aS f) biâ^er einen roo^iU^cittgcn ©Ratten ß^wor»
fen ^atte "). ®ie seigte an btefem einleuc^tenbeu (S;em<»
pef, ben 5îu<^en ei'neê mtîlfuÇjrlic^en ortî;o9rapf;ifd)en Da-
none, unb baâ ^ iDarï» bet beutfdien ©prac{)e erf;altcn.
SBenu mt nicf)t irmt, fo f)at eê mit ber SSeçbe^altung,
genjiffet iKidfüDrlicfter ©runbfä^e in ber ©cgmatif, eben
biefeibe SSewanbnt^. 2)ie)entgen, rcefc^e |"te auf feine
SSeifc mit »ernüuftigen ©runbfä^en Dertaufct)en rcoUen,
i)efürcl)ten burci) bie SSernuuft in einer SSIiJÇe ju er»
fcl^einen, weldie gu bebecfen, i|)ncn ber re o^ftHtigc
©chatten eiueê Äanone fef;r ju jlatten fommt, t>m
fite nur beêf;a[b für unfer;lbar auegeben , nseii i^re eigene
Stuêtegung beffelbcn, um iic eè i^nen meÇir ju tf;un i(l,
aie um ben Äanon felbfl, nie fe()(en foK.
3Baê übrigene bie Ucfacl)en ber SSerwerfung beêS5ud^»
flabenê f) unb. ber S3ef;anptung ber ©efigfeit ber ^e^im
betriff, fo ^t fie jvof;! «^r. >£>. nic^t am rechten IDrte ge*
fud)t. SBenn man in mannen Singen ali-uinei j^ineffe
fud)t, fo fommt man oft weit vom rechten 2Bege ab. SfBir
glauben nid)t me^r unb nic^t weniger baüon, alâ ia^
SDamm baâ <£) uermerfe, roeii eê nic^t in feinem DJamen
bejtnblicl) ifl, unb t)(\^ Hamann eô >jertf;ei;bige, njeif eö
einen 2^eii feineô Oîamenê auêmai^t. (gben fo glauben
\m, ba^ Srnejîi befjauptet, man fönne fîcft mit tien
^epben roo{;l in fo weit abgeben, ia^ mau iateiuifcî) »on
iÇnen lerne, aber nic^t in fo weit, ha^ man Ile für fefig
Çalte unb ba§ ßber^arb f;iugegen ber ÎOtepuuug i(l,
auffer bem fiatein , mit bem es wc\)l feine gute SBege f)a»
ben foK, muffe man auct) wol)l m^ex unterfucf)en, cb bie
tugeubf;aften>&epben, »uirHid), ewig in ©d^mefel unb ^^erf)
aebra*
*) aRon fe^e ^opitlotten (^tEf. 17G9. ©.216.) «fn feÇt o««
Ic^itcS unt) bem scnctgtcnSefei-, iumitlitUitn Staat Wa^tn,
wsV- on;npteifeube3 SßetSt^en.
273
gebraten n?ürbctt, foramen 5lo6 baCict, ta^ (Jnieili (tc^
«nef;r mit bem Satciue befrf)äftiat, aB mit ber ©eligFeit
ber Î0îcnfc{)eu, uiib (S5erf;atb mef;t mit bet ©cliaFcit ber
SJlenf^en, al5 mit bem Zatcm>
9îoc{) bliebe ju initerfuc{)en : i06 eine ÎJîeligioii of)U«
nji[(fül;rlic^e ©ninbfätje eben fo befd)affen fcp, als ein SSaif»
ofeii \>on ©iö. 2)cr le^te 2lu5bruc£ i(l nur ein wenig un-
bequem. SBic glauben, «£)r. Hamann werbe nichts ba#
»iber ^aben , rcenn rcir ben le^tern S^eil beé @a^eâ, et«
rcaé allgemeiner auôbrucfen : alâ eine Äifte , mit ber man
njärmen woKte. 2)ie meijîen 3Jîenfrf)en f;alteu bic Dîeli«
gton, in 2(-b|lc^t auf bic @eele, für eben ba3, rcaâ bem
ÄiJrper eine ÜHagcnfiärf ung ijl. SSieleu Seuteu
fc^eint ce auêgemadit ju fei;n, baf man ben 3!Jîagcu war»
mcn miijyc, um i^n ju prFen. ®ef;r oiele ältli^e
«f)erren bebienen ftd) baju, fein warmer bogmati»
fd)cr ©uppen, bie fle jitm gruÇ)jïudfc, îOtittagbrobe
unb Slbenbbrcbe reid)[icf) genieicu. <Sät einiger 3iit fle»
pet eine ©attung feuriger Süugringc auf, hU @ u p»
peu, fo mî aßee, mçi$ nic{)t jlarf i\t, ouêeril »erachten.
2)agegen, um iÇjrem îOîagcn Äraft ju geben, inefe t^irte
©peifen, ik fie Derfc^fucfen , ju »erbauen, bebienen fîe
fîc^ I;il3iger ©etrânfe. ^ic txinhn unablägig 'Punfci),
a3ifd)off unb Äarbinat, nebfl gtüfpenben 58eiuen unb allen
SSranntweinen »on Uéquebougf; bi» jum Äorubranntweine,
gewürjt nac^ eine§ jeben ®efcf)macfe, mit bunflen ®e»
fübtcn, innbrünfligcn (Smpftnbungen , SßeijTagungeu unb
2Cuêitrf)ten, ja mit Äabbala unb Unjinn. 2Cud) f;at ce ju
allen 3eiten, in allen Säubern, unb unter allen 9îeligionê»
partf;e9en, »ernüuftige Sente gegeben, welc{)e baé Falte
aCBaffer gctruuFen f;aben, Fait, wie eé aufer ber îOlutter
©rbe Fommt, einer mebr, ber anbere weniger, nac'obcm
jebcr, gefunber ober burjïiger war, ja mandjc Çiaben ebne
SSebenFen if;ren ganjen Äörpet in bem Fältejlen Sîûffet
âcwafc{)e« unb gebabet.
«omann'« @4itft(n vm.«^ 18
n4
SÄan oerfîc^crt miô, b« beriJ^mte Sfffot, fÄHe, ni
eintm SB«fe, »on ÎDÎagenflarFungen , n>eld)ea näc^flenö
erfc^einen niti, ba§ Urt^eif: ba§ btc erflcn Ur) ifircn
(c^n)äd)(icl)en Umjîâuben, rcenit fte eine il^nen angemeffene,
genaue 2)tät beobad^teten , tf;r 2<ï>en noâ) mo^l eine gute
SBeife r;inf;aUeu fönnten, ba§ bie swecten, in fursem einen
t5iel uerborbenern SOÎagen f;aben würben, ûIo bie erjlen,
unb \ia^ i5on bcn britten ju »ermut^eu fep , i^t 9Kagen
rcerbe am njirFfamjîen fet)u fonnen, ©peifen aKet 5lrt ju
»erbauen, unb itc in einen gefunben OîaÇrungsfaft ju
»erroanbeln.
5^0^ TOic »oHen »eiter geilen. S)a3 ©elbjlge-
fpräc^ eineê 2tutotê (No. 2.) betrifft eine ganj an»
bere Slngefegentieit : -^t. Hamann bietet ^n\. Picolai
eine «f)anbf(^rift brcp Sogen, aBinFefmannifc^eê formata
(îarP, für brcpfig g^riebricf)5b'ore jum SSerlage an, unb
öer|Td)ert, ta^ er jîc einem anbern S3u(^^dnb(cr nid)t für
funfjig njürbe geîaffen f;aben. >&r. Olicolai l^at in bem
feÇr gefefjiten unb citaticneureic^en @cî)reiben, an ben
SKagum im 5îorben (No. 3.) geantmortet. £)b i>ii
6d)reibart beffciben dd^t •f)amannifcf) fet), rcirb -&r»
-Hamann felbjl am bcjlen, nac^ SOîaa^gabe beffen, rcaJ
er ba»on »crflanben, unb nid)t »erflauben 'i)at, ermeifen
fijnnen. ■S)ao beuuic^jîe ijl, ba^ if;m -ôr. 3Î. nidjt breçfig
Çriebri^êb'ore gefcfjicft ^at. fonbern i^m einSBuc^ ju nä»
terer ßrffärung feiner aïicçnung ju fenben »erfpricftt.
'SikLettre perdue (N.6.) ifl »ietteid)t ein @tücf
beâ cbengebac^ten SOÎfctê, obgleid^ nicf)t ber ©djreans, ber
nad) bem ®e(b(lgefprdc{)e @. 12. ben îîabel unb ben Ropf
übertreffen foU, über »ielteic^t, ber Äopf, ober iaè or-
p^eifd)e ©p (f. @. 9.) (Sine franjöftfc^e <Sc{)rift »on ^a»
mann ijl fd^on merFroürbig genug, aber eâ fînb au^ ouf»
ferbem noc^ in biefer Lettre \z\jx fonberbare @ad^en ju
ffnben, j. S5. eine getreue SSifanj »on «^rn. >ôamanuJ
C^inna^men unb ^(uëgaben »om 25- ^09 1767. \\i iu
^5
enb« bcé 3a^re317îî., »orauö ex1)tM, Da$ et in biefer
Seit 1689 9ît()fr. eingenommen, bagegen 5472 3iti)lv.
60preu§. ©rofc{)en auêgcâcben, fdgttcf) 37833îtf;rr. 60 pr.
®r. me^r auagegeten alS einaenommen f;al)c. SBobep et
»erfic^ert, ba§ er bennoc^ nicï)t mer;r fcl)u[big fcp, oli
666§9îtf;Ir. "), bie si« "^Jppi'tDef ««f feinem -f^aufe jle^en,
unb 50 ultï)lx. bie er feinem SBudj^änbfet fd)ulbig ift.
(Snblid) bie >£) e > c i^ o n Ä a b m o « b o r (N. 5.) be»
jief)t jtd) auf baê Seben unb ik SKeçimugen beê ^rn.
SKog. ©ebalbuê 9îotÇauFera, reeil >&r. <?)., raie e§ fd)eint,
argmoÇute, ba§ bieê baè SBud) fct), rceic^eé ifjm <f)r. ÎJ?.
in bem obeuangefü^rten ©d)reibcn su fenbeu »erfproc^cu
f)atU. SBaê ober in biefem ©pru^e an iie ^îye »on
Äabmonbor eigentli^ enthalten fcp, Fönnen reir nid^t be»
liimmen, »»eif Jüir unô ouf ^e;:enfprücl)e ober ©eijlerbc»
fc1)tt5Örungen nict)t t)er(lef;en. 2(m ©ube finben n^ir bad
uJîotto : „Aliud est maledicere aliud accusare —
y^Maledictio nihil habet propositi, praeter coutume*
„liam, quae, si pctulantius jactata, convicium^ si
„facetius , urbanitas nominatur," 2111e Sefet, "itil bie»
*) ®tefe .ÇçpotîieîfdjuTti t^l !n ter ©eteljttfn (SefditdÇte «»{(i^tfget,
ttlS man l&et)m erflen SfnbltdPe tenîen foute, ©in gen)t(Tet®e»
le^tter, ter ûBerjcugt ju fcçn gtou6t, fcaê beij §rn.$omann
ntt^tâ oÇne Stnfptelung tfr, I)ot enttecït, tog §t. ^. nut
Hoâ leSi)0lb ÜGG 3ît§Ir. jur ^çpotÇeî ouf fein ^ou8 genom»
men "^obe, rocil bteê bte Ba'^l ie§ SÏÇtcrcS in let Sfpoîatçpfe
ifl, Slud) foa et nidit umfonfi § 3îtl^It. ober 60 prcu§if(Çf
©tof^en noci) baju aufgenontmen ^aben, bcnn Çt. ^. foO
ter SKeçnung fcijn, tog mon iie Ba'ïit, bie ^etouâïomint,
œenn man y in co biDibitt , mit ter Ba^^ 666 multipliciten
mûife, rocnn man bie roa^re Ba^I be§ S^iereS finben woHe.
Cr fou ou^ btoS beê^alB , weil et bie e^te bie STpoïotçiJfe
tt(ï)tig ju etïidïcn, mit niemanb ju tt;ei[en 2u^ ]&ot, ben
fl^rltc^en ©ebalbitâ îîctÇonîet fo cpn bet ©eite onSIiien.
SieS mürbe au^, ouffet biefem fcftnict ju Begreifen feçn, bo
tx fonft felBfl, on ©ere:^tfomîeit , SeBen unb a&onbel, mit
tfs g«t«t>.0^eBalbttt &i(i)t »enio Hel^nlii^fett lEiat.
18*
276
fcô ©c^riftc^eit Icfeii rooDcii/ mögen ftifo artt»cilen, 06
convicium ober urhanitas barinii «njutrcffcn feç, ober
feiueê Don bepben.
Sep biefec ©eFegenl^eit woHen rctr noc^ eine Fleinc
aumetfung über unbcutHd)c unb un»er(länbfic^e ©d)n'ften
mad^en. @tc gel^t nicf)t ^rn. »Hamann allein an, fonbern
mandée anbere ©ct)rift(îeUer , bie uns feit einiger ^îit
3m Uebennutr;e i^reâ SOZutfjcâ
mit ©d^rifteu tefdjenFen , teç benen ber £ef« nic^t fetten
ûuêrûfen mu§,
Sßar;rC)afti3 ba5 i(l fcE)ôn !
2)er Xeufel felbjl Faune ntd)t »crlTe^)u!
Um mit biefeu metapr;ortfd)en unb tilberliebenben -öer*
reu, aud) bnrc^ 95ilb unb ©leic^ni^ ju rebeu, |îel(en wir
unô eine beutlic^e ©c^tift, bie bcutlid) unb ui^té weiter
tfl, alâ eine @änfte »or, tiit Feine Präger ^at. aßon ber
©teile wirb man bamit ni(i)t Fommen, aber bennoc^, wenn
man Feineu beffcrn 'Pla^ Çat, Faun man firf) allenfalls
tarinn auf eine 355eilc auêru^eu, ober üor bem Dîegen
fc^ü^en. ©in S5ud), baS uü^li^e SBaf;r^)eiten, wo uic^t
iieue (Stftnbungeu , beutlic^ »erträgt, gleid)t einer ©anfte,
tu ber une »er(länbige Präger na^ einem bc(îimmtcn Orte
tragen. 2öir empfînbeu in berfelbeu »om f(^led)ten SBege
weniger, unb legen benfelbeu bequemer unb gefd)winber
jurüdE, aB wir eê sug^ufe l;ätteu i\)m\ Fönnen. Slber m\
Sud) »oll aSerftanbeê unb SfBt^eê, uoU ber Fiil;n(len ©nt»
bedung, wenn eê uuuerjîanblid) gefd)rieben iiî, unb am
SKeifleu, wenn ce worfe^lid) uuüerilanblid) i(l,
weil bie ©ebanFeu burc^ bie îDeutli^Feit einen groÇ-en
%^i\\ i^rer 9?eul;eit, Äü^n^ieit unb SBaf;r^cit »erliereu
würben, unb wenn eê uo^ fo »oß, »ou ben flärFflen gin-
gen ber Imagination wäre, ijl eben fo U\&iC[^i\\, \x>\t eine
©änftc o^neSBoben, mit ber eu^ beraufd)te 2:räger burd)
bicï unb bünue über©tccf unbStein fc^leppeu. 3^r mü§t
euc^ bodi auf eure güee »erlaffen, unb wäret »iel beifer
2n
Ixirait, rocnn it)x nut Ho6 ju guÇ« gicnget. SÇt würbet
rceniiî(îen5 beu ungeraben f;örfericf)fen uub fotftigteu 2Beg
cermeibeii , itnb rcol^t ekn fo gefc^roinb an Ort uub ©teUe
0cIangeii. ^en^f Sauer, beu mau tu eiuc foIct)e ©aufte
friec^en lieh fagte am ©ube beSSBegeê: „2Beuu ce widjt
„beâ Icbcrucu @cl)tfberr>ïuoc^eué ivegeu wäre, in bem iâ
„gejîccft Ï)aU, fo I;âtte ii) ebeu fo gut auc^ fouueu S"
„gupe gelten." Uub wie maud)er rcrftiinbiger 5!oîaun, mag,
mim er fo[d)eê SSucî), mit vieler ÎOiuÇe uub Sefc^wcrlic^*
feit eublic^ 3u ©ube gebradi)t Çat, kç jîc^ gefagt f;aBen:
„23eun eâ u{d)t barum wäre, ba9 man eiu foldje» 35uc^
„aud) einmal mügtc gelefen î;at)eu, fo I;ättc i^ auf ba3
„S5i§d)en 5Sa^rr;eit, baê iâ) unter biefem ©c^waU »on
„bnuFiln ©c^attcubilbcrn , »on fern mept erratÇ)en, aie
„çrïanut ^»abe, aucf) wof;I, o^ue ein S5u^ ju fefen, burc^
„meine eigne Äenntniffe, fommen fi^nnen."
Dh. Hd.
@.289. Bwetfel u. einfâHe ~ Conf. ©elBjl*
gefprâc^ (iv, 92.)
e.289. 3Cn SS-ctter ^aM — 1 ©am. XXV. 25.
@.289. El CHRISTIANO Poëta «oeç*
n)ort beâ (SerDanteâ (b.c. 2(rio(l5 im (Seri?anteö),
baâ ber neuejle UeBerfe|er (f. iv. 467.) ou§ge=
laffen; l^gl. iv, 471. vu, 92f.
©.291. Oîecenllcn , f feine ^roFeg. betr.— f. VIII, 243 ff,
©. 292. ®a§ Mtnbe (Berückt :c. — Conf. %cuU
©.292. biefet Bôfe SÖlann — ©jll). VII. 6.
©. 293. SBeiBe o. g. 5B. u. fc^.©efl.-l(»am.XXV.3.
6.295. Pisanus f. IV, 115.
©.296. JU Oîotc •) — ^'evdcraL 5è jj ai<r»»j(ric,
à^voLcç rov Svxoi;, elvonTo ipatvo^evov. Plu-
tarcfa. nepL rov Ei to« iv AsXrpoîi; oepi 18-
278
®. 2W. Abbtô (5omfpcnb«iiî ©. 88. — |. VllI , 108.
III , 134.
©. 297. benn mir tjl gefagt r ba^ et Itflig ifl —
J Sam. XXIIL 22.
©.299. 9Î0tC*) SSepSeueca ^elft ci: (Albutius) prae-
parabat suspîciose. Nihil est autem tam inimicum,
quam mauif. praeparatio. Apparet enim nescio
quid mali, ideoque inoderatio est adhibenda, ut
illa sit praeparatio, non confessio.
©.301. Iaf;niengïîeiiîet5Rarh"ne— f. IV,132. Vin,220ff.
©. 301. vom ûuf ber 9tafe be§ %Mhlam —
Frons ipsa dat locum fabulae. Seneca do
vita beata Cap. 13.
©.304. in b. grölten Sserlegenliett— Act.VIII.
30. 34.
e. 304. fo fc^ôn t». 3^ebenâarten 2 Sam. XV. 3 - 6.
unb reic^ m -paaren — XIV.26.27.
ïteï)ongett Ukh, ha^ er fd^roeBte — XVIII.9.
6.804. lieé: au einer großen iiden ^iâ)e.
©.304. S3oÇmtfcf)»«teba — f. VIII, 225.
@. 304. aBenblctttb. ©roBerungen — Pr. occi-
dentalîs.
©. 305. ^aijlïopf, fomm l^erauf — 2 Reg. II. 23.
©. 305. 2). G^. r;at beii Soutrajl ic. — 3m 2. Zï). teS
©e6. ÎJÎot^ @. 93 ff. ftiibet jtcf) due ®efcî)i(f)te ber ^üre
u. SJlàntef ber S5er!intf^en®et(lli^Feit, tuo^u ein itieb*
ltd)eê Si(bcî)en »on 3). 6f;obon5te(jfi ge^jërt , ad)t Figu-
ren »ou ®ei(î[id^cu uad) ber Seitfolge ber »erfcÇtebcnen
îrac^ten barfleUenb ; beu Slnfang mad)t ©pener.
6. 307. rà T^vllav ïx^r,. Aristoph. in Avibus
»on @o!rate§ f^reunbe (Sfjorepl^ott.
How many Scores a Flea will jump
Of his own Leiigth from Head toRiimp
279
Which Socratei and Chaerephon
Iq vain, assay^d so long agon.
Hudibras ParMI. Caiito III. t. 511 - 114.
@. 307. Sd} Fann nie alfo ôeï)en ~ 1 Sam.X VU,39.
e.308. bie ^wz^it be§ ÄöniöeS 2fd)tâ — I Sam.
XXI. 13.
® . 309. ^rieflcr ^u Slttût^otl^ — ^eretn. XX X V.6.
6. 310. lies : SSernunfh'ge Seutc - - -
©. 311. ûu§ t'ern Sûnbc prebigen — Thren. II. 14.
Matth. YIH. 54. Act. XVI. 39.
©.311. ^^xrnt \\\ ©aîafoné ®emä[be — f. VIII, 149.
©.313. [ici: im tfutfd)ea ÏÏÎcrcur.
e.313. fo tûumein fte bod^ — Jes. XXiX. 9.
Jer. Li. 7.
€. 315. lieê : ®efd)rec^ténameu5.
©.316. eigenen u. fcember Sßil^elminen — ®e6. Jf^ot^.
1. üf;. 3Sorrebe : S» rcirb un5 ni^t wenig beförberlicft
feçn, baê n^ir bû5 Sebeu unfer» 2)otfpa(lot;5 erfl nad)
feiner «£)eurat^ 3n kfc^retben anfangen biitfen, inbem
f(ftcn ein aub. aSerf. bie Siebeêbegebenïieiten beJTer^en
»ot ber «f)cui-atf; in bem beF. profaif^ « Fomifd)en ®eb.
îB i r ^ e I m i n e befcf)ticben W (f. V, 35.). — ©. 14 f.
®egen baäßnbe bei* erflen nenn îOîonatc t^reê ©^eflan-
teê, warb et mit einem ©of)ne gefegnet, beffen fïc^ bet
^ofmarfc^all ci.wî, altec a3eFanntfrf)aft bef. annahm :c.
6.317. yojliKenbid)ter — «prebigten beê «f)errn 3Dîagi|let
©ebalbuS Oîot^anFer, ûu6 feinen 9)apteren gcjogcn.
gpj. SBeiganb 1774. 8. f. ©eb. 2îotÇ. 2. S^. ©• 268.
(ni(^t »on Dîicofai.)
©. 319. ber t>ermtfd()tcn 5îac^r{d[)t Beçsufugeiiîc. —
Perfecit opus saura Phidias, etiauisi non
rendidit. Seneca de Benefîciis Lib. II>
oap. SS. (»^. VIII , 180.)
280
35.320. Jüeber ein 5Ckbbon md) ^poK^on —
Apoo. IX. 11.
@. 320. fdjoner u. ha^ Uï) MU — Dan. I. 15.
©.321. TiiMe eomfp. ©.49. — f- VIII, 108.
®. 821. tappranbtf(f)e ©ecttonen — »gl. VIII, 144.
©.321. 3been übet ben ©tpl — ugr. IV, 451.
©.322. ülcU ») lieê: upazülav.
©.323. Ite3: eê reaÇrfc^eiufiiJ) genug nnben.
^. 323. irabecillitatem Hominis unb securit.
Dei — Seneca Epist. LIII.
@.323. ber ©d^rtft 2)ïeiiîer fmb unb felBjl nicfjt—
1 Tim. I. 7.
©. 324 f. mit" ungöttlid^er iyaujl — Jes. LVIII. 8.
@.326. becCen W natürliche ©d^anbe — ^iob
XXXI. 33.
@. 328. 5föa^rl)eit , bie gleich unferer %iilenj îc—
6 TL Ttep -K^wç ^éveaiv ovcria , lovzo Trpo.,
7iL(TTLv alißeiu. Plato in Timaeo. p. 29.
ov yàp elç ovcrLoiv ôSbq ri yväcriq , «ç ïvioi.
'keyovcnv , àXX' ovalaç sic yvàcnv' ov yàp
■jroiEÏ x<5v Yivo(J,évov exaaTov , àX'kà Selxvv-
aiv. TVKovTdç-x^ov Et v.a'Kco(; eïçir^rai, to Act&e
^loWceç p. 1129.
©.329. -^ehctiüe — De l'homme et de ses facultés
intellectuelles et de s. éducation, ouvrage post-
hume. Lond.1773. 2Tom.(<f)ain.r;atbieaSorte: '^Sltan
»etglei^e - - - ^unbejudjt, tn einem @jl-. auêgejlnc^en.)
©. 336. liCo : bic manntgfaRtgen !!Ki§i)erlE)ä[tniiTc.
©. 336. gleid^ ben Äömmcrern Sîit^an u. ^^creê—
Q\ttj. II. 21 — 23.
©.336. mbtè eocrefp. ©.96 — (• VIII, 109.
e. 336. mu^ fKc§t unb bûê Sa^efte «bt ~ W.X.3,
281
®. 337. lieg: putissimus pénis.
• o • «é^^inait'âSSeifen- --auf jenen licîitenîKorgcu.
e. 33T. ^amanâ «Beifen u. fein S©ei& ©ereS —
(gji:^. VI. 13.
©. 337. tt)eber gûlbette (?rfe noc^ gûlbene 3)iäufe —
1 Sam. VI.
©. 338. <Ste^e! ^te tjl berne SDîagb îc. = Theo-
logia = Orthodoxia.
Pedet^ med. termini progressas. Joh.Xlll. 10.
<Ste tfî: mir lieb, bie wert^^e SSJlagb,
ÎC. (f. VIII , 101.)
S). 5Jl. Sutl)er.
îln^ang jum 25— 36. S5anbe ber <^^. b. SSibl. Sßierte
2(btr)ei[ung ©. 2478 f.
3n>eifel uub Gi'nfätte übet eine tcrmtfc^te Dîa^ric^t ber
ungemeinen bentfc{)en S5ibIiotf;eE (SSanbXXIV. ©tiicfl.
©.288 — 296.) 2In SSetter mbal 1776. 24©. gr. 4.
î)ie§ jînb Bweifel unb ©tuf cil le einer Abt-
ga il, ci net 3Jîagb, bie ben Äned)ten t^reê
J&crrn bie giife mâfc^t, übet bie 2In3eigc einiget
Schriften be§ ^txnx Hamann , im 24 33. unfret SBiblio^
t^eP. Sungfet ober %ï<xvi Abigail — n>aè jïc nun
feçu mag — r;at fteçH^ ^m. Hamann tief in bie Jîarte
gegurft. ©ie f(i)ilbett befj"en@cï)reibart, fo äc^t ^aman-
iiifc^, unb JUâlfic^ (•> con amore, ba^ e§ ^x. Hamann
felb(l Vùo\)l faum beffet t^uu fonnte. ©ie fagt ©. 16:
„bie »unberlic^e DePonomic feineê ©tçlâ fc{)eint nac^
Slbjug ---im elaflifdie« Äorn erfüüt " ®iefc ©teffe
ifl ein jtc^etec îèmtii, ba§ Abigail, eine äd)t:e Oiofeu*
fteu^etin, unb beö unbequemen 2Cuêb tu cf 3 im
l^oc^fïen ©rabe macï)tig ift. 2)a nun mit ßeuten, œelc^e
fo groÇ« ©el^eimiUfFc roiffe«, nic^t njo^f Fann geflritten
282
mvUn, «nt t>a 5u"âf« Abigail fi{>ett>em fcte gefiinbe
ÎBcrnunft fur ettleit ®elt>(îru^m, beii ©ïauhtn
aber für (inen ©tunbtcieb uiiferet ©cefe, au î}aU
Un Dcr|îd)crt, fo machen rcir niir Furj bte 3:^^« ûuf<
unb fageii: „3ungfetcï)eu, ober Sßetbc^cn, ober
roaö bu fonfl btft, e3 i(l 9îaum für bic^ unb une m
ber SBeft."
®. V, 161. VII, 93.
©.866. Magne Pater etc. — Persius HI, 85 — 88.
- - Vidi, vidi ipse, libelle:
Auriculas asiui Mida rex habet -- I, 120.
3u @. 367.
Ste aSorrebe ju ber Ueberfe^un^ oou SBarner«
S9efcf)reibung ber ®tc^t, n)e[cl)e V, 116. ermähnt
n)(rb (»âl. bicSBorrebc iwm 5. î^eil, @.V1L) fclgt ^tcr-
Sn ©rmanglunç^ etner Jeffern nnrb fcer Sefer
mit ge(<enjt)ärt{ger "ilel)crfe|ung yorlteb nehmen.
5Jîeine Hnwiffenfeeit tn bet 5Crsnei)!unft r)Qt mid)
Jet) ernteten (Étetten m SS'erIcgcn{)ett gefegt/ unb
ïotrb t)tètteidf)t ï)îe unb ba Äennern burctifd^tm»
mern.
«Jl-ac^bem td) enbïtcl) fo gliHIid^ geworben bin
tttid) m meinem SJaterlanbe unb gtemlic^ nod^
meiner Steigung »erforgt ^u fe^cn; fo mu^ xé)
gIeid)«)o^l im «d)jt»ei^ mcineê 3Cngeft(^tê mein
Ijeutigeê Sîrob effen unb bie ®orge be§ m or»
genben SageS ber SS'orfeIjung iiJerlûffen.
3fu^er biefer @rfd)ôpfung an Arôften, Bett
ttttb SJJutô, finb 3)îdflet m 3fraeï unb |u
2^^
ÎCfdfinon *) tmttv etitûnbet btenflferttg gcwc-
fcn , mir nad) tarent S[>ermögen tï)e{lâ ein an |td)
fctjon cmpftnbli(^eâ (Sd)id7al nod) Htterer «nb
faurcr gu machen, t^eilê olle meine î)auâlid)e ©liiiï«
fcligt'eit, td^ n)ei§ nic^t, ob auâ 5'î'etb ober ouâ
aj{:nt^n)tiren , ober noc^ niebertrac^tigern unb Win»
bern Seibenfd)aftett su jerftören.
Unter biefen fümmerlid)en îlmjlanben l)aBc
iâ) an meiner Iteöerfe^ung gearbeitet; baî)er wirb
ber Sefer fo bittig fe^n einige ^îac^laèigîeiten
unb lingleic^ljeiten ber ©pra^e «nb (Schreibart
ju überfe^en, bie öietteid)t wegen Entfernung be§
Srtâ o^ne meine eigene @cî)ulb burc^ S)ru(ïfel)lcc
t>ermet)rt werben bürftcn.
^err Sföarner ift ]^ein Sf^ed^tsgele^rter, wie
er in ber Bnigâbergifd^en gelehrten Bettung ûu§
5î)îiê»erftanb ber feinem S'î'amen angcfiängtenSBud^»
jlaben L.L.D. bie fonft in ©nglanb einen J.V.Ü^
bebeuten, genannt worben. (fr fclbft erHärt ftd)
in feiner Bueignungêfc^rift on ben -^ergog »on
^ortlanb für einen ©eiftîic^en, unb für ein
îiJlitglieb ber englifd)en (SIerifct).
aJlan wirb eê meineâ @rad^tenS einem eöan«
gelif(^en Oieijtlid^en e^er »ergeben können,
ein SCrjt ju fet)n, û(§ dn @rbfd)id)ter **),
ein unoerfdicimter 38^ud)erer, einalaxpoKegS^q***),
ein obgöttifd)er t) @eisï)alâ, ein ^infen*
ber Sîaaiêpfaffe unb ^fJ^ad^fotger beâ »on feinet
(Sfelin geseicèneten 5BiIeom§, ün ^îac^jïetter unb
*) (Sitte wegen t^retÇoIiceij BeEaanfe ©taut tot gjÇiafletranbe,
oie ou8 {Crem 9îamen o6jun»6niett, 6«t tj» alte» SStött» t)«t<l»
€(i^anbfeues übetfe^i witb.
**) e«c. xii, 14.
♦••) 1 actm. m , s.
*) «0ï. m . 6.
284
^nppUx reid^eï SSittraen unb fölägbd^en , m un=
banifkrer 3>emt^er unfcf)ulbtgev 9Sat)fen/ ein
»on ï)errn^utifii)ei* %tnnhni)cii «){ebei'fd^allcnbe§
(Scjt nv^ißalov akakô-iov *) , eut ®Iteb ber @e=«
fcttfdjaft Sefu, wie ber Éeuteltfager SubaS Sfcl)a=
ttot, ber feine 3Cmt§6rüber felbft im SBeic^tftu^I
Betrügt unb W ©d^eibemünje mit ir)nen tl)eilt/
unterbcffen et: bie (Sd^auftüäe in feine ©paar^«
Bud^fe fdÇiûU't , ber fein ^^fx^x^ wie eine @ p i n n e **)
Baut — Sir, aufmeriÊfamer Sefer! fd^au»
bert »or allen (Sdjeufalen biefeS ü5ertünd)ten
©raBeê wie »or einem ©räuel ber âJcr»
wüftung an I) eiliger ^ï'iiitX
llm aifo je e^er je liekr auf bie Bereits
fattfam gcpriefenc unb ïern)ûnfdE)te ©id^t surucf
^u îommen; fo »ergleid^e man gegenmartigeâ me-
btcinifdjeê §amilienüermäd)tniji t\xiz^ eng=
lifdjen @eijllid)en mi ber neueften Sî^apfobic
cineâ pï)iIofopI)ifd^en unb cï)urpfaïoifd)en iS^<xï\)^
u. f. «J. ber m gleid)cr 2lBftd)t mit erjleren mc|r
fur ^attente» aie B^nftgenof e« / biefe Äranf^eit
Be^anbelt —
ÎC. ÎC.
Sollten unter ben Sefern, \>\z td^ meiner
îleBerfe^ung wenigftenâ 'ttnx 3>erïeger su ©efatlen
wönfd)e, ftcf) wiber 3îermutl)en auc^ 5îunftric^tcr
fînben ; fo Bejeigc SI)nen gum SJorauê meine @r=
ïenntlid)£eit für iljre «Dlule, wenn fie fid) fcïbige
gcBen fottten, mid) \v. bcnjenigen (Stellen jurecÇt
gu weifen, xù^ \^ wirflic^ benSinn meineê SS'er-
faferê »erfe^It ï)aBen foïïte. ^Betrifft bie <Bo^^)t
cBer Bïo^ einige gaKicanifd)e ober etwa farmati«
fd)c aöortfügungen , fo Bitte ic^ eBen fo aufrid)»
*) 1 SOï. XUI, 1.
»♦) <»ij* XXVII, 1».
285
tig , Hefe ^leintgîettcn tî)cilâ meinet ptivat, t^dlB
ter ôffcntltdjen '©onjuncturcn itiegen , md)i goï
ju genau su nel)men, nod) auf feie îïitifd)e ®olfe*
roogc $u legen. @efd)ïieben am ^almfonntage 1770.
asetjlaâe juï 2Santerfd)en Ueberfe^ung »on feet ©ic^t au$
ber Aônigêbergifdjeu geref;rteu Beitung Nro. 64.
beu 10. 2Iugu(l 1770.
. * » - - lîm auf bic SSarnerfc^e S^cf^reiBung
fect @id)t îPiefeer ]^eimsu!ömmen, fo ^at unâ feet
UeBerfeftcr ein ôiemlid^ rceitlauftc^eâ SJerscid)ni^
feer qrobften unfe wefentlic^ften Cellier mitgetî)eilt,
n)el*eâ mir unfctm ^eueget: $ur25efanntmad)ung
fiaeriafen. ^eê erftere« SJorrefee fc^etnt uktgenâ
»oUfommen in fecm @efd)m-itce gefd)rtckn $u fet)n,
fût- meld)cn feer Bcrüljmte St;ï)nfon feen famn
beâpanifc^enofeeffeeê^j)pai:sf^9^^ erfunfeen.
Mg. beutfd)C 55161. 15. 95anb 1. ©tücf ©.199.
Ferdinando Warners »cKflänbige Ullb bêlttltc^e Scfd^CeiV
fcung ber ®id^r. 2Cu5 bem (Siiglifc^eu iiberfe^t, IHO.
843 (S. 8.
2>tefe wirflfd) nü^Iic^e unb mit guter ^eüU
tîicilung ût>gcfa§ete ©c^rift ijî »on >&. Hamauu überf«^t,
bclTe» 9cU()rt«mÊteottrd)cn ©tçl man fd)oit au«
bet aSombe ctFennt. 2)en 'Popauîjîpf (3of;nfcnê Bug-
bearstyle) iieunt tf;n ber .Kontgêbergif^e 9teceufent (Aon.
gcL 3eit. 1770. N. 64.) , n)elct)e Oïecenfion mit um beê«
njilleu aujetgcu, weil <£). Hamann in btefefbe »erfci)iebne
SSerbefCerungeu feiner Ueberfe^ung cinriicfen faljen, unb
bie beô^alb befonberê abgcbrucft unb auegegebcn mvi.
X.
®.369. lies: biefcr gaujen befonbern 2£bf;anbrung • - t)iç
SRer. u. bic 'Prebigt.
.286
©.373. Ifeô: wirb nnô (SMûrqttti.
6.382. ber argjîen ^— unb ïmitippen — »3!. Vin, 57.
©. 383. Sff e^uft^an - 2 Äön. XVIII. 4.
©.384. Çreuiib ^aiit — ugL V, 144. [147.] 161.
e.386. »onmçfttfc^erBnJeçbeuttôfeit — @. beut»
fd)er SOtercur.
©.386. bemo!nttfci)ett ^dkon — Horat. art.
poet. 296. 297.
©. 386. Btn aBer fo mager — Jes. XXIV. 16.
©.386. rieê: bin aber fo mager, bin aicv fo mager ---
» 9 9 beê Sebtcaitten %$mvâ feinen ^erjenênjunfc^.
©.38T. ntc^t baâ ©'m« gu Brechen — Exod.
XXXIV, 20.
©. 388. Suc'pr;aren îc — «t"â bem®ebicî)t : î)ie Oîocija^mer.
lieê: %ipp — gûpp —
©.391. ©efpröc^e beâ ÎJîarc^efe ©altant.
p 5icte ") Voltaire in fernen Questions sur
l'Encyclopédie III. p. 137. fagt »on btefent
SCutor: il trouva le secret de faire, même
en français, des dialogues aussi amusans
que nos meilleurs Romans et aussi in-
structifs que nos meilleurs livres sérieux.
©.397. 3.7. lies: 2)a3 ifl ïvaf)v.
in ber uîote lieô : arferbauenbeê 2anb ober (^cfbO
SanbJüirn;fd)aft(id)ee SSoIf.
©.399. 3.7. ». u. fieê: eine 5lrt berfelben.
©.402. 3-25. Heè: gehören aifo 3U einer einj. - -
©. 413. 5?ote °) tieê : in biefer ganjen ©telle.
©.417. ©ummarifrf)er SSegriff; su ©.424. \>q\
35riefn.^. mit 3acobi @. 388. 389. 390 f.
©.420. 3.4. ». u. liée: ben ©rab beê UeberfluflfeS.
©.421. 3-5. rieê: einfârtige.
©.426. fragment eine 3 IDro gramme — V, 161
28T
6.436. itUtncr SSerfucî) übet groÇe •Probleme—
ÎJie <f)aupt(îelle tu biefem 5(iiffa(j;e nefimen ein U( 2ln»
fptcfungcii auf bte ©dirift: Le bon sens etc. beten
îttc( @. 437 5îote c. angegeben t(î. Unter ber aSorauS»
fef^uiig, ta^ bte§ JBuc^ «on Diderot fei) (ucir. 111,163. u. bte
aScrrebe juin IV. Zl). ©.VIII.) inib bamit ©tetlen au«
bcm in bcu Oeuvres de Diderot Paris, An VIII.
Tome 9. p. 289— 323. eutf;alteuen Entretien d'un père
avec ses enf^ns ou du danger de se mettre au-
dessus des loix — »erbunben, einer @d)rtft, wefd^e
Diderot in feiner Qmöi)nl grepgebigFeit , ef^e fîe fran«
^ofifc^ erfd^ienen n^ar, an ©egucr jur beuffc{)cn <f)erauô»
gäbe überlajfen f)attc, unb »on reefdjer ^ier bie nötf;i»
gen ^uejügc folgen. 2)ie Ueberfd)rift: ^feiner SBcr»
fuc^ ÎC. ijî i^on einer britten (5. 459. in ber 9?cfc ange*
gebenen ©d)rift entief;nt.
Entretien etc. p. 289. Mon père, homme d'un
excellent jugement, mais homme pieux, étoit re-
nommé dans sa province pour sa probité rigoureuse
- - Lorsqu'on sut qu'il approchoit de sa fin, toute la
▼ille fut attristée. Son image sera toujours présente
à ma mémoire; il me semble que je le vois dans
•on fauteuil à bras , avec son maintien tranquile et
«on visage serein. Il me semble que je l'entends
encore. Voici i'bistoire d'une de nos soirées, et uu
modèle de l'emploi des autres. C étoit en hiver. Nous
étions assis autour de lui, devant le feu, l'abbé,
ma soeur et moi. Jl me disoit, à la suite d'une
conversation sur les inconvéniens de la célébrité:
Mon fils, nous avons fait tous les deux du bruit dans
le monde, avec cette différence que le bruit que
vous faisiez avec votre outil vous ôtoit le repos; et
que celui que je faisois avec le mien ôtoit le repos
aux autre». Après cette plaisanterie bonne ou mau-
288
Taise da vieux forgeron , il se mit à rêver
— p. 293. Mon père en étoit là, lorsque le docteur
Bissei entra: c' ctoit l'ami et le médecin de la mai-
son - - Mon père lui demanda des nouvelles de quel*
ques - uns de ses malades, entre autres, d'un vieux
fripon d'intendant d'un M. de le Mésengère , ancien
maire de notre ville. Cet intendant - - avoit com-
mis une infinité de friponneries - - et il étoit à la
veille de subir une peine infamante, si -non capi-
tale. Cette afTaire occupoit alors toute la province
- Le docteur lui dit que cet homme étoit fort mal,
mais qu'il ne désespéroit pas de le tirer d'affaire.
Mon père. C'est un très - mauvais service k lui ren-
dre. Moi. Et une très -mauvaise action à faire. Le
docteur Bissei. Une mauvaise action I Et la raison,
s'il vous plaît? Moi. C'est qu'il y a tant de mé-
chans dans ce monde, qu'il n'y faut pas retenir
ceux à qui il prend envie d'en sortir. Le doct. B.
Mon affaire est de le guérir, et non de le juger; je
le guérirai, parce que c'est mon métier Moi..
Et quel remords pourriez-vous avoir, je ne dis point
d'avoir tué, car il ne s'agit pas de cela; mais d'avoir
laissé périr un chien enragé? Docteur, écoutez-moi.
Je suis plus intrépide que vous; je ne me laisse
point brider par de vains raisonnemeus. Je suis mé-
decin. Je regarde mon malade ; en le regardant, je
feconuois un scélérat, et voici le discours que je
lui tieUS î Malheureux, dépêche -toi de mourir; c'est
tout ce qui peut t' arriver de mieux pour les autres
et pour toi. Je sais bien ce qu'il y auroit à faire
pour dissiper ce point de côté qui t' oppresse , mais
je n'ai garde de l'ordonner - - - On puniroit celui
qui te recèle dans sa maison, et je croirois inno-
cent qui t' auroit sauvé? --- Meurs, et qu'il ne soit
pas dit que par mon art et mes soins, il existe uu
289
monstre de plus. Le doct. B. Bon jour, papa. Ah
ça, moins de café après dîner, entendez - vou«.
Mon ■père. Ah! docteur, c'est une si bonne choso
que le café! Le doct. B. Du -moins, beaucoup,
beaucoup de sucre. Ma soeur. Mais, docteur, ce
sucre nous échauffera. Le doct. B, Chansons. Adieu,
philosophe ------
p. 309. Mon père à moi. Et qu'en dit la philo-
sophie ? Moi. La philosophie se tait où la loi n'a
pas le sens commun p. 312. Mon père. Prêche
ces principes - là sur les toits, je te promets qu'ils
feront fortune, et tu verras les belles choses qui
en résulteront. Moi. Je ne les prêcherai pas; il y
a des vérités qui ne sont pas faites pour les fous;
mais je les garderai pour moi. - - - - p. 317. Mon
père. Mon fils, c'est un bon oreiller, que celui de
la raison; mais je trouve que ma tête repose plus
doucement encore sur celui de la religion et des loix:
et point de réplique là -dessus; car je n'ai pas be-
soin d'insomnie p. 323. Mon père demanda
son bonnet de nuit, rompit la conversation, et nous
envo^^a coucher. Lorsque ce fut à mon tour de lui
souhaiter la bonne nuit, en l'embrassant je lui dis
à l'oreille: Mon père, c'est qu'à la rigueur il n'y
a point de loix pour le sage .,. Parlez plus bas...
Toutes étant sujettes à des exceptions, c'est à lui
qu'il appartient de juger des cas où il faut s'y sou-
mettre ou s'en affranchir. Je ne serois pas trop
fâché, me répondit -il, qu'il y eut dans la ville un
ou deux citoyens comme toi; mais je n'y habiteroii
pas, s'ils pensoient tous de même.
@. 442. ftc^ nac^ bec ^d^wemme îc. — Gai. II. 18.
« s Traiteurs à la Piquenic — ©.^eçSler.
6.443. ÜKumtcnragout — f. VIII, 202.
«amann'i ^cEinfien VIII. S^. 19
290
0.445. t5cr(letn. Oü(t -~ f. VIII, 183. 187 f.
©.451. lieber bell @tpl f. bic SSortcbc êum IV. î^.
©. VIII. uub V, 163.
©.455. lieâ: burc^ eine jlättge 95c»Dcgitng.
©.458. ©duftenträgerbegriffe ÎC. — [. VIII, 276.
©.459. >f)erafltt — fJiCayd-Qwn^ffaç xal IxnarrjGaç , Iv
■rdïç oQfGi airiTÜTO y Tiôas CnovfÂSvoç xal ßorävccc.
««* névTot xal âia tovto nfçtTçanfts (îç vâfqov,
KarrjXd^iv fîç tcGrv , xtà twu lar^iäy aîyty/Lturoiâcoç
ÎTivudâysTo y (î êivcavTo ?? lno/.ißQiac ccv)(uov nottj-
Gat} Twy ât [xt] Cvvisvtojv , avrov lîg ßovGTP.Giy
«ccToçv^aç , Ttj Twv ßolßiTCoy cc)Jrc ijlniffev l^ar^xicd-rj-
Oec&ai. ov^èy â' àvvav ovâ' ovtwç , iTflfvTct, ßioiig
Stij Ç'. xkI tGTty e'iç avToy rjfÀtay ovtcoç t'/^^t
IIo)lây.iç 'HçcdcletToy Id-avfxaGa , ttôjç tiots to Ç^y
'Slâs âic(T).TjGc(ç âvG/JOçoSj lïr td^ayfy.
Zôi^a yt'.Q ciçâivGccGK xccxr] ycGoç vâari, fpky/OC
"EcßfGfy îx ß}.tq âooiy y xcà Cxôroy îjyâyêjo,
Diog. Laeit. IX. 1. 3,
©.459. «Cerner — Jl. I. 528.
©.465. ïieê: gofgerutigen , (î. ^Çcrberuitgctt.
©.469. 3-2 ». u. Ite§: lüeggefc^nttteu ju î)aî>en.
