Skip to main content

Full text of "Hamann's Schriften"

See other formats


M: 


M^. 


jQamann'ê 


<Bä)tiftcn. 


@rjic    5£6t^etlung. 


i^iP-- 


f&  c  V  i  i  n, 

h  (  \)     ®.     9i  e  i  m  c  r     18  4  2. 


^  Ott  cb  e. 


ytad)  längerem  3it>tfcî)cnraume  folç^t  l)ter  bett 
ftcben  t)on  1821  —  25  crfd)tcnencn  ^^cilcn  bec 
Bdjxiftm  ^amatinë  bie  crftc  5tbtl)eilung  be§  ac^a 
tcn  S3anbeö,  n)eld)cr  nad)  bem  in  ber  SSorrcbe 
bo§  ecftcn  ^^^anbcâ  ©.  XII  gegebenen  ^lan  bie  gange 
5Cu§gabe  crft  öcrüoßftänbigcn  foK,  unbbeflfenSn= 
I)ûlt  bort,  fo  rvk  B.Y  bèâ  snJei^ten,  VII  u.  VIII 
beê  vierten ,  VI  Hê  VIII  beâ  ftebenten  %l)txlä  be=» 
rett§  bcjetcfinet  ift.  B«  ^i^ï  -^erauêgaBe  biefeS 
^anbcê  ^at  ber  frül)ere  ^crauâgekr,  ^err  £)6er9 
confîftorials^rafvbent  »on  9ÎDt^  in^Jîund^en,  ben 
îlnter,;^cid)neten  anfgeforbert ,  unb  if)m  sugïei(^  alle 
au§  ^amûnnâ  unb  feiner  ^^reunbe  «^änben  noc^ 
»or^anbenen  ^ulfémittel  baju  übergeben.  5Die 
gnu't)te,  baê  8fîegifter  ent{)altenbe  5Cbt^cilung,  weis 
d)er  aud)  ^amannê  ^itbni^  beigegeben  werben 
wirb ,  foiï  sur  £)ftermeffe  beâ  ndd)Tten  Sûî)reê  er« 
fc^einen.  ®ie  Dorliegenbe  erfte  ^iCbtl^eilung  fa^t 
in  fid^  bie  9^acl)träge ,  (Erläuterungen  unb  5öeri(Ja 
iigungen,  nad)  ber  «Çolgc  ber  einzelnen  SBänbe 
unb  <ëd)riften  georbnet. 

Unter  ben  9vad)trägen  erfd)eint  olâ  ber  bc= 
bcutenbfte  ber  ju  ben  ^î)ilologifd)en  ©infäffen 
unb  Bî^tifelîî  ge^^ôrenbe  fran3Dftfcl)e  5fnï)ang.  @is 
nige  <Btüdc  auê  ©riefen  fînb  $ur  (Erläuterung 
Dorfommcnber  ©teilen  auêge^oben  worben.  ^Cu^er^ 
bem  ftnb  ju  nennen  :  bie  wenigen  Srud)ftücfe  über 
Aîird)enlicber  ,;um  evften  %î)aù  bie  jwei)  ^Briefe 
(S.  9/   bie  iugeublidje  ^rauerfdjrift  é.  136,  bie 


IV 

aîorrebe  ju  25arncr§  fBuâ)  conber^td^t  S.282. 
(Sinei  Befonbern  ©rlâuterung  kbarf  bte  tjottjlan- 
bige  5Cufnaï)me  ber  erften  nur  in  einem  einzigen 
gebrückten  (Sremplar  übriggebliebenen  ^Cuêorbei» 
tung  beê  ^liegenben  Sîriefeê,  n)elct)er  ein  paat 
bûgu  gehörige,  nod^  gang  ungebrutfte  (Stellen  Beç» 
gefügt  finb.  ®em  SBieberobbrucï  biefer  »on  ^a= 
mann  gurücfgenommenen  unb  ber  SSernicfitung 
l&eftimmten  SSogen  fdjien  bie  33ebenEIici)!eit ,  baf 
.^amonn  fte  ber  £)effentti(^!eit  entzogen  n)ünfd)te, 
tnfofern  nic^t  entgegcngufte^en,  alâ  bie  3>erglei= 
d)ung  mit  bem3tbbru(î  im  fîcBenten  Steile  sèigt, 
fcap  er  nidEjt  fon)o!^l  eine  ^vimanal)im  gefagter 
îDinge,  al§  eine  Umarbeitung  beobfîdittgte.  @e» 
tabe  baburd^  aber  roirb  ber  5f6bru(ï  be§  erjlen 
Gntrourfê  mandt)em  ^reunbe  ^amannê  wittfommen 
fet)n,  tnbem  er  bie  beftänbige  forgfältige  5tac^* 
èefferung  befelben  in  feinen  5Crbeitên/  burrf)  Hm* 
ftettung  unb  SS'ertaufcljung  »on  SSenbungen  unb 
5fu§bra(ïen  geigt,  eine  5Crt  ju  arbeiten,  »on  ber 
ftd^  ©puren  nic^t  «ur  in  @ntn)ürfen,  briefïid^en 
$öefprerf)ungen  unb  gebrurften  (Sremploren  ber 
^diriften,  fonbern  au^  in  übriggebliebenen,  gnieç 
«nb  breçmal  neubegonnenen  (Sntràurfen  »on  roid)» 
tigeren  Briefen  (3. 5Ö.  be§  SSriefeê  an  (Steubel 
¥11,410)  Çnben,  unb  tt)o»on  auperbem  fein  rec^= 
teâ  SJeçfpiel  :^at  »orgelegt  werben  fönnen.  — 
Unter  ben  SftadE)trägen  »on  (S(i)riften  5Cnbercr  ftnb 
bie  gum  äJerftänbni^  ber  J}rolegomena  unumgäng» 
ïid^  nôt^igen  gn)ei)  ©riefe  »on  Äant  ®.  234, 
»on  tt)el(f)en  ber  «^erauégeber  bie  ©riginalien  in 
J^clnben  ^atte,  »orgûglict)  merBwürbig;  au§erbem 
ftnbet  ftc^  ein  SJrief  »on  (5.  ^^  »onSÄofer  <é.  164, 
u.  iin  Sîrief  »on  ®uifd)arb  <S.  231. 

fBîX)  ben  Sfnmerfungen  unb  Erläuterungen  i|l 
©orge  getragen  worben,  baf  aHeâ  »on  Jpûmann 
felbft  |errüi)renbe  fîcf)  burc^  ben  3)rurf  »on  ben 
SBe9tt(igenbcâ'§>erouôgeberâ  unterfdjieîe.  -s^amcnn 


I^ûttc  t>te  (Bmo))nh,di,  jur  (itîUmnq  btencnbe 
ober  fmnöerwonbtc  ©teilen  auê  ©üdfiern  in  feinen 
eigenen,  fon)ie  in  ben  an  feine  ^reunbe  überfcl){(f  * 
ten  %emplaren  feinet  «Schriften  am  Sffanbe  an=» 
gujeigen  ober  aBgufd)reiben.  SS^on  ben  Xtnfxoüt" 
biç\îeiten  unb  5®olfen  ift  fogar  ein  burcl)fct)ofeneâ, 
t:etdE)befdt)rtebeneê  ^remplar  »orl)anben;  unb  ein 
ebenfold)eö,  weniger  bcfcl)nebene§,  tton  ben  Äreujs 
jügen.  Sßenigftcne  @in  (Sjcemplar  mit  SJanban* 
Werbungen  ift'bem  «^ecauêgeber  bei)  jeber  ©d^tift 
gu  ©ebote  geftanbcn;  be^  mel)reren  jtüe^j  bei)ein= 
gclnen  aud^  bre^  ober  vier.  2)tefe  5öemerfungen 
nun  erfctieinen  oon  ber  größten  Cföic^tigEeit.  ^Jîid^t 
nur,  ba§  fie  unf(^äpare  ^-iCuffd)Iüjfe  entl)alten, 
tl)eilâ  über  ben  Urfprung  mancher  ^Cnfpielungen, 
t\)ùU  über  ben  eigentlid)cn  «Sinn  nid)t  weniger 
©teilen;  fonbern  fie  gen)äl)ren  oud),  wo  fte  nur 
in  (Sitatenbefte^en/  bie  nid^t  unmittelbar  mit  ber 
(Schrift  §amann§  sufammenl^ängcn ,  eine  rcid)c 
^ülle  Don  @ebanfent)ergleid)ung  burd^  taê  oft  über^» 
tafd)enb  mertroürbige  Sneinanberfpielen  ber  man« 
nic^faltigften  SCbftc^tlid^feit.  5i:uc^  lop  ftc^  auâ 
ber  *-H!rt,  wie  «Hamann  biefe  5^oten  be^anbeltc/ 
abnehmen,  welchen Söert^  er felbft  i^nen  beigelegt 
l^obe.  SSenn  einige  non  ben  (Zitaten,  namcntlid) 
in  ben  reid)er  'oamit  auâgeftatteten  burd)fc^ offenen 
%emplttrcn,  lieber  auêgeftrid)en  ftnb,  fo  iföunen 
fte  i^m  gen)i§  nid)t  blo^e  S^otijen  geraefen  feçn; 
unbborauâ,  bû^  biefelben  5Cnmertungen,  mo  mel)^ 
rere  %emplare  oor^anben  ftnb,  faft  in  burd^gängt* 
ger  Ueberetnftimmung  ftd)  n)teberl)olcn ,  in  aßcu 
mit  gleidjer  ©orgfait  auefü^rlid)  be^gcfdjriebeu 
ftnb,  cr^ettt  gur  ©enüge  ber  3öunfd)  beê  in  t)er= 
ftccftem  ©rfennenlafen  fo  niunberbaren  SJî^anncê, 
ba^  feinen  ^reunben  beçm  Sefen  bie  gleit^cn  (Sr= 
innerungen  unb  SSesie^ungen  tiorfd)mcben  möd)ten. 
S)arum  t)abe  id)  bie  SOlitt^eilung  biefer  ^iCnmcrfun* 
gen,  roeldje  in  -^injld^t  ber  seotrutifd^cn  :i)cnU 


VI 

lyücHgfettcu  fd)on  ;n  bcr  SJorrete  jum  Stt»et)tett 
Steile  öerfprod^cn  raorben  tji,  burcl)  offe  ^^cilc 
l)tnburd)c^efü^rt ,  unb  îaum  wirb  jemonb,  ber^a= 
lîtûnn  mtt  SI)ctrnttï)me  Hcjl/  n)ünfd)cn,  bo^  m  bot 
fd)üncn  unb  oacrbingô  6ei)nn^c  überreichen  ©abe, 
welche  er  bier  erhält,  eine  grünere  (Sparfamfeit 
angeracnbet  fet)n  möchte. 

Bwifc^en  btefeâ  von  ^omann  îommenbe  unb 
jntt  größerer  <Bd)nft  gebrückte  tft  in  üemeret 
<S(|rtftetngefd)altet,  n)aê  ber^erauâgeber  au^er* 
bcm  an  5^ad)tt>etfungen  gum  3Scrftctnbnf{?  beê^e;:te8 
ûuffïnben  Ifonntc.  SJoEftonbigfeit  war  frcj)Iî4 
ï)tebct)  md^t  gu  crretd)cn,  auâ)  möchten  bte  ^-iCn^ 
fprüd^c  baran  fe^r  »erfdjteben  gewefcn  fe^n.  S)od> 
tft  îdm  SKü^e  gefpart  worben.  äR'anclea  tt)ün= 
fcjenêraert^c  S3'ua)  ï)abe  t(^  nfrgenbs  beFcmmeit 
jßnnen;  tod)  tft  iÊctn  etnjtgeâ  burd)auâ  nô't^tgeâ 
unter  ben  fe^Ienben.  ^m  unb  wteber  tft  nttr  oud^ 
unbefannt  geblieben,  wo  5Cuff(^Iuf  ju  fud)en  feç, 
g.  5B.  über  Margot  la  Ravaudeuse  II,  305,  5D. 
^Saff  IV,  459  unb  405;  unb  inêbefonbere  f)ätte 
td)  gewünfd)t,  in  ben  nod^  am  bunlÉcIjlen  geblte^ 
Benen  Essais  à  la  Mosaïque  einige  ï)albgewiife 
©rHarungen  ftd^erer  s«  befigen/  um  fie  geben  ju 
îônnen. 

©cî^r  gro^e  SOvuï)e  IÇat  ba§  in  ber  gweçtcn 
5Cbtî)ctlung  folgcnbe  Svcgtftcr  gcmad^t.  @â  fonnte 
woI)l  ein  erfter' ©ebouFe  fei^n ,  unter  einer  gerin^» 
gen  ^Tnjaï)!  »on  <^auptrubrifen  iik  bcbeutenbjlett 
©teEen  etnjuorbncnj  aber  er  crwieâ  fic^  balb  alâ 
unauèfut)rbar ,  weil  tf)eils  ein  foId)eâ  Hnterbrin* 
gen  hd  ber  3>{elfeittgt'eit  jebeé  «§)ainannfd)en  Wue* 
fprud)§  unmôglid)  war  unb  l^ûè  3fîegifter  auf  biefc 
^rt  fd^werli(^  einem  iSud)enben  ^ttt  bicnlic^  wer^» 
ben  iônnen,  tl^eilâ  S^oUftcinbigifeit  nid)t  im  @nt=» 
fcrntcften  ju  errcid)en  gewcfen  wäre.  2)ic  ^'tgen= 
tt)umlid)îeit  ber  ®d)riftcn  «^amannS  fd)ien  aud) 
einen  eigent^üwlidicn  ^23Ian  für  baö  S^egiftev  ju 


VII 

crfotlîcttt ,  unb  baffelDe  fo  ooUftanbig  atS  mo(^ïtd), 
unb  »telfad^  nni^hax  fevin  ju  mufîen/  \m  ühit^aüpt 
nu^bar  ju  fci)n.  <So  ift  câ  im  @an,^en  eine  ju^ 
famiîtcngcfe|te  5^ad)a^mung  von  ouôful)rlid)crcn 
èimiregiftcrnA  wie  einc§  jum  Esprit  des  Loix 
»on  Montesquieu  »orîjonben  ift,  unb  t)on  bcn 
nrôêcren  Söovtregiflcrn  ber  olten  ^loffi^cr,  g.SB. 
tn  ^entleç'ê  -^oras,  rao  ftc^  eine  <SteEe  unter 
iebem  bebeutenberen  ©orte  berfcïben  ftnben  U^i, 
genjorben.  3Cud)  foEte  e§  eine  SSebeutung  Beîom=» 
jnen  nic^t  nur  jum  f^inben,  fonbern  ouc^  alâ  über« 
itd)tlic^e  Bufammcnftellung^omannfc^er  ^Cnfîc^ten 
unb  ^amannfci)en  Sôortgekauc^ê,  ®urcï)  t^k  Mxt 
ber  î^affung  !ann  eê  oud)  tt)oI)l  fur  fîc^  feï6|l  ^ur 
ûngenel)inen  Seftûre  gereidjen.  asieîe  SiSorte  finb 
im  9?egijler  fd^on  barum  entïjalten ,  um  iï)r  SS'or» 
jontmen  fier)  «t^amann  nid)t  un6emerîft  gu  laffen. 
îlekr^aupt,  ju  raie  »iclen  SCuffud^ungen  wirb  baâ 
SS'erjeidini^  bienen ,  raie  »ereinseltcn  ©rinnerungen 
3U  <§>ülfe  îommen  uîûffcn!  <éo  ml  alâ  möglich 
war,  i\l  ïÙM  billige  Erwartung  au^cr  5Cc^t  gc^ 
laffen  worben. 

^ad)  biefcm  STIIcm  fd)eint  eê  ïeine  ungcgrûns 
bete  -Hoffnung,  ba^  biefer  5öanb  bcn  55)ûnc  bcr 
Sefcr  -^amannâ  »erbienen  werbe.  'Cantonné  eigene 
(SrHärungen  unb@;t;cer|)te;  —  bie  be^  jeber  «Schrift 
Beigebrachten  S'^ad^weifungen  aßer  ©teßen  in  ben 
©riefen,  wo  i^re  ^Cbfit^t,  @ntftel)ung  ober  fonjl 
etn)o§  gu  i^rer  Erläuterung  befprod)en  wirb:  — 
bie  ^Cuejüge  auê  ben  $um  größten  S^eil  fc^on 
feï)r  feiten  geworbenen  ®d)riften,  mit  benen  e§ 
Hamann  §u  tî)un  !^atte,  weld;e,  oBwol)l  mit  bcm 
ètrebcn  nad^  cu^erfter  ^ürje  abgefaßt,  bot^  eben= 
fowD^l  ben  ßi^orafter  biefer  (Scl)riften  cricnncu 
laffen ,  al§  ben  einzelnen  ^Cnfpielungen,  ^accfcien, 
llmfd)reibungen,  ^l'bfertigungen,  wo^ufie^pamann 
bienen  mußten,  il)re  ©rHärung  geben,  unb  WDr= 
ou§  nic^t  nur  Serftänbutp  mdih  fonjî  2)unricn, 


VIII 

fonbern  aud)  ber  ©ewinn  cntjieïit ,  t)a§  man,  waâ 
tem^erauégeBcr  melinnûlê  ju  fcer  größten  Heber» 
lûfc^ung  Begegnet  ijl,  oud)  fonft  fur  urfprûngli(f> 
^ûmanmfc^  gehaltenes  aie  frembe  @ntlel)nung, 
0Jü($ft(^tnaI)me,  (Sd^oIfî)ett  ernennt;—  bte  fo  ge« 
n)orbene  IDtô'gltcl^fctt,  m  ber  9fJegeI  ba§  ju  erret= 
c^en,  roa§  ^acohi  m  ^inftdjt  ber  aJletaîrtttf 
»ilnfc^te  (f.  ®.  405),  ba^  er  ba§  ^ojtttöc,  in 
Sronte  ntc^t  bIo§  t)erï)ullte>  fonbern  barm  »er» 
grobene  unb  bamtt  umgegrabene  rein  ^erauêftnben 
möchte  ;  —  bann  bte  bem^SJerftcinbni^  fo  Jt)oî)I  §u 
^ûlfe  lommenbe,  fo  leicht  gemachte  S^ergleic|ung 
<^Iet(i)artiger  unb  sufammengeI)Driger  ©ebanfen  im 
Sîegifter;  —  biefe  für  iPeine  ®cî)rift  ganj  fe^Iens= 
ben,  für  bie  meijien  reid)Iicf)  oor^anbenen  Sîor» 
t^eile  werben  iiaè  Sefen  ber  ^amannfd)en  3ci)rif- 
ten  burc^auâ  erleid)tern ,  ja  beg  einigen  erfi  môg» 
lid)  mad)cn.  SBie  erfc^cincn  nur  bt*e  tieffinnigen 
f^ragmcnte  einer apoiÉr9pI)ifc^en «Sibylle,  biefe  bcâ 
ç^runblid^ften  (Stubiumâ  roürbige  (Sd^rift,  neben 
ten  erîlarenben  ^ulfémitteln  in  einer  öort)er  nicftt 
gu  erfennenben  ©ebonfenauëbrcitung  unb  SDurct)» 
bringung,  faft  wk  tin  ganj  anbereâ  2ôer!. 

'3)ie  «Hoffnung  eineé  auêgebe^nten  @ebrauci)§ 
ber  ^amonnfd)en  ®d)riftcn  unb  baâ  @cfüt)I  i^reâ 
lleibenben  SSertîjeâ  ift  freili(^  ber  ï)ier  gelieferten 
4îCrbeit  burd^auê  ju  ©runbe  gelegen.  (Sa  ift  n3e= 
ber  jur  (Smpfe^lung  btcfer,  nod)  yiel  weniger  «^a= 
mannâ,  ber  einer  foId)en  nidjt  bebarf ,  gefd)eöen, 
ba§  im  5fn^ng  sur  erften  SCbt^eilung  bie  ^uâ» 
fprud^e  feiner  bcbeutenbften  unb  jum  ^^eil  mit 
i^m  »crbunbencn  Bciiycnoffcn  über  i^n  aufgenom= 
nicn  ftnb,  fonbern  raeti  biefeâ  jur  ä^ottftcinbigfeit 
aeraifferma^en  gu  gehören  fdj)icn;  boc^  !ann  man 
fjd)  tami  über  bte'S53crtl)fci^aèung  biefeâ  a^anneâ 
öllcr^tn.;^^  Äati^S  cri) oien.  6mcr  öveccnfton,  mddyç. 
in  fdimcr^Itd)cr  ü^crfennung  bcâ  pcrfonlic^cn  me 
fi-VriftftcUetifc^en  ïBertt)cô  «èûi«ûnnê,  bie  bei)  ii^m 


IX 

fo  eng  gufammen  gcl)5tcn,  unb  feiner  gnn^^enfic- 
bcnâflellimg  gefd)rtctien  ijl,  njtft)  HUtg  ))kt  ntc^t 
weitet:  gebûd)t.  ^amonn  in  feiner  35ertrautl)e{t 
mit  ben  weiten/  fonjo^l  einen  3îeic^tl)um  t)on  9iad)= 
weifungen  au§  if)nen  fd)ô'pfcnb/  al§  $u  SÖluftern 
unb  Btiti)cn  ber  S^et)ûnblung  fîe  nel)menb  in  eigen= 
tpmlid)fter  Sôeife/  wiewoï)!  er  ein  SÖtufter  ^u  fet)n 
»on  ftc^  û61el)nte,  crfdf)eint  in  ber  ©rö^e  cincö 
tt)aï)ren  unb  äd)ten  ^J)ilologcn,  wie  er  fo  gerne 
ftd)  felfift  nannte.  ®ie  @d)ôn^eit  feiner.  ®ar= 
flettung  liegt  tiefer  alâ  in  runber  unb  glatter 
%otm,  tn  ber  i^m  eigenen  ?^rifd)e  ber  SBenbun^ 
gen  unb  Snnigfeit  ber  ©egieÇungen  ;  er  îann  ba§ 
@infad)fte,  ba§  (Sewot)nlidèfl-e  nid^t  fagen  in  Çer= 
get>rad)ter  SSeife ,  weil  fonft  @r  etwaê  lleberflüffi» 
geê  unb  nid^t  fein  eigenes  SB'ort  gefagt  l)ätte.  (Sr 
leï)rt  nid)t,  er  entwicfelt  nid)t;  fein^@tt)l  ijl  bic 
énergie  eineS  SOî^anneâ ,  ber  nid)t  bie^  ober  jeneâ/ 
fonbern  ftd^  felBjl  wie  er  i|l,  alle  Gräfte  feineô  inner» 
ilen  9ßefen§  ouf  ben  DJtoment,  ba  er  ben@egner  trifft/ 
fammelnb,  ben  l^o^len  SSorten  unb  fd)attenf)aften 
SÖtenfdien  gegenuberfteiït.  3)arum  l)at  er  o^^ne 
©egner  nid^t  gefd^rieben,  ^atftd^  bcn^reunb,  wenn 
er  ntit  ii}m  l^anbelte,  aie  einen  ©cgner  gegenübers 
gefteHt  ;  barum  ift  ber  5f  uâbruc^  feiner  9tebe  eine  nad^ 
©eftaltung  ringenbe  Äraft,  wo  möglidt)  aïïeê  in 
©in  Sßort,  wk  gu  (^intm  (Sd)lage  ju  faffen.  S)as 
l^er  l^ommt  aud),  rok  er  fte  felbft  nennt,  „bic 
§ülle  t)on^rioatangelegen^eiten''in  feinen  (Sd)rif= 
tcn;  benn  e§  ift  âôa'^r^eit  be§  Sebenâ  in 
tl)nen,  unb  ber  SJlenfd)  ift  nid)t,  ol)ne  bie  äu^e» 
ren  «Schalen  feine§  ©cfeçnê.  SSül)rcnb  anberc 
cntweber  nie  ein  SÖort  geben,  weil  ntd)t3  geugenb 
in  i^re  ®eele  fällt,  ober  leere  Sßorte,  ungelernt 
unb  angeflogen,  wie  «Spreu  auS  ben  Süften,  ift 
be9  i^m,  wa§  er  lebte  unb  erlebte,  im  àôort  gu 
I}etten  JBlüt^cn  cmporgebrungen ,  ober  in  tierbcn, 
bitteren   ^royfen   erquollen.     2öir   ^aben    wo^l 


Urfcc^C/  bûS  5Cnbenf en  bet  Bett,  in  roelcbet  Hamann 
lebte,  nie  unter  une  3)eutfc^cn  erlofcî)en  ju  Iûf= 
fen;  wo  ijl  aber  bet  äJlann,  weichet  gleich  i^m 
biefelbe  überfd^aut  unb  erfonnt  ^ötte,  mit  bem 
über  bie  (Srforberntffe  einer  befferen  B"^wnft  ent» 
fdjiebenen,  in  Ite  ^inouerogenben  SSorblicf;  unb 
njenn  wir  ûud)  baron  ^amannâ  ©rö^e  meffen 
wollen:  wo  iil  ber  SiJtûnn,  ber  ben  gleid)en  ^ou 
IM  t)at  über  unfere  Beit,  unb  weld)e  Äroftc 
raupen  in  einem  foId)cn  oereint  fe^n  !  @in  oom 
gcle^rten^  a  n  b  w  e  r  f  and)  äu§erli(^  entfernter,  ein 
gebrückter  —  serfcE)[agener  unb  bemutî)tgcr — SJl^ann, 
kin  ^euergeifi  xok  (SliaS  muf te  ber  ©ctubercr  fet)n 
ber  SStaolêpfaffen ;  ein  alter  @ofrateâ  gegen  bic 
©op^iften.  SiÄofer  ^at  il)n  ben  SOlaguâ  genonnt, 
unb  ber  Stame  foU  if)m  bleiben ,  fo  lange  ba§ 
beutfd^e  ^^oit  feine  Beugen  ber  20o^rl)eit  gu  e^» 
ren  mdp. 

SOtöge  in  ber  uorliegenben  5frbeit  eine  SSrauc^^s 
barfeit  liegen,  weld)e,  neben  il)rer ®d)n)ici-;gfeit, 
bet)  günjligen  Sefern  i^r  gur  ©ntfd^ulbigung  bient, 
ba^  ft&,  fo  fpät,  boc^  noc^  nad)fommt. 

erlangen  im  2Cusu(l  1842. 


Dr.  ©uftat»  molp^  SßicMcr, 

5Repet«nt  unt  ^SriDottoctnt  ber  Sbeologic 


s  n  ^  a  U. 


^aéfttâ^c,  (Erläuterungen  unb  SBeric^tigunôen. 


3um  crjleu  î^eif       .... 
3um  sroeçten  Z^eil 

aSorfen 

I.  5Iri(lob«Ii  aSerfud)  :c.    . 
II.  aSecmifc^te  SlnmerFuitgen  îc. 

III.  ®te  îOîagt  auê  Sölorgenfan&e 

IV.  Alaggeîyt'd^t  ic.     . 

V.  ^ransoftfc^eê  'Project  :c. 

VI.  Abäl.  Virbii  ß^imärifcfee  (Snifdllc 
VII.  Kleeblatt  |)eaeni(ii)c^cr  SSriefc 

VIII.  OJäf^erenen  .... 
IX.  Aesthetica  in  nuce.   @ine9^^apfob(ez&, 
X.  XI.  XII.  Satct!itfcl)eê  (5):ercltium  jc. 
5îad)trag:   îrauerfcfertft 
Essais  à  la  Mosaique    .... 
©diriftfteller  unb  Aun(înd)tcr  . 
Sefet  unb  Äunfirid^tet     .... 

güuf  -^ttteubriefe  :c 

«èaniburgift^e  9îa^ridèt  îc.      .       .       . 

3uni  txitUn  î^eil 

3« m  üierteu  î^eil. 

3roo  9îeceiifioncn  îc 

î)eo  Dîittccê  ».  aîofcucccua  fe^tc  SSSißcnem. 
!P^ifo[o9ifcl)e  ©iifaUe  unb  3>wetfel    • 
^ad}txa^:     Au  Salomon  de  Prusse  . 


©fite. 
3 

21 

66 
82 
85 
94 
100 
100 
102 
107 
119 
122 
124 
135 
136 
142 
145 
148 
150 
153 
162 

176 
lä3 
189 
191 


XII 


cl.  ©ofr. 


gomeua 


©elbjlgcfprad)  cincê  SliitorS 

Seçfage  31111  ^enFn.nivbtgfeiteii  beé 

9îe«e  Ipolpgie  beS  S5ucl)ilabeu  f) 

Lettre  perdue 

2(11  bie  ^ejrc  ju  Äabmoubor 

Christ.  Zaccb.  Telonarchae  Pro 

Le  Kermès  du  Nord 

SOÎaiic^etlep  mib  Gtn>aê   . 

SSecfuc^  eiiict  ©ibpllc  übet  bie  ©f;e 

^iei:opI;antifd)e  SSriefe     . 

3n3eitel  unb  ©tiifäüe  zc. 

Äfchie  2Iuf[ä^e 
3um  fünften  2:^eil     . 
3um  fecf)êteu  3:r;eil. 

Koy^6f.inc<^     •         •         ♦ 

3n3cç  @ct)erf(ein 

Sfîecenllon  ber  Qtitiî  ber  reinen  aSernunft 

«Briefe     .... 
3um  siebenten  ÎÇieil. 

SOîetafcitiE 

OcIgatf;a  unb  ©^etlimini 

gliegenbci*  SSvief     . 

SSriefe     .... 
Sln^ang. 

®btï)t,  etaubiuê,    3flcobi,    2avnter,   Sefilng 
"^içm  Vm\\  über  -Hamann    . 


200 
203 
210 
227 
232 
234 
248 
248 
252 
25(> 
207 
282 
292 

2Üß 
317 
327 
327 

330 
331 
355 
393 


397 


fftû^ttà^,  ^tUutnnn^m 


uttb 


f&cn^ti^nn^cn^ 


^omann*d  &ifxiften  VIII.  S(. 


âttttt  etfiett  X^eih 


^er  wirbelt  an  ^aiigeiiiï  i(l  gebad)t  SSanb  I,  ©.  272  f. 
u.  ©.278.  ©ine  fpätere  2leuêerung  <£)amannê  darüber  f. 
351).  VII,  ©.202. 

@.21.  SljTientcüergretcf)  — bie  au5fct)Hef Iic[)e ,  i^on  ber  fpa* 

iiif(%en  JHegierung   einer  fremben  Nation  ertf)eiltc 

(Srlaubni§,    îîegetfctaoen    in  bie  [pan.   .^ofonien 

etnsufüf;ren. 

©.33.  »on  einem  alten  2Solf'  —  ben  SSabçIontern,  f. -fje» 

robot  I,  196. 
©.35.  SSofébeutef  —  ein  SSort,  njelc^eê  ^ie  unb  ba  alte 

©ewoi^n^eiten  auebrüdt,  »gl.  VII,  50. 
©.42.  ®lo»er  —  Sîictjarb  ®Io»er  fct)rieb  Sconibaé,   ein 

@ebict)t  in  12  «ß.  Sonbon  1737  u.  oft. 
©.46.  2lnfon  —  SGEJeltumfegler  1740  —  44. 


îBon  feinen  5lrbetten  über  bie  ^cil.  ©cl)rift  rebct  ^a« 
mann  I,  Sil  unb  öfter  in  feinen  ^Briefen  III,  73.  75. 
159.  398.,  namentlirf)  ia^  er  ein  2öerF,  Origines,  in 
5lb|lc^t  gehabt  III,  381.  392.  V,  24  f.  »gl.  73. 

1* 


ßnt  rociterer  5tu§sug  aiiS  ben  bibl.  S5e(rad(>t.,  mit= 

gct^eilt  Bon  Dr.  Äfeufer,  ffnbct  jtd)  in  ben  tf;eoU  @tit= 

bien  u.  .^ritifcn  »on  Ullmann  uiib  Uinbreit,  3«f;r3-  1837, 

l.^eft,  ®.  23  —  46. 

®.  57.  jener  gefröntc  ©ternFunbigc  —  3t(pf;oné  X,  ^onig 
»on  2eon  n.  ^aftilien  1252—84,  beraßeife  ober 
Sljlrotoguê  genannt,  »gr.  II,  80.  449.  IV,  93. 

@.63.  Urtr;et[  jeneê  ^fpilofop^cu  —  ©ofrateê,  f.  S5b.  II, 
@.  12. 

@.82.  i(l  gu  lefcn:    V.  9)îof.  32,  6. 

@.89.         —  1.  Äön.  19. 

©.90.  —  1.  m-  12,  32. 

©.98.         —  «Pfafm  3,  4.  ^f.  5,  4.  u.  ©prüi^».  5. 


2luê  ber  3ett  ber  btbl.  îBctr.  fînb  mai  fofgenbc  Slu^ 
fo^e  ükr  einzelne  aSerfe  »ou  Äird)enriebern  : 


Sffiir  bleiben  fort 

fo  ^ier  aie  bort 

»eretnt  unb  ungef(^teben  — 

!D{efe  genaue  SJeretnigung  mit  ©ott  t|l  ber 
SS'orfdf)mac£  beS  Wimmele  unb  ber  ^tmmcl  felbfl; 
ift  bte  le^te  «Sprofe  ber  Setter,  n)eIdE)e  bie  @rbc 
mit  bem  ^^rone  @otte§  vereinigt.  S)tefe  ^^eif* 
ne^ntung  ber  göttlt(f)en  ^atüt  war  ber  ©nbgroec^ 
ber  9Jlenfd)n)erbung  ©otteâ ,  unb  ftnb  Beibe  gleid^ 
gro^e  ©et)etmntflfe/  beren  SSorbtIb  oBer  tu  ba§ 
Iföefen  be§  SDtenfd^en  unb  bte  ^^etle  beffelBen  ge= 
legt  i%  ^im  ungleid^  oottfornmenere  ©tntgfett 
aie  bte  jnttfd^en  (Seele  unb  SetB  i^errfc^t.  5Benn 
jene  m  ^ßergletd^ung  (Bottee  felbjl  nickte  als  m 


^auc^  ®otte§  ijl ,  n)tc  gro^  mu^  @ott  felb|l  feçn, 
n)te  gro^  werben  wir  burdf)  t^n  werben ,  xs^xz  feltg 
in  i^m  !  !ïoûô  ber  2ci6  gegen  bie  ®eele ,  ein  Älo^ 
geg  n  ben  ^<i.Xi^  ©otteâ,  bo§  tft  bie  5Jatur  beê 
SJtenfd^en,  otte  »ereinigte,  geläuterte,  »erflärte 
Äräfte  ber  9}^enfc^l)eit  gegen  bie  ©ott^eit.  5föie 
bie  @d)ranfen  unferer  ©lieber  unb  ber  finnlid^en 
Soerîgeuge  neBft  i^rer  (Smpfinbung  ftd)  gegen  ben 
©d^wung  »erhalten,  befen  unferc  (»eelen  ^ier 
((i)on  fällig  finb;  wa§  für  überfteigenbe  SS'orftels 
îungen  mûfcn  wir  un§  »on  einem  ÉSefen  mod)en, 
baê  in  ®ott  (Sine  fet)n  fott  mz  ber  SJater  im 
@o^ne  unb  ber  <»o^n  im  SS'ater! 


Äetn  menfcl)tt(^  £)f;c  fiat  eê  gehört 
roaâ  mie  üpii  ®ott  no(^  t(l  befeuert, 
id)  fe^'  eé  fc^cii  im  Olaubeiu 

@in  5C^ofteï  ber  auê  ber  @rfat)rung  rebete,  fagt 
une,  ba^  unfere  (Sprache  unb  bie  ^Begriffe  unb 
3eid^en  berfelkn  nicfit  im  (Staube  fînb,  @inbru(îe 
î)on  biefer  (Seligfcit  anjunei^men  unb  3uru(îsu= 
werfen,  ja,  ba^  unfer  ©e^ôr  $u  fc^wac^  ift,  fel» 
Bige  ju  »ernennten,  ober  »on  felbigen  übertäubt 
unb  »ernid)tet  werben  würbe.  35er®Iaube  allein 
er^It  ben  ©lang  baöon  o^ne  ba^  er  un§  nacl)= 
ti^eilig  wirb,  unb  oï)ne  ba^  wir  felbft  unâ  beffen 
rec^t  \izx(ivS^i  finb,  xùxt  SOtofeâ  5Cntli|,  »or  bcm 
bie  Äinber  Sfrael  liefen,  o^ne  ba^  er  felbft  bie 
îlrfoc^c  bat)on  wu^te. 


Sd)  ftnbe  Oîii^en,  ftufî  uub  &)ï 
bei;  unferm  S3uiib  im  f)öc{)(leu  ©rate; 
et  ^etf^et  fcujl  »en  raie  nicf^t»  nief;r 
afé  ©fauben,  unb  tc^  utdjtâ  nio  ©itabe. 
€)  reofjl  bet  aSaÇt,  bte  une  gefügt! 
SBeg  Sîeit  unb  2:aufc^!    3c^  bin  ijergnügt 
tu  i^m  unb  er  mit  mit  sufricbeu, 
brum  bteibt  bep  beiben  ungefcf)iebeu 
©in  >£)erj  unb  5[)tunb,  ein  3«  «ub  DRein! 
ÎOîein  greunb  ijl  mein  unb  iâ)  bin  fein. 

îDtefc  '^m%li(i)îdt  unferer  S^eltgtoit  mit  allen 
unferenSveîgimgen,  trieben  unb  SSebürfnifen  un= 
ferer  ^atw ,  btefe  genaue  ^öejte^ung  t^rer  5G5oï)r= 
l^cttcn  unb  (Sntbetîungcn  mit  unferen  größten 
5fKängeIn  unb  Hcînften  HnooIIfoinmen^etten  fo= 
tt)ot)I  aie  mit  unfern  ^ô'c^ften  unb  uBerftetgenbften 
S5>ünf(i)en  tft  eine  £).ueire  ungemein  frud)tBarer 
unb  ent5ö($enbcr  33^etrad^tungen  unb  ncîd)ftbem 
ein  über$cugenber  Sîenjeiâ ,  bo^  fte  mit  ber^f^atur. 
(Sinen  îlt:l)cber  ^at.  @o  wie  ber  ganje  ^lan  ber 
Plaint  auf  bie  au^erlidjen,  !örperlid)en  ©cbûrf= 
niffe  unb  ©equemlid)feiten  beâ  ?Ölenfd)en  gegi:ün= 
bet  ift,  fo  ber  ganje  ^lan  ber  @nobe  auf  bie 
•Siîatur,  bie  SDlangel  unb  geheimen  5Cnfprüd)e  un» 
ferer  «Seele,  unfereâ  unfterHic^en  ©eifteâ.  Äurj/ 
atte  bie  9ooï)Itf)aten,  bie  i<i)  burd)  bie  @d)ôpfung 
SU  meinem  3eitlid)en  Se&en  genieße,  ftnb  nid)tâ 
al§  (Sd)attenbilber  ber  ungïeid)  I)ö^eren  SSö^I? 
t^ten,  bie  meine  Seele  in  ber  (Srlöfung  gum 
geiftlidjen  SeBen  empfängt  unb  geniest,  2)ie  Seele 
ïann  fo  itjenig  o^ne  ©lauBen  leben ,  aie  ber  S^dh 
o^ne  bie  ®ûtcr  ber  ^J-atur.    S)ie^  ift  'caB  waljre 


Stellt  ttnb  baS  einzige,  woxin  bie  Sîeltgton  öcn 
un§  ongefeI)ctt  ttjcrben  folltej  bann  njürben  wir 
Balb  yon  t^rer  @öttltd^!ett  unb  •9^otî)n)enbtg!ett 
üBetjcugt  feçn.  35te  SS'oIlEommen^ett  unfereâ 
2)ûfei)n§  Ijângt  »on  bcr  ©rEenntni^  @otte§  in 
6^I)nfto  Scfu  06;  mî  fottte  nic^t  mit  ber  SS^oII» 
fommcnt)eit  unfcreê  ^afeçnâ  ba§  (^Iü($  befelBen 
oerbunbctt  fci)n!  SOtetn  gnäbtger  @ott!  gteb  mie 
unb  oenneï)re  in  mir  ben  ©lûuben  on  bid^  unb 
bcn  bu  gefanbt  ^aft ,  Sefum  (S^riftum.  SD^ne 
bid)  bin  id)  nid^tê;  bu  Bift  mein  ganjeâ  S«^.  £)^ne 
bid)  ift  e§  unmöglid),  bid)  ju  fennen  unb  ju  bit 
ju  ifommen.  ^u  î)oft  bie  «Sd^Iüffel  alter  @rîennt= 
ni^  unb  mit  benfelbcn  ben  (Sc^Iûffel  be§  «Çims 
mel§  in  beinem  ®oI)ne  unb  ber  ^rebigt  feineS 
©»angelii  un§  gcfd)enBt.  ®ie^  la^  unfcre  30eiê= 
l^eit  unb  Äraft  ùnb  9Ju^m  fet)n. 

3^  bauF  btr,  lieber  ^errc, 

ba^  bu  mtd)  r;a(l  ben5af;t:t 

in  btefer  9îac{)t  ©efd^rc  — 
3n  biefem  ^falm  ftnben  mir  bie  Starfe  unb 
Sautcrîcit  be§  ©eifteê  in  einem  ï)eriaî)rten  unb 
beraud)ten  <Sd)Iaud)c  unferer  SOlutterfprad^e  /  ber 
Äcnnern  eineâ  äd)tcn  (^efd^madâ  ben  Sn^alt  befto 
c:^rn)ürbigcr  unb  kräftiger  mad)t  35er  ë^rift  er« 
fd^eint  I)ier  n)ie  ein  grauer  (Sliefer,  ein  oiter  »er* 
trauter  Änecfit  unb  «Çauê^altcr  für  ben  5l!Iten 
ber  Sage ,  ber  mit  ^^rfurd^t  unb  SS'crtrauIid)! eit, 
mit  Einfalt  unb  Sîeblidifeit  »or  feinem  ^auêpater 
unb  ^auê^crrn  ftd)  beugt. 
* 


8 


Saê  mic^  ben  2ag  »oKenben  , 
3«m  Sob  bem  ÎKamen  bein  — 


Hnfer  ganjeê  SeBen  tft  eine  ©efd^id^te  ber  gotts 
Itd^en  ©rbarmung  unb  SieBe.  3Sir  »oHenben  ba§ 
^ogeraerf,  n)ir  fegnen  unb  loBen  baffelbe,  wenn 
voit  bte  ^khi  annehmen  unb  un§  juetgnen,  bie 
Siebe,  bie  i^n  bewogen ,  unfec  (Sd^öpfer  unb  @r= 
lofer  gu  feiçjn.  SDiefe  Siebe  fann  un§  ûiïein  gu 
einem  ©efd^ôpfe  ntûc^en,  ba§  er  ntitöefatten  be= 
trad^tet  unb  mit  bemSGB^ortetJerftegelt:  eâ  iftfe^r 
gut,  unb  mit  bemSöorteber  gmeiten  <»d)ö^)fung  : 
e§  i|l  »oUbroc^t. 


(Sinjelne  @telleu  biefeê  5luffa|eé  ftnb  in  ctroaê  ab* 

iceidienber  ®e(lalt  aufgeführt  in  g.  ^.  Sacobt'ê  üöerfen 

JBb.I,  @.  131—133. 

©.  127.  SBa^tfager  —  Xtreftaê  ;  feine  2;od)fer  —  îOîanto. 

©.139.  engt.  ®ei(lHcf)er  —  SB.  :Ser^am  «p^pftco  =  î^eo* 
rogie  ob.  Dîaturleit  ju  ®ott.  Sonb.  1713.  beutfc^ 
^amb.  1764.  —  Slflrot^eol.  S.  1714.  ^.  1765. 

©etanfen  über  meinen  SeBenêlauf* 

aggt.  I,  215.  355.362.  (III,  61.) 

e.  173.  «prcbigcr  auê  Sieflanb  —  S5[anf  ®.  256. 

©.  178.  Sanbêmann  meineê  SSatetê  —  SSefget  @.  256. 

—  beg  @ct)magerê  —  ©.257. 

6.222.  i(l  ju  refen:  9îeÇem.  II,  13. 
©.230.        —  ©cclef.  IX,  7. 

©.232.  mit  bemf.  e^ang.  —  VI,  140.  VII,  323. 

6.  238.  «atet^  beffen  îlntmott  —  @.  337. 


9 

Ueber  ik  SBriefc  an  ien  Sarou  do«  SB.,  »nerc{)e  @.  293. 
tcghtnen  ,  vg,l  I,  412.  446.  461  if.  5tuf^öreu  fceê  SSrief- 
roedifelê  I,  342. 

3u  ©.  326.  3-  7.  gehören  fcie  nactifolaenijcn  jïvep 
SSrtefe  : 

(5r île ï  33 rief. 

S!)lettt  ^ntf  wenn  nttr  S^r  Sîrtefwed^fel  me^f 
jur  Sûft  alâ  sum  Bettoertreib  geretd)en  follte ,  fo 
öefd^ttl)t  bteê  wiber  Sî)re  5Cbitd)t  unb  o^ne  3§re 
©d^ult».  <Sie  nehmen  Beçna^e  aEe  Un-Eoftcn  ber 
©rftnbung  ouf  ftdf),  unb  tc^  ^ak  nut*  not^ig, 
S^re  eigenen  SS^riefe  ju  ^JÎunbern ,  um  auf  fcIHge 
gu  antworten.  Hm  mir  bie  SOîu^e  gu  erfporen, 
longe  nacï)suftnnen /  morû^er  unb  ntoüon  id) 
an  ®ie  f(i)retî>en  ifônnte,  legen  «Sie  mir  felbft 
eine  «frage  in  ben  SOlunb/  unb  I)ierauf  tt)un  (Sie 
mir  einen  SS'orfd^u^  »on  ©ebanHen,  meld)e  mir 
bienen  fönnen  felbige  ouf^ulöfen,  ba§  id)  olfo 
nid^t  einmol  rodt  gu  fud)en  braud^e,  it>aâ  jtd) 
ukr  Sî)re  5fufgaBe  ungefäl)r  fogen  lie^e, 

(Sie  laffen  mir  bie  ?fret)^eit,  fo  oft  unb  fet= 
ten,  ûlê  iä}  Suft  ^^oBen  n?erbe,  unb  fo  lang  ober 
ïur^  gu  fd^reiben,  aU  iä)  im  Staube  bin  gufam= 
menjubringen.  Sc^  will  mid)  bofür  chtn  fo  menig 
fearott  fefiren,  wie  gefdjwinb  ober  langfom  St)re 
^Briefe  einlaufen/  unb  werbe  e§  fe^r  gut  unb  o^ne 
©iferfud^t  aufnehmen ,  ba^  S^re  ^eber  gef(^n)ö§i= 
ger  unb  geloufiger  ol§  meine  ift. 


10 

©riauktt  «Sie  mir  nod^,  mein  ^cxt,  <Bk  an 
S^re  eigene  (SrHörung  gu  erinnern.  <Bk  öerlun= 
gen  iÉcine  guten  ^Briefe  öon  mir;  je  fc^Ied^ter,  je 
mittelmäßiger  fte  ftnb,  bejlo  mcl)r  ^ofnung  ^a= 
Ben  <Bk  mir  gcgeBen,  Bcffcre  mit  ber  3^^^  fcf)rei= 
hm  gu  lernen.  3cf|  miH  mir  alfo  bie  Iäd)erlic^c 
unb  fd)äbli(^e  (ïitelfeit  nid)t  in  ben  Sinn  iÊom= 
men  lafen,  gc[el)rte,  wi^ige  unb  f(f)ône  ^Briefe 
ju  fd)mieben.  Sßarum  foHtc  ic^  mic§  fd^omcn, 
natürlich),  einfältig,  f^Ied)t  unb  red)t  $u  f(^rei= 
Ben ,  menn  bicfeâ  baâ  einzige  Mittel  unb  ber  ge= 
rabefte  2öeg  ift,  fic^  eine  gute  <Sd}reiBart  ju  er= 
merBen?  ^ît  eâ  3f)nen  nid)t  eBen  fo  gegangen, 
unb  gel)t  eê  Sf)nen  nid)t  nod)  bismeilcn  fo  ?  S<t 
t)ieEeid;t  ftnb  einige  S^rer  ^Briefe  unb  bie  (Sc^reiB= 
art  berfelBcn  mirfli(^  nic^t  fo  gut  alâ  felBige  »on 
^Tnbern  aufgenommen  merben.  Sc^  weiß,  «Sie 
fd)euen  ftd)  nidjt,  nad)  Sf)ren  eigenen  Sföorten 
unb  Urt^eilen  gerid^tet  ju  werben. 

Sßaa  ift  ber  $Beruf  eineê  furlänbifd^en  (ibel= 
manne '^  S)iefe  5CufgaBe  iam  mir  5Cnfongâ  et= 
lüaä  feltfam  »or.  Sd)  mar  ungemiß  oB  iâ)  Sie 
im  (Srnft  ober  Sd)er5  yerftel)cn  fottte.  Sï)nen 
felBft  ifann  eê  fel)r  gleichgültig  fei)n,  ju  ma§  für 
einem  Spange  vernünftiger  @cfd)öpfe  ein  -Eurlonbis 
fd)er  (îbeîmann  geprt,  unb  morin  bie  ^f[id)ten 
Beftel)en,  bie  er  feinem  Staube  unb  SSaterlanbe 
fd)ulbig  ift.  @§  Hann  mir  baljer  ebenfaKê  gleid)^ 
t)iel  fet)n,  ob  Sic  Bet)  3t)rem  ßinfatte  bie  9lafe 
gerümpft  ober  tk  Stirnc  gerunzelt  l)aBen.  Sn 
5tnfe^ung  meiner  Ijingegen  fommt  e§  mir  ic^t 


11 

anjî-Qîtbtgcr  unb  crî)eBïtd)er  vot,  Sitten  fur  bie 
Söa^I  btefer  SRateric  ju  banîcn ,  foM)e  einer  iln= 
tcrfud)ung  j^  îDurbigen  «nb  mir  %u  ^anbret= 
d)ung  barin  gefatten  su  ïafen. 

Sc^  glauBe  ba^  wir  fd)on  ba§  S&ort  (Sawalter 
oft  otcnug  in  unfern  Sföinbcin  ï)orenj  in  wie  weit 
eê  I)ilft  i^re  ^^orbe  $u  erhalten  unb  ^u  fd)onen, 
ntogen  unfere  ^Tmmen  wiffen.  î^iejcnigen,  bie 
eê  une  am  meiften  einprägen,  ftnb  me^rent^eilS 
bcfto  surud^oltenber,  unâ  $u  erfldren  maâ  un 
fêa»alier  ift,  o5  er  nteï)r  ober  weniger  S^ernunft, 
Befere  ©itten  ober  f(^Ied)tere  ûlâ  ein  anberer 
SOJenfd^  Bcfî^en  ntu^.  ffôir  junge  «Ferren  f)aUn 
oifo  ©runb  gu  bcnBen ,  bo^  ^unt  (Sacalier  nid^tâ 
ntel^r  geprt,  aie  ju  wifen  unb  gu  glauBen,  bû§ 
man  einer  ift.  ^a§  läuft  oBer  ouf  benjenigen 
5CBergIauBen  î)inau6 ,  ba  ntan  mit  gewi^en  S©ör= 
tern,  bie  weber  ®inn  nod)  SS^erftanb  ï)aBen,  Bû«= 
Bereçcn  unb  SB^unber^uren  gu  treiBen  metjnt. 
S)urcl^  bas  SKort  unb  ben  tarnen  ^waïkt  ïann 
ber  ©eift  befelBen  fo  wenig  witgetï)eilt  werben, 
aie  jenem  .faiferlid^cn  SeiBpfcrbe  mit  ben  Sîitein 
unb  ben  ©^renjeic^cn  bie  (Seele  eineê  römifdjen 
^onfulâ. 

llm  ofen^erjig  gegen  ®ie  gu  fei)n,  xd)  î)aU 
mid^  wenig  barum  Bekümmert  ober  barüBer  na(^= 
gebadet,  voa§  eigcntlid)  ju  einem  (Sa^alier  geï)ôrc/. 
unb  worin  ber  ^Begriff ,  W  ^atm  unb  ba§  SS^er= 
bienft  be§  5CbeIâ  Beftel^e,  wojrouf  unfere  B««9e 
poc^t.  Sc^  Bin  burd^  U\§  ®cfüp  unb  ©eftänb= 
ni^  biefer  meiner  Unwiffen^eit  gcbemütl)igt,  aBer 


12 

iä)  fürcl)te  miâ)  jugïctcî),  felMge  burd^  eine  ut- 
nünfttge  llnterfud)ung  gel^oBcn  ju  fe^en.  35iel= 
Ieict)t  gcl)örcn  (5tgcnfcf)aftett ,  ^erbinbltd[)fettcn, 
^Borstige  jubcmStanbccineâ  wahren (Sbclmûnnâ... 
bo^  td)  eâ  für  einen  SJernjcié  anfe^en  mü^te,  rooö 
id)  fonft  als  eine  ^djmdajdnj  onfe^e/  on  meine 
obelid^e  Stürbe  erinnert  ju  werben.  @ine  3Jor= 
ftettung/  bie  mir  e^cmolé  3!)ünfte  nnb  Sßinb  in 
ben  Äopf  fe|tc,  Jt)irb  mir  |c§t  35ef(i)eibcnl)cit 
prebigen.  Sd[)  werte  lernen  muffen  toii)  ju  mer= 
ben ,  mic^  ^u  fd^ämen  unb  an  mxä)  ju  ^Iten  bei) 
(Scl)n)adE)I)eiten ,  bercn  Sföieberfd^all  i(^  fonfl  mit 
einem  ehrerbietigen  Bei<^eii  beontmortete.  ©efel^t 
ober,  ici)  fome  auf  S&a^r^eiten,  bie  meiner  (?iteU 
îdt  roe^e  träten,  foiï  id)  burdf)  felbige  beleibigt 
fc^einen?  S)ie^  wöre  eben  fo  einfoltig,  aie  wenn 
ein  Stitter  bie  (Sd^läge,  welche  mit  ©mpfang  eineâ 
£)rben§  »erlnüpft  finb,  für  SSefc^impfungen  an= 
fe^en  folltc. 