©.471. 3weifel u. (giiiföüezc — f. V, 179.
©.472. Iteê: tjl einem 2)on Clui^ote.
«Pcrbagc «. a. £). (Jrff. u. 2ps. 1715.)
Daô VII. (gap. (Scfle bem 2Iut^ori mitgetfietfte Öefiiung
"titt Unft^tDareu 2BeIt.
§• 1. 3m 3a^r ©ec^êÇunbett ein unb fünfstg , ben
3.3ûn. aB tc^ juSSrabfelb in ber ®raffc{)aft Sercf rooÇnfe,
gefc^a^e eä aur SOîitternac^t ungefe^r um ein W\}t, fo
»ief i(^ mutÇ)maêcn fonte, baÇ' bie 33orl)änge meineêSSettS
pïoèlic^ unb mit ©ercalt aufgewogen mürben; worauf \é)
erwachte unb warb gewa|)r, "aa^ eS burc^ ein fic^tbareS
©erdgeug gefc^a^i. 3(^ ^latte in meinem ©amin ein bren«
,
291
n«nt)c3 £fcl)t, nnt) fn^e mai ©ec'll in Iciblfcïjcr Oeflalt
mit fetucr Jîretbiiitg, SSart, ^ut, ®r5§e unb ©ebarbung,
iit ivelcl)cm aßen er einer ç^emi^en 'Perfon, (5&erT;arb ge»
naiiitt, fo gfcicf) war, ba§ miré «nmccsfid) jïct, i^n »ou
ber 'Perfou fe(b(î su uuterfdjeibeu. ©r ivanbelte, ba ic^
t>öKig ermaßt war, »or meinen 5Iugeu, burd^ bie Stam»
mer, Wîlâ)e jwo 2;f;üreu Oatte: \>k eine S^ür fam et
tin unb gieng fofcrt Çiin ju ber anberu îr;ur unb barauf
»erfcî)n)anb cr. §. 2. 3cî) ^atte vcrfiiu in meinem ganjcn
2eku nie Feinen ®ei(l in menfd)ncf)er ©ejlalt gefel^eu,
fonbern bi§ wat mein erile» ®efîct)t, ia mfr ein ®ei(l
auf jeljt ermeÇntc 2Beifc erfcfjien, baf;er banu mein gan«
ger äußerer 5Kenfrf) barüber jitterte unb erkbte; itub ob
imat mein ®cifl inwenbtg nic^t fcnberlicî) i^erunru^iget
rearb, fc burc^brang benuocf) ik ftnjîere SJZagie aué bie«
fem SOÎagifc^eu ®d[i in @bcrr;arbê ©ciîaft aile unb jebc
2:f;eile meineâ aufern SOîenfdjenê bergejîalt, ba^ folc^cê
eine erfctjredflic^e gurc^t unb megen biefer g^urc^t ein er»
f(î)re(f (id) 3if tern unb 25e6eu bei; mir uerurfac^te^ unb î^
n?ar bariiber Weit mc^r entfe^t, al» über bie jwo unmit-
telbar barauf folgeubc (Srfd)etnungen. §3. Dann in eben
ierfclbigeu 5îad)t ^atte id) ncd) eine aubère ©rfdjeinung
cineo ®ei(leê iu ®e(îalt eine5 9îiefen u. f. m. §. 4. 3n
eben berfelbigen 3'?ad)t fo balb obigeé »erfdjivunben, fol*
gete barauf eine tîittc Srfc^einung, bîe red)t crf^redlic^
icar, iu ber ®e(îalt eincè großen 2)rac^enê. §. 5. îDiefc
imo le^te STfd)eiuungen r;at meine Çrau allein neben mir
gefe^en; iic erflc aber faf;e jte uic^t fte Çatteu eineu
großen Unfall bei) mir vierurfad)en mögen, racuu ià) uiéit
auperorbeutlic^er SGSeife bur^ ben 2)ienft eineê (SngelS
reicber bie böfe ©irfungeu biefer ungemeinen unb unge*
vüD^nl. Grfd)einungen war uerflärFet werben, ^â) fc^dmc
mic^ feiueâ SSegâ biefe (Erfd)einung ber ©eifler su beFenuen.
19
292
Snm fünften X^cit
» » i c f e»
6,6. Ut Dîecenfcnt ûbgefcrttât — IV, 12 ff.
e. 8. 9. m^mpel auêbcm AonigreicÇ 2)»etot— f. IV,84.
©.11. jener SKat^ematifer — f. II, 129. VIIl, 93.
@. 18. gieb i^neii - - - Exegi — f. IV, 72.
©♦ 19. meine greubc unb meine Äronc - - »ermatten ~
f. IV, 71 f.
®.20. liée: me ein ©efpenjl — ju etfci)cincn.
6.22. • erhalte i<i} iod) nickte aU büxä) ©türm.
• • • bte (Böttin rv^tj.
©.23. ^pt^agorder - - olpmp. 3ufc^auet — f. 1,416.463.
VIII, 18.
©.27. 5)îa#ar mit 9îat^ — »gl. ©.45. 88.
• - SBeit» »on 2;()efoa — »gl. IV, 94.
6.30. röm.eorrefp. — Uiicchi, f. ©. 32. IV, 76. u. Me
aSorr. jum 4. îî^eil ®. V.
©.33. jener î^eaterÇelb — f. VIII, 18 f. W 2lnm. jy
I, 440.
©.42. liée: no(^ et)C ic^ baS (Sompl., (l. nac^bem.
©.44. liée: O 2tpoIl! nur fo »iet Sic^t.
©. 47. SKfct. in ber Üafc^c — bie WM. einfalle nnb
3roeifel »gl. VIII, 189.
©.48. lUê: ÜKfluIprop^etcn
. . ûlcibiûbifc^eê ©e^auê — f. II, 46. VIII, 59.
6.55 u. 61. breç JRccenfîonen — f. IV, 368. 373. 379.
2^ SSepI. eingefaßt - f. VIII, 248 ff.
©.55. SCeBucabnejar, mein Änec^t — 3erem. 25, 9. 43, 10.
©.57. gebrncfte JBilanj — IV, 162.
293
&. 60. inonstrutn horr. — ogl. V, 111.
» • judex competens aßcS ©cf)öne» ». SvÇateneu —
f. (S. 70. 80. »gl. III, 269.
©. 61. gegen aUt ©dilöaer — »gl. IV, 373 ff.
* • Äiiaut — Sebenêgefc^. îobiaê ^nautô beö SBei-
fen ÎC. Sps. 1774. j(l uon 3o^- ßarl SfBeèel.
@. 68. 3- 1- »• ü. tteé: gar ju »tel ©teilen.
©. 69. u. 75. romantifc{)e SSriefc , <£)alber(îabt 1769. ^nb
von bem ©cî)n)ei3er Seou^atb 3)îet(Iei:.
©. 80. auégefïrfc^. SScproort — »gl. V, 114, (?)
@. 81. lieu: SSarbenpoefte.
©. 82. ®cftlo3ertfcl)er SDîi(îf;aufen — ijl beffen Sîutifntif
im 2. î^eil feiner SScrftellung ber Uni».-P)i(l. gegen >£)er»
berê 9tecemlon in ber granPf. gel. ^dt. »gl. IV, 373 ff.
@. 99. Uebcr «derbere SSer^altui^ in feinem SanbeöC)erren,
foroie üder mand^eê anbere in biefen SSriefen »orfom»
menbc, ftnbet ftct) näl;erer SSeric^t in Berbers SeOen,
l)efd)rteben »on feiner grau.
®, 111. ^uartant über iaè crjle ßap. ber ©encitâ —
^erber§ altejîc UrFunbe, »gl. monstr. horr. V, 60.
©.115. 5lnti = Su«;er ju 55.35. — ©palbing »gl. V,109,
©.118. SSeob. üb. .Klopft. — V, 107.
- <• Ärenssüge ©.217 — b. i. II, 304 f.
g.l20. ©p. Sorrefp. — mit ©palbing, f. V, 109.115.
©.137. ^^ifofopl^en ol;ne ©orgen — Philosophi aco-
diosi, »gl. VII, 33.
©.139. lieâ: «ßuttertopf.
©.144. sprei6 — für bie@c^rift: lieber bie Urfactien be8
gefunfenen ©efc^madlê îc
©.161. acî)t SSeplagenîc. — f. IV, ■884 — 450; bie ^e-
fpracï)c beê@aliani ©.391ff. ma^en »ier Seplagen aui.
®. 161. iaè é/u7)y, èfiTjy — f. III, 134. IV, 108,
©.163. Siberot - - metafc^ematijtrt — f. IV, 436 ff.
VIII , 287.
6.167. Ii«ô: ^at $é fei« a?e»cnben 9<l^M.
2m
@, 176. (ieâ: de Benefic. Lib.II. c ftp. 88-
@. 179. «Portage - - gSepIasje — f. IV, 472. VIII, 890 f.
©.190. ®er bnttc meiner greuubc— Sttawi, ugl. V,254.
©.205. îOîetfîerfângcr — Ärcujfelb f. V, 215 f.
©. 207. lieê : gJîorinMr.
©.208. • au5 meiner ßeße.
6.209. . 13o^. III. 1.
@.215. " ©timmc beé 'Prebigera - -- ben 8tcn ej.
©. 220. ©cp'S — f. V, 81.
©.221. fieâ; «pimiora.
©. 232. « bereite bcn 1. ^al
©.235. . feit bem 11. b. SOI-
©.237. SOîotto -- MsuFIng :c. — f. VIII, 201.
©.244. [ieâ: in ein giinfîiger 2;icï)t.
©.247. • bie leibigen Oîagen.
©.248. . tm ÇoÇen Sieb ©al. II, 15.
©.249. • ik noc^ e|)rli(3^er atS mir.
' - * 22;im. 11,7.
©.252. Kaufmann, ein ©d^üFer Sai?ater5, ^at iwé teut»
fcl)e SJînfeum einen Stuffafj geliefert: SBaS id) tt5iß,
tcié fann ià).
©. 255. Iie6 : in eine Untfpätigf. werfunf en.
©. 259. « ben 29(îen \)cr. 50î.
©.268. . bie übrigen alle Ipierogl.
- - « 1778.
©.271. - ein aSinf sur 5îacl) folge.
@. 272. • ifl in meinen klugen.
©.272. Oîace, ik nicl)t ©ott nic^t ÜJlenfc^cn treu ifl —
f. VIII, 182.
®. 276. lieê : èq)' wv tnad-fy. ^ibx. V. 8.
©.278. » 7TQ0Ç nçôcoiTioy iTTfyycüff^rjv.
©. 281. 14. 3nlinê 1776. an mïâ)tm Hamann- W im^
erflen îÇeile »on Sa^ateré «p^çiTognomif burc^ ^tcièx&tf)
•Hennings ;iur ?ln<t^t erfnelt ; in bercw iWCtttew e» fttbfl
ïorfommt. \
205
e. 295. JBccjebcnÇeiten bcé «Prof. Slna — 5luf bicfe 5Iif
frage «f)erbetê tjl btc Slntivort in bem ÎBrtefe «£>amauna
uom 25. 9Î0U. ewt^alkn, in einer betjm 2(bbrudE über»
gauoicnen ©tclfe :
©te l^a^en tntr, Itcbflcï ^crber ! n)o td^ ntd^t
trccr fd[)Ott cm paarmal tte 5Cnfragc jcegeiî teS
Mst. ber Sefben unb Sïna beê feel. ^rof.
üJlannar) get^an. (Se ijl cm Sbeal, baâ nod^
ßuf einen ©d^neiber njartet, raetl bte ^inHcibung
ba§ ntctfte t:^un ntu^; benn bte SOtaterte an fîcï)
ijl Setm unb nic^t ber 3î^ebe «crt^r folï Uo^
cintgc Sbtofçnfraften metner ©ecïc unb metneS
©cï)i«ïfal§ betreffen.
296
3ttm fecâ^^iett X^eil
KOrSOMHAS.
îBon einer gortfe^uitc) ter ©ibi;Ite i(l fd)OU V, 144.
bie 3ieï)e; «ou biefer ©d)nft V,293f. VI, 72; uad) i()rec
»BoIIenbung 75 f. 77 f. 83. 84. [85.] 87. 91 f. VII, 92.
(VI, 83 0 (-Öerbec über @tarf VI, 86.) lieber baâ
SBort XoyÇo>7ra| ftcÇe VI, 91 f. — 3u feinem ©jemplor
\)C^t -f)amann neben bem 2:ifel g^oIcjenbeS gefdiriebeu :
vdpaq f Tceçl (_napà Martin.) ^è 'ArTixoïç,
ß%6->^. (ofXTral , forte ßöf-ißa^ , Sopingius.)
'Hcrri;i^t'ou Ae^txov cum variis Doctoruin viro-
rum notis — Accurante Corn. Schrevelio.
Lugd. Bat. 1668. 4. p. 539.
- les Hiérophantes congédiaient le peu-
ple en criant Conx et Ompax^ termes bar-
bares, qui montrent que ces Cérémonies
avaient été établies par des gens qui parlai-
ent une autre langue que la Grecque. On
peut conjecturer qu'on les prononçait mal,
et qu' on devait dire Kot% et Omphets , car
comme dans l'ancienne langue de Phénicie
que l'on suppose avoir été celle de Dio il
n'y a point de X, dans celle des Grecs il
297
u'y avait point de TS, si bien que l'on peut
croire que les Grecs exprimaient la dureté
du TS par celle de la lettre double X qui
est la plus dure de leur Alphabet. Ces
mots signifient, en Phénicien, Veiller et
7ie point faire de mal^ paroles dignes d'une
Cérémonie par laquelle on voulait engager
les initiés à s' appliquer à la vertu. Biblio-
thèque univenelle par Jean le Clerc^ Am-
sterd. Tome VI. 1687. No. II. Explication
historique de la Fable de Cerès. p. 86. 87.
En Hébreu ylp veut dire veillez et VS^^
Hamphets en Syriaque : soyez innocens. Ou
tire la signification de tous ces mots anti-
ques de racines dérivées des langues Hébraï-
que, Caldaique et Arabique indifféremment
parce qu' on ne sait pas de laquelle de ces
trois Dialectes la langue des premiers ha-
bitans de la Grèce approchait le plus. La
langue Phénicienne même tenait en partie
de celle des Hébreux et de celle des Cal-
déens. p. 127.
^ef9d)tu§ fu^rt noc^ 2 îofungSwôrter ait/
tie Äongjc unb ©mpaj: l^te^en, bie nid^t grte*
c^tfc^, fonbern fremben Hrfprungâ jînb, öonrael*
4ett e§ ciBer ungetot^ ifl, o6 fte kçm (eintritt
ober Betim SCuégang au§ bem Tempel gegeben
»urbctt. SCpoIogte beê £)rbett§ ber «^reg = SÎJtâurer.
SS^ott bem SBruber ***'^ SOîitgltebe ber ** fc^ot»
tifc^en Soge ju ^\*. 5huc ganj umgearkitetc^
298
k
uni) cinjtgç cutÇentifd^c ^tnB^aU. ^f)iIobelpî)ia,
tm Sa^t;3882. b.t. 1TT8. ^oerlmlTTS. (».180.—
(S. Will. Warburton divine Legation of
Mose Vol.J. p. 131—252. The philosophical
W^orks of Lord Viscount Bolingbrokc Vol.I.
Lond. 1754. Essay II. Sect. 3. 4. p. 351 etc. —
©riefe bie ^yrcçmaurereç Betreff. 'Broott Samml.
ûUt î)ie 5Jît)fter{en. mml. 1T84. @. 224. 8.
51 u 6 s u g e.
Spolcgie beê Drbenê ber Çr^Ç = SRäurer jc. (f. be»
îitel cbeii; biefe ïe^tt, yoUfîaubigfle 2lu5gaï>e beê SSud)e5
^at 246 @. in 8.)
©. 151. elfter Slbfc^nftt. 55om ?irtcr bct îDZçjlettCH.
3c^ îiabe eê meinen gefern gtei'd^ im TCnfange »erfproc^en,
ta^ i^ ni^t nur bic ©inroürfe u. SSefc^rcerben , bie man
reibet une macl)t, rctberlegen; fonbern i^nen ouc^, fo »iel
mir möglich i(l, einigen SSegriif l^on unfern ©ef;eimniffcn
gel&en will. Sei) erfülle olfo f;ier bie anbere >£)älfte mei-
nes aSerfprec^enê» SSielleic^t î;attc iä) beffen unb ber fol»
genben 2f&fc^nitte gänjlic!^ üBertioben fepn fonnen, inbem
iâj in allen »orr;ergeÇenben je^n fc^on genug gefagt.
2C6er, um mic^ aie ein ^lalber ^P ç t Ç a g o r à c r «uê^u»
brüdfen, ber größte 2^cil ber SOîenf^en fann ftd) niâ)t
um !Senario galten, ber in ber Sinl^eit lt\tt'()t, unb
fuc^t immer mei^r im 3ufammengcfc^tcn - - - - @. 152.
3(3^ reiß unfern Drben gegen tk SBerbredien , bic man
i^m beplegt, unb reiber allen 35erbad)t »ertr;eibigcn, idi
n>ill i^n aie eine crlpabcnc, tugenbl;afte unb uu^barc @o«
tictat BorfleHen.
@. 156. SDÎan Wirb nicf)t Uiä)t ©e^ieimniffe fiuben,
benen man tii^t einen ®ütt jum @tifter;unbiUr^>eber ge-
^bin \)Mti ' ' ' e. l&O. ^AK\t man alfo fc^wetlkf) be»
299
eigcntlicfien Urfpruug bec 5Kp(lerien entbcrf fit , unb m'ùâ)U
i^k\eè, rb e» glcid) mir ein ^ijloïifdjer Umfiaiib iiî,
f(ï)oii mit 311 ben ®cf;cinmivieti berfciben Qtlfmw , bie beii
Çovfc^ungcu bet ®elef)rteit ftd) eutstcr;cn; fo jïe^t man
bcrf) ^iecano fo »ici, ba§ fd)on »on eben ben alten aSoU
fern, bep weldieu ef;emal*3 bic îOîpfierien in Uebung unb
5lnfer;n waren, ba6 2(Iter berfelbcn aufé a\Uï\)od)p î;in»
auêgefe^et rcorben.
@. 160. 3w5rfter 2IKcï)nitt. Urtf;êil ber 5l(ten »on
ben SDîpjîerien — ©e(b(l ik fogenannten ilarfen ©cijîec
unter ben2([ten, tic ftd) ni^t fcftcnten über bie ®ef(^ic()te
ber ©ottcr, übet bie C)pfer unb Gcremonicn, ja fetbfl
übet tk »cm ganjeu (Srbbcben geehrten €irafelfprüd)e ju
fpctteu, wie Oenomauê, beffen ©ufebiuê gebenft
(De Praeparat. Evangel.)» unb anbcre, (gpifurer unb
àçnifer; bicfe tlarfen ©eifter r;ie{ten bennod) bic SCfîçfîe»
tien in 6"f;ren, unb faf;eu fie aie ben ®runb, ja al§ ik
cinjige IZlucUe ber Oleltgion an, bic üUv bic gemeinen
SBegriffc ergaben wäre, unb aie ik Sef;rmcijîerinn reinet
unb frommet ©ittcn unter ben 3>i?Ifern. — @. 163 f,
Gicero, ber eben md)t aberglaubifc^ war -- »erf;ält [là)
ûuf eine gleic{)e SSeife gegen tk 3)î9flerien. dt fowoM
ûîé 'Pomponiuê, fein greunb, waren ju benfciben eiu>
gewei()t -- unb nun fagt er: :Sein 2ltl;en .l^at »ici »or»
trefflic^co, gijttlic^eê unb bem mcnfd)Iic^en Seben r;eilfame5
Çerworgebrac^t, aber nickte befferco atâ tk SOîçjlerien.
S)urd) biefc fînb wir »ou bem wilben unb unmcnfd)Iid)eii
Scbeu sur SDÎcnfc^Iic^feit gefül;rct unb gebilbet werben.
î)ie ©inweifjung ju benfciben r;aben wir witflic^ aie ben
3(nfang jum Sebcn erfannt, unb wir ^aben barin nic^t
allein biefeâ erl;alten , ia^ wir mit SSergnügeu leben, fon-
bern aud), ta^ wir mit einer bejfern -Hoffnung flerbett
!onuen (De Legibus, Cap. XIV. Lib. 2.). (gbeu fo
günftig urt^etlt aud) Sfoctateê »on ben SKçflcrten, bic
VC ûB fcf^ angieW , wobutoö iwa« »or b^rn 1(uegu«9e
300
W{ti fieteuS unb b« gausen (Srcigfert augciiet)mc f)off-
nungeii faffen Fönue (In Panegyric. 1. p. 106. i\a6) bet
SSafelcr 2fu6gate) — @. 167. 2Sa5 rcar aicï ter ©6=-
baiiFe bct er(Ien (Sf;riiîeu »on bicfcii ©eÇeimuiffen ber-^et»
ben? - - 3t^ rciicbc crrot^eu wenn i^ baêjenfgc î;ier nur
Uvüi)ven reoIUe, rcaâ ber ^iiliQC SlemenS »eu 2llej*
anbrteu fo gon^ umjîànblicf) unb bocf) nur affeâ ouf baê
3e»gniê beê ^orenfagenê ücn ben ©e^eimniffen be» 25ac»
(^iiê feinen ßefern beiittic^ »orsulegen wagt. ■Sic fc^cinb«
lid^e Çigur iic an ben ^Çeflen ber ^aampfien beç ben /px
3Cegpptent Qr^ci^ît würbe, unb wir nod^ Çente auf ^^
ber SBcmbinifdjen Safet abgezeichnet fînben, bie'pfu»
tard) ttfcToio;/ rçinlûcioy ucnuet, unb nac^ eben
biefem @cf)rift|leller , beêgfeic^en na^ bem 2) i ob or »jon
© i c i li e n unb u)îacrobiuê nid)tê anberê aie ein ©cm»
bol ber geugenben unb aKeâ befaamenben Äraft in ber
9îatur angebeutet, foll glei^fallê mit ju ben ©riinbeu
gel;ört ^afcen, tiiz baS Sunerfle biefer ©efieimniffe ent«
bielten.
©. 173. 25ret)3eÇntcr 2lbfc^nitt. 5îa^ere Unterfud)ung
über bie SSJîçjîerien ber 5([ten. ©o f;äufig aurf) ber SiJîç»
flerien in ben ©c^riften ber aiten gebac^t wirb, fo fann
man bcc^ nur eigentlich fagcn, baf câ entfallene
33 orte ftub, W wir baoon antreffen - - ®iefe entfalle»
nen 5EBorte reiben inbeffen bocf) 3u, une einen siemlic^
Haren SSegriff »on benfelben ju gewähren. SOÎcine @a(^c
ifl eö ni(f)t, biefe fragmente 3u famineln, unb barauS ein
3UfammenÇangenbeê ©anjeè 3U bilben - - ©. 176. 2tlle3
vôa?> bie SJîpjlerien angieng, war unter bem ©iegel eines
fo ^eiligen unb un»erle^Iicf)en ©tillfc^w eigene, baô
auf iiit Uebertretung beffelbeu bie îobeêfîrafe gef<§t war.
aiuê Feiner anbernUrfai^e fagte biegabel »om Drp^cuS,
ba§ er »om Jupiter burd) ben SSli^ gelobtet werben,
ûl8 weil er ben profanen bie ©e^eimniffe cntbecft (©.
Paaiauias in Bosotici«. Cap. SO.), ^n rinetn aubent
301
Orte frtgt ^aufaniaô, ntnn tx oon bcm Smpel ber
Qetti rebet: 3cf) rcoUte roc^l öUeS nad^ ber Oîet^e er»
jä^Ien, n>a3 ic^ in bem 2;empel ber (ïereé su 5ltf;eu gc»
(e^cn ^abe: allein, ein îraum ben idE) gel^abt, unb wel»
(^en ic^ fllê eine Sßarnuug ber ©öfter anfeile, öerf;{ubert
micf) biefc ®cf;cimnifïe ju entbecfen (Pausan. in Atticis
Cap. 14.) . - - ©. 180. >£)cfç^iuê füf;rt - - jnjep Co*
fmtgercörter mi, tic Äong; unb l!)mpa;r r;iêêen, bie
ttic^t griecfetf(i), fonbern fremben Urfprungê fîub, uon rcel»
^en eo aber ungewiß ifl, ob |ïe bepm Eintritt ober bepm
Sluêgange auê bem îXempel gegeben würben. — ®ie 3JÎ9»
(ierien flunben, mt fcf)on »orÇiin gefagt Sorben, unter
bem ©^u^e ber Oîeligion, unb tic ^riefler icaren tiU
uorne^miîen unb eigentlicl)flen SSejT^er berfelbcn. >P)ier
fanb auä) noä) eine gemiffe 2(uênaÇme (latt, »en welcher
td) balb reben »erbe. SSep ben Slegçpticrn waren tU
^ropfietcn unb -<3ierogramateié btc eigentlichen
55efï^er, unb unter bicfen naÇimen biejenigen/ bie bep ben
ßop^jten Sphrans ch unb S ab en genannt ronrben,
bie erfte ©teile ein, unb waren iic eigentlichen 5(ii6feger
ber ©e^eimniffe — @. 181. SSep ben 21 tf; en i en fern
würben allein biejenigen jum 2)ien|î ber SUîpjîerien ber
cleuitnifcl)en ©öttinn gelajfen, iie an§ bem l^eiligen ©e»
i^kdjU ber ßumolpiben waren. Ser Borne^m(le war
ber >f)ieropî)ant. SSep ber 2BaÇ)l beffelbwi warb auf
förperli^e @d)5nr;eit eben fo fer)r gefe^en, aB auf W in»
nere @d)öni^eit ber ©eele. Tlan forberte »on if;m bur^»
QUS ein ganj un(îrafïicl)e6 Seben, unb er würbe fogar ju
einer immerwäl;renben Äeufc^f;eit »erbunben. 2luf benfei»
len folgten noc^ anbere ^erfonen, aie bie âaâovxot,
garfeltrâger, xi^çv'i , ober >& c r o l b zc. ©. 195. ©in
merf würbiger Umflanb ift biefer, baê bep ben vielen ®e»
Çeimniffen bie in ber alten SBelt gefcpert werben, feine
cinstge fol^er ©c^riften, nic^t einmal ein g^ormnlarbuc^,
um ben ©ele^rtcn in i^ren Unterfuc^ungen gu bienen , M
302
auf unfere 3tiUn gefommeii, ©iiib fîe ron fÇren !8er»
fofgerti alle bct SGSelt gcfc^afft, ober ftnb jîc au5 ÎJîeib uiib
(ScmiiTeuÇafttgFett berer, bie fie befcffeit, bcc SRacftroelt
eut-jcgeu, uiib in beii Dîutneii ber Üempef mit begraben
iDOtben, iai ivcig affein bie a^orfefjuitg. — ®enug, i)i(?>
t(î baê wenige, n)a5 lüir \?on beu îOfîpjîerien bereiften au§
beit i^neu r;iit iinb reieber entfaHenen 3Borten roiffeit, «eU
6)e$ aber iMeireicl)t fdicn fjiiifânglicï) feçn ivirb , um rcür«
ligeîBegriffe \>on beufelbeu in une ju erseugen, e^ne un5
eben burct) tic ivibrigeu llrif;ei(e/ i>k anbere »du i^\wx
gefället liaben, irre mact)en ju laffen.
@. 196. QSier^ef^nter 2lbfcf)nitt. aßergfeid)ung iet 5OÎ9»
lîerien ber Meii mit ben ®el;etmniii'en ber grepmaurer.
JBermif^te '))f;ilofcpf)ifc^e ©c^rifteu uon G^rijlopl; üKcinera.
3r 3;f;cil. Spj. 1776. ©.164 — 342. Ueber bie aKpjîe-
tien ber 2llten, befonberô über bie (SleulTnif^en ®c»
Çeimniffe.
©. 164. S)ic grö§ten ©(ï)rift|îelter ber ©rieben unb
iKömer rebcn »on ben ÎDÎçflerteu - - mit einer fo er;rfurd)té»
»eilen ©cl)üc^ternf;e(t, — u. n?a§ Çit ah$ Gingewei^te \a»
gen, ijl grb§tcnt{)eif'3 fo bunfel - - baf man ftd) «td)t
reunbern barf, »enn feit ber SBieber^erflellung ber SGBif»
fenfd)aften »iele bcnFcnbe ^Ijilolcgen unb gelehrte SSeft»
»eife, felbfl burd) bie SuuFel^eit beê ©egenjîanbeê gereijt,
fi^ an hk Unterfudjung ber ®cl;cimnijTe iragten — -
@. 168f. Unter 9)îp(îer{en ver(lel;e id) eutro. gemiffe
gottesbienjltic^e ®ebräud)e unb geçcrtid)feiten - - beren
Slublicî aber uub îOtitfepcr inà)t anberê a(ê nad| »crl^er*
gegangenen Prüfungen, u. mit ber auêbrurfl. ober (litl»
fc^nscigcnben SBcbingitug einer ewigen 2Scrfd)wiegenl;eit er*
laubt würbe; — ober - - gewiffc auf bie Dîeligion ctneS
5ßclf» jtc^ bejieÇienbe SeÇreit - - \ik burd) müubl. lieber»
Iteferung ober in verborgenen ©Triften {m Orben tvf)aU
teil - - würben.
303
0. 184. 5)ie SJîpjîedcu bfefet 5lmeriranffcl)en SßölPer
{laben ba5 Untcrf^eibenîie - - ba§ jte aîletii bie ©rmerbung
einer auffercrbciitlidien ^^l'^'Sffit •» |)ci(i\'^eu blenbcnbcn
3;afct)enf|.n'e[crcçcn 311t 5lb|lcl)t r;at»eu--- @. 185. Ucbrw
gcnâ mii§ mau iictf;wcnbig übet bie fcltene Sijl crjlaituen
bie aitê ber gaujen (Sinridituug uiib Sefonomie biefet
SDîpjîcrien t'eniDric«cî)tet. @ie ivaren gleich »crtvefftid) fût
otergfaubigc ©d)wänner mib »erf^mifpte für;ne SSetrügcr
eingeticl)t€t - - -
®. 187 f. (e§) f5nneu unter foId)en 33oIferit itocî)
jrceccrlep 2(rten i>on 3[Rii|îerien ft^ entixncïeln - - tic eine
2lrt seigt ftc() fajl immer bec 3S5Ifern, bie foI(ï)e ©ötter
anbeten, t)k entw. »on 5[Renfd)en geboren ober wenigfîené
in menfrf)!. ®e(îa[t Itd^ offenbart Çabeu - - beç feieren 33öf»
fern finb 3[Rp(l. gewöfjnlid) bramatifd)e 35or(îeI(ungen ber
©ef(^id)te unb 35egcben^eiten i^rer ©ötter - - îDie jroote
2trt von 5!JÎ9(î. ftnbet ftcf) unter fofcfcen 95o[fern, bereit
'Priefîer ^uo^kid) ^f;tfcfop^en ftnb - - biefe !Dîi)|î. , bie in
ber 5Jîittf;ei[ung getviffer ber 9?attonafreIigion entgegenge«
fester Äenntniffe be(ïef)en, »erben entw. münblid) fort»
gepflanst ober in Çeif. Schriften aufbewahrt - - - ®. 189.
35ie erjlern fef)Ien bet> allen bcn 'ÎJÎationen , bte Feine @öt»
ter anbeten, tit i^om v&immel auf bie ßrbe Çerab, ober
»on ber ßrbe in itn Rimmel |)inauf gediegen ßjib, nac^«
bem jte »orfjcr unter 50îenfd^en geivaubeft l^atten -- SBenn
aber aud) ein Q5o[F iïKenfdien äf)n[id)e ©öttcr anbetet, unb
bereu SSegebenfieiten in fjeii. ?Oîi;tf;ofogien juf.gefa§t r;af,
fo fijnnen be^w. bod) ÎKçiîcrien ber erjîen 5Irt fe()[en,
reenn nämlid) tiit 'Priefler biefe l^ei[. fabeln bem aSoIFc
fetbft »ortragen - - ©. 190. Slüe biefe 3So[fer unb bereu
^riefler ^abeu Feine 3Ki)(l. ber erjîern 2Irt, mil eS über»
f[ü§ig i»äre , ici§, SBofF in bramatif^ = fpmbot. aSorflettun«
gen mit bem beFannt ju mad)en, maè bie ^riejîer ojfent»
lia) unb or;ne $8erpIIun8 in i^ren JReben »ortragen. —
î)ie SKv(l. ber anjoten litt fe^ilen bep aüen ben 33öfFern,
»04
jpo bie ^n'c(lcr tlo^e BaüUtex - - aber Feine «p^flofop^en
jîiib -- obetr aucfi ta, ko bie ©runbfa^c ber Oîeligion
mit ben ®ruiibfä|en ber 2BeU»veié^eit ubeteiiilïimmen --
©. 191. Set siveete lyalï trifft bep ber c^rifll. Sîeligiott
ein, bereit Se^reii erhabene ^çiifofcp^ic ftub, unb itic^té
»erïicren, »venu fie «m allgemeiufîcu i^erbreitet werben.
@. 198. aSic U^t bie Se()rart ber aften 3!Kt)(lerien
ber S)enFung5art rosier Sîolfer unb unaufgeffärter 3eiten an»
gemeJTen fep/ fann man aud) barauè fef;en, ta^ fte in
ben fîu(ïern S^îrliuiibertcn beê îKittelalterê felbjî »on ben
ßel^rern unb aSorjîeÇjern ber S^ri|l[ict)en Dîeligion fajl aU»
gemein gebraudjt würbe. 3n biefen, ben menfd)[id)en ©eifl
fo fe^r t)efcl)impfenben 3eitaltern waren bic Serrer be§
SScIfè [elbjl »ief ju unwijfenb, aie ba§ |7e bie erhabenen
SBa^r^eiten ber G^rijîf. JKeligion beç gotteebienfllic^en
iCerfammIungen r;àtten »ortrageu fonnen — ©.200. unb
tk einjige wafjre Dîefigion fauE ba^er jufei^t ju einer
Çciiigen S[Rummercç) îierab
@. 205. 2)a Entweihung ber SÏKçfl. ein SSerbrec^eu
ber beteibigten aJîajejîât ©ctteê war, unb grö§tentbei[5
\>om 5trme ber weltlichen ®erecl)tigfeit auf ta^ fc^arffle
geahnt würbe; fo fonnten -- tic Sior(lef;er ber ®e(ieim»
iiiffe »erllc^ert feçn, ta^ ik 3Jipjî. aucî) »on ben mut^»
wiüigflen SBi^ungen würben gefdjont werben
jDie le^te 5lrt »on 3!Jîpflerien , über bie id) je^t a\i<ij
nocï) einige allgemeine ffietracfjtungen anflellen wiff, finb
von allen, bie iâ) bi6f;ero angeführt '^aU, fowof;[ bem
Swed, afê 3nr;alt nac^, ganj unb gar »erf^ieben. <Sie
befîanben webcr ané f;eifigen ©auFefeçen unb ^offen»
fpiclen, no(^ au5 tf;eatrafifc^en QSorjîetlungen »on ©ötter*
gefd)id)ten : aud) waren jte eben fo wenig für ^riefier oB
ben großen Raufen aKein bejîimmt; fonbern if;r Snl^alt
war eine ©ammfung »on ÄenntnijTen unb Dîaifonnementé,
bie ber cffent[icl)en a^olfêreligion entgegcngefe^t waren - -
€>. 206. um ^Priefler fowoÇI , a(ê gu^rer beö JGoIfS »on
ber
30Ö
öet ©a()ren ®çfd)ic!)te «üb ©efctiaffenÇeit ö«i 5ffeut(t(^eu
Keligicn ju unternc^teii, uub i^uen üt»er »iele ©egeufläube
©rläutetungen ju geben, t>ie ber^öbef nid)t faffen fomite,
unb »Oll bellen tk îîationatreligtcu nickte fagte, unb fa»
gen burfte. — S)tefc leiste 2lrt »on 33ti)|l:. miijjte notf;n)eu*
big unter einem jebwcben Sßolf, baê ftd) auêbilbete, unb
S?eo(>acl)ter ber ^atut, n>te nact)benfenbe ÎPîdnner erjeugtf,
cnt(le{)en, unb aucl) eben fo \ei)t, unb nocl) inef;r, a(5 alle
übrigen îoîpjl. geheim gehalten werben. — ®ie ^riefler
eines ftcf) aümäfig bilbenben ÎBolB mn^ten notf;n5enbi(i
felbfl balb entbecfen, ba§ bic 9ieIigion, tic »on i[;rem Sßol?
aufgenommen rcorben, nid)t bie n5af;re fetj, unb ia^ eben
(o wenig bie ©öfter, bcncn )le im Dramen iî)Ut Station
©elübbe, unb Dpfcr bract)ten, wa^re ©otter feçn, unb
aSorjüge ber @ottf;eit betK^en Fönntcn. ®. 208. 2Cuf
biefe 5(rt mu§ man bie unter fo »iefen 33ijlfern aufgenom«
niene (Sintf;ei[ung ber Dîefigion in t)ic ber SBeifen, nnb
beê^obcfé, in tic e;roterifd;c unb efoterifc^e crffären ---
@. 225. 5?acö biefen SSetrac^tungen über bie SUlpfle»
tien ber alten Q5ölfer überr;aupt, ge^e ià) je^t ^nx ®e«
fd)id)te ber ©(cutuiifc^en - - ©e^eimniffe fort. — lieber
biefe, ber Sereê unb 'Proferpinc ju ©feujtê gefcperten SKpfi:.
îann ber neugierige ^()i(üfopf; unenbfid) mef;r gragen auf*
werfen, aie ber gereiffenr;afte ®efc^ic^tforfd)er beantwor-
ten fann. — ©. 227. 2)er Tempel ber Sereê 5u eteufiS,
befonberé aber ber jut ©inwei^ung »iefer Üaufenbe be«
jîimmte ^la^ (ffços cyxog), ben 3ftinua unter ber Stuf»
ftd)t beê *PeriF[eâ erbauet |>attc, war, nac^ bem 3eugnip
beê ©trabo, fo gro^, ba% er eben fo »iefe SOîenfc^en, als
ein griec^ifc^eê, ober rijmifc^eê 2:f;eater, bao \)ei^t, wenig«
iicnö 20 biè 30000 aîîenfd)en faffen fonnte. (Strabo
Lib.lX. p. 272. Ed. Casaub. 1587.) eine merfwürbige
©teile beê -^erobotô jeigt, ba^ fo gar in ben gefd^rlid)»
fien 3eitcn beê 'Perf[fd)en Äriegö bie 2£nsal;l ber Slnbàc^»
tigcn, iic ftd) einweihen laffen wollten, biê auf 80000
C>amann>8 @(^tiften Vtll. X&. 20
806
î)inauf fief, 3» fc« 3eît nfimliâ) , olé fcaô f^eet te« Set«
^eô fca§ ganse 2Utifd)e ©ebtet «ermiijîete, uub bie (Siii-
roDî)iicr beffclOen i)etfcî)eiic{)t f;atte, fat; îiemaratuâ, cm
flüd)tiger Sacebdmouicr, eiitcii ©taub \>oii ëfeufîê (jerauf»
(leigen, bct nue »ou 30000 U3îenfct^eit erregt »erben fonnte,
unb fragte ben 2)icäuy , enieu unter bcn 'Perfern lld) auf«
l^altcnben 5lt^enienfcr , root;cr biefer ©taub entftüube, ber
iÇm bann antnjortete, ba^ ber ©taub fomof;l, aie bie »on
fernenÇer ertoncnbcn ©timinen »on benen r;erruf;rten, bie
bie \)î\l. ©tatuc be5 S5acd)nê »on Stt^en na(^ eteujï^
führten, unb tia^ eben jcht bie ber Serco u. ^referpina
Jieir. 3Jîpiî. gefcçcrt rourben, in i»e[d)en 2(tf;enienfer unb
anbere ®ried)cn alte ^^^re ftd) einweihen Tiefen (Lib.Vlir.
p. 549. Ed. Steplt. 1592).
©.248. 3Baf;rfcî)ein[ic{) waren bie ÎOiçfîerien urfprung*
Ii(^ tiw ÎRattonal ®auf= unb Grnbefeft, ju bem in ben
aftefîen 3eiten aKein 2(tf;eiuenfer , nad)^)er aber and) an*
bere ®ried)en jugcfajyen i»urbeu, an i»e(cf)ein atte ber @ot»
tin (Sereö nic^t nur für bie ©rfîubung ber g-rüd)te unb
©efe^e, fonbcrn ou^ für 'ik gcfegnete êrnbe eine» jeben
3al^r» bauften ---- 5Dh;|i. aifo waren in ben a(te(îen
3eiten, wenn \<^ anberê nid)t gauj ungfüdlid) ratbe, 9îa»
tionatüerfammtungen , allgemeine greuben • unb £)pfer«
fejîe - - -
©. 281. - - - unfcibig fü(;Ie td) mid), folgenbcn Um»
flanb, ben 2)io Gfjrçfojlomuë atê einen ber legten ®rabc
ber (ginmeir;ung nur berü(;rt, auf eine befriebigenbe 2lrt
beutli^ SU mad)en. 2Benn ein ®ried)c ober Jßarbar, (fagt
er Or. XII. 203.) ber mit ben ÜJii;(l. ganj unbeFannt,
flUe mpilifd)e a>or(leI(ungen betrad)tete , wenn er ßid)t mit
gin(lerni§ ab»»ed)fe(n fd()e/ aUcrljanb Stimmen f;crte, unb
jule^t bemerfte, wie biejcnigen, W bie Ginn)eif;uug »er»
richten, um bie (5insuweif;enben / bie auf bem fpgcnann»
ttw ü^rone {o^^ovici-kù) lUjni, in Äreifen ^erumtanjen;
fo »urbe et cinifotc^eS ©c^aufpiel, eine foldie ÎRei^e »on
307
©cencn anmöc^lid) fût tlofc SBcrfe fece 3uf<»RÔ, fiSr gaivj
beîjcutungêlpj ^alttn Unntn - - -
@. 287. SBtr fernen , (fagt Gtccro de Leg. II. 14.)
in ten lOîiijîen'cn , «idjt nur bic Ännfl gHicfticf) uub t>cr»
gnuç|t ju leben, fiMibern «uc^ bte ^nnjî snfrteben, unb
mit ben bejîen fröf;[icl}(lcn Hoffnungen ju fïerben. ©.299.
SOîan Ief;rte in ben 93cpflerten ben einjigen ®ctt, ben
®d)opfer unb 3Snter bcê ©anjen, ucn bcm ^lato, walÇir»
fd)ein(id) nad) sanfeitung bcr Î0h;(îericu fagt (Tim. p. 28.
0pp. P. III.) , ha^ Co fd)roer fep , if;n su nnben , »nb,
njenn man if;u gefunbeu ^abe, unmogltd) if;n ungemein
teFannt ^u ma^en. — Êrçlïppuê fagte (Auct. Etymol.
in TelfTu), ia^ tk SeÇren »on ®oti: unb gottlictieu 2)in«
gen mit 9îecl)t rslnm genennet lüürben, »veil biefe tii
legten rcären, in benen man unterrid)tet rcürbe, u. unter»
tià)M »erben foiïte - - - @. 303. 5Öian fef;rte ferner in
ben großen 50îi;jî. bic ^Jîatur ber 2)ämoneu, if;re Dîang»
orbnungen unb ©cfd^äftc, ir;rc SSerljättnijfe sur ©ottl^eit
unb SWÏ meufd)lid)en Oîatur - - - ©. 308. Mc biefe Scf)>
reu, i>it man in ben großen 3!Jîpiîerien ben Spopten vor«
trug, ivaren in l)iil. S5üd)ern aufgeseid)net, bie man ben
Slugen ber UngenjeiÇiten forgfditig cntsog, unb bie wa^v»
f^einlic^ fein onberer aie ber >£»{erop^ant lefen burftc - -
©. 309. ®alenuâ (^ttsqI t^jç rcoy anXay (pctQfxaxoiv âvva~
fifcoç VII. 1.) fagt, ha^ einige UnetngemeiÇite ik ^eif.
35üd)er ber a}îp(l. s« lefeu »erfud^t r;ätten, ia^ aber iprc
9Serfaffer jte Uneingeiveif;ten ni^t gefd)rteben fjätten.
©.321. ülidit nur bie SSefanntmac^ung, fonbern fo
gar bie 95ernad)[ä§igung ber SJîpfterien murbc s« geroijTcn
Seiten sunt (Irafbaren 2Serbred)en gemad)t. 2>er i^eref;rungê='
würbige ©emouar, beffen Seben Sucian fo fd)on befd^rie»
ben T;at, rourbc in 2ft()en - - angeHagt, ba§ er - - unter
aßen ©riechen (/uéyog ûnavrav') ber einjigc feç, bcr ftcb
nic^t in iik ©reuftnifc^en ®e|)eimnijfc ^cs.hz einreeir;en laf»
fcn. (Tom. I. Opp. Lucian. Amstcl. 1687. p. 861.) ®ic
20*
30B
21tt)eiiienfer, ti< 11(1) »er («nef 5Sctt()efbiâuug ft^on mit
fffierFjeugen sut ©tciutgung »erfef;en l)att(n, tefriebigten
fîd) bcc^ jule^t mit feiner SBerantreortinig , baf cr ftd) in
Feinem %allc, fcie SSJîçjl. mcd)ten iiii^Iid) cbet frf)äbn(^
fcpn, cinn>eif;en laffen fixante, n>eif er fid) sur Erfüllung
bcr SBebingung, unter roeidjer jïc mitgetf;eilet würben, un»
fvï(;ig fiifjltc. SSären fïc nemitc^ uii^Iicf); fo würbe er jïe
ausbreiten, «m burci) if;re 35ortrêiflid)Feit aile îOîenfcfteu
gur (Sinn3eif;ung su rcijen. %mii er jte hingegen fcl)âb»
lief), fi) würbe er jïe auc^ olébenn nic^t üerfcf)n)eigen , um
alle 5Kenfd)cn baüon obsu^alten --- ©. 323. î)er jwepte
fcuberbare Umfîanb in ber ®efcf)ic^te ber ©e^eimnijfe, i(l
bie @eltenf)eit berSïnflagen i^rer ©ntwei^ung. Söian fcnntc
auf fc taufenbfältige 2lrt unücrftd)tig fepu, ober einer Un»
»Oïfî^tigFeit befc^ulbiget werben îc.
©. 2. Phaed.Lib.V. Fab.5. Scurra etRusticus —
t(l wieber ein eigeneê ßitat u. gehört «ic^t ju bcn bar«
überfte^enben 33erfen.
©.3. „©6 eâ gleich ÎC. — SCpoIogie beê £)rbenS
ber %ur)m. <B. 159.
©. 3. ©c^effel ber (SercS — Suc. XI. 33.
©.3. in tem anb. 5Buc^ ber 3)Jacc. — I. 20.
©.3. ^err 9öur5urtott ÎC. — Sefftng jur ®cfc^td()tc
unb Sitteratur, IV. SJe^trag @.390.
Seff. a. a. €>. 2tu^ bie «Reiben Ratten it)re Stempel,
^ricjîer zc. Unb ba Çat >f)err SBarburton gar fc^ön ge»
jeiget, ba§ )iic Reiben — »orjlellen wollen.
©.3. bie SfJote *) gehört ju ben SEBorten : Goopct aUt
tî)ut if;m SU »iel °) — ouf ber fclgenben <BeiU.
©. 4. im Spontan be§ ©eti^oâ — @ôttl. ©enbung,
%^di II. @. 314.
©.4. bo^ wir nicl^t bte gcrinôjle ©pur — ^e*
^oljöjlion e. 20.
309
€5.4. ©nomauS — SCpoloßteK. @. 160.
©.5. ^laijoraS — Athenag. Leg. pro Christiauis. Jiu-
yôoa f^èv ely.6ro)ç àQ^iôxTjTCt InfxciXovy 'AS'tjvnlo» etc.
Diagoram quidem Atheuienses merito cognomina-
runt Atheum, non tautum Orphei dicta et Eleusi-
nia et Cabeirorum mysteria divulgautein , et si-
mulachrum Herculis ad râpas coqueudas conciden-
tem', verum etiam plane negantem , ulium esse
Deuin etc. in not. Kuhn, ad Aelian. II. 31.
©.5. ï)aIBen ^i)f:î)û(ïoracr§ îc. — 5Cpoî. ®. 151.
@.5. ^tc 5)un!cll)eit îc. — îORdnerâ SJcrm. pijil.
«Schriften lir. %[)^xt @. 164.
@. 5. „oere^runoâtoûrb. ^emonap — @. 321.
2)te ©tefle i|l v^ou >£)am. gcdutert : I)aBen am ©nbe^
(be§ „uere^rungêttJurbtgen Sîemonaj:" fein îDt-
lemma,) entweber —
@. 6. „îDie I)etltge SJernunft ~ ^^tlDfopI)tfci)c
@cï)r{ften im XV. »rief beâ 5£^cocIe§ (». 133.
(näml. SlRenfceBfo^nê «pf;!!. <5c^r. Ir %\). IUI), b. (am»
pftubiingeit.)
©. 6. 3CBer i§re Seic^namc — Apoc. XI. 8.
(». 6. „feine sufätt. ©efcï)icî)t§n)û^rï)eit — Sefîing
ûBer bctt Sîeraeiâ beâ ©eijleê unb. bcr Äraft.
Seff. a. a. t). 1775. SBeim Feine r;i|îcr. 2Baf;r^ett
bemoufltitt ro. Fami, fo Faun aitrf) ntrf)tê burcî) r;i(l.
Sffia^rf^eiten bemonjîrtrt werben. 25aê ijl : jufälligc
©efc^id) tên)ar;r^eiteu Fonncn ber SSewei*
»on notf;w. aSernunftrea^r^etteu nie wer»
ben. 3cl) laugne aifo gar nicî)t - - ba^ (5^rt(îuâ 2Bun»
ber getf;an : foub. ici) langue , ba§ biefe SCBuuber - -
feitbem jte nid^tê oB 9îad)ri^ten »on SBuuberu fîub
(mögen boc^ biefe Dîa^r. fo uumiberfproc^en , fo un*
wiberfpredjr. fepn, a(é jî«; immer wollen 0 mid) ju b«m
310
gettiiôfle« Olau&en an S^rijli. ûiibenueitige Ccçreu wt-
tittUn Fomien u, îjiirfen. 2)iefe aiiberaeit. getreu neÇme
i^ auê anberraeit. ©runben an.
p^piîfd)eê gactum — f. VI, 65.78.
@. 6. mein! Beçm ScBen $^. — ijl fcû§ erfle etn
SieBIingSioort be§ Autoris profligati. Sû§
Opuscula profligata tm Sûtcmif(^en fo »tel
al§ fragmente bebeuten , witi) oud^ nic^t jebem
BeiÊannt feçn. (au» e. 35ttefe an -Berber.)
©.7. licê: ^fjataomô!!
©. 7. 3- 1« tne^ï ûl§ — me^r al§ — ntc^t nur.
* » „entfaEner «Borte'^ — ^Cpol. ®. 1T3. 195.
- s „gotteâbieitftî. ©ekauc^e îc. -- âïieintrâ
®. 168.
©.T. „l^eiltge ©auMeçen ÎC. — ©.184.185.205.
©. 8. (Bpopoi — La Pucelle d'Orléans, à Lon-
dres 1764. p. 221. (5.)
(eine fc^mu^tge ©telle, mit einec in ben nadifofgcn»
ben Sluogaben roeggefaffenen Stnfpielung auf ben Sa-
lomou.)
@. 8. „bte einjige wa^v^ ^cl — 5Jîetncr§ @. 198.
200.
e.B. „gereiffe ouf bte 3?el — ©. 168. 169.
» ^ %= unb @fotertâmu§ — ®.208.
» » Der einâtge dJottJc. — ©.298.
©.9. 2)ura) bte Se^^re ber Nomonen — ©.303.
» s 3)ret^tgtaufenbanbcîc^t.:c.— 5i}letnerê©.227.
©. 9. ifi geänbert: bte untertrb. SGBurjel be§ SS^er»
flanbcâ ber 5!JÎ#.
©. 9. „welche Unetngenjet^te — SOletnerê ©.309.
@. 10. ,,Äctn ©inj. foldier ^Cpoh. — SCpoIoQtc
©. 195.
ail
e. 10, 9îett) unb ©en)iffenI)ofttgîeit — VJlattij.
XXVII. 18. 24.
@. 10. mit ïi)un (^öttl. ©ttftem — St^ol. «S. 156.
«" » §Betnc md)t! — Apoc. V. 5.
3 p Complementum etc. — Autore F. Za-
charia Vicecoinite. Mediol. 1610. 8vo.
©. 10. ,,®î)I)fanfcf} «nb <B(Lbtn — ^pol. ®. 180.
" • erï)af)cnen -- <Bomtät — ®. 152.
» s sum £)5efften! — B^scuner.
Jl ne resta enfin de tous ces anciens
mystères que des troupes de gueux que
nous avons vus sous le nom d'Egyptiens
et de Bohèmes courir l' Europe avec des
castagneties, danser la danse des prêtres
d'Isis, vendre du baume, guérir la gale,
et en être couverts, dire la bonne aven-
ture, et voler des poules. Telle a été
la fin de ce qu'on eut de plus sacre dans
la moitié de la terre connue. Collection
complette des Oeuvres de Mr. de Voltaire.
Tou^e I. Essay sur les Moeurs et l'Esprit
des Nations. 1770.8. Discours préliminaire
p. 177. — Tome III. Chap. CIV. p. 409.
Les hommes veulent être amusés et trom-
pés; aiusi ce ramas d'anciens prêtres s'est
perpétué jusqu' à nos jours. Telle a été
la fin de l'ancienne religion d'Osiris et
d'Isis, dont les noms impriment encore
du respecté
@.10. bte »erfteijcïi^nbîc.-- Je8.XXlX.n.l2.
312
<». 11. ßetne ^urd^t cmeï Sebenêiîrafe — fiÄei»
nerâ (S. 205. 323.
©.11. Sllrgumenteineê Trauma :c. — 5r|)or.<S.176.
« * ^ec locus communis — Cic. de Leg.
Làih, II. Lorsque Cicéron a écrit cela, il
semble avoir eu dans l' esprit un passage
d'Isocrate, qui se trouve paraphrasé dans
les paroles de 1' Orateur Komain etc. Bi-
bliothèque universelle par J. le Clerc,
Tome YL p. 123. (37.)
(locus comra. — i^çil. 5lpcl. ©. 163 f. SOîeinctê ©. 287.)
@.ll. gezierten ift ein oltbeutfc^eâ äüJort, bem
gûlonten entgegengefeit.
O.ll. dicendi mysteria — de Oratore I. 47.
@. 11. S-£63po5 — 'E17^i';vo:)v ^è ol ^eoXoyixô^Ta-
TOL — y.al Te'keTàç y.aTECTTilaavTO v.oX ^v(Tt/;-
piot. Proclus in Timaeum Lib. II. p. 64.
®. 11. olle ^atioml = ©einlefe => u. ©rnbtefefte —
5Dfletncr§ @. 248.
William Clarke's Connexion of the Ro-
man, Saxon and English Coins etc. Lond.
1767. 4. p. 68.
®. 12. bramatifd^sfvmb. SS'orilettungen — 2)1 et«
nerâ ®. 190.
e. 12. ï)eiltgc ©efif)tcf)tc îc. — ®. 189.
<■ » „îf;afeu" — [. SeJTtng ju ©. 18.
«S. 12. aSenbung bc§ lump. (S^rijlentî). — @tc{n=
6ûrt'§ ®t)ilem ber retnen ^I){Iofop^te ober ©lûrf»
fcligîeitêle^re beS (E^riftent^umâ. Sûaic^au 1T80.
(in bet 3:et)tcatipn au ben 93fîtni(ler Çrcp^. i*. 3eMi^ :
313
Un, bann @te mid) ber giidbigcn SlufimÇme bct S^neii
jugcfc^rtebeneu 'Prüfung ber SSeroeggrünbe sur Sugenb
auâ bem ©runbfa^ ber ©elbjîHebe, ju »erftd)cru geru«
^et t)abeii, mit beit merf jvitrb. SCBorùcn: Les Chrétiens
se font dans de certaines circonstances une mo>
raie bien opposée à celle , qu'ils envisagent com-
me divine. Jl seroit utile de bien lever cette dif-
ficulté, et très important de rechercher la meil-
leure manière de former les hommes , pour que
l'amour propre soutenu, si vous le voulez, par
votre principe, fasse sur eux, dans toutes les cir-
constances de leur vie, l'impression la plus promte,
la plus sure, la plus generale et la plus constante.
@.13. „IteBer einem emg. 5Cntriete -- Seifingâ
@rnft u. %alî,
(grflcê ©efpräc^. ©rnfl. 2Ber ^at, btefcâ ju fepn,
niâ)t, auâ) au§er ber O^reçmdurerei, %ntxkb u. ©efegcn«
Çcit genug? 5 a IF. 2(ber bo(^ ;tn t^r, unb burc^ |ïe,
ehieu eintrieb me^r. (Srnfl. :@age mir ntd)tâ «ou bec
SDZenge ber îlntriebe. Steber einem cin^. Slntriebe aKc
mögl. intenllüe ^raft gegeben! — Die 3}îengc folc^er
5lntriebc ijl n)ie bie Uîaber in einer SÎJîafi^ine. 3e me^r
Ütäber: be(îo reanbelbarer. Çalf. 3c^ tann bir iciS
nid^t n)iberi>red)cn. ©rnfl. Unb reaê für einen SIntrieb
me^r! — ber aile anbern 2(ntriebc »erFfeinert, »erbcid^»
ttg ma^t! ftc^ felbjl für ben fîarfjîen unb be(len ûuêgiebt!
€>. 13. IButten »on ©otteâ ©nabe jc. — (Stein:»
5art e. 142.
fl. a. O. Älägli^ ijl eé, ba§ fogar noc^ in unf. mit
fo »telen >f)ulfêmttteln ber 5UiâIegung yerfe^jenen 3eitcit,
eine fo fe^r n?iberitnnifcl)e >£)i;pot^efe — »on einer satia-
factione vicaria ober »ertretenben ©enugtÇjuung G^rijlt^
aie ob ©Ott bnrd^ 6Ç)ri(îum jtc^ felbfl (ï\1 ^aU befânf«
ti^tn mütfc« — noc^ immer au «ine Se^rê ber ©ct^tift.
314
ober bocî) alt eine alt&in\lUâj( SKelnuii^ ^tt ftrfejlen
Rixà)e ueit^eibigt, uufc> alle Stebeuöroürbigfeit ©ottcô
ûi S^rijîo babiird^ »etbuiiFelt rctrb. ©enuoc^ ftnb alle
SBe.qriffe i^on einer üertretenbeit ©euu^t^uuu^ , bie um
®otteè Î3i(ïeii nötf;ig getüefen Jüäre, ein feÇir fpäter
2(uén)iid)ê ber 2luguftiiiifd)eii priuat TOîeimingen. ©rjl
gegen taè ©übe beâ elften 3a^r^. lxaa)U 2(nfermu5,
Sifd). D. Œanterb., ein et'fr. 3fn^änger 2(ugujttna , btefe
«f^ppot^efe auf, u. grüubete feiere wii)t auf @d)riftflef»
len; benn bergt, ftnben \ié} nirgenbâ; foub. auf e. Se«
roeio a priori.
©. 13. SSoâ ï)ût ter Tempel ©otteâ k. —
3ufa^ aux .^îanbe eineâ @,r.: SS>aâ für eine ©e«
metnfd)aft bc§ «Ç@rrn Äeldf) unb bcr 2)ämonett
Äeld), beâ ^©rrn ^ifc^ unb ber S)ämonen
Sûfel? —
€.13. Operibus supererogatis — Griljl u. Çaff, 3»5Cf»
tes ©efprcic^. {yalF. 2(6cr gebeten faun eê bocï) aud)
uid^t feçnj burd) l)urgerlid)e ©efe^c mâ)t gebeten! —
2!enn bürg. ®ef. erfiredcn jîd) nie über ik ©reuten
i^reê ©taaté. Unb biefeê würbe nun gerabe au9er tcn
©renjeu aller u. jeber ©taaten liegen. — ^olgl. fann
eé nur ein Opus supercrou;atuisx fetju; uub eö nsäre
tloê 3u iuünfi't)en, tag lld) bie aSetfefien u.55ejîen eines
jeben ©taatâ biefem Operi «upererogato freiroiHtg
unterjögen.
®. 14. nun gcw^, bajj :c. — Job. Vir. 26.
3 => „erhabne i3^i{ofoi)f)ie" — 9Jlemcrâ @.191.
» » ein SKtift. ber groeiten Srbn. — ältetnere
<B. 205. 206.
©. 14. fltcgcnbctt 5Cb.Icr— ein troÄneS Menstruum.
=» » gei)CiIif^t werben — ta yàf» a-v^ßoXa roi-
Tt»v biv èavi ovußo'ko'. , fiinï>ri,y.à ovy. hfxi'
315
'và fit/» /à^ svapTta tcJv èvawioop ovx dy
■noTB (xifi7;Ttxà yévoixo — ■ — i] dh crv^ßoXatii
'èsùopla aal ^là Ttov èvavTiG}TdTO)v t);v Tcjy
■jvgayadTCOV àvdcL'.vvvat cpvcnv. IIpox^oç elç
tr.v YioTineiav. p. 405.
®. 14. <Sc^ambiIt)er — SCpoI. <B. 167.
©. 15. lieê : mcn[(^lic&e«: aSergöttung.
SS'ergô'ttung, ein mt)ftifd)eê ^unjlraort.
@. 16. sum 2î3î^Souz;io-f^tM — . SOîeitierâ <». 281.
» s gottîîd^en Adjutoria — Gen. II. 18.
@. 17. Iie§: wcber juc îkjiiei; unb ©peifc, noi^ '-
• s ^ilrjnct) «nb iSpeife - S^ûxyux — -^efef.
XLVII. 12. Geo. m, 7.
®. 17. bem ©tarîen — ^erîulcâ.
• = 3)iagora§ — Aelian. V. H. (f. ^u ©.5.)
©.18. rieê: aBornanerm.
@. 18. bte üorne^mften SBa^r^eiten — SîetmaruS-
• » ,/bte oïleâ @ute getljûnîc. — @rnft u. «^alî-
grjîeê ©efprcid). galf. 3^re ivafire 2;|)aten jtnb it'r
®ef)eimut§. (Stiifl. <Ê)a! -^a! aifo aitcî) nid)t txWiu
fcar burct) 2Borte? fÇarf. ^m »)of;l! — 9fur fo mel
fami u. barf id) bir fageii : bie n>ar;reu î^ateii ber Çtei*
mäuret |îiib fo grof, fo reeit aii5fef;eub, ba§ ganje 3a^r»
l^unberte »ergeben Foniteu, c^e man fageu fanu: baâ
^abeit fîc 9etf;an ! ®Ietcï)tt)of;I ^aben fte aüe-S ©ute ge»
tt)aii, waS noc^ tu ber SScft fjl, — merfe wo()[: in
bet aSeft! — Uiib fahren fort, au alfc bem ®uten ya
otbettcn , roaS uocî) iu ber SBeft werben rcirb , — merfe
rco^l, iu ber 2Se(t.
@. 19. „^x^ totUfu^rliciieê — drnjl u. f^alf .
(Srjîeé ©efprdc^. (grufl. Unb fönutejl bu benu njif«
feu, nM^ bu n?ei§t, ofiue rtufçjewowmeu ju feoH? jÇalf
316
Itc^eS, md)tv eiUbeÇrftc^eê ; fonb. €tn). uot^njenbtgeê,
taè in bem 2Befeu beê îOîenfrfieu u. ber bürg, ©cfelf»
fc^aft geuirünbet i(l. SofgHci) mu§ man auc^ burd^ eigc«
iteê 5îac{)benfeii eben fo n)of)[ barauf verfallen Fönueit,
aie man bnrc^ 5(uteihnig barauf gefür;rt n)trb.
<B, 21. o^ne ba^ fte tctffen :c. — Eccies. IV. 17.
» = einer onb. Reg. Lesbiae — Sejfingâ nö»
ti)i^t 5Cntn)ort
JCcff. a. a. O. 1778. §. 1. 2)cr ^nbegriff jener ®[au«
benêbeFenntnijfc fiei§t beç) ben äfteflen 95äteni Regula
fidei. §. 2. ©tefc Reg. fid. i\t ntcf)t aiio ben Schrif-
ten beê 5?. îefî. gebogen. §. 3. 2)iefe R. fid. mar, e^e
iiod) ein ein?. SSud) beê 5Î. 2. e;i|îirtc - - - §. 6. Siefc
Reg. fid. alfo ifî ber gelS, auf n>elcl)en bie itird)e 6f;ri|ît
erbauet ivorben, u. nic^t bie ©cftrift. §.7. ®tefe
Reg. fid. i(l ber getê, auf reellen bie Äird)c Œ^r. erb.
rcorben, u. nic^t ^ctru6 u. beffen 9?acf)f olger.
©. 21. ^ojliirenglofc u. S^ecenfentengeBerbc ~
@. Ägeö. Bett. 9Jro. 103. 1778.
f. VI, 77 f.
©.22. 2lrd)t)taê — Ael. 1. c. '^(jxtraç " xkI rà cixoa/na
l(pvl('iTT6T0 Tüjy ofo/XKTcay. 'Enti ai note IßtäCfto
T* éÎTisJy TÛjy àjiQtnwv , ovx i'^fviy.7'jür] , ßAA' iGtoi-
TTfjGS fiiy tcvTo , InîyQaipe ai xutcc tov roi^ov , âei-
|ß? fity o éîneliv Ißia^sro , ov fxijv ßtacS^flc eJney.
©. 22. ^arb. öon 3fJe§ :c. — Chaque Monarchie
a BOTk mystère d'état; celui de la France
consiste dans une espèce de silence reli-
gieux et sacré, dans lequel on ensevelit,
en obéissant presque toujours aveuglement
au Roi 5 le droit que T on ne veut croire
avoir de s' en dispenser que dans les oc-
31T
caeionB ou il no seroit pas même do leur
service de plaire aux Rois etc.
©.22. Iic§: bcp tefierer Ü3iu§e.
©. 22. S&or = - - 5^acï)mittag — SSormittagS er»
fcî)o^ ftd) ter 35uc^î)alter, n)eld)er neben meiner
Soge arbeitet. Sc^ war am «ylu^fteber franf,
unb I)attc tie gan$e (Stube »ottcr ©äfte wegen
eineê öom ©tapellaufenben ©d^iffeâ. ugr. Vi, 75.
eieljc VI, 118. 120. 122. 129. [132.] 138.152.154.
170, VII, 77. 257. beu 35rief au ÄtcpflocE VI, 163 jf.
über .S'tcpjîocfê Ortficgraptuc VI, 70. 80. ein eiUfalteuet
.^auptgebanfe VI, 123 f. — 3um îOîotto VI, 120.
©ammluiig einiger ec3ier;unâêf^riftcn »on 3. ^. Sampc
3weiter 2f;ett. Cetpàig 1778.
(2fnt)ang:) Ueber bic beutfcf)e5Ke^t|'d)reibun3üon.RIop(loc!.
3rf) f)abe im erflen 2;^)ei[e biefer meiner ßrjie^ungo»
fd)tiften unb in einem ju 2t(tcna t)erauoc;eFommenen be»
fonbern 35u^c eine neue ÜJiet^cbe bef^rieben, bte iîinber
auf eine leicfete uub an9enef;me 2(rt lefen ju lehren. 2)a
id) mit biefer Slrbcit fertig n)ar, unb mit ^errn ÄIopftocE
l»arüber rcbete, fanb id) ju meinem nicf)t geringen 35era
gnügen, ba^ ic^ mit iÇim an einem unb eben bemfelben
gfed jufammengetrcffen fep, c^ngeac^tet luir in ganj »et»
fd)iebener 2Ibitd)t ouêgegangen n5aren. (5r war feinen SBeg
gegangen aie Sitteratot unb Patriot, bem iU 35er»oIFom»
nung unferer SLÏÎutterfpradie am «fjerjen lag; id), aie ©r»
Stehet, ber bloê für Äinber baâ erjle ©c^ulgef^dft, baéi
Sefeulernen, erleichtern »olte.
2)cr ^nnct aber, n>criu nnr fo un»ermut^et jufam»
mentrafeu, rcac bte S3emüf>ung, ba6 Unbefîtmte/ baâ lieber»
318
flüjTit^e, nnb bas offenbare ^cfilet^af te bet bcutfcfteu JÄct^t*
fc^refbuiig aufjufucïien, um bem ©rjîereii gejîfgfeit ju ge«
len , ba? 3Ciibere al)3iifd)iieibeii , iinb ttah britte, reo mog»
Hc^, 5U i^erbefferti.
S^reilt^ ^attc td> tüäfirenb biefer 2frbctt oft bem ©un*
fd)e nacf)3e^eitgt, 'b(x'^ ein îOZann »ou Ä(op|locf5 ©eroidite
für bte ganje beutfc^c Sitteratur tf;iin mögte, rcaâ ic^
felbjl broo für bic Aiiiberfîiikn ju unternehmen wagte —
Xlnb fîc^e! reaê td) uic{)t gu hoffen m<xq,U, mar fci)on er«
füit, erfürt "awxéj einen 50îann von Älopflocf» ©eroic^t,
unb was noc^ mer;r t(l, — burrf) .Stopftorf felfcjl.
2)te greubc, n)el(^c btefc unwer^oftc ©ntbecfung mir
machte, fann man ftc^ benfen. 2I6er ber ganje ^lan tag,
wer wei§ wie lange! nod) immer nur afê bto§er 3îi9 in
bem Äopfe beê Grftnberê unb c» Foflcte 3Dîuf;e i^n ^erau§
SU bringen. (Se gelang mir, unb id) bin ftcfj barauf bep
biefer jüngjleu ©eburt beâ Äfopflocffc^ien ®ei|leé an&i nur
^ebammenflcîte i^ertreten su r;ab(in; fo wid)ti9 fdjeint fie
mir für un» unb für V\t Stuelänber ju fei;n ! g^ür un» :
2Iber auc^ ben 5lue[änbern, bie unfere ©pradje lerne«
wollen, i(l ein er|)ebli^er Sicnjî geleijîct worben. Sic
ftnbcn in unfercr ©ä)reibung nun nid)t6 ®d)wanfenbe§
me^r, nid)tê Ueberflügigee, nid)té SScrwirrenbeê, «ic^tè
aSiberfinnigcé. — SSer wolle ftc^ nid)t gern in bie 2^t\*
ten hinträumen, "^a bie 2lueläubcr glauben werben, einen
unferâ 3]clfê nic^t treffenbec befc^reiben su fönnen, alâ
wenn fte ton iÇ)m fagen : „"S^er ift einer »on benen, weld)e
fo fd)reiben, \\)\t fte reben, unb fo reben, mt jte ben»
fen!" --- 2fud) ben Jtanjeleien fann burc^ "Qit (Sinfü^rung
biefer ÎKec^tfc^reibung ein 2)ienfl gcfd)e^en. 2)enu gel;t fte
»or fîd), fo fönnen fîe fïc^, burc^ S3eibebaltung ber olteu
©^reiberep, nod) auf eine britte 2lrt unterfd)eiben. aSie^
Çer ill eè nur burc^ ben oft uurid)tigen ©ebraud) ber aßijr»
tit in Dtücfftc^t auf bte Sebeutuug, wekJ)C fte t()ei(6 an
319
fîcT) felbfl, iinU fÇcdé f^r« grammatffc^en g^crm ua* tra-
ben, ô^^f^'^f^"
3cl) getraue mir iibri'acuS ju fiojfeit, baÇ' «Part^ictgeifl
itiib 'Oldb feiiicu ect)ten ®ciitfcl)cu Überreben lücrben, einen
auf tic <Si)xc unferer ^laiion abjwecfeuben SiCrfdila^ bfoô
besivegcn jn i^crwerfen , weit ein Sluberer, aU et felt)|t,
i()n suerfl 3u tr;un, ben Einfall Çiatte.
©.IL Ueber bi
beiUfd)e 3îcd)ti"cl)teibun3.
3^entf(t)(anb gejîet , burcf) bi algemeine 9îed)t|4ireibnng,
geiDiffen Oegenben ti ridjtige 5(u|Tprarf)e 3U»
(gejîcj) 3cl) Çabc bif 3eici)en gcrocifr, ben Zon bet
2)ennng anjubeüten. îOîan i|l burd) baf gransi3|lfci)e (uub
@r[d)ircl)e) fcl)eu an eine S5c5eid)auing unter bcm 35n^«
flaben geroont. ©if Fan baju beitragen ben Ginbrnf bef
UngeaHMi(id)en ju fd)n)eii)en.
l)\,^er 3md ber »îe^itfc^reibung i(l; 2)af ®ef;orte
„ter guten 2(uffprad)e na^d) ber 9îege( ber ©parfamfeit
„lü fc^reiben." S^en 3rcef', benf id) , n^cUen wir Sitte;
ob aber aud) bie îOiitteu — jnirb ftd) jeigen.
2) „Äein Saut barf mer äff @in 3eic^en ; unb fein
„3eid)eu mcj alf ßinen Saut f;aben." - - - SBeren uufrc
übetjältgen S5nd)(laben nur bif, unb fonte man fi
alfo, einen fiij ben anbern, nac^ fBclibcn brauchen; fo
mögt ef bamit jur 5îct ncd) gen: aber ft f;abcn ire ange«
n)[fnen ©tetten , unb hi muf man, on atte llrfad^ ber 2ln-
njeifung, grö(lcntf)eiff blof burc^>&ü[fe bef®ebçc%t*
ntffef fennen. 3d) glaube b^^vir, ia^ wir ef lange gc»
nung aufgespalten \}a.bei\, %üa) folten wiv anfi;örcn bt
S5ud3(îaben m er laut ig ju braud)en. SSir müjyen webet
ferfd)mcnben, nod) geijen.
3) „ÎOîer ßaute , bt oft .fereint wiberfommen , bür»
„fcn (iin 3eit^en, ober man barf ©(^reibferFürjungcn b«*
â20
„Wn." fBiï l}aUn % füj ff • • - 1t>aè p btan<i}tn n>tt Wim
gar vnà)t SBtr folteu ef liber abfc^ajfeii, alf ef nici)t liber-
al fesen, reo ef f;tngc^bjt, alf iBexcl brejreln u. f. ra.
£l mitffeu njir enhueber alf überflüffig megwerfeii ; eber
cf, biir^ SfBeglaffung bcf it, ju einer ©d)reibferfürjHn(j
ina(^e». Scelle, nic^t S^uelte.
4) „%üi\ beu brei ferfd)ibiiea %önm unfrer langen
„©ilbe wirb nur ber 2;on ber 2)enung (anà) ber l;alben)
„bejeidinet." ©a in fassen fan 5îimaub anberf auf»
fprect)cn, alf ef lautet; ef ^at alfo fein 3eid)en nötig: unb
fo balb man fan (fal;n) ober fan (fann) beseicl)uet; fo
ferjîet ftc^f fen felbjî, ia^ baf unbe5eic{)nete nic^t ben Son
bef bejeictineten ^aii. ©f braud)t alfo nur ^in Son baf
3ei(^en. ---
5) „SOîan iiimt U rcarcu Slbleitungfregeln bei ber
3îed)tfc^reibun9 jn «f)ülfe." - -
(Sf i(l ubrigenê freilid) fil Uid)tcv iiur immer ô fou tt
ûbjuleiten; aber reaf ligt benu on ber Seiditigfeit cinef
SBägcf, bar baf 3ii ferfalt.
3c^ rauf gelten, ba§ iâ) ui(i)t begreife, roarum man
((treibt, n>af man nid)t läfeu barf; unb rcarum
man ni^t fc^reibt, reaf man läfeu muf. S)af@d)rei»
fcen l;at l^ir uun fo einen ^&aber mit bem ©pred^eu, alf
jene Dîeid)f(lat mit irer 5îa(^barin, U immer eiuen ^in»
fd)ift, bär fîd), bie Zut m ber «^aub, ir fevmeinteê Oîcc^t
forbeljelt; aber jld) ban aaà) immer n>iber, unferrid)tetcc
©ac^e, auf bcm ©taube mac^t» 3c^ bed)tc benu boc^,
ia^ mir bife altfdtrifc^eu «f)eubel eublic^ einmal f^lidj»
teten.
6) „2)t grojfen 95uc^fîaben fiub nur für baf Slugc.
(Slufgenommen @iuer jum Unterf^ibe fou einer. îDeuu
baf le(l ber ©))red)enbe l;öreu.) 2)a fi bem £)rc »ueuigilenf
jii^S fecberben; fo barf man fî, m mir ef fojfömt, Ui»
bel;alten-
7) „5luc^
321
7) „Hué) bi gcrbopfiuigeu in t>a§, bciiu uub t;a{t
(flatte) biirfeu l)Cibef;aUc« »uarbeu."
SBosu man [lé) entfc{)IijTen roirb? SJlan Tan nue fcn
breien (Sinf iwälen. 9)îan bleibt cnticcbcr genau beim ©in»
öcfürten, [o fer ef auct) oft f on lui) felbfiabgej; ober man
beobad)tet alte Siegeln 9 an 3, wcld)c h<x\ ©ingefii_rtc
^at ; übet man fcncirft einige berfeiben, unb crfe^t (1 burcb
beff€re. — @.48. 3(^ trürbe nocl) ein girteS l^injufejen, unb
fagcn, ba§ man ef nad) unb nad) mit bifem unb jenem
einet bejjeren Oîei^tfd^rcibung fcrfud)cn fonte 5 »en mv
jud)t in 3eitcn labten, bi ef mit bcn gotuttcilen furj unb
gut abtun.
®.50. --- 35ei bem Uebtigcn fan ià) nuj übetnjjgen-
bcn ©egengrünben njêid)en. Unb bife muffen in bem
3tt)effe, n)eld)en bie 3îed)tfd)reibung allein ^abcn ïan, ligen,
namlid) : »®af ©e^orte ber guten 2luffprad)e nad^ ber
IHegel bet ©parfamf eit ju fd)reiben. "
®et teütfd)e ©prad)f otfd)cr. allen Sieb^abcrn i()rct
ÜJIutterfprad)C jur'ï^rufung ucrgclegt. (Srjlcc 2eil. Nee
virtute foret clarisve potentior armis , <iuam lin-
gua , Germania, si nou - - Hor. A. P. 290. @tutt*
gart, 1777.
25cm rumm^Uen Jtleblatt 2eütfd)lanb6 -^errn Jîlopflocf,
einem ÏRibcrfa^en ; -^eirn Seffing, einem £)berfajcn;
•Öettn 2Bielanb, einem @d)mabcn wirb bet teütfc^e
6prad)forfd)er jur befonbern 'Prüfung empfolen i^om
•f)erauêgeber. (M. ^c^ann ^ a (l in aSerbinb.mit g u l b a) .
[Sweiter 2dl 1778.J
3>orrebe: - - - ïBarfieit, ®rünbe, Uebcrjcügung unb
SDÎut rid)ten Dielleic^t nid^tè auê, rco nid)t aScrabrcDung,
Ueberein(limmung unb Untcrftüjung ber Obrigfeitcn Fräf»
tig mitroirfen. ®er SSürger ®ri)»vebenö , ber nac^^er un»
ter bem S'îameu ©uflaufc^ilb geabelt raorben, njürbe
■tawotin'l ©<JjT<ftfn VMI.f&. 21
322
Sûrgcr geblieben, aub noâ) mit ©c^anbe bebecft teetbctt
fein , lueim @ u jî ci » in nid)t gered)tfertiget ^dtte. 6ben
fo roürbe eine auf bie »eruiinftigjîe, feid)tefte unb fid)er(le
©runbfdje gcbaufe Ortf)pgrap(;ie auêgejifd)t rcerben, wenn
tiid)t gurilen unb Dbrigfeitcn fïe in ben ©d)u[en griinben,
unb in iren Äanjleien unb ^îatbâiifern in Uebung bringen
loffen HMirben. îie ©eierten allein finb f;ier ju unmdct)tig.
@. 165 f. -- feine anbere ©pract)e n)ei§ baüoni unb
eé ifi niittö gercifer, aie baff aile ^, bk in unferm teut«
fd)en îtltertum ijcrfcmmen , auêgefprod)en roorben fînb,
unb ia^ iaè jîummc gänjlic^ unbefanb gemefen ifl. 2Scï
ber -f^auptepcdie, ber SJîitte beé üier^e()enben 3<irfjun*
berts, iil an fein foIct)e5 1^ ju benfen. ©6 trat fcl;r furd)t»
fam ein. 2lber ber ©d)Iamp gejtel. --- ©rammatifer, tit
fîcf)ê sur ')3flid)t mad)en, »erfrf)icbenc ^Begriffe bei einerlei
5lu»fprac^e burc^ eine »erfdjicbene Scl)reibart 3U unter»
fc^eiben, (®cttfcl)ebifcî)er ©aurteig, fagt ber patrictifc^e
ÎSKajfe p. 90.) nainen ikfeè ^ mit offenen Sinnen auf. - •
©.282. 3Ba6 alfo ik 2llten nid)t bipf)tl;pngifct), fcn=>
betu mit einem einfacf)en t auêgefproc^en ^aben, t>aè ^at
nie fein JHect)t jum ie gefjabt, roaê ber S^efpotaud) fagcu
mag. SBir reben aber immer nur wn Sitten, bie bem
»terje^enben 3arl;uubert , ber (Specke aller unferer îieuti*
gen S5uc^|labenüerfd)menbung, unb aller Unarten, »oran»
gegangen ftnb. SSom Ulftlaê biè auf ben AiJniflê^ofen.
Dîeue apologie beS ®oFr. IrSanb. 5îeuc Slufl. 1187.
©. 164 f.
î)ic auf Ueberlegung gegrünbetc SBa^cne^mung be9
Bufammen^angé in ber 5îatur fejt nct^m. eine Slufmerf*
famfeit ouf iaè ©an^e u. auf b. SBerbinbung feiner î^cile
Borauâ i).
i) 2)iefe aSemerfung bcô 3uf.^ange§ tjl noâ) »on bcn
«{jabncren tranêcenbentale» ©injîc^ten einer gcnauctn ^^t«
323
lofop^ie uittcrfc^iebcn , bic bii auf tk einfachen ©utiflan^
jeu beê gauj^eu SBeltauê ^jinbiirc^bringt u. tu atleu t^ren
aScränbmnigeu iud)tê dêSrbuuug, Biif-fethiug unb ^au
mouie n^af^niimmt. Slüeiu à» biefeu erf;a{)eucu (Sntbecfuu«
gen , wobep jtd) t^aè ©emiitf; iu uuauêfpred)!. SBonue »er«
liert, wirb ber nifd)(. 3Ser(îaiib erfl biirc^ bie reiufle S5e*
tra(f)f»ug ber UHenbIicf)feit: ©otteé geleitet, fo mie biefe
legtere uou bcu er(îern reieberum tf)t Sict)t u. 5iufct)aueu
erfjàlt. 3u einer fo genaueu u. eutjücfenbeu -gjarmonie
ilef;e» bie 3Baf;r^eiteu mit eiiiauber! ---
®iejeuigeu, n5e(ct)e bicfcu allg, 3uf.ï)an9 »erlat^t ^a»
beu, muffen in beu inncru îe^reu einer tieflTnuigern 'P^t*
tofcpf;ie nicî)t fonberlid) uuterrid)tct feçu. 5tid)tê f^eint
freptid) auf beu erjleu 5tnblirf (äd)erlid)er, aie roenu man,
rete SBpîtaire tt)xxt, einen 2Sertf;eibiger biefeê 3ufam«
meul^angeê fageu fä§r: (Sin 35 ramine l)cb juerfl
feinen iiufeu gu§ auè bem ©augeê, bar um
warb >f)eiurid) ber vierte er(îocl)eu. 5!Kau mu§
gefter^eu , ba§ ber umgefe^rte @a0 : (Siu Jßramine f)cb gu»
erfl feinen r e c^ t e n ' uub « i c^ t feinen 1 1 u f e u gu§
ouê bem ®augeê, alfo warb >£)eiuric^ ber eierte nic^t er»
flod)eu, lädierli^ fep. Slber ber ®d)[u§ würbe gar nid)t
läc^erlic^ fepu: alfo wurb er md)t auf biefe SBctfc
lié iu beu neinflen îOîobififationeu ermcrbet
ÎBof taire ijat nW temerft, ia^ jur ^ervorbrtngung
einer SBirfuug uueubfid) ml Ç)artia[urfac^en âuf.Iaufcu
muffen. 2öenu eine einj. bai^ou fehlte: fo würbe tu
gauje SOBirfung uic^t ganj fo erfofgen, aber biefe ein?.
Urfac^ fanu uirf)t bte g a n 3 e ffîirfung Çeruorbriugen.
î)af;er hleibt biefer 3uf.f;aug erwiefeu, uub mau Faun
wiéit fagcu, wie ber aSerf. ber Ruest. sur l'EncycI.
wi((: „tout a des pères, mais tout n'a pai des
enfans.
21
324
fe. 25. bo3 5^ein! einer Samtfcïiarcn » 5Jlufc —
Eloge de Milord Maréchal par Mr. d'Alem-
bert. Paris 1779. p. 64.
Parmi ces Etrangers venus deTartarie ou d'ail-
leurs h Milord Maréchal, et qu'il appelloit sa petite
famille, se trouvoit Mademoiselle Emété , fille d'un
Capitaine des Janissaires : elle avoit été retirée, en-
core enfant, des ruines d'Oezakow à la prise de
cette ville par les Russes, et son frère le Général
Keith la lui avoit donnée. Milord Maréchal ,^ qui
l'avoit élevée avec soin, sentit du goût pour elle,
lorsqu'elle fut parvenue k l'iige d'en inspirer. Je
suis votre Esclave, lui répondit cette jeune personne ;
mais si vous usex de vos droits, vous me mettrex
mu désespoir. Je vous aime comme le père le plus
tendre, mais je ti* ai pas d^ autres seutimens pour
vous . . . Ne puis je espérer de vous inspirer ja-
mais celui ijue j'' éprouve , lui dit son respectable
Maître. Non, répondit -elle avec toute la naïveté
do la jeunesse et de la vertu. Dès cet instant Mi-
lord ne l' aima plus que comme sa fille; il lui fit
faire un mariage honnête; et lorsqu'il alloit partir
en 1744 pour la guerre d'Ecosse, il lui assura deux
mille écus de rente sur les biens qui lui restoient
encore dans ce Royaume, quoiqu'il n'en eût pas la
jouissance.
(George Keith, Maréchal héréditaire d'Ecosse,
plua connu sous le nom de Milord Maréchal, mit
feinem 35rubet, fcem Oeiieral iîeitO, tu bie Sienfle beô
ADui^â vcu'Çreuicu übergegangen, ifl 1778 in einem \t\)X
^D^en 2l[rcr gejlcrbcn).
©.26. 3eftani^mu5— Çat feinen Dîamen üon 'Philipp uon
3efen, geb. 1629. im 2{n()alitfd)en , ge(l. ju Hamburg
1«89. SDîitflliefe ter 1617. burcï) ^ofmeijîer n^K îeut«
825
leben ^u ®eimar geflifteten fruclitbrlngenbett ®f|V!ïfcf)aft
iux Unterfuc^una u. SSerbciJ. ter î)cut|'ci)eii @prrtct)e.
6. fSowqiac ^anib. ber Sitt.gefc^. II , ®. 318 : 2)ct
Orbcu bauertc b(â 1680. ^f;iltpp dcu 3cfcn jter mit
ffiiKu übertrieb. îBerbeiTeniugen iwi 2äcf)cr[icl)e. (Sr u.
feine 3efianct rcoUtcn eine neue9îecî)tfct)reibinig ein*
geführt n. aüc frembe SBiJrter ucrbannt \vi\\e\x ; |le fe^«
fen für SSatcr — 'Pflan3r;err ; aJîuttec — tic @duge;
[fîa\t — ©d)nauber ; ^Teiler — Swngferninjtngec ; SSJîaii*
(ef — SGBfnbfang; ^Pinfel — DJîalerquajîe :c. — (Sbcnbaf.
Ul, @. 203: Db er gfcici) mit feineu 3efianeni
»iele (Sigentieiten in bic beutfc{)e Drtf^ogr. u. ©tçmof.
«tnfitf;ren »eilte, j. S3. E für c; FP für cf; JKä^ert le.
fo gab er boc^ ju manc^. ?Berbeff. îlnlaf.
• B bte Qonse 2egenbeK. — Serufalem.
6.27. Iie§: !ß ^o'Aojv.
e.29. ©ucT), ©ro^cn ber @rbc — Serufûlem.
ügf. SSriefro. mit '^acohi @. 117 : 2)ie ©regen biffer
Crbe, roeld^e jîd) fe(t)(l ein ^erufalem nid)t fc()ämt an«
gurufen, um ta.^ -^cil ber 2BeIt ju beroirFeu, (tnb eben
bie Sßcrberbcr, n)elcf)c ©ctt u. aJlenfcl)en tdufdien, \i6n
benen alfo Fein >&ei( ju erroarten ijî. 3cf) ^abe auf biefc
ïieiltofen Dîebeftguren fd)on, id) meig nic^t rco, ange-
fptelt. — (Sbcubaf. @.167: 3erufalem, beffen Stnrufunj
an bic ©Otter ber (Srbe ju -öeilanben bc5 mf^f. ©efc^f.
ici) nodö nicl)t i^erbauen Faun.
©.30. licê: (rein abc!)
©. 31. 5lbenbIcction jc
3n Äfopft. ö^elc^n-tenrciJubl. @. 225f. ber cr{lcn!(n4-
gäbe : 2luê einer neuen beutfc^en ©rammatif. - - - X)er
©rammatifer le^rt bic Dîcgein ber ©prac^e n. bemerFt
bte 33ebeutungcn ber SScrter. SSeil er bic ©prac^e neb»
men mu§, n?te lue ifï, u. nidfjt, mt fit, mdi f. ge^rün«
326
beten ober ungegr. SScbünfen, fepn foUe; fo ifl eô ber
©prad)9ebrauc^ aüeiii, bet, fo jdoI in %bfi<i)t auf
bie Dîegerii , oB auf bte SSemerfuiigen , fein güCiret fepii
mu§. (5r mag auf i^u aB einen îtjranneu fo üie( f^e[=
tèn , ivie er n)i(l; aber ge^crd)en muß er i^m. Xf;ut
et baê niti)t, fo i(l et ein grammatifcf)et, btero. rec^t
feiner ©c^rcä^er; aber fein ©ramniatifer. @t njofte
fteçsli^ gern bie <Spr acî)a^nncf)f eit u. bie fe[b(l='
gemachte SB ortbejli mmung gu einet 2(tt üon
3)iärf)ten erfjeben , u. fte bem Sprannen r;ier u. ta ent=
gegen freuen; aber fein S5ejlr. bleibt c^ne iSirfung, u.
biefe fleinen !Oiärt)tc fönneu »iber bcn üpramten
nict)tê auêrid)ten. - - - - &a\V3 antero ifl ce mit benj.
rceidie Hici)t burd) Dîegefn n. SSemcrfungen , fcnb. burd)
SBepfpiefe, jn ber ïïuébiibung ber ©prac^e beitragen.
"Diefen mup bie ©pracl)äf;nlid)feit eine ©efeggeberin feçn;
fte bürfen aber anc^ auf ber anb. ^ciU gemi^ baê Älei*
uere tr;nn , uiimlid) ben Sebeurnngen berer 2S5rter, bie
fte fenffanf nnbeu, f;ier n. ba eine être a -3 i^eräuberte
Sebcutung geben, ia ifjuen baê ©ri^'ijere, nâmiic^ neue
SSörtet ju mad)eu, ertaubt ijî.
€.32. irr. Sîttterâ — ift fm-rigirt: irr. Sîetterâ
ober Sîitterâ.*
* id) aà)tc, ba^ Sîitter vom S^ctter ^crfommc/
eue beut SÖDrt 3vetter ^ernacl) 3îttter gewor*
ben fei), ein red^ter feiner Partie für bie %üi=
ften unb «Ferren. Sut^er über ^f. LXXXII.4.
©.35. wi^igen ^opfâ — Sid)tenberg.
@. 3T. Au pis aller — (g. ^rebigten an bie Äunfl'
lichter u.$rebiger. Seips-lTTl. JBb.I. <S.129*.
®.3T. 35. L- — Se§. —
©.38. Sut^er — ©. ©clegentieitâprebigten »on
So^. Stmot^. .^erme§. «Breêlau 1779. @. 175*-
S27
CS8. fie«: «nna^r^aften (l. «tircafirO.
©. 40. 2l(lg. b. JBU'f. a. fl. O» Jtreine ÄinbertiHiotf^ef,
^erauê^eg. «. 3- ^- ßmnpe- 3»et)(:eê Säubd)en. -g^amb.
1779. — 5lm ©iibe bcr 9ïeceii|îcu Çei§t eâ: 3n beï
gjortebc befcnut -^r. (5. ba§ et iiiigerue, iiub um alU
gemeiner aSorurtf;et[e n>il(en, ftcl) bcr neuen .tfop«
flocffcï)en 9îed)tfct)ret6nng entsaften fjabe, (bie roi([f. SBe»
^anbfiniç^ bes i; , beê \) uiib bcr bcDpelten îTnidMÎ. auê»
genommen) unb baran l)at cr wot)i gerOan , u. n^irb
ferner a^o()t t^un: beim eê fcç bie 5PepbcÇ)a(tung ber
alten @d)reibart immer 5Bcrnrtf)et(; fo ift bie ucrç^cfdifa*
gène SSeriinbcrun^ berfciben niditâ bciJcrê — î?orurt(;eiI
bcr (Sigenfiebe, Dîeu^eit cbcr ber eignen (Srnnbung, ge»
gen baâ SSornrt^. beê 5((tertf;. u. bcr ®cwol}n()cit.
®.41. iil forr. eineâ ût^enfct) = eleJtrifcl)en SUJa^^nc»
tiâmus.
©.42. fieê: ^ioh XXXI. 35-37.
©.42. ijî forr. IDecïamattonen u. (fommtffioncn*
*cominissioncs nieras — Suetou. Cali-
gula §. 53.
©.44. „®o ein 5Iaê :c. — f. VI, 152.
©. VI , 201 f. 204. (205.) 386. — gSgf. bie TOetrt=
fritif im ftcbenten îbcii.