©ie  mad)en  e§  wie  dn  guter  35irt^,  ber  itcl) 
bie  SOtü^e  nicf)t  ocrbrie^en  lä^t,  baëjenige  auc^ 
t)Drsufrf)neibcn  /  waë  er  feinem  ©afte  ouftragen 
lä^t.  Sei)  bin  re(f)t  fel)r  bamit  jufriebcn,  bafï 
(Sie  mir  allée  fo  bequem  unb  leidet  al^  mi)g= 
lid)  mad)en ,  unb  wiiï  mir  Sl)re  ^anbgriffe  mer= 
ïen ,  )X)k  man  ©ebanfcn  unb  «Säl^e  $erglie= 
bern  fott. 

^î'el^men  «Sie  mit  biefer  Einleitung  in  meine 
folgenben  SJriefe  für  lieb.  :Der  näc^fte  foll  bie 
erfte  forage  beantworten,  bie  in  S^ver  5Cufgabe 
enthalten  i\t    ei)e  id)  oom  ^Berufe  eincâ  ebcl= 


13 

monnS  ûkrl^aupt  unb  ctncà  furlânbifc{)cn  tn§be= 
fontcre  ctwaâ  façjcn  wiU,  inufî  id)  vorder  ein 
wenig  untcïfud)cn,  waâ  man  unter  einem  Berufe 
t)erftèt)t  unb  n)aâ  in  tiefer  ©teile  borunter  »cr= 
ftonben  wirb. 

3 weitet  35 tief. 

9Jlcin  -^err,  ®ie  wiffen,  ba^  ic^  einen  î"lei= 
nen  5Cnfong  in  ber  ^f)i)p  gcmad)t.  Sd^  î)obc 
babet)  6emer!t/  ba^  bie  5Uturforfd)er  einen  Äör= 
per  in  aUer^anb  SSerbinbungen  fc|en,  auf  bie 
SSeränberungen  befelben  unter  fold^cn  llmftänben 
5Cd)t  geben,  unb  burcf)  bergleirfjen Sierfudje  @nt= 
becfungen  t)on  i^ren  ©igenfdjaften  mad)cn.  (S&cn 
fo  l)ok  id^  eâ  mit  bem  Sporte  Sîcruf  angegriffen, 
eê  in  mand)erlei)  9teben§artcn  eingef[od)ten ,  unb 
biejenigen  ^Begriffe  wahrgenommen,  bie  in  mei= 
nem  SSerftanbe  cntfte{)ett,  wenn  jcmanb  fagt:  ba§ 
ift  mein  SSeruf,  baâ  gehört  nic^t  ^u  meinem  5&e= 
ruf ,  iii)  ^abe  feinen  5Beruf  baju ,  id)  fel)e  e§  aU 
einen  ^eruf  an  u.  f.  w.  3n  attcn  biefen  !)?ebcns= 
arten  »er^e^t  man  eine  3>crbinbIid)iÈeit,  bie  cnt= 
Weber  auë  gewi^en  ©rünben  folgt  ober  ftd^  auf 
gewi^e  ^f[id)ten  br^kiit  2)ie^  ift  aber  nod^  ^u 
ollgemein;  benn  nid^t  jebe  SJerbinbIid^!cit  wirb 
ein  aSeruf  genannt,  fonbern  nur  eine  fold^e,  weld^c 
ben  ßJebraud)  unfereê  Sebenê  $u  einem  gewi^en 
@nbswe($e  unb  lie  5lnwenbung  unfercr  Gräfte  gu 
gewi^en  Hebungen,  @ef(^öften  unb  «^anblungen 
betrifft,     ^ie  ©rünbe  alfo,   bie  mid)  bewegen, 


14 

fetefc  obet  jene  SS^eftimmung  »on  meinem  Seben 
«nb  oiïem/  maê  bttju  gerechnet  tt)erben  !ann,  gu 
mad)cn,  werben  alâ  ein  SSeruf  angefe^en.  35te^ 
fd)emt  mir  tk  erfte  5Bebeutung  be§  Soorteâ  ju  feçn. 

Xn  SJeruf  gu  einer  gewi^en  SeBenâart  liegt 
öftere  in  einer 9^eigung  oberSuft,  in  einer  fitn- 
fc^enbcnSeibenfi^aft,  ber  id)  dn  ©enöge  ju  t^un 
fud^e,  in  5vaturgaBen  nnb  «fô^igf eiten  /  in  bem 
5S>itten  berjenigen,  oon  benen  wir  ab^öngen,  in 
bem  @;i:empel  beren,  mit  benen  mit  umgeben;  in 
llmftonben,  'B^fäUQn,  SSorurt^eilen  liegt  bie  llr= 
fac^e,  warum  id)  mein  Seben  biefem  ober  jenem 
©cgenftanbe  unb^nbgweiïe  mibme/  unb  olle  Äröfte 
nnb  Bwgc^ör  meineâ  Sebenâ  ben  SJlitteln,  biefen 
©nbsweä  gu  erreid)en.  2)a^  aber  dm  <^ad}e  gu 
einem  SS^ewegungâgrunbe  werbe,  biefe  ober  jene 
sBaî)I  in  ben  5Cbftc^ten  unb  3Jcfd)äftigungen  beâ 
Sebenê  gu  treffen,  ober  ba^  eine  3S'erbinbIicî)Eeit 
be§  ^Berufes  barau§  entfiele ,  l^iegu  ift  nöt^ig,  in 
einer  folc^en  ®ad)e  eine  gewi^e  SS^ejie^ung,  îleBer= 
einftimmung  unb  «yüglic^feit  auf  une  felbft  ober 
tiç^  ^i^Wf  bie  wir  un§  fd^ulbig  ftnb,  wa:^rsune^= 
men.  -hierin  würbe  olfo  bie  erfte  Söebeutung  beâ 
SGBorteâ  SSeruf  beftel)en,  befen  allgemeiner  unb 
obgefonberter  begriff  im  gemeinen  Seben  auf 
einige  ^Temter  eingefdjränft  wirb.  Safjt  unâ  U^t 
bie  5Cnwenbung  baoon  auf  ben  ^Begriff  be§  @bel= 
mannâ  mad)en. 

Sn  biefem  SSerftonbe  würbe  berfelBe  ungefähr 
folgenbe  ?^*ragen  in  ftc§  fd)Iie^en:  &icU  eâ  in 
bem  ©tanbe  unb  in  ber  ^atur  beâ  ^belâ  gewi^e 


15 

«Bcfttminungcn ,  bic  fîc^  auf  einige  ©egcnjlänbc 
me'^r  alâ  auf  anbete  te5tel)cn?  Söag  ftnb  ba§ 
füf  ©cgenftänbe,  gu  bcncn  ein  ©bclmonn  me^r 
îtrfa(ï)e  ^at,  mcl^t*  6clegenl)eit,  eine  füglid)erc 
Sage,  ol§  bei*  Säürger  unb  ^auev,  unb  bie  ii)n 
verHnblic^  ma^cn,  eine  Befonbere  Sîic^tung  fci= 
neu  Gräften  unb  feinem  %'Ui^c  S"  geben?  Öe= 
fe§t  bev  5Cbel  wcive  nid)tâ  aU  ein  a^oruït^eil  ober 
eine  ^i)pot^efe,  fo  6eï)ieltc  er  gleid)n)o^I  fein 
5Cugenmerf,  baê  man  niemalâ  auâ  bcm  Öeftc^t 
werlicren  mu^,  um  ben  gröfjten  S^^ulym  bayon  in 
ber  ©efcgfd)aft  ju  sicï)en  unb  ben  îicftcn  (Sebraucf) 
bax)on  $u  mad)en.  5Cuâ  biefem  ®cftc^t§|)uncte 
mujî  ber  ©beimann  bie  5Beftimmung  ï)etrad)ten, 
nad)  ber  er  fld)  gu  Bilben  unb  bie  @f)rc  feiner  Cie^ 
burt  woï)rfd)einIid)  ju  mad)en  fud)en  mu^.  5Clle 
^^eile  feineê  Se&en§  müf|en  ftd)  auf  bicfen  @e= 
genftanb  oïê  ii)ren  5!}iittelpunct  bejie^en. 

Xh  ^vonU  SBebeutung  eineâ  5Berufe§  geigt 
eine  SS^erbinbIic§!eit  ju  gewi^en  ^f[id}ten  an ,  bie 
auâ  meiner  getrof enen Söa^l  folgen,  nad)ber  id) 
fd)ulbig  ober  Sfôiiïenâ  bin,  meine  Gräfte  unb  meine 
Beit  anjuwenben  ober  meine  »^anblungen  einju^ 
ri(^ten.  5Clleâ  baejenige,  waâ  ouâ  biefer  5öat)l 
folgt,  ge^^ört  jum  S&erufe;  n)a§  aber  felbige  auf= 
t)cbt  ober  i^r  guraiber  ift,  entfernt  mid)  »on  bem= 
felben.  Sc^  will  mid)  jei^t  nid)t  bamit  auf^lten, 
bie  iiCe^nlid)feit  unb  ben  Hnterfcl)ieb  biefer  legten 
©rflörung  »on  ber  crfteren  genau  anjufe^en,  ge= 
gen  einanber  ju  galten,  noel)  ju  unterfud)en,  in 
xok  ferne  ber  te|tere  »on  bem  erfteren  abhänge. 


16 

(i§  gebort  me^r  pr®od^C/  je^t  bte  ^Cnwenbung 
ûuf  ben  (Sbelmann  gu  ntad^cn.  Sn  biefem  S^er« 
ftonbe  n)trb  burd^  feinen  Sîeruf  eine  Sî'ei^e  t)on 
^flic^ten  »erftanben,  bie  ou§  bemSS'orsuge  feiner 
©eburt  folgen,  au§  bent  Sî'ange  ben  er  in  ber 
@efettfd)aft  geniest  unb  ben  â>ort^eiIen,  bie  ba= 
mit  »erBunben  ftnb.  «Seine  ©infîd^ten ,  feine  (Sit= 
tm,  feine  ^enîungêart  unb  ©runbfä^e  ntûffen 
mit  feinem  «Stanbe  ubereinftimmen.  Se  mel^r  ba* 
]^er  feine  ©rjie^ung  nad^  feinem  <»tanbe  einge= 
ricf)tet  fet)n  wirb,  je  früher  unb  grûnblid^er  er 
in  feiner  Sugenb  »on  bemienigeu/  wo^u  iï)n  feine 
©eburt  kruft,  unterrichtet  tt)irb,  befto  Bejfer 
n)irb  er  bemfelBen  in  fpoteren  Salären  nad^guIeBen 
îoijfen. 

(Sie^aBen  ie§t  ba§  befte,  juoâ  id^imStanbc 
Bin  S^nen  gu  fagen.  Sel)  erwarte  je^t  bie  3Jer= 
beffcrung  unb  ©rgan^ung,  bie  ®ie  nô't^ig  ftnben 
werben,  um  meine  5Cnmerfungen  richtiger  unb 
beutlid^er  ju  mad^en.  Sd^  wiff  nod^  eine  einzige 
j^injufügcn,  bie  mir  mitten  in  meiner  5Crbeit 
eingefallen,  (Sollte  e§  ben  ^^ilofop^en,  wenn 
fte  bie  Beidf)en  ber  menfd)lid^en  ^Begriffe  erklären 
unb  rcct)t  beftimmen  wollen ,  nid^t  îifterâ  alâ  ben 
Äinbcrn  gct)en,  bie  lîc^SOlii^e  geben,  ba§  Sluc(f= 
ftlkr  fcftjulialtcn? 


©.  280. 


17 

0.280.  liée:   5rüd)tcn,  Wc  uiiô-ffug  machen. 

©.285.  5)iogene5  —  sîg  d-sarQop  elc^a  îraurloç  Tcilç 
l^iovßn''  iQùiTTjd^elç  tfà  âià  ri)  rovro,  !(pi}, 
navrl  tcô  ßlo}  iniTtiâsvai  noiely.  Diog.  Laert. 
VI,  2,  64. 

®.  322.  Concetti  —  la  langue  italienne  se  prête  ai- 
sément aux  petits  jeux  de  mots  et  d'imagi- 
nation, aux  pointes  puériles  et  recherchées 
qu'on  appelle  mal -h- propos  du  bon  nom  de 
cojicetti.  Traité  de  la  formation  méch.  des 
langues  par  le  Prés,  de  Brosses.  Chap.I.  §.9. 

6.337,  le^te  îng  fceê  uerg.  3a^reâ  —  f.  ©.239. 

©.  350.  3-  10.  liée  :   infeem  i(^  ©ie  füc  uod^  einmal  .  . 

©.370.  3-21.  23.  liée:  einer  »âterli^en  îlufivaKung. 

©.377.  %'i)xm  —  »gf.  Curt.IV,  1.  Justin.  XI,  10.  Plut, 
de  Alex.  fort.  or.  II ,  c.  8. 

@.  387.  3.  9.   lieg  :  eiii  fold)er  SEuufct). 
•    "       •  15.     •=      Serrent  jî.  2ef;ren. 

©.389.  schismam  —  Acçfet  ©igiêimiuî)  auf  bem  6on« 
çilio  3u  Scflui^  fagte:  SBir  »rollen  fein  schis- 
mam r;at)en,  unb  aie  be§  ^abjl  ©efaubtet  jf;u 
corrigirte,  eô  roere  generis  neutrius:  Slntmor» 
tet  ber  .Kepfer:  SBer  fagtê?  '?llê  j^m  geantiror» 
tet  jvatb  :  5lle;t:auber  ©altuê,  'Priêcianuê  unb  an* 
bere  gelehrte  5ÎRanHerzc.,  5lntn)crtet  et:  ©o  bin 
tc^  ein  Äetjfer,  unb  l;5f;er  aie  fie,  fan  »cl  gar 
ein  aubère  ©rammatic  machen.  Sann  \>\\\  i^ 
ein  >f)etr  ber  Oîec^t  unb©ac!)en,  (o  bin  id)  aud^ 
»ielmei;r  z\\\  ^etr  über  bie  SBort.  %  SB.  3inf- 
gräf  ber  2;eut[d)en  fct)arf|uinigc  fluge  ©priic^e. 
1644. 

©.  390.  *P()ilcfcp^  . .  »on  ber  Unflerblii^feit  ber  ©celé  — 

f.  II,  36. 
»     ^     3-4.  liée  ;  alfo  fic^  nii^iô  anbcrS. 

@.  400.  3. 23.    ^      {)at  man  ba  ©rbic^t 

^omonn'ë  ©Stiften  VIIJ.S^.  2 


18 

©.402.  u.  510.   piaton.  ©efptäc^  —  Alcibiades  I. 

©.403.  lieê:   unï)  jn  Viaï)umi  aie  2;C)eatet fabeln. 

©.405.     "      baê  ®efeg  ben  3uben. 

©.407.  3.3.  4.  Itcô:  fînb  unfere  SBcniuiiftle^ren  u.  ©rf. 

©.  409.  lieê  :   morattfd^en  Äappjaum. 

©.  415.  2)er  erfle  î^eit  ber  ^Briefe  bic  5îeuejîe  Sitt.  fcctt., 
«5eld)er  1759  beç  Çttebr.  9îicoIat  crfc^teit,  Çat 
folgenbe  „©tnlettung:  Ser  .&eci:  »on  5Î. 
ein  »erbientec  ^Djficier,  u.  gugl.  ein  SKann  »on 
®efd)ma(f  u.  ©ele^rfamFeit,  warb  in  ber  ©d)Iac^t 
bep  3otnborf  »crwunbet  ßt  warb  nad)  gt.  ge* 
bracht  . . .  Sangemeile  u.  ein  gemiffer  milit.  ßrfcl 
»oc  poltt.  ÎKeuigfeiten  trieben  il^n,  bep  ben  un=» 
gern  »erlaffenen  SKufen  eine  angenehmere  f8c= 
f(^äftigung  ju  fu^en.  (Sr  fc^rieb  an  einige  »on 
feinen  greunben  in  25.  wnb  erfuci)te  fie,  if;m  hie 
Südfe,  n)elcf)e  ber  .Krieg. in  feine  ÄenntuiC  ber 
neuejlen  ^itt.  gemalt ,  auefüUen  ju  Reifen  . . . 
2öic  mir,  bem  <g)erauögeber ,  tk  JBriefe,  »elc^e 
barauê  entjîanben,  in  bie  >f>ânbc  gerat^en,  fann 
bem  publice  fel^r  gteid^gültig  fepn.  3<3Ö  t^eile  fie 
i^m  mitîc." 

2ier  »ierte  SSrief  Çanbeft  »on  cineê  genjiifen 
6.  ®.  ^Bergmann  Ueberf.  »on  SSofingbroFeâ  SSrie« 
fen;  ber  7.  bis  14.  befd)äftigen  ftd^  mit3BieIanb. 

@.  416  u.  463.  ^9tÇ)agora'3  —  Cic.  Tusc.  V,  3.  Diog. 
Laert.  VIII,  6,  8.   Jambl.  u.  a. 

©.422.  3.11.  licâ:  ein  ftgürlid^  SBort. 

©.439.  3^1î*  i(l  3«  lefen:  benn  iâ)  i}dU  beine  SSefeble. 

©.440.  n)ie  ein  comifc^er  «öelb  ^rofe  reben  —  Le  bour- 
geois gentilhomme  par  Molière  Acte  II,  Scène6. 
Mons.  Jourdain.  Il  n'y  a  que  la  prose  ou 
les  vers?  Le  Maître  de  Philosophie.  Non, 
Monsieur.  Tout  ce  qui  n'est  point  prose  est 
vers;    et    tout    ce    qui    n'est   point   vers    est 


19 

prose.  Mo/is.  J.  Et  comme  l'on  parle,  qu' 
est-ce  que  donc  que  cela?  Le  M.  de  Phil. 
De  la  prose.  Mons.  J.  (iuoi  !  quand  je  dis  : 
Nicole,  apportez-moi  mes  pantoufles,  et  me 
donnez  mon  bonnet  de  nuit,  c'est  de  la  prose? 
Le  M.  de  Phil.  Oui ,  monsieur.  Motis.  J. 
Par  ma  foi,  il  j^a  plus  de  quarante  ans  que 
je  dis  de  la  prose,  sans  que  j'en  susse  rien; 
et  je  TOUS  suis  le  plus  obligé  du  monde,  de 
m'avoir  appris  cela. 

©.444.  ^erobot  —  II,  136. 

©.456.  ®ieb  une  ©efimb^dt  —  aSgl.  baé  gr.  Skolion 
Plat.  Gorg.451  éd.  Steph.,  Simonid.  Fr.  12. 

©.463.  Iteê:  ni  fofd)en  ©ad^elc^en. 

©.464.     =      fo  [ebloé  t)eitrt(;etleu. 

©.465.      '-     (erraffen  .Milieu. 

©.  466.  Sîicï)ter  . .  Äcnncr  —  ugU  ©.  415. 

©.  468.  Strijîotclcê  —  icyi'ocxû.i^g ,  ifmclv,  ^v.  Diog. 
Li  V,  1,  1.  et  ib.    Epigr.  in  notis  Menag. 

©.476.   Slegppter  —  f.  Herodot.  II,  78. 

®.481.  3-17.  Iteê:  ouf  feeneu  i^. 

'     '        y.f.rcc  To  ßov(>TQO(p7]a6y  —  tt5ic    bCÏ  Dcfcfc  bepitî 

^pgen  QC^t,  ï).  t.  »on  bet  SiuFeit  jur  D^ec^ten, 
uni)  ï)ann  ratcber  umgefef;rt  ;  fe  i(i  eine  %xt  aUet 
3nfcl)rtften  gefc{)ciet)eu. 

©.485.  tieê:  widjt  tn  bie  (Srbe  graben. 

@.  488.    c      iiic{)t  [0  letdjt  einfallen. 

©.492.    -      iBéjWaiîjC  unb  UngemigÇjeit. 

©.  506.   STOCç  SBriefc  --  f.  II ,  443. 

©.  512.  ^^ocion  —  Itth  Xîyojv  ttotI  yuiâixiju  ttqoç  tov 
âtii-iov  (vâoy.i/iifi ,  xcd  nâvraç  ofxaXtôg  éoiçcc 
TOV  }.ôyov  ÛTTodfyofttyovÇj  l7iiCTQct(fiïç  Ttqoç 
rovç  (pu.ovç  elntf'  Ov  ârj  nov  ri  kcc/.ov  Xé- 
ymv  IfittvTov  Xih]0-c(  ;  Plut.  vit.  Phoc. 
c.  8. 


20 

®.513.  ein  aufrichtige«  ©op^ift  —  ©imonibeS,  f.  Clc. 

Nat.  D.  I,  22,  60.   Minuc.  Fei.  Octav.  c.  13. 

—  Seil  îîl^aleé  nennt  TertuU.  Apol.  c.  46.  u. 

ad  Nationes  II,  c.  2. 
®.  515.  'Papageçen  . .  xatge  —  »gl.  Pers.  Prol.  v.  8. 

Macrob.  Saturnal.  II,  5. 

@.518.  Iteê:  au  gemaltem  geuer. 


21 


Sunt  jitiet^ien  t!l^eit 


^on  biefem  3Berfe  tfl  bte  er(le  SfJa^nc^t  in  cmem 
SStiefe  on  3.  ®.  Sinbncrl,  @.470.  (Sbeuba  ©.469  wirb 
auf  beu  Snef  49  an  Äaut  jurüdgetüiefen/  n>el^ec  übet 
bte  (Snt|Ie^uug  beö  ^^laueâ  Sici)t  geben  fann.  SBeitete 
9?acf)rt^t  I,  473.  (Sin  auêfu^rltc{)eê  3n^aUeüerjeic^ni§ 
I,  476.  qSgr.  1,483  u.  497.  5(16  SSKemoiren  ijl  bte  @ct)rtft 
bejetd)net  III,  53.  SSon  einet  neuen  Umatbettung,  na^» 
bem  «Hamann  ben  'prato  gelefeu  (III,  3.)  III,  111.  329. 
©pätet  rottb  Hè  SCBetf  etreäfjnt  in  bet  SSepIage  jun  ^enFro. 
IV,  99.  (V,  21.) ,  im  fliegenben  SStief  VII,  73  ff.  unb  in 
einem  SStief  an  ©d)effnet  VII,  214.  (III,  178.).  Uebet 
bie  Slufna^me  beêfelben  fie^ie  beç)  ben  SSolfen. 

3n  ?Oîun(iet  foKte  «Hamann  füt  bie  g^ütflin  ©ali^in 
©tläutetungen  entwetfen;  e5  ijl  abet  leibet  bep  bem  fol« 
genben  ju  ©.  14.  15.  bet  2)enFro.  ge^ötigen  ©tüde  ge« 
blieben. 

Sc^  toti^  tti^t  ud)tt  raorttt  etgentl{d)tite  ® errate» 
rtgfett  liegt,  bte  i<^  an  ber  angescid^neten  ©tette 
lieben  foll.  Söer  fîc^  bte  ©ele^rfantfeit  n?te  em 
^Jant^eon  »orftettt  unb,  o^ne  ben  ©etft  beâ  5CpoIl 
unb  ber  neun  SÄufen  ju  lenncn  unb  ju  füllen, 
nur  i^re  SBtlbfäuIen  unb  ben  Stiel  berfelkn  an* 
gaft,  mu^  jî(i  fterilid^  an  bem  5C3erglaukn  i^rer 


22 

SJere^vec  unb  an  bem^ienftetfcr  i^recSOJaul»  unb 
a3aud)=  Pfaffen  mel)r  fto§en  al§  erBûuen.  5Cu§ 
tiefem  ©eftd^têpuncte  müfen  alte  ^Cnmerîungen 
xtBet*  bte  beutfd)en,  engltfd)en  unb  franjôftic^en 
^efd)tc^tfd)t:etkr  ber  ^I)tIofop§te,  bte  mit  mut^» 
n)ittiger  Itn^unbe  nad)  lôppifdien  5'î'ational  ?ßot= 
ut:tï)eifen  ober  Sbolen,  wk  Sîaco  ftc  nennt,  ju« 
gefc^nitten  jtnb,  Bcurt^eilt  werben. 


3iC^  n)ei^  nid)t  îc.  Sd)  l^ak  mir  bie  ©elel^r» 
famîeit  otâ  ein  ^ant^eon  unb  SÖlufentempel  t)or= 
gefteirt,  n)o  jeber  ^t)eil  feine  ®enf=  unb  5Bilb= 
fciulc  Ijütf  bie  burc^  eine  3Cuffd)rift  Beffcr,  at§ 
burd)  5Cttri6ute  Bejeic^net  tt)irb.  SO^an  fud)t  nod^ 
immer  naà)  bem  ^Begriffe  beâ  ®ing§,  bcr  immer 
ein  Sftatl^feî  gewefen  ift  unb  Uühm  n)irb. 

On  a  décoré  souvent  du  nom  de  philoso- 
phie ce  qui  n'est  proprement  que  la  lie  qui 
demeure  après  l'effervescence  de  l'imagina- 
tion. SGB'orin  unterfd)cibet  ftd)  bie  njû^re  x>on  bcr 
Segion  falfd)er  ^^iIofopI)ie  ?  ©e^ôren  oiïe  @rit= 
len  bericnigen,  bie  ftd^  ^î)iIofopï)en  nennen  unb 
bafur  ouSgegeBen  werben,  bat)in,  fo  lauft  alleâ 
ouf  ©ebac^tni^raeriÉ  unb  HeB erlief erung  ï)imuB. 


3Senn  ic^  mir  bie  ©ele^rfamHeit  aU  ein  ^an- 
ilfcon  »orftcïïe,  unb  affe  Stjeiïe  berfelBen  aie 
@ö|enbilber  mit  einer  ^Tuffc^rift,  fo  raar  wo^I 
meine  5Cbftd)t ,  bie  Söewunberung  unb  ben  3)icnft 


23 

fcer  QJîufett  lôc^erltc^  ju  machen  unb  mit  meinet 
ltnttHfenI)eit  ein  wenig  ^u  ptaUn ,  tok  ber  leic^t= 
fertige  «Soîrateâ,  abn  fo  ottifc^  tijat,  aU  ic^ 
t^m  Wotifc^  nod)a^men  wottte. 


©é  folgen  l^iec  bie  »on  -^amaim  în  feinem  bur^fc^of» 
fcnen  ßiemptat  bet  :Sen!n).  fo  n)(e  in  ein  paar  anberen 
(Sjreinpkren  neben  bem  ^.ejrte  fjtngefc^nebenen  ©teilen  unb 
(Erläuterungen,  »on  tueli^en  jîc^  ik  widjt  »on  t^m  ^erruÇ* 
renben  burc^  ben  fleineren  Srurf  unterfc^eiben.  —  3u  ei- 
nem @jr.  ber  SenEn).  ^e^t  über  bem  2ttef  gefc^rleben: 
©ûIBabereçen. 

@.  3.  Unter  ber  3ueignun9  : 

--ÔS*  ovTtç,  7COV  'cTTtV; — EuTlJ^.Jfivx'Ko^i^, 
@.5.  ijî  ber  3;e;t  fo  geänbert:  3)u  mu^t  atteê  rid^* 
ten  unb  oerjle^ft  nid)tâ;  25u  mn^t  otteâ  wiffen 
unb  lernjl  nickte;  ^u  lernejl  immerbcr  unb 
ïannft  nimmer  ^ur  drfenntni^  ber  S©a!^r^eit 
ïommen.  2^im.  III,  7.  epr.  Sal.  XX,  13. 

©ajU:  ÙTCLaTOvç  eïvai  TLvaç  èitLffTVCpoiV  'Hpa- 
xXsiTOç  (p-ijaiv'  'Axo'ucrat  ovx  inKTTayievoL  ovd' 
eÏTcslv.   Clem.  Alex.  Strom.  Lib.  II,  p.  369. 

<B.Q,  su  ben  erÇorenben  gü§en  —  »gf-  D>og-  Laert. 
II,  8,  79. 

<B,7.  S)er  onbere  —  Äant. 

6  Ss  itpoq  Tov  ßiov  àvcicpégov  exacTTa  xbv  op- 
^bv ,  ex  T£  ToTv  'EXkriVLxâiv  xoil  Tàv  ßapßapi- 

xô)v  (»on  Suben  unb  ©Triften)  viroSelyixaroc 

xofxi^ow ,  -îtokintzipoc,  ovroç  ttjs  àXt^^eiaq  l^- 
vEVTr^ç ,  xal  TCO  owi  ■jvo7iv(MrfTtç ,  dixr^v  rrjç 
ßaadvov  'ki'^ov'    rj^'  êcrn   AvSi],    Staxpîveiv 


24 

■jcEiriCTSv^evr]  to  vô^ov  àno  tov  l^ayEVOvç 
^pvcrlov'  xoà  iicavbç  0)V  %GiÇii^&iv  6  TioXvïSpiq 
Tjyidjv  xal  yvocnixoç ,  aocpioTiKiiv  \xev ,  (piKo- 
cr6(pov  xo^iiioTixïiv  5è,  yvfxvOi.cTTLxriÇ,'  y.aï  ^txa 
(Sjlb.  leg.  xtti  p^y  y.aï)  ràç  âXlaç  t^ç  xaxà 
Tïjv  ßdcßagov  (piXocrocpiav  atpécretç,  airriÇ 
Trjç  akr^eiac.  Clem.  Alex.  Strom.  I,  p.  291. 

-  ecTTt  vàp  doy-iybov  vôyacr^a  xal  aXko  xiß- 
?lr[kov,  onsp  oidkv  tXo.xxov  àira.'vd  tovc,  ISid)- 
laq ,  ov  y.r;v  tovç  apyvQa^otßovc'  oî  ïaacrt, 
lia^ôvTeq  xô  ts  Tzapaxe^apay^évov  xal  to 
Hôxi^ov  ^apl^SLV  î£al  diax^iveiv.  ovroç  6  àç- 
fvpanoLßbg  T«  l^LÔiTr,  xo  vô^icr^ia  tovto  fxô- 
vov  6x1  nißdri'kov  ècrxL  (pr^al  —  Clem.  AleX. 
Strom.  II,  p.  365. 

iSei  ovv  xoiovxôv  xi  t')(Siv  >'({xàç  xocl  Iv  xà 
ßUpj  olov  cor'  àpyvpiov  ^  ïv^  eiTcelv  Svvanat 
xa^d-Kep  ô  aQyvpoyvô^^bw  Xeyei ,  ^éçs  rjv  S^- 
XsLç  Spa)(^f.Lriv,  xal  Siayvuicroixai'  àXk''  cttI  avk- 
"Koy LC yLi^v  f  $£pÊ  bv  èeXei-ç ,  xaï  Scaxpivà  crot, 
xb  àvoikvxtxàv  xe  xal  (jir,.   Arrian.  Lib.  Il,  3. 

Tohq  ovv  ciaxrtxàç  äa-jisp  vo^icr^ia  doxißa- 
^ei  o  op'èbç  XôyùÇj  Ttoncepa  xsn'ijXiSowxaL,  stvL 
XV  x(Sv  èxxbç  àvacpépovxeç  xb  xrjç  4'i^X^Ç  àya- 
â'dvj  i]  é)Çi  §6xt,fjiov  diacrxéTi'Kovaiv ,  èv  Sia~ 
vola  ^l6v^lJ  S iacpvXdxxovxeç  xovxo.  Philo  Leg. 
Alleg.  Lib.II,  p.  91. 

Philo  qiiisrerum  divinarumhaeres  p.  505. 
de  Dominum  mutât,  p.  1077. 

©.T.  Äeitt  %f)dl  ber  ^titiï  — 


25 

'û  TLcv,  ri  d^  ^^}va^ov  ^èv  ê^  xt^drihoq  f, 
TExjijjp»'  av'^pe)itoi,aiv  âitacraç  cracpîj' 

ovdeïç  ^apaxxTjp  è^Tiécpvice  ctöjaocti.  Eurip. 
Medea. 
Juliani  opp.  ex  edit.  Spanliem.  Oratio  II, 
p.  91. 

@,  9.  5ln  W  Sweeu  —  üßl.  JBriefro.  mit  3a«.  ©.  18» 
@.  9.  Unter  ber  3uetgnung  : 

d  °;^G)  -  -  -    Sophocl.  in  Electra. 
-  -  Tobis,  vobis,  non  huic  vulgo  — 

Justi  Lipsii  Epist.  LXXXY.  Cent.  II. 
Vulgo  non  scripsimus,  sed  tibi  et  tui  si- 
milibus,  nec  aliter  quam  priscî  suis  ae- 
nigmatibus  et  fabularum  involucris  ^rce- 
bant  idiotas  homines  a  mysteriis,  et  nos 
consueTimus  absterrere  illos  a  nostris  da- 
pibus,  quas  non  polluerenonpossenf,  ama- 
rioH  paululum  cortice  verborum.  Jo.  Pic. 
Mirandola  ad  Hermolaum  Barbarum  pro 
barbaris  pbilosophis  in  Phil.  Melantbonis 
Epistolis  p.  207. 
îianebeu:  ^aé)  bem  in  ganj  Stalten  angenommen 
nen  @runbfa|  fceS  ^t)tî)agDt:aS  wäre  bie  B^^l 
2  bte  ungïuàltc^fte ,  tnbem  biefcIB^î  t)aB  Bofe 
©runbraefen/  bte  Hnorbnung  unb  S[>crn)irrun(^ 
^egetcïjnete.  ^çtI)agora§  t)ergleid)t  btefe  B^^ï 
mit  ber  unfrudjtbaren  unb  bepn)cgen  verac^» 
teten  Diana. 
(»9I.  Pbot.  bibliotL.  cod.  187.  pag.  461  ed.Höicbel.) 


26 

(S.  11.  ®ie  ^fnalogie  — 

Analogy^  man's  surest  guide  below. 
YouDg  Night  6.  The  Iniidel  reclairaed. 

^er  @aft  »on  @Itâ  ^u  ®o!rateâ  bem  Jüngern: 

^akfiiôv ,  é  duL^ôviEy  ^i^ï^  napaSeiYfxacn  ■^pà)- 
^evov  Ixavâç  èvSslxvva^ai  ti  tojv  yiei^ôvoov. 
xirSvvEvsi  yàp  îjfioïv  exacTTOç  otoy  uva.p  ei- 
SÙjç    ànavxa   jtccvt'    a-y    Ttâ'kiv    acmep    vTtaç 

ocyvoELV» Tovç  Ttaldaç  ïcr^sv,    'ôxav  âpxi 

ypa^f.KXTb'iV  iuTTSipOL  yiyvowto.v ,  ùxi  toIv  arroi' 
y^sioov  ixacrxov  èv  xalç  ßpay^vTaxaic  v.ctX  pâ- 
(rxaiç,  XG)V  crt'k'kaßMV  iy-avàq,  Siaïa'^dvovTaLy 
xaï  xuXr^i]  cppâ^eiv  Trept  èxeïva  Svvaxol  yi- 
yvovxait  xavxà  Se  ys,  xavxa  èv  oXKuk;  àyu- 
cpiyvoovvxeq  TcdXiv  S6t,ri.  xe  i^evSovxat  xal 
T^.ôyop.  ^Ap'  ovi>  or^  wSe  pdaxov  xal  xdXXt,- 
Gxov  h'Jtdyeiv  avxovç  èml  xà  yLr,ji(o  yt-yvojaxo- 
liera  j  —  'Avdyeiv  Tvpàxov  tn  èxeïvcc  èv  olç 
xavxà  xavxa  op^êg  èSâ^a^ov ,  àvayayûvxaç 
Stxi^évuL  Tcapà  rà  \x-q-:ta  yiyvacrxoyiBvay  xa\ 
'jcapa^àJJ^ovxaç,  èvSeixvvvat  xï;v  avxrtV  à^oiô- 
xr^xa  xal  cpvaiv  èv  à[L(poxépaiq  ovaav  xalq 
(xvun'koxalç ,  [lixpi  Tcep  dv  ndon  xolç  àyvo- 
ovfxévoiç  xà  doL,a^6{j,eva  ccX?;3'o5ç  Ttapaxi'è^éueva 
dsLy^ri  ^  dsiy^évxa  ^è,  ■jtapaSûyixa^'  ovxoi 
yiyvôyi-tva,  sroDjcnj  tcôv  axoiyjLOV  ïxaaxov 
-jidvxov  èv  çtdaraiq  xaîç  crvlTiaßalt; ,  xo  fifv 
txipov  ùiç  xâv  uXksiv  'ixepov  ov ,  xb  Se  xav- 
xov  G)ç  xoLvxov  àel  xaxd  xavxa  èavxâ  nçoç- 
-  ayopevea^ai.  —  oxt,  TtapadeLy^iaxôç  y  ècrxi 
Tore   yévEcnç ,    onôrav  ov   xavxbv    èv   éxepw 


27 


St,ea7taar^év(o ,  SoB,ai^6i.isvov  ôp^wç  xaï  crvvcc- 
X^^^v  rtepl  eKdrepov  loç  avvdfx(pG)  ^lav  aXri^r, 
Sô^av  dîTOTeXi;.  ©aufict^oifx'  âv  ovv  ei  xav- 
xbv  TOVTO  Vtfxùv  ri  '»l'V^ri  cpvaei  Ttepl  -rà  xgjv 
Ttdvrov  (TTOiyùCK.  Tcs-jtov'^vla  tore  (xev  v-jt 
àXïi^ELaç  -jTspl  tv  'éxacTTOv  e'v  tlctl  crwiaTa- 
TUi,  TOTE  ^g  OTepl  dnavta  Iv  èrépoiç  av  <pé- 
çerai,  xal  ta  ^ev  ocvrôiv  àfx^]  yt  Ttri  tihv 
crvyxpdcrscov  ôp&6jç  doè^d^si,  ^STaTi^éneva,  ô' 
elq  tÙç  Tàv  "Jtpay^dToov  \xay.pàq  ■naï  \x^  pct- 
Slovç  crvXXaßac  xaind  xo.vxa  nd^iv  àyvotX, 
Platonis  Politicus. 

(S.  11.  bieSronte  —    -  6  '2(a■it.pdxT^q  eïpav  Oiv  cpv- 
crev  —  Juliani  oratio  VII,  p.  237. 

@.  12.  ben  «Sd^Ieçer  gu  Borgen  — 

xat  jxriv  axoXr,v  y  'iXkriva  xa.1  pv^uov  TcÛTc'koiP 

-  -  xà  B'  dXXa  ßapßdpov  ^Epbç  xdSs.  Eu-- 

rip.  in  Heraclid. 

âpfi.d^£i  yàp,    olfiat,    xr;ç  àXv;â-£taç  xà  a-jrép- 

fiara  yiôvotç  (pvT.daa-ea'^ai,  xoïç  xr,ç  Jtlaxecog 

yeapyoïç.   Cleiii.  Alex.  Strom.  Lib.I.  p.  278. 

XTJÇ    £7lLXpV1^EG)Ç     XOV    XQOTCOV ,      ^SloV      OVXCL    WÇ 

dXri^&q  xaï  àvayxatôxaxov  r!iJ.îv^  èv  xco  ddv- 
Tcp  xïiq  dXri'beiaq  dnoxel^evov,  iepbv  àxe)(^vojq 
"kôyov ,  Kiyv-KxLoi  ^èv  dià  xav  •Jiap'  avxolç 
àdvxow  xa'kovuévov^  'KßpaloL  Se  Sià  xov 
Ttapa-KExdayiaxoq  i}vLt,avxo.  Id.  ibid.  Lib.  V, 
p.  555. 

-  xpri(rifXG)v(x.xov  rb  xijq  crv^ßo'kixrjq  ipfi);- 
V£iaq  EÏdoq  siq  TtoX'kà ,  xal  Ttpbq  xriv  bp^ijv 
'^Eo'Ko'yiav  crvvepyovv,  y.al  'jvpbq  EvcrEßeio.V',  «al 


28 


yiaç  (xaxTjariv  i    xa\  cocpiaç    ^vdei^tv.     Clem. 
Alex.  Strom.  Lib.  V,  p.  569. 

Twv  ^inov^iévov  ol  jLièy  cl^dreç  6  yttyko-vv- 
rat,  TOVTO  TTpcKTTOvaiv,  oi  5'  ovx  eldôreç,  xai 
TOI,  riva  ^ei^Gj  dialpeaiv  àyvaaiaç  ts  xai 
'^vcharsoç  ^l'^oro^ev  j  -  -  Ta  crbv  o'y(^ijy.a,  xal  «rè 
'ytyv^a'xav  av  riç  fujxjjcratTO.  tL  daï  dixaio- 
cvvTjç  xà  Q-)(ii^a  xal  oXr^ç  cttXX/^^^îjv  àperrjç  y 
ctp'  ovx  àyvoovvTeç  ftèv,  àotiâ^ovTSç  dé  tttj, 
<y<p6dpot,  liti^eipovai  TvoTJKoi  to  doxovv  (T<pL(n 
xovTO  éiç,  Ivov  OLvxolq  TTpoâ'Vftetcrâ'at  (paiv^- 
a'^ou  •Koieiv  y  ort.  {.laXtcrT«  "epyoïq  Te  xaï  "kô- 
'yoiç  ^Lp.ov^evoi  ;  -  -  Mi(a>?t>2V  ôij  tovtov  ye 
i-TEpov  ixelvov  "kexTeov  olftai,  xhv  ùyvoovvTCK, 
Tov  'yiyvdoo'xovToç*  Trâ^ev  ovv  uvo^xa  éxaxép(o 
Tiç  avTÔv  "Krii^STai,  npeitov  ;  ^  dij'Kov  dr}  x*^^^' 
•jibv  OV)  diÔTL  TÎjq  T(hv  jevêv  xut  et^v  dtat- 
pécreoiç  Tia'Kaid  ftç,  â)ç  eoixev,  alrta  toïç  e^- 
•jtpoa^ev  xaX  ào'vvvovç  ■jvapriv^  âcTe  itrjS'  eort- 
X^ipeîv  ^r,Séva  diUipeZa-^ai,'  xa'èb  dii  tôv  bvo- 
HOLTixiv  àvdyxyi  ^rj  acpôdpa  àntoptlv,  o^aç  31, 
xdv  •>?  To'Kyir^çÔTtpov  etp^ff^oct ,  3 layv àicttG)^ 
evexu  TTiv  {J-ev  fterà  S6È,ïj(;  ^l^riaiv  doè,o^i,fX7i- 
Tixriv  ^poaelTïœnsv  Ti^v  Sh  y.£T  èmaTri^riç 
îaTogixrtV  rtv«  fiC^r;o-iv.  —  ('O  aocpiaTiiq  ovx 
èv  Toîç  eiSôaiv  r,v^  àXX'  èv  toîç  jiipoffiej'Oiç). 
Toi»  Jo4o|tift7;T};v  dii  (xxo7c6^£^a  wçîrfp  aidr,- 
pov,  etT«  vyirjç  être  SiTiXôr^v  %X'^'^  Ttvd  èaTt,v 
èv  éavTM.  £pj;et  xolvvv  xaX  yidXa  av^vï^v.  6 
fxèy  yàp  ex>^è7/ç  avTâv   IqtIv  t  oiô^evoç  eiSè- 


29 

âià  ri^v  Iv  TOÏç  "kàyoïç  v-vKiv^Tfiariv  ?%et  -koK- 
'ki]V  vTiOT^lav  aoil  (poßov  o)ç  àyvoel  tavxa,  a 
Ttpbç  Toèç  a'XTi.ovç  ég  elSojg  la-)Q;[idxi(Ttai.  ov- 
xovv  xbv  iiBV  à-jt7i.ovv  (ii^t^ti'iv  tlvcc,  tov  si 
elpoviKov  ^i^riTTiV  ÄTjcrofiej'  ;  —  xat  fxot  Jittä 
xaT a (p a ivsa^ôv  tLve'  %ov  iilv  Si]\xoaia.  re  v.aX 
[xwxpotq  Xôyoïç  Tcpbç  nXi^^ri  Svvût.Tbv  elçcavev- 
ea'èat,  xa^opä,  tbv  de  Idioç  t&  seal  ßpa^ecrv 
Xôyoïg  àvayxd^ovTa  xbv  rcpoadiak£y6\j,evov 
èvfx.vTto'koyelv  avTbv  a^rTç.  xbv  [xwKpoXoyà)- 
TEpov  à7io(paivoyLE^a  dij^o'koytxôv'  xbv  exe- 
pov  èpovuev  orocptcTTLxbv ,  ènslTreç  ovx  eldôva 

OfVTOV  ë^e^EV'  ftt/i^JTl^Ç  â"  GiV  TOV  ffOCpOV  ^jj- 
XOV    OTV   7CapG)VV\XlOV    aVTOV    XI   T^rfi^EXOLl,     Tbv 

Sil  xrlç  èvavxioTvotoXoyixîiç  slpcsivixo'v  y,épovi; 
xrjç  do^aaxLxijq  (.iiy.rixLx6v,  xov  cpavxacrxixov 
yévovç  àmb  xîjç  EiSaXoTcoiizViC  ov  Setov  àW 
àv^pcûTtixbv  x'r^ç  TroujcrEOiç  àcpooptcriiÉvov  èv  Ào- 
yoiç  xb  ^av(xaxo7roi,txbv  yLopiov^  xavxrjt;  xijc 
yeveaç  xs  xaï  at^axoç  ôç  dv  ^pri  xbv  ovxcyq 
^o(pi(xxïiv  Eivctty  xù.Xri'bicrxaxa  y  âç,  tocxtv^ 

èpsï.    ©nfee  tJOtt  ^îatonâ  @opt)i{ien. 

@.12»  tt»eïc§e  fd^wtmmcn  ïônnten  —  atque  hic 
tam  docilis  ad  cetera,  uatare  nesciît.  Sue- 
ton,  de  Caligula. 

®.  12.  witi)  mit  S^r  partl^ctiifd^  îc.  — 

'Apyeï'  ovEiSti  xaï  ^pvyàiv  èTcaLvécreiç 
àvéykoiç  (pipzahai  'xaçadlSo^''   -  -   Burip. 
Tipcodd. 

@.  13,  ftait^.  ©tflatêmlniileif  —  Mi^elieu. 


30 

@.  13.  (Bin  Utü^mkt  Äünjllcr  —  Girardon. 
»      ein  îDîonaïcf)  —  SubwigXIV. 
-     bei'  (Sct)t|e  ~  ^eter  ber  ©ro^e. 

<».14.  bcm  iîummen  Stein  —  <§a^acuc  HI,  19, 
Serem.  II,  27. 

TüTre  5'àp,  0}7(Tt  Tic  Tcpocprirela,  evcTTV/^^ja e i 
Toc  T^de  Ttpay^iaTU  y  6t  dv  àvdpiàcri  m- 
(TTevaoicnv.    Clem.  Alex.  p.  61. 

(S.14.  5Cuffd)rift  ber  ^jî^ilof.  Ö^efd^ic^te  —  £ei6m| 
öerglic^  bie  (^ele^vten  =  «^iflorie  ben  5Cpot^e!er= 
6üd)fettr  «nb  einen  SÖlann,  ber  fid^  baran  6e= 
gnügte,  einem  Phannacopolae  magis  pixi- 
des  quam  medicamentorura  illis  contento- 
rum  coinpositiones  noscenti.  (Sielte  Epist. 
XXXIIl.  ad  Jo.  Christ.  Laogium,  summum 
antistitem  Idsteniensem  im  3.  Vol.  feiner 
^Briefe. 

©.14.  jeneê  Sîilb  ber  <Scï)ôn^ eit —  Cicero  erja^It' 
biefe  ©cfdjid^te  im  ^iCnfang  beâ  ^meçten  SBuc^â 
de  inventîone  Rhetorica  von  ben  ßrotonio= 
ten,  bie  gur  Sterbe  i^reâ  Sem^elê  ber  Suno 
ben  Scupâ  »erbungen,  ut  mutum  in  simula- 
crnm  ex  animali  cxemplo  veritas  trans- 
feratur.  Plin.  XXV,  9. 
<Siel)e  Sucian  im  ©efprad^;  3)ie  ©emalbc. 

®.  15.  S©orte§:   ^^ilofop^ie  —  (piloaocpla  yâp 

TOI  écris iv ,  0)  ^(hxpareç,  ^agUv  ^  dv  Tic,  a,v- 
Tov  (xETpioc  cci^j^Tat  iv  Ty  ij'KixLa'  èàv  Se  Tte- 
patTÊpoî   Tov   déovToç   èvSiaTQLi^-^j    dtacp^opa, 

Tc^v  àv^pô)7iiov,  ©aHicleâ  in  ^laionê  ©orgiaâ» 


31 

@.  16.  aie  m  mu^tç^cï  Bufc^ûuer  — 

-  -  ô)ç  fpacpEvç  t'  àcrroo'TaS'ftç.  Eurip.  'Exâf^Ui. 

<BAG.  @itt  ^^rt)gtet:  —  cpaivexai  t«  (L^çiv/ûiv 

fètvii  (TGXppovéarTepa  elvai,  t(Sv  â'X'kœv  è'^vojv' 
y.al  yàp   Sr,   ««i  aTcavtdxiç^pvyeç  oi.ivvov(Xir. 

Socrat.  Hist.  Eccl.  IV,  28.  xal  jàp  tovç 
olaaSïi'jiOTE  uXk'ijq  alpèasaç  aacipovécrTepov 
ßiovwaq  ^^pryat;  aal  Harp'Kayôvcf'Ç,  èarlv  er- 
pelv.  ibid. 

<».  17.  ()elleni(lifcfic  SiKufe  «nfccê  von  SSar  —  -êerc  »ou 
.  SSar,  ein  S)eutfd)ec,  auê  bein  Oouabriicfifcfteii  Qcbüu 
ttg,  "^at  iii  fraiij.  ©pracfie  gefd^tieben:  Epitres  diver- 
ses sur  des  Sujets  diflFerens.    Nouv.  édit.  en  3 To- 
mes.  Frcf.  et  Leips.  1755.     3Dîef;rerc  biefer  SSriefc 
ftnb  an  befannte  ^erfonen  ouê  50îcliere'ê  ßornöbien  ge- 
richtet, fo  ber  3.  im  1.  SSaiib  an  ^PUïbain  (f.  >f)amann 
J,  27.)  unb  ber  jrocpte  im  2.  SBanb  an  Thomas  Dia- 
foirus  (auê  bem  Malade  imaginaire)  ;  in  biefem  fommt 
bie  ©telle  »or: 
--  ces  Hommes  divins,  que  l'Histoire  nous  vante; 
Ce  sont  de  vrais  Heros  tout  dignes  qu'on  les  hante. 
Ainsi  que  le  Vulgaire  implore  tous  ses  Saints, 
Appelle  k  ton  secours  ces  Grecs  et  ces  Romains, 
(iue  le  Ciel  aux  Gentils  choisit  pour  Interprètes, 
Tout  comme  au  Peuple  Juif  il  donna  les  Prophètes. 

<».  IT.  gottltd^e  SOvenfc^en  unter  ben  Reiben  — 
Philo  p.  874.  —  Jöalgac  im  fünften  :i5tâcour§ 
feineâ  cî)riilltc^en  Sofrateâ  frogt ,  ob  @ott  n{d)fc 
ben  l^etligen  ^l^omaS  ben  ^'î'ac^folgertt  beâ 
5Cnftoteïeê  jum  5Beften  gefanbt  ^ak ,  fte  nad) 
t^rerSOlobe  ju  îteBe^ren,  umfelîngc  burd)  (Sc^Iuffe 
unb  i^re  Xiakïtiï  gu  gewinnen.  Ce  saint  Tho- 


a2 

mas  de  l'Eoole  n'auroit-il  point  été  choisi 
pour  être  V Apôtre  de  la  Nation  des  Peri- 
patéticiens,  qui  n'  étoit  pas  encore  bien 
assujettie  et  bien  domtée?  Nation  pré- 
somptueuse et  mutine,  qui  défère  si  peu 
à  l'autorité,  qui  se  fonde  toujours  en  rai- 
son, qui  demande  toujours  pourquoi  cela 
est-,  qui  est  si  impatiente  de  repos,  si  en- 
nemie de  la  paix,  si  disposée  aux  choses 
nouvelles.  Il  me  semble  que  cette  der- 
nière Mission  n'a  pas  été  inutile. 

®.  17.  ben  bie  ^ropïjeten  —  Protarchus  in  Pla- 

tonis  Philebo:  AtofiaZ  ye,  ©  So^epccrcç,  a-ù- 
Tov  (TE  »ffitv  ysvia'èfa.i  7tpo(pTqTrîv  f  ivoc  ^r^Skv 
TtyLelç  croi  tteçÏ  tov  àyoovKTT^v  ' £B,afxapTdvov- 
TEC  Trapà  ^éXoç  cp'^Ey^ôoi.is^di  ti. 

3,20.  3öa§  ^at  biefer  iunge  «Otenfc^  —  'Hpâ- 

arxoç.    Diog.  Laert.  in  Platone  p.  208. 
(3.21,  ^oïvakè  f)attç.  md^t  »ergeBenê  îc.  —  Ao- 

xeî  fioi  '^piivai  xa-rà  (pvcnv ,  oiaTtep  àya^ol 
èyévovxo  y  ovto  xat  èTtaivelv  avTovç.  àyot'èrol 
dé  y  lyévovTO  Sià  to  cpvvav  èc,  àyaSwy.  iriv 
Evyivtiav  ovv  TtpaTov  avxbJv  èyy.aynd^oi-iev^ 
Sevrepov  Sh  rpoqjjjv  re  xal  TvaiSslav  ■,  tTtl  §è 
TOvTOLq  xriv  tcSv  ïpycov  TCpd^iv  èmSeiifOJ^EV, 
cbç  xaÀ^v  xal  à^iav  tovtcov  à-Jt£(prtvavTO, 
©OCÏûtcâ    im    SOlene^ettUS.     Avaaiorarov    Si; 

io  TEïfôj'  TQocpriv  îx^''  ènvrrideiav  ^  dv  tcx^;.  Ibid. 

EIt«, 


33 

EÎt«  ,  (h  Ttarcuyé'Kaa'rt  ^  oin  àx-q^oac,  â)q  èyé) 
el^t  vlbg  fiaïaç  ficcXa  yevvaîocç  t£  xal  ß'ko- 
aupâç  5  ^avaipéTr,çj  —  dça  xal  'o<xi  £7ttTïi~ 
dev(o   tïiv    av-vr^v    ttyyriv    àKi;xoaç}    @OCïate§ 

gum  S^eâtetuê  m  ^latonâ  ©efprdd^  biefeâ  Sf^a» 

ntenÔ.  TLpoacpéQov  ovv  Tvpôç  fxe  wç  Trpoç  (^lataç 
v/oï'  xat  avTov  ^laievracôv.    ibldein. 

'M.evéSrtfj.oç  ô  Uvppaloq  YL'kdrovog  ^ùv  ye- 
yovàq  /LiaS7îT7?ç,  TtceaßvTEpog  dh  yeyovcbg'Api- 
(TToèiévov ,  "kéyeL  èv  t«  ^l'koxçdTovç ,  ort,  ovx 
ènavETo  2coxpaT>;ç  ovts  rTrèp  toi;  -jiciTpog  œg 
'Kk'èovpyov  "kaXcôv,  ovTe  i-Trep  Trfg  ixr,Tpbg  wç 
Italocç.  Cyrill.  contra  Julianum.  Lib.  YT, 
p.  208. 

Sophroniscum  Socrates  exspirare  non 
patitur.    Seneca  de  Benelic.  111,  c.  32. 

@.21.  ber  Seib  eine  ^tgur  ber  «Seele  •—  35te  ^U 
tett  nannten  ben  Seib  ein  ©ef^jen^î  (ädalov^ 
ber  ®eele. 

tvTtog  yâp  -vig  ècrxt  to  crcjyia  trig  i^v^rig^ 
wç  ital  ■)]  (pvcnoyvo^ixovLKv^  oocpla  Beixvvcn. 
Sext.  Empir.  Pyrrh.  Hypotypos.  Lib.  I. 
cap.  14.  §.  85. 

®.  21.  sur  2lnm.  —  ®.  »ont  $Bapft§umI)  gu  9?om 
tt)îber  bcn  Stomanijlen  ju  Seipjtg.  (2Baïc^.  îf;. 

XVIII.  @.  1213.) 

(».22.  bie  Äraft  ber  Srcigl)ett  —  There  seems 
to  be  in  mind  as  there  is  in  matter  a  kind 
of  vis  inertiae,  which  resists  the  first  im- 
pulse  to   change  etc.    Lieutenant   Cook's 

^aroann'â  «S^tiften  Vlll.  2^.  3 


34 

Voyage  round  the  world  inHawkesworth's 
Journal  Vol.  II.  p.  6. 

lioiiévr,ç  -^v^ijÇf    Tca^acpôpov  t,vvéo-SG>ç    yiyvo- 
fxévr^ç^    ovdhv    dlXo  •nlr.v  Tcapacppoavvr; ,    fttQt 

ter  ©oft  »on  6li§  in  ^^latonê  (èop^iften. 

Plato  bifariam  partitur  aniuiam,  per  ra- 
tionale et  irrationale  —  duo  gênera  sub- 
dividit  ex  irrationali:  îndignativum,  quod 
appellant  Stv^lxôv,  et  concupiscentivum, 
quod  vocant  è'jvL^vy,riTtxuv,  TertuU.  de 
Anima  cap.  16. 

(S. 22.  (t^mte  <BoïtaUB  feinen  fùattt  nad^  — 
Accusativus  rei,  non  Dativus  personae. 

<ö.22.  bec,  inbem  er  roegnimmt  —  -  -  non  in 
omni  marmore  necesse  sit  inesse  velPra- 
xitelia  capita.  illa  enim  ipsa  efficiuntur 
detractione:  nec  quidquam  illuc  afFertur  a 
Praxitèle;  sed  quum  multa  sunt  detracta, 
et  ad  lineamenta  oris  perventum  est,  tum 
inteliîgas,  illud,  quod  jam  expolitum  sit, 
intus  fuisse.     Cic.  de  Divinatione  II,  21. 

<S.22.  sur  5Inin.  —  iiBer  ten  Vl.SSu^pfalm  (^f. 
130.  V.  5.)   (SSalcï).  %î).rv.  ©.2357.) 

(S.  22.  <Bâ)mxmn  —  ÄIo:pjlo(f  im  norbifc^en  B«= 
fd^aucr. 

©.23.  toeil  fein  SJater  einer  wor. 

-  -     TraTpiav 
eÏTrep  xa&'  ôSbv  ev^vvToyLTvoç  alow 
ralç  ^eydXct.iç  SéSojy.ev 
xôa-fxov  'AS^avatç.    Pindar.  NeyLeo^v  §' . 


35 

@.24.  oben. 

Svo   ecrrooodv    aot    (xtyiaToi.    orxo-jroi ,    Qeàv 

^Iv   ZsvÇf    àvSgàv    Se   (pi'kocrôcpcov  SöOPcpccTT^c. 

Appion  in  'EyxaiiUp  ^oi^eiaç.   Clement.  Ho- 

uiiK  V.  p.  661.  ex  edit.  Clerici. 
®.24.  (Sntbecfungen  beâ  Oeftc^têbcuterâ  —  Zo- 

pyrus ,    Cicero  Tusc.   Quaest.  IV,  37.    Id. 

De  Fato.  5. 
®.25.  in  ftcf)  felîift  leiben  unb  fireiten  muffen. 

^Cl  (pi7^e  Hdv  TE  «où  äXXoL  ocrot  ttj^s  0£Ot, 
8olr,Té    ftot    xocXfo  ysvéa'aai   'vâvSo'bsv'    tu^oi- 
^ev  Se  ocra  tya ^  tolç  èvToç  slvaL  (^loi  cplXià. 
TtXovaiov  dh  vo^l^oi^io  tov  crocpôv.  to  Sk  "X^pv- 
aov  TtXii^oq    eïr}  [xol  oaov    (xr^Te    cpépeiv    ^^irixz 
àytiv  BvvctLT    akXoq  ri  ô  aooççov. 
B/oTor  S'  àrpexelç  ETtirrtSevaecc 
(paal  (T(pâXkeiv  -jzXéov  tj  Tep^teiv, 
tt}   S'  iyieia    ^.lakXov   ■jvo'kef.ielv    fOQt    ttC 

Söcirterin  bcr  ^^äbra  in  Eiiripid.  Hipp. 
©.25.  «yu^ftapfen  gôttltd()ct:  ©egcntoart  erüärt — 
-  -  ita  rudes  adhuc  liomines  agcbant,  ut 
cujuslibet  novi  viri  aspectu  quasi  divino 
commoverentur.  TertuU.  Apolog.  adv.  gen- 
tes  Cap.  X.  Isocrates  in  orat.  de  Helenae 
laudatione.    Diog.  Laert.  de  Pythagora. 

?ßon  Teridates,   bcffen  Sob  Artaxerxes 

burcï)  ganj  SCftcn  I)ot  Betrauern  lûffcn  Aelianus 

Var.  Ilist.   Lib.  XII.  —   Jo.   Bapt.   Porta 

de  humana  Physiognoniia  Lib.  II,  cap.  XIII. 

--  ô  [-liyaç  à^oxpaxijç,  bcr  6re{tf(i)ultri5e 

Aiaç  -  -  Sophocl.  Ai,  fiaanyocp. 

3  * 


36 


AiJcatocrisvjjc  ^lèv  ovv  «al  aacppoavvTjç  xal 
ocra  oLXkat.  x'i\xi(x  ■i^v^uîç,  ovx  ëvecTTi  cpéyyoç 
ovSèv  iv  xoïç  TÏiSs  ôyLoiâfxacnv  f  oKXà  St 
à^vSpMV  opydvav  fio/iç  avrâv  xal  o7.iyoi  Itii 
Taç  ùxôvciç  lôvxeç  ^eowraL  to  tov  slxuca^ev- 

Toq  yévoç.    (BoîuUB  tit  ^latottê  ^f)ûbro. 

"0;|/tç  r,^îv  otiVTci.Tri  tojv  Sià  tov  crcj^axoç 
£p;(£Ta^  aia^r^aeav  ^  f  (ppôvr^acç  ov^  ogdxai. 
Seivohq  yàp  dv  itcf.çtV/^tv  epooraç ,  et  ii  toi- 
cfrov  kavxriq  èvap^hç  eLSolov  icaptiyf^STO  elç 
Öi^vv  Ibv  f  xaï  tàXXoL  oaa.  èpaaroi,  vvv  Sk 
«.âXkoq  yiôvov  TavTr,v  eay^e  ^oîpav ^  g)o-t'  èx- 
(pavèaxatov  elvai  xat  èpaa^iôjTUTov.   Ibid. 

--'0  5'  àpTiTE^Tjç,  6  tâv  TOT£  TToXrS^ecc- 
fioor,  oxav  ^eoeiSeç  TtpôaooTvov  ÏSri  y.ôtXkoq  tv 
lis^i^Ti^évov  f  7]  Tivcc  <TÔ)^axoc  ISiav  i  3rpo~- 
Tov  iihv  ecpi^Ej  aal  xi  xäv  xôxe  vnrjX'èev 
avxbv  SsL^dxov  y  elxa  Trpocropwv  Coq  Qebv  ai- 
^£Tai  )  J^ctt  £t  fAî?  SeSiEirj  xiiv  xrjç  ocpôSpot  jxa- 
vîocq  S6t,av  ■>  ^vot  dv  éq  àyâX[iaxi  xal  @ec5 
xoîq  TtaiSixolq,  Ibidcm.  —  Ol  Se  'AnöXTico- 
vôq  xz  xal  èxdaxov  xâv  Qsûv  ovxca  xaxà 
xbv  Ssov  iôvxeq  ^rixovai  xbv  acpéxepov  TtaîBa 
jtecpvxévoiiy  xal  oxav  x.xr^aravxaiy  yn^ov^ievot, 
avxol  x£  xaï  xà  TtaiSixà  Trel'èovxeq  xul  prS- 
liL^ovxeq  siq  xb  èxeivov  ènixr,Sevfxa  xal  Idéav 
dyov(Xiv  1  bari  ixdaxop  dvva^iq  —  eiq  ô^oiô- 
TTjTtz  avxoîq  xal  xà  0£w,  ôv  dv  xiyt,(âcxi,  tcoi,' 
aav  ndvxœq  on  ^id'kiaxa  TCEipôo^evoi  ayeiv 
OvxG>  Ttotovai,  Tipo^vyLLa  ^ïv  ovv  toiV  àiq  aKr^- 
-&6ÔÇ  èpôjvTow  xul  TêXer^,     Ibid. 


37 

(S.  26.  Söiberfpruc^e  getoö^nt—  M>j  fie  oîov  ttcc- 

Tçakolav  vTco'kdßiic  yiyvBa'^ai  Ttyct'  —  tÔv 
TO-ü  Tiarpoç  üapfxevt^oi;  Ao^ov  aj^aj'xaZov 
^îfiïï'  âft-uvofieroiç  ecTTat  ßaauvi^eiv,  xal  ^la^ 
^ecr^'oct  To  ts  u)j  ov  (>)ç  tcrri  xatd  it  xal  to 
ôv  av  Ttakiv  é)ç  ovx  taxi  ttt^.     ^CÏ  ©ûft  ÖOIt 

eitâ  in  |5Iatonê  ©op^ijlen. 

@.26.  Bis  t^re  (»op^iften  —  --  ovx  à7.'kox6rG)c, 
«0  Meyé^eye  ,•  xal  jjfilj;  gv^ùç  acrfiei'ot  c^tittt;- 
iî/jaovTat  o-üTOt  ot  'ndvcrocpoi  dvSçeç  oi  àvTi- 
%oyiy.oi,  jeai  èpiq(yovTai>  ei  ovk  èvavviôjraTOV 
fagt  ©olrateg  in  ^latonS  Sçitê. 

@.26.  a^onfoIc^emSföiberfpruc^  . .  belpi  Srafel— 
-  -  si  philosophandi  libido  est,  Socratem 
sapientiae  principem  quigque  vestrum  tan- 
tus  est,  si  poterit,  imitetur.  Ejus  viri, 
quoties  de  coelestibus  rogabatur,  nota 
responsio  est  :  Quod  supra  nos^  nihil  ad 
nos.  Merito  ergo  de  oraculo  testimonium 
meruit  prudentiae  singularis;  quod  oracu- 
lum  ipse  praesensit,  idcirco  universis  esse 
praepositum,  non  quod  omnia  comperisset, 
sed  quod  nihil  se  scire  didicisset.  Ita  con- 
fessae  iraperitiae  summa  prudentia  est. 
Hoc  fonte  defluxit  Arcesilae  et  multo  post 
Carneadis  et  Academicorum  plurimorum 
in  summis  quaestionibus  tuta  dubitatio  : 
quo  genere  philosophari  et  caute  indocti 
possunt  et  docti  gloriose.  Caecilius  Nata- 
lis  in  Min.  Felicis  Octavio  p.  12.  13. 

S.  26.  (Spöttern  §u  glauben  —  âpicTov  ovv  vds 


38 

©efH  nenTi.a'Tevy.évai  ^  xal  ft»;  rolç  àaacpécn 
"koyicri-iolç  xaÏTaîç  aßeßaloiq  elrcccrîaiç.  Philo 
Leg.  Allegor.  Lib.  II,  p.  103. 
@.26.  ftc^  5Cpott  nad)  bm  SOtcnfc^en  richte  —  in 
(Bopl)OÏUë  Oedipus  Tyrannus  fagt  ber  ^^o= 
ruâ  oom  5CpoIl: 

-    -    T(Ô 

yàp  arXaxeç  à^povô^tot  itdcrai  <pi7.ai'  — 

@.26.  gu  :pî){Itpp{jtrctt  —  Demosthenes  -  -  çi- 
"kiTiTtl^ELv  Pythiam  dicebat,  id  est,  quasi 
cumPhilippo  facere:  hoc  autem  eo  specta- 
bat,  ut  eam  a  Philippo  corruptam  diceret. 
Cic.  de  Divinat.  Il,  57. 

(».26.  ^CpoUoâ  pX  fet)tt  —  ^octtov  yàp  âv  elç 
àv^çoTcov  â'Eov ,  »}  eIç  ^eov  « vSpworoî'  fie-va- 
ßaXelv.  Philo  de  Legatione  ad  Cajum. 
p.  1008. 

@.  26.  2)te  MeBerlteferung  îc.  —  Plinius  lib.  28, 4. 
.  mad^te  fd^on  ben  ®d)Iu^:  ostentorum  vires 
in  nostra  potestate  esse,  ac  prout  quae- 
que  accepta  sint,  ita  valere  -  -  In  Aà- 
gurum  certe  disciplina  constat,  neque  di- 
ras neque  ulla  auspicia  pertinere  ad  eos, 
qui  quamque  rem  ingredientes ,  observare 
se  ea  negaverint.  Quo  munere  divinae 
indulgentiae  majus  nulluni  est. 

@.2T.  welc^eâ  ba§  i%m^ï\tt  35oïf  auf  un§  öc= 
Bradât, 

3ufa^:  ba§  für  ben  ^ôhtl  ber  ©rbe  unb 
sur  ©rbauung  beffelben  gut  <^tnx^  ift. 

©.27.  Äreter    —    rpiKoao<^ia    èa%l    ■Kokaiotdiri 


39 

Te  «ai-  n'^Eiffrij  rtôv  'F.X'Krivav  iv  Kpj^^T)]  xt 
xaï  èv  AocueSal^iovi ,  y.aX  ao'pKJ'val  ■jv'KsîaTui 
yrtÇ  txel  eirrtV.  àXX'  è^apvovvrai  xal  a^ri(.ia- 
Ti^ovTOt-i  àfta~£tç   elvot,!,,    ïva    jliî;    naTddri'ko^ 

(S.  27.  gähnen  —  6  Kpin'aç  àxovcraç,  tavra  naï 
i3ô)V  /.le  àTcopovvTa^  ôjarcsp  ol  tovç  ^acrftos- 
^évovç  xaxavTixpv  opdïVTSÇ  xavTov  tovto 
^v(Ji7vda)(^ovai,  oiàxelvoç  tSo^s  ^xot  vn  è^iov 
ànopovvTOç  ùvciynacy'^fiVaL  xaï  avToç  dT^ojvai 
■uTTo  ànoç}iaç.     Platonis  Charinides. 

©.28.  f^irmamcnt  -  'Mattij,  II,  2.  —  ©eijlet» 
wdt  -  Suc,  II,  9.  13. 

©.29.  ^a§  frecfie  ©eftônbnt^  —  Kiv^wsvoyi-evy 

a  M.éve)v ,  e/w  t£  '««^t  ct-ù  <pav%0L  tiveç  eîvat 
dlvSpsç,  xal  ai  ts  Fopj't'aç  ov-^  Ixavojç  TtETtat- 
devxévat   xat-    g^è    IIpô^izoç.     ©oHv.     tlt   ^Ia= 

tonâ  SOtenon. 

©.29.  ®a§  Sooâ  ber  Itnmtffen^ett  —  Aliquid 
ergo  Socrates  hahuit  cordis  humani^  qui 
quum  intclligeret,  haec  non  posse  inveniri, 
ab  ejusuiodi  quaestionibus  se  reinovit,  ve- 
reorque  ne  in  eo  solo.  Lact.  Div.  Inst. 
Lib.  m.  de  falsa  sapientia  cap.  20. 

©.30.  cntgel^ett  bte  (Einfälle  — 

T)7fxcc  ô'épj'f.tccTcoj'  ;;{;po^'t6j- 

TSpOV   ßioTevsi^ 
Oy  Ti  x£  avv  XotptTOO'  tv^a, 
yÀcâffcra    (ppevbç     e^éXot    ßa^siaq,      Piud. 
Nem.  4. 


40 

(S.  30.  (Boîxakè  fd)emt}C.  —  Recte  ergo  So- 
crates  et  eutn  secuti  Academici  scientiam 
sustulerunt,  quae  non  disputantis  seddivi- 
nantis  est.  Superest,  ut  opinatio  in  phi- 
losophia  sola  sit.  Lact.  lib.  III.  de  falsa  sap. 
cap.  3.  Recte  igitur  Zeno  ac  Stoici  opi- 
nationem  repudiarunt;  opinari  enim  te 
scire,  quod  nescias,  non  est  sapientis,  sed 
temerarii  potius  ac  stulti.  Ergo  si  neque 
sciri  quidquam  potest  (utSocrates  docuit) 
nec  opinari  oportet  (ut  Zeno)  tota  philo- 
soplila  sublata  est.  cap.  4. 

®.30.  fo  gehört  »ielleic^t  eine  (»çmpat^ie  îc.  — 

-  -  Si    è^dç 
^ïë,é  TtoTB  vr^Bvoç  a5''  avpa.    Eurîpid.  in 

SCIctbtobeS  m  ^latonS  «S^mpojto:  "Ert  Sk  to 

Tov  dri/^'^évTOç  v-ko  tov  t^eaç  Tcd'èroç  xàfi' 
ÎX^'"  <p<^(^''  T'O'P  "^ov  tiva  Tovxo  'Ka'^ôi'iu  ovx 
è^é'kELv  "kéyeiv  olov  ■^v  TiXriv  toïç  dsdrtYfxévoiç, 
œç  ftovotç  jvoaofxévoiç  T£xal  avyfvacroiiévoiq 
si  Tcdv  EToX^a  Spàv  te  xaï  Xiyeiv  vtco  Tr;ç 
odvvriq.  èyoi  ovv  dsdriyiJ,évoç  te  vtio  àX^eivo- 
Tspov  xal  TO  àT^yeivôrarov  cjV  âv  tiç  ^îîX" 
'^e.iri ,  —  tJjv  xapSiav  yàp^  rj  i^v^i^v  t]  6  Tt  Sel 
avTO  ovofxdcrai  'Kkr^'yei<;  ts  xal  Siqy^ûq  vnb 
Trav  iv  (pikocrocpia  'Koyav,  ol  t-)(pvxai  èx^'^viÇ 
àypiœTEpov^  véov  -^v^vç  xal  ^ri  à(pvovç  oxav 
Xâ^aywai,  xal  Ttoiovcri,  Sçàv  te  xàl  Xeysiv 
OTtovVf  xal  ôpav  av  Octt^povç ,  'A/a^oyaç, 
îlavcraviciç  f    'ApKTTO^jffiorç   te  xal  'A^t-ffTo- 


41 

(pdveiç,'  SoxpocTT?  è'k  avxbv  tI  Sel  xat  "Keyeiv, 
xaï  'ôaov  àXkoi  ;  itavreç  yàp  xExoi,vo)vi]xaTe 
TÎjç  (piXoa'ô(pov)  ^aviaç  tê  xal  ^a'xj^ûa.ç,'  Stb 
TvâviEç  ÙKOvcrea^e'  crvyjvôjcreG'^e  yàp  xoîç 
TOTE  7Tpa)(^elcri  xal  tolç  vvv  Xeyoïxévoiç. 

®.30.  ©rfenne  tic^  felBft  —  Vide  Cic,  de 
Legibus  I,  22.  23. 

<ö.  31.  unter  feinen  gülbenen  SBart  —  roLavTnv 

Ttrà  Ttciî^eiv  TtaiSelav  tov  eavTOv  Ala  "üpd- 
aXeiTog  "kéyet,  tl  yàp  àXko  evnp£7tlq  epjov 
crocpà  xal  xeKeia,  ri  TtaL^eiv  y.ai  avvevcp^aî- 
vea^ab  tf]  töjv  iitaXûiv  vttoijlovi}  seal  t]7  Slol- 
xiqaei,  tàiv  xa'käv,  av^Ttavtiyvpl^ovTa  Ttoöe«,- 
Clem.  Alex.  Paedagog.  Lib.I.  cap.  5.  pag.  90. 

@.31.  n>er  ber  njetfefte  —  Justini  Martyris  ad 
Graecos  cohortatio.  p.33.  Colon.  1686.  fol. 

(S.  31.  ©Urtptbeâ  — "A^toç  «ç  àlti^uç  ^oiy.paTt- 
z>;ç  §iaTQi8r;ç  ô  Erptm^vjç ,  eiç  tïjv  ak)]^BLav 
ÙTvtSôjv  ^  y.ul  irovç  ^euTaç  vTtepiS&V-  Clem. 
Alex.  Cohort.  ad  gentes.  p.  50. 

0.31.  5Cpott  antwortete  —  --  «ç  Sï]  trrpoo-pr^o-tç 

ovooc  Tov  Qeov  tow  Eiffiôwav  àwï  tov  p^aïpe, 

Ô)Ç    tOVTOV    yi,£V    OVX    Op^OV    OVTOÇ    TOV    TTpoapij- 

ftaxoç,  TOV  ^aipeiv'  ovSe  deîv  tovxo  îtapoc- 
v.t'kevEG^ai  ahXrikovq  èûJkà  aocppovsiv.  ovto 
y,sv  Si^  ô  0eoç  Tc^ooayopevei  tovç  eia-LovTaç 
elç  To  lepov  —  alviyyLaTOjSéaTepov  Se  Srj  ojç 
^avTtç  Xé)'£^  — '  xal  yàç  crviißovXr,v  (jJijâfvjcra)' 
slvau  TO  yvi^^i  aavxôv  ^  àXX  ov  t(Sv  tlcnôv- 
TG)v  evexev  vnb  tov  (Beov  npôapi^o'tv-  Critias 

in  IJIotonê  ^^ormibeS. 


42 

@.31/<Sï)ârep{)on— -  Xatpef^GÎv  7^  vv^xtplq.  Ari- 
stoph.  Av. 

5Cr{fto|):^ancâ  befd)reiBt  une  biefen  aîtann  ûlâ 
einen  vertrauten  ^reunî)  beâ  ©oîrateâ  unb 
großen  50^epönftlcr  : 

-  -  'Eoy-pÛTTiç  ô  M);Xioç 
xaï  XuLpecpàv ,  ô^  olSe  tu  t^v'kXbjv  ^xve], 
To  fxèv  orv  Tov'X.aipt(pC)Vxoc,  Sià  to  TcXécoç 
fXOCpLiJTixov  îtoù  çppTtxov  ^i);p;/xa  Etyai,  îrap- 
■i\(xo^Ev.  Colotes  in  Plutarcho  adversus 
eundem.  p.  1116. 

®.  32.  (Energie  —  Quintil.  Lib.  VI.  cap.  2. 
èvdpysia,  quae  a  Cicerone  illustratio  et 
evidentia  nominatur,  non  tara  dicere  vide- 
tur,  quam  ostendere:  et  aflFectus  non  ali- 
ter, quam  si  rebus  ipsis  intersîmus,  se- 
quentur. 

e.32.  Strteâ  ijl  eitel  —  This  truth  is  never 
sufficiently  discovered  or  felt  bymere  spé- 
culation, expérience  in  this  case  is  neces- 
sary  for  conviction,  though  perhaps  at 
tbe  expence  of  some  morality.  LordChe- 
sterfield's  Miscellaneous  Works  Vol.  II. 
Lond.  1778.  Letters  to  bis  friends  Book  II. 
Letter  XLI.  to  tbe  Bisbop  of  Waterford, 
p.  507. 

@.  33.  feinen  fd)onen  Sûnglingen  îc.  —  ©iel^e  bie 
2iebï)aï)er  in  ^lato.  ^orleo-S^e,  fÇTjv,  ènei- 

di}    rifJLElç    èp   ànopla   k(jy.iv ,    tpcâfteSa    tam 
Ta  fteipaîtta;  57  tooç  aia')(yv6yiZ^ot.f  waîrep  t(pq 


43 

Ttva  àXkov  ocTTiç  èvTEvel  xà  Tuè,ov  ;  èneiSr, 
ovv  ftofc  èdôaovv  àSrfxeïv  npbç  xov  'koyov, 
àXKri  èirevpoj^iiv  — 

Mdv«  S'  vTtrjç^ev,  ol^ai  j  SopxpocTet  icaî. 
anavioiç  tlctIv  èxslvov  ^riXaralç^  evSocîfjiociv 
à'krt^aç,  xal  ^laxaploiç  ycro^eVoiç ,  tov  tayo.- 
Tov    ànodvcracr'^ai,    p(;tTG)va    ttjç    qjtXuTtfttccç' 

Ifi^'uea&at  ^ià  toxito  fxd'k^ov  talc  yevvalaïc 
i^v^aïç.  Juliani  Imper.  0pp.  ex  edit.  Spanb. 
Oratio  II,  p.  96.  —  ovti  cpavXÔTspov  ipyov^ 
tbç;  kyèi  xplvcD,  tqv  Tpolav  éXeiv,  ^al  t^âAaj'yc-. 
yevv^Mv  Tpeif/acrêat.  p.  97. 

@.35.  on  bem  «Raupte  SDlebufenS  — 

-  -  TvoixLXov  xapcc 

Spccxôvxœv  cpoßaimv  --  Pind.  Ilijè.  I. 
—  xàç  èTtiaxidi^ovcraç  x(Z'koyL(jfj,(5  tî^ç  ayvola,, 
xà^aç  —  Clem.  Alex.  Paedag.  Lib.l.  cap.  2. 
pag.  80. 
(3. 35.  BttJtfcîjen  ®tnpf.  u.  c.  Se^rfa^  —  Tecmessa 
itt  (©op^.  5Cia§: 

col  fx£v   Soxeïv  TUVT^  êctt',    efzol  cî'  àyav 
cppoveîv- 

©.  35.  SSer  ûBer  foötel  <Bd)atf[imx  —  Plato,  in- 
quit,  agit  Socrati  gratias,  quod  ab  illo 
didicit,  quare  Socrates  sibi  non  agat,  quod 
ipso  se  docuit?  Seneca  de  Benef.  Lib.  V, 
c. 7. —  Innumerabilia  sunt,  in  quibus  con- 
suetudo  nos  dividit  —  Multa  praeterea 
ejusmodi,  per  quae  unusquisque  de  se  tan- 
quam  de  altero  loquitur.    Ibid. 


44 

@.  35.  mu^  geglauîtt . .  roerben  —  quoniam  ridere 
nostram  fidem  consuestis  atque  ipsam  cre- 
dulitatem  facctiis  jocularibus  lancinare, 
dicite  ofestivil  et  meraco  sapientiaetiDcti 
et  satiiri  potii,  estne  operis  ia  vita  nego- 
tiosum  aliquod  atque  actuosum  genus,  quod 
non  fide  praeeunte  suscipiant,  sumant  at- 
que aggrediaotur  actores?  Arnobius  adv. 
gentes.  Lib.  II,  c.  8,  p.  47. 

Aeîyàg  TtiaTSveiv  Tbv  ^av^dvovra,  'Aptcrr. 
jrepi  crocptaTLXtôv  tkiy^^fùv    cap.  2.    —    Philo 
pag.  917. 
»gt.  SSriefn).  mit  3«c.  ©.  340.  348. 

@.36.  su  Bebenden,  ba^  er  fterBeit  mûfe  —  bIv.6- 

Tct  )?  <pikoffo<pia.  Clem.  Alex.  Strom.V,  p. 580. 
©.36.  oî)ne  be^wegcn  geglaubt  gu  werben  —  llt- 

anç  yàçt  ^Ji.a'ènriaeoiç  TtktiÔTr^ç.  Cleui.  Alex. 
Paedag.  Lib.  I.  c.  6.  p.  94.  ovxéx  ovv  tcL- 
CTTiç  ylverai  ^i  àoro^e/seoç  oi-^vqaiyLivr^.  Ejusd. 
Strom.  Lib.  II,  p.  362. 

ùivo  eïSri  è&jfxfcv  TreiSorç,  to  fxèv  iciaTiv 
7zape-)^6}xevov  ävev  tov  elSévcci  (TrtiAo-ûç  iti,- 
aTEVTLxijç^    TU   Sh  liriaTnj^iriv    (^Tret&oiç   ^iJa- 

o-xalixijç).    (So!rote§  tm  ©orgtaâ. 
@.  36.  3itr  3f  iimerFung  : 

August,  de  Civit.  Dei  I,  22.  de  Cleoin- 
broto,  ber  ftd^  ^on  ber  S!}tauer  in'ê  SÖteer 
prste,  nac^bem  er  ^^laton  »on  ber  Itnfterb* 
liâ)îat  ber  ©eele  gelefcn  ï)otte. 

Cic.  Tusc.  Quaest.  ï,  34.     Doc   quidcm 


45 

a  Cyrenaico  Hegesia  sic  copiose  dieputa- 
tur,  ut  is  a  rege  Ptoleuiaeo  prohibitus 
esse  dicatur  illa  in  scholis  dicere,  quod 
nmlti,  bis  auditis,  mortem  sibi  ipsi  con- 
SGÎscerent.  Callimachi  quidem  epigramma 
in  Ambraciotaoi  Cleombrotum  est,  quem 
ait,  cum  nihil  ei  accidisset  adversi,  e  muro 
se  in  mare  abjecisse,  lecto  Platonis  libre. 
(S.  36.  alâ  (Sdf)îne(ïen  unb  ®e^en  —  Nal  ^hv 

icaï  à^Knixovpoç  --  TtpoXr^x^atv  elvat  diavoiaq 
xr^v  Tiicrtiv  vTio'ka.^^dvei.  Clem.  Alex.  Strom. 
Lib.ll,  p.  3«5.  373. 

ov  TteicrixovrtÇ  to  tpyov  à/lXa  f.ieyé'^ovq  ècrrlv 
ô  Xpt,<TTiav6c.   S.  Ignat.  ad  Romanos  §.  3. 

-  -  xa^aTtep  fxvpLOiç  crvvél^i]  tàv  oocpicrTàvy 
o'ixiveç  (ùi]'^i]aot,v  aofpiav  iti'èfavûiv  tlvoLv  Xd- 
yG)V  zvpscriv  t  àW  ov  Tcpay^idrov  à^T^SecTTa- 
T1JV  niaxLV*     Philo  p.  414.  914. 

ij  Tcia-Tiç ,  ?;  xâv  o'kow  acppayiq,  ij  àp;;^£- 
TTTToç  Idia ,  ij  Ta  Tcavc^  àvEidea  ovxa  xaï 
à-Koia  ar^i-ieio^evTa  èrvuco^r,.   Philo  p.  1065. 

èxp^iV  fier  i'i^ôcÇ)  oj  av^fpoTtot,  avrov  Tiept 
èvvoov^evovçTov  àya^ov,  efiövTOV  ènâyea^ai, 
f^dpl;vça  àèfiô^peayv ,  TtiaTiv  avTo^ev  oïao^sv 
Ttepicpavoïç  alpovuévijv  to  ßel-TiaTOV ,  (xrtô'h 
^ilTslv  ei  fxeTaSiooxTéov  èxTtovelv.  Clem.  Alex. 
Admonitio  ad  Gentes  p.  60. 
©.37.  iflûgeï  ber  ^Oiorgenrot^e  —  Ftdei  hoc 
cum  crepusculo  commune  obtîgit,  quod  ad 
utrumque  tenebrarum  admixtio  necessaria 
sit,  quura  alias  copiosiori  accedente  lace, 


46 

illa  in  scientiam^  hoc  in  iHem  transeat. 
Quaedam  mjsteria  —  in  quibus  Fides  in- 
tellectui  felîcius  facem  pranferre  soleat, 
quam  hic  ad  procreandam  fidein  viam  mu- 
nire.  Rob.  Boyle  Cogitationes  de  S.  Scrip- 
turae  Stylo. 

Ai,xaLO)ç  fjLÔvr^  Tcrepovrai  r;  tov  (piXo&ôcpuv 
didvoLct.  Socrates  inPhaedro.  oTrep  tu  toIv 
6§oVTOcpvovvT0Jv  craSoç  :ir£pt  tovç  oSôvxaç 
ylyvSTat  ozav  ccprt  (pvôjcri  xviîo'iç  te  xal 
ccyavdxxiicriq  jrept  t«  ovKa  y  to-viov  Sij  iii- 
^ov'èsev  r,  tov  7tTspocf)velv  àp^ojxévov  "t^vyq' 
^el  T£  xal  àyavocuTEl  xal  ya^yoKl^zTaL  cpv- 
ovcra  Ta  TiTepà.     Ibidem. 

<S.  37.  ©of'ïatcâ  .  .  Itnwtffen^ett  —  si  Socrati 
credimus,  humanae  sapientiae  apex  in  eo 
situs  est,  lit  quam  ignari  simus,  probe 
cognoscamus  ,•  oui  viro  si  quis  adsenserit, 
judicio  suo  meum  etiam  adscribat.  Clerici 
Ars  Critica  P.  IL  S.  II.  Cap.  2.  §.  17. 
Philo  p.  408.  de  Migratione  Abrahami. 
©.38.  a(ê©oFratCo  V)om  5Ipott  —  erfle  Sluègabe:  \m  ©o= 

ftateo  ».  5ïp.  (»ou  >&.  gecinbett.) 
(».38.  ûuâ  fctcfcm  dlià)t§ 

Dans  son  propre  Néant  il  puise  la  Sa- 
gesse. 
Poésies  diverses.  EpitreV.  àd'Argens, 

iS.38.  fo  weit  reicï)t  btc  S^afc  eincâ  (Sov^ijlcn 
nidfjt  —  Tricphon  BefdirciBt  m  Luciani  Phi- 
lopat.  einen  ©aliloer  mit  einem  füllen  Äopf 
«nb  ilûifer  ^tafe,  unter  l>em  Baronius  in 


47 

Annalibus  ad  annum  68.  ben  î)eil.  ^auïum 
oerfteï)t.  SS'crgl  tnft  bcr  &c\ä)\d)tc  feiner  $öc= 
îcî)rung  ouf  bem  Söegc  nad)  3)ama§cuê:  5Jîa= 
l)omet/  olâ  cï  3)ama§cuâ  »on  bem  ©t^fel 
etncâ  :^oï)ctt  «Çugclâ  ûbci-fnî)e/  wollte  ntc^t  n)et= 
ter  gcï)ett  /  bamit  er  nid)t  bcr  SSerfudjung  i^rer 
it)oïïtt|ltgcn  Sage  ^Ia§  gelten  mochte.  (Sr  gteng 
mit  biefer  ^nmcrîung  gurücf  :  ■S'J^ur  (5in  ^ara» 
bieâ  ift  für  ben  !Olenfd)cn  Iieftimmt.  3)a§  5)îei= 
nige  foE  nid)t  tion  biefer  SSelt  feçn,  îDîdun- 
brclt  in  feiner  Sîeifcbefd^reiBung  V)on  5CIeppo 
nod)  Serufalem.  Id.:  ^cin  C^rt  in  ber  SG&elt 
ïann  eine  fo  wunberbarc  Sîerbinbung  »on  ÏÏJîûr» 
mor  unb  llnflatl),  iJon  ^ro^c  unb  ^'îiebrig^eit 
ûuf weifen. 
©.38.  5DantefeB—  Sulianuâ  im  24.?ö«ef  an  (Se= 
ïftpion  nennt  fie  t)>  Aibç  ttôXiv  alrßo'g  xal 

beê  ganzen  DJîorgenlanbeô,  -vriv  ispàv 

xal   fjLSjlai'tiv  Ady.aay.ov  T^iyo)  —  p.  392, 

^ermann  »on  ber  ^arbt  im  Liclit  Jonae 
p.61.nenntboê^ICrcmoifc^eS(tnb  ^Cbamê, 
^Cbro^amê  unb  ^öuli  !^o^c  ®ci)ule. 
(S.  38.  3öa§  erfe^t  — 

oaoïç  diSaxTov  ^rjSevy  o:X,A,'  èv  ry  (pvcn:i, 
To  cTGXppovelv  st'kr^xev  elç  ta  ttocî^t'  àsï, 
TOVTOiç  dpéivea^ai,  toïç  y.axoîcn  ü'ov  ^syi.iç, 
Ëuripid.  in  'Itt-ttoI. 
@.38.  einen  ©eniuS,  ben  er  — 

-    -    ZtSV    TTCCTfp 


48 

-  -  ev^vpeSa'niovoçovpov.Pinà.O'Kv^'jT.ïr. 
Aidç  TOI  vooç  jxs'yaç  y.v§£çvd 
dai^ov'  ùvSqoôv  (piXav.    JIv^lojv  E. 

®,38.  UCnm.  **)  ^o^elieb  Sal.  VIL  SCpojlelg. 

IX.  3. 
S. 39.  oben:  Constantini  oratio  ad  Sanctorum 
Coetum  cap.  9.  to  ydp  toc  -ni^avov  Tûv  èv 
Tolç  dia'kôyoïç  '^ivôfievov  ànâysi  xo  ttXücttov 
iiyiciv  ÙTib  ir,ç  t(Sv  ovTœv  oXr^^eiac,  ^o)xpd- 
Tïiç  yàp,  vnb  biakexTiy.qq  esrapSgiç,  v.aX  Tovq 
)(^elpovaç  "koyovç  ßeXxLovq  noiàv,  xal  itai^aiv 
Ttapéxuara  3r£(3l  tovç  àvTi^^oytxovq  "kôyovq 
énb  ttJç  tojv  ôyiocpvXav  Te  xotl  ttoXitûv  ßoi~ 
anavîaç  àvi]pT,rai.  in  Eusebii  Hist.  Eccl. 
Philo  ï)ergletd)t  ben  «Sofvateê  mit  bem  Thara, 
b^m  SJater  beâ  ^Bra^am ,  de  somniis  p.  574. 

(».39.  £>B  biefer  3)ämontc. i';y.ovoa,  6ti  to 

SeoxpâTorç  daijxàvLov  Ttxapixoq  (sternutatio) 
7iv,  o  T£  map'  avTov  v.o.X  o  Tiap"  a'k'kœv»  Plu- 
tarchus  de  Genio  Socratis  p.  581  c.  11. 

dal^ovcc    <5'ê    "kéyea^ai    to    tr.q  xl^v^r^q    7;/Liojv 

rjefxoviy.ôv.     Clem.  Alex.  Strom.  II,  p.  417. 

EtîTÊTO  TOt    nal  'Zojxpa.Tei    dai^oviu   (powr,, 

xo)'kvov<yoc  Ttpà.TTeiv  oaa  (zrj  y^peàv  r^v»    Juliaüa 

Orat.  YIII.  p.  249. 

akXà  xal  Toô'  ejoys  ^av- 

ixd^o)  T7"ç  éo^ovalaç 
avTov  -  -  Aristoph.    Itttt. 
Marsilius  Ficinus  in  feiner  ©inleituttg  ju 
Boïtatië  apologie,  ba^  ber  @eniu§  <So^ 
ïxatiê  feurig  /    ttkï    nid)t   mortialifd^/    fon> 

bern 


49 

bern   faturninifc^   gewefen  fe^;    ogl.   Sanb  il, 

®.  109. 

Ëos  Spiritus  daemonas  esse  poetae  sciunf, 
philosophi  disserunt,  Socrates  novit,  qui 
ad  nutuui  et  arbitrium  assidentis  sibi  dae- 
uionis  vel  declinabat  negotia  vel  petebat. 
M.  Minucii  Felicis  Octavius  ex  edit.  Ou- 
zelii  p.  29. 

Socrates  instrui  se  et  régi  ad  arbitrium 
daemonis  praedicabat  ;  et  Magis  inde  est 
ad  perniciosa  vel  ludicra  potentatus,  quo- 
rum tarnen  praecipuus  Hostanes  —  Cae- 
cil.  Cyprian.  de  idolorum  vanitate  p.  13.  14. 

^arnttel  be§  ©entuâ  ©oi^rattâ  mit  feen  Söun« 
bern  ßi^nftf.  S>on  C^rn.  D.  Se^  tn  (Sd^lo^erâ 
sBrtefn)ed)fer  Sf).  II.  ^eft  XI.  5(fto.  44.  S)tt§ 
beutfc^e  SDJufeum  Suniuâ  ITTT. 

©.39.  «Stmtaê— Plut,  de  Geuio  Socratis  c.20:  --  ol 
(T  7/O'Ki^  TTçÔGia  ^rjTi'jGfO)ç  ovy,  ùyfyyoîjç  —  rivoç  ov- 
CiKç  xcà  âvfâfiecoç  sYrj  ro  J^ioxqktovç  Xfyôfxsyov  &at- 
fiôviov  —  0  ai  2i^f.iircç  2^(0X(}c<Tî]y  é(f>}  TTfqt  rovTtou 
Iqôfxiyôç  TTOTf ,  f-ir]  TV)(tl,u  anoxQÎCScoç,  cTto  f^Jj^f'  av- 

<®.39.  5Cu§  tiefer  fo^ratifc^en  Hnwiffen^eit  îc.  — 
-  -  dulcem  et  facetum ,  festivique  sermo- 
nis,  atque  in  omni  oratione  simulatorem, 
quem  eÏQoovcx,  Graeci  nominaverunt,  Socra- 
tem  accepimus.  Cicero  de  OfiFic.  I,  30. 
-  -  àya^ol  8s 

ical  ao(pol  xoctÙ  dalfxov^  âvSgcç 
iyévowo.     Pindar.  Olymp.  0. 
(».40.  immer  ju  fragen  te. nihilipse  (So- 

^ttinann'ä  ©(Stiften  VIU.S§,  4 


50 

crates)  afFerre  ad  persuadendum  volebat, 
sed  ex  eo,  quod  sibi  ille  dederat,  quicum 
disputabat,  aliquid  conficere  malebat,  quod 
ille  ex  eo,  quod  jam  concessisset,  neces- 
sario  approbare  deberet.  Cicero  de  Jn- 
vent.  Ij  31. 

Dum  ad  discendum  semper  se  pauperem 
credidit ,  ad  docendum  fecit  se  locupletis- 
simura.  Valer.  Max.  Lib.  VIII,  c.  7. 

Avvi]  ri  ZoxpaToriç    aocpia ,    Befdjulbtçjt    tl^tt 

SI)raft)madf)u§  in  ^latonS  5öud^  »onberfStaatâ» 

ÏUttft/  avTOV  \xkv  firj  l'èttkeiv  didda-xèLV,  Trapà 
dh  tôjV  âXXœv  Ttepiiôvxa  y.av^âveiv  xaî,  tov- 
TGJV  ^rtde  xâçiv  ànodiSôvai.  '^OÏtah§  öet» 
fc§tî  OTt  fié;;  fxafSaï^co  iva^à  Tàv  âXXoov^ 
à'Kr,'^ïj  elîreç,  a  ÇipaavyLay^t'  ôti  de  ov  {ze  (priç 
^dpuv  èxTiveiv ,  i^evSeï,  èxTiva  '/àp  oariv  Sv- 
voc^oii,  dévoilai  Sï  èitaivelv  yiôvov'  •)(^pri\j.aTot 
yàp  ovx  sxc^'  è)C,  Se  "^vpo^vyitoç,  tovxo  Spä,  èdv 
Ttç  ^01,  Soxv  ev  %éy£iv,  ev  eÏ<tel  avxixa  dij 
fx.a^a,  eTTEt^àv  aTtoxpivri-  ol[xai,  ydp  ce  ev 
èpslv  — 

@.40.  Spötteret)   u.  guten  Saune  —  «o-^eret'a 

Tov  àXr^^ovç  ,  TOC  xaÀojç  eotvToïi;  r;(T(pa'Kia^év<Xy 
coq  (piXoay.ânTTtÇ  Siécrvçe  etc.  Socratis  Hist. 
Ecoles.  III,  23.  p.  200.  de  Porphyrie. 

Atticus  in  Cicer.  Bruto.  cap.  85.  Ego 
ironiam  illam,  quam  in  Socrate  dicunt 
fuisse,  qua  ille  in  Platonis  et  Xenophon- 
tis  et  Aeschinis  libris  utitur,  facetam  et 
elegantem  puto.    Est  enim  et  minime  in- 


51 

epti  hominis  et  ejusdem  etiam  faceti,  cum 
de  sapientia  disceptetur,  banc  sibi  ipsum 
detrahere,  eis  tribuere  illudentem,  qui 
eam  sibi  arrogant  :  ut  apud  Platonem  So- 
crates  in  coelum  efTert  laudibus  Protago- 
ram,  Hippiam,  Prodicum,  Gorgiam,  cete- 
ros:  se  autem  omnium  rerum  inscium  fin- 
.  git  et  rudem.  decet  hoc  nescio  quomodo 
illum  :  nec  Epicuro,  qui  id  reprehendit, 
assentior. 
3u  ©.40.  ntitef^iw: 

Xsyo^evov ,  èyéveTO  Tcvp  ènl  TT-upl,  xa^d-Jiep 
avToç  ecpri  HXaTcav'  s.vcpvia'vaxoq  yàq  av  «al 
fisivbç  àTtocprjcrai  Äepl  nawhq  otovovv  Ittekt- 
Tqveyxs  tdç  te  r.^iTcàç  xaï  TroXtTixàç  axé- 
■j^Êtç,  tTJ.  Se  Tïiv  utepl  TG)v  ISsäv  jrpdÏTOç  èm- 
■^Bip^craq  ôpt'^ecr^at*  ■jra.vTa  dh  èyeipav  "koyov., 
«al  TTcpl  Tcdvxov  ^r,Tàv  ECp'^r,  TeXem^craq. 
Euseb.  Praepar.  Evangel.  Lib.  XI.  cap.  3. 
ex  Aristotelis  Peripatetici  Libro  VII.  Trepl 
(pvo-ioloyiaq  p.  510. 511.  ©beubafelBft  ïDÎrb  ouS 
Aristoxeno  Musico  eraä^It/  töie  (»oi^rateê  üott 
etnem  Snbtaner  auâgelad^t  worben,  ba^  er 
jnenfd)Itc^e  ^inge  o^ne  göttliche  »erfte^en  unb 
nîlàun  ttJoUe. 
n)eiterf;in  :  Proinde  Socrates  scurra  Atticus  vi- 
derit,  nihil  se  scire  confessus,  testimonio 
licet  fallacissimi  daemonis  gloriosus:  Ar- 
cesilas  quoque  et  Carneades  et  Pyrrho  et 
omnis  Academicorum  multitudo  deliberet: 

4  * 


52 

Simonides  etiam  in  perpetuum  comperen- 
dinet.  philosophorum  supercilia  contem- 
nimus ,  quos  corruptores  et  adulteros  novi- 
mus  ettyrannos  et  semper  adversus  suavitia 
facundos.  M.  Minucii  Felicis  Octavius  p.  43. 
Zeno  Socratem  scurram  Atticum  fuisse 
dicebat.  Cic.  I.  de  Nat.  Deorum.  Lactant. 
111,19. 

wtiUt^in:  Non  potest  esse  sapiens,  qui  pecu- 
niam  negligit.  Socrates  autem  pecuniam 
negligebat.  non  igitur  sapiens  erat.  Cic. 
de  Invent.  I,  48.  Sapientia  est  pecuniae 
quaerendae  intelligentia.  I,  49. 