6.51. lieé: jetfiïKt reic iic gemeine.
f& V i C f €.
®. 73. IteS: 35ic f;ei[igc ©ieben.
®. 82. altet ^auêi^atcr — gricbriri) II.
©.87. bie Dramaturgen unb Ort^cborcn — Scifing unb
je.
328
e.ll2. 3-4. lie«: ttlô Beic^en bc5 m<nfct)r. ®cfc^U<Çt«.
©.114. Heé: mochte id) trie ©te fc^erjeu, Sngel - - ge-
bort ju C'aï'en.
6.118. liée: Alcpiïoififc^en î)at|Mun3.
©. 120. • » ^ où jUjJ.
©.129. * paroissent devoir durer.
©.144. • [liuter bcm @d)irm.
©.150. » îonbalc. (f. Siitf;. ©c^r. c. SBald) VU,
p. 901.)
©. 151. frans- Uebctfe^ung — Garde - fou.
©. 155. lieâ : 2?aâ SSerf - - gebrucft. ©é ijî iiidit« al«
©iii S^ialo.i - -
©.164. Guft^atiué, ter Œommentalcr beê Cornet i —
©iébert Guper, etu ÄritiFer, 'ÎJrof. ju Siebenter, f*'^*
iiad) ©taatémann , gejî. 1716.
©. 179. 3> 3. ». u. ift baé Äomma reegjuitteic^en.
©.180. licê: cntjütfeub gef^rieben.
- s e »icllcict)t i^cii bcm ^Berfafîer.
Partage de laPo]o;rne rcirb vcit Barbier bettt Comte
de Mirabeau 3iigcfcl)riebcii ; le procès des trois roi«
i(l nad) Barbier iicil Bouffonidor.
©.186. lies: fcer fviulcii uub iicfc^ lichen =^ meiner.
©.186. einen ©cferiftjîcller sine epitheto — gel;c auf
bcn 35ften ber S5riefe baê ©tub. ber 2;r;ecl. betr. : ,,^ai
menfcht. Sebcn, fagt ein @d)rift(le3er °), fcf)eint in einer
3îeif)e fpmbol. >f)anblungen su befielen :c." - - ,,Tai
©çfîem beê heutigen îa^reê, fagt ber eben angesogene
©d)riftfleller, mirb baê 9Jîal;r(^en beS morgenben fepn jc."
*) >£)amann.
©. 187. liée : einen D*lp'3 unt aloiy.
©.191. tin fc^cner ©eift — SBescl, f. ©. 196.
©. 194. liée : im leijteren su nitit gegangen unb im erjt««
ren ju Fürs gcicl)ef|en.
©.195. Des erreurs et de la rérité — UOH St. Martin.
l
829
6.198. S^ataFtet« ^eutfc^ec TidjUx anb iprofoliîeii ic.
Berlin 1780. »on ßarl 2tiig. Jlüthter, «Prof. in QJîicta«.
€.202. Frit. ®efc^id)te beä u'^iliaêmuâ »on ■&• Coroti,
^rof. in 3ürid).
6.206. lieê: 5« einem Ffeineten S8«c^.
©.208. • HOMO sum.
©.214. « ^onigmcitl).
©.224. SOtan Fann reaê man rciH — f. VlII, 2M. }u
V, 252.
6.245. licö: eigen, naT;e unb Iiet> i(l.
e. 250. - ben 9ten Swni 1782.
6. 251. «Saugen --P.P.— »gf. ©. 254.
6.259. lieé: Iäc{)elnbe, »er^altni^mäeigc, ()armonif(^t
SSilbung.
6. 260. 3- 6. lieê : 93ottïcï)t fl. JBctfîc^erung.
6.261. lieê: auêjufiitten fiti^ten mit einem -
6.276. •» f)üb\i) gefagte ®ad)en.
6.315. » su einem fo î;cjfiinngêi'»or[eu 6oÇne.
6.330. (Stroaê iaè Sejjing gefagt r;at — üon 3acobi,
SSerlin 1782.
6.331. SSriefe, bie greptaurer u. îempe[()erren bett.~
iïnb »on 'Pauf 3oad). @igm. 33oge(, ^cof. in ©rfangen.
6.350. >&oruê — »on ^rof. ÎBunfct) in grmiFf. a.b.t)ber»
6. 354. in bec 35epi. finb beij : secretum • vitae bie ( )
iu jlt:eid)en.
330
3um fieBenien ^^cit
îOcn blefer ©c^rift f. VI, 296. 365. (366.) 370 f.
374. (VH, 282. x^^l. 292.) UcbricjeuS ûnb ju pergleid^en
^amanuê 3Ieu§eriii'.gen über bie (Sritif ber reinen 5?er«
iiunft VI, 205. 213. 217. 219 f. 244. 365. VII, 175.
187 ff. Dann ïsie auf bte ajîetafritic bejügf. ©teilen im
Sricfm. mit Sncobi ©. 54. 71. 81. 82. 89 f. — SBgf. bie
Stccenftcn im [ecî)5te» Sf^eif @. 45 — 54.
3Bie fd)on in ber SScrr. sum 7. Zï). bemerft 1(1, jîn»
bet ftd) bereits ein 2(bbrucE biefer ÏRetafritiF in %. 1.
OîiuF'ê SKandiei-Iei; jur ©efd). ber metacritifcften 3ni>afïon,
^onigéberg 1800. (gegen >f)erberâ ^JîetaFritif gerichtet,
beren 5came unb ^aitptgebvinfen aU nod) ia^u »en >&a»
mann of;ne SIngabe be» 5îameuo abgefd)riebene borge(îeut
werben).
@. 3. Ueê: Gfopnc.
®. 4. bep Sîinf: bie 9)ît?gl. menfdjF. ©rFenntntÇ »on ®e*
genfîiinben ber (Erfahrung , o f; n e unb »or aller (Srfa^*
rung unb f;ternäd)(l tic 30îogIid)Feit einer fînnfic^en %iu
fd)anung »or alter ©mpftubung eineâ ©egenftanbeâ.
©. 6. jenem 2fltcn mit bem 3bea[ bec SSernunft — f.
VIII, 20. su I, 513.
©.10. Ueê: ber beiben ©inné, beê ©eftc^tê u. ©e^örS.
©.12. îOtimif -- (Sngef3»nge— '^oi). '^ac. ©ngel, jbeen
ju einer SOîimif, S5erlinl785. 86. Sobrebe aufgriebrid)!!.
«PS. 1781.
©.13. 23aubo — ugf. VHI, 255. ju IV, 229.
©.14. 3-3. IV u. Iic5; ïïuftfpfc unb ©çnt^efe. (3Iud) be»
3îiuf ^e^t: ©olbe.)
331
C 15. pf)uc ©egenftant) nocî) 3eicf)eii — beç 9îtuP: oÇite
e. 16. Aunjïnat^ u. — »gl. IV, 231. 3. 2 u. 8.
^oic^at^a tint) ^(^eMiminû
95pn einem früf;ei-e!t ^lan (1780 — 83) unter bcm
ZM: ®d)tbrem(ni VI, (128.) 130.(131.) 144.(143.)
5Uifang 276. Sutr;cr5 Genius Scheblimiui 149. 224.
230. (VII, 127.)— @p[9atf;a iiber (gjîcnbetofe^jnê) 3e»
rufafem VI, (371.) 374. — ®o(gatf;a unb @c{)eblimnit.
55on einem «Pvebiger in bct SBütle VII, 131. 132. 134.
146. 148. 150 f. 155 f. 157. 158. 165. 166. 197. [227.]
238. 292; im fliegenfecn SScief VlI, 86 f. 88 f. 94, 99 f.;
über 2:iter unb SQlotto 98 f. 101. 125. 127. — lieber î)ic
ÎHecenf. in ber %üq. b. 35. zc f. beç bem flieg. SSrief.
55er nad)|lef)enbe ÎCnêjug auâ SiJtenbetèfofinè S^rufa--
lem njtrb jur (gifcnntni§ aller (ancö im flieg. 35rief) »ou
<f)ttmanu gebraud)teu ©teHeu u. SInfpielungen genügen.
Serufalem
ober über rcligiöfe ^ai^t unb 3»bcntum.
QSon aRcfeê aKenbeBfor;n. Berlin 1783.
©rjîer 5lbfd)nitt.
&taat unb ÎJÎefigicu — ■• - mau Çat für gut befun»
bcn, biefe i^erfdiiebene$Ber[;ä[tnijye bcé gefefligen 9Jîenfd)en
in moraIifd)e Sffiefen abjufonbcru, unb jebem berfeibeu ein
eigne» ©cbiet - - snjufdireiben. 2(bcr - » W ©rangen,
bie île trennen, ftnb nod) Ui> iht uid)t genau beflimmt.
SKan lKf;et balb bie Äird)e - - balb ben ®taat jîct) din-^
griffe erlauben - - Unb unerme§[i^ ftub \iie Uebcf, iie ai\&
ber 59îi§f;el(igfeit biefer moralifc^en 23efen bisl^er cntfran»
ben imb, unb nod) ju entfielen brcÇ^eu -- unb oertroôen
fie lîci), fo i|î eâ getrau um iaè cbeliîe Äleinob ber mcufc^«
!td)cn ©(ürffeligfeit; benn îic i^ertragen ftcJ) fcften anitïi,
332
&\i um ein tïitM mcralifc^cô üSefen, tie ^xt^^eit bes
OifrcijJenS, bte toit if;rer UnciiiigFeit eiutgeu $Coi:tf;cit jm
jie^eii weif, oii3 if;rem 9îei(i)C s» »verbannen.
IDît Scfpctiâmuâ f;at bcu JBor^ug, ha^ er bünbkj
<|1 - - feine gctbeningen - - iTiib toâ) unter jîc^ jufam'
ntcnf;ängcnb uiib fpflemah'fct) - - ©o aud) uac^ rümifc^-
fatf;oIifd)cii ©runbfdgeti tie fird)Hc{)e Sßerfajjuug - - ßuet
©ebäube i(l aiifgefüf;rt, uub t« allen Steilen beffelbft
f)ctx^à)t öonfommene D'îuf^e. jÇretjIicî) nur jene fürd)terficf)«
ÎRu^e, rote SOîcntefquieu fegt, btc2(tenbê in einer geftung
i(l, n5e[d)c beâ 5îad)tê mit ©türm übergeben fotl - - ^n
ben crjleu 3citcn ber Oîeformation - - fîubet man bie
©(griffen - - »cller uubefîtmmten unb fcî)»anFenben ^t*
griffe, fo oft «on 52tîffè""3 ^^^ firt^licfjen ©eroalt bi<
àîebe i{î.
îfîomaS ^obbeô - - ber bûrgerlicîien Unruhen über-
brufftg - - fe^te tit ^od)iîe ©lücffefigFeit in 9iu^e unb
©td)erf;eit, fïe mod)U fommeu, n)of;er ftc wollte - - Md
JKed)t grunbet (ïc^ waà) feinem <B\)^em auf "^adjl, unb
aße a^erbinblic^feit auf ^urc^t - - ^cbbeS - - fd)arf|"inni»
ger S^rtfium f)at Unterfud)ung »cranfaÇt. SOîan r;at bic
Sbeen «on 9iecl)t unb ^flid)t, S!Jlad)t u. SSerbinbiidjfeit
leffer entroicfclt; man f;at pf)t)f. SSermogen \>on ftttf. 35er»
mögen , Ö5ewalt »ou SScfugnils rid)tiger unterfc^eibeu ge»
ferut, u. biefe Unterfd)eibungeu fo innigfl mit ber ©prad)e
»erbunbeu, ia^ nunmef;r bie SBiberiegung beê |)obbeftfc^en
©çflemS fd)on in bem gefunben 3Jîenfd)em5er(îanbe, unb
fo ju fagen in ber ©prad)e ju liegen fdjeint - - 5ÏRad)t
u. 9led)t jtnb i^erfc^iebene Singe, w, roaren aud) im ©taube
ber îïîatur l;eterpgene SSegriffe - - 5luf fold)e SOBeife fan
Çiâ) in unfern iîagen jebcr ©d)üler beé Dîaturrec^tê einen
5:riump^ über 2:1;. >f)obbe5 erwerben, ben cr im ©runbe
bod) if;m gu »erbanfen i)at.
Sode — fuc^te bi« ©ereiffenêfreç^eit auf t. anb. 2fîeife
i^u ((^irmeit. 3« f- S5riefen über bie toleraHi leflt tx bi«
3m
ßeüntticn 3um ©runbe: Qin Staat ftp t. ©efcHfd). ».
3n^eiifcl)cn , bie fïd) uereiiiißeii, um \i)xe scüf. SBc^Ifact{>
gcmeiiifc^. ju bcforbcru. «£)ierau3 felgt atébcim ganj
îtatijrl. bag b. ©taat iTd) um b. ©einumiiaen ber ^Bürger,
i\)xc euM'çje ©(iicEi'eïigf. betr., gar uict)t ju befiimmerii -
l?abc - - ©ebr n)o(rl! Sicçc jïd) ber 3»ti(l burrf) eine SBort»
erflärung cntfd^eibeu; fo tvii^te i^ feine bequemere - -
aileiu - - rcaê für ®runb f;abeu mit, bfe 2lbfic^t ber ®c»
(«[lfd)aft bico auf baâ 3eitf. ein5ufd)ränfen ? - -
S5en eiuer aub. @eitc ift eê im geuaufteu 25er(îanbe
ireber ber 53a^irf;eit gemä§, uod) bem S5e(leu ber 3Jîen«
fd)eu guträcilic^, ia^ man baê 3eitnc^e ucu bem Grotgcu
fo fcf)arf ûbfdjaeibe. X)em îOîenfi^en roirb im @runbe ute
fine ©an'gfeit ju îfieile rcerbcu: ©ein (Sroigeä i(l bloft
ein unauff;i>rlid)e5 3eitHc{)e - - Wlaw \5errcirret bie be-
griffe, »eun man feine seitlirîje SBcÇjifaÇjrt ber ciüigeu (Slücf»
feligfeit eutgegeufe|et. Uub biefe S^erroirrung ber SSegriffc
bleibt nirf)t of;nc praftifc^e 3^c(gcn - - ^kfe^j Seben , fag«u
bic Sîabbineu, i\t ein Sßcrgemad) - - über nun Dütet euc^,
bicfe» Scbcn mit ber 3ufunft iveiter in ®egeufa(3 ju briu»
gen - - Sem 331cbftd)tigen , ber auf fd)malcm Btci^c »an»
beln feil, n>erbcn burc^ bergUid)eu 33orfpiege[ungcu ©taub»
puuft u. @ct7d)t5frei§ »erriicît, u'.tb er i(l in @efa|)r,
(c^roinbfi^t ju werben, u. auf ebenem 23ege àu flofpern--
3d) \)aU mir bie SSegriffc von ®taat u. 3îe(igiou - -
i)utd) folg. 55etrad)tungen beutl. ju mad)en gefuc^t - -
£)^nt Gtfüllung uufererCbIicgenf)eiteu ijî für un» -- n>e»
ber auf ßrbcn nod) im «£)tmme[ ein ®[iirf ju erwarten.
9tuu ge()crt àur luafjren Grfüüung uufcrer 'Pflidjten sraeier»
Wi: ^anbluug u. ©efînming -- 3" beiben mtt berÜKenfc^
burd) ©riiube geleitet, u. jroar ju bcn -£)aubfuugen burc^
Semegungêgriinbe, u. su ben ©eilnnungen burd) Sßa^r»
^eiregrünbc - - Oeffcnt[id)e îlnftalten gur S3i(bung beS
2Renfc^en, bie iTd) auf SBer^ältniiTe bea SEJÎenfc^en ju ©Ott
i>eiie^en , nenne ii) Äirc^e ; — jum îDîenfc^en ©taat. Uk«
334
ter35ifbunç\ beé Tltniâjcw i^erfte^e ic!) tie SScmûÇuug, bel:.
fce5,^@e|nimni9en u. <£>anblun3eu fo einjunc^teu, ba§ (te
jur ©[iicEfeligfett iibereiniîtmmcn ; fcie SDîenfc^eu crjie^eu
u. regiereu.
- - î)te beFannfc jÇra^c : SBefrfjc Dîegteruiigêform ifl
bte bejîe? - - 3iti ©runbe ifl |le su uubejîimmt, faft fo
»te jeue meï)ictuifct)C ^ta^e- wn g^eidjer 5Irt: SBelc^e
©peife Ijl bte ciefunbejle ? - - Unfcr atteu Umflänbeu - -
aber f;a(te iâ) eô für etiicu untriigtid^eu 5!IDîa§|1ab »ou ber
®üte ber Dîeaicrungsfprm, je me^r - - bem 35ürger 2(u"
Ia§ gegebeu wirb, aufd)aucub ju erfeuueu, ba§ er auf
eiuige fetuer ÏRedjte uur jum aügemeiueu SBefieu 35erjic^t
ju t^un - - tat uub aifo «ou ber eiueu <B>eiU burcf) 2f euffe«
ruug beê SBof;fn5clIeuê ebeufoüief geiDtnnet, aie er burc^
bte 2tufppferung >)êr(iert - - -
2)er ©taat beguiigt ftct) aHenfaMé mit tcbtcu ^aub*
luugeu, mit3Bcrfeu cfjue ©eijî -- aud) wer niâ)t an ®e^
fe0e glaubt, niuê ma) bem ©efe^e tf;uu, fcbalb eêSauc»
tiou erfialteu r;at - - >f)icr jeigt tlct) aifo fdiou eiu »efeut»
Iid)er Uuterfd)ieb jiüifd^eu Staat u. Oîeligiou. 'Ser ©taat
Qebidet unb Jiviugt; bte *KeIigicu belel^rt u. iiberrebet - -
25er <Btaat bellet »ollfcmmeue , bie jîird)e blc§ uuoodfom*
meue Dîed)te. Um btefe» gel)örig inè Stc^t ju fc^eu , cr*
(aube mau mir ju 'iicn erflen SBegriffeu Çiuaufjufteigen,
uub beu
Urfpruug ber 3n>flugêred)te u. ©iiltigfeit ber SBertrâge
uuter beu Soîenfc^eu
ttwaé geuauer ju uuterfu(ï)eu. 3c^ i>ii^ iu ®efaf;r für
mand)e Scfer ju fpefulatiu ju »erbeu. Slfleiu l^at ioâ)
jeber bie jÇrepficit baê ju übcrfrf)Iageu , »waê utd)t naà)
feiuem ®cfd)macfe ijl. 'Eeu greuubeu bcâ 9îaturrcct)t5
burfte eê uid)t uuaugeue^m feçu, ju febeu, »te tc^ mie
bie erileu ©ruubfa^e beêfelbeu ju erorteru gefuc^t Çabc—
î)ie SSefuguii (baê fîtti. aîcrmogeu) jtc^ eiueê T)h\'
fieé ttlê UJîittelâ 3u feiner ©lücffeligfeit au bebicnen.
335
Çci'f t eilt tRcdjt. îiaé aScrmögcii atet f}(i^t ^ittlidj, roenn
«ê mit ben ©efe^en tiet ÎSeio^eit u. ®üre l>c|îef;eu fanit,
u. bic î^inge, bie aB ^littd 5ur ©fiirffcligFeit biencn
îomten, »erben ©iiter genannt. î)er îOîcnfc^ l)at alfo
ein 9îect)t anf geiiMJTc ®üter ober SDîittel jur ®[ütf*
feltgfeit, infoiüeit fcld)eê beu ®efe§eu ber SCBeiôÇ)eit u.
©iite niri)t iriiberfpricl)t.
2Baê nacf) ben ©efe^en ber SCBeiê^eit u. ber ©iite ae«
f(i)e()eu niu§, ober beffen ©egent^eit ben ©efc^en ber
SB. ober ber ®. n)iberfprecl)en mürbe : f;ei§t ftttlid) not^»
«senbig. 2>te )Tttl. îîotf^roenbigfeit (©chutbigfeit) etwaé
ju tf;un ober ju unterlagen, ifl eine 'Pflid^t.
S)ic ®efe§e ber 2B. u. ®. fonnen fîd) nic()t einanber
n)iberfprect)en. SBenn \A) a(fo ein 9îecl)t ijcibc etruaé ju
tî)un , fo fann mein îiebenmenfcl) fein Dîecbt Ifjaben, mi(ï)
baran 3u »erf;inbern; fonfl wäre ebenbiefelbe >f)anb(ung
ju einerict) 3eit fîttficf) möglich u. |îttlid) unmögüc^.
(Sinem jeben Dîecbte entfpricfet alfo eine 'Î3fltct)t; bem
3îect)te ju t[)un entfpridjt tie ^flià)t p (eiben--u.f. to.*)
5Seiê[;eit mit ®üte »erbnnben fjei^t ®ered)tigFeit. —
S)ag ®efe^ ber @erecl)tigFeit, anf njclci^eê ein 9îed)t
ftd) griinbet, i(l entraeber »on ber 3Sefcl)affenf;eit, ba0
oUc JSebingungen, unter n)efd)en baê 'Prabifat bem
©ubjefte jnfommt , bem 9îect)tf;abenben gegeben ftnb,
ober nid)t. 3» bem erjîen galle i(î eé ein »ollfomme=
neô, in bem aubern ein unuollfommeneâ Oîedjt. 95ei)
bem miüollf. Dîecl)te nämlich f;ängt ein 2;f;eil ber $ße«
bingungcn, unter welchen iaè 3icd)t jufijmmt, »on bem
SGBiffeu u. ®en)ifi"en beö 'Pflic^ttrâgerê ab - - (5ê giebt
♦) 3Ran ntöd)t fcen (Stnwutf: ter Attegâmonn ÇoBe in rod^ren«
bem Ättege tte Î8efugnt§, ten 5?ctnb um;itl)ringen, o^nt baft
Itefem bie ^ftid)t obftege, foliïieê ju leiten. SCStein bet ÄriegS'
monn ïjat biefe SBefugni^ niijt aie aJienft^; fonbet» oit
Stîtglieb, ottt @Plbucs («â Ertegfû^renben @taaf3.
336
roUPcmmeiif a. unccllf. foroo^l 'Pflirf)tfn aU Dîe^te.
5ene f)eiçen 3»an95recf)te 'u. Sii^angöpflic^fen ; btefe
fingegfu 5lnfpruct)e (35itteu) u. ®enjiiKiiêpfIid)ten. 3ene
Itub diiçcrlic^ , biefe obtr mir imierltct). 3ïPaii95red)tc
ïiirfeix mit ©eroalt erpreßt; S3itten aber uerrcetgert
îuerbeu - -
SDic ®üter, auf KCliit ber SJîenfd) ein auêfc^Iiefen»
■ beô 3fîed)t ^at, fiiib 1) feine eigeiun gâ^ioireiten ; 2) roa*
cr burd) biefelbcit ^errcrtringet - - CPrcbufte fcineô
ÎÇlei§cê); 3) ©iiter ber Dîatur, bie er mit ben 'l)ro»
buFteu feincâ g(ei§eê fo oerbmiben, baf lïe v^oii benfel»
ben o^ue 3erjîoruug nicl)t mff;r getrennt werben Fön»
nen, bie er fîd) aifo ju eigen gcmadit. -hierin beileget
alfo fein naturlict)eê Eigentum, u. biefe ©iiter ftnb
aud) im ©taube ber Dîatur, beuor uo^ irgenb ein 35er»
frag unter ben SJîcufc^eu (îattgefunben , »eu ber urfpr.
®emeinfd)aft ber ®üter auêgcfct)(ofTen morben ■ - 5îi(^t
aHeê (gigeutum ijl tloê conüentionetf.
2)er Sïîeufcl) Faun of;ue aSoÇ)(t^un ni^t gliicflid) feçu ;
nic^t cf;ue leibeubeê, aber ebcnfo rcenig cf;ne t^ätigeä
2Sof)(tf;un - - 2Seun a[fo ber 93îenf(^ ®üter belT^t, ober
ÜKittet 3ur®[ürff. in feinem 5i>ermögen f;at, bie er eut»
beeren Faun, b. i. bie nid)t notf;»). ju feinem îDafep»
erforber(ici) jtnb , n. s« feinem ^efferfepn bienen ; fo i(l
er i'crpflicl)tet, fclct)e sum 2;()eir sunt Sejlen feiueé 9?e-
t)enmenfd)cn, jum 2Bcf;(u^pllen anjuiuenben; beun S5ef«
fcrfepn ifî »en 2So^IreoI(eu unjertrenniid) - - SBas alfo
ber 9)îeufc^ - - ©ein nennen Fann, i(l tfjeifê jum ©elfcjl«
gebraud) (eigenen SfJu^eu), t^eilé jum SGBo^höoKen ge«
«ibmet - - SBie aber taè SSermcgen ber 5ÖZenfri)cn ein«
gcfd)rânFt - - ift - - fo Fömmt e» auf bie 2luou>af;[ u.
nähere SBcftimmung an, mieüiet üon bcm SReinigen ic^
3um 23cf;(U)olIen bciliuimen fcU? ®egen rcen? ju n>eU
ä)tt 3citl unb unter TOe[d)en Um(laubeu? SBet foß
biefeê entfc^eiben? n>er bie ßclliflonefälle fc^Itc^ten? —
5îi(^t
937
Ï}lx6)t mein 9îacî)ilcr - - SOÎfr , ttnb mir aHetn , fömmt
aifo im ©tanbc bec 5îatiir baâ (5utfc{)cibiingSre(i&t ju,
ob uub roieincl, ivenn, rcem, unb unter n?elc^en S3«»
bingungen icî) jum 2Sor;Uf;nn uerDunben tin? - - 3nt
©tanbe bet Sf^atur ftnb atte pofîtiue '))flid)ten - - Ho5
.iniüoKfommene îSflic^ten; fo wie pofttiüe 9îed)tc -- bIo3
uni^otlFommcne üic&ite, feine ^flid^ten, iU erpreÇ-t i»cr:«
ben Fonnen, feine uicà)U , tic 3n5ang erianben -- 2Cuf
mein ©ntbiinfen aliein mu§ eâ anFommen, waà) wefc^ec
Kegel id) bie SoUittcnéfaile entfd)eiben reiK - - (Sa ijl
Ieid)t ju erad)ten, ia^ nur biejcnigen ^erfoneu tm
©tanbe ber Dîatnr unabf;ängig finb, benen man eine
»ernünfrigc (Sntfc^eibung ber ÊoKifîonêfâHe jutraueii
fann - - bie Qltexw fînb - - uerbnnben, i^rc Jîinber in
ber Äunfl, (îcIliilonêfaKe üerniinftig ju entfd)ciben, nac^
u. narf) ju üben ')
- - Za^t unô »on biefer 3;f;eorie ber ÎReéitt, ^fticf)ten
u. 35ecträge bit SInnjenbung ouf beii Unterfdiieb j». <Btaat
u. Äirc^c mad)en, bauen wir auegegangen ftnD. ^eiic,
@t. u. Ä. , ^aben fonjobi ^anbiungen aIo®efïnnungen ju
i^rcm ©egenflanbe - - 5DJan fann -- für gut jtnben, anf
ba§ 9îed)t ber Unab^angigfeit burd) einen gefellfd)aftti^eu
aSertrag aSerjic^t ju t^un, u» burd) ^ofîtii^gefe^e W un»
üoUf. '}3flid)ten in »ollf. ju »erwanbeln - - SDer ©taat,
cber bit ben ©t. »orfleHen, werben aie e. moral. «Perfon
betrad)tet, bie über biefe ü\td)U ju waften r;at -- jîann
«un ber ©taat nid)t bur^ innere Sriebfebern wirfen - -
fo rcirft er wenigil. burc^ aujfcre, u. »er{)ilft meinem
Sîac^jïen 3u bem ©einiQen.
•) Sluf btefe feÇc elnlcuc^tentie StuSeinanberfcèntig ber îBcgrtffe
bin iä) »un tem p^tlofov^tfdjen Sfvct^tSgele&rtcn, meinem fcÇt
»ertÇcn ?freunbe, tem .^»etrn STffifiensratô Älctn geführt roor»
ten, mit bem i^ baâ (Berguûgen gehabt, mi^ übet tiefe 91a«
tetie JU ustei'galtea —
Comano'8 ©«Stiften VIII.2^. 22
338
ui\â)t affo bie Sttcâiil • - SWan Çot bte qJaraHele 3a
weit gebogen, ©egcn ®ott — gegen SKeufc^en — backte
man - - ûKc ungered)te TCnmaguiigen, bie ftc^ fog. Wiener
ter Oîef. unter bem Dîamen bec Äit^c »on je()er ertaubt,
ûQe ©eraalttfiätigfeit u. SSerfcIgung, tie ftc auégeubt/ a(*
1er 3n5ifl u. 3iüiefpalt, SKeutercp unb 51ufru^r, bie (te
ûugejettelt l^aben, u. atte Uebet, tic »on j'efjer unter bent
©ct)eiue ber 9îeL »on iÇ)ren grimmtgjîen geinben, »on
^euc{)cle9 u. SKenfdienfcinbfc^aft , auegeiibt werben, fînb
cinjig u. allein grucfete bicfer armfefigen ®op^ijlerei; ; ei*
iieê »orgefpiegelten (^onfliftê jm. ©ctt u. 9)îenfd)en, Dîecf)«
ten ber ©ott^elt u. Dîe^ten beê 9)îenfd^en - - ©ott te«
barf unfreê SSeçjîanbeê nic^t; »erlanget feinen Sienfl »ou
«ne •) ---
iïBenn aber bie Ä. fein Eigentum ^at, met Befofbet
bie Serrer ber JKei. ? Dîei. u. ©olb W Segriffc
fd)einen fîd) einanber ju flieÇien. SEBaé »erfpricf)t ftc^ - -
ber ^rebiger ber®otte5furd)t für (Sinbrucf, i»enn er nac^
So^ne auêge^t?— ©ie()e, ic^ le^re eud) ®efe^e u. 9îed)te,
fo n)ie mid) ber (Sroige mein ®ott u. f. ». V. 35. 2)1.4, 5.
©0 n>ie mic^ mein ®ctt, erflàren bie Dîabbinen, nne et
mi(^, c^ue ©utgelb; fo id) eud), u. fo auc^ i^r bie ßuri"
gen. S3eaaf)[cn, Sonnen ijl für biefe erhabene SSefcftäfti»
gung fo unnatürlich - - ba§ bie minbefîe 2tn()än9lid)feit an
©eroinnen uub ©rrcerben biefen ©taub su erniebrigen
fc^eint - -
- - ouc^ ber Btaat l^at bur^ feinen aSertrag baê min«
befte 3n>angêre(^t über ®e|tnuungen erlangen ft^nnen.
lieber^.
*) 2)te Sortit ®tcnft, (S-\)te u. o. ^alen in 5Pej. ouf ®ott eine
flanj antcre aJebeutung, aI8 in aSej. ouf ajtenfc^en - - (SÇte
Sottes nii^t (g^te, tie iij ©ott ont^ue. SRon ))at, um tie
®orte ju retten, i^re 33eteutung geânïcrt. X>et gemeine
SRonn oBct îlebt no^ immer an t« ilftn gcroö^nl. 58cb. —
»otanS in Sïetigipnêfat^es oteUißetn>ff:unaen entftanben ^nt.
339
UebcTf). feinten bie ®ef. ber 5)îenfcî)cn Fein SBol^lwoncn,
îeibcn feinen Bwang - - 5)af;er baS minbejle 9Sovrcc{)t,
baê if;t euren Dîefigiono = uiib ©ejïnnungouerroanbten of*
fcntlid^ einräumet, eine inbirefte 53e(îecl)ung ; bie minbejîc
%ïe^\)dt, tie if;r ben ^iffibenten ent3ie{)et, eine inbireftc
S5e(lrafung ju nennen ijl *).
5urcï)t u. Hoffnung tvirfet auf ben SBeotel^rungStrieb
ber ?[)îenfrf)en; 95ernunftgrünbe auf fein ©rfeuntuiêuer*
mögen - - aîorfieUung beê ©uten u. SSôfen jtnb SBerfjeug
für ben iSitlen ; ber aBaDrf;cit u. Uuroa^r^. für ben 33cr»
flanb - - - Öf;ne @ptt u. SBorfc^ung u. fünft. Seben i(l
SDîenfc^enliebc eine angebcrne ©ct)n>ad)I;eit, u. SSofjhvoKeu
reeuig me^r aie eine ©ecferet), hic mit unS einanbcr ein*
2ufcf)roa^en fud)en, bamit ber Zï)ox jîd) pfncfe, uub ber
^luge ftrf) gütlich tf;un u. auf j'eneâ UnfD(len fic^ luflig
macl)en fonne.
^auin iDtrb eê nötf;ig fcçn , wâ) bie {^ragc ju k«
ïï\l)tcn: 06 eê erlaubt fct), bie ßefirer u. 'Priefler auf gem.
©laubeusle^ren ju fcecibigcn — 2Ber bu aud) fepe(l/ lie»
ber Sefer! fo bcfd)u[l)igc mic^ ^ier nicî)t ber 3weife(fu(t)t,
ober ber bijfen Si|î, biet) jum ©fepticiflen macï)cn ju mof«
{en. 3ct) bin üie(Icic{)t einer «on benjeuigen , bie am meitc»
(len »on biefcr Äranff;. ber ^eek entfernt ftnb, u. |te an
allen il)tcn 5îebenmenfc{)en furiren ju fonnen am fcf;nlic^»
(îcn njünfd)cn. 2lber eben beêraegen, meif ic^ biefe Äur
(0 oft on mir feïbft »errtcï)tet u. an anbern »erfud)t ^abe,
bin ic^ gcn)af)r worben, wie fdimer fîc fet), u. reie wenig
man ben ©rfofg in >f)änben (labe — 3à^kt bie SOîdnnet
*) (Stn ©oacgtum »on gereÇtten u. angefcfencn (Kdnnern, ta
einem Û6tigcn8 stcmlic^ fculbfamen Staote, lieg oor einiget
Beit geniiffe 25iiTttenten - - toppette ®e6ül)ren beja^^Ien, unb
olä <îe con b. ©br. beêrcegen jut ÏRcbe gcficnt reurten, root
fcie <s^ntfd)ult. , jene roören loa} libetoU im Bürgetl. ielta
detcrioria Conditionii.
22*
a40
flu«, bic carc fiel[)rpçic m. cutc Aanacïit kfîetgcn, e. fo
maueren (Sag, ben jtc -- 6efc^n>oren, in 3t»cifel s<eî>en;
bie S3tfd)öfe otfc, bie tm Cbcr^aufe ft^enj bic rca^it^afttg
grogeit ÎOîauner alTe, bie in ©ngf. 2fmt u. SSürben bc»
Ffeibcn u. jene 89 2tttiFer, bie jte kfd^moten, nic^t me^r
fo uubebingt annehmen, aie fte iî}ne\x »orgelegt reorben--
uub fagct ûBbann noà), man fonne meiner unterbrücften
SUaticn Feine bürg. fÇrcçÇeit einräumen, œeil fo »ielc un*
ter i^nen bie (Stbc gering ac^teien! — -- - J^irc^enguc^t
einführen, u. bie bürg. ©lütffengFcit ungeFränFt erbalten,
ôleiclict bem a5efd)eibc beê ûUerbo^jîen Dîidjterê an beu
SluFIdgcr: (5r feç in beiner ^anh, tcà) fc^one feine« Ce»
benéi! 3erbri^ baê gaf , wie ik ÎCuêieget Jiiniufeèenj
bo^ Iû§ ben aSein nic^t auèlaufen î - • •
Sroeiter 2tbf^nitf.
- - 3n ben ®5tt. 2lnj. fuÇ)rt ber ÎKccenfent meine
S3ef;fluptun3 an, ba§ eê Fein Dîec^t auf ^erfonen u. îiinge
gebe, n3elcl)eâ mit Sebrmeinungen 3ufJ;ange -- u. fe^eÉ
l^inju : „biefeà alIeé i\t neu h. ï)aït. 2)ie erflen ®f unb*
„fä^e werben weggeleugnet, u. aller ©treit ïjat du Snbe."
2a wobl, gef;et eé um bic erjîen ©runbfa^e, ik nic^t
anerFannt werben wollen. — ©od aber beêwegen aßer
©treit ein ©nbc ^aben? ©ollen benn ©runbfd^e niemale
in 3weifel gejogen werben? ©o Fönnen SRänner auê ber
pptbagorifc^en ©c^ule in ©wigFeit jlreiten, wober il;r ßeb»
ter jur gülbenen ^üfte geFommen , wenn eê niemanb na*
gen barf ju unterfuc^en : ob aud) ^pt^. überall eine gülbnc
^üftc f)abtl
3ebeê Spiel l^at feine Oefe^e - - na^ welken ber
Kampfrichter urt^eilt. aßiHjl bu • - Un .^ampfpreiê ia»
»cntragen ; fo unterwirf bic^ ben ©runbfd^en. SSer aber
über b. îbeorie ber ©piele nac^benFen will, Faun aller»
bing§ bie ©runbbegr. felbjî in 2Cugenf(^ein nebmen. ©o
flud) i^pr @eri(|)t. 2enec (îriminalric^ter, ber einen SOior-
341
fccr JM rieten f}atk . tratfite tÇn jum ®e(länbniffc feines
aScrttr. 5lllcin ter Sîu^lofe behauptete, et wiffe reliieu
Orunb, roarum c8 nict)t eben fo gut erlaubt fep, einen
SiKenf^en su crmorbeu, alô c. îî^ier, um f. SScrtÇ. »if«
len, umjubriugeu. liefern Unmenfc^en fonnte ber 9îid)»
ter mit 9îecf)t ontroorten: „"Su rcugnefl bic ©runbfa^e,
95urfcf)e ! mit bir r;at aïïer ©trcit ein (gnbe. • -'' ©o aber
turfte i()m ber ^Priefler fct)on ni(i)t anti». ber iÇn jum îcbe
vorbereiten fotlte -- ®er Çatî, beu ber ÎKec. jum SSepfp.
anführet, um mi^ ju raiberlegeu , trift »olfenbê uicî)t jum
3ie[e. (gr (prient : „SSir a^oHeu fie {V\î geleugn. ©runbf.)
inbeffen auf e. be(l. S^aH auroenbeu. î)ie Subenfd). iit
S5erliu bejîeUt c. *Perfon, bie nad) ben ®ef. i^rer Dîef»
bie Äinber männf. ©efd)!. befc^n. foH; biefe 'Perfou err;alt
fcurc^ eiu factum gemijfe iKeti)te auf fo »tel (SinPiinfte,
ûuf biefeu befl. fRawa, iw b. ©emeiuc îc. Oîac^ einiget
Seit Fommeu i^r SSebenFiic^Feiten über - - baê ©efe^ »ott
b. S5efct)n. beçi; fîe weigert fic^ ben 33ertrag ju erfüllen.
îBIeiben i^r benn nun auc^ "ak ÎHec^te, bie jîe burd) ben
SBertrag erhielt? @o überall." — Unb toie überall? 3^
rcitt bie îOîogl. beâ gaflè angeben, ber fîc^ Çoff. nie ju«
tragen »irb *)
3ct) Çabe bereite ju crFennen gegeben, »te îc^ mid^
ttid)t getraue, einem - in bie Enge getriebenen Sefirer »or»
gufdireiben, rcie er fict) aie rec^tf^. SKann ju »er^afteu
Çabe - - SBer barf r;ier über "ait ©ewiffen^aftigF. feineâ
Sîac^fîen ben ©tab brechen? iSer iÇir au einer fo Frit-
♦) QJÎon eenie§et nnter ten 3nlen, fût ta§ STmt ter ©efc^net^„
roetet (SinEûnfte, nodE» einen Befi. 3îang in b. ©em. SBct bie
@efc^icîti(ï)îeit teftëct, oetrit^tet cielm. biefeâ oerbienfir. SBcrC
mit ÎSergnûgen - - StEc SetoÇnungcn, bie bet SSeWneibcc fûc
f. «Bertidttung ju erroatt«« l^at. Befielet ctma botin, taS ec
Éeçm aSefdjneibunsSmoIe oDenon ft^et, u. noi^ bet aRa^tjeit
b«n igcegen fprid)t. — ©o foEten naé) meiner neu u. ^<t
f<^c4a0abMi 2()60ttc aUe rctia. SI«»i«{ (ef«|i iPKbettl
342
(Sntfc^. tins 3Sa«3e fliifbtiitgcn , bic fïe mU. ntcï)t für btc
richtige erfemit ? ^nbeffen - - bi'efe Uiiferfu^ung - - tat
loenig mit beu beibeii O^ragen gemetu, auf »Deiche alles
fliiFommt, u. bte iâ) f)m abermafê »iebet^olc.
1) ©iebt eê, iiad) bem ®ef. ber 93eruunft, üi(d)U auf
^erfonen u. ®tngc, btc mit Se^rmeiiiungeu sufam»
meu^iingen, u. bur(^ baê (Siiijlimmeu tu btefelbcu et»
juorbeu merbeu?
2) Äöniieu aSertragc u. îlbFommnifîe »oüFommene Dîcc^te
erjeugeu, 3roaugêpflid)teH I;erücrbriugen, wo uict)t,
cf;ue alleu SSertrag, fct)cu un\)OÜF. oîec^te u. ©eroif«
feuêpflicl)teu ia gereefeu [îub?
©iuei: oou biefeu ©a^eu mu§ auê bem 9îatutred)t et*
iDt'efen tüerbeu, nseuu id) eiueê 3trtumê übetfü^tt roerben
foU. 2)a§ mau met'ue SBe^aupt. neu u. ï)art ftiibet, t^ut
it{cf)to sut 6acï)e, ujeuu i^c iis SSa^tÇ. nut iii^t roibct»
fpti^t.
3c^ Fomme ju einem weit rcidytigetn Sinreutfe, bct
mit gemacl)t rccrben. „'Die îBctnuuft mag eé gut^ei§en,"
fcriirft fic^ ein uugeu. ©djtiftjîellet au», — „a^iv »aê @ie
fageu , n.^iberfprtd)t bem ©laubeu ifjret fBätet - -" SBäte
jiuu bem in 2Baf;r{). aifo , unb ià) bacon übetfü^tt , fo
»pütbc tc^ allerbingê meine ©ä^e mit S5efd)ämung jutürf»
nehmen, u. bie ^em. nutet bem 3od)e be» ©laubeuê —
toà) nein ! nja§ foll id) ^eucl)eln ? 2iutotitdt Faun bemü»
tf)\Qtn, abet nict)t beleihten; jïe Faun bie aSetu. niebet»
fc^lageu, aUt nittt feifelu - - ^patt u. FtäuFeub ifl eg abet
in aßeu g-dtlen, njeun mau - - mit ik gef^ojyige Slbftd^t
lu^âitcibt, W 9îel. ju meieret \<i) mi^ beFeune, umsu»
(tofen, u. t'^t, wo nic^t anebtüdlid), bod) gleid)fam nutet
tet ^anb s» eutfageu. 2)ergfeic^en Gcufequeusetep foUtc
ßu» bem Umgänge bet ©cle^tteu auf ercig »etbanut fepn - -
„©oUte tct je^t »ou 3^uen getraue - - ©c^titt juobl
„iritFlic^ ein ®â)titt jut Erfüllung icc ef)emaB an ©ie
„etöangenen Sapatetfc^cn SSuufi^e fe^u?--" -' KHein,
343
Cicïtet! -- wenn c« »aÇt iiî, baf bie <ï#eme meine«
Kaufes auêtreten - - ijî (i n>of;Iget^a« , reeun id) meine
^abfeligfeit aug bem unter|len ©tofmerfe in baS oberfle
rette? SSin ié) ta. ftd)erer? 9îun ifl baé (S^riilentum, roie
©ie lüifTcn, auf bem Subentume gebaut, u. mug notera.
wenn biefeê fällt, mit if;m über einen >f)aufen fîurjen.
©ie fagen, meine ©c^[u§fo(ge untergrabe ben ®runb be8
Subentumâ, u» bieten mir bie ©i^erf;eit SOreê oberjlen
©tofiverFê an; mu§ iâ) nid)t glauben, ta^ @ie meiner
[pptten ? - - 3c^ r;abe bie cf;ri(îl. 9îef. niematê offentî. be»
(îritten, u. n>erbc mid) aurf) mit wahren 2Cnbangern ber*
fefben niematê in ©treit cinlajfen. Unb bamit man mir
titd)t übermale ©c^ulb gebe, ic^ rcoßc bur^ bergl. (SrflS*
tnng gleic^fam ju »er(lel;en geben , id) ï)atte gar rooÇl ftcg*
reid)e SSaffen in^Pjänben, biefen ©lauben, wenn td) wollte,
gu be(lreiten - - fo bejeuge iâ) hiermit »or ben 5lugen be5
«Pubt., ba§ iâ) rcenigilenê nic^té ÎJÎeueê »iber ben ©lau-
ten ber ßf;ri(len »orjubringen f)abe - - ba§ i^ alfo »on
meiner ©eitc nid)tê »orjubringen î;abe, iaé mâ)t f(^on
unjä^lige îJJîalc »on Suben u. Dîaturalijlen gefagt u. wie*
berîtolt, u. »on ber ©egeuparteç béant»», u. roieber^iolt
roorben fet).
65 ifl »aÇr: iâ) erFenne Feine aubère ewige SBabr-
Çeiten, aie bie ber meufc^l. 2Sern. nid)t nur begreiflich,
fonbern burd) meufd)l. Äräftc bargetÇan u. bewährt rccr»
tien Fonuen - - ^â) f;afte biefeê für einen wefentl. ^JunFt
fcer Jub. Dîcl. u. glaube, ia^ biefe Sel;re einen cl;araFteri*
(iifd)en Unterfd)ieb jwifd^en il;r u. ber cÇr. JRel. auêmad)e.
Um eê mit einem SBortc su fagen : iâ) glaube, iaè 3uben*
tum wi^i »on Feiner geojfeub, üid in bem aSerjîanbe, tu
î»eld)em biefeS »on ben S^riflen genommen wirb. 1£)ic
3fr. l;aben gottl. ©efe^gebung - - aber Feine SeÇ)rmeiuuu*
gen. Feine •f)eilêwabrl;eiten , Feine aög. 3>eruunftfâ^c.