@.42.  i^r  @ebodf)tnt^. —  Critias  —  Girard  »om 
@eme  p.  367.  ^ie  inetften  unrtd^ttgen  f^rolge» 
ïungen  --  fc^wac^eê  ©ebôc^tni^  bringt  Untcif» 

OVTG>Ç    £Ï    Kpdj'OÇ  ,    oÔcTTe    a    TO    TTpWTOV    Ei- 

■7coyi.ev,  vvv  àv a ^ii yivi\cnt£ i ,  «al  et  Tt  itipvcnv 
«Ittov,    vvv    àvaiivrja^i^crst,  —   tudt  ^tonçfo« 

boruê  bem  <Boîtah§  oor  in  ^latonâ  ®utï)t|» 
bemuâ.  — 

ot>%  on  itai^ei    v,ai   cpricriv    InikTqcryLGiV    elvat, 

fogt  5Cïci6iabe§  m  ^Iaton§  ^rotogoraS. 

@.42.  Aura,  <Soîrate§  lo^e  ~  (SofroteS  fagt 
itit  Alcibiade  devrépor  'Avayxalôv  èctti  Tiepf 
^év£iv  éag  àv  tiç  fxa^T?  «ç  ^et  Trpoç  ©eo-ùç 
jcal  Trpàç  âî^^pomouç  diay.tla'ètai.  5CIciBt(ïbeâ 
fdgtt    TIoT£  orr  Tcaçiatai  ô  ^çôvoç  ovxoÇf  m' 


53 

Scoxpareç  j  xal  tlç  ô  TcaiSevcrav }  ijSicTTa  ^'àp 
âv  (xot  Soxû)  iSeîv  Tovxov  rbv  ôiv^pa'jtov  tLç 
èaxiv.    ©olïût.  ovtÔç  kcJTiv  cp  ^lé'ksi  Ttepl  crov. 

S)tc  gange  folgenbe  «Stelle  mit/  voo  5Clcibtabe§ 
bem  (Sofrateâ  bte  Ärone  auffegt/  bie  er  für 
bû§  ©pfer  bejlimmt  ^atti, 

Alitopï)Onî  'Eyà,  w  So^xpareç,  o-ol  (ruy 
ytyvô^evoq  TtoT.'kdxiç  ètien'KrtTTÔfxriv  ànovexVf 
xaL  ftot  èdôxeiç  itapà  tovç  âXXovç  àv^QOiTvovç 
xaA.ÀtcrTa  "kéysiv ,  ôttotc  eTrtTifxojJ'  toïç  àv- 
d'pco^rotç,  ©aTrep  ejrt  yiri)(^(xvr;ç  Tpayixijç  ©edç, 
■ufiVEiç  X.éycDî'  „TLol  (péçea^Sf  âv^poTTOi^  xal 
àj'j'oetTe  ov^kv  tùjv  deôvTav  TzçdxToweq,^^ 
___-_-  TOVTOiç  dr]  Tolç  'kôyoïç  xaï  eTe- 
poiç  TOiovTOiç  Tta^TcôX'kotç  îjttl  Tcayxd'Koç 
Xe'yo^évoiç  —  a^edov  ovt  àvTUTtov  méiTioie, 
ovx^  olßai  fJir,7To'Sf'  varepov  àvTeiizta'  orpoTpevr- 
vacoraTovc  te  i^yovfxai,  ■koL  w(peXi^o)TdTovÇy 
xal   àre^vaç    ooaîrep    xa^evdovTaç    èTrsyeipsiv 

jjfxàç vo^îaaç  ae  tb  ^hv  Tiçoxpéneiv  sic 

àpeTJjç  £7tt,fxéXeiav  xoXKkxt  àv^poiTtav  dpdv* 
Svoîv  de  ^dxepov  f  i]  toctovtov  ^6vov  Svvcx.- 
aièat,  ficcxçoTepov  Se  ovdév  —  ov  (xriv  to  yz 
i\i.ov  orTcaç  tyjti.  dvolv  Se  ^drepov ,  rj  ovx 
elSévocL  cre  r,  ovx  è^éXeiv  avxrjc  è^ol  xoLva- 
vslv.  —  (Jiri  fièv  yàp  TtçoTSxpafA^éva  oe  dy- 
^pâ)7C(o,  Ö  SojxpaTcÇ,  â^iov  elvai  xov  Ttav- 
xoq  (pqcroy  TtpoTeTpafx^évop  Sk  a'/^eSbv  xaï  è^- 
TiôSiov  Tov  Tcpbç  xéXoç  àperriç  èX'ètôvTa  ev~ 
Sàiiiôva  yEvéor^ai.   Platonis  Clîtophon. 

Justini  Martyris  Apologia  II,  p.  55.  56> 


54 

[ôra  ^(axQârrjç  Xôyoj  àAiy^fl  T.ai  iferaffrtzwç  Taira 
eîç  (payfQoy  iTTfiQKTo  (ptQtiv ,  y.ttl  ûnâyety  tüv  âui- 
f.i6ywf  rovç  àyQ-oMTiovç ,  xal  ctvTol  ol  âaifxovsç  âtà 
TtSy  ^aiQoi/Tcoy  TJj  y.a/.Ui  àv^QMTiMU  li'rjfiyrjCay  wç 
ccS-fov  xal  àcf^tj    KTToy.retfKt ,    kîyouTfç   v.aïuà  eîG<fi~ 

@.  43.  wtd^  er,  ïvte  ein  ^ art!) er confiteor- 

que  me ,  si  quae  premat  res  vehementius, 
ita  cedere  solere,  ut  non  modo  non  abjecto 
sed  ne  rejecto  qiiidemscutofugere  videar; 
sed  adbibere  quandam  in  dicendo  speciem 
atque  pompam  et  pugnae  similem  fugam: 
coDsistere  vero  in  meo  praesidio  sic,  ut 
non  fugiendi  bostis  sedcapiendi  loci  caussa 
cessisse  videar.   Cic.  de  Oratore  II,  72. 

'Ev  /àp  tri  ànb  Ar^T^lov  (pvyi]  uêt'  efMOv  (xvv~ 
avB^ôjQSL^  xàyô)  croi  Xkya  ôxi  et  àX'koi  ri^e- 
2,0V  TOiovTOv  elvat,  op'^rj  âv  t^jxôîv  ri  tto^iç 
riv  xal  ovK  âv  ejreae    tote   toiovtov  tttod^oc, 

et;saî)It  Sad^câ  tn  ^latonâ  ©efprctd^  btefeS  éî'as 
mené. 

mtbeâ  gehalten. 

@.  43.  3Ke;tt0p^0tt   —   'ETaipœv    yvoQi[iô)raToq, 
Euseb.  praep.  Evang.  XV,  61.  —  Strabo  IX. 

©.43.  «Staatâoerfammïungett  Ite^guraol^ttett  — 

71  drj fxayojj la,  yàp  ov  TTpbç  fxovcnxov 
£t'  earxvv  àvSpbq  ovdk  y^priOiTOV  tovç,  Tpônovqy 
akV  eig  à^a^rj  xat  ßde'kvpov  -  -   Aristo- 
phanes  in  'InTt. 
©.44.  i(l  geändert: 


55 

ûlê  DJîttglteb  *)  /  QCeltetmtann  **)  unb  OBer« 
^ûupt  ***) 

*)  ^rçtûit  **)  ^roebru§  ***)  ®ptftate§. 
©te  ^rçtanen  mußten  btc  SJcrfammlung  ju» 
fammenkrufen ,  bie  ^roebrt  ben  SJortrag  t^un, 
unb  ber  ©piftateê  bie  «Stimmen  fammein  unb 
nad)  beren  SOte^rî)eit  fpred)en.  Real  im  ûllgem. 
©runbri^  ber  ^taatèinn\t  p.  262. 

©.44.  lad^erli«^  —  äXXo  av  tovto  slSoç  tkéy- 
p^or  iaxïv ,  ETteidav  tlç  Tt  eïm^ ,  xaxaytkdvj 
è'Kiy^^tiv  3'è  fxrf  -  -  -  oli  IlcôXe,  or«  etfxl  tcöv 
TToXtrixcör,  «ai  îréprat  ^ovkeveiv  %a^(3v^  èirtei- 
Sij  17  cpvky]   èTtçvrdveve   xctl   idei    (xe  èiitii^rjcpl- 

l7tii]/ri(pi^eiv.  (Jiij  ovv   fxrjde  vvv   (Lie  seeXere  ctti- 
T^TltpLi^eLV  Tovç  itaçjôvTaq  —  ®ofrate§  XXi  ^1<X* 

tonê  @orgia§. 
©.  44.  Derbäd^tig  gemad^t  l^aBen  foU  —  Xenoph. 
Momorab.  Socr.  IV,  4.  Hist.  Graec.  I,  7, 15. 

@.44.  l^anbelte  er  einftimmig  mit  ftc^  fel^jl  — 
xat  Tot  èycaye  otfx,at,  oi  ^g^TtffTe,  xal  t^v 
Xrpay  (xoi  xpeÏTTOv  elvai  àvâpnocTTÔv  tc  xal 
diacpavelv,  xal  jfopcjv  «  xopyj/o/v^î',  xoct  Tt^eî- 
CTOTÇ  àyS'p63jrorç  wj;  ôfioXo/eïv  ^ot  à'KX'  èvav- 
Tia  Àéyeiî;,  (xàXÀov  i]  evn  ovxa  gfxè  £fxat;T» 
àcrviKpovov  elvai  xftî.  èvc/.vTia  "kéyeiv.  ©0» 
îroteê  im  ©orgioâ. 

©ie  ^Begriffe  ©olrateê  »on  ber  ^Cutorfd^aft 
fmb  oortrepc^  im  ^pbruâ  entœiiïelt,  Iura 
»or  bem  @nbe. 

©.44.  SJîarati^ott  —  ©iefc  @&ene  »on  äJtara» 


56 

ti)on  war  cnfongâ  eme  fumpftc^te  ungefunbe 
©egent),  Biê  (Simon  felbtge  ûu§tro(fnen  lit^, 
unb  su  einer  fcec  IiebIidE)ften  unb  anmut^igftcn 
©egenben  ma(i)tç.  ^lato  unterrid)tete  bafelBft. 
[S)er>P)e(b  ber  Sci)Iaci)t  beç  9Karatf;on  —  ugl.  in  beii 
aSoffeii  ©»75.  u.  baju  bie  StnmecFung  iii  biefemSSanb 
©.  71  ] 

(S.  44.  (Seine  5}^irofopI)ie  fd^icîte  ftc^  îc.  —  Al- 
cibiades  in  Symposio:  ÔTcÔTav  joiv  àvayxa- 
cr^elrjfXEv  à'KoXeicp^évTeç  -jvov,  ola  d)]  èm  arpa- 
TELaÇj  àaixelv,  ovSev  rjcrav  oi  âXXoi.  îtpoç 
To  napTBçsïv.  %v  t'  ai)  xatç  evco)(^îaLç  \xôvoq 
o.'Kokavtiv  oXôc,  T  rjv  xû  t'  âXka  hoX  tvîveiv 
ôvx  £^é}.oov^  OTtôre  àvayxaa^ecTj  ^  TtdvTaç 
ÈJcpccTet,  xat  o  TvdvTov  ^avixacrTÔTaTov,  Sw- 
«paTî?  (iS&rovTOc   ota'glç  îrcojroTe  êûpuxev   àv- 

@.44.  »on  iungen/  rollen  Seuten  — Philo  p.  897. 

898. 
@. 44.  unbenjeglid^  gejlanben  —  -  ul}.ov  $é  twa 

TÔJv  TtccLSov  TiXEiv  àyyiXKovxa  ort  ZoxpccxTjç 
ovToq  à,voLy(y>pr^(S(xc,  èv  Tq3  Tàv  yeitôvciv  vrpo- 
^vpG)  eaxrixe  v.àfxov  xa'Kovvtoç  ovx  eôéXet  eicr- 
lèvoii.  axoTtôv  y,  ecpri  ( 'Aj'O'^cov) ,  XÉyeiq' 
ovxovv  xaXelç  <xvtov  xo.l  (xr,  àcpTqaEiq'^  xaX  oç 
('ApiaTo^Tjfioç)  ïcpVt  elTtsCv  M?;5afiojç,  àXV 
gâTE  a^TOï'.  tâoç  ycép  Tt  toîjt'  l';^efc*  èvioxe 
ccTTOcTTàç  ottt;  dV  TV^Oi  to-Tr^xev-  r^tv  Se  av- 
xLxa,  éç  èyc)  otycat,  ^rj  ovvxivelxe  dèXV  èaxe. 
'AXV  oiVra  p(;pj;  Ttoieïv,    et  crot  5oxeï,    (pâvut 


57 

aA,ÀOTÇ  écrTiàre.  vra-vTcac  TrapaTtôere  o  Tt  av 
^orArTjo-^e,  èneiSâv  tiç  vutv  yi-ij  ècpscrrrtXij ,  o 
èyèi  ovdsnôi-jvoTS  tizoïricra  — •  Meirà  tuvtu  ïcpri 
Gcpdq  yiïv  deiUTveïv,  tov  Se  So^xpctTij  ovx  eicr- 
tévoiiy  Tov  ovv  ^Afd^oofCi  7to\XaxLÇ  xtXeveiv 
^STaTvéf.f^aa'S^aL  tov  Zoz^cct»;,  avxov  Se  ovx 
èocv.  î'fxetv  ovv  avxov  ov  rco'Kvv  '/^povov  ■,  obç 
el63&£t,  Sia-vçfi-^avxa.  in  Platonis  Convivio. 

<S.45.  gu  feinem  5C6enbBrDb  —  Socrateinferunt, 
cum  usque  ad  vesperum  contentius  ambu- 
laret,  quaesitumque  esset  ab  eo,  quare 
id  faceret:  respondisse,  se,  quo  melius 
coenaret,  opsonare  ambulando  famem.  Cic. 
Tusc.  Qu.  V,  34. 

<».  45.  ttn  erftett  clafftfd^en  %utox  unferer^d^ulen— 
3£anttppe  toar  ein'  arge  «§  .  . 
unb  lOniûI  10  ntad^t  ^unbert  nur. 

@.  45.  Unterbefen  muffen  mt  îc.  —  Hic  est  enim 
ille  vultus  semper  idem,  quem  dicitur  Xan- 
thippe praedicare  solita  in  viro  suo  fuisse 
Socrate,  eodem  semper  se  vidisse  exeun- 
tem  illum  domo,  et  revertentem.  frons 
tranquilla  et  serena:  sic  enim  accepimus. 
Cic.  Tusc.  Qu.  III,  15. 

@o!rate§  foll  in  ber  Sîigamie  geleBt  ï)aBen, 
Xanthippe  SOîutter  beâ  Lamprocles,  Mjrto 
(bie  ©eêner  i^m  aBfprid)t)  SDîutter  be§  So- 
phroniscus  unb  Menexenus  geroefen  fet)n. 
Vide  Plutarch.  in  Aristide  p.  335.  c.  27. 

TL  Ttoxe  Ttepï  SojxpoTorç  lQOv\x.ev\  —  263- 
xpccTJjç  Se  Ti\v  'èreo)plav  TiapairrfCrdfxevoç,  v.aï 


58 

Tbv  "jtpa.xTixov  àya-jtiqaaç  ßlov,  ov^k  t^ç  ya- 
^STïiç  7~v  T^ç  avrov  v.vpioç,  ovdh  tov  Ttai^dç. 
TjTvov  je  dvolv  i;  TpicÔv  itoXixixôïv  èy.eivco  npa- 
TsZv  vTifipy^iv.  up'  ovv  ovx  i-v  èxeîvoq  -jtpax- 
Ttzoç,  ènel  fxr^devhq  îiv  èxslvoç  xvpioç.  ^Eyà 
fikv  ovv  WXsèfdvdpov  (p7]^l  fxe'id,ova  tov  Sod- 
cppoviaxov  xatEp'ydo-aa^rai.  Julianus  ad  The- 
iDÎstium  p.  264. 

Plutarchus  in  Catone  p*  347.  èv  ènaivco 
Se  yiei^ovi  Ti'^ea^ai  xo  yaixixriV  àya^ov  r? 
To  fxéyav  slvai  avyxXrtTixôv'  tTcel  xalSo^xpa- 
Tovç  ovSev  «ÀÀo  ^avu<x<^eLV  tov  jta'kaiov 
TcXriv  oTi  yvvaixl  ^aXenfi  xaï  Trawrlv  àno- 
ttXtîxtoiç  ^pœ^ievoq ,  èTvieLxcôç  xal  ■jvpcxoiç  die- 
TeXeaev. 

@.  46.  Itcê:  »en  ©of'rateê  eigener  ^eftigfett. 

©.46.  Xk  Äunftr{d)ter  waren  îc.  —  Xa  «Soîra* 
te§  t)om  fd)ônett  ^opf  U\)  ©elegen^ctt  eineS 
fc^ônen  Soerfâ  ükr  bie  fc^önen  3ötffcnfd^af ten 
retet,  fagt  ^tppiaâ:  «5  SojzpaTeç,  tLç  laxiv 

èàv'^poiHTog  wç  ànai^çvTÔç  tlç,  oçovTGXpavXa 
bvô\i(x.Ta  övoßd^eiv  To'k^aèv  ae^vâ  itpdyyiaTi. 
^oîtattB  antwortet:  toiovtôç  nç,  w  'loTTtta, 

or  xof.t^'Os  «^^à  (TvpfpeTOç ,  ovdiv  aXTio  (ppov- 
TL^av  V  TÔ  àlij^éç.  ^laton  tm  Hippias  Major. 
Callicles  in  ^îatonê  Gorgias:  Nn  tovç 
Seoèç,  àxexvâç  7e  àel  axvréag  le  xaX  xva- 
(péaq  xal  ^ayeipovi;  "kéyov  xoù  luTpovç  ovSev 
Tcavei,  üq  Ttsçï  TovTav  ri(.ilv  ovtu  tov  'kôyov. 

5Bet|  @elegenl)eit  ber  Ärä^c,  bie(»o!rateê  jur 
Erläuterung  anführt ,  ruft  MaMUê  auê  :  wç 


1 


59 

yôpoq. 

(».  46.  5CIct6taî)eê  — 

Aristophan.  Zfijxeg. 
®.  46.  ôemflfen  ^eiligen  ^Bilbertt  —  (pn^il  iHi]  0^016- 

TUTOv  avrbv  elvai  toïç  ^stXrivoîç  tovtoiç 
TOÎç  èv  Tolç  Rgiioy'KvcpeLOiç  xa'Strj^évoiç ,  ovç 
xivCKÇ  èçyâi^ovTai  ol  Srt^iovpyoï  avpiyyaç  iq 
av'kovç  e^ovraç,  oî  Si^dde  Sioi^^évTeç  (pai- 
vovTav  evSo^Ev  aj'aXparcc  e^ovreç  ^eàv.  -  - 
Tolç  ^è  ^siXr^votç  nal  SczTupotç  avTov  t£  xal 
Tovç  "kôyovç  (^à-nsixâ^oi  tiq^.  xal  yàç>  ovv  xal 

TOVTO    èv    TOlç   TtçôjTOLÇ  TiapéXlTtOV,    Oti    «Cil    ol 

2,6yoi  avTOv  oyLoiÖTatoL  elcri  tolç  'E,eiXr,votç 
TOÎÇ  Sioiyofxêvoiç.  ei  yàp  è^sTiSi  tiç  tcov  2cd- 
xpdTOvç  àxaveiv  Xôy&v ,  <pavel£v  dv  itdvr> 
yeXotot  To  Ttpöjxov  TOLavra  xal  ovofxaT«. 
jcal  pîjfiara  et,o-)'^£v  Trepia^Tié^owai^  2a- 
Tvpov  dv  xiva  vßpKXTov^  Sopdv'  ovovç  yàp 
xav^ilXîovç  "kéyei  xaï  yakxiaç  Tivàç  xaï  crxv- 
TOTofxorç  xaï  ßvpaoBei^ac,  xal  àel  ô'tà  tôîv 
a'ÙTftïî'  rà  a-UTa  (pocive-rai  "kéyeiv,  ô'to'xe  aTtei- 
poç  xal  àvôïiTOÇ  av^po-JToç  jtdç  dv  tâv  X6- 
yciV  xurayclda-ELS»  dioiyo^évovç  3h  l§û)v  uv 
xiç  xaï  èvToç  avxciv  yiyvôfxsvoç  Ttpbjxov  yuev 
vovv  e)(^ovxuç  evSov  ^ôvovç  evpr;aei,  xow  X6- 
y&v  y  eneira  ^Eioxdxovç  «al  TtXsîaxa  àydX- 
fiara  àpexrjç  èv  avxolç  t-/pvxaç  xaX  ènl  Tileî' 
axov   xelvovxuç,    ^à'Klov   dh    cttI   mdv   ocrov 


60 


saecr^ai.     Plato  Sympos. 

^ktoïkB  fott  gefagt  I)akn ,  xißoLc  èotxévai, 

Tovç  Tov  ^œxgaTOvq  "kôyovÇy  àirTcixaq  yàg 
elvUL  Tiavcay^ov ,   ottov  âv  ivéaoocn.     Suidas. 

(»♦47.  ^oïtahB  tJerglid)  ftd^  mit  einem  ^Crjte  — 

xpLVov^ai  yàp  wç  èv  Ttaidloiq  tarpoç  «V  sipî- 
voixo  xaTTiyopovvroç  oi^oTtoiov.  axÔTvet,  yàp, 
TL  âv  aTtoXoyoLTO  à  tolovtoç  avS^pioSTOç  èv 
tovTOiq  'Kr^rp'ètelq,  et  ainov  xaTr^yopol  tiç  ^e- 
ysiv  bxL  'QiTiaîSeç,  izoT^Xà  vfxaçy.aï  xaxà  ôSs 
zïpyacrxaL  àvr,p  xaï  av-vovç  xaï  xovç,  vB&xâ- 
xovq  v^oJv  dia(p'^elp£if  xé^vov  te  xaï  xdœv 
xoù  ia^vaivov  xaï  -jtviyQV  àitopslv  Ttoieï,  tzc- 
xpôrara  oroS^a-rœ  SiSovq  xaï  izeiv^v  xaï  di- 
i^liv  àvayxâ^oov ,  ovy  ojcrTrep  èyà  'jvoX'kà  xaï 
^Séa  xaï  "jtavTodanà  evô)y(pvv  v^dç.  xi  dv 
otsi  èv  xovxoy  TGj  xaxâ  à 71  oXr^fp^évx a  iaxpov 
l;;^£tî'  el-jrelvi  rj  eïnoi  xr^v  aki^^eiav^  oxiTav- 
xa  -jtdvxa  èyà  ènoLovv ,  «a  TcaîSeç,  vyteivât;. 
ÔTvôaov  oÏ£i  av  àva^oïjaaL  xovç  roiovxovç 
dixarrxdç  ;  ov  fxéya  ;  —  ovxovv  oïet,  Iv  Tcdari^ 
ànogicç  dv  avxov  e^ea^ai,  0  xv  y(^çri  etTreïy^ — 
xoiovxov  [xévxoi,  xaï  èyo)  olSa  6xt  -jtd^oç  Ttd- 
'èfOL\j,i  dv  el(Ttk^è)v  eiç  Sixacxxripiov.  ovxe  ydp 
^Sovdç  âç  èxiteizôpixa  e^os  avxolç,  "kéyeLv ,  dç 
ovxoi  evepyea-iaç  xaï  èxps'Kslaq  vo^ii^ovcnv, 
èy&  de  ovx£  xnvç  Ttopi^ovxaq  ^r^Ci  ovxB  otç 
"nopi^exav  èdv  xi  xlç  fie  ri  ve&xépovq  cp^  Bloi- 
(p^eipEiv  ÙTtopelv  "jtoiovvxa,  ^  xovç  •jtpeaßvxe- 
povç   xaxiqyopeïv   "Kiyovxa    mxpovq    "kôyovq    ^ 


61 

iSiCf.  rj  diq^ocrlci ,  ovre  to  aX>j2rèç  eçoo  eivreïr, 
oxt,  Aixaiœç  ■:tâvTO(,  Tavra  èyw  Xéya)  xal  jrpccT- 
T63,    TO  vfxéxeçyov    Srj   to-ûto,    ö  àî^Jpeç  dixa- 

CTTai,  oiJTE  aUo  ov^eV  —  (Sofratcâ  iîtt  ©or= 
giaS.  —  Philo  p.  271.391.  897. 
©.  47.  3.  8  u.  9.  ^at  ik   er(ïe  ÎCuêgabe  t    SBemi  biefc 
iîuniîwernjanbten,  fagte  er  zc    3eneê  SBort  tfl  iii 
aiDCÇ  @jr.  »»eggefltic^en  u.  bafiic  an  ï)cu  ^ant  gefegt  : 

©.4T.  su  verleiben  fud)te  —  Plato  de  Republ. 

Liîh.  III.  (^-s^fciÇ  dpa')  xal  'ATTiKtôî»  Trefxfidc- 
T63V  tÙç   Boxovaaç    slvai  evTta'ès.Laq. 

Silenus  fagt  in  Juliani  Caesaribus  p.  314. 
junt  Baccho:  ovx  oIo-S«,  ort  xat  6  Soxpa- 
Tîjç  èot;<wç  epol,  xà  Trpo^Telot  xarà  tî^i'  (^jtXo- 
aorpiav  ài^r^vtyxaTo  tÔjv  xaâ''  iawov  àv'èjpô)- 
Tcciv ,  si  tg5  AéTicpoô  TiiaTeveiç,  otv  ècrtlv 
à'^ev^riq  ,•  ga  loivvv  ri^(Zg  yiri  -ndwce.  'ys'koîcx, 
"kéysiv ,  à'kXà  xal  aTvovSala. 

@.47.  ttttb  neue  ijàth  einführen  wollen  — 

TO  Xaoç  tovtÏ  «ai  tàç  'Necps'kaç  xa\  triv 
TXôivTav'  Tçla  TavTÎ.     Aristoph.  Nub. 

Euseb.  Praeparatio  Evangel.  Lib.  XIV. 
cap.  5.  p.  728.  729.  Socratis  Hist.  Eccl. 
p.  192.  Justini  Martyris  Apologia  I.  pro 
Christianis  p.  48. 

Socrates  —  in  coDtumeiiam  deoruin  quer- 
cum  et  hircum  et  canein  dejerabat.  Ter- 
tulL  Apolog.  cap.  14. 

'A^rjvaîov  xal  Tovq  pîj^a  ^ôvov  itapà  xovq 
èxeLvov     vô^ovç     cp^ef^a^iévovg     -iteçl     ^eolv 


02 

àTtaçaiTr,TG)ç  èxo'Kacrav.  tîvoç  Y^pèTépov^oipLv 
SraxpaTî^ç  à-Jtî^avev  ,•  ov  yàp  dy\  ■jcpoe^LSov 
Tî^v  tiÔXlv  toîç  TToXeft/otç ,  ovSè  tâv  lepo'v 
tav'krfaev  ovdév.  à'kX'  oxt  xaivovç  opxovç  ojii- 
vvEy  ■nai  Tt  SaifJiôvLOv  ctVTcô  crr^yLaiveiv  tcpot,- 
crutv ^  ri  (TTzovda^œv  7]  Sia-stal^cav  wç  evioi  Xé- 
fovcn ,  Sià  TOtvxa  ;cotT£yvwaS>?  xoovslov  7tio)V 
écTto'^avsîv.  v.a\  dtacp'^eipELV  Se  tovç  vÉovq  ô 
xaTijyopog  avTov  iJTiûxo ,  t7;ç  -KaTpiov  îtoXi- 
•teiaç,  y.a\  tûv  vô^cov  orv  Ttpoijyev  avTOvç 
7iaxa(ppoveîv.  Su^pax^jç  fter  orv  aToA.tT>7Ç 'AS);- 
valov  Toiuvrr^v  vTcefXcLve  Ttuwptav,  Flav.  Jo- 
seph, contra  Apionem  Lib.  II.  §.37.  p.  492. 
493.  edit.  Havercampii. 

®.  47.  fc§tt)Orett  —  tL  wqjeXrjaei^  —  SoxpccTïjv 
To  ouvveiv  Tov  xvvUf  xal  tbv  ^rjvcc ,  xal  ^riv 
TiXâxavoVy  xai.  "zov  aspavvo'^évTa  ^AaxXrimbVf 
xoil  T«  dai^ôviot  â  litfuaXelTO  ;  Trpoç  tl  Se 
xal  èy.wv  uTié^vrtdxev  ;  Theophili  ad  Auto- 
lycum  Lib.  III.  p.  118.  in  Justini  Marfyris 
etPhilosophiOpp.  p.  118.  (éd.  Colon.  1686.) 

<».48.  Sn  ben  legten  5CugenbIi(ïen — 

T^Sri  S'  r/,vé7iao)V  xöjXov  éx'jv'ké^pov  Spôyiov 

ta^hç  ßaSicTTriq  reç^ôvG^v  dv  ^'ttteto. 

Euripid.  Mj/^eia. 

Socratis   vox   est  :    Si  daemonium  per- 

mittat!   Idem  et  quumaliquid  de  veritat« 

sapiebat,  deosnegans,  Aesculapio  tarnen 

gallinaceum  prosecari  jam  in  une  jubebat. 

Credo,  ob  honorem  patris  ejus,  quia  So- 

cratem  Apollo  sapientissimum  omnium  ce- 


63 

cinit.  O  Apollinem  înconsideratum  î  sapien- 
tiae  testimouium  redditlit  ei  viro ,  qui  ne- 
gabat  Deos  esse.  Tertull.  Apologet,  cap.46. 

©ofrateâ  foll  ben  ©iftbed^cr  on  eben  bem  %a^ 
auêgetrunfen  l^aben,  an  bem  ber  Sempel  gu 
@|)^efu§  baâ  erftemal  oBgekannt. 

-  Tiapà  Toîç  ßa(}ßa.poicri  TvavTa^ov  xaï  vvv  ert 
y,rjSèv  'Attizov  —  ccpriHoç  àvSpixojTSpov. 
Aristoph.  Zcpijy.eç, 

(BAS,  mn  ieiî  ^u  5Ct^en  —  Theoria,  ©efanbt- 
fct)aft  nac^  Delos,  bic  ^^efeuâ  geftiftet  ^otte 
unb  nod)  ^ur  3^^^  ^c§  ^tolemauâ  ^I)tlabels 
p^uâ  =:  faft  1000  Sa^re  ouf  bemfelbcn  <Sc§tff 
fortgefe|t  würbe.  S)te§  goB  ju  bem  (Strett  ber 
gr.  ^f){îofo|)î)en  5CnIa^  über  bte  Sbentttöt  bte* 
fe§  ec^iffeê.  (S.  Spanier  IV.  S3^anb,  %f).  IL 
«Bud^  II.  Aap.  VIII.  föefc^icr)te  ber  kiben  mi' 
no§.  e,  419.  430.  431. 

Tertullianus  de  anima  Cap.  I. 

(S.  48.  lût  îlnmetfung:  Cic.  de  Oratore  I,  54. 

@.49.  oben:  Ni  Socrates  cicutam  innocenter 
hausisset,  graves  illac  de  inimortalitate 
animae  orationes  ubi  haererent?  Et  num, 
aut  vitam  futuram  alioqui  crederes  ta  taui 
firmiter,  aut  praesentem  tam  facile  sper- 
neres,  seu  patriae  defendendae,  seu  veri- 
tatis  tuendae  causa?  De  veritate  Religio- 
DÎs  Christianae  etc.  a  Philippe  Moruaeo. 
p.  192. 

©.49.  brei^igtâgtgen  ©efongnifeS  —  Zw^par??? 


64 

iiévrjç  v7tb  cpCkov,  ovx  £;fp;jcraTO ,  totjc  vô^ovç 

"kov  ri  ao)'Str;vat  irapavô^ac.  Plutarch.  Colot. 
p.  1126.  cap.32.  (auêben©.fi6enud()uren@;cerpten.) 
-  -  ov  TOI,  avrà  ècppôvovv^ooxpurei,  ôç  èt,ov 
aôn^ea^at,  xal  TOivva,  àSlxooç  y.ojveiov  ^é'k'Kcov 
'Tcivtiv.i  ai  Sot  vôiioiv  xaS''  ovç  èyévETO  xal 
STpdfpï} ,  xatîtep  dwa-i-ievoq,  ovu  àititpvys  ta 
dza^G)Tr;piov.  Sozomenqs  Hist.  Ecoles. VI,  35. 
The  onlj  Passage  J  meet  with  in  anti- 
quity,  where  the  obligation  of  obédience 
to  government  is  ascribed  to  a  promise, 
is  in  Plato  in  Critone  ;  where  Socrates 
refuses  to  escape  from  prison,  because 
he  had  tacitly  promised  to  obey  the  laws. 
Thus  he  builds  a  tory  conséquence  of  pas- 
sive obédience  on  a  whig  foundation  of 
the  original  contract.  Essays  and  Trea- 
tises  on  several  Subjects,  by  David  Hume, 
Esq.  Vol.  IL  containing  Essays,  moral, 
political  and  literary.  Part  II.  Lond.  1760. 
Essay  XII.  of  the  original  Contract  va  bcr 
regten  «Jlote  I,  p.  314.  315. 
(©.49.  wegen  feineâ  I)errlic^en  Sôeineâ  — 

Athenaeus  lib.  XI,  p.  484.  ex  Aristophane. 
®.49.  bie  freçraittige  5Crmut§  — 

-  -  et  hune  inopem  vidistis  Athenae, 
Nil  praeter  gelidas  ausae  conferre  cicutas. 
Juvenalis  Sat.  VII.  205.  206. 
@.49.  @me  SSilbfciuIe  — quum  poenitentia  sen- 

ten- 


66 

tentiae  Athenienses  criminatores  Socratis 
postea  afïlixerint,  et  imaginem  ejus  au- 
ream  in  teinplo  collocarint,  rescissa  dam- 
natio  testimoiiium  Socrati  reildidit.  Ter- 
tull.  Apolog.  cap.  14. 
Plutarch.  de  invidia  et  odio.  p.  537.  538. 

cap.  6.       To-Ùç    yOVV    2oxpaT?7    (TVitO<pCKV'V^(TaV- 

Tcxç  ê)ç  sic  ïcr^aTov  xocxlaç  eXjjXaxoxaç,  ov- 
Tu)ç  è^ifrr^aav  ol  TtoXluai  v.ai  aneatpafpricraVi 
t)ç  fxnJTS  nvp  a-ueiv  fJ'ïî'r'  ànoxplvea^ai,  Ttvv-^ 
'aravofxévoiq,  fxy^  T^ovo^évoiç  xoti'oovelv  vSwvoÇy 
àXV  àvccyad^eiv  èx^elv  èxelvo  tovç  Ttapayy- 
taç,  wç  ns^iiào^iévov,  ëooç  àTf)\y%avxo  ^r]  cpi- 

QOVTtq    TO    (Mîcroç. 

6. 49.  SBrofamen ,  Sfîmofen  — •  (»te^e  ten  (©cl^Iu§ 

jjon  Hippias  major. 
®.49.  ein  <Bâ)tont  — 

lMd;)(ai  p  av  i  àaTEtov  ys  -népSoç — 

'TTtepßoXoq  d^ovx  téiv  "kvyvoiv  itkùv  ri  tu- 

"kavTU  TtoXKà 
É'ikr^(pe    Sià    -nov^più-v ,    akX  ov    ^à    At'  ov 
^lâxaipav.    Aristoph.  io  Nubibus. 
®.49.  etn  öernünfttger,  6raud)Barcr  —  (Sie^e  ben 

(Sd)Iu^  »on  Hippias  major. 
@.50.  S|i  eg'wo^r,   ba^  ©ott  felBjl  —  oiSlv 

tàv  dvvcf-liévav  TViateveiv  ^  SvvataL  Tcayloç 
îrepl  ®eov  Trio-rstJcrat*  ovSevl  yàp  ë§SLè,ev  ocv- 
tov  Ti;v  (pvaiv ,  àXA,'  àopUTOV  avTïiv  Ttavxï 
TT«  yivei  TtapsanEvaaev  —  ^£^aidT)jç  ovv  ev- 
^dptaTOç  éavTov  to  jrpojTOv,  £tisltoc,  Ttai  tôv 
ëçyav   avTov   ^lôvoç   à   ©eôç.     Philo    Leges 

^ttmo»n'9  ^(Çïiftfii  ViiJ.îÇ.  5 


66 

Allegoriarum  Lib.  II,  p.  99.  (III,  p.  128.  ed. 

Mang.) 
3um  ©c^Iujfc  ber  ©enFmurö.  ügl.  II,  515. 


^  0  l  e  e  n. 

lieber  bte  »erfi^tebenen  SSeurt^eitungen  bcr  ©ofrati» 
fc^eii  îsenf ivürbigFeiten ,  rcoburct)  bte  SCBotfeu  ^erüorgeru« 
fen  «jorbeu  fïnb,  ftnben  jî(^  ^euferungen  III,  50.  (53.) 
70.  115.  173.  390.  VII,  78.  96.  liebet  bte  SBoIFen  felbjl 
III,  51  u.  51  f.  72 f.  75.  112.  VII,  74.  ^rnfptefung  11,455. 
®te  SBolFen  afê  Srama  bejeic^net  III,  53.  erwäfjnt  in  bet: 
aSepIage  sun  'SeiiFi».  IV,  99.  aüa)  II,  499.  (III,  178.) 
unb  fpdtet  im  flieg.  S3rief  VII,  74.  5tufnaÇ)me  bet  SGBot» 
!en  III,  112.  127.  [131.]  173.  ugf.  II,  107,  2ïnm. 

2)a§  mit  ben  :DenfiD.  »etbunbeiie  burc^fc^pffene  Q):- 
emptat  bet  SBolFeii  l^at  auf  ben  etflen  3  Glattem  fort[au= 
fenbe  (S,rcetpte  mè  ^lutar^  ühn  ©oFrateé,  ganj  nad)  bet 
0iei^enfofge  feinet  moral.  SBerfe.  3Sott  ia  an  auf  ben 
Sejrt  besüglic^e  «Stellen,  bie  im  gofgenben  entf;a[ten  jtnb. 

©.52.  lieê:  ni  nnsiaü^  . . .  [Job.  34, 7]. 

@.58.  fle^t  in  bet  etfieu  Stuêgabe:  mit  einer  toppd- 
ten  B"f<^ïif^  ön  ÎÎ5^<©  unb  an  ^mcm;  nebjl 
einem  S!}lotto  ûu§  feem  ^erftuâ,  taâ  S^^ieman» 
tett  ju  langweilig  îc. 

unb  batauf  bejügfid^  ©.  102  :  "^tu^fc^ht.  <».  58. 
flnb  in  ^wo  unmittelbar  einander  folgenben  B«= 
len  bieSBorter:  îtnê  unb  S'î'iemttnben  »er» 
roed^felt  raorben;  aud^  nod^  in  einer  «Stelle  jc. 
(Sin  SBetfe^en  mad)te,  ba§  bet  Studfe^Iet  g''änbeft 
roarb. 

@.60.  @c  Witt  tt)i|ig  unb  p^ilofop^ifd^  Sugleid^ 
tl^tttt  —  Philocalia  et  Philosophia  prope 


67 

similiter  cog-norninatae  sunt  et  quasi  gen- 
tiles  inter  se  videri  volunt  et  sunt.  Quid 
est  enim  philosophia?  Amor  sapientiae. 
Quid  philocalia?  Amorpulcritudinis.  Quae- 
re  de  Graecis.  —  Geruianae  i^itur  istae 
sunt  prorsus  et  eodein  parente  procreatae  ; 
sed  iila  visco  libidinis  detracta  coelo  suo 
et  inclusa  cavea  populari,  viciniam  tarnen 
Hominis  tenuit  ad  commonendum  aucupem, 
ne  se  contemnat.  Hanc  igitur  sine  pen- 
nis  sordidatam  et  egentem  volitans  libère 
soror  saepe  agnoscit,  sed  raro  libérât; 
non  enim  Philocalia  ista  unde  genus  du- 
cat agnoscit  nisi  Philosophia.  Quam  to- 
tam  fabulam  (nam  subito  Aesopus  factus 
sum)  -  -  Augustinus  Lib.  2.  contra  Aca- 
demicos  p.  198.  Tom.  I.  (edit.  Bened.) 
<B.  62.  ben  er  tm  Spiegel  fa^  —  olov  an  äiXov 

ocp^a}.^Laq  à7toXe%avxG)ç  Ttgocpacrtv  sinelv  ovx 
ej^et ,  o/ffjrep  Sh  èv  xiXTOTCTpop  èv  top  èpô^vn 
èavrov  opôJv  "kélrt^e.  Socrates  in  Phaedro. 
<S.  62.  i(l  Don  «oamannê  «öanb  gcänbert:  fd)tt)etft  au§, 
ïebet  ï)on  3apan{fd)en  unb  ß^tneftfd^en  @emäl= 
bcn ,  »on  9î-amcn  mit  ©trtcfield^en  \tatt  feer  Ssos 
îalen,  »on  ^uti^hn,  t>on  25auern,  »on  9fo= 
manen  unb  SRitterbuctjern,  fängt  an,  mc<BaüU(. 
Sin  2)ru(f  llanb  etroaê  »entger;  auè  ^tîtï)um  tjl  im 
2Bieberabtrudf  aHeê  reeggebliekn. 

©.62.  su  «jciffagen  —  Vatahlug  ad  1  Sam. 
XVllI,  10.  Prophetare  dicuntur  Stulti, 
i.  e.  absurda  effutire ,  quod  non  intelligant 

5* 


es 

lila,  quae  dicunt;  quemadmodum  Prophe- 
tae  absurda  et  ridicula  videntur  dicere  iis 
qui  Spiritu  DEI  carent,  sine  quo  nonpos- 
sunt  intelligere. 

®.  66.  einen  SKetaDf;piifer  —  Äaut;  f.  SBncf».  mit  3«tobi 

@.100.  »gr.  ^am.  I,  414. 
©.66.  am  ßnbe  ber  ctflen  t><»nbrun3: 

t»on   Protagoras  :   -  àXkà   <pvyriç    l-jvefJtaUrOi 

o(p^a  ^T]  ovTooç 

^(axçaxfx-ov  Ttivav  \|/t;;(pov  ttotov  ''A'lSl  drr,, 

Sext.  Empiricusp.  565  ex  Timonis  Phlia- 

sii  StXXotç  =  Sales  seu  Scommata. 

@.67.  sum  iu^jletg  btenen  —  Sef.  LI,  23. 

@.  67.  3u  2tnm.  **)  ^oîtakè  im  Sac^eä  :  xaxà  tj> 

■naqouxLav    toj    Övtl   ovx    av  ■Jtdaa  vç   yvoiri* 

ovd'  dv  àvdpeia  ^eVoixo.     Vide  Plutarchuni 

in  Theseo. 
©.68.  ©auferfpiel  -  03I.  III,  73. 
<S.  68.  ©ein  3u^'^^^W)i§  —  ort,  Täv  yo-fixav  tarn 

TIC,  fiifij?Tr;ç  o}v  toiv  6vtg)v.  ©rflôruitg  eitte§ 

©op^iften  in  ^lotonS  ©efpracï)  biefeâ  5^0= 

mené. 
@.68.  in  einen  (eib.  Sîocf  gefreibet  —  »gl.  II,  72.  (98) 

unb  25Jlof.  28,  31.  34.  35.  mit  II,  42.  49. 

@.T0.  c^imärifc^en  (Einfällen  —  "Oraj;,  ol^ai, 

xb  crbv  cr;)^>7/Lia  xiç  xà  èavxov  ^pôjfisvoq  aé)- 
fiaxi>  Tipocrôyioiov  rj  (pcovriv  (pav^  (paîvea2rav 
jtotTî,  y,iyi,r,aiç  xovxo  x^ç  (pavxaarx  ixijç 
yboKicrxa    xéx'Kr^xaL   otou,    fagt    feeï    ®tt|l   VOtt 

@IiS  in  |5Ioton8  ©o^j^iften. 
»ÇiteïÇin  t  èolxaari  Se  ttoç  oi  STpca^axeïç  O'è  wapa- 


I 


G9 

Selixoiç  t^Ticrxi^^évoiç,  èxelvoiç  toIç  èv  cttol- 
^Etfj)  y.axaTCBcpvxBv^évoLq  eiq  riSoviiv  o^eoç" 
ôpei  ^è  fxàÀÀov  avaxlcp  tvvÏ  y.aï  dacrel ,  xv- 
■nccplcraotç  xaln'Ka'tdvoiç,  ddrpvri  ts  y.aï  xicr- 
aw,  f.ni'ko.iaiç  te  ô^ov  xal  è\aiaiq  ^  xctX  av- 
xouq  xciTaTcecpvTEvfxévco,  è^£■nL'vr^(ieç  àva\xe- 
^ly^évr^ç  rijç  (pvTSÎaç  xap7TO(p6pG)V  xe  o^ov 
xaï  àxap7co)v  dévSpow ,  êià  tovç  vcpaipslcr^at 
9{at  xXÉ7iT£iv  ToXfiàrvaq  rà  «pta,  è^sT^ovariç 
T^av'^dvetv  TÎjq  ypacpijç.  f^  mv  dij  fi£Ta(.tocr;^er- 
aaç  xal  {X£TO,cpvT£V(xaç  à  jeoopyôç ,  ojpaïov 
xo.xay.ocryiriaei  iiapddeKrov ,  xai  àXcroç  ctti- 
TpeTteç.  TtoXï^a  yup  tgc  ^eXtaTa  xcl  tcoIxvKu^ 
dià  Taq  t6)V  Z;)[;&i;g)v  Siacpopdç»  Cleill.  Alex. 
Strom.  Lib.  VU,  p.  766.  767. 

@.T0.  35te  (Symmetrie  akinox\d)ct  Sujlgärten  — 

?7  Toü  (p  atv  o  ^  év  ov  S  vv  a  ynq  fxev  Vi^dq 
l-Kkd.v(x,  xal  èiTOLSi  dvoi  ts  xoX  xdTco  izo'k'Kd- 
xiq  ^exaXa^ßdveiv  xavxà  xal  ^txaixi'keiv  xa\ 
èv  xalq  TTpccIecrt  «ai  èv  xalq  alpéascn  xo)v 
^eyd'Kcov  xe  xal  afXLxpài'.  ri  §s  ^expy^xi-xii 
xex'^^  dxvpov  ^ev  dv  èiiolrias  xovro  xb  (pdv 
taa^xay  Sij'kéaaa-a  Ss  xb  d'^rj^eq  riav^lav  dv 
è7C0Lr,arsv  E;if£H'  xi^v  '<^Vy(^rjv ,  fxévovaav  ItcI  xà 
àXr.^el  xal  ecroaev  dv  xhv  ßlov,    ©OCtrtteê  lit 

^latonâ  ^rotagoraê. 

©.70.  TCnm.  "*")   lit6:    cyx^n   l^'   ôyxvn  .  .  .  InX  Cra- 
(fvk^  CTc<(fv}.rj.  — 

©.71.  2fum.  ""*)  fieê:  UvôâéTov  wentc  .. 
©.Tl.  eine  ^ad}t    auf   bem  -Raupte  l)ftktt  — 
tyxaXv^diievoç    epo),    îva   on   xdy^iaxa    8i,a- 


TO 

Bpd^ci  Tov  Xôyov  v.al  ^rj^  ßXen&v  npbç  crè, 
vn*  ala^vv-ùi  ètarcopoï^iai.    3){cfeC  Sifi  BebiCltt 

ftd^  (»ofrateâ  gegen  ben  ^ï)ûbruâ. 

©.73.  »on  bem  eiicpcfif^en  ®efc()marf  bct^ranjofeit— 
(5ê  t(î  ju  bemtïhn ,  ba§  in  bct  crflen  Slusgabe  @.  15. 
im  SrucEe  jlanï): 

S)e§Iant)e§,  etn  ^iCutor  »on  encycroptfd^em 
9öt|  -  -  -  œie  Supitec  e^emalâ  tte  ©çclo^jcn 
gur  ©(^miebej 

beçbe  ÎBorte  ftnb  »eu  >£)amaim§  >f)aub  in  f.  6j:-  9^* 
dnbert.  (aSgf.  ubrigenê  IV,  83.) 

©.73.  eine  gemiffe  ©telle  Suiiauê  —  oî  î]iîiv  Ivn- 
âi^ovTfç —  râîu  'lovâcciwv  ot  nqoffîjrai ,  ri  tkqï  tov 
Vfw  (ptjGovGij,  TOV  7TC(q'  kItoIç  tqîtoi^  àvKTQankvTOç, 
lyEiQo/xîuov  as  oiâs  vvvj  'Eyo)  as  ilnov  ovx  bvdâi- 
Çûjy  Ixfiyotç'  oç  ys  toGovtoiç  vcnnov  /oôyoïç  uvu- 
Ctî]GaG^ui  ôihvori9^r]v  avrov  iïç  Tifxrjv  tov  y.).i]9-tproç 
In  ctvT(jj  Q-iov.  vvvl  as  t^QyGâ/utjf  ccvtm,  dfï'^cu  ßov- 
Xô^EVoç y  OTt  Tùii'  àfd-QCOTTiyœy  oiâtv  ceipS-KQTOf  ilvcc» 

âivUTCtt'     XKÏ    01    tÙ    TOiaVTCC   yQKtfiOfTfÇ    V.TjOOVV    TIQO- 

<pîjTat ,  yçaïâ'ioiç  'tpv/Qolç  ojutXovyrfç.  Ovâlv  as,  oi- 
fJicct,  xoiXvei  Toy  ^îy  ^tov  fJyc'.i  fÂÎyc.y,  ov  fj>]y  Gnov- 
âcdoiy  TTQocf.TjTiày  ovâs  é'^rjyrjruiy  Tv/fïy.  ectrioy  &t  ort 
rrjv  tavTwy  ipv^'jy  ov  nKfttcyoy  ctTToxa&ùçnt  toÏç 
lyxvxlioiç  fuc:0-)']/iiccGty.  Frat!;meDtum  Orationis  Epi- 
stolaeve  cujusdam  Juliani  Imp.  p.  295.  edit.  Ezecb. 
Spanhem. 

(S.  T4.  I6'd)ertcf)tcn  ju  tfiom  —  Sella  perforata 
Liateranensis.Frid.  Spanhemii  Opp.Toni.IÏ, 
p.  610. 

®.T5.  @me  feit:^ tjrantbtfc^e  f^tgui  —  ^Eàv  àpa 

sroXXâxtç  vvii(pôXr,7tToç  irpo'iôvTOÇ  tov  Xôyov 
yé^'6)(.ta^,    utj  'èav^dcrriç    xà   vvv   yàp  ovy.itv^ 


à 

1 


71 

@.75.  5iieni3ec^ê(uitg  ber  Bà)\aâ)t  bep  S!ïîatotf;on  mit  t»et 
Ceuctrifc^en  —  Hamann  f;at  <B.  44.  in  feinem  (S^emplar 
bie  SGBorte:  ber  (£d)ïad)t  ki;  SÖtarat^on  —  geäii> 
î)crt:  »Ott  ber  Seuctr{fd)en  <Sd^lad)t.  «Bgi.  Comei. 

Ncp.  Epamin.  c.  10. 

©.75.  'Parallere  beê  ©imonê  ju  3oppe  uub  su  3ftÇcn  — 
Suc  (Srfiâruiig  biefetSSorte  bient,  tci^  eê  in  ber  etflen 
5(u5gabe  ©.  20.  ^ie§:  etttcâ  ©erBerâ,  berfeitt^reuttb 
ttJar,  uttb,  tüte  ber  SSirtl)  beâ  5CpoftcI§  ^etruê 
gtt  SoppCr  ®imon  î){e§.  S)ie  2Borte  fîub  ouêgc« 
faUeit,  n5eif  jïe  Hamann  felbjî  iii  f.(S:r.  weggeflric^eii  Çat. 