5)iefe offenbart ber ©wige une, mic allen übr. ÜKenfc^ew,
«ßejett burd^ Oîatur unb ©ac^e, m burc^ 2Bort «nb
344
©c^riff^efctien - - 3c^ beforge, baÇ blefeâ öuffaHen unb
maïK^ent £efer ûkrmalê neu unb i}aït fc^eîuen biirfte --
aKau nennet ewige Sßa^rl;eiteu fciej. ©û|e, reelcfie
fcer 3eit nic^t unterrcorfen ftnb, u. in ©wigf. biefetbeii
lUibeu. îDiefe jtnb eutm. notf;n). , an u. für jtcî) felbfl
unueränbernc^ , ober siifaüig; b. ï). il^re SSejîaub. grünbet
f[^ enhü. auf if;r SBcfeii -- lüett jte fo u. i\id)t onberâ
benfbat ftiib, ober ouf if;re SBirffic^Feit -- roeil |le fo n.
iniijt anberé wirfüc^ geworben - - mit anberit Sffiorten :
fotüo^i bie notera, olê jufäli. aSa^rl&eiten fliegen auê einer
gemciufd). SD-üüU, auê ber G-uelle aller S[Sa^rf;eit: jene
auê bem 35er(tanbe, biefe auê bem SGBitten ©otteê -- 2)ie
erjîen fiub aucl) ber 2lüma(^t nnueränbcri. - - bie legten
|)ing. fiub bem SBtllen ©otteê untera5orfen , u. nur in fo
xaeit unveränberlic^ , aie eê feinem I;eil. aSillen gefällt —
2lu§er biefen crcigen SBal^rl^eiten giebt eê nod) jeittic^c,
©efct)ict)tên)a()rÇ)eiten; 2)inge, tk ^lä) ju ßiuer 3eit guge»
tragen, u. üiell. niemalâ reieberfommen; ©d^e, bie burt^
einen 3ufammenfluê jjou Urfac^en u. 2SirFungen in eiueitt
?PunFte ber 3eit u. beê JJtaumeê ma^t geworben, w. alfo
»on biefem fünfte ber 3- u. bcê üt. nur aie waÇr gebac^t
juerben fönnen. 3Son biefer 2lrt fiub alle SBal^rÇ. bes:
©efc^. in iÇ)rem weiteflen Umfange - - Sic notl;w. S!Bal;rl^.
grihiben fi^ auf 33ernunft, b. i. auf uuüeränberlic^en 3iJ«
fammen^ang u. wefentl. 3Serbinbung jw. ben IBegriffen,
»ermöge n)elct)er jîe fic^ einanber entw. »orauêfe^en, ober
ûuêfc^lie§en - - 2iaê 2lnfel;en beê (5r3äl;lere u. feine ©laub»
Çaftigfeit machen tk einjige (Süibenj in ^tjl. Singen - -
d;ne 5lutoritât »erfct)Winbet bie aBal;r^. ber @efc^. mifc
bem ®efcl)el;enen felbft - - -
3^ für meinen 3;i;eil Çabc feinen SSegr. »on berSr^.
beê 9Kenf^en9efcl;ted)tê, ik ftd) mein verewigter greunb
fieffing »on, iä) wci^ \\iä)t, welkem ©efc^ic^têforfdjcr ber
ÎDîenfc^fjeit t)at einbilben lajjen - - 25rt9 wir bort) immer
i»iber äße î^cotie «. >£)ppotr;efcii uwê (Iräubcn, unb vou
345
Z^&t\aâ)în rctcn, niâitè «13 uoii^Çatfa^en r;öreu ivoITcn,
u. uns gcrabe ta, am wentglîcu uacf) 2;f;atfacl)ni iimfcficii,
wo es am meifteii barauf auFotnmt • - 2)te ©ttmme, bie
jîc^ - - auf ©iiiat I;oren Iie§, rief nid)t: „3<i) iJUi ber
„(Sroige, betn ®ott! îba» notr;n)., fcrbfîpnbige Sßefen--"
2)icfeê i(l allg. 20'îenfc()enre(., iiicl)t 3ubciitum; unb attg.
S0îcnfcftenrel. - - foltte ï)kt iud)t geoffcubart werben - - SJÎein !
ftUeS bicfeê »üarb ucrauêgefegt, Viaïh vieil, in ben 3ßcr»
lereitungêtagen geteert -- u. nun rief bie göttl. ©timme:
/,3cb tin ber ßmige, bein ®ott! ber bic^ auê SÜKijraint
„gefüfirt - -" 3(lleê biefeê fiub ®efd)ic^ton)af;r^citeu , bie
i^rer Dîatur nad) auf ;^i(l. (güibenj berufieu, bur^ ïïutori*
tat l)màï)xt reerben miijfen, u. burc^ SBuubet befräftiget
tuerben Fönnen —
Unter allen Qîorfc^r. beâ mof. ©efe^eâ lautet fein
ßinjigce : ®u fotl(î glauben ! - - bem ©rauben wirb nic^t
l)efof;Ien --ja, baê Sßort in ber ©runbfpr., ia^ man
burc^ ©fauben ju iiberfe^en pflegt, f)ei^t on ben me^rc*
flen ©teilen eigentf. aSertrauen, 3uüer|lc^t, getrofle 33er*
ftc^ernug auf 3ufage u. 3Ser^ei§ung - - SBo won emigett
aßernunftn3af;rr;. bieOîebc ijl, l^eift c§ nid)t glauben, fonb.
erfennen u. n)ifîen--2lllea menf^f. SBiffen Iciêt ftd) aKer=«
bingê auf wenige (Çunbamentalbegr. einfd)rcinFen , bie 3unt
©runbe gefegt werben - - (S» war anfange auebrücf[. per:«
boten, über ik ©cfe^c mef;r ju fd)reiben, afé ®ott bec
Station burc^ SKofen ^at persetcf)nen faffen. „2BaS müub*
lic^ überliefert werben, fagen bie Dîabbinen, ifî bir ni^t
erlaubt, nieberjufc^reiben." aJîit pielem SBiberwillcn ent^
fc^lüffen ftd) bie ^aupter ber ©pnagoge in ben folg. 3et*
ten SU ber not^w. geworbuen ©rlaubnif, über W ®ef»
fd)reiben ju burfen. ©ic nannten biefe (Sri. eine 3er(î.
beê ©cfe^eâ, u. fagten mit bem 'Pfalmijîen: „©ê i(l eine
„3iit, ia man um beS ©wigen willen taè ©efe^ jer-
„tlören mu§" - - iDaê 3eremontalgefe^ felbfi ijî eine lebenbige,
©ei|i u. |)era erwetfenbe %it »ou ©c^rtft - •
346
SDîit cfiKtn SScttc, iotr fînb lîtteratî, IBu^flaBeii«
itictif^eii - - u. wir föitnen faum begreifen , wie ein ©rben*
fo^n jï(^ tifben - - fann , ojine SSuc^. ®o war e§ nic^t
in - - ï»cr SSorwelt —
®aÇ jmar, wie einige glaulicn, unfrc a\p\)aUtif^i
©c^rift bfoê 3eid)en ber Saute, unb uict)t anberö/ aB
»ermitte[(l ber Saufe, auf ©adjen u. SSegr. an^uwenben
fepn foüU , ifî upKig ofjue ®runb - - Une ge^et ber SBeg
»on @ct)rift auf ©ai^e, über u. burd) bie ©pra^e; aber
fceêwegen i{} eê nict)t notïm. affo. ®em Saubgebornen
i(l ik ®4)rift unmittelbar JBejeictinung ber ©acl)en - - 2>a
man fe^r oft ©efegen^ieit gehabt, ©cf)rift in Kebe u. Dîebc
in ©c^r. 3u perwaubehi - - fo fann man gar balb bemerPt
Çaben, ia^ fow. in ber Dîebefpra^e biefelben Saute, afé
in üerf(^. ^ierogrpp^ifc^en SSilberu biefelben îX^eife öfters
wieberFommen, aber immer in anberer 95erbiubung, wo»
tmä) fîe i^re Jßebeutung perpieffaftigen. • - îOîan fïe()et
fccd) wenigjîenê, nie bie SJîenfd^en Ibaben attmäC)Iig, of;ne
JÇtug ber erftnbungêfraft, barauf geführt werben fönnen,
fia) baè Unerme§lic^e aie me§bar ju benfen, gleici)fam ien
geflirnten >f)immef in giguren abgutl^eifeu, u. fo jebem
©terne feinen Ort anjuweifen, ot)ne bieîïnjaf;! ber ©terne
ju wiflen.
51ÜC biefe »erf(^. SJîobifïfationen ber ©c^rift u. SBe«
jeid)nungearten müjTen auc^ auf ben Fortgang unb 33er»
lefferuug ber SSegr. , SOîeinungen u. Äenntnijfc perfc^ie«
l»entlict) gewirft {)aben — Snbeffen fielet man, mt Çier»
ou§ W 3:{)ierbien(l, u. SBilberbienjl, ©ö^en» u. SCRen»
fc{)cnbienfl, gabeln n. SSKä^rcfeen entfielen fonnen - - 3«*
fceö 2f;ier ^at feinen bejlimmten, auêjeii^ncnben S^araf-
fer, u. fünbigt pd) bcm erjlen 2f abliefe gfeicf) »on biefer
©eite an - - ja tii kiioien 2)inge felbfl i)abe\\ in ii)vem
5Ieu§ern me^r 3Se(ïimmtÇ)eit, de ber SDîenfrf) bem ÜRen*
fdjcn. 2)icfer fagt bem er(len 2(nbficfe nad) nid)tê, ober
»iefmc^r aöee. - - ißetj S3eurt(>eilun3 ber JKeligionêbcâr.
347
«inet fonfî nodf) unkFannteii 9îat(on mu§ man fid) Çûtcn,
ni^t olleê mit eignen ^eimifc^cn 2lugen 5u fe^en, um ni^t
©ij^enbienfl lu nennen, rcaâ im ©runbe »ielT. nur ®d)rift
i(l. îOîau jîeKe ftc^ »or, ein jweiter Cmf;t)a, ber »on bem
©el^eimniê ber ©c^reibefnnjl nid)tö n>ü§te, rcürbe ploij«
lic^ - - tu ben îempcl ber 'Protibenj werfest. Sr fdnbe
ûlleê Icer »on SSilbern u. SScrjicrung; nur bort auf bec
ittei§en SBanb einige fc^marjc 3üge *) bie i5ieUeicî)t baâ
JDr;ngefäf;r ba^in geftric^en. 25orf) nein! ik ganje @e*
meine - - faftet iU ^ixnic ju i^nen - - nun füf;ret i^n
ebenfo pto^fic^ nad) Dta^ctti suriirf , u. laffet i^n feinen
neugierigen Canbêteuteu S3erid)t obflatten. SSerben Jte iicii
Slbergl. t^rer 50îitmenfd)en nid^t jugf. ï»eracl)en u. bebaucrn,
fcie fo tief gefunFen (tub, fcfiroarjen 3ügen auf »reiifem
©runbc giîttl. vgr;rc 3U erzeigen? - - 25ie ©cfct). ber ÎSJÎenfd)*
Çeit ^at roirflic^, wie befannt, einen 3eitraum »on »ieleti
^a^xî). jurüdfgelegt , in roefc^en ein roirff. ®i3§enbten(l faft
auf bem ganjen ©rbbpben sur ]^errfcl)enben Siel geworben.
^k S3i(ber Ratten i^iren 2Sert^ ata 3eic^eu »erloren. S)ec
@ei(l ber 2BaÇ)r()eit , ber in i^nen aufbercal^rt werben foßtc,
war »erbuftet, u. bao fd)ale SSe^ifuIum, ia^ inxMUk'b,
in »erberbf. ®ift »erwaubett - - (gine gew. @d)u[e ber
SBeltwctfen fafte ben füf;nen ©cbanfen, iie abgefonber»
tcn JBegr. ber SRenfdien »on allem bi[blicf)en u. bilbä^n»
Fict)en ju entfernen, u. an folc^e @d)riftseic^en jn binben,
&ie i(;rer 5tatur nac^ für nidits ûnberé genommen werbeit
fönnen , an 3a^)(en - - oKein gar halb gteng in biefec
(Sdiufe felb(l ber Un»erftanb feinen alten ®ang - - mau
fuc^te in ben 3af;[en felbfl eine ger;eime Äraft -- SBir
Ç)aben gefef;eu, roaê für ©c{)mierig!eit eê r;at, tk abge»
fcnfeerten SScgr. ber ütel unter ben 3Jienfcften burd) fort«
bauernbe 3eiäKii ju erhalten. SSilber u. SSilberfc^rift fü^
♦) Die SBortc: ®oit, oüroeifc, att«à<f>tt3, oO^u^tg, itUMi
ta» &vit.
348
ten s« TCUï^l. ». ©50ent>fenfl , u. mift« ûîpÇaB. ©c^rei.»
fcereç ma^t beu 2[Ren[d)en ju fpcFulatiü - - î'iefen SDÎân»
gefn absu^elfen, gab ter ©efe^geber btcfer Catien baâ
3cremcnialgefe§ -- '^cl^cï jebe biefer üorgcfcf)r. «f)anbfun»
gen, jeber ©ebrauc^, jebe 3?«nionie i\)U Jßebeutmig, iO»
ren gebiegeneu ©iim f;atte - - ®tc - - nü^Iic^e 2Sat)tt)eU
feu fcKten »on «Kent Stibl. au§er(î entfernt feçn - - an
^anbfuugen u. SSerric^tungen foUten fie gebunben feçn - -
î)te>f)aubl. ber 3)îenfcî)en finb »orüberge{)enb, ^aben nt^tg
93fetbenbeâ , ni^tê Jortbauernbeâ, ba», fo \m bte S5i(ber*
fd)rift, burcft QJîtêbraurf) ober 5iJîi§uerjîaiib 3ur Slbgotteretj
führen fann-- ©d)on in ben erjîenîagen ber fo rounber»
»otien ©efe^gebung fief bie Station in beu fiinbl. 53aÇn
bec 2Ie9pptier jurücf , u. »erlangte ein 2:^ierbilb - - 2fron
cermoc^te -- ntd)t ju njiberfîe^en, gog i()nen ein .^atb,
u. nm fie beç bem SBorfa^e fejîju^alten , biefeâ fßilti nid)t,
fonbern ben ©roigen allein göttlt^ 3u »ereÇiren, rief et:
morgen fep bem (Sroigen su (5f;ren ein gefl —
2m ^omer feibft, in biefer fanften , liebeooHen ©eefc,
roar ber ©ebanFe noc^ nic^t aufgeglii^et, ba§ bie Oijtter
auê ZieU üer3eif;en - - SSenn icf) bie ©efe^e ©otteè über*
trete; fo ma^t baê moralifc^e Uebet micft unglucffelig , u.
bie ®ered)t. ©otteê, t).i. feine oUroeife Siebe, fucl)et miâf
tuïà) pf;p|lfc^eê (Sienb sur llttl. SSejTerung ju leiten - -
^a» 3ubentum befîanb, ober follte ber 2Cbiïd)t beS
©tifterê nac^ bejîefjen in 1) SCeligionêleÇiren u. ©a^en,
ober ewigen S!Ba()rÇeiten »on @ott u. feiner ÎHegierung u.
aSorfer;ung, c^ne roel^c ber îDlenfc^ nic^t aufgeFfdrt unb
gliidlic^ fepn Fann - - @ie burften nic^t burd^ unmittelb.
iDffeiibarung eingegeben, burc^ 2Bort u. ©d)tift, iic nue
i^t, nur Çier »erjînnbfii^ finb, bcFannt gemalt n^rben.
2)aê alIer^oct)ilc SBefen (jat fie aKen »ern. ©efcfeöpfen burc^
©a^e unb ^Begriff geoffenbart, mit einer ©c^rift in bie
©cele gefc^ricben, bie ju allen 3eiten u. an allen Örtcit
leferli^ u. )?er^dnbli(^ i(l • - 2) ®efc^ic^tojp<i{>rî>eiteH - >
349
bfcfe • • fônncii fÇrcr 9?atuï na6) ntt^t anbcrô aI5 auf
©lauben angenommen rcerben. Slutorltat allein giebt i^nen
bie erforberl. Soibcnj; auc^ rourben btefe 9îad)ricf)ten bec
Ovation burd) SBunber bejîatiget, u. butd) eine %utctitàt
unterflii^t, iie ^inreic^enb »ar, beu ©lauben über aile
3n)etfel u. S5ebeuflict)Feit Çiurceâsufe^en. 3) ©efe^c - -
bie biefet Dîation eigen jînb - -- ®ott, ber ©c^opfer u,
ßcCalter ber SBelt, njar jngleic^ bec ÄiJnig u. aSerreefec
bicfec Dîation, u. ec i)î ein ©inigeê SBefen, baâ fo »jenig
im ^olitifc^en , aie im SJîetap^çiîfc^en , ik minbejîc îren=»
Jiung obec aSielbeit jutciêt — 2lud) l;aben, mt ik ÏRaU
fcincn auêbtiicflic^ fageu/ mit 3erjlörung beé îîempetg
aile - - ©trafen - - in fon^eit jte bro§ national fînb , ouf»
gehöret 9îed)tené ju feçn. SSollfommen nac^ meinen ©runb»
fd^cn, unb o^uc biefelbcn unerfldrbar! - - SOîan berfuc^e
eè, biefe SSe^auptung ber ÎKabbinen, cl;ne meine ®cunb=
fà^c, vernünftig ju erFlären!
„SB03U, Çore iâ) - - fragen, biefe SBeittäuftgf eit - - ?
„T>a$ Sufccntum n>ar eine ^ierofratic, eine Firc^l. Dîegfe»
,,rung, ein ^riejîerlîaat, eine î^eofratie, rcenn iÇr moU
„kt • - „9îid)t bod) ! aile biefe ^unftnamen reerfen auf
bie @a^e ein falfd)eê iiâ)t - - Sffiir «jolten immer nue
claffiüciren - - SBarum fud)et ibr ein ©efc^Iec^témort fur
ein einselneS îiiug, baè fein ®efd)Ied)t f;at, taé mit
wiéito fc^ic^tet, mit nic^tô unter eine 9îubrif ju bringen
ift? - - ©0 rcie eê, nad) bem ^lato, einen irbifd)cn u.
auc^ einen ^imml. 2tmoc geben fotl, fo giebt es auc^,
fonntc man fagen, eine irb. u. eine ^imml. ^olitif - -
SBenn »ir mit gcrabem SSlidE -- ]^infd)auen, rcerben rcir,
wie jener SBeltraeifc »ou ber @onne fagte, in ber ächten
'Politif eine ©ottbeit erblicfen , rco gemeine îfugen eine«
©tein feÇen - - 3(ber nun »erfolge man t)ie ®efd)id)te - -
lia auf jene traurigen 3eiten herunter, in n)eld)en bec
©tifter ber cbr. 9îel. ben i)or|Tc^tigen 33efd)eib ertbeilte:
qiitt bem Äaifer, juaê beê jîaiferl, u. ©otte, mai ©otteâ
3o0
ifl. OffcnBareï ©egenfa^, (»ollijton hev ^flic^tcu! • ^kt
iflÇorberung gegen 5ori>erung , îlnfpruc^ gegen 2tufpru^ - -
©0 ertraget benu kibc Sajlen, ftel ber SSefct^eib auâ, fo
Qüt i^t fonnet - - '^eUm iaè ©eine, nac^bem btc (Siu*
Çcit beê 3ntereiTe nun jerfiört t(î! - - ©efege, i>ii mit
Saubeigentiim u. Saubeêeinric^tung tu notfiro. SBertiiubung
flehen, führen i^te Jßefrecung mit jîc^. £i^ue îempel u.
^riejïertum u. au§er^al6 Sut«« nnben »eber Dpfer ncâ)
Sîeinigungêgefe^ , nod) prle(îerl. Stbgabe flatt, infonjeit fîe
»ont Sanbetgentume abpngen. 3(ber perfonli^e ©ebote- -
jnüjTin, fo \>iil wk einfe^en fonnen, jlrenge nac^ ben SCBor«
ten beê ©efc^eê t)eubûrf)tet roerbeit, biS eé bem îlUerï;oc^»
(len gefallen retrb, unfet ®en5ifl"en ju beruhigen, u. bic
2(bfîellung berfeïben laut u. öffeutftd) befanut su ma^en--
Unb t^r, lieben 33rüber u. SOîitmenf^en! bie tf;r ber
Seigre 3efii folget, fotltet une »erargen SSiubet bcit
©lauben nur erft au ©çmbolen, bie ajleiuuug an SSorte,
fo befd)eiben u. nacl)gebeub ii)v immer rcoKet; fe^et nur
ein für aücmal W Slrtifel fejl: SBc^e bcm ©feubeu aie»
bauu, ber einen 2ag fpäter fijmmt, unb au^ au biefeii
befcfceibeneu, geläuterten SBorten etwas auêjufe^eu ftubet!
er i(î ein griebeusporcr ! 3um ©(^eitêrt;aufen mit i^m ! - - -
2ttte in ber neuen 2luêgabe (îeÇenben Sftoten finb m
ber alten x>on «öamaun nur Çanbfc^riftlic^ bepgefetjt. 2lu«
Çerbem no^ folgeube:
©.17. 2tuf bem 2itel:
(Srntebrigung (Sr^o^ung
©oïgatl^a unb ^d)cdUminit
6f)nftentum. £utï)ertum (S.68*)
sOîofeâ — Deut. XXXII!. 9. 10. — nac^ ber
2ÄenbeIefoI)nfd)ett Uekrfe^ung.
Sercmtaâ — XXIII. 15. naâ) bet Sut§erfct)cn
He&erfcèung.
351
&. 26. „Sa^t jîc nur Bauen'' — Neh. IV. 8.
©. 30. ©ekrcn — <S. Stbelung.
©. 31. be§ , ber ouf^ôrt — 2 Cor. III.
• ■ Qualis artifex pereo — Sueton. in
Nerone §.49.
<S. 33. 3öer tl)aï i^n gwtngen — ©leirnâ ©efprad^.
» 9 bic ^fui)! ^fuç! — Fooy -JBicrgelbec
ter BöHner.
»gt. vu , 134. 166. SSrief». mit 3acobi @. 4. 55»
@. 35. Sod^ter i^rec ©ttmme — î)1p"Ji3
©.36. be^ îDienec — OJitnifter ttnb i^re ^tia»
tuun, mit SStnb im Äopf unb »erje^renbem
fyeuer tm SOlagen.
@. 36. aJJctiîer unferer Sugenb — Jer. III.
@.40. Seremtaâ — LI.
@. 48. lofen (gefehlt). SCoronS— Exod.XXXII.25.
©.50. ba^ eâ Icfen fann 2c. — ^abaï. II. 2.
©.58. '£>ie eri^e 2iuég. Çat: fonbem ttt ^Cuafü^ruitg
gôttlicî)er 9Jat^fd)Iüf['e burd) göttliche S^oteit/
sfö. u. 5Cnft.
@.58. ^mmt — ©. 5Cag. mtBt^' 5Cpnl
1TS5. ©.48.
3n ber 51. £. 3- 5(pr. 1785. ©. 47 u. 48. fle^t eine
Slnjetgc »on ®ofg. unb @ct)ebf. mit 2fue3Ügen, wo in
bet ©teüe ©.58 f.: „Unglaube --- 2f6farom" <ît((fct)tt)ei*
genb bie 5Ienl»erung angebracht ifî: „jtnb aß folc^e ob-
tigfeitlid)ec ©eroä^t unterworfen."
©.59. 5Cmnon — 2Sam. XIII. 15. 17.
©.62. wie 5)agon — iSain. V. 4.
©. 63. snjcen Ferren îc. — ^att^. VI. 24.
* . auf 5e9ben ©eiten îc, — l Reg. XVIII. 21.
a5a
(S. 64. erjîe 2lu8gal>c: ci}^i<^ tiâ) gumOCÏtfd^febfegne.
©. G-l. (Eatonm — ß^atonen in fetbenen Äleibenu
(S. 66. ^ricftev unb Scüttert — ^luâmac^ec.
e * Œo^elet^ — = SC^abemte.
» a 2)ic erflc Sluêg. pat: ^f)iIofopl^te; — fotn=»
giït ifî: ^ftlofo^J^te , — uiiï) ni e. (S;: bcpgefe^t:
^ftlofop^ie = reine SJernunft, reine§®en)âfc|e.
(2Iuê einem SSIatte auê SOîunfîer mit meî;rereii Dtoti*
gen über >f)amann ; „Sr faf; in ber SOîunjîerftt)en©cl)ur»
oïbuung einen ^rucffe^fer, n^oburc^ psi anflatt philoso-
phie jlept, u. er fanb gerabc, ba^ baê maè in biefec
©djulorbnung ile|)t, widjt furo ^ubficnm »on Äinberii
fcnbern uon ©elefirten tfl." — unb »on berfelben >f)anî)
in einem (S;-, rco bie Slenberung ebenfaüö gemacht i(l:
„sapientia tenuis, exilis, jejuua, merax, meracula.
Sic ipdoloyia, »Düou fünftig mel^r.")
©, 67. 'Btot^'i)Viniittt — mit feinen «^ooien.
@.6T. bie 5îote peift: Sef. XXXII. 4. L. 4.
©. 68. bie ?Rote ') l^eigt »on ^amamxè -f)anb fo : Su«
t^cr nannte -- <^<i)ihUmini. @inb bie l^c»
Bröifc^en âôorte ûu§ ^falmCX. @r «teinte --
®e§e bid^ ^u meiner 0tecî)ten!
®. 69. Çergufonê ©runbfâ^e ber SDioratpl^ifcfopl^ie - - »oit
e^rijî. ®an5e. Spj. 1772. a. a. SD. ; 2öir olTe glaube«
baê 2)afet)n ber ïugenb. 2)iefer ©laube i(l früher alâ
alle ©çfieme — erfunben.
2Im (Snbe ciucô ßjremplarö Çat Hamann Beçgcf^riebe«:
S5iefe Heine mufioifd^e ©d^rtft ifl auâ lauter
©teilen be§ 5}îenbeIôfoI)nf(^cn SerufalemS gufam»
ntengefe^t, unb ben SSoIftanifc^en ©pi^finbigs
îùUn
353
leiten entgegcngcfelt , »omit et feine Hnroifcn-
\)dt bcô 3ut>cntumâ unb feine ^^einbfd^aft gegen
tû§ (Stirijlentum , rodà)c er rcltgiofe SÖtac^t
nennt, ju IJemänteln gefud)t.
SS^arum er feiner (Schrift ben !J^amen einet
»erftôrten @tabt gegeben; barum I^at ftd)
ïein Äunftric^ter biâ^er bekümmert , unb berâ^ers
fûffer felbft nid^t t)iettei(£)t gewußt.
Serufolem i|l eineâ großen Äonig§ ©tabt,
l^ei^t eâ in ber JBergprebigt, xoo eâ auâbrûcïlid^
»erboten i^ bet) i^rem 9vamen ju fd^raoren, ben
ber iübifd)e 2ßelttt)eifc, unb ber le^te 33^ er Un»
fd)e Söolfianer, tt)ic xi)\x 5Büfc§ing nennt,
burc^ ben ^itel biefeê ®enîmal§ nod) me^r ent»
roeçljt. 35ie 5Cuffd[)rift meiner 5Cnttt)ort be5ier)t
ftc^ auf ben großen Äonig biefer entttJeti^ten
@tabt, ttuf feine @d)i(ffale an ber (Si^cibelftätte/
unb auf ben Flamen, ben S^m (^ott über alle
Spornen gegeben, »or bem ftd) aïïe Änie beugen,
unb oon htm alle Bingen bei^ennen fotten, ba^
@r ber ^@rr feri gur @^re ©otteS be§ SJaterâ —
»on tnn 3)at)ib geroci^agt: @e§e bid^ $u meiner
Sî^ed^ten! ® dfjtblemini!
S)ie blinben ^J^icolaiten unb berlinfc^en B^ik
fjatttn 9)î:enbeI§foï)n§ Serufalem nic^t »erftanben,
unb baï)er bi§ sur Sî^afere^ bewunbert; fte oer=
ftanben nid^t einmal ben Sitel, gefdjn^eigc ben
Snljalt meiner c^riftlid)en 5lntn>ort nod^ n)eniger,
unb fielen barûber ^er, raie Ht ïoilben @ber unb
Äetten^unbe.
S)en 5öen)ei§ meines SJorwurfê, ben i^ met«
«enooB'S &ä)xmta Viii.S^. 23
334
ncmbamûls IeDent>cn ^rcunfee SJlenbelêfo^n @.îl.
.[64—65.] gentûdjt, ï)at er leiber! fel^ji tn feinen
SiJiorgcuftunben geführt. ®ûS S)afet)tt ©otteS
leugnen unb kttîeifen woiïen/ tft tm ©runbe, mk
ber feeï. Voltaire fagt î Sottise de deux parts ?
3)te mtmifd)Ctt ©ngcl beâ ttllgcmeinen 3)eutfd)Ianbö
unb be§ BaBi)ïontfd)en Seïufalemâ fônnen webec
glou&cn, nod) gittern/ unb ftnb örger alâ - -
Tant pis pour eux ! et taut mieux pour nous! —
liefen eingefleifd)ten ®iberfad)ern , bie mit Ut^'
term Sleib unb Bû«^ ^^ "^erjen raibet hk SSaî)r=»
'i)üt lügen unb ftc^ einer 2oeiât)eit ruï)men, bic
nid^t Dort oBett I)eraB îommt/ fonbern irrbifd),
menfd^Iid) A bamonifc^/ iübifd) unb ïotî)n)eIfc^ ijî,
l^at nidjt nur 3)eutfc^lanb , fonbern ûud) mein
imita inftcirteâ SJaterlanb alteâ Hnî)eiï gu ban*
îen in »erflud^ten SI)eorien unb nod) ärgeren Sîet)*
f:pielen ber ^ractiï. Sut 5Cnfange bicfeâ Sûl)r=»
ï)unbertâ raurbe dn (S^urfûrftentum burd) dn
Aônigreid) auâgefogen. ^lit une ijl eben bic
fyaBeï gefpieit, nur umgele^rt. Sa aEeâ umge*
iÉeI)rt, baâ £>6erfte gum Huteru/ baâ Untere gum
£)&ern gemad)t. 2)er gräulid)fte Hnfug nturbc
burd)gefel^t unter 'tcm §eud)elfcl[)ein p^iIofopI)i=>
fc^er 3teformation.
S il)r SI)Drcn unb trageâ ^erjenê ! — 5^rcu*
^en§ (Sd)u^geift n)oEe baâ ^^erj beâ Sanbeâoaterâ
BeFe^ren gu ben yerfd)mûï)tett Äinbern beâ îiicid)^,
unb baâ Biâ^er uvwaljüoUc -^er^ biefer SG&açfcn
§u unferm Sanbcâoiiter — ber ^^®tt ftrafe aïic,
bic ^reujîtnâ Unteïiïjanen Bieter pcrläumbet unb
ni
355
tcrkr im ?l^olït @â ijl o*^i^^9' ^o^ nun
^cine ^onb cB — 2®ant. XXIV. 16.
@efd)rtcBett ont «Çulbtgungêtage, befen tumul»
tuanfc^er ^ei)et' tcf) Mo^ tm @ei[t, nxù> in
angello cum libello Bet)gett)t)!^nt i^ak.
9îad6e an ber ÎKecenfïcu Don ©ofg. in ber ^liïg. b. S5tMto{f;e!
u. feçerficllec 5(bfc^teb ^amamiê »on feiner 2(utorfcl)aft
VII, 298 f. orpr;tfcî)eâ (5t) 314. 2lnfang am 17. Sec. 1785.
VII, 78. 306. u. langebfluernbe SIrbeit 124. ein SBogeii
fertig, fommt au >£)crber 312. langfamer, fcl)n)ieriger gort»
gang 312 f . 316. 333. m'cr S5cgeu fertig , bauon «ôerber
brei; erl)a[ten 332. in'â ©tocîeu ;gerat^eu 350. 352. 376.
lieue >f)offuuug 382.
Stuêfii^rlicftere 9îa(^njeife über icn ^hn unb ®anQ
biefer îfrbeit ftub in ^amaunê Srieficed^fel mit Saccbi;,
1130 fie aie (SntHeibung unb QSerflärung zc. augefiinbigt
rpirb ©.115. 116. [127.] Üttel 124. Slnfcinge 128. 130.
131 f. 133. [135 f.] 137. 138. 143 f. Umfang beS ^fanâ
145 f. 150. 159. gerncreô l^on bem iïScrfe 152. 153.
154 f. 156. 160. 163. 166. 167. 168 f. format u. 2)rucf
164. S)er erjîe SScgeu 167. 171. Sinivetfung sum 2)ru(f
eingejîeKt 178 f. — 183. 186 f. 189 f. 191. ~ 2)er erfîe
«Bogen [193.] 194. 195. 196 f. 198 f. 2laê(lellungen am
®rucî 200 f. — uene molimina 204 — 217. 222. 229.
®er er|îe Sogen an Berber 171. 200. [219.] 224. 231 f.—
2)er erjîe Sogen ueu abgebrucît u. g^ortfc0ung 232. 233.
234. 237 f. 240. 245 f. — 244. 249. 250. 253. erfîer t>i3
brtttcr Sogen gebrückt [250. 254.] 255. 256 f. 260 f. 263 f.—
Unterbrecl)nng 270. 274. [277. 278.] neuer 5Infa0 278 f.
mit Sefeitigung bcr uier abgebrucfteu Sogen 290 f. —
23 *
356
fernere ©cftanfen an bfe 2frtc(t 298. 299. 806. 809. 818.
neue gortfe^unôen 326. 327. 341 f. — 357. 359. 361.
25et eine juerjl gebrurfte, »vegen berju engen ©(triff
U^ ®eiti- gefegte SSogen in £l«art, unb »on ben »tec
^»ierauf mit unb Won, ebenfattâ in lüuart gebructteii
SScgen tk breç etjîen jînb aué Cerbère 5îac^ra§ nocï) »or»
Çanben. 3ener frühere "Kbitud i\t im aroepten nur mit
geringen Slenberungen »ieber^olt. 3« ben breç SSogeit
fïnb 3»ar »iele ©teilen aucî) beçnafie gans mit bcr »on
Hamann Çintcrlaffenen Umarbeitung iibereinfîtmmenb; boc^
ijl eê immerr;in ber SiJîii^e rcertf; erfd^ienen, biefelben nic^t
tFo^ ouê^ugêrceife fonbent ganj t)ier jpieberâugeben.
I
357
€ntf(e(î)uti3 uni) ^evfldmng.
dttt
an
HORATIVS.
Non fumum ex fulgore, sed ex fumo dare
LVCEM
Cogitât
Conviva satur
lAM SATis EST! xrinv m
I.«Btt(^ Ut Äött. XIX. 4.
MDCCLXXXVI.
A-Q!
fBot lônget benn fünf unî» swanj^ig Mrett
tt)tbmcte jcmanb bie drftltnge feiner 5Cutorfci)aft
Sliemanb bem Äunbbaren tn einer förmli«
à)tn B«eianungêfc§cift. 2)er aS^erfaffer geno^ ba=.
îMûlê, no(^ einer au§ roçc^felêweifer greunbfc^
358
ûBcrnommenen Sîeife, unï» einigen fBerfudjen m
ber ^yrembe, fcer glû(ïltdf)jlett Sî^u^e unb 9)îu§e in
feinem »äterl{d)cn'^aufe; $n fceffen 5^äd)ften ^^ad^s
èaren ein junger löud)^änbler geïjôrte, tt)eld)er bie
^anbfd^rift jur Seip^iger SO^effe mit ftd) nal^m, nnb
nntcrroegâ an einer lii^tgen ktanîl)tit ftarb. $Die
-^anblung , ber an einem ©mbrçon »on »ier SSo^*
gen in Elein Scta» wenig gelegen fe^n îonntc^
erhielt, oI)ne meBr baran ju benBen, ont l^eiligen
!ïoei)nad)t§a(ienb iT59 bie erften 5Cbbru($e ber /,<êoa
ïratifd)en S)en£'n)ürbig!eiten"i) »on einem S^ud^*
brud'er au§ -^^atte, mit ber 9lad)rid)t: bû§ bie (Sen*
fur erft in 35erlin Bel) ber îCcabemie ï)atU gefud)t
joerbenmüfcn; moburd^ bie 5CrB eit ber§3reÜfeüera
3ôgert tt)orben tt)ar. — 5Die 5fnmeriEung be§ «^rn.
£lm. in ber SCttgemeinen beutfd^en S5ibliotî)e! (^onb
LXIII. (Stücfl. <B. 107) mag ^ier »ietteic^t tref*
fenber unb n)al)rer fctin, olâ i^ e§ fagen fann:
,/®o t^ut jebcr 3)eBan auf einer Itniöcrjttöt, alB
/,oB er Éc^rtftfteller nad)®efatten be^onbeln Knne."
S)er foiÉratifdje S5enïniurbig!eitenfd)rei6er machte
ftd^ ba§ nid)t n)eniger benEwürbigc ^) Interregnum
in feinem â^aterlanfce ju 5îu§e, einigen «SoalBas
bereden ^errfd)enber Äunftrid)ter unb (èd)riftileirer,
bte t^â) eittbilben „^^n wifen, woran fie itc^ su
1) ,,füt fcie lange SEJcile k.
2) âi&ttCy.ovGi yaQ /us iGct Ifyftv otrcûCi oî ^o(potm
©. *ï!Iatonâ ©afimail p. m. 320. 1>ie rocifcilcn iîunflii^tet
t)aien, o^ne c§ 5u roiiTcn, in meinen Schediis Lucilianac
hurailitatis iÇte eigene Pudenda ongef^3UcEt ; roctt tic ^anifc^e
©c^veibart (Sam. Johnsou's Idler Nro. 3G.) unï bec SKoflifc^e
©tut.
qui pectiis inaniter angit
Inritat, mulcet , falsis terrorihus inpiet.
HOR. II. Epist. 1. 211.
mit tec&tem gletg ein ^opanS ober (Satticatut i^ret tit^Dä
tombifc^en 2)enîung§forra unt UrtijeiUîtoft feçn foUte.
359
Ijftlteit ^aDctt" — $um ©eften folc^cï Sefet, btc
nod) tmmet: barnadf) fudjeu unb fvagen, obev bar»
ouf warten, anbcre «Saolbabereçen cntc^egen gu
ficilcn; weil er mit einer eden fo vermifdjten «nb
îiwepbeutiaien Saune / al§ pctifdjcm ©efü^Ie IjU
ftorifcTjcr "3oal)rl)cit, tiâraeilcn auerufen mufjte:
O! ! ! vt mihi saepe
BILEM, saepe lOCVM \esfri movere
Tumultus ! HÖR. I. Epist. XIX.
<Statt be§ p^änaretifd)cn ^} ^ebftut)Iâ nal)m
er sur löabnjanne feiner SOîetaîritif Bwff^cfjt, unb
be(ïte biefe atti\(i}z (Scurrilität mit einem anbern
@prud)e feineâ fpötcren *) ®d;oo^bid)terê :
Uberius si
Dixero quid, si forte iocosim^ boc iniLi
Iuris cum venia dabis. Iiisuevit PATER
OPTIMVS hoc ine,
ber ctrt BelteBter !Iöunbarjt gu ÄünigSberg in ^reu*
tjen mar, nnb bcn SJolifênamett be§ ^rtftäbtfd)ett
Sîaberê, (mel(^er Jurj nad) feinem Sobe mit ber
@ad)c felltft^) eingegangen ift) atten et)malê fct*
len (SI)rentiteIn , nnb nod) mDl)lfeiIeren 5fncrBie«
tungcn berfelben öorjog : bcnn ^iïïigîeit mar t^m
I)ciltgcr, als 9îuf unb ©eminn; SS^ilItgîcit , im
fd)ârfften, meiteften unb tiefftem S&erftanbe *^), mar
ba§ Sofungêmort feiner llrt^eile, bie «Seele feiner
^anblungen, nnb mad)tz \i)n eBen fo Befdjeiben
(il§ ftonb^aft gegen atteS 5Cnfc!^cn') ber ^Jerfon,
©eftalt unb ^orm. —
Bmar dv!>(i% frûl)er, aBer bod) in bcmfelBeit
SaT)rc/ mad)te ftd) eine gefdjloffenc Innung üon
^I)ilofopl^en , bie gugleid^ fd)öne ©eijler unb miljtge
^'üpfe maren, cBcnfaEâ bie cpibemifdj»polemifd;u
n) ^^^nnatcte - • Naf. Dcor. Lib. 1. §. 34
43 HORATIVS I. Sat. IV 103-105 6) Î5Q« m 53WfltI iC.
C) AEaUiTAS e»t etc. T) «Q<^ äRoogflOit K.
360
©unb^ut Jtt 9?u|c, ctrtCtt gut etnfetttgctt SBttef*
werfet ;/bie neucfte Sttteratur Betrejfenb" in $öer»
Im anjusetteln, ûu§ beffen frud)t&arer 5Cf(i)e bte
„5fiïgemetne beutfd)e SSibliot^ef" gro^, l^oÉ^ unb
bt(ï errouc^â, gletii) jenem SJaum mitten im Sonbe,
ben ein c^ûlbct'ifd^er 3Cttl)errfc{)cr auf fetner SS^urg
5u 5öabel im nac^tlid)en S^raume (Daniel IV.)
fa^e. — @eine «^r)f)e reichte biâ in Rimmel, «nb
tvähh ftd) au§ bi§ an§ ènbe be§ gonjen Sanbeâ.
5^ur bte erfte -^»älfte be§ erft angefüfirten bre^
«nb fed)stç\ften ©anbeâ i}at ouf meinem fct)mal^Iett
53uïte^Iû| sur Unterlage biefer epiftolifd)en fJî^ad^*
lefe f ür 5*^ i e m a n b ben Ä u n b b a r e n. S ^ in,
ja i Ï) m, bcm ^öd^ften S b e o I unb S b o I oHgemeines
©c§rtftftelïeret) unbSitelf eit, übergebe unb »erbanne,
nt i d^ (S e l b ft/ ben @ r ft g e b 0 r n e U/ urfprunglic^en
Sefer einer (ber «Rimmel gebe!) wie S)ef=»
felben «Sterne, unb ber @onb am Ufer unfer3
S5altifd)en SÖleerbufenS , gal^Ireid^en ^dtqcno^m*
«nb 5fJ'ac^Hommenfd)aft sum fyeg - ^ssidjulb = unb
©ü^nopfer! — um »on bem f^euerbampf Steiner
fdiredlid) fritifd^en ^ a f e, (geröftet ober gebraten !)
^ e i n e m mit v|iIofopI)ifd)en Jö a r t e umfd)atteten
Î5)rad)en maule jum 2e($erbiifen ! cngebeçen ju
ïonnen.
Sc^ '^à^^ gegen bte gülbenc SR'egel l^erotfc^ec
SBrtefftelTcr ^) mein @,rorbium , wie ber raeilonb
ouSgejifd^te AJîeifterfânger trojanifd^er f^e^be —
jj;emino ab ovo fo wett, fo wdt ^er^olen müf»
fen , unb will mié) ba^er befio eilfertige« ad even-
tum —
et in médias res
Non secus ac notas
^u verfemen bemül)ett.
8) Sermo ad Pisoaes. 147 — 148.
361
5CBci! uitd^ tît btefem fltegenben ©riefe nicr)t
dnmal foll ber B«fûmmen'^ang bcr ©ebanfen »on
Î5en „^äbrtt" ntemcS gcmact)ten @ntJt)utf§ a&î)an*
gen, fo ftcif tdt) mtr ûu(^ vorgenommen ^atte, mtd)
en btefem ©cingelBanbe HnbifdöerÄunftricfiter feft«
^u^alten. îDie 2>orfeï)ung liât mein fpeculatioeâ
(Sîcfpinnft/ gïeid)fûm eigenl)cinbig , burdf) ben un*
3t)ibcrfteI)Ii(^en 3"fttmmen:^ûng t|rer 3ftat^fc|Iufîc
gerrifen. 5Cct) ! t^re 9JatI)fd)Iüffe fînb e§ , «)elcl)c
iiurct) ben natürlichen augenbltcflid)en Sauf bec
S)inge, unb bcâ <Srf)icÊfalê adamantinos clavos,
fcie SSiiïfu^r menfd)lid)er ©ebanfen, unb ben Be»
ften ^lan irrbifd)er SJtaaârcgeIn / eBen fo Ieid)t
^ermalmcn olâ Beforbern. @ine apovIectifd)e ^n*
»anblung meiner eigenen Stcrblid)feit »eranla^te
gegenwärtigen 5tBfd)ïu^ meiner „grämlichen" 2tu«
torfd)aft, n)eld)e bre^ Sa^re jünger ift, aie bic
çrfteSîeEanntfc^aft unbbarauê entftanbene fÇreunb«
fd^aft eineâ SOîanneê, »on bem ic^ ^offte, ba^
<Sr, bem ber 5Cntritt nid^t gemein nod) »erad^ta
Xtd) fd)ien, ouc^ baâ@nbe meiner Saufbaï)n üBer*
ïeBen follte: benn bie gunftigfte 5fnfünbigung ber
<SoBrattfd)en S)enfn)ûrbig!eiten !am, meineâ "Soif*
fenâ , »on feiner -^anb. ^in id) nun dma
fcaburd) fein f^einb gemorben, ba§ iâ) nad)^er von
t^m felbjl „nid^t anberê gefd)rieben, alâ geba(^t
3^a6e?" ?yur xî)n, auê feinem SJtunbe unb «§er*
|en, I)aBe ié) gerebet gegen Ik, feinem legten
^eîenntniffe sufolge „»erpcftete f^reunbin" unb
îBuIerin, n)eIdÇ)e fein unb feineê Seringa Seben
»erbittert/ öieireid}t tJerlürjt ^t, unb gIeid)tt)o^l
itod) fo vicie blinbe SBewunberer unb Siebï)abec
tinter ben oITgemeincn welfd^en ^^ilofopl^en unb
^Cntic^riften ^tnter ftc^ übrig lä^t , bie mit fc^iDär«
înerifc^er ©infolt beyben nad^beten:
„SIC FRATRES HELENAE , LVCIDA
SIDERA!
362
,,Çîatr]ttn Seltne; unfc S55. ÇDÎenbelâfuï^tt, fplbfeltg
/,unti liebltd) in il)rcm SeBen, ftnb aucf) im Sobe
,,nid)t gcfd)icben, Icidjtev benn bie SCblcr, unb
„ftûfHcr bcnn bic Soraen
Siicfen cilften Sänner quem semper
acerbttm
Semper honoratum (sie DI voluistis)
Iiabeho. Aeneid.Y. 49.
fû)^it \^ bie traurige '^c:A)xM)i feineê plö^Uidjen/
nnb öon mir am minbften yermutl)etcn Sobe§.
(5â tl)ut mir leib, wcber il)n nod) inid) über bie
SteblidjHeit meiner ©eftnnungen I)erul)igt gu I)as
Ben; unb c§ l)at mir ©eraalt gefoftet, jebe ^-iCeufs
ferung baöon bi§ jum 5Cu5i3ange gu unterbrü(f en.
SJon ber anbern ^txit fällt eê mir aber nun leid)*
ter, oï)ne SOlitgefüljl feiner Äränfung, mein eigent*
\\6)z% Btelr bie „t)erpeftete ^reunbm" unb SUîeu*
d)elmôrberin cineâ 9Jt. SOîenbeléfol)n§ unb ^.
Sefjingâ mit it)rem ©ogen unb auê tf)rem Äod^er
(o njär'e mit i{)rer atl)letifd) geballten «yauft, ober
aud) partl)ifd) leid)ter «yerfe!) »erfolgen, unb ju»
^leid) bie^ausel)re unb Ar o ne meincâ 3>ater=
ïanbâ, on ^reu^ens ^arafttcn unb @ï)fop^ani
ten räd)en ^u îonnen. feâ tft l)ier nid)t bie 9webe
öon ben SS'erbienften cineê SOZeifterâ \x\, Sfrael um
fein S&ol^, no(^ um bie SJerlinfdjc Sitteratur,
unb il)re SSudjftäbler. Sd) ernenne mxi allem re-
spcctu parentelae ba§ öon feinem 65efe|geber,
Könige unb 9{id)ter »erftofjene Subentum für bie
Ieiblid)e Ü)vutter unferê @»angelifd)ett (Sl)riften-
tum§ , fo n)ie l<x% S^ömifc^c ^obftum für W \t\h^
Ii(^c 301 u 1 1 e r unferâ beutfd)en Sutl)ertumâ, oljnc
be§l)alb bie îôjilid^ere %tzxj\)t\t meineâ ©illigungâ=
üermögcna <x\\ i^rcn fd)n)cfterlicl)en*) ^iCu5artHn=
gen unb ©roucln ju verunreinigen, &u veruntreuen
9) (SjC*. XXUI. XVI
363
obeï s« öcrfc^crjctt , mk ©fû» anb bie Ssctfcn
3u 6bom.
35cr oBgcniTcttc ,,^ûben'' »irb «Jteber ûttge*
ïttûpft , unb iâ) fal)re tn näherem B«fa«îinenî)angc
mit ©luiicm fort — S« bcm brct) unb fcd)stgs
ften ©aiibe bcr btcïkfagtcn aiïçicmetncn beutfcî)cn
§dMioti)d (@.20— 44. Nro. Il — IV. bev au§*
fü^fltd)cn DReccnftoncn, racld^c bett „5îursen 5vcd^s
ddjtcn'' sunt SVortvak btcncn), i\t baâ ©enc^t
über t>uï) ^'t'ebigcr ö^^)^?^ worben, bie iid) ju
9Ôiberfad)crn beâ raeiîanb „ucrerciç^ten" jübifdjen
95>eltn)cifcn aufgeraorfen ^Bcn, ®iefe bret)fad)c
Sîccenfton I)at ben Hafenben SKitlauter iy. s^^
unbuvd)bnnglid)ett SiJÎDnogromm i^reâ ^aBrican*
ten, bcr e§ jebem 3)ecûn ouf einer Xtniöerfität
^nx)Oïti)ui, @d)riftftcllcr nad^oefaiïcn ^uk^anb*
Icn; bcm allen olingcadjtct aber nod^ ein ^u jun*
çer ^ud)§ unb ^ibltfte jur /,23'eurtf)eilung;" ciççe*
ner unb frcmbcr <Sd)riftftctlcrct) ju fctjn f'd)cint.
^in ^rcbiger in berSS^üftcn, an befen (Sut*
ïletbunçï unb 35'erücirung ilim fcibft noc^ ntc^r,
aU 5tiemanb hem ÄunbBaren, nad^ gelci*
fletcm £5pfcrç\elut>be / gelegen fet)tt ntuÇ^ (tocnn
îtemlid) tk (Botter bcr 6rbc «weiter nid)tê, aU
Qcfpannte reine Sbcole i^rer £)pfcrcr finb) ^cingt
an allgemeiner bcutfd)er <Sd)äbelft(ite , $tt)ifd^èrt
einem ©tabt= unb S)orfprebigcr in bcr 50^itte,
ïuk jener el)erne „Sçpuâ" ber $n)ar eine (Sd)lange
îjorfteiïte, ober feine mar, unb jum „3teï)uft^an"iôj
unter einem !öl)nen Könige warb.
Sd) fcnne be§ ^errn B^ttnerâ 5CH)anblung
nur oon auffcn, nad) bcr SSrefocfc if)reê Sitelê;
unterbeiTcn ne^mc ià) menigilenâ fticf[irübcrlid)ctt
Sl)cil an bcm ,,guten Flamen" eincê äR^annee,
10) H. 58. t« Son. XVIII. 4.
364
ber tnc^ï ûlâ ®tn „SefeBuc^ fus (lUi ©tânbe^'
überfe^t unb gufammengelefett l)ahm foll. ©d^njet-
Itd) aber Eann e§ ein , /guter S3^en)ei^ feiner ©e-
fdbi(ïlid)iÊeit unb »ortrefïid^en ©eftnnungen" fe^n,
über ein 58uc^ ju fd^reiben , o^ne ben redeten SS'cr*
ftanb beffelben atdii)t , gef(i)n)e{ge überholt ju
^abenj unb eine foId)e 9îuge mad)t roieberum fo«
ïoo^l ba§ Sob ber aiïgemeinen beutfd)ett Äunjla
tidjtcr , aï§ ûud^ ben leichten unb liît)toollen @ang,
î)ie ft)ftematifd)e S)eutlid)feit unb ^racifton be§
neuen Serufatemâ öerbäd)tig. 9Jun, roaé ge^t eâ
mid) on? «^at er nid)t bie ^ugenfalbe ,/fo na^ei
fo naj)e!" gur Erleuchtung beâ p^iïofop^ifc^en
Sierftcinbnifcâ
5Cud) ber îDorfpfarrer fott bereits m ,,t)er*
lorncâ ^arabieâ" in fel)r p^iger attemannifd)et
^rofe, eine „(Sittenlehre „Pour les Fous
„Pour les Auges, et pour les Diables''
fceS gelobten (Sanbeâ I)crauâgegeben ï)aben. 3)eï
SS^erlinfd^e 3îecenfent giebt feinen attgcmeinen beut*
fd)en èefern i^einen SS'inB »on ber »orläuftgctt
f5rrud^tbar!eit biefeê fabbucàifdien ^^erobianerS,
S>oIfâlc^rero unb ©efc^aufloferâ , hî^în anti-
cl)riftentumïid^e fyret)müt§ig!eit oEe pi)t^ogorifd)e
«nb p^arifûifd)e ^ntî)altfam1eit ju ©d^anbcn ntad)t,
ttnb ber dn proteftantifd)er «Seelen^irte einer «^eerbe
fei)n foll, bie oermut^lid) auâ ©abarenern, Tlt-*
ïeagern unb 5Jîenippen ^^) befte^t. @in fold^eâ
SDtetcor an bem Äir(^cn!^immel ber uJîariÉ »ort
^eutfd)lanb ijl auffaUenber, olâ bie gel^eime 5CneiÈ-
bote üon einer Sonfur in ben blauen Fastis beï
nlleâ aufBtarenben Suna. ,,5Cber audl) bicfe!Sad)e
fd)eint" (nad) einer anberroeitigen tî)eologicoa
politifc^en ^nmer!ung ®. 30.) ftd) unter ben 2)en*
îenben aller Steligionen einer ^erflarunâ unö
11) fv«»f<5e ;c.
365
©ntîleibung g« nal^mt, bte nod) burd^ eimge ,/5Be=
benHid^fciten ge^mbert ju werben fd^etnt, weld^e
ïetne gânjltcfie ©effnung ber ©ebanîen sulaffen"—
wie frf)on «St. ^ouluâ 2 3;i)eff. II. 5 — 12. ge»
a^nbet ju l^abcn fd^etnt, nad) ber SGi)etâI)ett, btc
t^m gegeben tt)ar fcijroer ju »erfte^enbe ®tnge ju
fdf)ret*ben, raeld^e »eruJîrren bte îlngelel)rtgen unb
Setd^tferttgen, rate oud) bte anbern®d)riften, gu
iî)rem eigenen SS'erbammnt^. 2^etr. III. 15, 16.
Sd^ f)a6e nttr 9vaum gemad)t, nunmel)r ûuf
Un (Nro. III. @. 33 — 37.) angeîunbigtctt
Pastorem Polyphemum
Monstrum horrendum, informe, ingens,
cui lumen ademtum
Aeneid. III. 657. 658.
fommen ^n fônnen. ,Mit einem fold)en ©egnec
fid^ einjulafen" (finb abermal beê 5BerIinfd)en
Aunftriftterâ felbfteigene Söorte ®. 35.) „würbe
/,eben fo gefäl)rlic§! olâ »ergeblid)? fei)n. Soie
//getrauen une îaunt/ une on bie S5eurtî)cilung î
„feiner SOieçnungen su wagen; ba§ (SJeringfte,
r/waâ 2ötr gu kforgen ï)atten, würbe bod)"tm*
/,mer bie Giefa^rîî fetin, ben 3>erfaf|er nid)t rec^t
„öerftanben gu I)aBen."
„Soir, fagt bie 6ewunbern§wûrbige 9îefc^ei=»
„ben^^eit be§ unenblid) großen SÖianneS, berint
„Rimmel, er fagt Soir! — ^2) sotein fliegen-
der 33rief werbe aifo jum iîriec^enbcn, um bem
ep^raim eine SDlotte, unb bem <^aufe Suba eine
sffiaU gu fet)n. ^of. V. 12.
S)ie Section eineâ Svecenfenten tfl woï}\ ïaum
5Beurtt)eilung ; fonbern nur @efd)i(ïlid)£eit , ba§*
jenige, waâ er gelefen l^at, red)t aufjufagen. Se-
iDer SDtenfd) i]t, îxaft ber autonomie reiner SSer»
nunft, ober wenigftenâ i^reâ guten äöiHenä, fein
3C6
n5d)iler G5efe|geDer, «nb notfirltd^erS^fd^tet; folg»
»on 9î^ed)têjt)egen, fcurd) fein eigen SöerB. Um
ober ju ï)erfte|cn: SSaa gefi^rteben fte^t (TI
TÊ'/paTTTat) fontmt Ca ûllerbtngê nod^ auf bte
tyragc an : 38 1 e liefejl bu ? (ÏII2S (z^a'/iî^oo-y-eiç ;
Suc."^X. 26.) SBud^ftabenmänner unb 5CBc=(Sc^û|ert
ber &ntiî werben burd) t^re unreife ©eurt^eilun=
qen ben Mêl)erigcn alfgemeinen S)efpotiâmum ber
S3erlinfd)en <Bd)uk eilenber vereiteln / alâ dn
Sföurm jeneâ @(^attengen)ad)§, ba§ in einer 'i}^a(i)t
jüarb , uni in einer ^Jtadjt öerbarB. Son. IV. 6. 10.
5öaf)r^eii: c^^ne «^-reti^eit, ifl: jroar ein »ergraBenec
^dja'^f eine »erfd^loffene fluette , ein »erftcgelter
SÎDrn, (§D^eI. 11. 12.): ^reç^eit oI:)ne SSa^r=
l^eitâlicBe aber, i]t unred^t @ut in eine§ @ott=»
lofen <§»aufe, ein feinbfeeliger geringer (Sp^a (Wlidja
VI. 10.) ber I)öd)ften5Boe^eit unb feinften ©c^alf*
})üt partium unb ^alTabium.
éâ gieng ba^er tem ©erlinfc^en .^unftrid^ter
eben fo mit berCallida iunctura, mie bem be§=
fjalb t)on tf)m gemufterten «Çerrn Bôltner mit ber
„ungewohnten Bufammenftettung unb 5Cnroenbung,
n)eld)e bem iübtfd)en Söeltweifen jum SS'erbienjie/
l^ingegen bem ^rebiger in ber Söüftcn gur <Sänbe
gcrcd)net wirb. 5)iefer unmünbige, ^rme am
'e>d]tt i)at fo feiten! fo wenig i*^^^) oon feinem
(Stgcnen gerebet (So^. Vlll. 44.); I)at über bic
^atfte feiner fünf SS^ogen au^ bem „merHwûrbi=
gen ^udjt" be§ SOtärffc^en Serufalemâ wortlid),
im îjeriungten SDtaa^e, rein auâ* unb abgefc^ric=
Ben; Data auâ nod) merfwürbigercn unb popu^
laireren ©diriften ber ^äter unb ©rüber na(^
bem ^-leifdje, auf ^reue unb (Glauben ju feinen
DJîittelbcgriffen an = unb aufgenommen. @einc
13J — raro etc.
367
ûBcntcucrlfc^e ©elcfcn^cft unb muftuIfcTjcr 98t§ ift
auô lauter Locis comi-nunibus, ©peculattoncii/
SCröumcntattoncrt/ (Soncîuftonctî , ÄQmceHjaaren,
^afcerlumpcu unb f5?ïan$en fceâ rabbtnifc^en „Seib^
nû|cnâ, Sîoufcauâ unb 3denDpl)onâ" mit peban^
tifdjcr (Sinfalt aBcrgläubtger ©cfjioäfmerc^ sufant=
mcn gcfItcCt. 2)cnnocî) iÊann toi* attgemcine bcut=
fd)e ^it)Itûtf)cîar ftd) gav nid)t kfinnen, bte nnU
ftcn btcfcr Éol^c n)tter^oIentI{d) (\ele_fen, knjuua
bcrt/ ja n)aâ nod) me^r! gered)tfei*ttgt jul)a6cn;
fonbevn ^at auc^ feine eigene ^i)potI)cfe (®.20, 21.)
ï)on ber Callida iunctura Beveitâ öanjli»^ »er^
(Reffen, obgleid) felbigc ber einzige 3ureid)enbe
©runb ift, ,/n)arum il)m cBen biefe JLeminata
je^t fo neu fd)einett, unb fo tief in bem grünb^«
lid)Qn «Softem beâ jeritorten Serufaïemâ yor fei^
nen SJcrftanbeâaugen oertorgen (jelegen ^û£en''/
tap tl)m aHeâ tiâ auf baâ AJiniinuin, „tt)aâ er
«tit 5!)tü^e unb nid)t of)ne 33eforgni0 ju irren
l^erauâgebracl^t su I)aben g I a u B t," nun auf einmat
fonberbar unb fremb, unDcrftanbîid) unb anfti3^ig
geworben ift. G5Iei(^ beut Äämmerer unb ©ewaU
tigen ber Königin (Sanbaceâ, it)eld)er njar über
aile it)U @d)a|!ammern, ber ober nid)t »erftel)eu
ïonnte, ma§ er laâ, weil er nid)t wufte, ob ber
(£d)riftfteller yon ii)m felber ober »on jcmanb an^
berâ rebete (5CpofteIgefd). VIII. 26 — 34.) Befanb
fîd) and) ber allgemeine JoiMiotî)e!ar in ber gro^^
ten 3Sertegenî)eit' unb ©efaî)r eine§ boppelten 9)vîé=
»erftanbni'ifeâ , mit bem Iäd)erlid)en SCetI)iopier tu
ber p^iIofopI)ifd)en «yabet um bie ïiSdtc, bie SJîaâfe
mit bem ©efid^t unb ta^ ©efidjt mit ber ^a§h
in pern)cd)feln.
©^ne auf bie <S(Jâ§e unb 9ftetd)tîîmcr ^artc=s
ftanifd)=Sei6nu|=28oIftanifcf;erSS>eItn)eiâï)eit,n)eId)c
ber verewigte îWuâJknfccIâfolvn burd) fein @rfennt=
ni^pcrmogen fo îpoIjI alâ loiHigungâ» unb S3c=
368
ùzj)mn^§hkhi cworBcn Ijaüc, fîn^ frgcnb dit
êigentumêred^t anjumaa^en unter bem %itül etneâ
t^eofratifdfien ^lagii ober ouc^ nur ttipograp^ta
fd)en S'î'aci^brudê , entleï)ntc unb Borgte ber |i5rea
tigcr tn ber Söüftcn ©erätf) unb ©efä^ gu etnent
ungenJD^nltd^en 5Cufjuge unb Stuâgange feiner llei*
nen t)crf(f)mä^ten SCutorfdiaft, roudjc, wie ber
^^d^fft (Suc. XIX, 34.) einer laftbaren @fclin
unb il)reâ ^-ûllenâ beburfte. 3)a er aifo fein ^i^
gentumêrcdjt Ijattt; fo aufferte er and} îein6nt*
fc^eibungêrcd^t in ben (SoEifionSfätten grcifd^en un^
gereimtem Söiberfprud^ unb grunblofer SSünbig*
hiti fonbern feine |)oetifd^e 5Cbfi(^t war bloâ,
tiefe (SoEiftonâfâtte in einer „Hnftlid^en finnlirf)-
»oiïfommcnen S^orftettung ober in einer burd^ bie
^unft »orgefteEten fînnliiJenSJottfommen^eit"^'*)
nad^jua^^nten , xodàjcë unmöglich mit me^r @nars
gie unb ©nergie geleiftet werben f onnte , alâ nad)
bem ûftl)ctifd[)en ^i)puâ beâ jübifd^en ©aumeiftcrâ,
unb burd^ hic Bud)ftäbli(fien Brud)ftûcfe feincâ
im Serufirfem gegebenen 5Éufter§, bejjen Sföunber^
bilb (AioTisTsç) unb gôttli^eê ©ente nidit nur
burd^ Äupferftid^e/ ©djaumöngen^ 5BreIodcn unb
Seremiaben, fonbern oud) burdf) ^iramiben unb
bie feltenften ©onftettationen gur ©efo'rberung beâ
©uten unb <Sd)Dnen, oiel na^e canonifirt worben. — ■
Sebe «Ç>anblung ift auffer iî)rer urfprünglid)en,
natürlid)en, materteffen unb med)anifd)en ^ejeid)=«
nung nod) mand)erle9 ftgürlid)er, förmlidjer/ traa
gifd)er unb t9pifd)er S3ebeutungen fät)ig, wcld)e
jwar eben fo wenig olê bie 5tbfîd^ten unb ©eftn»
nungen be§«^onbeInben Begudet unb betaftet wer=
ben fonnen, aber wie atte inteiïectuette unb mo^
ralifd)c @inbrü(Je Dt)ne ftnnlic^en ^Tuébru^ feiner
5RtttI)eilung noc§ «jortpflûnâung empfänglich ftnb :
fols»
14) )3^UDfo))^tfd^e @(^r. K.
309
folgltd) luiiffen aitd) bie SC6ftcî)tcn unb ©eftnnun«
ôen cincâ ®rf)rittftcllcr§ bte tnptfdjc SSebeutung
feiner 5CutorI)anbIunç\eu fei;n , ftrf) burd) bie @in»
ïleibung unb ben 5Cu'êbru(J feiner ©ebonHcn offen»
fcoren, ober njenigftenê oerrotï)en. 3)ev îunft«
riri)terlid)e 5Cct beé S5erlinfd)en Stecenfenten fängt
bal)cr (<É. 33.) mit einem SCuâfprud^ ûtier meine
Äleibung unb (Sprad)e an, n)eld)c K'ribc SÖörter
fjkt gletd)faKê in tçpifdjer ©ebeutung ftcl)en. Sn
feinen unb feiner SSvitbcr 5Cugen unterfd)cibet mic^
meine Älcibung fo f cnntltd), baf felbige iî)m me^c
SSerfleibung 'aie aSeHcibung gu fei)n fd)eint.
3)er «Sufitilitat feiner eigenen tt)pifd)en (Sprad^e
gufolge, beforge idj faft burd^ meine (Sntrieibung
nod) unfcnntlid)er gu merben, unb wo nid)t ben
heften, bod^ ben „meiften" feiner 5Cmtâ = unb
©laudenêbruber nod^ weniger gu gefaEen, fo 6alb
nur ber îtnterfd)ieb ber fdfonen 5iatur nid)t met)r
ouf ben dtoâ nod) ûuf bie Soîunbart beê SOtoben^
f(^neiberâ nntommen, fo tolb nur ber iübifd)e
ioeïfc^e 9Jînê!en= unb BriIIenf)anbeI nidjt länger
baâ aïïgemeine ^eutfc^Ianb täufd)cn, unb <Btaa'
ten in 3öüften i^j »eriDanbcIn rairb.
îtm einiger in einem ^^niber «§)eu j^erftreuter
(Stcdnabcin rcilîcn rcerben bie allgemeinen beut»
fd)en Scfer 2(pril gcfd)idt, ober, „um beutlidjer
SU reben", auf aile baâ ,/3i>enige" »ermiefen,
waâ ü&er längft oergcffene unb oerjoeüte Blätter,
Bouquets à laMode, unb fd^on ï>ern)cfete f^ei*
genfork i«) in 333 Briefen unb 63 Biî'tttingé»
15) Civitas etc.
16) Snicifei: unb ®tnfàac -.-- ouintôtste? 5Bafe af6tgott noÇm tie-
fen fitngeiDorfenen Jfüntltng auf, unb maä)te ton jum <ëi)ili-
ïnappen tfjret ßmeifei unb ©infôlle. „eâ jammerte fie,
unb f:prad): eâ tfi ber ^leètàift^en Ätnbtetn einä! 2 58. 5Kof.
II. fi. ober gleich aie roenn mon 5Koiî in einer ïraube linbt,
unb fpric^t: 5Serber6e eâ ni;^t, eâ t(i ein ©eegen brinnen!
Sef. LXV. 8.
«amasD'a et^rifteo VIII.Z^. 24
370
bcnten (t>ie mit unbefanntc Baljl ter ^Cn^dnge
ntd^t mitgeredjnet) c^eraeiffagt fielen fott, o^ne
bo^ man tt)ct^, mie bièfe entlegene, üerlorne SSinfe
unb SCnfpielungen gur gegenmäftigen <Bad)c unb
^erfon cineS $rcbigerê in ber Söüjlen geboren.
Scf) fe^c mid) ba^er gleid)fattâ genöt^igt, meinem
geneigten SOtttîefer, ber miHigen «^eqenê ift, dn
leic^teê, fanfteê Sod^ oufjulegen, unb ü^m bic
meber gefät)rlid)e nod) öergeblid)e SOitü^e susumu*
tl)mf ba^ er nemlic^ bie feit langen SÖtonaten
auf meinem ÇJuIte ruî)enbe breçfSItige Stecenfton —
„ift fte hoâ) Hein/' unb entpit m ©anjen nur
12 ©lätter be§ bret) unb fed);5igften SSanbeS —
eigenî)dnbig auffd^Iage unb $u 9^at^ ^kl)t, um bie
tt)pifd)e 33^ebeutung meineâ metafrttifc^en ^aral»
ïeliêmi ouf ein «^aar ju trefen. Sfttgemeine Se»
fer mit it)um Mafenben SJorreiter, nifotaitifd^e
Säud^ftaBenmänner/ bie mit einem «Sparren gu oiel
@plitterrid)ter unb Hugcr fci)n moHeU/ alâ beâ
alten SÖleiftera uonStagira^'j £)racul: AEIyap
niSTETEIN Tov ^av^ai'ov-za — bie ^îat^att
unb Globale loBefaU/ bie Scinneâ unb ^am&reâ/
5Cpoïït)on§ unb 5Cbabbon§, mimifd)cn (Sngel unb
SDlorgenfterne if)reâ »erhärten Sa^rl)unbertâ unb
SS'aterlanbeâ , mögen immerhin nad) ber tt)|)ifd)en
SBebeutung aneiner Srutorfd)aft unb biefeâ legten
5Cgonê, unter i^rem ^iabem unb I)inter i|ren
fStihaëo^un fud^en. — ^n(^ bofelbft werben fie
ttic^t nur leibhafte nn'o I)anb greife 5iJîer!maIe
unb Beugniffe , fonbern aud) oielfü^ige , lebenbige
unb rü^renbe 23emeife ber 3öai)r|eit! unb iÇ*
reS ©otteê fingere! ftnben, nm felbige ^nU
«jeber ï)inmeg gu merfen, gleicî) ben ï)omerif(^en
f^ifc^ern ber rä|elt)aften 2egenbe; — ober ouc^
17) Summus Aristoteles, ntf)» GO(pißXtX0)V tliyx^V A.
ztqi. 13.
871
jum BetJmûImen ctne9 jlttt-Beren 5)aumen§ unb
I)ttrtcren ^f^agclê: bannt alle <Sd)rift, bie £)t^em
in bcr 5^afe ^at, erfüllt toerbe in omni sensu
possîbili; j^citt Jota nod) Büttel pftlologtfc^eï
unb ^)ftlofop^tfd)cr (»a^ungen gergel^e/ no(| i^re
cwtge, unaufloâltcl)e ^■''), anë ber^Suft gefc{)öpftc
©runbgefe^e , jum gefät)rlicl)en Soucier bec Bk^*
nie , ocrgeSltd) auf bic @rbc fatten ! —
^lunme^r ï)ebt ftc^ bte ©nt^leibung unb SSer-
îlorung meiner fünf SB^ogen mit i^rer 5Cuffd)rtft
ûtt, tt)elc§e aber »on einem ^ÇlaciuS ^ulöert,
ouf allgemeiner (»d)obelftätte beutfc^er Aô>fe , fo
öerjlömmelt unb uer^eilt raorben , ba^ feine «Spur
»on bem boppelten ^otto meiner ganzen ^U
niaturautorfd)aft unb il)re§ Corpusculum delicti
übrig geblieben ift; fonbern e§ and) I)ier gc^eiffen
i^at; ,,dtHn abe, rein ah^t hië auf i^ren S5obenl''
^f. CXXXVII. 7, (S-in ^amburgfd)er
9îad)ri(^ter ber <Sofrattfd)en 3)en!n)ürbigfeiten
fanb eâ gwar su langmeilig, bte britteî)alb erften
SS^erfe beâ fJerfiuê absufd)reiben; bennoc^ war er
fo befcï)eiben unb eî)rlid), il)r ^afe^n, bieD^uelle
unb einen ^ureid^enben ©runb feiner llnterlaffung
onjujcigen: ber allgemeine 33^erliner l^ingegen ^at
fein /,!auftifc^eâ" ^anbnterL tt)ie ein iBeutel»
fd)neibcr unb «yro^nbot an^cubt, ba§ id) mit
î^imfon anrufen, unb mic^ fur meine beçbe SCu»
IT) Ut, si solvas, — Inveiiias etiam cUsiecti membra poetae^
btouc^jl ti«, angemetner Sefer beatae memoriae ! nur ttc^ ftugS
onf ioâientge ju 6eftnnen , roaâ tu fdjon lângftejroï'. VIII. 19.
Stf. II. 22. 2 SEint. III. S. S[?)OÏ. II. G. IX. 11. tm pfeubo»
^crobotifc^en Scöett t>eê .Çomerâ, tm Aristot. de partibus ani-
mal. I. 5. »ont ^croî[tttfd)en ivravO^a sunt SScIege attgegen»
roârtigei SBeivetfc, in Slôgelâ @cfc()id)tc bcï îpntifc()en 2itte»
ttttut (5B. I. <S. 175.), in ben neueflcn ^)^ttpfop^tfd)cn ajlet«
ten, unto tn fcet SBîeië^eit SRoïgentât^c se. Jc. entwetet fle«
ïefcn Çafl, ober cum exspectation?, ntd^ft swspensione iudicii,
no(l» »u tcf«tt '&cfomm«» rotvjt.
24*
372
qcn cinjl tàdjcn mu^, an ben ^I)iliflern. îB. fcet
àttc{;t. XVI. 28.
©in «©djrtftjleller / ter, io artis severae
cffectus vttlkbt,
prius - more
Frugalitatis Lege palluit exacta,
Petron.
gteBt fccm ©enjanbe feiner SSIô^e unb Sî'otijburft:
eine foldje ^räcifton, ba^ feine 95efcf)neibunçi[,
gefc^njcige 2> erfcf)neii5unû[/ o^ne ©eraaItfamBeit,
fûglid) angel)t. lleberfcOrift feineâ 30erEâ ift su=
glcid) Untcrfd)rift feineâ S^amenâ, unb Berber
ß^uracter ein 3C&bru(f beê @iegelring§ am ®ot=
teêftnger bcr fd)önen 5îatur; n)eld)e alleâ au§
einem runben ®r) unb bem Alinimo eincâ (Senf»
ïornâ jurSebenâgro^e entraideït, olleâ jtieberum
in eben benfelben Si)pum üerjüngt, 5uru(îfit()rt
unb Dottenbet, burd) bie Gräfte entgegengcfe^ter
©lafticität. (Sin foldjer Situl ijl ein tt)pifcftet
@aamc , an orpfjifd)eê @i), worin bie S)vufe @e»
gelt unb ^üttz fur if)ren ©eniuâ bereitet l)at, ber
ou§ feiner Gebärmutter ^erauâlÈommt, n)ie ein
Bräutigam auâ feiner .Kammer , unb ftd) freut,
wk dn 'Ç>elb, ju laufen bcnSöeg nod) bem Biele
feineâ gepgeIten(Sinnâ, n)eld)er fd)on auf®tirn
unb 9vabel be§ Sîuc^â ge.^eid^net ftef)t. <^ier alfo
ift ber 5Cnfang feiner ©timme unb @prad)e, be*
ren ®d)nur fDrtgct)t biâ anâ ®nbe ber 9f ebe, ba^
alleâ »on ©inern Sid)t unb f^euer burd^brungen
werbe.
@ntfprid)t Sn^alt unb SS'atuta bem Sitel:
fo wirb auâ icm a parf e ante auâgejlelïten 9ße(^»
fei unb ©c^ulbbriefe, a parte post ein Sluitt»
Brief unb ^eleg ber baar geleifteten B^^Iw^QÎ
ïurj, ein sweçfc^neibigeS Snjlrumentr baâ ftc^
felbft liquibirt unb legitimirt; — dnc Sphinx
bifrons , bie , am dingange , in ber ©eftalt einer
37S
SBlume obct 5BlütI)e, ©cfd)red;tâmcrfmûlc ber
^utorf(^aftI)eryortretbt, unb Bet)m Ausgange, in
ber GJeftalt einer ^^tn<S)t ei:fcï)cint, tt)eld)e/ ouffcv
ber i^ulle i^rer eigenen «Subftanj , eine ^ütie gang
neuer ßienerationen äl)nlict)cr 5vuturgen)äd)fe unb
@9fteme innigft öetfd)Itejjt unb t)ern)ûl)rt.
3)er t)om SOteifter ^ulbert mit feinem Cul-
tello Flaciano »erfc^ntttene ^itel fott bennocf)
md)t fagen bürfen: ,,<Bkl)Crià) hin ein bürrer
5öaum!" Sef. LVI. 3. — gleid) jenem im (^»an»
gelio, ber ïa\)k ^Blätter, aber iEeine ^-eigen trug,
beêï)alb öerflud)t warb, unb alêbalb Ma auf bie
Sföursel »erborrte ^^); ober feinem ttftî)etifd)en
dbenbilbe äl)nIicC, ber mit Stamm, ^-JCeftcn, B^d»
<;en unb Sprößlingen , _^auâ nid)tâ benn lauter
§afern beftel)t, unb tretrlid^ ben gcfammten Sn*
begriff ontDlDgifd)er ©rfenntnifj in ben SOtorgen»
ftunben (S. 9 — 11) yorftelit. Befolgt; memcS
erften motto au§ bem 5.^. SSRof. XXXIU. 9. 10.
nad) ber 5Jîenbelêfo^nfc^en Heberfe^ung, muften
^Criftoteleâ unb ^lato, SDtofeê unb 9^^tI)an, 6o-
rt)bon unb 5St)i)rfiâ {W gebunbenen S)vetapt)t)fi-
îerlî) fd)Ied)terbingâ aufl)ürcn, in meinen 5Cugen,
@cfe|geber, ^rop^eten unb (Seelenl)irten sufei)n,
fo balb fte, alâ irrenbe Stitter, auf fal)(en ^fer*
ben fiii) brüftcten. Befolge meincâ jnieiten SOiotto
ouâ Ser. XXm. 15, nad) ber Sut^erfd)cn lieber»
fe^ung, !am ber ©alten = unt 3öermutl)gefd)ma(f
nid)t Von metner Leiter, fonbern »on ber SBein-
lefe Serufalemê l)er:
©elbjl unfere jÇeinbc mögen Dîlc^tet: fepii!
3Ç)r seBetnjîocE ijî ber SBeiniîorf ©obomS,
Unb üom »etberbteu ®eft(be ©cmcrra:
3^re SSeeren ôiftiôet 2lrt;
18) 3»<»ttÇ. XXI. is-w. Wa«. XI. «0.
374
@ie tragen »ergiftenbe îrauben:
ÎSut^ Uï ®tact)eu ijl iÇir SBeiit. »•)
t^ren gegenfetttgen <B<i)^in lagen in bem SBunbel
metner ^3ropI)etif(^en Bengnife, fo »eiborgen nnb
»erftegelt, ba^ bie attgemetne Sefabel fte für Bi-
joux indiscrets anfat)e/ unb jtd) mit ungôttltd)er
f^auft baran »ergriff, ^^reçlic^ waren e§/ in etçs
mologifd^er unb tgpifd^er S3^ebeutung, Ut reine*
jlen Tesficuli meiner 5futorfd^aft , ber ^Cd^itteâ
i§rer ^utontät unb Iteberjeugungâfraft; benn
auâ n)elcf)erlei) aKa^t fonft f)ätte ein fleinlautet
^rcbiger in ber Sßüften ftd^ unternjinben lônnen,
bem allgemeinen ©erûd^tc ber gleidfjflimmigftett
©ewunberung entgegen ju reben? —
■^ Aut famam se quere : aut sibi convenien-
tia fin^e !
Hor. ad Pis. 119.
^tim Betjbe Beugen , SDîofeê unb Seremiaâ,
weld^e tt)ie gœeg èel&aume unit gwo f^acfeln »or
ber @c^n)ette meines 5öüci)Iein§ ftunben, muiten
ba^er auâgerottet unb auêgelofc^t werben, gleid)
jenen apotaIi)ptifd)en XI. 4. 8. in ber großen
@tabtr bie ba ^d^t geiftlic^ ©cboma unb 5Ce»
ût)pten, n)o unfer ^(^^di: gcfreu^igt worben.
Alnt burd) biefen mutijwittigen ?Cret)el gegen bie
Bonammeot — ^o-^ ^^^^^^^ s^^^^^^^^^j. ^ glaubte
«tan S^QÏ^i«^ ^^^ î^er Arte sécréta i^rer Cap-
sula tliecata befto f[inîer fertig gu «jerben, unb
gab, »ermittelft eineâ boppelten ïoiiâoerftanbnifeê,
ben gerben grünen ^elg, unb bie jlein^ arte Schale
für ben 5tuPern felbft au§. —
^it blinjenben Sefern, welche (»c^riftjietter
für peripatetifc^e SS^dume onfe^en, 2^) mu^ ic^ in
19) 5 5B. sDlof. XXXII. 31 — 34. aai) Ut mtxiUie{o^ü^änü UetK-
f^fetmg. 20) Petron. 2J) fktrc. VUI. 24.
375
i^ret eigenen mit öegebcnen äft^ettfd)en <©ptac^e
teben, nur mit bem Mnterfd^iebc , ba^ id) ben
SOterfmalen i^rcfbürren ^afern, Beffere SOlerfmale
eines frifc^en faftigeu ^oI$eâ / i^ten lÉal^Ien, «n»
jtud^tbaren, gnjcçmaî erftorknen unb auâgenjuv»
klten ^Bäumen (Sub. 12.) fold^e entgegen fe§e,
cie an 5Bacï)ett gepflanzt finb , bcren ÉJaffer ouâ
bem ^eiligtl)um fleugt; iï)re ^ruc^t bient gur
©peife , unb i^re unt)ern)eIHtct)e SBIotter gur SCr»
Seneti unb ©cfunb^eit ber SJölf er (^efetXL V1L12.
^f. I. 3. 5Cpo!. XXII. 2.).
@â mu^ mir baï)er an bem ganzen Sitel mei»
ner 5Cutorfct)oft e&en fo üiet gelegen fet)n, al§ eâ
ben Betagten (Eltern beê ^rebigerê in ber Sßüften
barauf ani^am, ii)um gcIoOten Äinbe feinen red)-
ten S'î'amen gu geben , o^ne bie minbefte Sftüct'ft^t
für f^amilien= unb 5tationalöorurtI)eile/ ober ben
eiteln Sßanbel nad) oaterlicï)er SSeife. 35ie glü(f*
njünfd^enben S^ad)fiarn unb ©efreunbte ^^^tn ii)n
3ad)aria8; aber SO^utter ©lifabet^ antwortete:
SORit niditen! fonbern er fott So^anneê t)eiffett.
S)er biê^^er »erftummte SSatcr forberte ein SKäf»
lein, fd)rieb unb fprad): (gr ^eiffet Soï)anneê.
Suc. I. 58 — 63. Se me^r id) aber fur bie »ott«
ftonbigfle Hebereinftimmung graifdien ben SOlerE»
malen ber llrbilber unb 5^ad)bilber in bem flein*
ften ©(^attenrife meiner ©ebanfen geforgt; je
ftrenger ic^ ber 2ß'a^rl)eit in ben alten B^ugniffen
i^reS ©erüc^tea gefolgt, unb ieber S[ftiê^eÛigÉeit
ttt ben SOftert'malen ber SfJad^a^mung unb @rbid)=
tung auâgett)id)en bin, um atte @ered)tigfeit eine§
gewiffen^aften 3Cutor§ ^u erfüllen: mit befto leb»
Çafterem ^erjcleib l)abc id) bie böfen Étreid^e
cmpfinben muffen, tt)cld)e ein 5Cleranber ber ® d)mibt
baburc^ beujiefen 'i^at, ba§ er mir ben Söart md"
neê <Sd)lufîelâ verdunste, o^ne ben S^ür unb
©c^lo^ meiner 5Cutorfc^aft mebcr aufget^an noc^
jugemac^t werben mag. t%im, IV, 14.
376
SJot ungefe^t pßlf 3al)ren, gab ein bûmalâ
î)teu^tf(^er ^ofprebtger dtroaè unter bem S^tamen
^cpI)oftiDn l^cvauê, unb berief ftd), erft in bet
S^'orrebe gur jwe^ten 5Cuf[age , auf einen äg^pti»
fd^en ^riefter, DÏ)ne ba§ geringftc SOlerfmal fei«
ner HrBunbe unb Sïtittelbegriffc sn)ifcï)en bem Sn»
ï)alte unb einer fo ^omoni)mifd)en 2Cuffcï)rtft fei*
ne§ JBuc^ê anjufü{)ren. ^er SBcrlinfc^e ©trabo
geruhte fïugâ biefen grunblofen Umftanb, in fei»
nen9ßöcf)entlidf)en 9vac^ric^ten, ^2) aBennal nac^s
gufd)reibcn. Söa^rfd)einlid)cr mar biefer apo^rç*
:pl)tfd)e Sitel ein bloßer f^amilienfpa^ , ober eine
n)i|ige 2(nfpielung auf ben S^tamcn eineê ,/5CIe,rans
terê üon Éblerêl)eim," unter befen 50îa§Be ber
nemlid)e @d)riftfteller eine „ÎCpoIogie beâ IDrbenâ
ter ^rei)mäurer" ju ^^ilabeïpi^ia 5651 (Aonigâ*
berg 1769) ï)erau§gegeben l)atte.
5Cber ber jübifdje SG&eltweife, warum l)at ber
feiner $n)et)fpcinnigen ®d)rift ben tt)pif(^en ^ila^
nten einer »orlängft jum anbernmal unroibcrbring»
lid) gerftô'rten ©tobt gum fya^nlein aufgcftedt ? -—
@eprt ber Äopf beê Sitelê nid)t ju bcn be^ben
©d^ultern unb ^älften ber sn)e9 3t'bfd)nitte ? —
Sôarum fäEt unb liegt baâ Uebevgeroidjt nur auf
ber einen 5Cd^feI beâ Snbentumâ? — 9öar baâ
@t)mptom ber «^alêftarre in ber *2Cuffd)rtft feineâ
5Bud)eâ nid)t eine fattfam warnenbe SBorbebeutung
»on llngefunbl)eit unb ©ebred)en in ber X)dûno=
ntie beê ganjen ®^ftemâ ? — ^aben bie unnü^en
^lier^te biefcâ SOîeifteré im bud)ftäblid)en Sfracl,
ben tetanifd)en Krampf auf bem 3îitel, allefamt
fctlfd)Iid^ gebeutet, ^sj gänjlid^ barin einen ä>Dr=
boten beê ^obeêengclâ »ernannt/ burc§ beffen
Î22) 5Biertet 3o:^rçiong 1776. (StücE XXyill. Vettii Epagathi Regio-
monticolae ]^tcrop^ttnttfd)e ^Briefe See! III. 9. 10. 5!Rottti.
XIX. 11. 1779. ®. 62. tn 8vo. Jo. Alb. Fabiicii BibliotK.
Orae«. «H. 33) $>ip6 XJII. 4.
3Î>
©c^Iog bei um ben Seic^nam ,,fo cnôC/ fo enge"
gufammengcfteffte ÇI)aIan;c tiermtfd)tcr ^reunbe,
in etnc fol(i)e ÎBefturjung unb SSerIcgcnI)CTt qe=
ïtet^/ bû^ mon ntc{)t ûHein ftd) îcin ©ewtiTen
wachte, ben SJerbac{)t einer nur burd) B^ubcrep»
fûnbe benHiaren ©Iutfd)ulb Bween fo mdtl fo
jtjeit! entfernten donner â^nbern!! 2*) ouf-
^ubürben; fonbern a\xd) einen fo feinen, frommen
SSetrug nullen n)ottte, baâ mitleibicje £)pfer i^rer
unüerfd)ämten S3;linbl)eit , in einen ^SO^art^rer ber
fBa^rlieit unb f5frcunbfd)aft $u vergöttern.
Sd) rniH mein ïBerE be§ ©lûubenâ ouf eine
ûnbere Söeife tl)un, meine 5Crbeit ber Siebe auf
eine anberc Sôeife tî)un ^s), ûlâ bie 5Berlinfd)en
^iobêfrcunbe 2®), über bereu Sl)orI)eit unb (Sitel»
ïdt bie fc^aubernben SOîaneê be§ „»eremigten
5!}îenbeIêfol)nâ mit guiïerfu^em SDîunbe" »iellèid)t
beulen unb înirfd)en î S5efpred;en mill ià) fie unb
t)erfoï)nen , nid)t mit @r$ nod) SG5et)raud) ; fonbern
Farre pio et saliente mica : Hör.
fo öiel iä) immer »ermag, beitragen gur Heber»
ïleibung ^^} unb SScrHarung ber conyuIftvifd)en
©ebärbe auf ber ©iebelfeite feincâ ©ucï)§. 5Cu^
i^ juiU einmal fo eitel tî^oxièjt fet)n , nur j^u gmci«
fein: ob ber S^iograpI) ober afflcpif(^e ^craul=
geber berOpemmPosthumorum, bie nod) lom=
men foUcn, beffer im (»tonbc feyn ttJcrben, mit
i^rer Äabbala unb ^Clgcbra, baâ ßJcbcimni^ ber
l^eiltgen cntJOc{{)tcn (Stöbt , unb bie mi)ftifd)cn 3.^er»
î)iïltntffe ber @tnt)ett il)reê 5îamen§, fcirol)! jum
gelobten ^tmmelreid)e religtöfer SDvad)t, al§ $um
en)tg irrmanbelnben @rb= unb 9}{onbenreic^e bc§
Subentumê, tiiel näf)er benn id) , auf^ulôfcn?
t)arum fott in i^rc ©rnbte mein 6id)et deinen
24) CKorc. in. 17. 25) 3«f. XXVIII. 'ÎI. 26) XLK. S.
37) a Äor. V. 2. 4.
378
(ftngrtff t^un. 3?et JBIut§= unb SUtut^â •» <Sip|)»
fd^oft gebulirt bie Sôetnlefe feiner $&erbtcnjle um
bie l^errfc^enbe natürliche SfJ^eligion, unb ben ^taâ)''
ttüä i^ut @tärfe. S(^ laffe mir gnügen an ber
einzelnen Traube be§ t^pifd^en Ramené unb fei-
ner fieçben StimBoIe auf ber Bi««e beê ^itelS.
©eift ber SScoBad^tung unb @eijî ber 3öeiffa»
gung Itnb bie '^'itti(it beê menfc^Iid^en ©eniuê.
3um ©eBietc beê erfteren gel)ô'rt alïeâ ©egenraôr»
ti^^3 Sum ©eBiete beê le|teren atteê ^Cbwefenbe,
ber S^ergangenfieit unbBufunft. ^aâ p^ilofopl^i-
fd^e ©enie aufert feine Wlaâjt baburd), ba^ eê,
ö ermittel ji ber 5Cbftraction , boâ Gegenwärtige
oBwefenb ju madjen jtc^Bemû^tj n)irHicf)e ©egen»
jlânbe su txaâtcn Begriffen unb Ho^ bcnîBaren
SÖlerifmalen, gu reinen ©rfd^einungen unb ^^a»
nomenen entlleibet, S)aê poetifdie 6enie ciuf»
fert feine SJtac^t baburc^, ba^ e§ , »ermittelfl ber
fiction, bie SJiftonen aBwefenber ä^ergangenl^eit
unb Svilanft su gegenwartigen S)arftettungen »er»
îlcrt. Aritiî unb ^oliti^ tt)iberfteï)en ben Hfur-
pationen Bet)ber ^àd)tQ, unb forgen fur taè &idâ)»
ûewid^t berfelBcn, burd^ bie nemlid^en ipofîtioen
Arôfte unb SOlittel ber S3'eoBad)tung unb 2Seif=
fagung.
S)a§ (Gegenwärtige ijl ein unt^eilBorer, ein«
fad^er ^unct, in ben ftd) ber ©eift ber 5BeoBad)»
tung concentrirt/ unb auâ U)m auf iik ganje
@p{ore beê gemeinen ®rfenntni^t)ermôgens wirft.
S)aê 5CBwefenbe l^at eine gwiefadje ^imcnfton,
ift in SJergangenî)eit unb 3«5^««f^ tijdlhav, bem
eBen fo sweçbeutigen ©cifte ber 3&eiffagung an=
gemeffen, auf we(d)en ftc^ auc^ ber jungft, in
grauer Sommerung ber fieBenten SWorgenftunbe,
(®. 120—132) gehaltene Snftinct unferê fSiüU
gungêPÇrmogenê laudator temporis acH
Se puero
379
ttnb ©egel)rttttô8permo3cn3 aTidusque
futuri^
Hor, ad Pis. 170. 171.
3U Begießen fd^etnt.
èa aifo btc (Summe beS ©egennjSrtigen un»
cnbltd^ fleitt ift gegen baâ me^rfû(|e5tç;gregat beô
5C6tt)efcnben / unb ber ©etft ber SSetjfagung un*
enblid^ überlegen bem einfältigen ©eifte ber îBe»
oBoc^tung: fo ^^angt unfer drfenntni^öermögen
xjott ben »ieli^tipftgen SOlobiftcationen ber innigften/
bunîÉelften unb tiefften JBiEigungâ s unb Söege!^-
cungêtrieBe ûB/ benen e§ untert^^an feçn muf.