@.T5.  Sebcrfd)ncibet  —  Theodoretus  Serin.5.8. 
nennt  ^aulum  aud^  tov  o-xrTorôjuov,  unb  Su* 
liannB  jum  ®pott  biefen  5Cpt)ftel  gletd^fallS  ben 
^àf)Cï  ober  ?5rlt($er.    ■ 

®.  76.  SieUcrmaim  bet  e>'egctifct)en  3unft  —  D.  (Jpf;. 
5liig.  <P)eumann  a.  a.  O.:  „llnfer  ©tmon  J»irb  »on  ben 
lat.  Ucberfe^eru  Simon  coriarius  genennet.  Unter  ©o= 
fratiê  nH^Î;Igei:atf;euen  ®rf)ii[ern  trejfen  iiM't  au(^  bep 
Laert.  II,  122.  einen  an,  ber  in  bet  Ueberf.  Simon 
coriarius  f;eifTet.  T)oà)  ben  gvied).  SBencnnnngen  nacî) 
waren  i^re  ^anbarbeiten  untcrfd)iebcn ,  o6  jte  gteidö 
beçbe  mit  Seber  ju  t{)Hn  r;atten.  3nbejTen  jtnb  jïe  bepbe 
aie  2icbf;aber  ber  2Betêf;eit  u.  Üiigenb  if;reê  fo  langea 
Stnbcnfenô  mürbig.'' 

<».  7T.  3(nm  *)  Epist.  ad  Algasiam  [cap.  10. 
Tom.  I.  p.  879.  éd.  Vallars.]  Idem  queritur 
Origenes  quod  Oieronymus,  foöt  Erasmus 
in  feitten  Scholiis. 

©.78.  cineâ  ä>ei;fd)mttcncn  — 

-  -  aii'lxTeTai    ^e    —    xov    d'étui'    Tpâvcov. 


72 

xbv  rijc  ^tiaq  nal  yovl^ov  ^■üvdt/u.eroi;  Icrreprr 
fiévov.  Clem.  Alex.  Admonitio  ad  Gentes 
p.  15. 

©.  78.  bte  §etmltc^!etten  bcr  Statur  —  Vide  Plu- 
tarchi  Plat07iicas  Quaestioiies. 

(rov  ovv  lliyxTiy.ov  Xôyov  wC^f^  xaxhaQTixot/  t/ojy 

q)C(Q[JLCiXOV    0    ^(OXÇKTfjS ,    Ct^tOTTlGTOÇ    IjV ,    tTffJOVÇ    lléy- 

jfwv,  Tw  fjjjdty  KTTocpaiyscS-ai'  xcù  fxuXloy  ^tttstOj 
âoxwv  CrjTtïy  xoiv^  x^f  ulrjd-fiuv,  ovx  ccvroçîdtcf  &6^g 
ßoTjS-eJy.  p. 999.  o  yfj/ywy  ïâia  yivSTcci  (pavkÔTê- 
çôç  êréqoiv  XQiTrjç.  p.  1000.  xai  xctS-KTifç'Hleiovç 

TWV    eo<fMV    TtÇ    t'(f7J  ßflriovc    KU    eîl'CCt    T(JJV  'Olvf-lTTicOV 

èycoyod-ÎTCcç ,  eî  f4?jds  fîç  'nXsiwv  rju  àymviGTtjç ,  ov- 
T(oç  6  fiiXXoiv  lu  Xôyoïç  oqS^cSç  IniGTarrjCStv ,  ov  âi- 
xatôç  ICTiv  ccvToç  (ftloCTêcfttvtlv  ovâ'  ccvTnyavl^fcQ^at 

Tolç  x^tvo^ivoiç, fîxÔTùtç  6  d^êoç  ànëxiôXvGiv  «ù- 

Tou  vTTtjvéfiia  xal  ipfvâ>j  xctl  ußtßcciK  ytuyäu  cet.  ihid. 
au»  ben  ©.  66  errcä^nteu  (Sjcerpten) 

<S.79.  unb  Se^rfa^e  gu  erzeugen  —  Mauvea'^aL 

fte  ô  @ebç  àvayxd^Ei,  yevvdv   3e  àjttxùXvcrev, 

fagt  (Soîratcâ  in  ^latonB  %ï)iakt 

©.79.  5(nm.  ïkè:   3ef.  56,  3. 

(S  80.  Sûnger  beâ  B.  unb  C.  —  Baumgarten  — 
Crusius. 

@.  80.  gefreuten  ^l^ifcfopr;cn  —  »gf.  s»  Ij  57. 

®.80.  S)cr  ienemSKaler  ben  ^mfel  —  3)erAô» 
ittg  3)emetrtu§  tnu^te  bieSJelagerung  bertStabt 
9îî)obu§  aufgeben,  weil  er  btefelbe  nidit  am  red^= 
ten  S5rt  ongegnffen  ï)atte,  an§  '^nt&jt,  eï 
m5d)te  baSÖemälbe  be§  berühmten  ^ferbeê  beâ 
Sal^fuS  ober  nac§  anbetet*  SOleçnung,  be§  ^ro= 
1 0  g  e  n  e  â ,  baöon  ber  ©c^aum  ein  îïîeifterftûtf 


73 

feines  SJerbruffeâ   gewefett   wat,   ^efd^Sbigen. 
Plin.  XXXV,  10.  Valerius  Max.  VIII,  11. 

<».80.  Xa^  er  aBer  feine  anbern  ^Beweife  —  (^inc 
vortreffliche  (Stelle  »on  bem  »erfd)icbenett  ©ang 
tn  ben  5Cr6eiten  unfercâ  ©cifteS  unb  ber  ^atnt 
tn  Buffon  Nomenclature  des  Singes  im  Tom. 
XII.  à  Paris  1770.  p.  29  —  34. 

(».  81.  ^araBeln  be§  ©ofrateâ  —  Uapa^oM  de 

TU  SwzpaTix«.  -  -  ILlalv  oi  "köyoi  drt^rjyopL- 
noL  xal  e^ovaiv  àya^bv  tovto,  otl  ntpay^axoe, 
yilv  eipelv  ojxoiu  yeysvr^yiivof,  y^ake-nov'  Koyovt; 
Se  paov'  itoiricrai  yctp  Ssï  fcjffjrep  aaï  Trapot- 
ßo^ac  y  äv  TIC  Svvr^Tai  to  b^oiov  ôçav,  onoç 
pdôv  èa-viv  èx  cpikoarocpinq,  pocoo  (xev  ovv  tioçl- 
aacr'èav  ta.  Sià  tojv  "kôyow'  ypriaifxojTSpa  Si 
TTpbç  To  ßovXsvaaa^ai  Ta  Sià  tg'ïv  irpay^id- 
TG)V»  ofioia  yàp  wç  Inl  to  tioXv  tu  fxé'k'Kov 
TOt,  TOÎç  yeyovôari.  deî  dk  y^çrlcrSai  toïç  rcapa- 
Seiyfxaai  ,  (x>;  e)(^ovTa  fièv  èv'^vfxij^aTa ,  ooq 
à-jtodei^ecnv  —  Aristot.  Rhetor.  II,  20. 

@.  81.  Sn  biefem  ©ôttlic^en  —  Aiacôepônsvov 

yàp  oceï  è,v^(pép£TaL  ^  cpaalv  al  (rvvTOVO)TepaL 

TG)v  Movdoöv.  2)er  @aft  »on  @Ii§  in  ^îotonâ 

@.  82.  Sßortfpiele  —  Tlavaav  lov  Se  Ttav- 
crafxévov,    SiSdaKOvcri    yâp    \xe    taa    Xiyziv 

ovToaï  oi  2090t,  fagt  5friftobemu§  in  Pla- 
tonis  Symposio. 

^(utarcï)  im  ^I)ilabelp:^u§  fül)rt  einen  @in» 
faïï  bea^ofratfâ  an,  ber  lieber  çinçn  îDaricuê 


74 

(perfîfd^c  Qolbene  SOtûnse)  clâ  fcen  ^armâ  gum 

ô  S-£toç  Tt^lv    xal    ^av^acTToç   vô^oç.     PJato 

de  Leg.  XIÏ. 
©.82.  2lri(îopî)aneê  —  Nub.SrS  — 394. 
<S.82.  jnetneâ  SaBtirmt^â  —  ojo-jrep  etç  Xa^r^tv- 

Sov  èfJLTTeaôvTEÇ,  oIô^evol  rßr]  btiI  tÉXel  el- 
•»'a^ ,  TispLxd^T^avTEç  nakiv  ojaTrep  êv  «P^î? 
T7;$  (^TjTjfo-eoç  àve(pdvr,uev  ovreç  —  Socrates 
in  Platonîs  Euthydemo. 

©.  82.  iiarjgelegeiieu  Sîrurffe^fec  --  fîe^e  bie  Sßemerfung 
gu  @.  58. 

<».83.  ■Der  ®tntî)etïung  teS  tnenfc^Hd^eit  Aôrperâ 

geiîta^  —  AeIv  -Jià.vTU  Xôyov  o^CTTiEp  ^àov  avv- 
eaTUvoii  aà^a  rt  E^owa  avTov  aivov,  mcttê 
fir^TE  ày.if^aXov  eïvot,t  (xi^te  anow,  àTiXà  fxécra. 
TE  S'/EiV  y.a\  àxpoc,  Tipé-^rovra  àXXvjXotç  xaï 
TCO  ôÀoî  yEypa^aéva.  —  Etç  ^xlav  te  idéav 
avvopCJwa  âyeiv  rà  7rol,Xa)(^\]  SLEaTiap^evcc, 
tvo,  'ekolcttov  ôpi^ô^ievoç  §r;\ov  Tconj  Ttepi  ov 
dv  «et  StddaxEiv  è^é'kij  —  To  mcdXiv  xar' 
elSrt  ^vvacr^ûtL  SiaTsyiVEiv ,  xut  àp^pa,  ri 
utécpvxef  xaï  ytri  èTtL^BipEiv  xaTuyvvvav  ftg'pog 
^ir^SEV  i  xaxov  nayEtpov  tpÔtzco  '^(poi^EVOv'  -  - 
cxxTZEp  Se  aé}\iaTOç  i%  évbç  SiTtXù  xal  ôyt,6vv^a 
Tté(pvxe ,  (jxaià,  to,  5è  Set,ià  x'kri^évTa.  ovTOi 
xttl  TO  TTJq  -Kaqavoiac,  o)ç  ev  èv  ri^îv  -necpvxbç 
elSoç  riyrj(ra,y,évo')  to)  "Kâyco,  ô  fXEV,  to  en  àpt- 

(TTîpà    TBl^lvÔlieVOÇ  liÉpOÇ  ,    TcdXlV  TOVTO  TE^tVCOV 

ovx    ETtavrixE^    nplv    iv    aixolç,    écpEvpàv   hvo- 


Î5 

fiâV  Ev    dinrif   ô  ^'  eiç  rà   èv  de^id   tt^ç  fxa- 
viaq    àyayèiv    Vfidc  ,     oftojvrf-toj»     ^ev    èxeivcoy 
^elov  ^'  av  Tiv"  ipaxa  ècpevpùv    y.aX  orporet- 
vu^8voç   èjvrivecrev    o)ç    fj.eyla'xoov    aiTiov    ii\^tv 
oi,yo.'èr(Zv  —  Tovtoiv    ^h   eyoye   avxoq    tê  Iça- 
cTïfç,  6j  ^aidçe,  toÏî^  d  ia  i  q  écr  e  ov  acù  a  vv 
ayayàVf    'iv'  oloç  te  o1  7^éyeLv    te  jcal  ^po- 
■yçlv*    eccv  Tfc"  ^iva,   aXkov    ijyricroiAav    ^vvarov 
eiç  ev  aal  ènl  TCo'kXà  -KscpvxÔTa  bpdvy  tov- 
Tov  Siâtv.o  xarÔTricrSe  [let  ï')(Viov  Mcrre  Qeoïo- 
v.àï  fxévTOi    xaï   tovç  SvvfKiJLévovç    avxb   S()àv 
el  ^ev  ôp^caç  rj  ^î;  •^rpoaayopevG) ,    0£oç    olSe, 
v.a\b)  Se    ovv    [xe^pL    TovSe   SiaXexTixovç. 
Socrates  in  Platonis  Phaedro. 
5.  84.  3- 6-  fteê:  bte  SOîufe  jum  ßrpbeu. 
5.84.  jeneê  gfucf)eê2c.  —  @.  Plat.  Respubl.V,  p.  473. 
S.  84.  uubefamite  Sauber  btejfcttg  —  ©.85.  Dîewtou  îc 
@tef;e  An  Essay  on  Man,  in  four  Epistles  to  H. 
St.  John  Lord  Bolingbroke,  by  Alex.  Pope.  Epistle  II: 
Know  then  tbyself,  présume  not  to  God  to  scan, 
The  proper  study  of  Mankind  is  Man. 
Plac'd  on  this  isthmus  of  a  middle  state, 
A  Being  darkly  wise,  and  rudely  great  .... 
Go,   wond'rous  créature!  mount  where  Science 

guides,    ' 
Go,  measure  earth,  weigh  air,  and  state  thetides  ; 
Instruct  the  planets  in  what  orbs  to  run, 
Correct  old  Time,  aud  regulate  the  Sun; 
Go,  soar  witb  Plato  to  th'  empyreal  sphère, 
To  the  first  good,  first  perfect,  and  first  fair.  . . 
Go,  teach  Eternal  Wisdom  how  to  rule  — 
Then  drop  into  tbyself,  and  be  a  fool  ! 


76 

Superior  beings,  when  of  late  they  saw 
A  mortal  Man  unfold  ail  Nature's  law, 
Admired  such  wisdom  in  an  earthly  shapej 
And  shew'd  a  Neiototi  as  we  shew  an  Ape. 
fBgf.  IV,  14. 

ë.91.  ferne SJertrauten—i^n  5>^T  Jes.LIII,3. 

ettt  SS^efûnnter  ber  Äranf^eit. 
@.92.  ©wnsfireitigi^etten  fceêoenteS  mit  feer^oll* 

l^ett  —  Et  \Jiïv  yàp  riv  uti'Kovv  xo  \xavia.v 
xaxov  eïvccij  xaXâç  dv  ekéyexo'  vvv  ^ï  rà 
[JLiyicrxa  xàv  àya'èav  r;^îv  yiyvtxai  Sià  [xa- 
viaç,  ^ELOc  (xévTOi  dôcrei  dtSoixévriç.  ri  xe  yàç 
ôri  èv  Aelcpolç,  Tüpocprjxic  aï  t'  èv  AoSthvi^ 
ié^eiaL  yt.av£laai  [xlv  TroXXà  ^rj  ■aai  aa^à  l^iCt 
xe  xal  Sr^^oaia,  xriv  'EX^oc^a  slpydcyavxo^ 
aocpporovcrai,  Se  ßpa^ea  ^  ovSév.  •aal  làv  drj 
Xeyoïxev  '2,i^v'k'kav  xe  xaX  otXkovq,  bcroi  \xav 
xiy.ri  ^pchfxevov  èv^éop  no'KXà  Sri  TtoXXoîç  Ttpov- 
"keyov  elç  xo  f.iéX'kov  op'^àç  (irtxvvoifxev  dv 
df(ka  Tcavxï  Xéyovxeç.  xôSe  nr^v  â^iov  èni,- 
fxapxvpaa^ai  j  oxi  xat  xäv  Tiakaiàv  oi  xa. 
ovô[iaxa  Ti^éusvoi  ovx  aia^pov  riyovvxo  ovSe 
oveiSoç  aaviav.  Socrates  inPlatonisPhaedro. 
©.92.  fanattfd^en  (Sd^toinbel  —  obç  ydp  ol  Sivoi 

TCJV  d(xa  xvxXop  xaxacpeçofj-Évov  (TG)\xdxGiV  ovx 
èrcLxpaxovo'L  ßeßuiojCy  à'k'kà  xvxXca  (ièv  vn 
àvdyxrfÇ  cpepoßevov ,  xdxo  Se  cpvaei  pc'jrdj'- 
x(3V f  yivexai  xiq  £^  àucpoïv  xapa^œSr}ç  xaX 
Ttapdefopoç  èXiyfxbçt  ovxaç  6  xaXov^evoç  èv- 
^ovatacryLoç  eoixe  ^L^iç  elvai  xi,vi;aeov  Svolvj 
riiv  nev  ôjç  néTtoy^e  rijç  ^v^vç  oifia,  rijv  Se 


77 

â)<;  nécpvxe  xivovyiévrsç.  Plutarchus  de  Py- 
thiae  oraculis  c.  21. 

©,93.  ^ie  itd)  tn  ber  ^ï)iIofop^tc  —  y.alâiç  ye, 

cli  (p/Xe ,  TrdvTaç  xovq  cpi'koaôcpovc;  âgiorç 
Ttpocra'YopS'vetq.  tovto  fxévxoi  xivBvvsvei  io 
yévoç  ov  TtoXv  ti  pàov  aç  ïrtoç  etTreïv  euvav 
Siaitplvsiv  •^  To  Tov  Seov.  Ttdvv  yàp  âvSçeç 
ovTOi  TtavToloi  (pavra^^^ievoi  dtà  trjv  irâv 
cckXav  àyvotav  è7tiaTpa(pG)cn  -.rôXTjotç,  oi  pr; 
TTÀaaToôç  àXX"  ovrcoç  (pi'kôaocpoi,  xa^opàvreq 
v'^'6'^ev  TOV  tàv  xocTG)  ßiov ,  icaï  toïç  y,lv 
doxovcnv    elvai    xov    fxr^Ssvbç   rtf-itoi,    tuÎç  d 

â^tOl    TOV    TVaVTOÇ  y     xal     TOTS     ^lev     TTOÀtTtXOl. 

cpavToi^ovTai,  xoTe  de  aocpiataïf  tOTS  d^taviv 

olç    Sà^av    Ttapdcr^oiVT    dv    «ç    rcavTanacnv 

toï  in  ^latonS  ©opl^iftett. 

@.  94,  ''Oç  Jî'  âï'  ävev  ^aviaq  "NLovcrav  cttI  ttoi- 
TjTixàç  â'rpaç  acpixtixai,  Ttstcr^slç  65$  apa  ex 
'vi^vriq  ixav'oç  ttoit^t^ç  eo-oficyoç,  àreX^^ç  ar- 
Toç  T£  xal  î?  noLTqcnq'  vTvb  ttjç  tôv  ^aivo- 
^ivG)V  Jj  TOV (TGycppovovwoqricpoi.via'ètri,  toaavTOt. 
fxev  cot  xaï  bti  TtXela  s^on  ^uvlaç  yiyvojxévr^q 
àno  ©ecjv  "Klysiv  v.aXa  ep/a,  (acTTe  tovxo  yt 
avxo  \iri  (poßane^a,  jtTj^é  xiç  ^fiâç  X^oyoç 
^opvßeLxG),  dndixxôixsvoç  ooç  Ttçb  xov  x£xiî';j- 
^évov  xov  aécppova  Sel  Tcpoaipela^ai  (piXov 
—  Tj^lv  de  à'KoSeixxéov  av  xovvavxiov ,  -«ç 
£7r'  cvxv^îa  xij  ^eyLcrxri  Tzapà  0eà)V  î;  toi- 
avxt}  ^avla  Sldoxai,,  jJ  ^è  dij  àîrô^ei^iç  to-rat 


78 

deivoïç  fièv  ccTTtaTOc,  aocpolq  dk  marri.  Socr. 
in  Phaedro. 
©.97.  (gufe  fSubo  u.  f.n>.  —  gSgl.  %^.®e\éi.  12,  21—23. 
Ullb  Joseph.  Autiq.  Jud.  Lib.l9.  cap.  8.  §.2.  'u4yQÎ7i- 
TTKÇ  —  CTo).7]y  lyâvG(</u(yoç  ?!  c'.oyvQov  nenoujixévTjv 
TiCiCav ,  (oç  d-avfAC'.ciov  v(pi}V  flyai,  TraoTJlO-êy  fîç  ro 
S-fKTQov  àçyofiîvrjç  7j/xêQC(Ç,  ïy^a  ralç  ttqiotkiç  riàv 
vii.ittYMV  àxTÎvcoy   tTTtßolals   o  aoyvQoç   yMTttvyaeQ-ùç 

^KV/LICCGICOÇ    CCTTtGTtlßS     evS'VÇ     J«      ol     xÔluxeç    TttÇy 

vv&g  txfiyoj  TTQOç  c'.yaS-ov,  uV.oç  i'û.XoS^ey  (poivàç  àys- 
pôcoy,  Qtou  TTQOGayooivoyxiç ,  Evfxfyrjç  ts  éltjç,  Int- 
Xîyoyrfç  —  oix  Inînlrj^E  rovroig  o  ßnGilevg ,  ovâè 
ti]v  xoJ.axfiay  itCipovGay  ctTTfTQÎxpccro,  èynxvxltaç  â" 
ovv  fiST  oXiyov  tov  ßovßcüya  rtjg  êavTov  xfq>aX^Ç 
vnëQXKd-f^ôfÂfyoy  eldfy  Inl  G^oiytov  riyôç'  ayyslôy 
TS  TovToy  tv9-vg  lyÔTjCfv  xaxwy  (lyai,  tov  x«î  tiots 
Tùjy  nyad-wy  yfyô/ufyoy ,  xcà  ôiuxc'.qâioy  tC/sv  6âv~ 
vtjy.  itd-Qoov  âh  ccvtoj  Tijg  xoiXlag  TTQoCécpvCey  ciX- 
yr]f^a,  fifTÙ  CipoâoôrrjTog  û^'^âfxfvov  —  Cvv()('^ç  âè 
lip  rjfÀÎQttg  nsyTe  töT  rTjg  yctCTçoç  âly^^art  dtsçya- 
itd-fïg  Toy  ßiov  xctTÎGTosipiy. 

@.9T.  SSûrmer  — 

-  le  grand  homme  est  rongé  par  les  vers. 
EpitreXVllI.  au  Maréchal  Keith. 

®.  9T.  ftc^  xi)uv  «Jahren  5C^nen  —  Xk  3Cnmer= 
îung  ad  pag.  92. 

Quodsi  jam  tune  locorum  Diogenes  de 
dolio  latraret:  non  coenulentis  pedibus,  ut 
rhori  Platonici  sciunt,  sed  omnino  totum 
Empedoclem  in  adyta  Cloacinarum  detu- 
lisset,  ut  qui  se  coelitem  delirarat,  soro- 
res  prius  suas,  dehinc  homines  deus  salu- 
taret,    TertuUianus  de  Pallio  cap.  IV. 


79 

®.  97.  su  ^etmlt(|en  @emäd)ern  —  'Fio^aioi  dk 

^évreç  y  xal  xavrriv  fxeyicrTr,v  oiô^evob  0eôv, 
rpépovreq  elç  thv  xoTtpcSpa  àvé'èr^xav  avTr,Vf 
oî^iov  vsàv  Tov  àrpedpœva  vel^avTeç  tij  ©eq;. 
Glem.  Alex.  Admonitio  ad  pentes  p.  33. 

ovx  UTOTtov  Se  ^apiswiioixévovç  ri^dq  to 
SvaTpo-jrov  UTcaT^eÎT^ui,  Tävv-jthp  Xiav  owstüv, 
Sià  yàp  To  sfccxà  (pvaiv  àvaynaiov  t  tovtov 
yoLpiv  à'KOTpi-^ao'bav  tnX  xôiKav  nvùv  àcpo)- 
çi<xyi£VG)V,  ècpovç  e^oç  ècrtlv  svioiç  Trpocrjrot- 
riTÔ)ç  vTio^opelVf  xa\  to  xéÀo^  tt^ç  xatâ  tlvg)v 
Oiii'^£G)(;  èv  TOÏç  ckcpeSpoJcn  avvxâxxeiv*  waîrep 
Be  6  y.G)^iy.bç  7caxr,p  àaaxevoiisvov  xov  vlhv 
ßacxxdi^eiv  cpiqorl ,  xdv  occppav^ij  xov  fxvpov, 
fti;  oacppalvsa'èrai  "kéyei,  è'vaœSla  Ttspiyçdcpstv 
avxov  xb  â^âçxriixa  -neipû^evoç,  ovxooç  xàyô) 
crviißovXevG)  xoîç  ayav  ècrxXTqpaya'yriiiévotç 
xovç  cppoviuooxépovç  è^cpaîveiv ,  oxt,  ftîjre  oi 
Ttpaxxovaiv  tnziaxavvav ,  [nqxs  â  "kéyovoi 
ytvôocruova-Lv.  Justinus  Martyr,  in  Epist.  ad 
Zenain  et  Serenum  p.  511. 
<S.  98.  vûk  ^roteuâ  ~ 

"TXriv  àXkà(T(Tb-)v  iepriv  Idéaiç  :nco'kvp,6p(poi,ç. 
Orphei  Hyrnn.  24. 

"A 7e  drjy  vvv  -^iiéxspov  tpyov  yjdrj  xov  &>;pa 
ftjjxeV  àï'Etî'af  a^edov  yàp  avxov  izepieikri- 
fpayLEv  èv  a^cpißTuTiO-xpixop  xivï  xüv  èv  xoïç 
Ticyotç  Tcepl  xa  xoiavxa  bpydvcov ,  ë>axe  ov- 
x£x^  èx(p£VL,£xcii  x68e  ye'  xb  fi>;  èx  xov  yévovq 
etvat   xov   xàv    ^av^axoTtoiojv   xiç    elç;.    Ae- 


doxTai.  roivvv  naraßapraq  eiç  rrjv  elSaXo- 
^oiTjTixrjv  TSXvijVf  èàv  iisv  ij^ccç  ev^vç  ô  2o- 
çicTT^ç  vTcoixeivij ,  avT^'kaßslv  avxbv  xaTO,  toc. 
ÈTTÊCTTaXfxgVa  V7tb  Tov  ßaGikixov  "hôyav  j  xa- 
^elvop  TiapaSôvTaq  àitocprivav  Tijv  aypuv'  èàv 
Ö'  apa  xUTa  ftéprj  tfjç  fit^TjriJt^ç  ^vr^xai  ttij, 
^vvcfnoXov'ètelv  avrà  Siatpovvtac  àel  Tr,v  vito- 
Se')(o^évrjv    avTov    ^oîpav ,    eaçTcep  av  "kr^cp^f,. 

^lato  im  Bopf)i^m.    îDer  ©oft  »on  ©lia. 

-  -  ov  yivéxyuEiq  xbJv  èfévG)v  xr;v  (rotpcaVf 
OTt  ^uv^iacria  èoTiv*  akX'  ovx  è'^é'keTOV  ri^lv 
èmSeiS^acr^ai  anovdd^ovre  ^  àX'kà  tov  ITpo- 
TÊ«  fxtfieïcrSor  TOV  AiyvTVTtov  crocpicrTriv  yorr 
Tevovxe  ri^dç.  r,fxelç  ovv  tov  M.evé'Xaov  fxi-- 
jxcofisSa,  xal  jas?  àcpiô)^e'èa  toîv  àvSpoîv,  éoiç 
dv  rifJiîv  lv.(pâvriTOV  (.(f  fô  avTO)  crnovSâ^eTov" 

EV)(^ô)iJie^a  avTolv  èx(pavïjvai,  cet.  Socrateë 
in  Ëutbyderao. 

-  -  cja-Tvsp  ô  TLpo)Tei}ç  TravToSaTcoç  yi'yvBi 
crTpBtpo^svoç  âvG)  xal  «octu)  ,  s&oç  reXerTwv 
diwpvycov  (Lie  aTpaTiq'ybç  àvecpdvïiç  —  ©olw* 

te§  gum  Sott. 

@.  100.  S5a  ftuîtb  eilt  föilb  —  Cicero  pro  Coe- 
lio  cap.  27.  Mimi  exitus  est,  non  fabu- 
lae:  in  quo  quum  clausula  non  invenitur, 
fugit  aliquis  e  manibus,  deinde  scabilla 
coocrepant,  aulaeum  tollitur. 

(».100.  fûttîtte  feilte  ©eftalt  ttic^t OiU  vvv 

7i(ù  dvvocfxai  ^edaaaSfài  cracpôjç,  ak%'  ovtoç 
^av^aaràç    àvrjp   xal    xaTidelv  -jiay^d'KsTcoçy 

ÈTrel 


81 

eïSoç     di£pevvr,cra(j'èaL     y.aTanécpev'yev.      ®CÏ 

©ajl  »on  (SIt§  in  ^latonë  Sop^iften. 
©.100.  i{)t  eigener ^rcpf)et,  berîQîetfjufafaf;  — Fontenelle 

Dialogue  IV.  entre  les  morts  modernes. 
Guillaume  de  Cabestan  (poëte  provençal) 
et  Albert -Frideric  de  Brandebourg. 

Gu.  de  Cab. —  La  vraie  sagesse  distin- 
gueroit  trop  ceux  qui  la  posséderoient; 
mais  l'opinion  de  sagesse  égale  tous  les 
hommes  et  ne  les  satisfait  pas  moins. 

Dialogue  V.  entre  les  morts  anciens  et 
les  modernes  morts.  Straten  et  Raphaël 
d'Urbiu. 

Stratou. --  pour  trouver  la  vérité  il  faut 
tourner  le  dos  à  la  multitude  et  les  opi- 
nions communes  sont  la  règle  des  opinions 
saines,  pourvu  qu'on  les  prenne  à  con- 
tre-sens. 
(B.  100.  ber  roerbe  etn  ^latt  —  -  -  subeamus 
imagineni  stultitiae,  ut  veram  sapientiani 
teuere  possimus.  Lactautius  in  Div.  In- 
stitut. Epitome. 
<».  102.  Plauditeî  —  Justinus  Martyr  in  ex- 
positione  tidei  de  recta  Confessione  p.  390. 
îds  TTojç  àèÂ>;craç  tov  Spô^ov  ô  Ti.ôyoç  vixjj- 
fîiç  ànefpdv^ïi ,  (TTBcpavr^cpopelTG)  XoiTtbv ,  xal 
^o^TtevETG) y  xat  Toïç  TJjç  vlxTiç  oTefpôivoig 
bopaï^éa^oo ,  xaï  ^ptait^evéTa  toJv  àvxnràXav 

(5.  102.    'ZvyLynyLri'vai  —    octtiç  t6  iov  TvXticriov 
^amann'd  Sänften  VIII.  SÇ.  6 


82 


àvaSé^erUL  ßdcoCf  Ö$  èv  op  xpeirrav  ÈaTty, 
Îtsçov  tov  èT^a-TTOv^evov  evsp^exelv  eSéXet, 
oaa  arapà  tov  Qeov  "kaßav  f^^''»  f^^^f'X  toïç 
ETTtJeofisVotç  ^opVtyâv,  0£oç  ^ivtrai  xtZv  Xa^x»^ 
ßavövToov'  ovToç  fxtjx);T>fç  ectti  0£or.  Justi- 
nus  Martyr  in  Epistola  ad  Diognetum  p.  501. 


2Iu§et  ben  5tuff(ärungen,   weldjz  ju    beu    etiisefiteu 

©tiiden  tiefet  ©ammhiug,  bte   -öamami  feine  Juvenilia 

nennt  III,  136.  139.  144.  148.,  befonberâ  gehören,   ifl 

über  baé  ©anje  ju  »ergteic^en  III,  119.125.  (IGO.)  SSe« 

urt^eilungen  II,  451  if.   i?g(.  VII,  79.    lieber  ben  îlitef: 

Are  us  Juge  II,  476.  495.  504.  (III,  146)   ugl.  ancî): 

Ären 3  unb  Äreusjüge  im  3nbe;.     S)ie  Areujjitge 

jtnb  rcieber  ermähnt  (111,178)  im  fliegenb.  SSrief  VII,  79. 

2(uct)  »on  ben  .^reussüg^"   «il  «'»  burc^fcf)cf|eneê  ©j:* 

emplar  nebfi  ein  paar  anberen  »or^anben,   worin  tk  im 

gcigenben  mitget^eiiten  ©teilen  eingetragen  finb. 

@.  103.    jum   SOlotto  :     KovaTavrlvov    Tiöyoq ,    ov 

eyçài^E    T(ù    TMV     â,yLO)V    (rv7^'k6''/co.     Ket^.    x'. 

£vy    œ  aocptoTCTE  7rot?jT0c*   t^v  yàp  ■jvoir^Tiy.iiV 

èèfOvcjLav  fjt-é^pi  tov  itpoarixowoç  èra^ievabo' — 

j^apaxxrjpt^et    toi'    coTîîpa    op^ojvT«    èttI  tov 

Tpaïabv  7i6'ke(xov'  t>;î'  dh  Tpoiav ,  tïiv  olxov^ 

liévriv  TTcZactv- 

Clemens  in  HomiliaVI.  §.14.  too  er  bettt 
3Cp^)ton  hk  5CIIegone  beâ  -Çod^seitmaleâ  atte* 
gorifc§  erïlcirt,  tt)el(^e6  Supiter  »egeu  bevS^e« 
til  mit  bem  ^elcuâ  ongcftcttt:  to  ^ièv  o-rusro- 

aïov ,  6  xoa^o^"  oi  f^è  Sô)Sexa ,    ovpdvia  to5v 


88 

aiv'  H{wixr^t'bq,  ri  7rpo(i,?;&eia,  -t-^'  '^ç  ta 
TcdvTa  èyévevo'  JliiXevÇy  Tiv^bq  ô  àrcb  yriq  elç 
àv^pémov  yévtcnv  iztqivoTfèeic,,  xal  jttj'elç  x^ 
"NvipeiSL  (0£Tt^/,)  ,  TorTecrTU'  r^axi*  ex  5« 
TJfç  To'v  Svo  p/^eo5$,  râ'ocTdç  Te  xal  yvTç  ï  ô 
:itçojTOÇf  ov  YEvvri^sïç  akXà  nXacrSelç -réXeioç, 
xai  ^tà  To  ßai,olc  X^'-'Kri  \.ir^  ■jrpocrevsyy.eïVf 
'Aj^tÀXeùç  7rpoo->;7op£tiS?;.  In  PP.  Apostol. 
ex  edit.  Clerici.  Vol.  I.  p.  668. 

6.  103.   3itm  ^ofjfdjnttt  »ergt.  II ,  114.   III ,  119.  148. 

3n  feer  erjîen  2luêgabe  i(l  fomof;!  f;ier  al»  @.  343  auf 
tem  Ctitelbfatte  ber  Essais  à  la  Mosaïque  uiltec  ter 
TCbbtlbung  baâ  3Boct  zr^xV  gebritcft. 
©.  104.  t|l  iu  refen:  "inS  HS?"!^  l^tlD 
©.105.  3ur  2fuffcf)rift  :  3)a§  alte  lut^erfcÇe  25ap- 
pen  îoar  eine  Oîofe.  <3.  SljeoL  (Samml.  »on 
5C.  u.  S'J'.  1T24.  @in  rot^  ^erj  mit  einem  fdfinJar» 
gen  Äreu5  in  einer  n)ei§en  9vofe.  In  patientia 
suavitas.  M.  Andr.  Kreuch  Sij^illum  Lu- 
theri,  eine  c^riftl.  unb  einfältige  ^rebigt  »om 
©iegel  unb  SOÎ^er^seic^en  be§  ï)od)erIeucî)tetett  unb 
gottfeligen  5)Jtanne§  (3otkê  m.  Sut^ec.  1609. 
8.  9  ^ogen. 
@.  106.  einen  UCrijloBuIum  —  <Sie^e  öon  x^m 
Clemens  Strom.  I.  p.  305;  'ApLcnoßovloq  o 
ri£pi7ictT7;Ttxoç.  V.  p.  595:  ^ApKXToßov'Ka  Sh 
T«  xara  ÜToXe^aZov  yeyovÔTi  tgv  (pi%d§e7.- 
cpov y  ov  jxÉ^viiTai  Ô  avvTa^dyLEvoç  ti]v  to5v 
M-axxaßair.av  èTTiTo^ir^v  —  V.  Euseb.  Praep. 

Evangel.  YHI.  9.  10.  IX.  6.  —  neque  ab- 

6* 


84 

surdum  est  cura  qui  ad  Phîlometorem  scri- 
psit,  praeceptorein  fuisse  Ptolemaeî  Eu- 
ergetae  II.  Jo.  Alb.  Fabricii  Bibliothecae 
Graecae  Lib.  UI.  iu  Catalogo  Peripatetico- 
rum  (cap.  ^1U.  p.  469.  470.  éd.  flarl.) 

@.  106.   cm  MWïh  — 

-  -  -  èXdovTi  èoixàç 

TT^v.    Aratus. 

A  tergo  nitet  Arctophylax  ulemqueBooies 

Qui  similis  junctis  iustat  deuiorejuvencis 

Arcturuniquc  rapit  uiedio  sub  pectorese- 

cum.  31anil.  Lib.  I. 

0iiO6.  sur  3(nm.  Corn.  Hegards  1744  unter  Lin- 

naeus  gu  UpfaI  gehaltene  îDiêputatton  :  de  Ficu. 

(pl'KÔ  (X  V  H  O  Ç      i'iV    Tl\UTO)V     Ô    (plX6(JO(pOiy     «ç 

iaropsl  ^avoHpLTOÇ  èv  tco  irepl  JlvS 6t,ov , 
Athcnaeus  pag.  276. 
SCbamâfeigcn —  Bananas.  S.Voyage  d'Egypte 
et  Nubie  par  Mr.  J.  L.  Norden. 
©.  107.  lin  9îotc  »gl.  III,  112.  127. 173. 

©.  107f.  a3ittet=bDij;—  üc;!.  111,113.127.  [1311.  ^otto 
aiiê  bem  Sucan  f.  II,  176. 

®.  108.  ^odEiften  §3Ianeten  —  ahissimo  orbe. 
Tacit.  Hist.V,  4. 

@.  109.  be§  Scorpions*  ober  SÖtbberS**  — 
*  In  cujus  caudam  contentum  dirigit  arcum 
Mistus  equo  volucrem    niissurus  jamque 
sagittam.  Manil.  Astronomie.  Lib.  I. 
**  Aurato  princeps  Aries  in  vellere  fulgens 


#1 


85 

Respicit    admirans    adversum    surgere 

Taurum 
Summîsso  vultu  Geininos   et  fronte  vo- 

cantcm.    ibid. 

@.  110.  (Sugeii  —  ©tec^bett  —  vç^I.  II ,  507. 

@.  111.  ipanblung  —  bîe  S)emoftï)ene§  vjroxpi- 

(Tiv  nennt. 

<©.  111.  ber  tnê  OJraâ  Betten  mu§  —  ©ra§  bem 

5i}îor§  ^ctltg,  weil  eâ  narf)  ^limuâ  tn  feiner 

@cfd)td)te  »ont  ^cnfd)cntilut  ju  Jt)acï)fen  pflegt. 

111c  mihi  ante  alios  fortunatusque  laboruni 

Egregiusqueanimi,  qui  ne  quid  taie  videret 

Procubuit  moriens  et  humum  semel  ore  mo- 

mordit.  Turnus  in  Aeneid.  XI,  416-418. 

6.111.  Uè  eommi^brob  —  f.  II,  507.  —  unten  Iteê: 

''un!? 

©.  112.  îOîoll  tn  etneï  SrauBc  —  Anthologia 
graeca  c.2.  njo  ber  30cinfto(ï  über  einen  flagt, 
ber  ünt  unreife  Traube  (^axi,oiJ.évav  tvcppoo-v- 
vav)  ahhtaâ)  unb  ouf  bie  ®tra^e  warf. 

©.113.  eamuaquengebic^te  —  f.  111,133?  —  tn  bet 
5tnm.  (ieè:  0^00. 

©.114.  9Äan  übmöiubet  reicf)tîc.  —  »gt.  II,  475  (459  f.) 
505. 

I.  2(ri^o6uIi  fßerfud^  itöer  efitc  ttîabcmtfc^c  ^-vage. 
JBgr.  II,  461  f.  (508.)   III,  22.  27. 
3«  ©.117:  H.A.Frank  pr.  de  origine  linguae 
primitivae  humana.    Partie.  I.  Erfurt  1785. 
II.  1786.  p.  16.  4. 
3n  ®.  118.  imb  ^intet  bem  ZM  ffiibet  jïcf)  angeführt  : 
Traité  de  la  formation  méchanique  des 
Langues,  par  le  Président  de  Brotte». 


86 

Mélanges  philosophiques  tn  Histoire  de  Sué- 
tone traduite  par  Henry  Ophellot  de  la 
Pause.  Tom.  IV.  Chap.XXVlII.  D'Isis  et 
de  l'abus  des  étymologies  p.  21 — 41.  — 
Woston  de  confusione  Babyl.  et  Stiern- 
hielui  in  Praef.  ad  Evang.  Ulpliilae  ont 
proposé  de  dépouiller  toutes  les  langues 
actuelles  pour  y  reconnaître  le  germe  de 
la  langue  de  la  nature.  -  -  -  Le  dialecte 
François  qui  tend  journellement  à  faire 
la  conquête  de  l'Europe; —  outre  le  Celti- 
que qui  en  fait  la  base,  les  Marseillois  y 
ont  porté  le  Grec,  et  les  Généraux  de 
Rome  le  Latin;  l'Arabe  y  a  pénétré  par 
l'invasion  des  Sarrasius,  et  le  Teuton 
par  la  conquête  des  Francs.  Voilà  donc 
cinq  langues  qu'il  faut  étudier  à  fond  avant 
d'en  dépouiller  une,  et  ce  travail  seul  équi- 
vaut à  la  formation  d'une  Encyclopédie. 
p.  31.  —  On  a  fait  de  l'harmonie  imitative 
une  espèce  de  compas  de  proportion  qu'on 
applique  à  toutes  ces  recherches  —  Les 
Egyptiens  n'avoient  point  d'r  dans  leur 
langue  ;  ainsi  ils  n'auroient  jamais  pu 
rendre  l'idée  que  présente  ce  beau  vers  de 
Virgile  ; 

At  tuba  terribilem  sonituni  procul  aère 
canoro 

Increpuit. 
Les  peuples  de   l'intérieur    de  l'Afrique, 
qui  n'ont  point  d'«  dans   leur  idiome,  ne 


87 

pourroient  jamais,  quand  même  ils  auroîent 
un  Racine  parmi  eux,  rendre  ce  vers  d'An- 
dromaque: 

Pour  qui  sont  ces  eerpens  qui  siflent  sur 
sa  tète? 
LesHurons,  qui,  suivant  la  Hontan,  n'ont 
aucune  des  lettres  labiales,  doivent  être 
infiniment  plus  stériles  p.  34.  35. 
Augustinus  de  Magistro.  Toni.  I.  p.  386. 
Acute  quidem  falleris,  sed  utfalli  desinas, 
acutius  attende  quod  dicam,  si  tarnen  id 
dicere ,  ut  volo ,  valuero  ;  nam  verbis  de 
verbis  agere  tam  implicatura  esti,  quam 
digitos  digitis  inserere  et  confricare,  ubi 
vix  dignoscitur,  nisi  ab  eo  ipso  qui  id  agit, 
qui  digiti  pruriant  et  qui  auxilientur  pru- 
rientibus.  (c.  V,  14.) 

p.  393.  Quodsi  diligentius  consîderemus, 
fortasse  nibil  invenies,  quod  per  sua  signa 
discatur.  Cum  enim  mihi  signum  datur, 
si  nescientem  me  invenit  cujus  rei  signum 
sit,  docere  me  nihil  potest:  si  vero  scien- 
tem,  quid  disco  per  signum  -  -  -  Itaque 
magis  signum  re  cognita,  quam  signo  dato 
ipsa  res  discitur.  (c.  X,  33.) 

p.  394.  —  verba  -  admonent  tantum  ut 
quaeramus  res,  non  exhibent  ut  norimus. 
(c.  XI,  36.) 

p.  395.  Nam  verba  eadem  sonant  videnti, 
quae  non  videnti  etiam  sonuerant.  (c.XII,39.) 

p.  396.  —  illequi  loquitur,  eadem  quidem 


signiGcat  quae  cogitât,  sed  plerumque  tan- 
tum  sibi  et  aliis  quibusdain  ;  ei  vero  cui 
loquitur  et  item  aliis  nonnullis,  non  idem 
significat.  (c.  XIII,  43.) 
-  Multa  non  bene  audimus,  et  quasi  de 
auditis  diu  multumque  contendimus.  Velut 
tu  nuper  verbo  quodam  punico,  quum  ego 
misericordiam  dixissem,  pietatem  signili- 
cari  te  audisse  dicebas  ab  eis,  quibus  liaec 
lingua  magis  nota  esset.  Ego  autem  ré- 
sistons, quid  acceperis  tibi  omnino  exci- 
disse  asserebam.  Visus  enim  mihi  eras 
non  pietatem  dixisse,  sed  fidem,  [cum  et 
conjunctissimus  mihi  assideres  et  nuUo  modo 
haec  duo  nomiua  similitudine  soni  aurem 
decipiant*  Diu  te  tamen  arbitratus  sum 
nescire  quid  tibi  dictum  sit,  quum  ego  ne- 
scirem  quid  dixeris.  Nam  si  te  bene  au- 
dissem,  nequaquam  mihi  videretur  absur- 
dum pietatem  et  misericordiam  uno  Toca- 
bulo  punicè  vocari.  (44.)  5Cn  feinen  ©ol^n 
Adeodatum. 

Augustinus  de  catechizandis  rudibus. 
Cap.  II.  Tom.  IV.  p.  657.  658.  et  mihi  prope 
semper  sermo  meus  displicet.  Melioris 
enim  avidus  sum  quo  saepe  fruor  interius, 
antequara  eum  expiicare  verbis  sonantibus 
coepero  :  quod  ubi  minus  quam  mihi  notus 
est  evaluero ,  contristor  linguam  meam 
cordi  meo  non  posse  sufFicere.  Totum  enim 
quod  intelligo  volo  ut  qui  me  audit  intel- 


89 

ligat  et  gentio  me  non  ita  loqui  ut  hoc  ef- 
ficiain;  maxime  quod  ille  intellectus  quasi 
rapida  coruscatione  perfundit  animum  ;  illa 
autein  locutio  tarda  etlonjça  est  longeque 
dissimilis.  Et  dum  ista  volvitur,  jam  se 
ille  in  sécréta  sua  condidit;  tamen  quod 
vestigia  quaedam  mirum  in  modum  impres- 
sit  memoriae,  perdurant  illa  cum  syllaba- 
rum  morulis,  atque  ex  eisdem  Testigiis 
sonantia  signa  peraginms  —  quum  ita  ve- 
stigia —  ita  efficiantur  in  animo  ut  vultus 
in  corpore.  —  Sed  nec  ita  licet  educere 
et  quasi  exporrigere  in  sensum  audientium 
per  sonum  vocis  illa  vestigia  quae  impri- 
niit  intellectus  memoriae  sicut  apertus  et 
nianifestus  est  vultus.  Illa  enim  sunt  in- 
tus in  animo  ;  iste  foris  in  corpore.  Qua- 
propter  conjiciendum  est  quantum  distet 
sonus  oris  nostri  ab  illo  ictu  intolligen- 
tiae.  Nos  autem  plerumque  in  auditoris 
utilitatem  vehementer  ardentes  ita  loqui 
volumus  quemadmodum  tune  intelligimus 
quum  per  ipsam  intentionem  loqui  non  pos- 
sumus,  et  quod  non  succedit  angimur  et 
velut  frustra  operam  insumamus,  taedio 
marcescimus,  atque  ex  ipso  taedio  langui- 
dior  fit  idem  sermo  et  hebetior  quam  erat — 
Quis  enim  in  hac  vita  nisi  in  aenigmate 
et  per  spéculum  videt —  Nulla  major  causa 
est  cur  nobis  in  imbuendis  rudibus  noster 
Bermo  vilescat   nisi    quod  libet   inusitate 


90 

çernere  et  taedet  usitate  proloqui.  Et  re 
quidem  vera  multo  gratius  audiraur,  cura 
et  nos  eodem  opère  delectamur,  efficitur 
enim  filum  locutionis  nostrae  ipso  nostro 
gaudio  et  cxit  facilius  atque  acceptius. 

©.  120.  2fnm.  *)   Ueé:    ovte  tdXylotg  ofxoXoyovCiv. 

<S.  121.  SJejtc^ung  5n3if(^en  bem  (Sr^cnntnt§öers 
mögen  îc.  —  The  Works  in  Verse  and  Prose 
of  William  Shenstone  Vol.  II.  Lond.  1765. 
Essays  on  Men,  Manners  and  Things,  p.  189. 
On  Writing  and  Books.  LXVIII.  The 
siiperior  politenefs  of  the  French  is  in 
nothing  more  discernible  than  in  the  phra- 
ses used  hy  them  and  us  to  express  an 
afFair  being  in  agitation.  The  former  says 
„sur  le  tapis",  the  latter  ,,upon  the  an- 
vil".  Does  it  not  show  also  the  sincerity 
and  serions  face  withwhich  \re  enter  upon 
businefs  and  the  négligent  and  jaunfy  air 
Tvith  which  they  perform  even  the  most 
important. 

©.  121.  2liim.  lieé:  Jio  yc<Q  .  . 

©.123,  m  benSHotiêmen—  Jul.  Caes. Sca- 
lig er:  Sic  ccnseo,  Venere  propria  quasi- 
que  nativo  cujusque  linguae  décore  foveri 
sententias  quasdam  subnixasque  certis,  ut 
ita  dicam,  idiotismi  fnlturis,  quas  in  aliam 
quasi  coloniam  si  deducas,  iidem  sane  sint 
cives,  gratiam  pristinae  commendationis 
non  rctinebunt.  Sunt  pigmenta  quaedam 
Hispanicae  argutiae,  Tuscae  eioquentiae, 


91 

Gallicae  vénères ,  Oermanici  impetus^ 
quae  si  cudi  exteris  commutentiir,  sensus 
quidem  inanet,  flexus  coiumensusque  vel 
verborum  vel  numeroruin  amittit  vegetuin 
nitoreni,  illanique  lucis  elegantiam,  quibus 
einînebant  in  auribus  inditçenarum. 
@.  124.  ®a  ftc^  unfre  3)en!ungâart  —  ^u§er= 
lefene  S5iHtotI)e!  bcr  neueften  beutfdjen  £ttera=> 
tur.  III.  S5b.  Semgo  1TT3.  ou§  einem  fran^oft» 
fd)cn  mst,  befîen  «^erbcr  ftd^  Bebicnt  ^aben  fott, 
îjott  ber  3>erMnbung  Stt){f(^cn  ben  Heroen  beâ 
@cî)ôr§  mxi   ben  fJ^eröen    ber   (Spra(^oi:gane. 

S)tefe  Sommuntcotton  foU  burcf)  bic  Chordain 
tympani  gefd^e^en,  bie  ftd^  m  bem  Snnet'ftett 
ber  65cl)ô'rgange  Beftnbet,  mit  ben  ©e^ô'rneroen 
itnb  (Sprad^organen  sufammen^angt ,  unb  t)on 
ber  53erftd)ert  wirb,  ba§  fte  aud)  bet)  ben  Sî)iec 
ren,  namentlid)  ben  Sïffcn,  ftd)  beftnbe.  p.  178. 

5Die  ©rönlänber,  bcfonbcrâ  '^xt  SSeibêleute, 
begleiten  mandée  Sfôorte  nid)t  nur  mit  einem 
befonbern  3fccent,  fonbcrn  aud)  mit  COvienen 
unb  5£ugenn)inBen ,  unb  »er  btefel&en  nit^t  (^vX 
wahrnimmt,  ber  fann  beâ  «Sinneâ  Ietd)t  »er* 
fehlen.  <»♦  (Strang  «Çiftorie  »on  ©rönlanb  p.  279. 
SSenn  fie  g.  3î.  tïxù<x%  mit  S5>o^Igefaiïen  Be= 
ia^en,  fd)Iürfen  fte  bie  Suft  burd)  \)\t  Äe^te 
l^inunter,  mit  einem  geraiffen  Saut.  3öenn  fte 
etmaê  mit  3>erad)tung  ober  5CBfc^eu  verneinen, 
rümpfen  fte  bie  S^afe  unb  geBen  einen  feinen 
2aut  burc^  biefelbe  »on  ftc^.  Unb  raenn  fte  nic^t 
aufgeräumt  ftnb,  mu^  mon  me^r  ouê  t^renßJe^ 


92 

{ierben  olâ  Porten  tJcrfte^en.  Sï)r  <Bt\)luB  ift 
ntd)t  fdjïDuIftig  nod^  orîentoltfc^  alâ  ber  ^n^» 
bianer  tl)rei*,  fonbern  ftmpel  unb  naturel;  fîe 
lichen  abevoïeid^ntffe;  fonberltd)  it)enn  fie  6t)ri= 
ften  n)erben.  ©te  repettrcn  gerne  gu  mehrerer 
25eutltd)fett,  mad)en  fonft  ntd)t  gfo^e  Hms 
fd)n)eife,  fonbern  fînb  fo  laconifd),  ba^  fte  jtd^ 
jmor  einanber  Ietd)t:  aber  5Cu§länber  fel)t;  fd)n)er 
»erfte^en  fënnen.  Sn  U)rer  ^oefte  tiraud)en  fte 
n)eber  9?etme  nod)  @i)Ibenmaf.  @te  mad)cn 
nur  f urje  ®ä§e ,  bie  aber  boc^  auâ)  in  gen)tffem 
%ad  unb  ^abenj  gefungen  n)erben  unb  5it)ifd)en 
jebem  (Sa§  n)trb  ein  etlichemal  tt)teberï)oIte§  ; 
Ainna  ajah  :|:  hey  !  »ont  (Sf)or  angefttmmt. 
p.  287.  288. 

SeonI)arb  iDîetfterâ  ^rof.  in  ßnnd)  fCtegenbe 
5fîl(itter,  gro^tent^eilâ  ^tftor.  unb  polit.  3n=» 
I)altê.  25afe[  i^iâ)  1Î23.  No.\'II.  ilekr  bie 
®d}am^ftig!eit.  ®.  125. 
@.  125.  Wlit  ber  ^cidjtio^ïùt  jureben  —  lo  cere- 
bri  conforiJiatioDe  caiissa  latet,  quare  iî, 
qui  uieditationibus  dediti  suat_,  praesertini 
abstractioribus,  quique  saepius  inentein  a 
sensibus  et  imagiuibus  rermn  abducuut, 
neque  aliorum  dicta  tam  celeriter  perci- 
piant  neque  etiam  tam  expedite,  ut  multi 
alii,  loquantur.  Cogitatioues  eniin  eorum 
non  tam  vehementes  in  ccrebro  producunt 
motus  quales  requiruntur  ad  promtam  vo- 
cum ,  qua  cogitationes  illae  significantur, 
îraagmatiouem  spirituumque  in  organa  to- 


93 

eis  celerrimum  influxum.  Quare  hos  ut 
aliorum  dicta  citius  percipiant  et  ipsi  fiant 
eloqiientiores,  aut  affectus  varios  induere^ 
aut  corpus  movere  manusve  jactare  opor- 
tet; ut  hac  ratione  in  cerebro  eorurn  spi- 
rituuin  Diotus  reddatur  vebementior,  sic- 
que  hic  celeriores  et  vividiores  vocuin  ima- 
gines, proniinciationemque  promtiorem  et 
faciliorem  efficiat.  Nisi  forte  et  baec  ejus 
rei  ratio  est,  quod,  qui  rerurn  naturas  at- 
tentius  considérant,  videntes  ad  ea  nihil 
signa,  quae  homines  pro  lubitu  ad  ea  in- 
dicanda  instituerunt,  conferre,  illa  cogi- 
tatione  crebro  resecent  atque  ita  hanc  vo- 
cuui  cum  cogitationibus  connexionem  im- 
minuant  et  quodammodo  dissolvant:  quo 
fit,  ut,  quum  cogitata  proloqui  voliint, 
sacpissime  haereant  ac  verba  cogitationes 
sequi  noiint,  itidenjque  quum  alios  loquen- 
tes  audinnt,  cogitationes,  quae  illis  voci- 
bus  significari  soient,  auditum  vocum  non 
statim  excipiant,  atque  idcirco  hi  tardius 
atque  alii  nientem  aliorum  percipiant.  Sam. 
Wercnfels  Dissertatio  de  Loqucla  inOpus- 
cul.  Theolog.  Philos,  et  Philolog.  p.  760. 
761. 

©.129.  jener  alte  Jßeihreife  —  »gf.  Cic.  de  Republica 
I,  17. 

©.  130.  (Stoatêftretd^e  —  ''A  ^'  ovv  ol  veôoxepoi 

Tovg  'A^i]va[ovç  Xe'yovat  tuç  tojV  Tcçay^d- 
rov  dvç)(EpeLCx.ç  ovà^aci  ;;^p7;aToiç  xal  cpiXav- 


94 

^pSnoLç  liti'x.aK'DTtxovxaq  curreiGiç  vnoTiopi- 
^ea^atf  tuç  fxlv  irvépvaç  eraLQaç,  Tovq  de 
(popovç  (TvvToi^eLÇj  (pvXaxàç  ds  tÙç  rppovpàç 
tâv  irôXeav ,  oïy.r^ua  de  to  deafxarr^piov  xa* 
%ovvTaq,  TTpô'jTov  "EoJmvoç  vJv  («ç  eotze)  aô- 
(pLay.a  ,  Tr;v  tàv  ypeoyv  à7Toy.o7ir;v  aeiadyj^eiav 
ovo^da-avTo:*    Plutarch.  Solon.  c.  15. 

<S.130.  ^au§recf)t  etneâ  (S^emannâ  — 

Soloecis7num  liceat  fecisse  marito.   Ju- 
venal.  VI,  456. 

<S.  132.    Iteé  :    xnraoyjj^riGeTcct, 

II.   SSctmifdjte  SCnmevfttttgctt  le. 

vF)amann  f;atte  früher  on  einer  franj.  ©praàfe^rc  gc« 

arbeitet  I,  345.  390.  III,  105.    ®aê  SSejîe  baoon,  fagt 

er  in  ber  festeren  ©tetie,  ijl  in  ben  i^erm.  2tnm.  inajîurje 

gejogen.    SEeitere6   über  bie   ©iurictjtung    biefer  @d)rift, 

unb  ba§  jîe  gegen  >&.  ».  îOîofer  u.  fein  II,  149.  angefuÇ)r» 

teê  S5nd)  :    3)er  >f)err  nnb  ber  Wiener  gefcf)i[bert  mit  pa» 

trictifcfeer  grep^eit ,  grff.  1759  —  (rcorauf  -£).  noc^  öfter 

mifpielt  II,  279.  386.)   gertditet   gemefen,  |îe^t  III,  36. 

41.  55.  58.  60.    aSgf.  H,  508  f.    3n  gofge  einer  ^ritiP 

%  ®.  Sinbner»  l)at  jtcf)  >Ê)amann  gegen  biefen  tn  Briefen 

m,  50.  52.  unb  einer  eigenen  ®cp(age  IIÏ,  54 ff.  aué- 

gefprod)en.    (^im  'ipatinobie  i(î  in  einem  SSriefe  an  -f)rn. 

».  SDîcfer  III,  202  ff.  »erfprort)en. 

@,133.  nebenan:    De  l'autorité  de  l'usage  sur 

la  langue.     Discours   lu   dans   la    séance 

publique   de   l'Académie  Française   le    16. 

Juin  1785.  par  M.  Mannontel,    Secrétaire 

perpétuel.  Paris  (Demonville)  1785.  p.  36. 8. 

<B.  135.  Sic  S^eorte  bcâ  etnen  îc.  —  Scibni^cnS 

unï)oi:greif[ic(K  Tetanien  tctref  cnb  î)ie  2iuêubung 


95 

unb  SJerBcffcrung  ber  bcutfc^en  ®prad)e  in  Col- 
lectaneis    Etymolofçic.    P.  I.    p.  257.    §.  5. 

5Dcnn  glctd)n)te  man  in  großen  <^anbel§ftäbten 
oucf)  tm  (Spiel  unb  fonft  nid)t  aKqdt  @clb 
^a^Iet,  fonbcvn  fid)  on  bcffen  (^tatt  ber  B»-'bbel 
ober  îîîarfen  biê  jut*  leisten  ^CbrecTjnung  obec 
Ballung  Bebienet;  alfo  t\:)nt  aucf)  ber  SJcïftonb 
mit  bcn  ^ilbniffen  ber  S)tnge  ($umal  iüenn  er 
öiel  jtt  benfen  ^at),  ba^  er  nämlid)  Bcic^en 
bafür  Braud)et,  bamit  er  nid)t  not^ig  ^obc,  bie 
<Sûd)e  jebcâmaU  fo  oft  fie  »orfommt,  »on 
neuem  ju  tebenfen.  —  p.  258.  §.  7.  ®a^cr 
6raud)t  man  oft  bie  Sporte  olâ  Beid^en  ober 
fliê  3îed)enpfennige,  anftatt  ber  JBilbniffe  oon 
(Sad)en,  hiê  man  ftufenraeife  sumFacit  fd)rei= 
Ut,  unb  Berim  SJernunftfd)Iu^  jur  <Sad)e  felBjl 
gelanget.  SföorauS  erfd)einct,  wie  ein  ©rofïeâ 
baran  gelegen,  ba^  bieS5>orte  aie  SJorHlbe  unb 
gleic^fam  al§  «H^ed)fel  =  Bebbel  beâ  S>erftanbeâ 
tt)o^  gefafît,  n)oî)l  unterfd)ieben ,  a«ïû«gl^^ 
l^äuftg,  leid)tflie^enb  unb  jugänglid^  feçen. 

@.  135.  ein  ®ottcêi5eref;rfer  —  f.  35b.  III,  ©.  15  f. 

<B.  136.  5Jîan  barf  ftd)  alfo  nid;t  wunbern  — 
Nous  avons  trop  méprisé  la  Grammaire: 
le  vrai  ou  le  faux  des  idées  dépend  sin- 
gulièrement de  la  vérité  ou  de  la  faus- 
seté des  termes  qui  les  expriment.  Une 
analyse  bienfaite  des  principes  élémen- 
taires pour  la  formation  des  langues  four- 
niroit  des  mémoires  trés-curieux  pour  l'hi- 
stoire de  l'esprit  humain  ;  et  c'est  un  phé- 


96 

nomène  digne  de  l'attention  de  tous  les 
philosophes ,  de  voir  par  quelle  gradation 
l'homme  a  passé  de  ces  cris  inarticulés 
que  la  nature  fait  naître  pour  exprimer 
ses  besoins,  jusqu'  à  ces  périodes  nom- 
breuses et  cadencées,  qui  forment  une 
espèce  de  mélodie  pour  l'ame  dans  la  lan- 

^     gue  de  Platon  et  de  Démosthène. 

Les  anciens  Romains  faisoient  de  la 
grammaire  raisonnée  la  base  de  leurs  con- 
Doissances;  on  voit  par  ce  qui  nous  reste 
de  Varron  et  par  les  ouvrages  de  Quin- 
tilien  l'étude  profonde  qu'en  avoient  faite 
ces  grands  hommes:  César  lui-même  avoit 
composé  un  traité  sur  l'analogie,  très- 
estimé  du  peuple  même  qu'il  avoit  asservi, 
et  que  le  tems  a  fait  perdre  sans  le  faire 
oublier.  Histoire  des  doux  Césars  de  Sué- 
tone, traduite  par  Henry  Ophellot  de  la 
Pause:  avec  des31êlanges  philosophiques 
et  des  Notes.  Tom.  I.  à  Paris  1771.  Vie 
de  Suétone  p.  XXXIV  —  XXXVI. 

©.  13T.  flur  îlnmcrFuiig.  Tô  ftèv  /àp  cn8r,()ovv  v6- 
^io^a  yLLuçàv  'é^eiv  eTtolricrev  àito  ttoIiTlov 
axa'ètyiov  dvva^LV  o  Av'KOvpyo<;  —  to  5è  tov 
%6yov  vôyLKXfia  TOvvotvTÎov,  Ùtt'  svTs'kovç  xal 
bXiyr^ç,  X£|fG3ç,  slq  TioTJhiiv  xai  ■jTEpiTTr,v  ■x.ax- 
eaxevaoe  Sidvoiav  ^  ty  tto^ÀtJ  ctiojtc^  tovç 
^Qûdaç  ànocp'Sre'j'ytaTixovç  «al  -TtenaiSev^é- 
vavç  TTpôç  xàç  ocTvoxpicreLg  fir,^avô]UEV0Ç.  Plu- 
tarchi  Lycurgus  c.  19. 

®.  137. 


»7 

@.  137.  %M  t)c8  geIclirtejleîT  9?ßmcr§  —  Doc- 
tissimus  Togatorum.  Cicero  in  Quaest. 
Acad. 

<B.  138.  in  ben  liefen  beï  <Bpuâ)t  —  L'établis- 
sement des  langues  n'a  pas  été  fait  par 
des  raisonnements  et  des  discussions  aca- 
démiques, mais  par  1' assemblage  hisarre 
en  apparence  d' une  infinité  de  /luzards 
compliqués-^  et  cependant  il  y  règne  au 
fond  une  espèce  de  Métaphysique  fort 
subtile ,  qui  a  tout  conduit.  -  Un  des  plus 
pénibles  soins  est  de  développer  —  cette 
Métaphysique  qui  se  cache  et  ne  peut  être 
apperçue  que  par  des  yeux  assez  perçans. 
L'esprit  d'ordre,  de  clarté,  de  précision, 
nécessaire  dans  ces  recherches  délicates 
est  celui  qui  sera  la  clef  de  plus  hautes 
sciences ,  pourvu  qu'  on  1'  y  applique  de 
la  manière  qui  leur  convient.  Fontenelle 
dans  le  Discours  à  l'ouverture  de  l'Assem- 
blée publique  du  25.  Août  1741.  al§  Doyen 
unb  Directeur  de  l'Académie  françoise,  aî0 
er  50  %QX)it  Bci)  bcrfciben  ait  genjorben  war. 
(@ine  5Crt  »on  Sut^elrcbc).  Tom.  111.  feiner 
Oeuvres  p.  382,  383. 

®.  138.  Snïîcrfionen —  Oeuvres  du  Comte  Al- 
garotti  Vol.Vll.  p.  299.  Lettre  à  M.  l'Abbé 
Grégoire  Bressani  àPadone  de  Berlin  ce 
17.  Juin  1752.  rebet  »on  gemiffen  Briefen  be3 
P.  Cataneo  écrites  du  Paraguai  unb  bic 
Algarotti  <xx\,  einen  geliehen ,  burd^  ben  fie  t>cr= 

Çamonn'8  ©i^riften  Vlll.S^.  T 


98 

loten  gcïjangen.  p.  304.  J'ai  trouré,  en  lisant 
ces  Lettres,  une  autre  chose  qui  mérite  ré- 
flexion; c'est  le  langage  d'une  des  popu- 
lations du  Paraguai.  Il  est  si  fort  rempli 
d'inversions,  et,  pour  ainsi  dire,  si  dislo- 
qué, que  les  constructions  Grecques,  ou 
Latines,  sont  simples  et  unies  en  compa- 
raison. Ce  Missionnaire  en  rapportoit  plu- 
sieurs exemples  tirés,  non  de  leurs  ora- 
teurs, ou  de  leurs  poètes,  mais  des  discours 
les  plus  ordinaires,  où  il  y  avoit  plus  d'ir- 
régularités et  de  désordre  que  dans 

Quisquis  erit  vitae,  scribam,  color. 
ou  bien  dans 

-  -  Me  tabula  sacer 

Votiva  paries  etc. 
Qui  chercheroit  les  articles  à  leur  place 
naturelle,  se  trouveroit  bien  éloigné  de 
son  compte  ;  il  faut  les  prendre  à  la  fin 
de  la  période,  comme  il  arrive  quelque- 
fois dans  la  langue  Angloise,  et  en  cas 
de  besoin ,  les  François  pourroient  de 
l'idiome  du  Paraguai  tirer  une  preuve  que 
les  inversions  dans  les  langues  sont  une 
marque  de  barbarie. 
<S.  139.  30oï)I!Iûng,  bcr  gu  emem  lat  ^crtoben 
geï)ort  —  Bartholomaeus  Riccius  de  Imi- 
tationc  Lib.  III.  Nemo  enim  jam  pridem 
nescit,  solutae  quoquc  orationi  suum  cer- 
tum  numerum  adesse,  quae  si  mutetur  ad 
eum  modum,    magnum  periculum  est,    ne 


99 

quod  apte  compositum  fneratprius,  disso- 
lutum  reddatiir,  ac  quod  structura  ipsa  ad 
nuinerum  optime  concinebat,  ne  absonum, 
atque  asperum  quid  resonet  commutatum, 
quaeque  fortiter  priore  couglutinatione  con- 
tinebatur,  recenti  ac  nova  tota  delumbe- 
tur  oratio,  nisi  res  ea  nobis  prorsus  sit 
cum  dissoluto  ac  parum  composite  loquenti  ; 
nam  verba  omnia  non  ita  sunt  in  quadrum 
confecta  ac  quasi  affabre  laborata  atque 
expolita,  ut  quoque  conipositionem  tiiam 
instituas,  eam  aeque  apte  sequantur,  at- 
que inter  se  quoque  adhaereant  aptis- 
sime.  pag.  624.  625.  S«  ber  5CuigaBe  »on 
Christoph.  Longolii  ®ptftelrt.  Lugd.  1563.12. 

@.  142.  ^t'e  ^xtiîd  -  -  I)tnten  ûn5uï)cîngen  — 
Lies  Basques  désignent  le  même  sens  par 
une  particule  enclitique  qu'ils  mettent  à 
la  fin  des  noms.  Gramm,  gén.  de  M.  Beau- 
zée.    Tom.I.    p.  313. 

®.1M.  SJegriff  eineâ  felBftftanb.  5lenntt)ort§  — 
5Dte -^auptiDörter  ftnb  aEe  ber^efttmmung  be§ 
Bô^Ienâ  fä^tg  unb  ^tnnîtebcrum  mth  n)a§ 
fîc^  gûï)len  lä^t,  unter  bte  Älaffe  ber  ^aupt» 
wotta  geredl)net.  S)tefe§  dJlctîmal  ber  «^aupt= 
tt)örter  tft  md^t  c^aractenftifc^ ,  fonbern  bui:d^= 
ouâ  metapî)t)ftfc^,  unb  ta  bte  <S>ptad)cn  fe^r  or= 
bentltd^  nac^  bemfelBen  etngertd)tet  ftnb,  fo  ge= 
l^ort  btefer  ilmftanb  mit  unter  bteientgen,  wo 
baâ  5Dletap:^t)|ifd)e  in  ber  @prad)e  sur  îfli^U 
fc^nur  gebient  unb  bem  25itt!ul)rliciöen  unb  ^er» 


100 

totrrten  öorgeBogcn  l^at.   SomkrtS  ©emtottf. 
Äup.  V.  §.  1T5.  176. 

®.  149.  ®efc{)ic^tfct)reiben'n  it)Uè  ®efc^rccî)té  —  Mad.  de 
Montpensier  dans  ses  Mémoires  T.  I.  p.  179.  JDtC 
»on  >f)am.  angefüf;rte  ©telle  fdjfte^t:  moi-même  aussi 
bien  que  les  autres,  qui  en  suis  de  Père  et  de  Mère. 

@.  151.  S)ie  5Iiim.  heiicf)t  fi(i)  auf  fcfgenbc  im  XI.  ïf). 
Uï  Sttt.  S5c  1761.  juin  180.  f&mf  etitf;altcne  ÎJÎ  a  cï)* 
f(^rtft:  „Sd)  niu§  3r;neii  iio^  ein  Urtf;eil  übet  beu 
<f)erru  u-Siienet  nitttf;etfeu,  iaè  mil.  »on  b.  95erf.  bet 
©oFr.  ®cnfn).  ^erriifjrt. --  3u  feiner  5(rt  i(l  eê  »ortceff» 
licï) ,  ivenn  aud)  ber  ^crr  ».  SK.  in  einiç\cn  ©tiidf en  ta» 
gegen  fönnte  »ert^eibigt  werben.  /,S)tefe  9î^apfobie,  fagt 

ber  Unbefanntc ©in  'pabagog  grcf er  «gierren  u. 

i^rer  dienet  reirb  biefc  lie.  poet.  ---  jjor^ie^en  follte." 
3(i)  \)aU  gu  biefer  îBeurt^.  nickte  Çinjusufegen,  aïè  baf 
bcr  >P)err  ».  3DÎ.  btoß  SBîlIenê  gewefen/  unfere  fieinern 
beutfd)en  {Çiir(îen  unb  i^re  erjlen  Dîat^c  unter  bem  îi« 
tcf  »on  ©taatêminifîern  ober  Sîienern  jn  fd)i(bern.  3Cn 
tiefen  ff.  -^öfen  là^t  fïd)  fe^r  oft  iaè  Äabinet  ouf  bte 
Äanjlep  rebuciren  ---  33."  »gl.  II,  503. 

III.    S>k  SKûgi  ûuê  SDîoi'genïtttttc. 
gSgl.  II,  509.  III,  62. 

IV.  Älöögebtc^t  in  (Behalt  eincg  ®Cttbf(^tci6ctt§  îc 

2trt  unb  3Bcife  biefer  ©c^rift  erf;eat  auâ  III,  36.45. 
46  f.  S)ie  2fufnabme  be»  2)ebifationêe;:emplara  auê  III, 
48.  (50. 51.)   aSgl.  II,  509. 

©.  163.  .Obe  ttn  ©Ott  —  »ou  Älopflodf  (©ämmtl.  SB. 
Sps.  1823.  1.  SBanb,  @.  56.) 

bic  feine  >f)e»a  gett5orbeu  —  5Infpielung  auf  «f)<i* 
manne  aSer^ältni^  gu  Äatfi.  35.  »gl.  tic  9  — 19.  ©tropÇc 
ter  angef.  Ote. 


101 

Umi  Silbeô 

Seiten  unb  gottlic^iîeu  3ug,  bie  gfebe! 

2)tc  grubfl  bu  5lbam  tief  in  (ein  ■^(t^  hinein  ! 
^aà)  feinem  2)enfcn  »on  ber  SBoUfommenl^eit, 
©aus  auê9efcl)affen ,  i^m  gefctjaifen, 
«Bradjtejl  î)n,  ®ott!  tf;m  bcr  aïîenfct)en  SKuttec! 

®ie  grubll  b«  mic  aud)  tief  in  mein -fîcrj  ^ineiu! 
Stad)  meinem  î)enFen  üon  ber  SßoüFommen^eit, 
®anj  auêgefd)affen ,  mir  gefcfjafen, 
pf;riî  bn  fie  mq,  bie  mein  gan^eê  ^erj  liebt! 

SBeg ,  butd)  bein  @ct)icffal  -  -  - 


gern  weg  ben  anêgejîrerften  %xm(\\ 
Slbcr  nicl)t  »eg  anö  bem  bangen  -öerjen. 
6.164.  miibe  (Stiftung  —  »gf.  III,  45  f. 
@.  167.  3ur  2tumerfung  : 
@.  baê  9?igtfd)e  ©efangBud^: 

®ie  tft  mir  lieb,  bte  tt)ertf)e  SÖlrtßb, 
Unb  fonn  i^r  ntd)t  »ergcffen; 

£oB,  @^v  unb  3"<i)t  ^'^n  i^ï  man  faôt, 
©ie  fjat  mein  «^ers  Befeffcn. 
Srf)  hin  if)V  I)oIbr 
Itnb  n)enn  ici)  foïït 
©ro^  Unglück  ^an, 
^a  liegt  nid^tê  bran, 
®ic  will  mic§  be§  ergoßen/ 

5[Jîit  ii)Ut  Sieb  unb  Sreu  an  mit 
2)ie  fîe  3u  mir  mü  fe^en, 
Itnb  t^un  all  mein  Regier. 

D.  5K.  Sutlier. 

»gr.  II,  341,  33.  417. 
®.  169.  S5aâ  langfamc  Beitma^  —  (Sari  M.  fott 
bte  beutfc^ett  Sölelobien,  weil  ^e  «ic^t  fo  lang» 


102 

fem  olô  bic  römtfc^en  gtengen  unb  in  mehreren 
Sottett  Bejlunben,  aBgefc^ap  IjaUn.  @.  Gold- 
ast Rer.  Germ.  Tom.  II.  p.  28. 

"A^ioî^  ècTTiv ,  eÏTtep  dT^^'kov  tlvoç,    xal  t>7ç 
iegdç    è7ny.tl,r]^rivat,    ^ovamijç.    Julian.   Epi- 
stola  ad  Ecdiciuui.  LVI.  p.  442. 
<S.  170.  Segenbc  —  f.  Herodot.  II ,  2.  »gf.  @.  341  f. 

@.  173.   ^offtrad)  —  baê  SBort  t(l  auê  3)îofer§  ^err  u. 
2)teuet  @.  148. 

@.  174.  jvaâ   mià)   belogen  -  -  -  3u"9fcniftnb  —  ogi. 
III,  48. 

SfJîeiFunjl  -  -  miDerbienf-e  e^re  -  -  Kac^fagung  —  f. 
bie  2Cnm.  su  @.  151. 
Sapenbeutfc^  —  »gl.  III,  202. 

V.    ^vansôjîfci^cê  «Project  îc. 

aSgl.  II ,  510.  (III ,  142.)  g^olgenbeê  tfl  »on  bcr 
mit  einem  SSittet  (»gl.l  III,  113.  127.  II,  107  f.)  .^a* 
mann  jugefenbeten  ©d)l'ift:  L'Inoculation  du  Bon-Sens. 
A  Londres.  M.DCC.LXL  (62©.  Ff.  8.,  bie  2)nicîfeiteu 
in  Seijîen  eingefaft)  ein  mit  bem  Stnfang  beginnenber 
2(«êsug: 

Je  n'ai  pas  quarante  ans,  et  je  ne  reconnais 
plus  ma  Nation.  On  ne  parle  que  par  équivoques, 
on  ne  pense  que  par  distraction,  on  n'  écrit  que 
par  épigramme,  on  n'agit  que  par  étourderie: 
l'esprit  bref  triomphe  de  la  raison;  la  futilité  fait 
taire  le  génie.  -  -  -  notre  mal  ne  réside  ni  dans 
notre  sang,  ni  dans  celui  de  nos  aïeux;  il  gît  dans 
nos  têtes:  fixons  le  vif  argent,  et  nous  voilà  guéris. 
Ni  les  maladies  secrètes,  ni  la  petite  vérole, 
ne  firent  jamais  tant  de  ravages  parmi  nous  que 
la  frivolité.   Elle  s'étend  jusqu'  aux  Capucins,  qui 


ne  s'habillent  plus  qu'  en  couleur  more -dorée; 
jusqu'  aux  Carmes,  qui  ne  marclient  plus  que  le 
parasol  en  main. 

La  Religion,  qui  passe  pour  radoteuse  dans 
l'esprit  de  nos  étourdis,  sans  doute  parce  qu'elle 
est  trop  ancienne,  gémit  avec  raison  sur  nos  écarts. 
-  -  En  vain  certains  Prédicateurs  à  la  mode  vou- 
draient nous  convertir;  ils  n'ont  que  des  grimaces 
de  toilette  et  des  phrases  de  théîitre:  ils  parlent 
de  nos  dogmes,  comme  une  coquette  de  ses  amours. 

La  Sorbonne  ne  sait  pas  si  une  These  est  im- 
pie ou  chrétienne,  et  le  Parlement  prononce.  Le 
Clergé,  tantôt  au  Pape,  et  tantôt  au  Roi,  ne  re- 
cherche que  l'indépendance.  Si  le  Souverain  me- 
nace, le  Système  Ultramontain  prévaut:  si  le  Pon- 
tife tonne,  les  libertés  de  l'Eglise  Gallicane  re- 
paraissent. -  -  -  Bientôt  on  prendra  des  quartiers 
d'Eté,  pour  boire  de  la  limonnade  et  peur  se  re- 
fraîchir. Peu  s'en  faut  qu'on  ne  place  une  toilette 
dans  la  tranchée,    et  qu'on    ne  parfume    la  poudre 

à  canon Les  Anglais  méditatifs,  les  Allemands 

graves,  les  Italiens  politiques,  et  nous  au  milieu 
d'eux,  tout  élégants,  tout  aimables,  et  tout  sé- 
millants; convenons  que  le  tableau  n'était  fait  pour 
les  bordures,  et  que  nous  sommes  trop  frivoles 
pour  avoir  des  voisins  aussi  sages  -  -  -  nous  mé- 
prisons tout  ce  qui  n'existe  pas  dans  Paris.  Le 
Général  des  Hannovriens  est  partout  le  monde  le 
Prince  de  Brunswick^  et  il  n'est  pour  nous  que 
Mo?isieur  Ferdinand.  ---Il  n'y  a  que  la  postérité 
qui  pourrait  nous  corriger;  mais  malheureusement 
c'est  une  médisante  prude,  qui  ne  parle  jamais 
qu'  à  l'insçu  de  ceux  qu'elle  critique. 

Le  siècle  passé  fut  le  regne  du  génie,  le  siècle 
prochain  sera  sans  doute  celui  du  Bon  Sens  ;  com- 


104 


ment  âgurerons  -  nous  dans  cet  entre -deux!  à  peu 
près  comme  le  perroquet  entre  le  boeuf  et  le  lion. 

Un  siècle  où  l'on  ne  sait  dire  que  des  phrases, 
enfanter  des  rêves,  imaginer  des  modes,  bâtir  en 
taille  -  douce ,  écrire  en  miniature,  se  battre  en 
cadence ,  est  nommé  le  Siècle  philosophique.  Se 
moquc-t-on  du  Siècle  ou  de  la  Philosophie?  Beau 
problême  à  résoudre  !  -  -  -  - 

Si  nous  savions   que  la  sueur   est  le  seul  fard 

des  Héros nous  serions  sans  doute  très-habiles  : 

mais  nous  abandonnons  cette  science  aux  Prus- 
siens,  qui  en  profitent,  et  qui  ne  connaissent  de 
plaisir  que  celui  de  se  bien  battre. — 

Fanatisme:  quel  mot!  il  nous  fait  frisonner  ; 
et,  malgré  cela,  quelle  Nation  plus  fanatique  que 
nous?  Vit -on  parmi  les  Italiens,  les  Allemands, 
les  Russes ,  des  Jansénistes ,  des  Molinistes,  des 
Convidsionnistes ,  des  Secoi/ristes ,  des  Pichoni- 
ttes,  des  Encyclopédistes? -  — 

Une  raison  qui  se  dit  fille  de  la  matière,  voilà 
notre  Religion;  une  Philosophie  qui  se  croit  née 
pour  marcher  à  quatre  pattes,  voilà  notre  gran- 
deur; une  métromanie  qui  compose  pour  voir  brû- 
ler son  ouvrage,  voilà  notre  bel  esprit;  une  im- 
piété qui  ose  blasphémer  contre  Dieu-même,  voilà 
la  sublimité  de  notre  génie.  -  -  On  ne  court  plus 
au  théâtre  pour  se  délasser,  et  pour  réformer  ses 
moeurs,  mais  pour  entendre  d'odieuses  personna- 
lités, et  pour  honorer  la  calomnie.  --- 

La  Littérature  n'est  plus  aujourd'hui  parmi  nous 
qu'un  vil  métier,  tel  que  celui  d'étaler  à  la  place 
Maiifjert;  mêmes  vénalités,  mêmes  injures,  mêmes 

grossièretés. Nous   voulons    toujours   donner 

le  ton,  parce  que  nous  savons  chanter  toutes  sor- 
tes d'air:    mais  il  y  a  des  temps   où    des  Peuples 


105 

ü'out  point  d'oreilles,  et  n'en  veulent  point  avoir; 
la  prudence  exige  alors  qu'on  se  taise,  et  mal- 
heureusement nous  ne  nous  taisons  jamais.-'-  Ob 
trouver  parmi  nous  —  des  lectures  qui  ne  soient 

pas  impi  -  comiques  ou  romanesques Le  jeu, 

qui  masque  notre  avarice  ,  notre  indigence  ou  no- 
tre ennui,  et  que  les  femmes  idolâtrent  autant  que 
leurs  amans j  et  plus  que  leur  parure,  a  tari  la 
source  des  entretiens,  et  produit  des  avanturiers, 
comme  la  terre  en  Automne  produit  des  champig- 
nons: par -tout  ils  pullulent,  et  par -tout  ils  por- 
tent un  esprit  d'arrogance  et  de  filouterie,  qui  met 
en  discrédit  la  Nation,  et  qui  nous  fait  redouter 
en  certains  pays,  .presque  autant  qu'on  redoute 
les  Prussiens  en  Saxe 

Nos  beaux  esprits,  qui  nient  toute  infaillibilité, 
qui  assurent  que  la  Religion  est  fausse,  et  qui 
veulent  qu'on  les  croye  absolument  sur  leurs  as- 
sertions, s'annoncent  donc  sans  doute  eux-mêmes 
pour  infaillibles;  car  autrement  quel  droit  auraient- 
ils  de  captiver  notre  entendement^  — 

Mais  pour  répondre  à  ces  petits  hommes,  sot- 
tement orgueilleux,  qui  vont  prendre  ces  réflexions 
pour  une  satyre,  et  les  traiter  de  mauvaise  rap- 
sodie,  je  leur  dirai  que  je  ne  détaille  ici  les  ma- 
ladies de  ma  Nation,  qu'à  dessein  de  pouvoir  les 
guérir  --  Tous  nos  Auteurs  n'ont-ils  pas  avancé 
que  nous  étions  le  peuple  le  plus  léger,  le  plus 
frivole,  le  plus  ridicule,  le  plus  efféminé?--  Com- 
bien de  témoignages  ne  recueillerais -je  pas  pour 
appuyer  chaque  article  que  j'ai  avancé,  et  pour 
faire  voir  que  ce  petit  Ouvrage,  tout  informe  qu'il 
-est,  n'a  point  d'autre  objet  que  d'instruire  et  de 
corriger?  —  Mais  au  lieu  de  faire  ici  une  apo- 
logie,  qui  ne  persuadera  pas  les  sots,   et  qui  est 


106 

inutile  aux  yeux  des  vrais  Philosophes,  proposons 
à  la  suite  de  tant  de  misères  la  façon  de  les  gué- 
rir; (car  c'est  notre  but.) 

Notre  mal,  n'en  doutons  pas,  ne  vient  que  d'un 
défaut  de  bon  sens;  desorte  que  si  nous  trouvons 
le  moyen  de  le  composer  et  de  l'inoculer,  nous 
serons  bientôt  guidés  par  la  raison.  Mais  com- 
ment nous  y  prendre  pour  produire  ce  grain  de 
bon  sens  dont  nous  avons  besoin,  et  comment  l'in- 
sérer. Voilà  la  difficulté.  Après  avoir  sérieuse- 
ment réfléchi  sur  une  opération  aussi  importante, 
j'ai  cru  qu'il  fallait  absolument  prendre  chez  les 
diverses  Nations  de  quoi  former  le  remède  en  que- 
stion. Ainsi  j'ai  joint  une  portion  de  flegme  An- 
glais à  plusieurs  dragmes  de  raffinement  Italien, 
plusieurs  onces  de  gravité  Espagnole,  de  rigidité 
Allemande,  h  quelques  scrupules  de  légèreté  Fran- 
çaise: telle  est  la  masse  qui  doit  former  le  grain 
de  bon  sens  propre  à  nous  guérir  radicalement, 
si  nous  pouvons  arriver  à  l'introduire  jusqu'  à  l'en- 
droit où  il  doit  agir.  -  -  Nos  narines  sont  trop  plei- 
nes d'odeurs,  nos  oreilles  de  sornettes  et  de  chan- 
sons, notre  bouche  d'essences  et  de  ragoûts,  pour 
qu'il  puisse  y  avoir  le  moindre  passage;  mais  le 
crâne  pouvant  s'entr'ouvrir,  comme  il  arrive  dans 
l'opération  du  trépan,  il  s'agit  défaire  un  trou  au 
front,  dans  l'endroit  même  où  l'on  flâtre  les  chiens 
pour  les  préserver  de  la  rage:  là,  à  l'aide  d'un 
chalumeau  d'or,  on  soufflera  le  grain  du  bon  sens, 
qui  ne  doit  pas  être  plus  gros  qu'  une  lentille.  A 
peine  aura- 1 -il  pris  sa  place  dans  notre  cerveau, 
qu'il  opérera  des  prodiges  surprenants Si  quel- 
que bel  esprit,  après  cette  épreuve,  veut  juger  de 
sa  guérison,  qu'il  fixe  les  Livres  qu'il  admirait  le 
plus,    et  il  n'y   trouvera   que    des   misérables   so- 


107 

phismes ,  dont  il  sera  tout  étonné.  Déjà  l'on  a 
fait  l'Inoculation  du  Bon  Sens  ehez  un  Petit-Maî- 
tre qui  croyait  le  Livre  de  VEspriû  la  première 
merveille  de  l'Univers,  et  chez  un  bigot  qui  ado- 
rait les  ouvrages  ^z  Berruyev i  et  déjà  leurs  yeux, 
entièrement  éclaircis  n'y  découvrent  que  des  men- 
songes et  des  horreurs.  -  -  -  Je  ne  prétends  pas 
que  ce  grain  ne  soit  nécessaire  qu'aux  seuls  Fran- 
çais :  tous  ces  demi- Petits -Maîtres  Anglais,  Ita- 
liens, Allemands,  Polonais,  Russes,  Hollandais, 
et  même  Suisses,  qui  osent  prétendre  au  bel  es- 
prit, ont  plus  besoin  de  notre  Inoculation  que 
personne.  — 

©.175.  3m  3«!)^  ba  tie  aSeiiuêK.  —  3ßgl.  II,  155. 

©.  176.  aum  3Kotto  »gt.  II,  108.  III,  113. 

©.  184.  bep  ttHen  großen  a3uci)fur;t:ern  —  f.  III ,  113. 

VI.   Ahaelardi  VirJni  Gl^iuiarifrî^C   ©tnföße  JC 

3m  yt\)\\ii\\  %\}Z\\  ber  Sitteraturbriefe  ijl  über  bie 
neue  •f)eIot[e  beê  DîouJTeau  eine  tveinaufîge  SSeurt^eiluiig 
erfcftieuen.  2>tefe  \)<xi  «fjamanu,  n5e[ct)er  III,  95  ff.  116. 
fein  eigenes  Urtfjeil  über  \)<\i  Sffierf  ausfpri^t,  2tn[af  ju 
ber  gegenwärtigen  @ct)rift  gegeben  III,  133  f.  (115.  117. 
128.  II,  510.).  lieber  i^re  2lufua^ine,  nebjl  einer  2tnt* 
roort  SJîcnbelofo^nl,  in  bie  Sitteraturbriefe  jïe^e  III, 
120  ff.  unb  ben  barauffotgenben  SSrief  III,  123.  9Sgf.  II, 
498.  500.  III,  191.  2)er  SBiebcrabbrucf  in  ben  Äreuj» 
jügen  i(l  bemnac^  'î)[t  britte  3(uflage  III,  125.  2)e§ 
m,  125.  gemachten  aSerfpredjenê  einer  ^afinobie  gebenft 
Hamann  no^  fpäter  III ,  331. 

Stuf  ben  III,  129.  »on  ÜRenbelefofjn  9ema(^tea  ^w* 
trag  einer  2;^ei[naf;me  an  ben  Sitt.  SSr.  \)ii\i\)i  fic^  (pgf. 
III,  146.)  bie  Stntmort  III,  134.  unb  bie  33riefe  an  ^u 
colai  III,  140  u.  172.  rcomit  ©.142  ff.  ein  ©.171.  roie» 
î)er  ernjä^nter  guter  !Äat^  »erbunben  war.    5Iuf  biefe  ©e« 


108 

rü^rung  Hamanns  mit  beii  ^erauégebecn  bet  8ftt.  S5r. 

(v»gr.  bie  Sßortebc  sunt  II.  95b.  @.  VII.)  Çûbeii   fofgenbe 

JSriefe  in  %bbVv  aScrm.  ©(griffen  2;f;.  3. ,  rcelc{)ef  einen 

^r;ei[  fetner  frennï)fcf)aft[.  Sorrefponbenj  enthält,  SSe^ug: 

Srief  8.  »on  9)îenbe(êfor;n  1761.  -^exx  >£)amann  ^at 

abermafü  ein  SB(attct)en  in  feie  weite  ïoeft  gefc^icfl:,  iaS 

mir  wcrjüglirf)  gefallen  f;at.   (Se  f;anbeft  i>cn  ber  in  ben 

^Briefen  »orfoinmenben  J)îecent"ton  ber  >£)eIoife.  Sie  feinjle 

Tronic,  ein  förnigter  u.  angemeJTener  ÎCuébrucf,   nebfl 

ben  aUeritnnreici)|îen  2(nfpie(uiigen,  fînb  bie  (Sigenfe^af» 

ten  biefeê  fe^r  fonberbaren  ©cribenten. 

«Brief  13.  ©.  49.  »on  ®emf.  22.  gebr.  1762.  9ßon 
2tbä(arbue  SSirbiuê  f;abe  iâ)  ein 'Pritsatfctjreiben  er()alten, 
iaù  là)  morgen  beantro.  u.  ndct)(lenâ  3()nen  mitt^eifen 
n>erbe.  llnfer  SSriefroec^fef  wirb  flnnuitf;ig  genug  wer- 
ben. 3^  l)Pffe,  i(i^  er  meine  SIntwort  fo  wenig  uerjle» 
^en  foti,  aB  ic^  feine  3ufc^rift  »erjlanben  l)aU.  @r 
»erltc^ert  mid)  in  ber  ©prac^e  ber2lpocnfppfe  feiner  auf» 
rict)t.  greunbfc^aft,  u.  icf)  werbe  if;m  in  ber  Sprache 
Daniele  treuf;erjig  baufen,  u.  mein  ©egencompliment 
ju  entsiffern  geben.  2£ber  ik  SBeft  foK  »on  unferm  ge* 
^eimni^üoflen  ©pieiwerfe  nickte  meÇ)r  jn  feÇ)en  befom» 
men.  3Q3enn  fo[d)c  SSrtefc ,  mt  5(bä[arbi  ©enbfc^reibcu 
unb ,  gi'I^e^tt  2üttwort  unfere  SSriefe  gieren  follen,  fo 
mui  nur  immer  ber  11.  ober  12.  2f;ci[  bamit  angefan» 
gen  werben. 

SSrief  18.  »on  25emf.  ^err  9Î.  wirb  3^nen  tU  2t6» 
f^rift  breper  '))riüatfc{)reiben  »on  Slbâfarbuê  SSirbiué, 
iiebft  gulbertê  2Intwort  auf  baê  eine  überfc^icfeu.  SSenu 
©ie  W  l^ebr.  aSorte  nid^t  »erfte^en,  fo  fapn  ©fe  ce 
immer  gut  feçn.  ©ie  unb  ^err  -&'*  werben  »ermutÇ» 
Itc^  auc^  bcutf^e©teQen  in  bicfem  ^Briefe  nici)t  »er(îef;eH. 
2)te  »riefe  19.— 20.— 21.  (S.83.)  — u.  22.  jinb 
bie  in  ^amann'ê  III. SSb.  ©.123  —  ©.129.— ©.184. 
unb  ©■  140.  abgebrucften. 


109 

Sßrief  23.  m\  Slbbt  1762.  @,  95.  96.  S^reii  5?rief> 
rcedjfcl  ^abe  id)  t)urd)fliibirt,  tcmi  «èamannâ  SSriefe 
fd)Ied)fn)eot  j(it  tefcit ,  mue  '"«^n  wt*f;f  ikibcn  laijcn.  3I)î; 
(Sinfall,  i)a§  er  5)ieulîe  nef;meii  [elf,  i(l  i^ortrefîHd).  Uiiö 
faint  «cd)  beffer  iperben,  ivemi  rcir  goKienbca  beobad)» 
teil.  3»  einem  95riefe  i^on  <&.  liegen  3been  ju  »venig* 
jlenê  se^u  SBviefen.  2Benn  et  alfo  nur  alle  9SierteIja^rc 
einen  fd)tdt,  fo  fonnen  mit  if;n  jerlegeu  unb  mit  ge* 
priger  Dcconcmie  jef^nmaf  traftiren.  Sdugncu  fann 
tc^  eê  uid)t;  rccnn  id)  geivi§  wäre,  ia^  jîd)  ik  aScr» 
binbung  ber  3been  burd)  bie  2lnatomie  entberfen  lie§c, 
[c  möd)te  iâ)  >f)amannâ  ©c^itn  nod)  lieber  fe^en,  afy 
SKaupcrtuie  eine»  Sapplänbere.  SfSenn  @ie  es  für  fein 
Sortfpiel  i^dtcn  rooüen,  fo  f;ättc  id)  Sujl  eê  mit  bem 
ÎCrc^ipelaguê  lu  »crg(eid)cn,  wo  alle»  3'îad)bar  i\t,  aber 
nur  burd)  'Sd)iffe  3ufammenFcmmen  fann.  —  3d)  möd)tc 
jt»o(i[  »üiffen,  iDer  taé  Billet  doux  an  i^n  gefd)riebeu. 
(gr  fd)eint  bariiber  aufgebracht  ju  fepn.  Sieê  fonnen 
®ie  fic^  au^  merfen,  um  iaè  Ann|î(îucf  3f;rer  «Politik 
»oHpnbig  ju  machen,  ^aft  beud)t  mir,  baf  >f)err  ^., 
um  in  ber  2(I(egcrie  ju  bleiben,  nid)t  leiben  fann,  ba§ 
çin  3!Jîarbad)ai  »or  il()m  nid)t  auflieft.  ®od)  id)  t^ue 
if;m  >jieüeid)t  llnrc^t,  u.  rcill  il)n  gerne  im  35orau6  um 
S5eräeif;ung  bitten. 

Unb  fpàter  S3rief  26.  wn  %hbt,  1762.  Sie  Äreus* 
jüge  etneâ  'Philologen  ï;abe  iâ)  gelefen.  «fjierüber  meine 
SOîntOmaffung  !  ßefen  ©ie  bie  Älagen  bei;  bem  2obe 
feiner  5!K«tter,  ober  wie  fie  f;ei§en.  (Sine  offenb.  "î^ad)' 
a^mung  wn  2)oung.  ©tpf,  ©ebanfcn,  Uebergang  auf 
anberc  SOîatericn.  ^m\  mutbmajje  id) ,  ^.  ijat  fic^  ge» 
fd)ämt,  ein  bloßer  5?ac^at)mer  von  gjoung  ju  feçn,  u. 
bur^  feine  feurige  Ginbilbungéfraft  untcriîiiijt,  ijl  er 
auf  feinen  feltfamen  ©tp(  gerat^en,  baoon  unfîreitig 
feine  Oi^apfobie  baS  non  plus  ultra  i(î,  benn  id)  hiiU 
i^m  fclbjl  îroè,  etTOaôaSoûjîânbigcreô  in  biefer.Strt  gu 


110 


maâ)cn,  (Sin  ©füif  i(l ,  ba§  et  feine  SfJat^afjmer  jînben 
fann;  fonjl  mcdjU  un§  ®ott  gnäbig  fepn.  3Kand)itiaI 
Çabc  ic^  babep    gebad)!::    »venu  S^cob  25öf;me  (lubirt 


Sluê^ug  auê  ber  JHecenjîou  ber  neuen  ^eloife. 
SBijfen  @ie  benn  nttftt,  ba§  wir  une  »orgenommen, 
!Sie  b[o§  üon  ber  beutf(f)en  ßitt  ju  unterhalten  —  uub 
©ic  fcrberu  g[eic{)wo^[  eine  D'iad)ric^t  ücu  ber  neuen  ^e« 
loife  beâ  -£)errn  JÄouffeau?  ®ut!  Sa  ©ie  eê  verfangen, 
fo  foU  für  biefeêmal  eine  Siuêna^me  gefd)eÇ)en.  Saê 
ic^  biefeâ  SSerf  gelefen  ï;abe,  Fonnten  @ie  mit  ÎKcc^t 
ycrauêfe^en.  ©inen  p|)ifpfopf;ifcl)en  Sîoman,  eine  jroepte 
•^il ,  baoon  DîouJTeau  ber  SSerf.  ober  toi)  n5enigiîenâ 
ber  >f5erauêg.  ifl;  ein  SGBerF,  iaê  in  ^ariâ  Stuffe^en 
m  acht ,  iaè  man  fîc^  in  ®eutfc6(anb  auè  ben  >£>nnben 
rei§t  -  -  Fonnte  ict)  biefeê  mof;[  ungelefen  laffen?  -  -  %Ut 
l^ätte  3Î.  lieber  p[;ifof.  2fuffä§e,  «iê  einen  Montan  ge» 
fd)rieben!  ---  ©eine  SictitungaFraft  l^at  et  in  biefent 
SßJerFe  in  Feine  gro^e  UnFojîen  gefegt  -  -  î»ie  ®aU  ju 
bialogiren  môc{)te  man  i^m  fafl  ganj  abfpred^en,  unb 
feine  ßeibenfdjaften  überjagen  ik  ©iiibilbungeFraft  beâ 
Seferê.  @ie  jinb  fd)on  in  ben  SBoIFen,  ef;e  ber  £efer 
ito^  ik  geringiie  Sufî  uerfpüret,  jïc^  mit  i^ncn  ju  »er» 
■(leigen.  5tm  Qntc  ber  ©ammfung  ^at  ber  'Berf.  ober 
me  er  ftct)  lieber  nennen  roill,  ber -öeraueg.  ber  Sriefe, 
eine  SSorrebe  naci]gefe0t,  ik  er  Préface  de  la  uoa- 
velle  Heloïse,  ou  entretien  sur  les  Romans,  entre 
l'éditeur  et  un  homme  de  lettres,  betiteft.  ■^kï 
fd)einet  er  bie  5ef;[er  [eineâ  SBerF»  offenr;er5ig  genug 
anjujcigen,  unb  mit  ber  i^m  ge»of;nI.  ©c^arfiînnigFeit 
»ou  jtd)  abju[ef;nen.--- 

9Bay  ifî  ber  fogenanntc  ©t.  ^reux?    dt  folï  ber 
îtbaUirb  in  ber©efc^.  fetjn,  unbfîe  nennen  t^n  altc  ben 


111 

SBefttoeffen.  S)en  SBeftrocffen!  3(1)  möchte  wiffett,  roai 
ber  junge  îOîenfd)  in  ber  gansen®efc^.  fpri^t  ober  t^ut, 
baburd)  et  btefeu  ÎJÎamen  \jerbienet?  3»  meinen  Singen 
ifl  er  bet  atberujle  Soîenfd)  »ou  ber  SBelt  -  -  tu  feiner 
ßiebe  tjî  et  abentt)euer[{rf),  fcf)n5ü((lig,  auêgelûffen  -  -  ©oll 
baé  S3et5fpiel  beê  ©t.  ^uüx  beu  ©tols  bet  SBeltroeifett 
bemütfjigeu ?  SD,  et  miifte  if;neu  âf;n(tcf)et  fcpn,  meuu 
fte  ftcf)  feinet  fc^äineu  foffeu.  —  Sorb  Sbuatb  aSomfîou 
i(l  ein  ©ngfäubct,  baê  jeiget  fein  5iame  an.  2Ibet  fein 
G^ataftet?  3u1)ariê  njitb  ii)n  mü.  jebetmanu  füt  eng« 
lifd)  l^alteu;  abet  ganj  geuM§  in  Scnbou  wiéjt.  --  ^Set 
CE^araFtet  beê  2Bo(matê  ift  Dottteff[td)  unb  mad)ct  bem 
'^ettn  Sîouffeau  ©Ç)re.  :Die  Srftnbung,  burd)  beu  Um= 
gang  mit  einem  tu^igen,  etnjaâ  Faltftnnigeu,  abet  äu« 
Çerjl  tugenbÇ)aften  -Oîaunc,  iii  ungefliimen  Seibenfc^af» 
Un  jweper  ïCerliebten  ju  befdnftigen,  gef;ört  bem  >f)ettn 
9Î.  gan3  eigen  u.  i(l  feinet  »ürbig.  —  3iifte  ifi  cigeut* 
lief)  bet  'PÇiifofop^  in  biefet  ®efc^.  -  -  ^ctt  Oî.  etHcitt 
fid^  in  feinet  Untettebung  mit  einem  Homme  de  lettres 
ôffentl.  rcibet  bie  alljuDoüfommenen  ÜKuflct,  unb  gtaubt 
ba^  jte  jroat  jut  SSemunb.  aber  uic^t  fefjr  jur  5îarf)af;s 
mung  reijen.  3^  niag  je^t  nid)t  unterfucfeen,  n?ie  K>e\t 
ber  ßOarafter  têt  Sufie  mit  biefcm  Utt^eife  überein« 
jlimmt. 