2Cuf erbcm jînb no(^ folgenbe eiitjelne ©tiidfe »ou tcm
erflen ©ntivurfe »orl^anbeu:
£) bu pï)t)jtognt)mifc^er @e^er mit engelretnem
fDl-unbe! 5Cuc^ bein (s;i)eruBêauge gelüftet, SG&un*
berbinge gu fd)auen, 't)\t bo(^ jebeâ SSJienfc^enfinb,
'ti'^zn 5CntIié nid)t mM «klügeln Bebecît ift, off»
jletê »or unb um ftd^ iîet)t. ©iirte beine Senben
joie ein SJlann unb lel^re m\^. Sjl S'î'atur nid)t
boâ erjie SSunber, woburd) ©rfa^rung metapl^i)»
ftfc^er SÖteteore erft moglid) wirb % Sft SS'ernunft
nid^t baê erjle SSunber, worauf oEer Sôunber»
glouBe an au^erorbentlic|e (Srfc^einungen unb fel»
teuere 5Cu§na^men ber nod^ feltfameren Siegeln
Beruht? Sft Sôeiffagung unb (Èonfequensmad^eret)
ni(^t ber attgemeine SOlagnetiêmuê atter unferer
^enfungêtrcig^eit unb Saewegungêfraft im (lins
gcnjeibe unb Oie^irn unferer deinen Söelt ? (^ieBt
c§ îcine «Saule me^r unter ben ^rop^eten, weif»
fagenbe Äaipl^en unter ben •Ço^enprieftern? Äeinc
^ontii ^yiaix, bie trol^ il)reâ «écepticiâmuê \>k
bicfften B^WQ^« ticr SSaï)r()eit werben l (Sinb beine
Sôjîmr, bie bc fogen, jîe fînbSuben, unb finbê
3811
mâ)t fonbern Sûgncï ou8 ®atonâ ©çnagogc,
îetne 9feunbej;tï)âter, vok Simon ber «Samariter
unb @Ii)ma§ ber ^apl)ier, feine religiöfen ^adjt-
hotcny bie fîd) s« ben <^elben if)rcr at^iopifd^en
f^akln felbft »erîlaren, mit bem SJlonbfdiein t^=
ter fritifdfien Principes de convenance unb
yoïitifc^er SSa^r^eitêltc^e ftd) ;^u «Çeilanben bcâ
menfc()lid)en (Befcl)Iecï)tâ oufnjerfen unb bie alïge=
meinen bentf(^en Sd)riftfteIIcr unb Sefer l^interâ
^id)t ii)ret eigenen p^iIofopI)ifcr^en 5Cuff lorung fui):»
ren? «§>aben biefe ^i^ebenbu^Ier be§ ägi)ptifc{)ett
5Cbepten unb @ncrgumcnen nidjt iî)ren GJaft in
einen ^lutard) loup-garou apulejifirt , beffen os
rotundum mit ber ärgfien dupe unb bem einfcil»
tigften ingenio grajo eines Swmcrt'inbeâ um bie
SÖette, ben «on feinen Bôotifd)en SCmmcn unb
Söärterinncn »orgcfautcn unb eingefto^jften 33ret)/
gïeid) icnem gemalten «Conter, lieber »on fid^ ge»
geifert Ijat'i-
£) bu pl)r)fîognomifd)er Se^er mit Bcbccftem
5CntIi|e! 5Jîttgenoffe am ^rübfal unb om 9fteic^
unb an ber ©cbulb Sefu 6ï)rifti! (Se vodp beinc
ga^IIofen SG^ert'e unb ba^ bu je longer ie me^r
tï)uft! @r fennt ben nod) föftlid)cren SScg beiner
Siebe, bie «Çi^v» erboten beiner a3vartl)amül)feligfeit
unb alïepia desideria beineê Sîjomaâglaubenê. —
SieBer îjort bocl), raie Sein donner s^rnt
unb n>a§ fur unouêfpred)Iid)eâ ©efprad) auâ fei«
nem SOlunbe gc^t. èr fd)ilt tk SOiomusSngel/
welche feine ^iCuâcrn3aî)Itcn mit f^auften fd)lagen.
@r n)irb bie unreinen ÄIciber pou i^nen tl)un unb
fie mit |^*ei)erfleibern anjieïien unb einen reinen
^nt auf il)r ^aupt fe^en. 3Serad)tete £id)tlein
in ben ©ebanfen ber ftoljen «^eiligen ftnb bicÄlei*
nen; x^on it)ren ©ngein, bie. aiïestit i^or bem -'^n=
gefid)te il;reâ ^aterê im «îpimmel ftcl)en, mirb cr
geben, ba^ fie tiâ) geleiten foHen. Sein ^ag mtrfc
381
fcijn wie t»û§ ^euer etneâ ©olbfd^miets , wk bte
5Cn bcn ^cîûtomben unferer 50î:otcfd)rtftflcl>
1er n)trt) erfüllt, waâ @alomo »on feer Starren
Dpfcr ç^etoctffagt ï)at: ba^ fte ntrfit wtffen «jaâ
fie SJofèâ t^un. ®te öerftc^en ntd)t waâ fte fa«
gen ober maê fte fe^en, unb glauben ba^er am
iwcntgften fel&ft baran. ®te roiffen mand^eâ Beffec
oï§ èâ {î)nen gefagt werben lÉann, o^ne eâ gu
glauben; unb glauben, aber oî)ne ?Curcl)t unb
3tttern , uncnbltd) mcl)r alâ fte felbft wtffen. @{e
reben unnn|e ^tnge au§ unetntgem «^er^en unb
fagen: „unfere Bwnge foll îlcbcrî)anb |aben, un§
gebührt ju reben." — SSte Bnnen folc^e tüä)ti(^
fct)n, bte «Sd^riften if)rer beferen darüber jn un*
terfddctben, ju prüfen, unb gar ju rtcï)ten'? ©a*
!^er ftnb aud) tm alïgcmctnen beutfd)en SB^eblom
unb Sajaret fo »tele "Snoaliben , mit mandjerle^
®eud)en unb £lualen bel)oftete, SBefeifcne, ^Jilorù»
füd)tige, »om «Sdjlage gerü[)rte, unb ein gut
SI)eil fd)tafen, gteid) ben blinben .Cornera Jô'pfen,
mit offenen 5Cugen, alâ ïebcnbige Senfmale unb
S^orboten, bte burd) il)r 2)afei)n unâ anjumelben
fd)einen: Saeculuui Pyrrhae nova monstra
quesfae — iiiî @pod)e etneâ neuen 5Ceonê, ber
oor bcr ^pr ftel)t unb anflopft.
Stitâsug bcr Dîeceiiftou, mléi^ 35eraiilaffung beé gfieg.
Srtefeê gewcrbeu i(l:
Mg. b. «ibl. 63. SBb. 1. ©t. 1785. ©.20 — 44.
II.
Hebet 93îofeê SKeiiberêfor^nê ^entfalem. aSon ^o^amt
griebrid) 3MUm, sprebiget bep bcr @t. ÎKartcnfirc^e au
SSerlin. SScrliii bet) Çrtcbrtd) gjîflurer, 1784. 8.
®a§ über unb »iber ^. SOîofcy SKcnbclêfoOné mcrF«
»ûrbtgeé Su^ »ici würbe gefc^rteben werben, baé »or
382
mcÇr 3u rcüitfc^en ol3 ju cnoatt«n. Sie Socken, tie c8
enthielt, rcareii ju neu, unb wenn bie SBa^r^eitcii , ouc^
feltjl in ben grunbn'd)(ïeu ©pfîemen bereite »erborgen la»
gen, fo traf man fte bei) \i)m in einer 3ufainmenfleIIung
unb mit einer 2(nrcenbung, ber iic meijîen Sefer noc^ ju
ungewohnt rearen. ÜKan mu§te fîd) erfl üerjtt^ern , ob
man ben ©c^riftjîeller, ben man reiberfegen m\l, a\xä)
red)t »erliefe, unb taè gerabe ia am meijlen, reo er uuo
am anp^igjlen fc{)ien. SBir muffen bem «&. ^reb. 3ön»
ner W ©erec^tigfeit miberfa^ren raffen, ia^ feine ©c^rift
ein guter SBemcié feiner ©efc^icffic^feit fon)o()I, aie feinet
»ortrefli^en ©ejtnnungen ifl. Slöein mit ber Unpart{)ei«
lit^feit, iiie njir une jum ©efege madien — muffen mit
fagen , ia^ i>k 3n5eifel, iU er gegen ^. SOi. ÎÇeorie »or«
trägt, gr5§tentf;eifo auf ÜJii§i)erjlanb berufen
©. 30. %ùt >£). !DÎ. ift eê genug - - - roenn er nur berciefen
Çat, ia^ tk mofaifc^e aîeugion eigentlich nur®efe0gebung
ifl. SDb bicfe ©efel^gebung eine übernatiirlid)c i(l , ob bie
2öeiof;eit (3cttîé aud) fijnnc ewige 2Sa()rbeiten offenbaren
wollen, iaé fann ba^in gefleüt bleiben. 2)ie ©adje fc^cint
fic^ obne^in unter ben ©enfenben »on oUen Sfîeligionen
einer 2Iuff(arung unb (gutfd)eibung ju nähern, W nur
no(^ bur^ einige 5Bebenf[id)Feitcn ge^inbert ju werben
fc^eint, welche feine gänstic^e »erbac^tlofe Öefnung ber
®ebanfen\ jufaffen
III.
®oIgntr;a unb ©cî)eblimin{. 35on einem «prebiger in ber
SSüten, 1784. 8.
(Sin ^rebiger in ber SBüften, an ^(eibung unb ©prac^c
fonberbar unb fremb! SIber auc^ eben barum un»er(ldnb»
lid) unb rätf;fel^aft. 33ir fiJnnen biefen ^»rebiget leidet
an feinem Äleibe unb an feiner «Sprache »on feinen SSrü»
bem unterfd)ciben. SKan ifî ftc fcl)on an i^m gemo^nt,
unb œir Çiaben (te lièi)ix ertragen / ob fie gleich be« mei»
383
(len it(c^t gefîel, recil fte mc^r a>ctffeiJ5ung aie ?SefIci»
feung fc^ien. Um îjeutlic^er su tebeii: îDie SUîautcr beS
©cftnftjïenerê , »on bem iint reben, i|l »on benjenigen
Sefern itnb Aun|îric^teni , btc iDiffeit, moran fie jtc^ ju
ÇaUen ï)at)en, feit langée 3ät mit 9îac^ftc{)t beurt^cift
njorben, unb einige, welche ©c^erj aer(îe^en, unb bie ®c»
fd)tcfliâ)fcit unb beu SBi^ , Ut auct) oft ju broblofen Äün»
ilcu gef;(?rt, ju fc^ä^en reiffen, fiaben ftc^ mit ii)m eingc*
lojfen unb feine eigene «Sprache mit i^m gerebet. ©ic
f)aben «otauêgefe^t, ba§ et fel&jl f^erjen rcolle, unb baê
et roiffe, reo ©ci&eicj ^ingef;örc. iSenn man aber iic))t,
i>a^ biefec @d)rift|îeoet auc^ ba ftcî) einer fo rät()fcl^afte«
©prad)e bebient, mo hk ©ubtiHtät ber Unterfuc^ung bte
beutlic^ile unb »eriîanblirf)(le @ptarf)e erfobert, t)i^ et
burc^ n3eitf;ergel^oItc 5Infpielungen , bie oft eine SSelefen»
l^ieit unb ein ®ebäd)tnif erfobern, 'î>ai man ni^t jeber«
mann sumut^en barf, ftif) gefliffentlicî) in Sunfel ^uUt,
t)Uîdi gehäufte SOîetapÇiern groetfelÇjafte Sid)ter auf tk ©«•
genflänbe wirft, unb i^re UmriJTe uerwitrt, fia) imxâ) W
35ilbet feiner JÏRetap^eru unb ÎCnfpiehingen »on einem ®e«
banfen jum anbern forttragen lä§t, unb fo, mo nic^t
o^nc allen Bufammen^ang fi^reibt, bocï) «jenigftenö W
eigentlicl)en giiben, rcoburdö ik ©ebanfen miteinanber
üerfnüpft ftnb, au^ bem fc()drffîen unb aufmetffamften
2(uge »erbirgt: bann fann fîd) meber Sefer, iioâ) Äunfl*
ric^ter, nod) ©egner mit i^in einiaffen. 2)aê gegenmdr»
tige ^robuft feineê eigenftnntgen ©eniuê ift einigen ße^r»
fögen beê 3erufafem6 entgegengefe^t, unb f;at aile bk
(SigenÇeiten feiner »otigen Schriften an jïct). SBenn fic^
unfere Sefer erinnern, wie tieffinnig unb fubtil grö§ten«
t^eitê iik Unterfuc^ungen in biefem p{)ilofopf;if(^en 2BerFc
fînb, unb überlegen, wie nöt^ig eê alfo i(l, ta^ ein @^rift*
jleUer, menu er fid) in biefe Unterfuc^ungen mifc^en raiff,
jîc^ ber größten :5)eutli4)feit befleijjige, menu er ntc^t bien«
Un, »erroirren, ©taub in \iie îlugen werfen unb blauen
384
$)uuil machen i»ifl: fo rcirb einem jebcn Uueiitgenomme^
nen bie @prad)e , tk ber 'Prebtger in ber SBiiflen gerca^If
ï)at, nptfn>cnbi3 fe^r übet angebract)t f^eineu. 3» aHem
biefen tmmt norf), ia^ ber 2.on beê ^^rebigerê nic^t meÇ)r
bnrd)gcÇ)enbê ber ehemalige Iauutd)te, Ç5(i)(lcnê faufiifc^e,
fonbern oft tin gram(id)er unb beletbigenber 3;on ifi. ajîit
einem fctlcfeen ©egncr fic^ einjiilajyeu, würbe eben fo ge»
fä^rltc^ ûlê i^ergebfid) feçn. 2ßir getrauen uns ba^er faum,
une an bie Seurt^eifung feiner 50îet)nungen 3U wagen;
taè geringfîe, voaè rcir ju beforgen f;ätten, würbe boc^
immer tie ©efal^r fepn, ben 3SerfajTer ntc^t »erflaiiben
3u ^aben. 5ßae wir inbe§ mit SÎJîufje, uni nict)t ol)m
S5eforgni§ su irren, ^erauêgebract)t gu l^aben glauben, ifl
baâ ffientge, ba§ ber 95. nid)t ia<i (Sigentt)umêrecl)t tii
X)aè dicd)t in ÊolIitlouêfaKeu swifc^en ©eibjîgebrauct) unb
Sßo^IwPÜen iu entfc^eiben wid gefegt reiffen, unb ba^ tie
3lbitd)t ber mcfaifd)en SfieligionéÇiaublungeH i^re tçpif^e
JBebeutung fei;
IV.
^ï)itofopï)ifc^e S3etrad)tung über î^eologie unb Sîeligipn
überfmupt, unb über bie jübifd)e infonber^eit. granffurt
unb Seipjtg, 1784- 8.
3Jîan \u{)t eê ber 5(uffc^rift biefeê 3?ud)ô smar nidjt
on, ba9 ce gröfteut^eil^ eine @treitfd)rift ijî, ncd) weni«
ger la^t lie entarten, beâ ^. Soi. Serufalcm barinu an»
gegriffen su nnben - - - SSenn man r*on einem @d)rift«
<îeUer ^erfcmmt, ber unS burc^ bie i'eibniPitfd)e Sr^aben*
^eit feiner p()i[ofopf;ifd)en Sbeen, ik 9îou&'eauifd)e SBdrme
ber 5Berebfamfeit uerbunben mit 3£enopf;onttfd)er ©implici»
tôt in SSewnnberung fe0t - - - »venu man bann einen
@d)riftileüer in bie ^anb nimmt, ber, wie biefer pl;i[0'
fopÇ)ifd)e S5etrac^ter, Derfd)iebenen 3!Jîenfd)en e()r» ,
roürbigen 2Bar;rr;eiten mit plumper ©reijligfeit wiberfpridjt
- - wie fefic mu5 bann nic^t ber Unwißen gegen ben lelj»
tern.
385
tcrn, burc^ bt« SBerounbcrung bcé Srflern erl;ô^et roer»
beii. - - -
©et ©cbaiifc, b(i§ aUe.è reaS ba tjî, feine Urfad^cn
()flkn muffe, — ^ebt ber S3ctrad)ter an, — fii^rt onf
beu anbcrn ©ebanfcn, „baf ce ein gcu^iffeo cbereè 2Befeu
„geben !nccl)te, i^on bem adeê Ocrfcmmt." ®ic 5Bor(îeI»
hing biefeê ®êfen5 entfef;nten bic 5Dîenfcl)en »on fïct) felbjl
unb i^rer eignen SSirffamfeit. ®ie nannten eê ©ott,
unb legten i\)m «lie nienfct)Iict)C ©mpftnbungcn, 2;riebe,
6igcnfct)aften , ©efînnungen unb Äräfte , nur biefc Ärafte
tin fjo^ern ®rabe bep. (Se gab einige, bie biefen SSaf;«
iiuijten unb fid) für Wiener ber ©ötter auêgaben , W mit
if;ren Gabinetêge^eimniffen befannt fepn. S'ergfcii^en rcar
auct) ?3iofeo. 9Jcan mad)t eê if)m ^^\x>at jum aSerbien^îe
(®. 11.). ba§ er bie Untergottf;eiten verbannt {;abe, al»
lein er t(iat eê bfoê in ber 5lbfict)t, „um fîd) felbjl ju bem
„einjigcn Untergctte ju mad)en." ^ierju braud)te er »er*
fcl)iebcne „Sßlenbwerfe , bie er ber bitnben Einfalt »orfpie«
,, gelte. — ©r ^atte ilc^, ba nun einmal (Empörung 5*
„trieb, jügellofer ©tolj, >£)errfc^fH(^ t unb
„Dfiac^begierbe, bie «P^anptjügc feineê (S^araFteré wa*
„ren: jum 5lnfü^rer ber rebeüifrf)en 3fraeliten in @gt)p«
„ten aufgenjorfen (@. 13.). ©ie ijl unbegreiflirf) , bic
„*4]erb[enbung , wenn noiiö f^eutigeS îagcê SiJJofeö aie eiu
„ou9errrbent(id)er .Rned)t ©otteê, unb nicfet üie(mef;r füc
,Mè, «3a§ er mirflid) war, ncimüc^ für einen offent»
/,Itcben ?iuftt){cg ter; für einen Sîabeiof ü{)rec
„unb Oberhaupt ber Sîebetlcn, bie er gemacht,
„für einen tollfü^ncn 2l»cnturier erfannt unb an»
„gefe()en roirb."- - - 'i^e\uè uon 5îajaretO (fär;rt ber SSetrad)*
ter @. 65 fort) îiat unâ in feinem Sef^rüortrage aud) nic^t
«inen einzigen befliuimten beutftd)en SSegriff »on ber DJa«
tur unb bem SBefen ber Oott^eit gegeben. (5r f;at jn>ar
gefagt: ©ottijleinOeijl (^o^). 4, 24.) îKtein „eilt
„®ei(l i(l eine gl>imare! unb wirb es auc^ folange bleiben,
<>amann*8 ©Stiften VIII. 2^. 25
386
„al& er fein Sßorrourf unferet CStniie uiib fttmfid)en ©m*
„pftnbung netten Fann. — Sefuê alfo glaubte, bûêjcbeS
Sing in bet aSeit feinen jureic^cnben ®runb f;abc;
tiefet fep bet allgemeine ro o l; 1 1 f; ä t i g e n n b n o t f;«
rcenbige 3ufammenf;ang ber 2)inge in ber
tüatüx, ben 3efuê feinen 3nC)öteni unfet bem 5ßi(be ei«=
iieê SSaterê )Tcf) ucr3ulîeKen erlaubt Oa^ß/ i»eil tîe bcd)
einmal geroc^int gemefen, bep bem Sßorte ®ott an ein
befcnbere» au§etn3e[t(icî)eé Sßefen ju benfen. ^ki fommt
ber fBetTaä)Ut auf einmal auf ben 2(tl)ei5muê, »on bem
er (©. 100) nid)t begreifen fann , warum er bi6l;et tU
5la^fic^t nic^t ^at erl;alten fönnen, ujomit man ©ocinia«
lier , 2ïei(len unb 5îaturali(îen , bel;anbelt. 3uförber(l
behauptet er, bo§ eé eigentlich gar feine 2lt^eifîcn gebe;
benn ein jeber SKenfd) muffe bc^ einen gureic^enben ©runb
iet ©inge in ber SCBelt anne^jmen.
&.
©.75. aag. b. S. 63.93b. 1. ©t. ©.106. 107: „'^eS
alten ©ott^olb» epiflel an bie ®ogmati(len u. i>on ^.
% griebrid). 1784. --- 2tuê ber SCorr. fe^en von, ta^
fte ücr einem S^^re bie Senfur ju Seipjig nirf)t pajfirte,
n)eld)eê aber nunmehr - - gefc^e^en ijh ©o tt)ut jcber
®efan auf einer Unioerfität, alâ ob er ©c^riftjîeHer nac^
©efallen bel;anbeln fijnne. lüm."
e.75. Stnm. lieg: Nat. Deor. I. 34.
©. 76. 2llr(läbt. S3aber - - rccl;lf. 2lnerbiet. — f. 95riefn).
mit Srtcobi ®. 30.
©. 77. 2Inm. 5) S^ie angef. ©teile aué ben „3n3tt) ©c^erf-
lein" ©.12. 3-16 - m ijl im 6.2:1;. ©.31. 3-25—29.
©.79. 2(nm. 10) — SDicf. SiJîenbcléf. SOÎorgenjlunben jc
Irî^eil. 5ßerl. 1785. ©.5- I. SBaê ijî 2Sal;r()eit? --
SEer nic^t anberê fprid)t, aie er benft, ber rebet iit
SBa^r^eit. 2Ba^r(). im Dîcben i(î alfo Uebereinfîimmuug
in aSorten u. ©etanfen, a^ifctjen 3ei^«» «»^ tejeid)*
I
38r
iictcr®rt(^c (S. 6. 3(i fcl)on bicfe Srfliirurtç? nic^t
unric{)ticj , fo fcf)enit |Te bod) utdjt fruct)tbar ju fepii —
©.79. ïcgt. S5efenntui§ - - »erpefîefe greunbin — f.5)îof.
SKcnb. ajîorgcnjîuuben, Ir 2;f;. 1785. SSorbend)t: --
©cit jmölf bio funfàc^n S^^ï^en beftiifee tcf) mic^ iii bem
âuèei-jîeii Uiiücrmogeu, meine Äeuntn. ju cnveitern.
©tue fog. 9îeruenfdowac^e , bcr id) feitbeni untcrltege,
cerbietet mir jebe 2ln(lrengung be5t®ei(îeo — mcmot)l
là) câ borf) nie übet mid) ^abe er^iaUen fonnen, tit'^fyU
Iofop()te iJoUig 2Cbfct)ieb ^n geben ; fo fe^r irf) aucf) mit
mir felbfl gefampft ^abe. 2ld) ! fie roar in bejTern 3«^»
ren meine treuefïe ©efd^rtin, mein ein^. iîrojî in allen
SBibcriüärt. biefeê Sebenê ; u. igt mu^te irf) i^r auf aU
len aSegen ouêrceic^en , n>K einer 2obfeinbin : ober,
neïàjiè nod) r;ärter ifl, fte fc^euen, reie eine uerpc(îete
greunbin, bie felbjl mic^ »uarnet, allen Umgang mitist
juvcrmeiben.— 3Sg[. SSriefw. mit^acobi ©.142.190.—
Sbenbaf. ©.167: „bie altgemeine S5ib[iotf;ef, meine
»erpeftete Çrcunbin."
©. 79. SUîenbelêfo^nâ Sob — cgi. SSriefw. mit 3ac.
©. 138 ff. 141.
©.83. b(aue Fasti ber- - Suna«S)iana — ^Berfiner SKo»
natêfc^rift; — 9ef;eime Xonfur — ge()t auf baâ®crud)t,
ia^ 3o^. 2lu9. ©tare (früf;er biê 1776 ®eu.@m3.,
£)berf;ofpr. u. Prof, theol. in jîonigêb., feit 1781
£)bcr|)ofpreb, in 2)orm(iabt) ein (gmiffdr beâ Sefuiter»
orbenê feç u. bie ge[;eime îonfur f;abc.
©.84. lies: 2 î^eff. H. — liée: ©.33 — 37.
©. 85. Iteé : «Ê)o{)er. IV. 12.
©.88. 5tum. 26) «pf;iIof. ©d)riften — «on 3}îenberêfor;n.
©. 89. „begucfet u. iemet" — SKenb. ajîorgenlî. 33or.
beridjt : - - 3(^ »veif, ba§ meine ^(;tfüf. uid)t mef;r bie
^f;iIof. ber 3eiten i(l — SOîan bringet burd)gef;enb3
auf 3;()atfad)en , r;ä(t ftc^ bloS on (SDibeuj ber ©innc--
2lm ©nbe 9en)ö()net fid) bfr ®ei(l fo fe^r aiié SSetafle»
25*
388
ti. tS(çi,\\ât\\, bft§ cr \uâ)H ffir reirffîcï) Çdlt, crfé »aé
fia) auf tiefe SBeife be^aubclii [ä§t.
e. 91. Slnm. 29) — ©olcjût^a ©. 85. (p @. 40. in uiif.
©.92. 333S3ïiefc— ber 24flc u. re^tc3;^etr bet ßitt.SBr.
(übet bereu 5Iufang »c\l. VIII, 18.)/ ua^ n)e[cf)em bic
9((rg. b. SSibf. au i^re ©teüe getreten i(l, fd)(tcêt mit
bem 833. 2?rtef.
6.96. «Hamburg. 5îacl)r. — f. Il, 58.
©.98. g-ulbert - cultell. Flacian. — Julberf, bcr O^eim
^ctoifcuâ, £)pmf;crr au ber ^atf;ebrale ju 'iparié , mU
d)it beu ?(bälarb eutmauneu [ie§; — Cultellus Flacia-
nus uact) ber befauuteu ©r3à{;fuug »eu ÜKattf;ta» Fla-
cius, ta^ er ju feiuem SEerf Catalogua testium veri-
tatis bic ^loflerbibfiotÇiePeu in SßerFleibuug aie Wonài
befud)t u. bort au» beu Codicibus maud^eê gefcl)nitteiî
{;abc, roaö er bann in f. jveiten Stermeln mit fic^ fi>rt»
«aÇm.
®. 98. äjl^et. ©beubirb - - SnBegr. outol. SBcrctF. — ÜKor«
geujî. ©.9-^11. üRan Faun ficf) beu gcfammtcn 3n=«
begr. ber mfct)f. CErfcnntni^ unter beut S3i(bc eiueê tBan»
meê üorilellen. 25ie ûujjern ©pi^en bciJeibeu Fommen
in ©pro§lingen jufammeu , biefc vereinigen fiii) in S^^^i'
gen, bie Steige in tieften, u. He 2le(îe treffen eub(id)
in einen ©tamm jufamnien. UJÎan fe^e, ba§ bte ga»
fern beö ©tammeê burd) atle 5lejîe , 3n»eige u. <Spts>^*
(iuge, fo wie tie gafern ber 2(e(îe u. 3n^eige burd) alle
Uuterabtt^eilungeu burd)Iaufen; ba^ fie ober bep jebct
uieberu 5lbtf;. fcid)e j5aferu aufueÇ)meu, bie jïe (n i^rer
Slbfîammuug nid)t gefjabt; fo ()at man ein fe^r treffen»
beê Sßilb üon ber 5ßenivanbtfd)aft uuferer Segriffe jc.
e.98. 2fum. 35) — ®ie ©djrift: ^ou ein îOîetapljptiifer,
in Seffingê SBcrFen entfjalten, ift i>on SejTing u. ÇOîen*
ie(éfo()n i. % 1755 gemeiufrf)oftI. auegearbeitet rcorbeu/
«. ^ot folgcnben QSorberic^t: „Wlaw würbe eô nur \>cr»
38»
çicknS lÄuoineii njotlcii , baÇ gegeini). 5lD^aiibl. burd) bie
iieiilid)e îhifcjabe ber jîoii. 'PreiiS'. îfFab. ber Soif]", dcï»
aulapt iDorben - - aUcin • - ci faiibeii fic^ Umjîaiibc,
Kdd)c bie eiiifci)icfmics berf. üerf;inberteu, bie abeï if;rec
a5cfaiuitmacl)img burd) bcu SriitE uid)t juiuibev fïub.
9îur etiicii wn bicfeii Umftäubeii 3» neuneii • • 'Bit
l)at jivep 3ierfaffer u. I;ât-te baf)et itiitei- feinem aubeni
©iimfpnid)e erfd)cinen fcmieii, afâ initet biefem :
Coinpulerant grèges Corydon etTbjrsis in unuin.
©efcjpt mm, fîe unire gefrönt reorben! aSaâ für ©trei»
tigfcit Jiuirbc unter ben llrf;cbcrn entiîanbcu fepn! Unb
biefe n^ollteu gerne feine unter jîc^ f;a&eu!"
e.lül. 3.11. lieé: XI. 4. 8.
e. 102. u. 104. 2tnm. 48) 52) u. 53) — 35. 3c&- ®a(.
©k-mlcrâ Unterr;artungeu jc. Seip^ 1787. @. 18: î)ic
alteu 3been uon^irdje, o(ê 9Jtutter aller Äird)eu, ftnb
gerabcî)iu ganj sufdK. ©ebanfeu; eê i(l nirgenb biefe
9Jintter an^utrejfeu - — ©5 ijî fafl eine Finbifd)c Den«
fnngsart, bie bef. eine 93eÇ)crrfd)ung alter S^cijlen ein*
fd)lic§et, ber ftc^ ik africanifd)cu 35ifd)öfe lange 3eit
fef;r lebhaft rciberfegt î)abtni biS 2(ugu(îinuâ in bem
polit, ©treit mit beu ®onatifîeu felbjî neue 3been, neue
@runbfät3e hierüber auual;m, unb commuuicatiouis
litteras ien 2)onatijîcn weigerte, ob er fîe gleid) eine
3eitlang noc^ fratrcs nannte. Sßenn nur 2luguftini
(Srunbjiiije bel;alten werben mdren, unb nic^t nac^l;et
cr|t ein \?olligeö SOîonftrum ani bem S)inge, eccicsia
iBorbeu wäre! — © 249: ©webenborg » — aSorauS»
gcfcjjt, tA^ aile »erilânbtge u. practifd)e (5l;ri(îen bie
immer größere ïBcrcbelung u. ïiiotlfommen^eit ber gan»
gcn moral. 2öclt ©otteâ \)ou -öer^en glauben u. lieben,
u. eben t)icburd) fid) wn ungeübten 6l;rifien ganj red)t
unterfd)ciben: fo i(t eâ boc^ auffallenb, ici^ gerabe ber
alte fleine *."»iame , neueé ^erufalem, gleid)fam junt
©runbe bec immer me^r ioad)feubcu gei^lic^en SrffHHt«
330
ni§ u. 3>er^errlid)ung ©otteS, fo gaiij partelifcl) awu*
ç\efiicl)t iverbeii. — ©. 393: (Sivcbeubor;^ >&atfe ber
SJÎeiifcl) iHd)t ein et3entf;üm[id) Scbeii, roi'e eiç\eutf;. ©eele
u. @eüd)t: fc {;dtte cr uari) bcm îobe nid)t ircieiib ein
Zeben, haS ücm Scbeii beâ anbern cerfd)iebeu i(l. 3"/
câ jvàre aiidj fétu -ötmmef ; bcnn biefer ()e|îe()t aii3 be«
jldnbtg aiibeni, beffcibeii ©ejîalt i(î lebiglic^ aiië beii
3>er|'d)iebeii(;eireii ber ©ecle u. @emütf;er, tU in \old)c
Orbiuiuc^ ççerciOet tnib , ba§ île eiu ciujigeâ madieii.
Uiib baéi ein Giii^icieê ntadien lie auê ©iuem, beiJcii
£cbeu in ûHeii imb jeben bafe(b(l i(î, mt bte ©eele int
ÜKenfcbcn i(î. îodre bicfcô nid)t fo, fo rcürbe ber t^im^
mel âerjîreuet, weit bic ©eflatt ^inmeg fïeie. î)cr©ine,
i^oit n?cl:^em afte u. jebeSeben f;abcn, u. burd) beii bie
Sorm ibreit SSejîaub ï)at , i(î ber ^err, 3«^ fagfe» W
rcicber r;abc id) nidifSj bcnn cö i(i bie fang befannte
cabba[ijlifd)e 5:Ç)Corie beê *}) a n , ober ')3antf;eofüp&ie,
n)eld)e alu '))riüatgebanfen jebent für fïd) frei jîe^en.
©. 112. -Knm. 66) lieê : Exod. XXXIV. 29. 35,
@. 112 u. 114. 2(nm. 69) u. 70) [ieê : 2lbfd)nitt II.
©.113. ber blinbe ♦ - <Ê)omer — »gl. VllI, 148. jh
Il , 392.
@. 122. Slnm. 83) rieë : UJÎattf;. XXVI. 6. 8.
@. 123. Isocr. Paueg. cap. II. Toiig f^lu yùç liXJ.ovç
lu To7ç TiQooiuioiç oQü) xaTccnQuv vovTccç rovç àxQoa-
Tctç — - îyw â\ TJy f-irj y.rà roi TTQC'.y^ccToç ce^iojç
fJnoi, xrcl rî'jçâô'^rjç Ttjq If-iavrov, y.al tov )fn6vov, fut)
fiovoi' TOV nfQt TOV Xôyoy ■^utu âiaTQKfO-tyTog, akhc
xcù Gi\u7TC'.yToç , ov ßfßicoy.n, naçKXfXfvojLiat, fXTjât-
fÀÎnu {.toi Cvyyybifitju ïytiv , àU.à xcnayflùv k«»
xrcTKrfQOi'^liy.
©.124. sa^cp SJonnerfinbcr — Sauciter u. Sûccbt.
3m 3- 1785 (in bcmf. ^ci\)xt mit bem erjlcn îf;ci[ w\\
Î0îciitc[ofo[;nê50torgcn|îunbcn) crfdjien 3<^c»bi'o ©d)rifr:
„lieber "au Sepre tes ©piucja in ^Briefen an >&crrn 2îîc*
391
f€8 îOîciibeBfo^n." SDZcitbcIêfoÇit ilarb am 4. 3anuat
178«. S^alb banmct) crfct)ie» feine ©egeufctirtft: „ÜKo»
feö ^JOteiibefôfo^ii an bie greunbe Seffingê. Gin 5In()ang
3» -öerrn Sacobi 5ßrtefn3ecf)fe[ über tii 2ef;ce beé ©pi'
noja," — mit einet QSorrebe »on Sngel, rcorin eê un«
ter anberm (lei^t: „baê Sejfing, biefer if;m fo tf;eure,
fo lInl^crç;e§^ aîîanu -- nic{)t bIo§ aie 2ftr;ei(î, fonb.
aie ©pötter, üB -öeucftler uor ber SSelt erf4)einen, unb
Gr, UOîenb., leben u. e» jngeben foflte, iaé mat i^m
biintauâ unerträglich, ©ein ©ntfd)hif , |Tc^ ju erf;oIen,
roar in bem 2(ugenblide ba()iu - - u. fo opferte er in
ber ïiifiarbeit. ber nacl)fofg. .Qîogen beu legten Sîefl fei-
ner Gräfte ©Ott u. ber g^reunbfc^aft - - - Sugf. roar
ibm nun ber ^laix ju bem jweçten îXl^eife feiner ÜOlor*
genjî. - - scrriiJen; er - - tTrencjtc fii^ an, einen ganj
neuen Entwurf - - ju machen, ^et) ber SSaUun^, bie
biefe S" an'Çiaftenbe u. ju intereffante S5efd)äft. in f.
asiute f;erüorgebr. ^attc, u. bep ber oçne|)in f(i)on fo
grofcn <Bàjwàà)e feineê ÎJîeruenfpftemê beburfte eê nur
beê minbcjîen du§. 3ufa(Iê, u. ber »ortr. ÏRann rcac
yerlotcu." — ®er Dîec. in ber 2lüg. £it.3. 1786. S-SSflap
5îr. 109. bemerft ^k^ü : „(gâ rcar in biefer ßrjä^f.
ç^ar nict)tê ungtaublic^eê. gîicmanben fonnte ce einfai*
len, 43n. '^acobi beêro. etmaê ?ur fiaft ju fegen - - u.
^r. 3- fcibfî fonnte (le bep Faltern Siute nic^t übel auf»
nef)men. Unfîreitig aber n>ar ce eine plumpe u. unüber»
legte 2Ie«ê. , aie in einer S3erlinifcl)en polit. 3iit- gcfagt
rourbe : Sat»ater ^abe mit feiner 2Cufforb. (Sounetô S5e»
roeiê beê 6(;riiîeutf;. betr.) ?oîcnbelêfol;nô ®efunbf;eit
ben crfien ©to§ gegeben; unb 3acobi Çabc baS SBerf
»ollenbct.
3n bem oben @.379 gegebenen Sruc^flürf gum %lie»
gcnbcn 5^ricf bcjic^t fi^ ber Sluobrucf: „©eÇct mit
i)an cngelreincH üKunbc" auf folgenbc in ben SSricfeu
392
fibcr bie Ce^re bc5 ©ptnc^a am ©c{)Iii§ bcr erjlen 5(m'*
gäbe 1785. ®. 212 f. beftnï)[icl)e ©telle : „^ay miel) jum
SSefdjIuiJe — auf bie ©cfalpr einer bcc Seiiii^en geiiaiinr,
imb ein treuer SOîcufd) gefc^oftcu ju roerben — (a6 mirt),
retltd)cv £aDater, mein SBerf mit einem SBcrt au5
SDeinem frommen Gngelreinen ^Biunbe fegneu unb oerjte»
ge[u" — lüorauf eine ©teüe üimi Sau. folgt.
%\ ber @d)rift: an tk greuube SeiJingé fagt ÜR.
©.84: „id) faun mirf) in bie praft. ©ruubfd^e be» -f)rn.
3. eben fo raeiu'g al» in f. t^ecretifiten nnben - - - Gr
Fefire jum ©tauben feiner SSäter jurücf, bringe burcf) bie
ftegenbe 93îact)t bes ©(aubenê bie fd)wermäu[ige S^ernunft
Mutcrn ®cf;orfam, fcl)(agc bie auffteigenbeu 3njeife(, i»ie
hl bem 5?ad)fa^e feiner ©cferift gefcl)ie()t, burct) 5lutorita»
ten u. 5Diad3tfprüd)e uieber, fegne unb »erfiegelc
feine ftnbL 2BieberFe[)r mit SCBorten auê bem frommen
eil gelrein en ÎOÎunbe Saoaters." —
3u D^icolaiê „Unterfud)ung ber SSefc^uIbigungen be§
•£). 'Prof. ©aroe njiber meine ÎKcifebefcf)r. burd) 2ieutfd)f.
unb bie ©diweij 1786." (®ar\5e ^atte 9î.'é ©efdjrep über
^cimf. !Oîad)inationen gegen iit 'î3rote(lanten gemi^bifligl)
^ei^t eâ: „llaufenbc üon SDîenfd)en -- fahren fort, iam*
tern für einen engelreinen SJÎann auêjugeben, u. jeOen
anjufeinben, ber t^d) ber 9îed)te ber gef. 33nft annimmt,
roeldje Sa», iii f. legten ©c^rifteii beçna{)c auf aßen SSldtt.
ontajîet."
3u ber @d)rift „mibcr ÜReiibelofo^ne SSefcfiulbiguu*
gen 1786. ©.114. erflärt Sacobi : „2)em reblirt)en £a»
uater ^abe iti) einen eugelreinen ÜRunb äugefd)rieben, baS
tfl einen SOiunb, ber mit $ßorfa^ nie trügt ober taufest;
bem SKanne - - melc^er ber 22at;r^eit, fo roeit er jïe er»
fennt, überall fic^; nieftc^ felbfl bieSBa^rOeit unter»
iTMrft ; unb bem allein beéroegen - - if)t Sîii|îerer nid)t
rcertt) fei)b, bie @d)ul)riemeu aufsulöfen." 3» ber 9îcuen
2lué9. bcr33r. über ®p. 1789. u. in 3ac. SSerfen IV.SSb.
393
1. 5(btÇ. ©.251. W^t e5 an ber ûitgef. 6fene: ,M
micf). tr)önd)tci' 2 a» a ter, mein iBerP mit einem 3Bort
aii'5 Seinem frommen aufi;id)ti9en aJîunbc fegneu iinö
verjïegeln."
58 t; i e f e,
6.132. Heé: Leiter u. îenne.
©. 135. . aSenn |Te ben ©efprddieu - -
©. 165. <&ier ijî ï)ie Idd)erl. SOîauâ — SSorangeÇt tie 5Ib*
fd)rift bcr 5î}letafritif.
©.173. îOîac^iaiJcU - iviberfcgt — Anti- Machiavel etc.
Haye 1740. won gricbr. II. ciH J?ronprtnj »erfertigt,
»on aSoftairc Çeranêgegeben, rccf^er ^ernad) baran an*
berte u. 3ufd^c mad)tc.
©.177. UKofeé - Sßolltc ®ott! — 4gîîof. 11, 29.
e.182. ®üfgat()a ©. 49 — in unf. îfuêg. @. 50.
©.186. it. 240. Voltejum Menam etc. — Hor. Ep. I,
7, 55. 90.
©. 205. -f)a3eborn — f. SBriefi». mit 3ac. @. 51.
©. 206. ©ofgat^a ©. 71 u. 54 — i(l in unf. 5tn5g.
@. 64 f. n. 53.
©.207. anbcrn ©egner — f. VII, 238. VIII, 384.
©.218. licé: alterna.
©.224. arijîpp^an. ©difucfen — f. II, 303. VIII, 134.
©.238. ©cl)ufä — f. VIII, 384. (VII, 275.)
©.249. 2tegçpter — f. I, 476. A III, 19.
©,279. 5)er ©efcfemarf eineâ «f)ungrigen îc. — îDerfdbe
©cbanfe fcmmt ivcit(äuftget in einem anbern Sriefe an
©dieffner wm 3. 5lug. 1785. fo »or:
•SJcrgretfen (Sie ftc§ ntd)t an bett ©d^rau^
&cn metnef ©rBauung, — Sc^ ^abe midi) frei)«
lid) an einen arbiter eleguntiaruin geraanbt,
ter mein eigeneâ in petto gefâttteê Itrt^eit
unterfc^ricbe ; akt ber ©efc§ma<l cincâ .!p u n g c i*
394
^eit «nb ctncâ Sûfterncn !aitn ûud^ Btâwef*
Icn ^ufammentreffen. ®cr Slilagnet I)at ntd)t
nur einen ûîtjieljenbcn, fonbern and) einen ent=
gegenrcirfcnbcn ^ol. 2)aâ (gd^one braucht fei*
ten nja^r unb gut su fei)n für unfere tl)eure
^unflnatur unb närrifdie 9taturf'unft ©in
(Bdjdn beâ ©uten unb 8SaI)ren firingt bie an*
genc^mftc Sttuf^on 'i)Ctv>ot, unb ijl bas I)i3cï)fte
Condimentum unb @ett)ür§ ber reinen ^Teft^^tif.
S5ep bicfcr ©efegenÇicit »erben nod) ein paar anbere
©teilen aviè ffiriefen <m ed)cffner eiiuierücft :
20. Sul. 85. De gustibus — SOîufî ieber
feines ©laubcnê leiten , unb ber meinige îommt
S^nen t)ieireid)t wie ein goIbgelBeê ^riâma oor.
IT. SÖtärs 86. B« Sf)rer ©trafprebigt gegen
bie ©eleîjrten im Sfîûmen ber armen £at)en,
unter benen id) ber SSorne^mfte ïiin, fage id)
t)on ©runb be§ ^erjenê 5Cmen! Söenn Asmus
, gefunb tjl, fo ift feine SîcBecca (2d)ulb baran,
in tk ber alte fBotc nod) immer unftcrblic^
»erlieW bleibt, fßlan îann aud) ot^nc ©efunb«
l)tit unb Sîebecca ber menfd)Iid)cn ^eftimmung
©enüge t^un, unb passio ift Biäraeilen bcfer
joie actio, Sßeinen unb -beulen vernünftiger
ûlê Sachen.
©.298 f. a. b. SBtbl. - mm^c ^' — f. VIII,381ff38fi.
6. 303 f. mimifd)c ©nger :c. — f. VIII, 391.
©.308. ^cometÇeuâ — t|î®ctf)eé®el)id)t: „<Jircmet^e»'5.
SBcbccfe bcfneu ^inimef, 3ei^ê îc." iüc(d)c5 ^accbi tcr
crftcu 2fuyg. ber 35riefe über ©piiicaa auf einem befcn;
berii a?(attc, oI;nc ÎRcnuung fccê ÎJîamcnô, tetjgcicgt;
895
H. €5.11 f. ciu8 %cu^. »ou ScfTiiii} cr^ärtlt r;atte: „"Saâ-
@cî)ict)t (jab' id) iiie gefefeii ; aber id) fîub' e» gut :c."
SJîeufcelêf. iii feiner ©egenfc^rift, ûit ber SS5aI;rf;. Î)c5
îBcri(f)tâ jroeifelub, rebet »ou einem „$Sof)IgefalIen an
fct)(ecl)teu a^erfen , t)a3 einem Ce^nng (o unnatürlid) ifl - -
î)ie|'e SIrmfcItgFeit im (grnjîe gut gu nuben! Irmec
^un(îrirt)ter, »nie tief muftejî bu gcfunfen fepu!'' SSgf.
3ac. roiber 5Bîenb. SSefc^uIb. ®. 49 f.
ê.312. [ieâ: Senout.
@.S23. . Eccl. IX. 7.
©.332. fJîicoIai gegen ©aruc — f. VIII, 892.
@. 333. lieé: ()v6STC(t.
©.386» • bem befien u. I^oc^jîen 3felc m. 2Bünf(^e.
©. 410. 5um «Brief an ©teubel »gf. @. 426 |f.
3o{). ©Pttf. ©teuber, geb. 1743, gcjl. 31. 3an. 1790,
îfîaturfuubiger, ein inniger Çreunb beê «Prof. Arauâ ju
^ônigéb. @. Arauê Ceben ©. 76.
6.430. lieê: freunblic^eu SBitlFommcn.
@. 432. 3n bem SSuc^e : „^eufwiirbigfetten au5 bem Se«
ben ber giirllinn 2(malia »on ©alli^in gebornen ©rajïnn
»on ©(^mettau. SSon Dr. 2;Ç)eobor ÄaterFamp, ÎJom«
fap. u. *Ptof. an b. t^icl Çaf. guüJiünfler. 5îeue2tuêg.
SKuni^er 1839." — fei§t ce über bie greunbfctiaft ber
giirflin 5u-£)amann, bann über <f)amanuê 2ob unbSSe»
grabniê @. 137 ff. :
1787. — Dfîocf) in bemfefben 3aî;re machte fte perfon*
Iicï)e SSefannifc^aft mit -Hamann. (Sine ©rfjolungsreife,
auf »efc^er er feine greunbe befud)te, war ibm für feine
gefcf)n5äd)te ©efunb^eit olâ ICrjuepmittef »orgefd)rieben.
ßr fam auf ^uâ)^oiicnè ßinfabung »on ^lüffclborf, reo
er eine 3eiKang bep 3acobi »ermeift ^atte, nad) Tlim=
(îcr; unb ungeachtet er bep aBud)o[i ba» Oaftrec^t unö
Tfîegc feiner ®efunbÇ)cit gcnc§, »crfef;rtc er bccf) fjäuffg
im v£)aufe ber Jürfiinn; feine tiefe unb tebenbige Qnu
ppnbuug für (2(;riftu-5 unb e[;riftlirt)e ^Keligiou bot bem
396
^erjcn bcr J^nrfîhm fo manche SetiiOruugöpunPte , baö
iiaè 35anb einsr muiijeii uiib üertraufic{)eu e5remibûi)aft
jTOifdjCU tf;iien gefd)[oJTen n>urbe. Vcv SBorfpruiig an
3a^ren, beit >£)amanu uor ber gurfîinu ^atte, mact)te
fie geneigt, i^n al» t^ren 33atet ju »cre^rcn; unb et
fcebtente jld) and), töte fîe es n>ünfcl)te, beâ SSctredit»
fceê f)ë^ecen îlfteré. î^iefec augerorbentlidie ÎUJÎann. bet
in ben »iefen Grfaf;rungen feine» geifiiipdeu Scbené tii
gef;[griffe unb îlbiDcge, neld)c ik großen unb angeftrcng-
ttn JBejlrebungen um baê ®ufe bcp fîc^ führen, flatte
fennen lernen, inad)te fîe aufmerffam barauf, ba§ if;r
S>eri>cufommnungêtrteb ju febi;aft unb angejîrengt feç.