SBné  foH  id)  aber  gu  ber  2(ffcFtenfpracftc  beâ  -f)errn 
9Î.  fageu?  @ie  mirb  »ou  aßen  ®iitin  mit  hen  grö^* 
teu  SobeêerÇiebnngen  aufgenommen;  man  nennt  fie  er^ 
Çabcn,  begeijlert,  göttfic^  —  u.  icf),  ju  meiner  ©djanbc 
mue  icï)  eâ  gefielen,  id)  fînbe  fte  fpi^fünbig,  affcFtirt 
unb  »olfer  ©diwulfî.  ^ert  3î.  Uï  jum  (Snt^ücfen  fd;üiu 
fc^teibt,  fo  oft  et  ik®)iixaéic  itt  begei|lctten  SSetnunft 
ju  rebeu  l()at,  fd)einet  übet  bieDîatut  bet  Scibenfd)afteu 
räfounirt,  fte  fcfbfl  aber  niemale  gefüfjft  ju  f;aben,  ia'> 
Cet  e3  if;m  fo  fd^ivcr  wirb,  if;re  tt(^te©prrtd)e  ju  rebeu. 
er  jDill  fïd)  burc^  îluêrufungen  u.  -fjppetbofen  in  einen 


112 


3u(îanï)  üon  empftnbuiigcn  jnjingcti,  bie  iÇm  bur^  bie 
^ïfaÇirimg  iüd)t  befamit  genug  jtnb  unb  btefcr  SSerfucft 
nui§  allcmal  miflingen  -  -  î'urd)  2luêrufungcn  u.  ^p» 
perbclen  n^irb  man  |)cfttg  u.  aiiêgefaffeii,  aber  nic^t  ^erj« 
tii^reiib.  Unb  id)  mu§  geftcfpcn,  ba§  mein  ^ex^  beç  al» 
Ten  üetitebtcn  Äfagen  beê  ©t.  'Pceu;:  eiêfaft  geblieben 
ijl-  3c^  fonnfe  iTe  fcgar  c^ne  SBiberwiKen  nid)t  lefen  5 
benn  reaê  auf  ©mpftnbung  2lnfprurf)  mad)t,  mu§  cntm. 
Cmpfiiibiiiigeu  erregen  ober  eê  ivirb  abgcfc^macfr.  -  - 

168.  SSvief.  S>fe  garage  f;at-tc  id)  Micf)t  erwartet.  Ob 
irf)  mit  ber©prad)e  ber  3ärt[irf)feit  fo  pertraut  bin,  ba§ 
id)  aile  garben  fenne,  bie  fie  in  berDîatur  bei;  ber  un« 
enbl.  ü)iannid)falt.  ber  6(;araFtere  ansnne{)mcn  fâ^igifl? 
Oîein!  --  2)cd)  biefe  5(uéflud)t  rettet  nid)t.  3»  ber9îa» 
tur  fann  lucleô  fei)n,  baê  in  ber  5îad)af;mung  unnatiir« 
tid)  i(l.  &)(  bie  Dîntur  ben  SCirtucfen  sur  9iid)tfd)nur 
bieneu  fann,  mn§  fie  fid)  er(l  felb|î  ben  Dîegelu  bec 
a(ïf;etifd)en  2Ba^rfc^ciii[irf)feit  unterwerfen.  Caifen  ©ie  un5 
alfo  fel;enîc.  —  3d)  glaube,  ba^  aile  biefe  Unruf;en 
in  ber  9îatur  moglid)  ftnb.  SBer  wirb  aber  allée  be* 
fc^reiben,  waê  in  ber  ^atut  moglid)  i(l?  ---  jÇinben 
©ie  mir  ein  folc^eê  2lbentl;ener  in  allen  Dîomanen  beê 
Sîid)arbfon;  fo  will  id)  bie  3ulie  eine  ®d)we(îer  ber 
Pamela  nennen.  î'iefcr  önglänber  foU  in  einem  ©d)rei» 
ben  an  einen  feiner  greunbc  in  î;cutfd)lanb  jn  crfcn» 
neu  gegeben  ^aben,  eê  wäre  i{)m  uumi^gli^/  bie  Sufie 
bea  >£)errn  9î.  ju  lefen.  -  -  -  Ä. 


2iie  5(ntwort  ^^ulbert  Äulmo  auf  «P)amannê  ©cferift, 
im  12.  ü^.  ber  Sitt.  S5r. ,  lautet,  auf  einen  in  III,  120. 
bem  Sn^alt  uad)  angegebenen  Eingang  unb  ben  2lbbrucf 
beê  Slbàl.  aSirbiuê  folgcub,  fo: 

gfuU 


113 

i^ulberti  i^uhnit  Xnttoort  an  %bä(art>um   ^it» 

btum  im  SfJamcii  ic$  aîerfajferé   bet  fünf  ^Briefe 

tie  neue  ^elotfe  ktrejfenb. 

SBuubctn  ®ie  (îcî),  t)a§  ber  @c{)öpfer  ber  neuen  «f)c« 
loife  aud)  tu  î)eutfc^[anb  ben  Siebernamen  cincô  ^^ifc« 
fopf;en  ^at  behaupten  fonnen?  »Dir  fd)ä0en  bie  SSortc  nid)t 
iiacî)  innerm  ©c^rot  unb  Äornc,  fcnberu  nac^  bent  rcia« 
tiüen  SEBertb,  ben  if;neu  ber  ©tempel  eincâ  jcben  SanbeS 
einprägt.  ®enug,  rcenn  ivir  une  »crilef;cn.  2öir  founett 
baâ  ©ort  SOiarquiê  nict)t  anbcr»  beutfd)  geben,  a(5 
SJîarggrof,  aber  wir  njiffen  fc^ou,  luaê  ein  franscftfd)cc 
SJlarggraf  ju  bebeuten  \]at.  —  Unferc  @d)utn)eiof;eit  ]^ei§£ 
aud)  in  g^rauFreid)  SKetapIjpfiP,  unb  »enu  ein  ©ng- 
länber  bie  ®ro§mut^  ber  'PrinjelTin  Slbefaibe  nad)  Sßer* 
bienjl  preifen  >üifi;  fo  mii5  er  fagett,  jTe  r;abc  einer  i^er« 
avmten  SSäuerin  taufenb  'Pfunb  gef^enfet,  ob  cô  glci^ 
nur  livres  de  france  u^nren. 

3eboc^,  njenn  aud)  Fein  SlJlagilîer  in  SJeutfc^Ianb 
ben  SBürger  auê  ©enf  für  feinen  Crbenébruber  erfcnncn 
würbe;  fo  fommt  ibm,  meineé  (Srad)tenê,  gfeidjraobt  ber 
Dîame  'Pf;ifcfop[; ,  nac^  feiner  cr(len  ©runbbebeutung,  »or« 
jüglic^  2u.  5Bie?  (gr  foKte  bie  SBeiêf;eit  nid)t  Heben? 
SDiuß  er  nid)t  üielmer;r  iio  jur  5lu9fd)raeifung  in  fie  »er« 
liebt  fcpn?  iffiir  baben  if;n  auf  ber  großen  SBeltbüC^nc 
SWolierené  3[Rei|îerjîucf  mit  i^r  machen  fe^en,  er  ben 
SKifantropen,  jtc  tk  hoquette,  ßr  t^at  i^r  einen 
fauren  Sicbeêantrag,  fie  fd}ien  gleichgültig.  6r  warb  hit^ 
ter,  unb  tabette  i^rc  ©itten,  Üe  Iad)te.  3uleèt  fd)mä^« 
lete  er  auf  feine  23u{)(fd)aft,  auf  ibrc  Sieblinge^  auf  btc 
ganje  SBelt,  unb  im  «fjerjen  (obcrte  nod)  iie  ftiebe. 

Slber  ben5?amen  feine»  neuen  ®efd)öpfa  ®  t.  ^r cur, 
tnö^tc  id)  au$  bem  ^ud)c  ber  SSBeltweifen  reegjîreid^en. 
©ein  Urbilb,  ber  entmannte  2lbâlarb  fonnte  immer  in 
p^ifofop^ifc^en   SSorlefungen    »on   nic^tâ  alâ    aSu^diebcrK 

Hamann*»  ^i^riften  VIII. X^.  8 


114       ' 

fcî)rcarmen,  unb  gtcfctjnjol^I  alô  ein  iraÇteê  ßc6  jur  ®rab« 
f^rift  erhalten, 

Gallorum  Socrates. 
îlber  ein  ©cferoeijer,  ber  iTd)  in  »erliebten  5tntit^cfen  jum 
SBeÜiveifcn  feufjen  rcitt,  Çat  rceber  bie  Sanbeéiitten  noc^ 
ben  ©prad)gebraucf)  für  fîc^.  3u  3ürc^  ifl  2(nafteon 
ein  'Priefter  bec  QSenué,  i\\\  IBerfü()ret  bec  Sugeiib,  uub 
uuroeit  ®enf  foK  man  ipn,  »ie  tn  ®riect)eulanb  ben 
SGBeifeu  nennen? 

25ocf)  übcc  biefen  'Punct  ftnb  »ic  einig.  3^aê  60* 
fliime  ma^  mit  bec  2Saf)ri'c{)eiuitd)Feit  %\\\  gfeidieé  ©(^îdE* 
fd  ^aben.  ®ef;(?rt  bie  Unrca^rfd)einlid)feit,  n)ie  ©ie  »er* 
mutzen,  gum  Urbaren  ber  ®efd)irf)te,  rearum  nict)t  au(^ 
bie  grep^eit,  am  gu§e  bec  5l[pen  fcansoftfcf)  ju  p^itofo)>f;i=> 
ren?  3rf>  »enfce  mid)  atfo  ju  S^ren  entfcfteibenben  gca* 
gen,  bie  ici)  fud)en  lüiK,  mit  bec  9îebiicl)f eit,  3ier» 
ncf)fett,  Älng^eit  ju  beantroocten,  W,  reie  @ie  gü» 
ttgfl  bemecfen,  mic  eigen  fepn  feil.    "Sie  ^z\>z\\  an: 

„(ScKtc  eê  nic^t  njenigftené  einen  6f;acafteci(lifc^en 
„Unterfc^ieb ,  srcifc^en  bem  Ütoman^jaften  unb  2) ta» 
„mat i fei) en  geben?"  — 

Sßarum  nid)t? 

,/Soüte  biefec  Untecfd)ieb  nt^t  in  bcr  gabcl  (elb|l 
,,unb  ben  >f)auptpecfünen  abflec^en?"  — 

Sc  follte. 

„3(î  eê  »en  ©eiten  beê  Äunftric{)tece  Unroiffen^jeit 
„ober  Äunfl,  biefen  Unterfcf)ieb  gäuaiic^  auâ  ben  Singen 
„ju  fe^en  unb  auf^uljcben  ?" 

UunjtjfenÇ)dt,  mein  -^ecc!  Unwijfen^eit!  Set  aSer« 
faffec  ber  ©ofra  tifcf)en  2)enf  rcür  bigfei  te  n  »er^ 
<le()et  micf)  fc^on,  wenn  \^  bem  ©op{)t(len  antworte: 
9îtd&tâ  mei§  i^. 

„55ielleic^t  ^at  JK  ou  ff  eau  \)[t  rea^ce  5?atur  be69îo» 
„man^aften  tiefer  etngcfcÇicn  unb  glücflic^er  nac^gea^)mt 
„u.  f.  »." 


115 

Sic  wa^ti  »Jîatur  bcô  OîomanÇaf ten  i(l  ein 
® ûli'matf;taâ !  beffer ,  bic  romauen^aftc  SfJat iir  bc« 
SBar;ren.  SBeuu  Oîouffcau  ®eiilfcf)ëpfer  (Esprit 
créateur)  (^eiiug  t|î,  tiefe  rcmanen^afte  2?atur  auê  bcm 
9?ic()t'5  f;erüerjiirufeu,  uiib  ©ie  lld)  getrauen  t)aâ  erfd)af<« 
feue  (5()aoâ  auf  3f)re  3CtIaafri)uItern  su  uc^meu;  fo  roill  ic^ 
anbeten  unb  ft^reeigen.  ^ieriu  beflanb  meine  Unixnjyen« 
^eit.  Set)  forberte  JSiinbigFeit,  Orbnung  unb  3ufatnmen»> 
Oang,  unb  iTe^e,  ici)  n)ar  in  einer  Bc'ubenveU,  »o  ic^ 
«id)t6  beç^reifen,  rn^nig  gfaubreürbig  fïnben,  unb  alleô 
bejîo  fräftiger  glauben  fotife.  SSKeiu  ©eiil:  mar  ju  bct 
toben  (Sntjücfung  nicf)t  vorbereitet  genug,  in  roeld)er  mit 
fef;en,  waâ  norf)  fein  2fuge  entbecft  t)nt,  mit  ben  |)änben 
greifen,  reo  nid)tö  i(l,  ipören,  fct)mecfen,  glauben,  mib 
une  fct)ämen  3u  fragen:   warum? 

5cacl)  bcm  cffnibersigen  S5efenntni§,  taè  ict)  3^"«» 
Bon  meiner  UniiM'iJenbeit  abgefegt,  ferbere  ici)  nidit  o^m 
SSilligfeit  ein  reb(i(^eü  @egenge(lanbui§.  ©efieben  ©tc 
mir,  ta^  bie  ®d)ulb  ber  mißlungenen  (Sritif  nict)t  ganj 
mein  t(l.  SBenn  ber  ä|lf;etifct)e  Sauberer  mir  feine  SBun» 
ber  geigen  lüitt;  fo  mu§  fein  erjîc»  SBunber  fepn,  meinen 
©iauben  jn  fangen ,  unb  i^m  iic  2lugen  auê3u(îed)cn,  um 
nad)  ^Belieben  feinen  ©pott  mit  i^m  treiben  3u  Fönnen. 
5llê  Aun(îrtd)ter  ^aU  id)  ein  Üicd)t  ben  fîarfen  ®ci(l  ju 
fpieien,  unb  in  feine  ge()eimni§üOÜeÄün(ie  ein  SOîiêtraucit 
ju  fe^en.  (5r  mu§  entiueber  meine  (Sinpf inbungcn 
liejaubern ,  ober  id)  bin  ungläubig.  (Sr  mag  immer  fcJ)au» 
men  unb  rufen:  3d)  fe^e  ©rfcfeeinungcn  »on  ber 
(Srbe  auf ft eigen!  3d)  mu^  fie  fe(b(l  fe()en,  ober  tdi 
glaube ,  eâ  ge^t  in  feinem  ©c^irne  um. 

@ef;en  ©ie,  mein  greunb!  waè  ber  Aun(îrid)tet  öor 
bcm  2Cutcr  »oraué  f)at?  2lud)  jener  rcill  ßmpünbungcM 
erregen,  aber  gemeine,  feine  SBunber,  feine  3ûubern>erfe. 
aSer  ung[aublid)e  2)inge  vorbringt,  fagt  ber  irrgläubige 
'Proptet  aKft|)omet,  muf  aSuubec  t^un,  um  fîc  ju  be- 

8  * 


116 

flöttfgeii}  »er  abet  mit  eurem  SScrflanbe  rcbct,  6rau(^t 
ber  3Bunbersetcï)cu  \nä)t,  um  euren  ©tauben  ju  feffcfn. 
Unb  wcLé  meinen  ®ie?  —  55af  bie  SJîcifeftcanten  »om 
SIutor(lttnbe  bie  Colter  »erbienen,  hk  ftc  in  unfern  je^n 
Steifen  gelitten j,—  ta^  i^r  eiâfalteê  ^erj  längfl  jur 
©elbjîerfenntni^  '^ätU  entflammt  roecben  foKen;  ~  ftnb 
biefeê  etiva  fo  ungiaubUdie  SJtuge? 

SRtd)tö  gef;et  über  bie  SSünbigfeit  mit  njcirfier  ©tc  bie 
Siebeêfprad^e  beê  ©  t.  ^  r  e  u  ;:  red^tfertigen.  StKerbinge  ! 
joenn  er  mit  feinem  tfauäugigten  SDläbd^en  über  baâ  Sa« 
à)  in  uub  SSroaê  ber  3ârt[id)Feit  eine  geworben  ;  fo  Fann 
îÇm  Fein  äfi^jetifc^er  SBRofeê  »erbieten,  in  >f)t)perbofen  ju 
f^mac^ten,  ober  in  fpi|nnbigen  5luêrufungen  ju  ibreu 
g^ügen  ju  fterben.  ©eine  ©(^eibemün^e  i(l  alsbenn  fo 
gänge  unb  gäbe,  aH  griebrid^êb'or  ober  'pfunb  ©terlinge. 

3Cber  ®ie  Unglücfepropbete?  SBaê  für  ein  2!Kact)t* 
»ort  l^aben  @ie  ftc^  entfahren  laffen  !  îïîoct)  jittern  meine 
©ebeine.  SRoii)  tönt  bie  ©timme  ber  SJlufe  in  meinen 
JDbren,  bie  ©ie  in  einem  propbetifc^en  iicic  mir  broben 
lajTen.  3a  !  i'a  !  id)  füble  eê,  meine  ©tunbe  wirb  fommen. 
®er  Siebeêgott,  ber  in  ben  ^aüajlen  ber  ®ro§en  berum» 
(erwärmet,  n>irb  im  SSorbeçigeben,  mit  feinem  Sogen  auc^ 
an  meiner  -f)ütte  anpochen,  unb  »ebe!  bem  Aunjîri^ter, 
wenn  feine  ©ebieterin  Feine  anbere  ©prac^e  perjîeben  wiU, 
aU  ber  er  fi^  auê  Fritifd)em  ©eroiffen  3u  fc{)ämen  'i)at. 
SBie,  wenn  bie  (Eigenftnnige  beutfd)  »erflebet,  unb  in 
©tunben  ber  ©infam Feit  erbeben,  ober  in  ^aiiit* 
gefangen  sur  ®egen(iebe  ern>eid)t  fepn  reiü  ?  5Dîu^  iâ) 
bie  ©ic^ter  üon  ber  traurigen  ®e(lalt  um  ®nabe,  unb 
tit  ®ott^dt  i^rer  mitternäd)t[i(i^en  ÜKufe  um  Scgetjîerung 
ûufleben?  3!Hu§  ici),  menu  bie  Stjrannin  !ülobegefd)ma(J 
l^at,  ibren  5îamen  in  traurige  ßcpreffen  einfc^ueiben ,  unb 
meine  iiiii  in  fd)tt5ermütf;igcn  ^ejrametern  biuweinen?  — 
O  nein!  fo  tief  \)at  iic  ®öttin  51  te  noc^  ben  DîacFen 
Feineô  ©unberé  gebeugt.    Unb  »emt  une  auci^  bie  ^biio» 


111 

fopÇie  liiert  rottet  bie  ©rillen  bcr  Scifccnfdiaften ,  nid)t 
roiber  bie  Saune  beê  ©btterfnaben  f(^üget,  fo  fc{)ü0t  unS 
boc^  eine  tii^ex^  Wtad)t ,  bie 'Pflegemutter  aller  Seibenf^af» 
ten,  bie  (gigenliebe.  Saifen  ©ie  alfo  Sfjre  SRufe  balb 
bie  ^alinobie  aujîimmen,  lüenu  jte  unfern  2Bei^rauc^  gerne 
auf  il;rem  2Cltare  brennen  fielet. 

3l;re  gragen  jtnb  nunme^ro  beantwortet  ;  unb  nun  ijl 
bie  Dîei^e  an  mir,  aud)  n)eld)e  jn  t{)un.  Amant  alterna 
camoenae.  ®ie  9)Zufen  jîub  3f;nen  gnäbig,  unb  beroal;« 
ren  3^t  ©enie  für  S[Rifmad)§,  njarum  opfern  ©ie,  par- 
cus  dearum  cultor,  fo  fetten  auf  il;ren  2Utaren,  unb 
bringen  nur  einjelne  »ergänglidjc  SSlätter  bar,  ik  jebeâ 
Süftcl)en  »erwe'^t.  2Barum  fio^en  ©ie  3^r  ©cbet  in  fur« 
gen  ge^eimni^üollen  ©eufsern  au^,  unb  gewönnen  3^re 
SSrujl  nid)t  lieber  ju  einem  längeren  £)tl^em ,  ber  bie  l^ei» 
[ige  ©egeuivart  ber  ®ottf;eit  anbäd)tiger  i^ere^rt?  Unb 
cnblid),  rcarum  n)ä^len©ie  eine  ©c^reibart,  bereu  ©cfton» 
Reiten  nur  microfcopifc^e  Stugen  ergoßen?  ■^at  bie  5îatut 
feine  ©egenflänbe,  t>k  ber  îîai^afimuug  rcürbiger  ftnb,  alä 
ber  ©  d)  i  m  m  e  l  ?  — 

Qè  i(l  real;r,  ©ocrateê  ber  ?Bilb^aucr,  befleibetc 
bie  ©rajien,  um  il;re  nacfte  SKei^e  nic^t  jebem  unFeufc^en 
Sluge  blo§ju(lellen  ;  n5enn  iâ)  aber  wn  ben  Söerfen  be5 
aSeltweifen  auf  H^  Sffierf  beê  Aiinjîlerê  fd)lieien  fann; 
fo  wirb  er  ik  {)olben  @c^5nf)eiten  befleibet,  aber  .nic^t 
»erfîecft  f)aben.  25aê  Oeioanb  mu§  ben  Sßu^e,  bie  ®e» 
lenfigfeit  unb  ben  freien  ©c^roung  ber  ©lieber  o^ne  ^ii^ 
bur^fdjimmern  laffen,  tainit  bie  Singen  beê  ©eijîeâ  ge^ 
niesen,  rcaô  ben  fleifd)lidöen  2Cugen  entzogen  wirb. 

2)ie  Äenuer  loben  :c.  (2)aê  Uebrige  i(l  HI ,  121  ff. 
rcortlicö  cntÇ)alten.) 


©.  185.  Citoyen  -  -  —  f.  III,  98. 

©.186,  Marrucine  Asini!  -  »gl.  III,  125.  [ISO.] 

©,    .     frater  Pollio  —  »gl.  II,  841.  III,  125. 


118 

©.186.  Nam  sudaria  -  -  —  III,  123.  [129]  135. 

@.  191.  oh  e§  mit  ber  ajl^ettfc^en  SB'a^rfc^emrt(^= 
i^ett  ic.  —  Fontenelle  m  feiner  L  VIII.  Re- 
flexion sur  la  poétique:  Le  vrai  est  tout 
ce  qui  est;  le  vraisemblable  est  ce  que 
nous  jugeons  qui  peut  être  et  nous  n'en 
jugeons  que  par  des  certaines  idées  qui 
résultent  de  nos  expériences  ordinaires. 
Ainsi  le  vrai  a  inlininient  plus  d'  étendue 
que  le  vraisen)blable,  puisque  le  vraisem- 
blable n'est  qu'une  petite  portion  du  vrai 
conforme  à  la  plupart  de  nos  expériences. 
Le  vrai  n'a  pas  besoin  de  preuves,  il  suf- 
fit qu'il  soit  et  qu'il  se  montre.  Le  vrai- 
semblable en  a  besoin;  il  faut  pour  être 
reçu  qu'il  se  rapporte  à  nos  idées  com- 
munes, un  3.  Tome  fetnet;  Oeuvres  p.  186. 

Reflex.  LIX.  L'Histoire  même  paroît 
avoir  de  la  peine  à  se  charger  des  vérités 
peu  vraisemblables;  elle  adoucit,  autant  ^ 
qu'elle  peut,  les  choses  trop  bizarres;  * 
elle  imagine  des  vues  et  des  motifs  pro- 
portionnés à  la  grandeur  des  évèneméns 
et  des  actions  ;  elle  travaille  à  rendre  les 
Caractères  uniformes  et  suivis;  et  cet 
amour  du  vraisemblable  la  jette  très-sou- 
vent dans  le  faux.  Il  s'  en  faut  bien  que 
la  nature  ne  soit  renfermée  dans  les  pe- 
tites règles  qui  font  notre  vraisemblable, 
et  qu'  elle  s' assujetisse  aux  convenances 
qu'il  nous  a  plû  d'imaginer;  mais  c'est  au 


119 

Poète  à  s'y  assujettir  et  à  se  tenir  dans 
les  bornes  étroites    ou  la  vraisemblance 
est  resserrée,  p.  187,  188. 
<3. 192.  Incredibilesed  verum  —  Senecalib.IV. 
Natur.  Quaest.  in  Praefatione. 
—  ôcTciaTOV  (xèv  vi]  tovl;  Seovç,  àXti^sç  $é  — 
Platonis  Theages. 
©.  194.  etn  vnlkhkt  ^l)tIofop^  — 

Un  amant  est  chose  sacrée 
Et  qui  par  un  vrai  sage  est  toujours  révérée. 
Fontenelle  im  (»d)äfergeb{d)t  Eraste. 
<».  191.  etn  paat  fd)tt)ar5e  5Cuç\en  — 

Brünettes  sont  1'  écueil  de  votre  espèce. 
Fontenelle  tn  Poésies  diverses,  btC 
fcen  Tome  IV.  feiner  Oeuvres 
fd^Iie^en. 
B.  195.  ©lumen  n»ollüftigct*  SSerefcfamfeit  — 
In  floribus  natura  est  maxîma.   Plin. 
@.  200.  einiçje  neuere  ^t)pot^efen  —  gegen  ben 
e^rlid^cn  Cudivorth  unb  Hohles. 

YII.    Aïeeoïûtt  §cïïctttilifc^ev  ffirtefc. 
gSgr.  11,110.111,126.149.  jumsweçtenSBrief  111,27. 
unb  gum  brttten  III,  22  u.  27.  —  JBgl.  II,  510  ff. 
©.203.  Observât,  sacr.  —  f.  II,  511. 

@.  207.  ben  oft^etifc^en  (Befc^mod  —  ©iel^e  Bal- 
zac'§  Socrate  Chrétien  Discours  VI.  de 
la  Langue  de  l'Eglise  et  du  Latin  de  la 
Messe;  ûud^  Discours  VII.  des  quelques 
Paraphrases  nouvelles. 

®.  207.  t<xiiVMX.  —  f.  @.  216.  (Et  tamen  video,  mul- 
to8   tanc   demum    sibi  pulcros   videri,    si   preces 


120 

publicas  ad  hune  modum  mère  Orieatalem  confor- 
ment, auresque  etc.) 
@.208.  beriîaifer  fpric^t  Schismam  -  f.  1,389.  Vm,17. 

®.208.  bic  (3öttn  ber  ©rben  —  6  nidrov  Se 

xaï  xoîg  &eoîç  SiaXexTOv  ùtiovÉusi,  tivÔ,' 
fiOt^iCTT«  fièv  àitb  TG)V  oveiqâxav  Teac^atpd- 
^svoq  xai  xâv  xpwy^^v.  Clein.  Alex.  Strom. 
Lib.  I.  p.  338.  25er  '^xddi  bunf  let  SS^ot» 
ftelTungen. 

®.  209.   2lnm.  lieê:   rûy  élu»  (fxoyûv. 

©,211.  ^erîOflufti—  ber  orme  Äncc^t  ©ot- 
teê  tft  feine  îlnterfd)rift  unter  allen  ffetwaâ. 
Sir  James  Porter's  SCnmcTlÊungen  über  bte 
Sîeîtgton,  3îegterungêform  unb  bie  <Bittm  bec 
^uriÊen.  5Cuê  bem  ®ngL  üBerfe|t.  Spj.  1T68.  8. 

@.  212.  anbmr  SOîiifti  —  Voltaire,  a.  a.  £).  Addi- 
tiou  VIII. 

e.  213.  ®  »  *  unb  (§  *  •  —  ©eSner  unb  ©rncili. 

©.  21T.  etn  'uarepov  TtpoTCpoi'  —  xetpoîXjj  Trpa- 
ypaTODi»  fcrxl  To  teIIoç  «■utojj^.  Philo  de  Sa- 
crificiis  Abelis  et  Caini  p.  150.  -  -  ex  fu- 
ture praesens,  dehinc  ex  praesenti  prae- 
teritum  deputatur.  Quid  delinquimus  (oro 
vos)  futura  quoque  credentes,  qui  jam  di- 
dicimus  illis  per  duos  gradus  credere.  Ter- 
tull.  Apolog.  adv.  gentes.  cap.  XX. 

®.  222.  ©uripibeê  fc^etnt  îc.  —  Plato  de  Re- 
publica  Lib.  VllI.  gegen  ba§  ©nbe. 

®.  226.  meines  mdjhax$  —  ugl.  II ,  341.  III,  119. 125. 

@.  227.  alteu  ©eneraf  —  ^annibaî;  f.  Cic.  de  Orat. 
II,  18,  75. 

^.231.  ô^Çttcn  ober  gremen—  Pierre  de  Cor- 


121 

tone,  peintre  célèbre  peignoit  une  cham- 
bre du  Palais  Pitti  appelée  le  poêle  et 
sur  un  des  murs  il  représentoit  1'  âge  de 
fer.  Le  grand  Duc  Ferdinand  II  prenoit 
plaisir  à  le  voir  travailler.  L'artiste  ayant 
peint  un  enfant  qui  pleuroit  à  chaudes 
larmes ,  que  cet  enfant  pleure  bien  !  lui 
dit  le  prince.  Si  Votre  Altesse,  répondit 
le  peintre,  veut  voir  avec  quelle  facilité 
les  enfans  pleurent  et  rient,  je  vais  le  lui 
montrer;  et  ayant  pris  son  pinceau  il  fit 
voir  au  Duc  qu'il  n'y  avoit  qu'  à  courber 
le  contour  de  la  bouche  vers  le  bas,  au 
lieu  qu'en  pleuratit  il  est  courbé  en  des- 
sus ^  sans  toucher  que  très -peu  ou  même 
point  du  tout,  aux  autres  parties  du  vi- 
sage. L'enfant  ne  pleuroit  plus,  et  au 
contraire  rioit  à  gorge  déployée.  Le  pein- 
tre remit  la  ligne  de  la  bouche  dans  son 
premier  état  et  l'enfant  se  prit  à  pleurer 
de  nouveau.  Lecture  de  Philippe  Baldi- 
nucci  dans  l'Académie  de  la  Crusca  in  ben 
Oeuvres  du  Comte  Algarotti.  Vol.  II. 
p.  241.  242.  sjjote. 

€.  231.  Sd^  feime  jemanbeit  —  ügl.  II,  341. 

@.236.  @{n  (Sta^r  —  Viri  illustris  Godefridi 
Guil.  Leibnitii  Epistolae  ad  diverses,  Theo- 
logici,  Juridici,  Medici,  Philosophici,  Ma- 
thematicî,  Historici  et  Philologici  Argu- 
ment! e  Msc.  Auctoris  cum  annotationî- 
bus    suis    primum    divulgavit    Christian, 


122 

Kortholtus  A.  M.  etc.  Lips.  1734.  8.  Vol.  I. 
p.  185.  186.  Epistola  CXXYIIÏ  ad  Günther. 
Christoph.  Schelhammeruin  D.  Medic.  etc. 
^^Stahlii  tumentis  aliorum  Je:Qorantia  et 
„mira  monstra  parturientis  vellem  excuti 
„sententias.  Credo  curare  euin  niorbos, 
„ut  Harvaeus  quidam  ait,  exspectationo 
„i.  e.  nihil  agendo.  Ut  Jena  Legatus  Bran- 
„denburgicus  Ratisbonae  dicere  solebat: 
„Nihil  agendo  neminem  timeas.  Interim 
,,suam  non-actionem  quidam  variis  quibus- 
„dam  remediis  tegunt,  quae  Galli  appel- 
„larent:  miton  mitaine.  Haec  nunc  ars 
„est  ad  quaestum  uberrima  illis,  qui  ut 
„Mucianus  apud  Tacitum,  natura  et  arte 
„sunt  ostentatores  sui."  —  ibid.  pag.  305. 
Epist.  CXCIII.  ad  Sebast.  Kortholtum. 
Prof.  Moral,  etc.:  „Nosse  velim  quid  de 
„Cl.  Medici  STAHLII  novis  et  ni  fullor 
„superhis  nonnihil  dogmatibus  sentiat 
„((Sd)clt)ûmmer)  quanquam  ille  paullo  per- 
„plexius  scribat,  et  de  aliis  audacius  ju- 
„dicet,  et  non  raro  laudanda  spernat; 
„videtur  tamen  aliquid  boni  habere  inpri- 
„mis  tune,  quum  pressius  adhaeret  Obser- 
„vationibus.  De  cetero  yidetur  ad  Ar- 
„cbaeum  Helmontianum  inclinare ,  etsi 
aliis  verbis."  — 

VIII.    îJlûfc^crcljctt  îc. 
$)et  ©cijîndje,  reel^et  juuor  ebenfalïô  9îafcl)erc9cn 
(5cf(t)ncben  ^attc ,  \^  genannt  III ,  118.    aSflt.  II ,  äl4. 


123 

@.  243.  bcrS^erfaffcr—  Jean  Baptiste  Robinet. 

ü.^r.  m,  24iff. 

€5. 243.  mv  %i)eik  —  Première  partie  :  D'  uu  Equi- 
libre nécessaire  de  biens  et  de  maux  dans  la  Na- 
ture, —  2)ari'jl  i(l  Chapitre  XX.  Apologie  du  babil 
des  femmes.  —  Seconde  partie:  De  la  Génération 
uniforme  des  Etres. —  Troisième  partie:  De  l'In- 
stinct moral.—  duatrième  partie:  De  la  Physique 
des  Esprits. 

©.247.  eine  neiite  ^oU  —  Un  philosophe  Romancier, 
dont  on  respecte  assez  les  ouvrages  sérieux,  pour 
ne  pas  censurer  ses  amusemens  frivoles,  et  dont 
on  chérit  trop  l'estime  pour  s'exposer  par  cette 
censure  à  la  perdre  ou  k  ne  l'obtenir  jamais,  fait 
parler  ainsi  un  de  ses  héros:  „le  m'elTorçois  de 
montrer  que  non  seulement  il  n'y  avoit  point  de 
mal  absolu  et  général  dans  le  système  des  êtres, 
mais  que  même  les  maux  particuliers  étoient  be.au- 
coup  moindres  qu'ils  ne  le  semblent  au  premieJ 
coup  d'oeil,  et  qu'à  tout  prendre  ils  étoient  sur- 
passés de  beaucoup  par  les  biens  particuliers  et 
individuels."  La  nouvelle  Héloïse.  Tom.A\  pag. 
196.  197.  N'en  déplaise  à  Mr.  St.  Preux,  s'il  n'y 
a  point  de  mal  absolu  et  général  dans  le  système 
des  êtres,  qu'il  y  cherche  un  bien  absolument  et 
généralement  tel.  Mais  s'il  n'y  en  trouve  point, 
d'où  sera  sorti  cet  excès  de  bien  sur  Le  mal,  qu'il 
croit  y  appercevoir? 

@.  247.  junge»  gjlenfc{)en  -  ^^.  II ,  192.  VIII ,  111. 

@.  249.  médius  terminus,  beu  2(ti(îote[e»  :c.  -^'EiîTiv 
17  «(»ér»;  t|«î  TTQoatQtTixrj f  lu  f^fGÔrijTt  ovGa  --  fi(- 
c6t7}ç  (fè  âvo  xaxiwv,  r^ç  fitv  xaO-^  vnfcßolrji/  rîjç  âè 
xnr  tXlfixpiy  —  Aristot.  Eth.  Nicom.  If,  cap.  4  —  6. 
cf.  Magna  Mor,  1 ,  8.   Polit.  IV,  11. 


124 

@.  251.  3.  23.  licô  :  oon  î)cn  SKauêleinitbcni. 
@.  253.  aliéna  cornua  fronti   addita  —  »gl.  III ,  149. 
u.  118. 

IX.     Aesthetica  in  fiuce.     @inc  fRl^ûlpfotiie  îC. 
SBgr.  III,  119.  126.  151.  II,  515. 

@,  255.  sum  îitel:  2etBni|enâ  uuoorgretfïtd^e  ©e* 
tanfen  wegen  SJerBefferung  ber  beutfd^en  ©prad^e 
§.8.  p.  259.  tm  I.Sljeil  feiner  Collectan.  Ety- 
molog. -  -  ntan  \j<xt  tie  kabbale  ober  B^t* 
d^enl^unil  md^tnur  tn  ben  :^e6räifc§en  ©prad^* 
geï)etmnifen,  fonbern  aud)  6et)  etner  jebenfSprad^e, 
nid^t  jjttar  tn  gewifen  burf)ftäblict)en3)eutelei)en, 
fonbern  tm  recï)ten  âS^erftanb  unb  ©eBroud)  bet 
sföortc  gu  fud)ett. 

©.  255.  3. 6.  lieê  :  «ucl)  ber  JRtc^t  V,  30. 

©.256.  3.2.  Iteê:  l^'^S 

©.257.  Œrsengel  —  %  55.  SOli^aeliâ. 

@.259.  ^ie  »erpiïte  f^ngur —  Sofù^ta  ftiv  êxa- 

Gtov  ri\xâ)v  riyr^o'é)\x£'èa,  xùv  i^wöj;  â'eZov,  être 
wç  Ttai'yviov  èaeivav,  eïte  «ç  cttto-ü^j  tivI 
^ra^EcTTvrxoç.  Plate  de  Legibus  I. 
-  o^£V  tov  àv^pénov  ô  èvToç  dv^pœTtoç  eaTav 
èjupaTécxTUTOç  —  Plate  Tiepl  Sixulov  IX. 
Quîs  dubitet  post  haec  hominem  conjun- 

gere  coelo? 
Eximiam  natura  dédit  linguainque  capax- 

que 
iDgenium    volucremque    anîmumj   quem 

denique  in  unum 
Descendit  DEUS  atque  habitat  ipsum- 
que  requirit.  iicgue  ipie) 


125 

Mitto  alias  arteis,  quarum  est  permîssa 
voluntat ,     (facultas) 

Infîdas  adeo  nec  nostri  muncra  census; 

Mitto,  quod  aequali  nihil  est  sub  lege 
tributum. 

Quo  patet  autoris  summam^  non  cor- 
poris esse. 

Mitto,  quod  et  certum  est  et  inevitabile 
fatum , 

Materîaeque  datum  est  cogi,  scd  cogère 
Mundo. 

Quîs  Coeluin  possit,  nisi  Goeli  munera 
nosset, 

Et  reperire  DEUM  nisi  qui  pars  ipse 
Deorum  est. 


Ni  tantos  animis  oculos  Natura  dedisset 
Cognatamque   sibi   mentem  vertisset  ad 

îpsam 
Et  tantum  ditasset  opus  Coeloque  veniret 
Quod  vocat  in  Coelum  sacra  ad  commer- 
cia  reruin. 

Manilius  Lib.II. 
©.260.  rte§:  ÎRtct)ter  IX.  2  6f;ron.  XXV,  18. 
3u  ®.  260  f.  A  treatise  concerning  the  Prin- 
ciples  of  human  knowledge,  wherein  the 
chief  Causes  of  Error  aud  DifFiculty  in 
the  Scietices  with  the  Grounds  of  Scepti- 
cism,  Atheum  and  Irréligion  are  inqui- 
red  into.  First  printed  in  the  year  1710. 
To  which  are  added  three  Dialogues  be- 


126 

tween  Hylas  and  Philonoui  io  opposition 
to  Sceptics  and  Atheists.  First  printed  in 
the  year  1713.  Both  written  by  George 
Berkeley^  M.  A.  Feliow  of  Triuity  Col- 
lege Dublin.  London.  1734. 8.  §.  148.  p.  165, 166. 
A  huinun  Spirit  or  Person  is  not  per- 
ceived  by  Sense,  as  not  being  au  Idea; 
■when  therefore  we  see  the  Colour,  Size, 
Figure  and  Motions  of  a  Man^  we  per- 
çoive only  certain  Sensations  or  Ideas  ex- 
cited  in  our  Minds:  and  thèse  being  ex- 
Libited  to  our  ^  iew  in  sundry  distinct  Col- 
lections serve  to  mark  ont  unto  us  the 
Existence  of  finite  and  created  Spirits  like 
ourselves.  Hence  it  is  plain,  we  do  not 
«ee  a  Man,  if  by  Blan  is  meant  that  which 
lives,  moves,  perceives  and  thinks  as  we 
do:  but  only  such  a  certain  Collection  of 
Ideas,  as  directs  us  to  think  thcre  is  a 
distinct  Principle  of  Thougbt  and  Motion 
like  to  ourselves,  accoinpanjiug  and  re- 
prescnted  by  it.  And  after  the  samo  uian- 
ner  we  see  GOD;  alL  the  différence  is, 
that  whereas  sonie  one  fiuite  and  uarrow 
Assemblage  of  Ideas  dénotes  a  particular 
human  Miud,  whithersoever  we  direct  our 
View,  Ave  do  at  ail  Times  and  in  ail  Pla- 
ces perceive  manifest  Tokeus  of  the  Di- 
vinity;  Every  Thiug  we  see,  liear,  feel 
or  anywise  perceive  by  Sense,  being  a 
Sign  or  Effect  of  the  Power  of  God,    as 


127 

is  our  Perception  of  those  very  Motions, 
whicli  are  prodiiced  by  Men. 

§.  33.  pag.  61.  The  ideas  imprinted  on 
the  Sensés  by  tbe  Aiitbor  of  Nature  are 
called  real  Things:  and  those  excited  in 
the  imagination  beiug  lefs  regulär,  vivid 
and  constant,  are  more  properly  termed 
Ideas  or  Images  of  Thiugs ,  which  they 
copy  and  represent. 

§.38.  --  we  eat  and  driniv  Ideas  and  are 
clothed  with  Ideas -"which  inotherWords 
is  no  more  thau  to  say,  Tve  are  fed  atfd 
clothed  with  those  Things  which  we  per- 
ceive  immediately  by  our  Sensés. 

§.65.  p.  91.  The  Connexion  of  our  Ideas 
does  not  imply  the  Relation  oi  Cause  and 
Effect^  but  ouly  of  a  Mark  or  Sign  with 
the  Thing  signitied. 

§.  66.  p.  92.  -  -  those  Thiogs  (vThich  un- 
der  the  Notion  of  a  Cause  cooperating 
or  concurriog  to  the  Production  of  Effects, 
are  altogether  inexplicable  and  run  us  into 
great  Absurdities)  may  be  very  naturally 
explained  and  hâve  a  proper  and  obvious 
use  assigned  them,  when  they  are  consi- 
dcred  ouly  as  Marks  or  Signs  for  our  In- 
formation. And  it  is  the  Searching  after 
and  endeavouringto  understandthose  Signs 
instituted  by  the  Author  of  Nature,  that 
ought  to  be  the  Employment  of  the  natu- 
ral Philosopher  and  not  the  pretending  to 


128 

explain  things  by  corporeal  Causes  ;  which 
Doctrine  seems  to  hâve  too  much  estran- 
ged  tbe  Minds  of  Men  froin  that  active 
Principle,  that  suprême  and  wise  Spirit, 
in  whom  we  live,  move  and  hâve  our  Being. 
^.  3.  p.  38.    Esse  is  percipi. 

The  same  Author  in  the  Introduction 
^.24.  p.  33.  In  vain  do  we  extend  our  View 
înto  the  Heavens  and  pryinto  the  Ëntrails 
of  the  Earth,  in  vain  do  we  consult  the 
writings  of  learned  Men  and  trace  the 
darIcFootsteps  ofAntiquity;  we  need  only 
draw  the  Curtain  of  Words  to  behold  the 
fairest  Tree  of  knowledge,  whose  Fruit 
is  excellent  and  within  the  reach  of  ourHand. 
©.  262.  ®a(i)en  in  ^amm lôl^rt^a  ov  yn- 

xpbv  f  dià  crxLÔv  jxot  créi^aTa,  dtà  pr^^ÛTcov 
•jcgay^aTa,  âirep  à^rj^avov  r,v ,  SeLy.vvvoci. 
Philo  pag.  491« 

®.  262.   {(î  iiad)  ber  erfîcn  îluégak  ju  lefen  : 
5öilber  in  Beteten;  bte  poetifi^  oin  ï\)* 
tiologtfd),  —  ]^iftortfc§/  über  f^ntfioltfd^ 

ober  I)terogl9pI)ifc^ unb  p^ilo^Os 

pï)ii^  ober  c^oracteriflifc^  feçn  Tonnen. 

@.263.  35tefe  5Crt  ber  lleBerfe^ung  —  Qs^uo-to- 

y.Xfjç  àitS'y.pLvcx.TO,  tov  Xoyov  èoixévUL  tov  àv- 
ôpG33ro'y  Toïç  moi'Kikoiq  aTpôj^acyiv'  è)c.  yàp 
èaeïva  y  xaï  tovtov  ^  èxTSivôixevov  \x£v  èni,- 
Ssly.vvcr^ai  xr/,  eiSr^f  (rvaTsXXôyiSvov  Sk  xpi;7r- 
TCiv  y.aï  Sia(p^£lpEiv.  o^ev  avTcô  ^(^pôvov  Selv* 
Plutarchus  in  Themistoclo  c.  29. 

e.  26S. 


129 

©.263.  tictjînnige  ^rop^je^cpuiiâ  —  "ffxot/rf«  toiwu  neiji 

Ncivx{}KTiv  TÎjç  uiîyvTiTOv  yfyîGO-ctt  twv  Ixfi  naXcctwv 
Tivà  ^iwv y  ov  xal  TO  oQueov  t6  ttqôu,  o  ârj  xkXov- 
Giv  "Ißiy'  KVTM  âè  ouof.ia  râ»  (fc(if.(oyi  fjycct  @fvâ. 
TOVTOV  âè  TTQWTOV  ccqi9^}à6u  TS  xccï  XoyiG/Lioy  tVQdv 
xcù  yeM/iiiT^iay  xcci  àGTQOvo/jiav ,  I'ti  âf  niTTtiaç  Té 
xcà  xvßfiKc ,  XKi  ârj  xcù  yçâ/ufiaTK.  ßnGiXtojc  â'  av 
t6t6  oyroç  AlyvnTov  oXrjç  Ga/j.ov  nfQÏ  ttjv  /neyâXTjp 
nôXiv  joi  a.vbi  rônov,  t]V  ot  'EXXrjufç  ^lyvTTriaç  Srj- 
ßnc  xaXovGi ,  xcà  tov  &sov  ^A^i^Mva ,  nn^à  tovtov 
%X^ti>v  0  @fv9-  TKç  Ts/yccç  ccTikÔH^s,  xcà  t(f>rj  âeïv  âict- 
âoS^rjVKi  Toïç  ccXXoiç  ^lyvnrioiç.  6  as  ^()Sto  rjy  rivet. 
ixccGTij  */oe  (x)(f4Xficcy.  âif^iovroç  as,  h  ri  xccXcSç  »} 
fnfj  xccXàç  ôoxoï  Xéyfiv ,  to  /uèv  s-ipeys ,  ro  tf'  In^vsi. 
JloXXà  f.ity  &^  TTfCH  fXccGTijç  rrjç  Tt^vrjg  In  à/LKpôrfQtc 
@ct/iiovy  T(p  Gfvd-  Xîyercu  c!7ioq»jVccGfhai,  «  Xôyoç  no- 
Ivç  au  fï?j  âtfXS-tly'  Intiârj  as  Inï  toÏç  yQ(XfXfxc(Gtv 
rju,  TovTO  as,  (o  ßc<GiXev ,  to  fiâS-r/ua ,  s<fi]  6  QsvQ-, 
CocpWTSQOvç  ^îyvnriovç  xcà  {ivrjjxoi/ixiOTsQovç  7tcc()s- 
|f»*  fivrj[.n-jç  TS  yaQ  xcà  Go(ficcç  (fâour.xoy  (vqsS-ii.  6 
â'  iînfv  £1  Tf)(j'ixcüTC(Tf  &fvd-,  (iXXoç  /Uiu  Tfx(7y 
âvvKTOç  Ta  Ttjç  Tt)(yt]ç ,  uXXoç  as  XQÏyc.i  riv  f)((i  fiol- 
QKV  ßXdßyc  TS  xcà  diffXiictç  to7ç  fAtXXovGi  )(QÎJG&r(t,. 
y.cà  yvy  Gv ,  ttkttjq  d)y  yQc<ij^inTMy ,  âî  fvyoïay  tov- 
vnyTÎoy  slnsg  i)  âvvccTCii.  tovto  yccQ  TÔiy  f-tciS-ovTwv 
Xijxh^y  /Asy  Iv  xpv'/cùç  nctQÎ'^fi, ,  fxyrjfAijç  àfxfXsTfjGÎK, 
ttTS  âic<  TTÎGTiy  yQcc(f>7Jç  f^o)3-sy  vn  {(XXoTQÎojy  Tonay, 
ovx  tvSoy  avTovç  v(p  ccvtmv  àyccf.itfAy)]Gxofi(Vovç. 
ovxovy  fiy>jjU)]ç  àXX!  vTTo/uyijGfwg  (fâçfxaxov  etjQSÇ. 
Coifiaç  as  TOÏÇ  fAc.S-rjTatg  âô'^ay,  ovx  àXïiO-siny  tioqI- 
^fig'  noXvi'jxooi  yt'.q  coi  ysvô^svoi  ciysv  âidnxiig,  no- 
Xvyy(6/Lioyfg  sJyai  âô'^ovGiv ,  ctyyâfjoysg  wç  inl  to 
TiXîjS-oç  ovTSg  xcà  yaXsnoi  '^vvslycci ,  âo'^ÔGo<f)ot  ys- 
yovôrsç  rcyTÏ  GocfxSy.  'P^I.  ^Q.  J^MXQnrtg ,  çn- 
&iu)ç    Gv    AiyvJTTiovç    Tf    xrà    oTrotfcinovc    tiy    îrUXfiç 


130 

loyovs  no$otijç.  Plat.  Phaedr.  p.  274.  279.  éd. 
Steph. 

©.266  f.  lit  su  refeit:  /,S)  ttetn!  Befeffeitetî  — 

ff<Bantavitet  V* (fo  jrtrb  er  tien  ^l)tIo* 

logen  fd)eltcn  tn  feinem  «^erjcn)  —  „für  Se^ 
;,feï  »on  ort^obo^'cm  @efct)ma(l  gehören  feine 
„gemeine  5Cu§bru(îe  noc^  «nreine  <©d()ttfa 
„fein  

@.268.  S5ic  ©inné  oBer  fînb  ^ere§  —  -pejus 
desipieus,  quam  nounulli,  qui  nos  propter 
pancm  et  calicera  Cererera  et  Liberum 
colère  existimant.  August,  de  Haeresibus 

cap.  xm. 

Philo   de   plantatione  Noae    p.  236.  -  - 

-  (pvaeo)ç  xaï  apetifc  dpyloiç, 

<S.268.  ^rofopo:pee  —  L'art  ^q  personnifier 
ouvre  un  champ  bien  moins  borné  et  plus 
fertile  que  1'  ancienne  Mythologie.  Fonte- 
nelle  sur  la  poésie  en  général.  Tom.  VIII. 

@.2T0.  5Cmoê  (Someniuâ  —  Leibnitius  Epi- 
stola  XXIX.  adHesenthalerum  fd^reibt  DOtt 
Comenio  -  -  profundiores  paullo  cogita- 
tiones  voluisse  quam  prima  specie  appa- 
reret.  Vellem  ad  particularia  se  demisis- 
set  magis.  Neque  enim  dubito  ingentem 
ei  rerum  apparatum  tot  annorum  studio 
comparatum  praesto  fuisse,  quum  praeser- 
tim  ipsummet  alicubi  et  rationibus  et  ex- 
emplo  suo  excerpendi  studium  commendare 
TÎdeam  -  -  -  Comenio  pronus  assetitior, 
Januam  Unguarum  et  Encyclopaediolam 


131 

debere  etse  idem  p.  263.  in  Vol.  S.  bcr(Spt« 
ftcln.  Albertus  »on  gölten  ïjat  cme  ajlin* 
trifd^e  ©vammatt^  erfunben,  «jovon  Set!)nt|  m 
Epistola  ad  Ainicum  rebet/  ter  XXXI.  te§ 
3.  A^oluin.  feiner  ©pifteln. 
@.2T2.  att  Sbcen  erinnern  —   ort  ovx  ovroi 

TOVTOW  ëvvoicc  'yiverai  têv  Tvpuç;  àXî;- 
^eiav  ijroix'ilav.  Cyriilus  contra  Julianutn 
Lib.  I,  p.  19. 
©.274.  in  bcï  îCnm.  i(l  ju  lefeu:  <ileid&e  ©efa^t  bwtâ) 
einen  fi-anjëtlfcfjcn  'Parapfjrafîen,  raie  la  a)îotte,  unb 
einen  ticfiumigen  Sogmatifcc  îc. 