„3Beit entfernt, fagt lie, etraaê 23cfeê barin S" f^f;«"»
„»Dar biefeâ bejîdnbige ®efü(;[ (ber îlnjlrengnng) eUi
„Sîufjefiffen in brofjenber ÏRutÇilefîgFcit für mid). -f^a»
,,mann aber fa^ @tpfj barin, unb fngte eê mir. Tie
„<f)aut ri§ er mir mit biefer (Srffârung »on Äncd)en.
„SDîic^ biinfte, man raubte mir Sabmcn meine einjigc
„Ärücfe; aber id) liebte unb cî)xtc if;n ju tief, um feine
„Grflärung nid)t in meine ©eele aufànnef;men; ja id)
„liebte i()n mel;r al» jemal» für biefe v^âtel•lid)e ^avfe,
„njäljte ba^er tk <Bad)i ern(î(i(^ in meiner ©eele, unb
„befanb fîe »a^r. ^a<i) biefer 3eit rcarb unfer Umgang
„immer »ertrauliri)er , unb fîel;e, ià;:i »crlor i^u mitten
„im befîen ©enulJe biefer SSertrauli^feit."
«f)amann flarb im 3af;r 1788 ben 21. 3iii'i) : feine
fletblid)en 9fîe(îe ru()en im ©arten ber gurjîinn, jeijt
beê greçl^errn »on 2lfd)eberg. lieber ber ©ruft n^nrbc
auf einem f leinen >&ügcl, nad) -P)emjîerÇ)upfeno ©ntnnirf,
eine »on einem länglid)t »ieredigen g^njjgeftell getragene
Urne angebrad)t; auf bcm (tcincruen gn^geflell ftnb bic
SSevte eingegraben : JudaeisquidemscandaluiUj genti-
bus autem stultitiam; sed iußrma muudi elegit
Dens, ut confuadat fortia. 1 Cor. 1, SS.
i
397
n IE) a 11 g>
S<îffittdf Seen ^otti
über
Hamann*
2. î^ctf 10. $8ud). ®o marf)te er (>£)erbcr) micï) jueriï mit
vf)amaun'ê @c[)rifteu befannt, auf bie er einen fepr gro»
Ce» ÎScrt^ feAte. Sliiftatt mid) aber über bicfelbeu ju be*
lebreii unb mir ben >&ang unb ®aug biefeé au§erorbeut»
lii.i)en ©eiflcé begreiflid) ju mad)eu; fo biente cö i^m ge*
unHni(id) nur jur SJeluiliguug, wenn id) mic^, um ju bem
SSerftänbiü§ fo(d)er ftbpUinifdien SSIättcr ju gefangen, frei*
lia) iDunberlid) genug geberbete, ^nbeffeu fü()Ite ià) n)obr,
ba§ mir in |)amann'o ©d)riften etwaô jufagte, bem ic^
mid) überfiel, c^ne ju reiben, n3of;er cô fomme, unb ivo»
Çin eê fü[;re.
3. -îbeif 11. Sud) - - rt§ er (Berber) mid) fort auf
ben ()errlid)en breiten 2Beg, ben er felbjî ju bnrd)n)anbern
geneigt mat, niad)te mid) aufmerffam auf feine Sicbiingé»
fd)rift|îeller, unter bcuen ®n>ift unb Hamann obenan jlan»
fcen, unb fc^uttelte mid) frdftiger auf aie er mid) gebeugt
Çattc.
12. S3ud^. ®a iâ\ mic^ nun fowobf ju bem @ibt)Ifini»
fc^eu ©tçl fclc^er 33Iätter aie ^u bec -^erauêgobe berfelbeu
398
eigentlich taxa) Hamann Çattc ücrieitcn laffen, fo fc^eint
mir f)iet eine f^icflid)c ©teile, biefeè njürbigen einflu§*
reirf)en SRanncS ju gcbenfen, ber uuô bamalà ein eben fo
grc§eê ©eÇeimnif war, dé er c5 immer bem SBatcrlanbe
gebtieben ijl, ©eine @ofratif(^en ®enfroürbigfeiten erreg»
ten Stnffe^en, unb waren foId)en 'Perfonen befoubcrâ lieb,
bic fî(^ mit bem blenbenben 3eitgei(le nic^t »ertragen
fonnten. ïOîan al^nete ^ier einen tiefbenFenben grünbiidien
SOîann , ber, mit ber offenbaren SBelt unb Siteratur genau
befannt, toä) ouc^ nocfe etwas ©eÇeimeê, Unerforfd)[ic^cé
gelten lie^, unb ftcfi barüber auf eine ganj eigne SCBeife
ouêfprad). SSon benen, bie bamalô bte Siteratur beé îagS
bel;errfcf)ten , warb er freiließ für einen abjlrufen ©cfewär«
mer gef;alten, eine aufjlrebenbe Sugenb aber lie§ (id) wol;l
»on \i)m anjie^n. ©ogar bie ©tillen im Saube, m^ fte
Çalb im @ct)erj, Çalb im (Srnjî genannt würben, jene
frommen ©celen, weld)C, ebne ftcb su irgenb einer ®e»
fellfd)aft 3u beFennen, eine unftc^tbare ^irc^e bilbeten,
wenbeten it)m ibre 2fufmerFfamFeit gu, unb meiner Älet»
tenbcrg, ni^t weniger ibrem greunbe SJOîofer, war bet
SKaguö auê îïîorbeu eine willFommene ©rfdjeinung.
Solan fe^ts üd) um fo mebr mit ibm in aSerbä(tni§, al^
man crfal;ren f)atU, ba^ er »on Fnappen bûuêlicl)en Um»
flänben gepeinigt, [lâ) beunod) biefe r;o^e unb fcl)öne@ine
iieöweife ju erbalten »erftanb. S3et bem gro§en ©inflnJTe
beâ ^rältbenten »onSKofer wäre e§ leicht gewefen, einem
fo genügfamen SKanne ein leibliches unb bequeme? 2Ja*
fepn ju »erfct)affen. S)ie ©ai^c war a\iâ) eingeleitet, ja
man l;atte ft^ foweit fd)on »erjlanbigt unb genäbert, ba0
.^amann bie weite Steife »on Äönigeberg nad) ÎJarmjlabt
unternabm. 5llê aber ber ^raftbent jufätlig obwefenb war,
fcl;rte jener wunberlid)e ÜJiann, anê welchem 2lnla§ wci^
man nid)t, fogleid) wieber jnrücf; man blieb jebod) in
einem freunblidjen S5rief»erl;ältni§. 3c^ be^^c nod) ^wci
(Sdjreiben beê ÄcnigebcrgcrS an feinen ©önner, bie »ou
899
bet jvun'ocrfameu (3tü^l)tit unt) Snuiefcit i^reô aSetfajfcrS
Beugiu'ê ablegen.
2lbct ein io fluteâ 3>cc(îanbni§ fofitc nid)t lange baueni.
®iefc frommen u)îenfd)en Ratten \iâ) jenen ûuct) nad) tr;ret
SBeifc frcmm gebadet, (îe Ratten i(jn a(ê ben SOÎagnS »on
Dîorbcn mit- (51;rfui:d)t ber;anbelt, unb glaubten, ia^ et fîc^
aud) l'ofort in cf;ninitbigem SSetrogen barfleKen rourbe.
2tllcin et ()atte fd)on butd) bie Sßoffen , ein IJÎadifpiel (So«
Ftatifc^et SeuFroütbigFeitcn, einigen 2In|lo§ gegeben, unb
ba et nun gat bie ^teusjüge bcô 'P^ilofogcu ^etauogab,
auf beten îîitclbtatt nid)t allein baê 3iegenptoftt eineâ ge»
hörnten ^^anâ ^u fc^en loar, fonbetn aud) ouf einet bet
etflen Seiten ein gtofet, in ^olj gcfc^nittenet J^abn,
tactgebenb jungen «f)äf;nd)en , bie mit 9îoten in ben ÄraU
leu WÏ il;m ba (îanben , ftd) f;5cl)|î läd)erlid) seigtc, rco«
bufc^ gewiffe Äird)enmulifen, bie bet äierfaifet nid)t billt*
gen mod)te, fd)cràf)aft burd)3e3ogen werben follten: fo
entfianb untet ben SBo^l « unb 3attge|Tunten ein SOÎif»
beÇjogen, n3eld)e5 man bcm a^erfaiTet mcrfen lie§, bet
benn aud) baburd^ nid)t erbaut, einet engeten 35ereinigung
itd) eutjog. Unferc 2£ufmerffamFett auf biefen 3Kann ^telt
jeboc^ |)erbet immer lebeubig, bet-- alleâ mag uon jenem
metfiüütbigen ©eijîe nut auêging , foglcic^ mtttf;ei[tc.
Satunter ge[;5rten benn aud) feine Dîcccnitonen unb 21h=>
geigen, etngerüdt in bie Äöuigsbetget 3eitung, bie alle
einen ^od)(î fonberbaren G()arafter trugen. 3cÖ beiT^je eine
ineift üoüjläubtge ©ammfung feinet ©c^tiften unb einen
fel;t bebeuteuben banbfd)riftlid)en 2Iuffa^ über >f)erbct3
^teiéfd)r{ft, ben Urfprung bet ©ptad)e betteffenb, rcotiu
et biefeé ^erbetfc^e fJ)robe(lücf, auf bk eigenfîe %ü, mit
t»unberlid)en ®d)lag(td)tern beleuchtet.
3d) gebe bie -«Hoffnung nid)t auf, eine «^etauêgabe
bet >£)amann'fd)en SBerfe entweber felbfl ju beforgen, ober
rceuigftenâ su beförbern, unb alebann, rcenn bie\e ivid)»
tii^iii S^üfumente wtebet »or b(\\ Ztugen beä 'Publifumâ
400
liegen, miâjU eS 3tit feçti, übet ben ©crfaiTer, bejfeti
Oîatur unb Söefen baé Dîa^ere ju befurec^enj iu3w(fd)eu
n)ill id) borf) einiges ^iet (c^on beibringen, um fo me^t
ofê noc^ »orjügric^e SOîdnnet leben, bie \f)m awä) i^re
Steigung gefd)enFt, unb bereu S5et|limmung ober 3urect)t»
weifung mir fe()r »iüfommen fepn a^ürbe. 2)06 'Prinàip,
aufrce(cî)eê bie fämmtlicfeen 5lcu§erungeu-&amann5 üd) ^u«
rücffüf;ren fûjTeu, i(î biefeé: „ÏÏKeê waê ber SOîeufrf) ju
Iei(îen unternimmt, eê »erbe nun tuïâ) Z^at ober SBort
ober fonjl ^eruorgebra^t, mu§ anè fammtlicfeen »ereinig-
ten jîrdften entfprin^en ; aUcè aSerein^eite i(l »ermerflic^."
Gine f;err[ic^e 59îa;ime! aber fc^roer gu befolgen. SSon
Seben unb Aunjî mag lie frei(id) gelten; bei jcber lieber»
lieferung burd)ê Sßort f)ingegen, tic nid)t gerabe poetifc^
ijl, ftnbet fid) eine groêe @d)raierigfeit : beun taé 2Bort
juu§ \ià) ablijfen, eé mu§ )Trf) »ereingefn, um etroaè ju
fagen, jn bebeuten. lïer ÎOÎenfcft, inbem er fprid)t, mu§
für ben Slugenblicf einfeitig »erben, eê giebt feine SDîit'
tÇeifung, feine £eÇ)re, obne ©onberung. ®a nun aber
Hamann ein für allemal biefer Trennung luiberfïrebte, unb
»ie et in einer Ginbeit empfanb, imaginirtc, bad)te, io
anéi fpredîen moüte, unb iaè ®[eid)e uon aubern »er-
langte; fo trat er mit feinem eignen ©tp( unb mit allem
waê bie anbern l^eruorbringen founten, in SBiberjlreit.
Um bas Unmbgtt(^e ju leijîen, greift er ba^cr nad) allen
Elementen; bie tieffieu ge^eimften 5tufd)auungen, wo fid)
Sfîatut unb ®ei(l im 3]erborgeneu begegnen, crleu^tenbc
SSerflanbeébli^e, iie auS einem füld)eu 3ufammentreffeu
ÇerDorjîra^len , bebeutenbe S3i(ber, bie in biefen Ocegionen
f(^a>eben, anbringenbe @prüd)C ber ^eiligen unb profan»
fcribenten, unb was iTd) fon(l nod) buinoriilifri) bin^ufügcn
mag, aUeè biefeé bilbet W wunberbare ©efammtbeit \d*
nee ®tt)lê/ feiner 3!Jîittf;ei(ungen. Äaun man üd) nun in
Ut 'liefe nid)t ju H)m gefellen, auf ben ^of;en nic^t mit
i^m waubelu, ber ©i^alUw, m i^m Porfc^ivebeu , lld>
nid)t
401
niait bemächtigen, auê einer uncnbllcft auâgcBrcifetcn Site*
rahir \\id)t gcrabc ben ©inn einer nur angebeuteten ©telle
I;eranêitnben , fo lüirb eâ um un3 nur trüber unb bunFfer,
jemef;r wir if;n jlubiren, unb biefe ginjlerniB roirb mit
ben SnOrcn immer 3unef;men , »eil feine Slnfpicfnngen auf
bejîimmte, im SeDen unb in ber Siteratur angeuMidfic^
Çerrfd)enbe (5igen[;eiten ücraüglic^ gericl)ret waren. Unter
meiner Sammlung bcitnben |Tcf) einige feiner gebrudten
JBogen, reo er an bem Dîanbe eigenfjanbig bte ©teilen
citirt ^at , auf bie ftcf) feine 2£nbentungen bejie^n. ©cf)Iägt
man lie auf, fo giebt eö abermaiâ ein stveibeutigeâ Dcp^
peHicfjt, taè unâ i^öc^fl angenel;m erfd)eint, nur mu§
man burcftauS auf iaé SSerjicht t()nn, wa» man gewöhn»
Udj a5er(lef;en nennt, ©ofc^e SSfdtter l^erbienen auâ) be§«
wegen ©ibpllinifd) genannt ju werben , weil man fîe nic^t
an unb für fîc^ betrad)ten fann, fonbern auf ®efegenr;eit
warten mu§, wo man dma ju i^ren OraFefn feine 3n»
flHd)t näf;me. Sebeêmal wenn man fïe anffd)[ägt, glaubt
man ctwaö 5îeucé ju nnben, weit ber einer jeben ©teile
inwof;nenbe @inn un§ auf eine mlfad)t SBeife 6erüC)rt
unb aufregt.
^erfonlic^ ^abc ié) iÇ)n nie gefeÇn, auc^ Fein nnmit*
telbareâ 35erf;ältni§ ju iÇim burcf) SSriefe ger;abt. SKir
fd)eint er in Sebenê* unb greunbfcf)afteüerf;ältniJTen t)ëd)jî
flar gewefen 3u feçn unb tk SSejüge ber 9Kenfd)en unter
cinanber unb auf if;n fe^r rid)tig gefüllt ju ^aben. Stile
SSriefc bie ic^ »on iÇim fal^ , waren öortrefflicfe unb i>iel
beutlid)er alö feine ©d)riften, weil ^ier ber SBegug auf
3eit unb Umjîânbe fowie auf perfonlidie aSer^ältniffe Fla»
rer I;erüortrat. ®o oiel glaubte icî) jeborf) burd)auê ju
erfeÇ)en, ta^ er, bie UeberlegenÇeit feiner ©eifleegaben
aufs innigjle fül^Ienb, jt(^ jeberscit für etwa» weifer unb
Flüger gef;alten aie feine ßorrefponbenten, benen er mef;r
itoniiâ) alâ ^er^lict) begegnete. ®älte bic§ and) nur oou
einzelnen gcillen, fo war eê für mic^ bcd) iU 2KeI;raaf;I
«amann'a @(^riften Vlll. %J), 26
402
unb Urfacftc, ta§ iâ) mic^ i^m j« nähern niemûlô !8«r»
fangen trug.
Staltäntfc^e Sîctfe.
«Brief »on 9?ettpcl ben 5. ÜJIärj 1T87. ®ar bafb
mad)te er (Dritter gtfaiigiert) micf) mit einem alten
©djriftlîeOer befannt, an bejfen nnergriinb[id)er îiefc
|id) biefe neueren 3taHdnifd)en ©efe^freunbe ^oct)lid) er*
quiiien unb erbauen, er r;ei§t 3i-'^aun Saptifla 'i'icp, fte
lief)C\x ibn bem tOicntesquieu ücr. Sei einem flüd)tigeu
Ueberb(icE beè 33uct)e5, ia6 fte mir aB ein >£>eifigtf;um
mittf)eiiten , n>cUte mir frf)einen, ^ter fepen ©ibnllinifcftc
35craf;nungen beä ®uten unb Died)ten, iaè einfî fcmmen
foll ober fotitc, gegrünbct auf ernfle Setracbtungcn bcé
lleberliefcrten unb bes Sebenê. (Se ijl gar fdiön menn ein
ÏBclî fold) einen Steltercater befî^t; ben :?eutfc^€n roirb
€in|î -Hamann ein ä()nlict)er ßobej njerben.
Kampagne in ^ranfreid).
SOiünfler îîouember 1792. 2)ie erjlen Untcrf;altun#
gen (bei ber gürjiin (Salli^in) , nad)bem baè perfon»
lici)e 5Inbenfcn früfjerer Seit ftcft auegefurpcljen ^atte,
«anbten ücft f^uf <£>amann, beffen ®rab in ber ßcfe
beê entlaubten ©arteno mir ba(b in bie ïïugeii i'ciyien.
©eine großen unccrg(eid)[id)en ©igeiifct)aftcn goben
ju Çerrlid)en SBetradjtungen 2lnlaf ; feine legten îage je»
bod) blieben unbcfprcc'pen; ber DJîann ber biefem enbiic^
eruHiOlten greife fo bebeuteub unb erfreulid) gemefen, warb
im 2cbe ben greunben einigermaffen unbequtin; man
mi>d)te iîd) über fein Segräbniö eutfc^eiben me man rcoütc,
fc war eâ au^er ber Siegel.
^fnnalen.
1794. - - - 5lud) roar eô eine 2(rt SfWittefafter,
tat einer ()of;eren ßultur ccrangiiig , nne mr ia^t
v>cl)\ überfe^en, ba une mcf;rere ß-inblicfe in bicfen ntd)t
ju l)cfrf)reibenben , vielleicht für 9îaci)lebeube nic^t ju faf»
403
fcubon 3uflanb eröffnet jworbcit. ^o m a un S 35rtefe )ïub
\)ieiu ein unfct)ä0barc3 5lrct)iü, ju m\d)m ber @c{)(üffcl
im ®aii5eu ioof;I möd)te fiefuiiben merbeu , fut bie ein»
jcinen getieimen gäcl)et iMe((eid)t nie.
1806. >£) a m a n n â ©c&riften rourben »on 3eit ju
3cit auâ bem mp{lifd)en ©eroi^Ibe wo fte ruf^ten, ^etüor«
gejoçien. îiec burd) bie fonberbare <Spract)f;ü((e ^in»
burd) roicfenbc rein ftaft-ige ©eifl 303 immer bie QSiibungS^
Iu(îiç\en lüicbet an, biê man, an fo »iel Dîdt^feln miibe
unb irre , Ile bei ©eite lecjte uub bod) l'ebeêmal eine »od*
(laubige ^uêgabe g" »ünf^eii uic^t uiiterlaffen fonnte.
Sàmmtl. aSerBe btâ 95anbêk(ïer JBot^ett.
S)rtttec S^^eir. «©anbêbeif 1T77.
Christ. Zacli. Telon. Proleg. über „bie neueftcîtuô*
legung K.
Ergo ubi cotnmota fervet plebecula bile,
Fert aniuius calidae fecisse sileiitia turbac
Majestate manus Perslus Sat. VI.
2)ic Plebecula ^at au§er ber commota bile noc^
baâ îîebenuerbienjl, ia^ jïe ben SSerfajfer ber neuejleit
Stuêlcgung nic^t »erjîe^t, unb bod) üerjlauben l&aben
»il! , uub bariiber gefdjicdfjig icirb ; basier benn fo'n ilBnu»
ber — Majestate manus — gar fein übler Einfall i(}.
SBir uuferö ^rtê fönuen aud) biefen JKecenfenten,
uac^ fo »ielen unb maud)erlet) Slu^eigeu ber n c u c <l e w
3tuê[egung, mit nid)té bejyeré »ergieidien , aie mitbent
befannten 50îann bepm SSirgil, ber, rcenu er fein «öaupt
über bie SBeüe ^erauê^ebt, Majestate Oris uub Manus
aüe wiubige Beaux Esprits, ©og» uub ©d)ieê = Sölatifcc
bec aSaifentieit auf ber ©teile Mores Ief;rt. (Sr giebt ju»
eï|î (Sarbinal « ^^unfte ber n e u e (i e n 2t u ê l e 9 u n 9 an,
mib beantwortet beuu einige Dorlduftge fragen , bod) alles
26 *
ao4
mô) feinet 2lrt, b.i. ba§ et nld)t fct)n)i^t itod) fa^t, fou*
tocfii nuf 3etrf)eu unb SBiuFe madjt, bet Sefet abet ciel
SU beuFen iiub su letnen \)at. Uebtigenê i(l et bet ÜKama»
inufc^i Don 3 gebetn , feinet ©anéfebet , feinet ©ci)n3a»
nenfebet unb feinet Oîabenfebet.
SS^tetter %f)dl «Banbêbe^ 1T82.
9îeue 2CpoIogte beê ©octateê îc ©^[ieêlii^
fep eâ bct) biefet ©elegenÇcit etiaubt, einen ®octa=
tifcfeen ©^tiftfleHet übet ben ©octateê in 2fnbenfen
2u btingen, ben ÜBetfaffet bet 1759 ^etauêgefommenen
„©octatifc^en 2)enfn)ütbigf eiten 2c." St giuat
fc^eint ein Unbolb ju fepn, bet feinen ©ang »ot jtd)
ÇingeÇt unb ftd) nic!)t narf) Seçfall obet îabet umfîef;f,
aUt bem Dîiemanb unb ben 3n5eenen ifî eê nii^c, ba§
et uic^t oetgeffen roetbe, roieroobl et boc^ nic^t »iel «et»
flanben njitlD. ©eiuiffc „5fîad)tict)ten au§ bem Sîeic^e bet
©eIelE)tfamfeit" »etmiefen i^n beç iÇ)tet SInjeige feinet 4 55o*
gen in tiî Sltbeitê» unb 3îafpel=^ûufet, weld^et ©cntenj
Slnbenfen et in einem eigenen Dîac^fpief gebüf;tenb gefeçett
unb allen 9ïîenfd)cn, bie ntc^t anbetâ rccKen, gteç^eit
gegeben \)at, an ben >£){tfci)bötnetn i^tet SSotutt^eile unb
©^oogneigungen ungeflött fottjutafpefn.
9îeue 2(ppIogie beS S3ucl)(labeu ^ zc. 35ie S5e*
ttadjtungeu übet bie Oîeligion unb ibt 9ceuc8,
bie Ott^ogtapl;ie o^ne -f), fînb befannt; biefe apologie
t(l ein Siinf unb Slntn^ott batauf unb aile S5ettad)tuHgen
bet2(tt, iU fdmmtlic^ auf bemfefben Sort), nut me^t obet
lîiinbet laut gepfiffen reetben unb gepfiffen rvotben fînb,
feit bem ©tflen, ttt ben ^oÇanniênjutm bet allgemeinen
SSetnunft, (latt i^n auf bet (Stbe feinet ^^epmatO fott»
Ftiec^cn unb glänjen ju laffen, übet tik Sîeligion onfjleis
gen lie§, wie He Änaben if;ten 2)tarf)en; unb bie fämmt*
li(^ auf bemfelben 2ocö werben gepfiffen roerben biâ an
5et aSelt Gnbe unb bet 2of;annien)ütmef unb Änaben
-•..
405
mib S)racî)eii. t>cx IBcrfaiTcr Iä§t fid^ in baê ©ejïnge uiit>
©efumfe luiber uuî) für bie Oîeligiou gar iucl)t ein, fon»
betn anatomirt ben 3of;anniöiuurm , unb maà)t if;n ver»
fcädjtig JC Ucbriflenê r;at er ftd) in ein mitternäcl)i:nd)ee
©onaub gewicfeft, «bet bie golbnen ©tcrulein ^in unb
l;cr im ©eiwanbe »errat^jen if;n, unb reisen, H^ man fic^
feine Sötü^e cerbrie^en lä^t.
^, ^. ^ a c 0 B i
2Ser!e , dritter SSant».
@. 500. 5iu «Berber. 2)u bijî su gut, ba§ 3)u bie
SKetafritif mit eigener >&anb für midi flbgefd)rieben f;afl.
3cl) Umx '£>ir uid)t fagen, wie banfbar id) bafür bin.
^ant'» S3u^ ^abc id) flei§ig genug gelefen, bennoc^ fann
Ic^ Hamann'» ÎCuffag utd)t genug oerjîeben, um ba» ^c»
fîtioe barinn rein ^erauê S" finben. 25iefe§ 'Pofitiüe ifl
in 3ronie \\id)t bloß »erf;üüt, foubern barinn »ergraben
unb bamit umgegraben. 25aê ÎJKoti» beê ©tucîê (ici) meiç
feinen beffern aie biefen mujïfalifdjeu 5Iu6bru(f) i\l einfacf)
unb 0rü§, wie in allem wa» »ou >&amann fommt.
@.503ff. an 3- ®- Saccbi ma) |Çrep5urg. «Pempel»
fort 5. @ept. 1787. — SOiit meiner ©cfunbbeit ge^t eê
eine 3eit f;er »iel bcffer, unb itf:, mu§ fagen , U^ irf) bfe»
feê Hamann ju »erbaufen ^abe, bejTen Umgang mic^ ju
SOÎunjîer, n)ct)in it^ if;m (gnbe 3ulp entgegenreijîe , burcï)
unb burd) erl)eitertç, unb ber nun, mit feinem ©ebne
unb nod) einem Segleiter , feinem alten greunbe unb 35er«
Pfleger 2). Sinbner, feit »ier aBod)en bep mir ijï, reo mt
baè in SOîunjîer angefangene Seben fortfe^ien. ©er ©e^
iiuf , ben iä) an ibm l^abe , (ä§t |ld) nid)t befd)reiben, wie
tenu immer bcp auêerorbentlid)en SKenf^en, waê ibreu
tefonbcrn unb eigentlichen Êinbrncf mad)t, gerabe baè i\t,
juaê iic^ nic^t befc^reiben ebcr angeben lä§t. Qè ift wun*
4i)6
berbar, in welâ) f;of;cm ©rabc et fafî aile S;treme in fîrf)
»ern'iugt. X>c§n)egeu ijl er avté) »on 3ugenb auf bent
principio contradictionis , fo wie bem beê jiireicf)enbeu
©ruubeê »on <&ecjen Qxam gemefen, unb iinmec nur ber
coincidentiae oppositorum nacl)gcgau(îen. î)ie Gotnci«
bcn3, bic gcnnel ber 2luflöfuiig einiger entgegengcfe^teu
25inge in if;m, bin ici) noc^ wi&it im®tanbe, »oßfommen
ju ftnben, aber irf) et^dU bcct) fajl mit jebem îage bar*
über neueê2ict)t, unterbeffen ict) mid) an bcrgreçf^cit fei-=
lies ©eijleé, bic 3n)ifd)en i^m uub mir bie fö(ind)(ie >f)ar=
monie ^ercorbringt, bcjîanbig roeibe. 2)a er eben fo ge«
neigt i(l, aie ià) , feiner Saune freien Sauf ju laffen unb
bie 5tnftd)t beê Slugenblicfê p »erfoigen , fo i)aitn mit ju
SDîunjîer beç feinem ctkn 2öirt{)e S5urf)^o(3 manche fufiige
Sluftrittc gehabt. î)u n)ci§t, Sud)()ol3 rcirft oft gragcit
auf, bie in Ueberfeguug ju nehmen anberen ÜJleufc^en nie
eingefallen ifl, unterbricht and) n>oÇl mit berg[eicl)eu beit
Sauf ber Unterrebung auf eine 5lrt, [Ht nur i^m ni^t
obgebrc^en fc^eint. î)a gab ci benn immer etiniaè. 5Buc^«
ÇoIà fagte im ©c^erj »on>£)amann, cr fet) ein »oufommea
lier 3»biffcrenti(l;, unb ià) i)abc biefen SBepnafpmen nid)t
ûbFommen laffen. 2)ie »erfd)ieben(îen , ^eterogenjlen ®ingc,
i»oè nur in feiner 2lrt fd)ön , rca^r unb gan^ ijl , eigenem
Ceben i)at . güUe unb 3Strtuolltät »errät^, genie§t er mit
9leid)em ßutjüden. Omnia divina, et humana omnia.
^einfe'ê 2Crbingf;ello geiïet i^m bii über bie -öälfte be5
erften XOeileé f)incin gan^ auêne()menb. 25aê ijl ein 50îenfd),
fagte er, »or bem id) Oiefpect ^abe. — Sa»atcr'é enti»nrf
einiger ©ebanfen ju einem Dîeligionôbegrifîe ^a.t er mit
örc§em SBergnügen unb nsa^rer ®pmpat(;ie gelefen. ©r
fiirdjtet nur immer, £a»ater fage ben Seuten me^ï, ali
fie faffen unb »ertragen fönnen. î)aiTelbe fabelt er auci)
an mir. SDleine (grFenntni^ ber 2Sa()rl;eit, fagt cr, (an»
fpielcnb auf einen Dîoman beê 5)iberot) fep ein bijou in-
discret, — 3()m tfl bcr ïoal)xc ©laube, »ic bem ä>cc»
407
fajycv beS JBricfc« an bie ^tixUx, auf Un er fïc^ beruft,
^çpojîaftS. 2füto anbcre, fprid)t er »cnvecjeH, i(î f;ei»
Icger Jtotf; be» grcêeu fiama. SBcr aber beu wal()ren ©fait«
ben f;at, ber ivei§ auc^, reic er baju gefommen ifl, unb
^dlt itcö ind)t mit eiteln 35erfucî)eu auf, 2fnbercn tic 3Ba^r»
^eit et njutri^ terii. 2)arum i(l i^m Sauater'ê 2)ur|l
noc^ SBunbern ein bittereê îfergeruig unb erregt if;m 9Hi§»
trauen in 2lbftd)t ber ® o ttfcligf ett beê îOîanneê, be«
cr iibrigcnê »on >£)erjen liebt unb e^rt, unb jnjifc^en bef»
fen neueilen 3Sor(ieuungâarten unb feinen er, reie i^ fcl)on
bemerft f)aiiî, eine groçe Uebereinjlimmuug ftnbet. — 3«
^erber'o ® ott ^at er nur geblättert, aber i^n noc^ nic^t
gelefen; cr für^tet Itc^ bacor. 2)te »orige 2Bocl)e rcar
fein greunb Sinbner mit biefen ©efpräc^en fe|)r befc^äftigt.
^à) ^attc eben ben inerten 2:^eil »on ®ötf;e'e ©c^rifte«
erhalten; biefen gab icf) <f)amann an einem îOîorgen, n>o
er ^i)püci)onbrifc^ uub fe()r uuiuflig roar. Dîac^ einer SSeife
fam er lüieber, fa() ganj f;eiter unb begeijîcrt auâ unb
fragte mid): „t)aben ®ic bie Sßögef gefefeu?" — ^a,
fagte id), fd)on liingjl in ber >£)anbfd)rift. — „9îun,
nun?" — @ê i\l ein f;errlid)eê <StücE, barum qai id) ti
Sinnen, id) î)abe30nen aud) fd)on ef;er baüon gefprod)en —
„baâ i(l ein SSIi^ferf, bas ijî ein îaufenbFuufîIer ! (lac^enb)
®er Doctor ^at jid) in ■f)erber'6 58uc^ »erliebt; iâ) l)abi
eê beffer gef;abt, iä) \)abc tic SBögei geiefen. (5â ijl, afâ
wenn mir auo bem ganjen ïi.eibc lauter gunfen fpringen." —
25a id) nac^b^r in feine ©tube Fam, fieng er lieber »on
ben QSogeln an. 2)er 2)cctcr, fagte er, ^at mir an$
^erber'ê ®ott »orlefen reoHen; ber mag ftc^ i>erFried)en ;
baè i(l ein ©c^ubu ; bie 3S6gel jtub etwao aubereê. Uebrt»
genS fommt er bep ber frobcjîcn Saune fo wenig auä bent
©eleifc, als bet) bem feperlidijîcn ©rnjÎ5 nie verliert et
eine geiviije «Haltung, tie eine golge ber fejîen unb er=
^abenen ©timmung feiner Seele i\t , bie mit feinem finb»
Iid)en SBefen, S^un unb Soffen, baö oft, fiir5lnberc unb
408
if)n fdbfl, 6ié jum 2acf)cr[icî)cn ge^t, auf eine fcnbcrbare
aScife coutrafîirt unb f;armoiiirt, fo ba§ ein ©aujeé bar«
flitê njiïb, ivelc^eê sugfetct) bte Ç)ocf)|îe Siebe, bie tiefilc
(5^rfurct)t unb bas forgfofejîe SSerfraueii ernserft.
©.508. 3fn 3una ©rännu 31*»». 2)üiTe(bDtf, 7. San.
1788. gicbe ^utie! ©§ ftnb jroeç entjucfenbe «Briefe,
ber »cm 2ten October, bcn ©ie an mid), unb bcr »cnt
ICten, ben @ie an Sene 9efd)ricben Ç)aben. 5I[o td) «gja«
mann anâ Syrern 5ßriefc an Sene hk ©telle »on ben 3rr»
tr;ümcrn, bie unferc @prac{)e bilbet, unD bie wit mit m^
fcrer @prad)e »erlieren werben, »orfaê, fu^r cr mit ber
grage auf: rcerbe irf) biefe Sî»"» aud) ju feÇien befom»
men? 3* rcollte, @ie a^ü§ten, roaS biefe g-rage in -gta»
mann'ê 5Jiunbe iîiciitctl benn feine geifofjnlic^e 3fîebc
jjî: 3(^ braurf)e bief en cber biefe bcd) nict)t ju fe()eu?
Unb roenn man i^m nod) fo bringenb , bittenb, jürnenb,
flcl^enb fagt, er muffe, fo tfîé umfonft. 3in [Roüembec
ifl er juriJc! nad) îOîunfler gegangen; — biefer 5Kann,
ber fid) burc^ fein S3ep(»ort ndr;er beâeid)nen tä§t ; Qin
jvafireê ^ a n !
mivttt «Banb , 5C6tî). 2. Sgtber aJtenbeIêfoï)n§
5Befd)ulb.
©.263. 5lnm. 5ÎPd) ein ajîann, in bejfen ®efel(»
fc^aft iâ) mi&i unbebenfiid) , au» jeber pfjifofop()ifc^eu
©pnagoge, gern »erbannen Ia)"fe, unb »onbem id) befenne,
ba§ id) ii;n für einen groöen unb l^eifigen ÜRann \)aUe:
Sodann ©eorg 'f)amann auê Aonigêberg fagt:
u. — ÎJÎeue 5Ipolcgie beê ^ud)iîaben -ê». — 3c{) ï»ei§
iii^t, ob roir in unferer ©prad)e etroaê aufjureeifen b^bcn,
baê an îîiefitnn, a3i§ unb Saune, iiberfiaupt an 9îeid)=
tl^um »on eigentfic^em ®enie, fowc^I rcaê ben 3»^aft »it»
bie (Çcrm angebt, biefe fieinc îfpofogie eine» jwepbeu»
tigcn S5udî(îaben überträfe.
(.'MuS^erbem juib 3at;freic{)c 2fnfüf;rungcn unb ©npci^*
luin^cn >f)amann§ in 3-'â ÎBerfen àerjïrcut.)
409
S a t} a t e r
5JI)i)fîoi3nDmtfcl)c fragmente. Bv^dtzt 8Jcrfucf|.
^n- «. aö{ntcrtt)ut 1776. @. 285.
t) — nu :
@te()c ben Çod)|lc\uiicnbcn ©atcapen. 1?te ÎBcIt ijl
feinem ^licfc SBunber uni) 3eict)cn »oU ©initeâ , coH ®ott«
tieit! .... DîucEc beii Äopfbuub, ber i^t oaâ 9îe0 eine*
fnnrfeii Äcpfee ju l'epu fct)eint, jum .Kranfcutiic^e bec
|"ci]iner5ücUcn , gebanfcnfd)rcan^ern ©tirn hinunter. Sege
fobaim auf bte mtttferc, i^t fo fieiïe, pfottc, gefpanute,
^•Idc^c s»üifd)en ben 5lugenbrauneii, bk bemUrbtIbe, auc^
in Seit^^'ii gro§cr SKü^e, nue felreu i{l, eine buufïe elafli»
fcfte 'ïBoU'e, einen .^ncten pctl .^ampfeê, unb bu Çajl,
biiuft lîiid), eine ffcine ©ct)attcnge(îalt feineâ SBefené.
5m 2luge ijl gebiegnec Stct)tflra[. 2Baê eô fïe()t, ftcÇt'é
bnrc^ , o^ne müf;fame 9Jîcbitatiou unb 3beenreiÇ)ung —
3llt eê bit ntcf)t bepm Slirfc unb 33ugc beê 2lugcnbtauu6,
n(6 ob eâ feitmartè ober »on «ntenf)er fcfcaue, unb ,ft(ft
feinen eigenen 5tnbli(f gebe? 3ft'ê nidjt, ûtâ freujtcn jtc^
feine ©traten? ober bet SSrennpuuft liege tief ^in? —
^Mm ein Jßfirf mei^t tiefet @eÇ)etbIi(f feçn? «Propl^etcn»
blicf luï 3etmalmung mit bem SSIigc beè ®i|eê! —
©ieOe, wie baè abjîcOenbe fajl bewegliche SDf)ï Çotc^ct?
Sie SBange, nie. einfach, tu()ig, gebtdngt, gefcftfojfen!
5îict)to fpi^eê, nickte ^etuotfüC^Ienbee ijl in ber Dîafe.
9^ict)to »on bem feinen , müßigen @d)acfitnn , bet in @ub»
tiiitat unb ftembem @efd)difte n)ü()Iet; — n)a§ jlc abec
öuiüe^t, — naOe, ftarE n)e(;t tte'è an; jie^ejl bu nic^t in
it)r beu gcbaltenen, tegen 2lt^em, ju bem )Te gebfibet i(l? —
iinb im Söiunbe? . . . wie fann ià) auêfprec^cn iie aSief«
fcebeutfamfeit biefee îDîunbeé, bec fpfict)t, unb inne()ält
im @pted)en — fptäct)e Slteopagiten Utt^jeil — SBeiébcif,
£ict)t unb î)unfe( — biefc gjtitteltinie beê SKunbeS! Dîoc^
Çab' t(^ feinen SÄenfc^en gefe^cn mit biefem fc^weigcnbeu
410
uub fprec^enbcn, »vctfeu uitb fanftesi, trcffeubcn, fpotteu»
fcen uub — ebelu ÎDZuube! ÜKir ijl, iÇm fd)rceben bie
SGBortc auf ber Sippe: „bcn ciucu Zï)€iï vcrbreuuct cv
mit ^euer; mit bcm anbcru bratet er baê gfeiftf), ba§ cr
ciebrateneê cffe unb fatt n^crbe. Qt rcärmet |ld), t>i\^ cr
fprid)t: ^a! t)cil 3cl) bin wol)! cnoarmt; ict) ^abc baâ
g-cuer ge[c(;eu. :£)en übrigen 5;f;eil beffelben machet er 3u
einem ©otte — unb fpric^t: (Srlijfe mic^, benu bu bijl
mein ®ott!" —
liefen 'Dropf^etenblidf! biefeß burd)fci)auenbe, @^rfurct)t
crcegcnbe ©taunen! »oU würffamer, treffenbet, gebä^ren»
ber Urfraft! biefeê (lille, friifttge ©eben weniger, ge»c=
gêner ©oibworte — biefe 3Ser(egen^eit — feine @cl)eibes
miinje für ben Empfänger unb SBarter an ber >£)aub ju
^aben — -^ieroâl^p^eufciule ! (5in lebenbigeê:
Uuos ego — sed motos praestat componere
fluctus. —
Seffino
on S. ©. gerbet, ©olfenWttel bcn 25. Suni 1T80.
2Seun ®ie ba§ ©ing an .^amann fenbcn, fo \>tt-
fïc^ern ©ie if;n meiner ^od)ad)tung. S)o(^ ein Urtf;ei[
baruber m5ct)te id) lieber »on 3&neu, aB »ou i^m ^aben.
55enn ic^ würbe i^n boc^ nid)t überall »eriîer;enj wenig»
(Icué ni^t gen)i§ feçn fönnen, ob id) i\)n cerflebe. ©eine
©d)rifteu fd)eineu aie Prüfungen ber Ferren aufgefegt ju
fepn, bie fîc^ für ^olçÇjijïoreé auêgeben. Denn e» gehört
roirflid) ein wenig «p a n tiiftorie baju. din SBanbercr i(l
leicht gefunben; aber ein ©pajicrgäuger i(l fc^wer ju
treffen.
§Borf(^uIe bec SCejl^etif. ^omBurg 1804.
(Sr(le 2lbtf;eilung. §. 13. (fpäter §. 14.) ÜKan*em
gcttlt^eu @emutf;c wirb »om @^itffal eine uuförmlicl)c
411
^orm rtuf^ebrimcieu , me öcm «SoFcateê bcr <Saft)r*Ccib j
benu über bie gcnn , nict)t über bcn iiuicru Stojf regiert
Die 3dt. ©0 f;iciig ber poetifci)C ©pict^l, roomit S^cob
S3öt;mc -fjimmel iinb ©rbe wtebcr giebf:, in einem bunfleii
Orte, aiici) mangelt bem ®[afe au einigen ©teQeu bic
JÇoIie. ©0 i|î ber große vjjamanu ein tiefer |)immer wü
tclcffcpifd)er ©terne unb manche Sfîebelfledeu (ofet Feiii
2(uge auf.
3>»eite ?lbtr;eifung. §. 43. (§. 45.) %ïit ta^ fSc
(greifen, Hè nur ä;err;ä(tuiffe, nid)t lebenbigc ©ejlatteu
begehrt (»ie etroa bie ^l)mta\ii), i|l feine Äürje ju f'ura °) ;
bcun biefe ifl Älarf;eit.
3Cnm. ") : 9îur bie >öamannfd)e auégcnommen , be«
ren ^ommate jurceilen ané 1)(aneteufplîemeu unb bereu
'Pcrioben auê ©cnnenfpjlemeu bejîef;en ; unb bereu 2Qortc
(gleich beu urfprüngtic^en , na^ -èerber) ganje @ä^e
llnb.
§. 50. (§. 53.) ^at fîd) ein Scutfd^ec mit biefe«
Ärtifeln (2Bi§ unb Saune) xeidjUdi) »erfe^eu unb legt |Tc
auè •), fo reirb er »ou ben ÎKejeufenten aie ein ©taat»«
bürger obgefiraft, ber auêrcartige %îaUmien bejogeu Çat,
cber auéwdrtige Sottoê befe^t.
5lum. *): Si^tenberg, SKufauê, >&{ppel, Hamann
|mb 3»ar •f)etben beê SBi^eê; ober mau jte^t if;ucn fo[=
c^cn, wegen reeller n>a()rer ÎBerbieujîe nac^ unb cnt»
f^ulbigt gern.
§. 51. (§. 54.) SBenn ber SJitbçrambuê beâ SBi^eê,
iveld)er freilief) nid)t in einigen fargen guuFen eiueé ge-
fcl)lageneu tobten .Riefele, fonbern im fd?immernbcu gort=
unb Ueberflromen einer warmen ©etüitterroolfe bejîc^t, beit
SOîeufc^en mel;r mit Sic^t alö mit ©eflalten füllt: bauii
ijî i{?m burc^ bie allgemeine ®leicl)l;eit unb ?Crcif;eit Der
aßeg jnr bief) ter ifc^en uub jur p^ilofop^ifdjeu 5reiÇ)cit unb
Grfîubung aufgetl;an, unb feine giubfunjl (f)euri(îif) wirb
jcijt nur burc^ ein f(^oucreé 3iel bejîimmt. 3in ©cijîe i(l
412
bie n à ^ r e n b c SJîaferic jugleicf) ik j e u g e n b c (n>tc
nad) îSuffou'ê ©çiîein imiîorper) unb umgeFe^ct-, fo wie
ber ®ruubfa§ : Sanguis martyrum est semen eccle-
siae ftc^ eben fo gut umfe^rt, ba eê o^ne semen eccle-
8iae fein sanguis martyrum %\i.it. Slltein bmui foUte
man auc^ einem SKenfcften, 3. 93. einem >f)amttnn, eine
unb bie onbete Unäbu(id)feit mel^r ju ®utc fialten, bie et
in ber ^ö^e, »on reelc^ec f)crab et aile SSetge unb î^afer
|u naÇe an einanbet riicfte unb aKeOejlalteu ju fe^t ein»
fdjmcfj, gar nid)t me^c kmerfen fonntc. (Sin ÜJlcnfd)
fann burd) lautet ©feic^maéen baf;iu fommen, ta^ et baö
Unä^nlicfte üetgiffet, »ie aud) bie Sîeuofujion berceifet.
§. 70. C§. 76.) <f)amaun'ê @ti( ifl ein ©trom, ben
gegen bie Duelle ein ©türm jurücfbrängt, fo \iCk^ bie
beutfd)en 5Dîatftfd)iffe barauf gar nic^t anjuPommen wiffen.
Srittc '.abt^eüung. I. SSotiefung, fie&enteo ^(X^xHi,
übet bie atlgemeiue bcutfc^e Sßifcliot^ef. ®d)on «Hamann,
welket . — gleict)fam mit einet ©roigfeit geboren — jebe
^tit antizipierte, itio^tt \\)x \\\ mel^rern »on 5*3 2I[p^abet
Warfen •) aSerfen i[;re ju 2:f;eolo9ie, ?)üe|Te, «p^tfofopbic,
£)rt^ograpt)ie »erfcl)iebcn gebrort)nen garben nad) feinet
großen Spanier burd) fein er^abneô @laê aU einen
einzigen <Straf;f.
•) 3. 95. in ber SBeifage ju ben S)enfn>ürbigfeiten
beê fei. ©ofrateë — 9Scttad)tung übet ben 95ud)|la-
(,gii ^. _ 2iH bie ^etc ju Äabmonbot — ©elbftge-
fpräd) eineê 2lutorê — 3n^eifet unb (Sinfottc übet eine
üetmtfd)te 5(?ad)rid)t in bet %. 2). 95. —
î)ritte 5BorIcfung. Berber gtid) feinem greunbe ^a»
mann, biefem "-èeroê unb Äinbe iM^lnà), bet roie ein
cleftriftettet SDîenfc^ im 2)nufeln mit bem -^eiligenfc^ein
um bas ^oupt fanft ba ile^t, U^ eine SSerüljtung ben
S5Ii$ aus iî)m jie^it.
IS
O
-P
o
CQ
o
tuooo
o •
ci> o
s
•gg
CS O
P4
od
(-3 ffi
Universityoi Toronto
Library
DO NOT
REMOVE
THE
CARD
FROM
THIS
POCKET
Acme Library Card Pocket
LOWE-MARTIN CO. umited