©.  2T5.  @d)o  —  Vide  de  hac  Dea  loquace 
et  Panos  conjuge  Epistel.  Juliani  ad  Geor- 
gium  Catholicuuî  LIV,  p.  440.  —  xaS^aîrep 
èpconévr;  (psidaikhq  dxpoiq  àwt,(ptXovnot,  xbv 
tp(XoTr,v  Tolq  y^ZLkeaiv* 

©.275.  ^i-ojecte  —  euang.  Sue.  XVI,  27—31. 

®.  2T6.  plane  pollex  non  index  —  Cicero 
Epist.  ad  AtlicumXllI,  46. 

©.279.  licê:  3o^.  XI,  49  —  52. 

©.  280.  AIÔ§e  —  dpvbq  yaq  ri  Xt'&ou  xKKprji; 
ovSkv  âv  d6i,aicv  oi  à(pvelg  Siacpépsiv,  Philo 
pa^.  1077. 

®.280.  3"ï)orer  —  Initio  contumeliae  caussa 
discipuli  Latronis  auditores  vocabantur; 
deinde  in  usu  verbum  esse  coepit  et  pro- 
miscue  poni  pro  discipulo  auditor.  Seneca 
Lib.  IV.  Controversia  25. 

@.  280.  ajljjt^ologie  ^in  îc.  —  f^ontenettc,  ixn 

9* 


132 

©pôtter  ber  SOltjt^oIogte ,  sur  la  poésie  en 
général  Tom.  VIII.  Quand  on  saura  em- 
ployer d'une  manière  nouvelle  les  images 
fabuleuses,  il  est  sûr,  qu'elles  feront  un 
grand  effet. 

<S.  281.  9ö:etttt  eine  etnjtge  5Bo|r:^eit  —  Philo 
pag.  57S.  de  somniis. 

@,  283.  lût  9îote  **)  —  av^^ôpcpovç  tïjç  eixôvoç 
Tov  vlov   avTOv  —   SRÖtn.  VIII 5  29. 

<».  284.  mit  euc§ ,  ©ried^en  !  —  a  "Ellijvsç ,  pr,- 

fiacTi  ^ev  (XTG)u.v%OL,  yvô:)[iT^v  Se  ïy^owsç  àX'kô- 
xoTov.  Tatianus  pag.  153.  in  Justin.  Mart. 
0pp.  éd.  Col.  1686. 

<&.  285.  sut  5îote  **)  :  %p?;o-ao-&e  xolç  dôy^aaiv 
ri^m',  xàv  éç  ttJ  xairà  Ba^rXorîorç  ■jtço'yva}- 
(TTixy  xataxovaaTE  "keyôvTœv  rifxaJv ,  xaV  d)ç 
Spvbç  ^avrevo^évr^c.  Tatiani  Assyrii  con- 
tra Graecos  oratio  in  0pp.  Justini  Mar- 
tyris  et  Philosophi  p.  152. 

©.  286.  jener  aUegot.  .Kdmmerer  —  »gr.  IV,  263  f. 

©.287.  3.2.  ijl  su  lefen:  3Df?öucl)engefe0c. 

@.28T.  bic  ©rfc^einungen  ber  Çeibenfc^often  — 
C'est  l'effet  ordinaire  de  notre  ignorance 
de  nous  peindre  tout  semblable  à  nous  et 
de  répandre  nos  portraits  dans  toute  la 
nature,  fagt  «^ontenette  in  ber  Histoire  du 
Théâtre  français  p.  27.  28.  Tom.  III.  fei= 
ner  Söerle. 

Une  grande  passion  est  une  espèce  d? Ame^ 
immortelle  à  sa  manière  et  presque  indé- 


133 

pendante  des  organes,  ^ottteneïïe  tm  Eloge 
de  Mr.  du  Vcrney.  (Tom.  VI.) 

®.288.  W  5Crbeit  unb  3f^ul)e   bcâ   2öetfen  — 

öa-re  ?';  ^isv  yvàcnÇf  èv  t«  (^oDx/crfxaTi*  to  5è 

Tov  voBitai  o^isxTÔv.   Clem.  Alex.  Paedag. 
Lib.  I.  cap.  6.  p.  95. 

@.288.  5Cnttmac6u§  Mr  getroft  fort  —  àçxsi 

dk    Tcp    yvoiGTLv.M ,     icdv     sic     ^OVOÇ     (XXpOaTÏJÇ 

erpe^jj.     Clem.  Alex.  Strom.  I,  p.  294. 

©.289.  5(um.  «*)  —  Sitt.  fflr.  a.  a.  t).  1761:  „Sçttfctie, 
elegifcfce  u.  epifd)e  'Poeften,  -f)aüe  in  gr.  8.  —  @o  »ie 
©ie  biefeii  S5anb  auffcfafagen,  fällt  3f;»en  eine  grofe 
Frit.  2lbf;anbluiig  ino®efïd)t,  W  in  neumoï>ifd)em  ©eut» 
fct)en  ben  3:itel  fii^rt:  2lb[;anï)Iung  einiger  frit.  5lnmet« 
Fungen  über  baê  9iatür(ict)e  in  ber  ®ict)tfun(l.  'Siefe 
5lb^.  gleict)et  üollfommen  übertun d)ten  ©räbern, 
bte  »on  auÇen  f;ütfd)  fd^eineu  aber  inroen« 
big  finb  fie  »oller  Xobtengebetne  u.  allée 
Unflat^ê;  bann  unter  »ier  ganj  üernünftigen  3tbe 
tf;eilungêtitelu  -  -  -  -  jîe^et  fajl  auf  allen  ©eiten  baâ 
abent^euer(ict)fte  3eug  îe.  —  x^gl.  1,  413. 

©.  293.  Jßacon  —  Augm.  Scient.  Lib.  II,  c.  13.  Anti- 
qui---  ajunt  Procos  universos  cum  Pénélope  rem 
habuisse,  ex  quo  promiscuo  concubitu  Pana  com- 
munem  filium  ortum  esse  -  -  Posuerunt  euim  Ma- 
teriam  tauquam  publicain  Meretricein,  Formas  vero 
tauquam  Procos. 

©.  297.  liée  :  ^at  jum  95crfaffer 

-  ©wift,  ben  aîu(;m  ber  ®eip*Feit, 

©.298.  ber  bürgerliche  (Sbednann  —  f.  I,  440.  VIII,  19. 

©.302.  folcquiutitut  —  f.  2  Äön.  4,  39. 

S.  303.  äßenn  ter  3f?eim  tç.  —  la  Rime  s'intro- 


134 

duisit  dans  le  monde  avec  le  duel  et  le 
droit  Féodal  comme  une  at^réable  conta- 
gion, dit  Salvini  (Tora.  II.  Discours.  2.) 
qui  sortie  des  vers  Léonins  infecta  toutes 
les  Iang:ues  vule;aires.  Oeuvres  du  Comte 
Alg:arotti  Vol.IIÎ.  Essay  sur  la  Rime  p.  76. 

@.  303.  ©(Jjrucfcii  fceè  2In'{iopf;aneâ  —  Plat.  Sympos. 
p.  185.  éd.  Steph. 

©.  304.  gjote  '^)  —  Zitt.^ï.  a.  a.  O.  ükr  siuep  ®ebi(t)te 
^lopflocfâ  im  ncrb.  2tiiffef;er  -  -  -  „tiaè  smeçte  -  - 
jtnb  35ctcact)tuu9en  übet  bie  2(ßgegeinrart  ®otk§, 
cber  mhmljx,  beê  Sit^terê  auégebriicEtc  (Smpjïu« 
bitngen  übet  biefeê  gn^ge  Z)bject,  @ie  fct)ctnen  ft* 
»on  fclbfl  tu  fçmmett:ifc{)c  3fifen  gectbnet  su  -^abeu, 
bie  i^otlet  SBofjIffaug  fïub,  ob  fte  fd)OH  feiu  bejîimmteâ 
©çlbeumai  f;abeu.  3^  luuf  eiue  ©telle  bavmé  aufuÇ« 
reu ,  um  3f;»ni  ctueu  beutf.  SBegt.  bai^cu  ju  ma^eu  : 

51(5  î)u  mit  bem  îobe  geruugeu  ic. 
-  -  -  5tbet  Jvaâ  fageu  ©ie  su  tiex  a^ctéart;  rceuu  tc^ 
e3  aubeté  eiue  33etéaft  ueuueu  barf?  S)enu  eigeutfic^ 
i(l  eê  weitet  utd)tê  aie  eine  fuu|î(ic^e  'Ptofa,  iu  alïe  fiei» 
neu  2;f;ei[e  iÇiret  ^etiobeu  aufgefofet,  bereu  jeten  mau 
aie  eiueu  einjehieu  SSerê  eiueê  bef.  ©plbenmafeê  be« 
traiftteu  Fauu." 

©.  304.  5îote  '*)  ygl.  V,  [107.1  118. 

@.30T.  ©pte^e  ouf  etncin  @d)[cd^tfelbe  —  Pro- 
cop.  de  bello  Pers.  I,  IS,  von  ben  Pfeilen 
ber  ^erfer. 

®.30T.  £)IJeîiâ!cn  unb  SCjlenôîett  — 

Astei-iscus  elucescere  facit  ;  obeliscus 
jugulât  et  confodit,  secundum  Hierony- 
mum  in  praefutione  Pcntateuclii. 

'Ao-Tcpîcrxoç  Trpoç  xriv  crvucpowiav  tÔ)V  ^oy- 


135 

ftaTov*    oßelbc  Tcçbq  r^v   a^itViCnv.    Laer- 
tius  in  Platone  III,  39. 
©.308.  îfiiêfeger  —  25.  ©.  SSenfon,  f.  Il,  253.  273. 

X.    Sotetntfc^cê  ©ïcrcittMwt. 

Juvenilia   (^l  VIII,  82.)    III,  139;    üUt  btefeS 
fateiiiifc^e  e;i:crcitiiim  139  iinb  149. 
•<©.  313.   Praeterea    annales  —   ovsipog  -  xo 

TcpcaßvTspov  (.laweXov.  Diocles  in  Plutarchi 

Septem    sapientum    convivio.    p.  158.   159. 

G.  15. 
®.  316.  Secus  esset,  si  conditio  etc. —  ®teï)C 

Platon  de  republica  IX.  ûm  5Cnfange. 

XL    ^«gcntUc^c  ©cïegcnl^eitêgettciote. 

aSgr.  III,  150  f.  II,  517. 
®.  324.  gctc^rteê  ©dimârmcu  —  III,  151. 
@.  325.  ht  bromebarifcijet  ©e^ufuc{)t  —  III,  151. 
©.326.  «alfam  pr;ilpfcp^ifc^eit  .Ki^elê  —  III,  150. 

Xll.    S)eii]futal. 
aßgl.  II,  113.  517. 

tRcgiilcjr. 
«ßgl.  II,  517.  --  3u  biefem  ÏRcq.  i(l  ju  lefctt: 

rebt 

mit  einem  erjençiel    .  .  .  .268 

meint  uielleidit  unter  ^poKio  .  .  .186 

t^ut  jïc^  auf  taâ  Uîec^t    .  .  .  307,  327 


136 

3n  einem  S5ud)e  auô  ^aitiatinô  -öanb,  reelc^eê  unter 
bem  2:itcl:  <&  a  manne  Dîl^apfobun,  bte  erjîen  5lu5» 
gaben  mehrerer  in  bie  Äreujjüge  aufgenommener  ©d^rifs 
fen  unb  anbre  fpätere  in  4<'  crfctjienene  jufammengebunben 
entrait,  ftnbet  jt(^  an  erfîer  ©tette  folgenbe  in  bte  ©amm^ 
lung  ber  Äreujjüge  indjt  mitaufgenommene  ©elegen^eito- 
fd)rift. 

Swuerfd^rtft  auf  ben  Sob  ber  ^oc^eblen  %ta\i 

(Sût^arina  ©lifaBet^  3îett|en,  gebornen  «Sotuvguê. 

Aôntgâkrg  1T52. 

©eiiert. 
JBerceint ,  i^r  ÏJîitleibê  *  »ollen  @eelen 
î)ie  traurigjîe  ^Begebenheit 
<5(enb  geroorbnev  3ärt(ic^Feit , 
Unb  fcl)mecft  taé  ®IM  um  onbre  ftc^  ju  quälen- 
Sa,  kiict  mit  bep  fremben  @cl)mersen; 
î)ieâ  aKitletb  r;ei(igt  unfre  -öerjen, 
Unb  f)ci^t  bie  5!Jienfd)enlieb  in  une  i^r  >f)aupt  erl;ô()n, 
Sie  îugenb  bleibt  unö  nod)  im  Unglücf  felber  fc^on. 

T)aè  ^d)tcf[a(  einer  Itebenêttoûtbîgen  grau  l^at 
bie  3Öetrübni§  tjerbfent,  mit  ber  fie  üon  allen  betts 
ienigen,  "ok  fte  gefantit  ï|aben,  bewetnet  irorben. 
<g{e  l^aben  einen  Oîeicfttl^um  »on  3uW£benbett  an 
ijir  öerloren,  unb  muffen  ifiren  2:ob  aie  eine  ges 
walttbättge  @ntful)rung  anfe^en.  @tne  red>tfc^af= 
fene  5}îutter,  bte  i^rer  Itebjîen  2od)ter/  ein  jdrt? 
lid)er  tDîann,  ber  feiner  bejîen  greunbin  eine  fur^e 
Entfernung  unter  ben  S3ebingungen  erlaubt/  fte 
narf)  »enigen  Jagen  mit  gefîdrfter  ©eï)nfucï)t  ju 
umarmen,  fönncn  nid)t  anberê  aie  untröjlbar  feçn, 
ba  if)re  »^ofnung  fo  graufam  unb  unöermutl)et 
betrogen  wirb.  2Bte  unn)a^rfcl)efnlirf)  njar  bie  2Sors 
Rettung  eineê  fo  fc^leunigen  2obeê  beç  itérer  OJîuns 
terfett,  ©efunb^eit  unb  Sugenb?    Sc/  wenn  ein 


137 

fanget  Çebcn  eine  ïBoWat  bcè  >f)immelô  ijî,  fo 
j^ätte  man  ftcfi  aud)  »on  feiefem  me^t  »erfprecfjen 
fönnen.  2)emoftnc\ead)tet  ^at  fic^  eine  3fîeife,  tie 
auê  einer  fc^noejîetlicfcen  3'i^tlid)fei't  unternommen 
njorben,  feîber!  in  eine  Trennung  üernjanbelt,  an 
bie  niemanb  o(ô  bic  3Sorfe^ung  gebad)t  l^at.  2ßec 
barf  ©©îî  ju  3îebe  fe^en?  3Ser  barf  it)n  be= 
fcbulbigen,  ba|  er  Itd)  eine  Çu|î  barauè  macfte,  uns 
fere  Slnfc^Idge  unrecfct  ju  ocr|îeben  unb  ï>erfe^rt 
aue^ufübren?  «f^SOfîDî!  beine  SBeiê^eit  red)tfertis 
gct  bief);  tk  2(bft(f)t  l'brcr  unbegreiflidjen  2Sege 
ïe^rt  une  alïeinal  über  unfcreUnn>iflfen^eit  rot^  ju 
werben  unb  bief)  ju  preifen. 

15er  9Jîenf(^enfrcunb  jiel^t  jtcö  ieben  35er(u|î, 
ben  bie  2öelt  an  ber  Sugcnb  leibet,  ju  ©emiitbe. 
^er  ï)errfc^enbe®efcf)mad  an  %\)otiititen  unb  Ça* 
jîern  ijî  ber  täg(icf)e  25erbru§  eineè  ÎBeifen,  in 
beffen  2tugen  gefunbe  SSernunft  unb  DJîenfd)enliebe 
allein  nja^re  ^Berbienjîe  entf(i)eiben,  tic  »eber  üom 
@tanb,  noc^  2t(ter,  nocf)  ©efcbleefct,  nod)  2Sorur= 
t\)îi[  abïjangen.  S^re  ftltne  33e)?fpie(e  ftnb  feine 
©dbooéneigungen;  er  mae^t  baêSlnbenfenberfelben 
burc^  feinen  SBeçfall  unb  bure^  fein  Çob  î^ïvoûïs 
big  unb  ewig. 

î)iefe  ©efînnungen  fînb  jtt5ar  fur  bie  îugens 
ben,  benen  icf)  bieô  35enfma[  auffege,  nicbt  ju  ers 
l^aben.  5c^  forbere  aber  nur,  bag  man  bep  mir 
eine  aufticbtige  (Smpftnbung  beô  5Kitleibenô  unb 
ber  greunbfef)aft  »orauê  fe^^e.  t)k  Sbränen  berer, 
gegen  bie  meine  ^ocf)ac6tung  unb  ^kbt  tk  etilen 
^fli(^ten  finb,  rubren  micb;  unb  mein  »^erj  fagt 
mir  bei)  ibren  klagen  fo  oief,  ba§  id)  nidit  gleie^s 
giltig  feçn  fann.  Die  3Sor,^üge  biefer  würbigen 
greunbin  aber  perlangen  mebr  aie  meine  SSebmutb; 

Sieiiu  bep  3S  et  IIa  üb  wub  einem  iîinen  Oîei^e, 
'S) et,  Ol) ne  ba§  etê  xoei^,  gefällt, 
i8efo§  fie  ftep  »on  ©tolj  unb  ®îi^t. 
5)aê  bejle  -Detje  i'lmi  ber  3Seft. 


138 

Diefe  unöerQlei'c^ttc^c  ®ûte  beS  ^etjcnê  »at 
eine  Duette  ber  fcî)oniïen  ©igenfcfjaften ,  unb  fie 
flog  in  atte  i\}tz  ^anblungen.  3«  «Jaà  fût*  einer 
Hef)enen)ürbigenUnf(f)uIb  bejîanb  nicfet  i^r  Umgang  ? 
®ie  njat  leutfeelig  unb  liebreid)  o^ne  fîc^  jernatè 
ju  ber  falfdjen  ^reunbHd[)feit  ju  erniebrigen,  burd^ 
bie  man  fic^  gefd)icft  macf)t,  feinen  ^cidjjîen  mit 
SBoJ^ljîanb  unb  (acftenbem  DJîunbe  ju  J^intergeJ^en 
unb  ;;u  Ijaffen.  ©ie  l^atte  nid)tö  üon  ber  (gitelfeit 
gewiffer  Çeute  an  ftrf)/  bie,  »ermöge  i^reâ  eben= 
tl)euerlidien  2Serftanbeö  unb  if)reè  li|ligen  (5igen= 
finnö,  in  einer  geï>eimni§Dotten  unt)  ungertöfins 
licfcen  ?ebenèart  ben  3flut)m  einer  befonbcrnÄ(ug= 
l^eit  finben.  X)er  ©runb  i^rer  @eefe  war  fo  ebel, 
bag  fie  ftrf)  Weber  fc^euen  nocfe  fd)ämen  burfte,  »ers 
traut  ju  fct)n.  ©ie  machte  ficö  einen  33eruf  bars 
auè  ®uteô  ju  tbun,  ben  fo  njenige  ^Jîenfdjen  o^ne 
(Sigennu|  unb  ^ra^(erei)  in  fid)  füllen.  X)ie  3«= 
frieben^cit  anberer  ttar  tF)re  eigene,  unb  jugleid^ 
bie  33eloï)nung  if)rcr  ?icbeêbien|ie.  3^«  ©efättigs 
feiten  traren  juüorfonimenb,  überfegt  unb  ^erjli^. 
@ie  war  ernftf^aft  o^ne  fprijbe  ju  fewn,  unb  mit 
(gmpfinbung  »ergnügt,  oïjne  auêjufcferaeifen.  35e^ 
einer  feltnen  D'îad)ftd)t  gegen  frembe  geiler,  mad^s 
ten  ftc  il)re  eigene  2>orjüge  befcfeeiben;  benn  ftc 
n)uCteif)ren2ßert^  nidit.  i!)ie  unmenfc^lict)e  greube 
JU  »erläumben,  mit  ber  fîd)  bie  meiflen  t^eilè  auS 
SSoë^eit  t^eilè  ouê  D^îot^burft  beê  ^i^îè  bie  ^îit 
»ertreiben,  »ar  nic^t  narf)  i^rem  ©efrfjmacf.  @ic 
befag  bie  ^itbt  unb  baê  ©ewiffen  einer  järtlirf)ert 
5Jîutter,  bie  atte  2:ugenben  unb  ©efc^irflitfefeiteit 
fcen  ©nbjwecf  ihrer  ©rjieïjung  fe^n  lä^t,  in  benen 
fie  felbft  ein  UJîuiîcr  war,  ober  eé  ju  fei)n  wünfc^tc; 
@ie  fül)rte  bie  ^auè^aftung  mit  einer  Drbnung 
unb  (Sanftmut)^,  bie  if)rer  25ernunft  unb  natûrs 
ïi^en  ^Bittigfeit  (g^ire  machten,  unb  übte  alïe  gros 
^en  unb  fleinen  ^flid^ten  ifireê  ©tanbel  unb  ©es 
f^fec^tê  mit  einer  Unfc^ulb,  mit  einer  ®emutl^ô= 


139 

neigutig  âuê,  bi'e  alïem  6ett)unbern6n)ürbig  i|î.  (Si 
îjl  tioa^t^  btefe  »i^tiqen  aSerb t'enfle,  bi'e  ju  einer 
oergnûç;tcn  unb  re(i)tfd)affenen  (S&c  (tcï)oren,  ftnb 
bel)  une  ^kmlid)  entbe^rh'd).  Die  SBuîilere^  »ers 
tritt  bie  ètette  beè  2>er|îanbeê,  eine  grobe  (gin= 
fait  erfe^t  ben  DJîanç^el  beè  (\uten  |)erVnè;  unb 
beibe  «werben  nad)  ber  ©röge  ber  UJîitqift  gefd)ä^t. 
9Bir  ï)a6en  eê  burrf)  bie  (g>rf)arffinni9feft ,  mit  ber 
tvir  une  âuf  unfer  llnc^lûrf  »erficl^en,  fo  tteit  ge= 
htatbt,  bag  biefer  etanb,  ben  ®t)tt  ^u  unfe= 
rer  3ufciebenl)eit  unb  ^ur  @cfeir()terung  ber  menfc^s 
lidjen  5iJîu{)felt9feiten  eingefc^t  bat,  ein  blogeê  ©es 
frf)äfte  beö  3Betrugê  unb  éigennuljeè  abgiebt.  X)iefe 
(gtfinbung  ijl  for  ®e[rf)öpfe  wol)l  auègefonnen,  bie 
m'dJt  njiffen,  ttarum  nod)  »oju  fîe  leben,  unb  feiit 
anber  2tmt  auf  ber  SBelt  ju  ^aben  fc^einen,  alâ 
bie  Stuêfc^ weif ungen  ber  menfcfelid)en  ^fîeiaungen 
burd)  iï>r  3Bet)fpiel  lacfeerlic^  ,^u  machen.  SBie  be= 
neibenêroertï)  ift  bagegen  ein  d}îann,  ber  im  (âd)oo^ 
ber  îugenb,  unb  im  ®enu0  il)rer  gött(id)en  @nts 
jûdfungen  bie  aBolîujl  fc^meät,  mit  ber  t)k  Dîatur 
unfre  Ißebürfniffe  fîilït! 

3ii  einem  treuen  5lrm  ftd)  [etneê  Sefcenâ 

f  r  e  u  n , 
3(1  îOtenfc^en!  bteS  fein  ©tücf  ju  nenneuj 
©0  mu§  gar  feine  auf  ßrbcn  fepn. 

Die  (Erfahrung,  bie  @ie  üon  biefem  ©füdf, 
ttattvic^etf  ^'teixnt  l  gehabt  l^aben,  ge^t3f)nen 
anô  ^erj.  Um  n^te  »ie[  ©uteö  ftnb  @ie  bur^ 
eine  unfd)ulbige  ?uilfal^rt  gebrad)t,  bie  3eitfebenê 
ein  fc^mer^îiafteô  2lnbenfen  in  3t>nen  jurürftajTen 
wirb?  @ie  ftnb  betj  biefem  fc^weren  (Sdjlag,  ber 
(Sie  gfeid)fam  rücflinge  ju  33oben  wirft,  unb  fo 
fdjrecElicb  a(ê  ein  5)îeud)efmorb  ijl,  ol^ne  2:roft. 
Die  ganse  2ßelt  i{t  S^nen  »erïjagt,  fîe  i(î  in  3$= 
ten  2tugen  eine  3Serrätl^erin,  bie  an  bem  25erlul1 
f(^u(b  tjî,  ben  @ic  leiben.    2öenn  @ie  fo  urt^ei; 


140 

len,  fo  berul^tgen  ©te  jtcft  batnft,  t)a§  Sljre  lies 
t)enêtt)urbtge  ^^dlfte  ju  bi'efer  untreuen  2ßelt  m'c^t 
me^r  gehört,  in  ber  man  fo  »l'efe,  fo  bittere  SBt's 
bernjärttpfetten  erfaïiren  fann.  aSerçjeffen  @te  nid^t 
t)ei)  bem  @ram,  ber  @ie  nieberbrûdft,  ber2>orfl(^t 
JU  banfcn,  bie  ben  ©ebraud^  unb  bie  ^u^ung 
t^reè  geraubten  ©cba^eê  3^nen  jugebad)t,  unb  fo 
lange  jugejîanben  ï)at.  2ötr  mad)en  une  ber  gotts 
Itd)en  âBol)Itbaten  unnjûrbig,  tvenn  rok  feiner  ®üte 
baê  3fîed)t  auf  felbige  jîreitig  matten  roollen.  @es 
fte^en  @ie  @Dtt  baê  (Stgentl)um  eineâ  unterblieben 
©eijîeo  ju,  ber  5()nen  jur  jeitlid)en  ©(ûdfeeligfeit 
unb  jum  5)îu|îer  in  ber  îugenb  Ibier  ^at  bienen 
muffen,  ©tören  «Sie  nid)t  tk  erhabene  Slnbacbt/. 
ntit  ber  fîc^  je^t  Sbre  »erflarte  ®el)ülftn  befcftäf= 
tigt,  burd)  menfd)(id)e  «Scbn^acbbeiten.  @eï|en  @ie 
nici)t  bie  ^fänber,  bie  fie  Sbnen  »on  ibrer  irbi« 
fc^en  3'^ï'tlirf)feit  jurüdfgefaffen  î)at ,  über  bie  ^bs 
n)efcnï)eit  ber  beflen  ÏRutter  unb  bie  2tngiï:  eineê 
lieben  35aterè  beiîûr,^t  um  ftd)  berum  ?  ÎBarum 
ïToolIen  @ie  ouf  biefen  Stnblid  nicht  aufmerffatn 
fet)n  ?  SBûrben  @ie  mit  S^rer  2ïntn)ort  befîeben, 
îwenn  bie  Oîeugierbc  biefer  unfdjulbigen  tinter, 
bie  l'e^t  3^rer  üäterlicben  Çiebe  aQeé  jutrauen, 
iioiffen  wollte:  ob  eâ  ibrer  liebreicben  5Ölutter  fo 
fd)lecbt  gebe,  bag  feine  >f)offnung  fîe  aufricbten 
mü§te?  ?affen  @ie  mid)  an  ibrer  ©telle  biefe 
grage  tf)un?  Der  ©(aube  ;;eigt  Sbnen  ben  Ort, 
tt)0  ®ie  ftcb  3f)r  fûnftigeè  ®[M  unb  bie  ©efeffs 
fcbaft  5f)rer  feeligen  greunbin  genji^  »erf^rei^en 
fonnen. 

2öie  unbegreiflidb  ift  baê  menfd)ltdbc  ^erj? 
5fîad)  ber  Unempfinblicbfeit,  mit  ber  wir  täglich 
anbere  ben  2ßeg  beé  gleifcbe6  gelten  feben,  follte 
man  urtfjeilen,  baf  wir  mit  bem  îobe  i&i  wci^ 
nid)t  wie  befannt,  unb  gegen  iinfer  i^cbicffal  ges 
fe^t  waren,  ©leidbwobl  i\t  nicbté  falfcber  aie  biefe 
!Siut^mafung.    Der  SKenf(^  wcif  bie  ©ewi^l^eit 


141 

einer  legten  ©tuttbe;  bcr  (Sl^rtjl  f}at  Urfac^c  fîc^ 
barauf  ju  freuen.  Sn  ber  2iBut^  bec  Çeibenfc{)af= 
tcn  aber  weig  ber  5iJlenfc^  ntcl)tô;  unb  ber  (S^riiî 
glaubt  nic^tô.  2^ut®Ott  unfern  frommen  greuus 
ben  llnrecftt,  wenn  er  bie  groge  3}er^et§unci  einer 
ewigen  ^reubc  an  iFinen  erfüllt,  unb  if)re  geprüfte 
©eelen  in  bie  flolje  Dîuf)e  feineâ  didà)è  einführt  ? 
3eber  (Sebanfe,  ber  une  il)rer  erinnert,  fet)  mit 
einem  ©lücfwunfd)  ju  jener  ^immlif(f)en  Jßütbc 
unb  mit  ber  35egierbe  nac^  einer  gleichen  (Seelig= 
feit  begleitet. 

3Bi|î  bu  ie^t,  tietrfïarteiî  ©etft  tnetner 
^tettntttt!  unferer  «sorgen  bebürftig,  ta  bic^ 
@Dtt  in  bem  33efi^  beejenigen  ©lücfe  üorgejogeu 
ijat,  auf  baê  wir  nod)  Reffen?  Der  Kummer 
brü^t  jwar  unfere  ©emütber,  berjenige  Kummer, 
mit  bem  bu  obne  3'^fiffi  bie  2ßelt  loerlaffen,  unb 
an  une  gebadjt  baff-  3Sir  fînb  tk  traurige  ^flifftt 
bir  fcbulbig  geblieben,  bie  bu  oielleic^t  in  beiner 
2:obeèilunbe  gewünfcftet  f)a(î,  unâ  ju  3^u?l^n  bei« 
ner  (lerben&en  3Blicfe,  beiner  betenben  ^änbe  ju 
(laben.  Du  baff  unfetc  2:bränen  nicbt  fliegen  ges 
fcben,  mit  benen  wir  beinen  järtlicben  2(bfd)ieb 
üon  unâ  beantwortet  bätten.  2Ötr  baben  unâ  nid)t 
burcf)  tk  legten  Çiebeèbten|îc  um  beine  ?eicbe  in 
unferm  ®ram  aufricbten  fönnen.  Dod)®Ott  wirb 
beine  greunbe  burd)  bie  Erfüllung  berjenigen  @eufs 
;cr  für  ibre  SSoblfabrt,  unter  benen  bu  aufgelöjl 
werben  bi|l;,  grunblic^er  tröffen. 


142 


Essai»  à  la  Mosaïque. 

fS^f.  II,  499.  m,  146.  (178.)  —  «Beblaitt  u.  Sp- 
tum  Oioab  m,-  149. 

Lettre  néologique, 
gSgf.  III ,  112  f.  unb  ^ranj.  Project  îc  II ,  175  ff. 

fo  ivie  bie  baju  9cf;ori,qeu  îliimerfuiic^en  VIII,  102.    ©et 

VIIî,  102  ff.   gegebene  2(u5sug  eiiM;d[t  au^  oUe  ©teilen, 

auf  n)erct)e  tu  bet  Lettre  néol.  angefpielt  ijî. 

©.345.  sum  uJîotto  »gl.  bie  2tnm.  su  ©.349.  §.4.  (unb 
©.  363.  §.  16.) 

@.  315.  corrigée  etc.  «£)'»  ©jremptar  »cm  crjleu  ©ru(f 
ber  Lettre  néol.  i^at  außer  >f)'ê  OîanbbemerFungeu  mit 
fd^marjer  S)inrc  ucd^  einige  Slenberungeu  beè  2(usbrucfâ 
unb  ber  £)rt&ograp()ie  mit  rcther. 

<S.  346.  Mollibit  —  Compliment  à  Mr.  Pré- 
montval,  VAnge  tutélaire  de  la  langue 
française  et  Gardien  de  son  Purisme  con- 
tre la  corruption  des  Allemands,  auteur 
d'un  Préservatif, 
SSgl.  III,  113.  II,  359  f. 

@.  347.  §.  1.  La  peste  soit  du  billet-doux 

Yoy.  la  Préface  des  Croisades  Philolo- 
giques p.  107. 

©.349.  §.4.  Uèvez  etc.  —  Portrait  en  minia- 
ture du  Héros  de  mes  lecteurs;  grand 
rêveur  comme  un  Archange  ;  grand  buveur 
comme  un  Diable,   et  plus  yb«  que  l'au- 


143 

teur  lui-même,  qui  le  fait ôoire  deux  fois 
dans  cette  lettre,  et  »''endormir  à  la  fin. 
qSgl.  II,  361  f.  §.  4. 
<S. 350.  greffe  à  enter! le  bon  sens. 

@.  350.  Salamelec  —  (.  II,  210. 

®.  351.  §.  T.  —  Gascon  Allemand^  sobriquet 
d'un  Saxon. 

(S.  353.  Dieux  des  jardins  asiatiques)  Maré- 
chaux de  France. 

©.  354.  buriu  de  M.  de  Voltaire  —  f.  W  ©lliiiit.  ju 
II,  372. 

^.355.  §.14.  in  feet  erflen  5(uêgabe:  a  chassé  le  Mon- 
stre de  l'Hérésie. 

@.  355.  Aa^bacî),  ^rcgcl  —  f.  VII,  76. 

Glose  philîppi(/ue. 

S.  365.  Salomon  de  l'Aquiloa  —  Uebcr  tcit  Urfptuug 
ttefeê  9îameil§  vgf.  Mémoires  pour  servir  k  la  vie 
de  M.  de  Voltaire,  écrits  par  lui-même;  aux  Dcux- 
Pouts  1792.  Tome  C.  p.  289.  Comme  son  père 
(5rtebrid)'ê)  lui  accordait  peu  de  part  aux  affaires, 
et  que  même  il  n'y  avait  point  d'affaires  dans  ce 
pays,  où  tout  consistait  eu  revues,  il  employa 
son  loisir  à  écrire  aux  gens  de  lettres  de  Frauce 
qui  étaient  un  peu  connus  dans  le  monde.  Le  prin- 
cipal fardeau  tomba  sur  moi.  C'était  des  lettres 
en  vers;  c'était  des  traités  de  métaphysique,  d'hi- 
stoire, de  politique.  Il  me  traitait  d'homme  divin: 
je  le  traitais  de  Salomon.  Les  épithètes  ne  nous 
coûtaient  rien.  Ou  a  imprimé  quelques-unes  de 
ces  fadaises  dans  le  recueil  de  mes  oeuvres;  et 
heureusement  on  n'en  a  pas  imprimé  la  trentième 
partie.  —  p.  303:  Ses  soins  se  tournèrent  alors  à 
embellir  la  ville  de  Berlin  -  -  -  -  les  choses  chan- 


144 

geaient  h.  vue  d'oeil  :  Lacêdémone  devenait  Athè- 
nes •  --Il  n'en  fesait  pas  moins  de  la  musique  et 
des  livres:  ainsi  il  ne  fallait  pas  me  savoir  si 
mauvais  gré  de  l'appeler  le  S  al  om  on  du  Nord. 
Je  lui  donnais  dans  mes  lettres  ce  sobriquet  qui 
lui  demeura  long -temps. 

@.365f.  Heé:  Vos  -  --  quos  vivere  fas  est 

Occipiti  coeco  — 
@.  365-  2Cnm.  fieê  :  Hasselquist. 

@. 3fi7.  Rousseau  —  Jean  Baptiste  Rousseau;  f.  mis 
teil  an  ber  ©cite:  pour  les  Baptistes. 

©.367.  t(l  ju  lefeii  :  des  Euniff/ues{^C/tam/jell(Uis  très- 
inutiles  du  grand  Seigneur!) 

@.  370.  Cilicismes  f.  II,  77.  VIII,  71. 

@.  372.  en  bonnet  d'un  Docteur  sans  malice — Bayle: 
^^'«  A'/«  (Martin)  Professeur  en  Médecine,  dans 
l'Université  de  Paris,  au  XVI  siècle,  était  de  Chjî- 
Ions  en  Champagne.  Jl  s'  appellait  Sans -malice'^ 
mais,  selon  la  coutume  d'alors,  il  changea  son 
nom  en  celui  d'  Akakia. 

Mémoires  p.  servir  à  la  vie  de  Voltaire  écr.  p. 
lui-même.  p.  327.  328:  Je  voulus  me  donner  le 
plaisir  de  me  moquer  d'uu  livre  que  Maupertuis 
('))rci|Tbeiit  ber  SSerliiiet  2ffabemic)  venait  d'imprimer. 
L'occasion  était  belle;  on  n'avait  jamais  rien  écrit 
de  si  ridicule  et  de  si  fou.  Le  bon  h_omme  pro- 
posait sérieusement  de  faire  un  voyage  droit  aux 
deux  pôles,  de  disséquer  des  têtes  de  géans,  pour 
connaître  la  nature  de  l'ame  par  leurs  cervelles; 
de  bâtir  une  ville  où  l'on  ne  parlerait  que  latin, 
de  creuser  un  trou  jusqu'au  noyau  de  la  terre,  de 
guérir  les  maladies  eu  enduisant  les  malades  de 
poix  résine,  et  enfin  de  prédire  l'avenir  eu  exal- 
tant son  anie. 

Vie 


145 

Vie  de  Voltaire  par  le  marquis  de  Condorcet, 
Oeuvres  de  Volt.  T.  C.  p.  79;  (Voltaire)  profita 
d'une  permission  générale,  aucienuement  obtenue, 
pour  faire  imprimer  la  Diatribe  à^Akakia,  et  dé- 
vouer Miiitpertiiis  à  un  ridicule  éternel.  Le  roi 
rit;  il  aimait  ^e:\x  Miiifpertuis,  et  ne  pouvait  l'esti- 
mer; mais  jaloux  de  son  autorité  (fcer  jîoiug  f;attc 
fîrf)  üon  SBoft  ©tiüfdirocigcn  iii  biefer  ©ad)e  i.KVfprcd)Cii 
lojyen) ,  il  fit  brûler  cette  plaisanterie  par  le  bour- 
reau. 

©.374.  un  gibet  etc.  —  «Bgl.  III,  117. 

@.  375.  liée:   lu  quadam  parum  pudica. 


2)icfc  ©dirift/  erwähnt  II,  499.  lîl,  151  u.  154. 
[VI,  85.]  Vil,  91,  bcjief^t  jTd),  xok  «Hamann  ei3eni;äii<' 
biçî  auf  \\)Xim  îifeî  benicrft  f)at: 

<S.  (®eiïtuâ)  ^Cnmeï^ungen  gutn  Ö5cBraud^e 

fceutfc^er   Äunftnd)ter.    ^^^i   einigen   anbern 

5föal)ri:)eiten.  5Cuf  Soften  teâ  äserfaffera.  1762. 

p.  IM.  145.  — 

auf  ein  III,  144.  genauer  ertüä^ntee,  burd)  bie  9îeccnitoii 

berllcberfe^ung  bet  neuen  •f)e(oife  in  beu  Sttr.35r!efcn  \3er= 

anla^feâ  55üct)[ein,  unb  f;fln9t  alfo  nod)  mit  bcm  Abälar- 

dus  Virbius,  unb  bcn  VIII,  107 f.  I)e3etd)neten  33erf;äft« 

iiiffen  jufammcn.    SScjîimmte  ^Infpiclungen  auf  bie  21  nm. 

ftnben  ftd)  nur  wenige,   fdbjî  feine  anffaüenbe  auf  @.  144 

II.  145;  fo  "ii^^  fofgenbe  Tfuejüge  genügen  ini5gen. 

2luf  bem  2:ii:e[  i|t  norf)  baé  SOîotto  :  Si  tacuisses, 
philosophus  mansisses.  — 

(5Sibmung:)    5lu  bcn  >f)errn  Ucberfcèec  beS  erflen 
%\)t\\^  ber  >£)eIoife  beê  ÎRoufieau.    3d)  (»i^ffe,  ©ie  Çiaben 
Çttmonn'»  ®4t»ftcn  Vlll.S;^),  10 


140 

ftc^  oon  3^r€ï  SetrubniÇ  erf;o[t.  ^cin  ŒBunbe»  mat  eô 
nic^t,  roenn  3^«  greunbe  @ie  einige  îage  [c^itermütrjig 
fo^en.  aSem  rooKte  nicf)t  tange  roerbeu,  roenu  fo  furcfetb. 
©efc^öpfe ,  aB  unfre  Aunjîric^tet  tTnb,  miber  if;n  ju  Çelbe 
jieÇien.  îiber  glücfiicf)  ifl,  n>er  fïrf)  jletê  bet)  foltern  Sfute 
et^aUni  faim.  25aê  gejîe^e  ià)  3^Hen  offen^erjig,  ic^  faim 
eê  iiid^t.  33ielm.  fe^ea  @ie  mid)  eiitfc^IoJTen,  gu  3^ref 
aSertÇieii).  auf  beu  Äampfplag  gu  treten  —  3c^  femme 
i^t  juweifen  beç  einem  Äetten^unbe  uorbet)  -  -  iiii  fanu 
i^m  baê 3eugnif  geben,  ta^  ià)  »ielmafê  geruhig  burc^  f. 
9îac^barfd).  gegangen  bin  --  pfö§(ic^  aber,  aie  id)  in  affer 
îreu^erjigf.  mic^  nä{)erte,  fu^r  er  neulich  auf  mic^  loa. 
2)ie  Umfle^euben  fagten  mir,  eâ  »are  feine  5(rt  affo ,  u. 
2un).  iDürbe  if;m  ber  Äcpf  wiifîe,  o^nc  ba§  man  fageu 
fönnte,  warum.  Saê  ijl,  fagte  id)  mir,  bie  rca^rf;afte 
®ef<i).  unfrer  Äun(Irid)ter,  bie  neulich  fo  »iefcs  ©eräufc^ 
macf)ten  ;  fte  Ratten  ebenbiefefbellrfac^e,  aie  ber  Äettenf;unb. 

aßprbertcl)t  beê  aSerf.  -  -  Silier  îlabel  mu§  auf  be« 
jurüd fallen ,  ber  if)m  â«er(l  einen  fcl(^en  ©djritt  abnÖ» 
tilgte,  ©r  tritt  gleicl)fam ,  aie  ein  fliigerer  5lrcf){meb,  aué 
feinem  3irfel,  einen  ^Çeinb  wegjujlo^en;  barauf  begiebt  er 
jtc^  jurü(f. 

<B.  14.  iffiir  burc^bldttern  hit  alten  ©c^riftjlefler,  ent» 
roenben  il;uen  i^re  gerodelten  Sluebrücfe ,  tk  oft  nur  «tt«! 
IsyojLtft^K  fepn  follten,  unb  jteren  bamit  ©teffen  auè,  iU 
bereu  fcl)lec^terbiug5  unfähig  jtub.  —  @.  34.  (Sine  fleine 
Suef^iüeifung.  3cf)  fa^  auê  geroijTen  Umjldnben,  t>a^  bem 
$l;eorem  »on  ber  bejîen  2Belt  noc^  einfl  ein  fldgl.  @cl)icf« 
fal  beuorpnbe  —  nac^  Utopien  im  n>anbern.  —  @.  71» 
SüJieine  geber  wirb  ^ier  oon  einer  heftigen  Su|îern{>eit  er* 
griffen;  jtc  begehrt  nod)  über  anbre  ÎOÎaterien  (ïd)  auêju» 
breiten  -  -  i^  rcerbe  alfo  iaè  epifur.  u.  ppt()ag.  ©çfiem 
»crt^eibigen ,  einige  gelel;rte  SScrurtfieilc  bejlreiten  it.  — 
®.  80.  aßenu  man  alle  tlttl.  unb  p^çf.  Uebel  enoagt  -  - 
Fann  mau  tiii  Ungereimtheit  uic^t  genug  berounbern,    mit 


141 

ipelc^et  not^  tit  ^^ilofopîieii  »on  mm  betîeii  ®cU  fd)n5a= 
^cn  Fönneii  -  -  @.  94.  6ê  (ä§t  (tcf)  aber  kiéit  üermut^en, 
ïa§  ©Ott  eine  be§re  SSelt  fdjaffen  rcirb,  (uoc^  immer  fein 
tcTTK^  leyo/itfyoy,)  t>k  hit  ®i^  ber  ®(üdf.  i(l.  —  @.  107. 
3d)  bin  ttià)t  übet  œiHeiiê,  einmal  eine  gel.  @ef.  ii\  jlif» 
tcn,  reorin  meine  @cl)ad)te[,  me  cf;ebcm  beê  Saiigufa 
«Pferb,  ben  5BertT0  führen  wirb.—  @.139.  Srf)  foKte'fuc 
einen  Ueberfe^er  forgcii  -  -  icf)  erfucl)te  meinen  Çr^UHÏ'  »'n 
Ueberue^muug  bicfer  2trbeit,  bcffcn  laknte  id)  fe^r  »vo(;f 
fauntc,  bejTen  Sag  aber  biê  auf  jrco  ©tuubcn  hc\ii^t 
mat.  —  @.  144  f.  îBenn  id)  3^uen  bie  ungered^tejlcn, 
ubermutf)ig|îen,  gebietrifd^jîen  Sente  genannt  Çabe,  fo  ïver» 
ben  ©ie  leidet  an  biefcm  3uge  W  Aun(îrid)ter  erFennen. 
IBicfe  unter  3f)nen  werben ,  fo  roie  iâ),  auê  eigner  ©rfal^» 
rung  »LMi  i^rer  Unüerfd)ämt^eit  ju  fagcn  roiffen  :c.  Sebcc^ 
jîe  nnbcn  bep  25er(ïanbigen  eben  fo  wenig  ©fanben,  aie 
wenn  ber  -£)arIeFin  in  feinem  »öd.  Îi[ieaterpu0e  ftc^  jum 
(Sacalier  lügen,  ober  baêîIÇ)ier  in  ber  %abel  fxd)  jum  fiô* 

wen  vcrHeiben   wollte @.  213.   93îan   Faun   immer 

•fîomerê  Sarce  gum  3Baf;r5eic^eu  au6f;ângeu,  u.  bod)  wof;l 

ftd)  auf  ber  Sberflcic^e  am  liebjîen  aufhalten. 

@.  379.  lieê:  unb  warum  mau  bie  aKgemeiuere  ©prad^e. 

©.382.  2:()raft)mad)Uê —  'Eneiât}  ovy  li^raSd-a  yfiêv  tov 

i.6yov  xcil  TiàCi  y.ciTcafca'îç  i]v  on  6  tov  âv/.ciîov  i.6- 

yoç  fîç  TovrcifTiov    7ifQiiGTtjy.fi ,    o   6QccGt'\uc{/oç  àuxl 

TOV  KTToy.oîffCS-nt,  Eins  l^oi,   f-'(fyj,  cô  ^ojy.oarfç,  rtr- 

üt]  cot  tdTii' ;    Ti  dfj    ijv  cT'   Ij'rJ'    ovx  ànoy.oiyfad-Ki 

XQtjy   fxciXXoy    îj  ToiavTcc    îqojtÙi' ^    'On  Toi  Ce,    f'fJj, 

XOUvCtJäyTK   TTfOtOQÛ  y.ccl   OtlX   unofxvTTii    âtôfiii'oy'    oç 

ys  avTT]  olât   TTooßara    ovt€    noiuh'cc   yiyuâcxfiç  — 

Plat.  Rcsp.  I.  p.  343.  éd.  Stcph.    cf.  p.  33fi.  344. 

©.  383.   baê  mi;i(,nfct)e  .^inb   bcê  ©tç;-  zc.  —  'Eysvovro 

âè  ty.yoï'oi IIcOJ.avToç-y.nt  ^Tvyog  t^ç '£ly.fcei'oii 

Nixij,    Kç((Toç,    Zrjloç ,    Bicc.     ApoUodori    B(bliotli. 
Lib.  \,  c.  2,  s.  4.  —  'Kx  'Ptffov  cTè  IÔvti  int  (anêçaç 

10* 


148 

xtn  rßiov  âvC(xmv ,  »J  fih^  àçtCreqa  ttâv  ôâmv  I?  nô- 
hv  ccytt  KXiÎTOQa ,  ïv  âi^tâ  â»  tni  Ntôyaxçiv  xai  rà 
vâcoQ  TTji  Zrvyôç.  xo  fièf  àrj  ÙQ/aloy  Nwvkxqiç  tto- 
Xtdfxct  7]y  '^QxâJ'cof  -  -  -  To  âè  v&(oq  to  uno  T<yv 
x(}t]/.ifov  Toti  TTCtQu  xjju  NwuccxQiy  CtpXov  IntnÎTrTft 
fièy  TiqwTov  Is  TttTQccu  vxjJijXrjv ,  âif^fXd^oy  as  âia  rîj; 
TtiTQaç  Iç  Tov  KfiàS-tu  tiotccuoi/  xàxHCi'  Q^uvarov  ai 
TO  tj(JiO()  (ffQfi  xovxo  xal  âvd^QMTTù)  xc(i  cilkto  fw(|) 
navrl,  ¥viwss.a. '^Qxccâty.ct  s.  Lib.  "VIII,  cap.  17.  18. 
(S.  384.  «P^pfa;  —  Plat.  Resp.  H,  p.  375.  376.  Ti  ovv, 
tjv  J"  îyw,  noirffo/iifv }  nôS-êy  Sfja  nçaoy  xal  ftfya' 
Xôd-vfioy  7]&oç  ftiQ7jGofify  ;  iyavxia  ynQ  nov  d-vfio- 
tt&6Ï  ntmtïtt  <pvGiç.  '^llcc  [xkyxot  xovxtav  ottoxîqov 
c(v  GXh()T]TKt f    (pvka'4  Kyc(9-oç  ov  {Àtj  ysyrjTat  x.  r.  X. 

@.  386.  ^lutard^  vom  «Corner  —  'H^eiç  docra 
ço^ev  —  ober: 

Acrcr'  eXo^er,  XiTrôjjeaSa'  a  S'  ov"^  eXofxej', 
(ptçôfxea'èra.  Herodotus  de  vita  Homeri. 
©.  391.  aJîdÇirc^en  »om  1.  SKat  —  »gl.  III,  150. 
©.  392  f.  Sag  >f)aiipt  |)omerê  —  jebet  îl^eit  bec  MtS&i. 
fo  j»ie  fpäter  bet  2(llg.  b,  35ibf.  fat  auf  bem  Ittclblatt 
X>aé  ^aupt  ^omerê  mit  bec  Umfdirift  fcincS  S'îamenê» 
©.394.  Iteé:   -  •  '^^  -  -rTpl  1^31231  -  - 
@.  394.  am  ^nbe  : 

S>er  erfte  3Jtût)  tjl  tm  Martyrologio  Romano 
ber  ©ebäd)tm^tag  be§  SiAûrtçrertobeê  beê^ro- 
p^etcn  Seremiaâ. 

Sefer  «nï»  ^unfîpic^ter. 

SSgf.  III ,  154.   erwähnt  II,  499.  unb  im  flieg,  »rief 
TU,  91.  [VI,  85. J 


149 

€5. 399.  408.  bie  ^eiterfïen  SBegrfffe  îc.  —  Betrachtungen 
über  bie  SOfîalerep  ©.147:  b{)ne  iutâ)  ik  f;eiteriîen 
SSegriflfe ,  hic  »om  sartejîeu  ©cfii^fc  entfpdngen ,  unb 
roieber  ju  beit  (gmpffiibuugeii  eifeit,  im  SSorauê  aufgc» 
FIdret  ju  feçn,  rcerbeii  roir  tu  Feiner  Äun(l,  bie  baS 
©cl)öne  jnm  Doràuglidjiîeu  ©egenjlanbe  Ç)at,  ju  beffeu 
njiirbigiîem  ÎCuébrucfe  gefangen. 

6.400.  bie  ©ecie  ber  ?)Käbd)en  —  f.  III,  154. 

©.401.  iaé  Ucbüd)e  in  ben  .^enn^eirfieu  —  f.  S5etr.  übec 
bie  ?ma[.  @.  188.  197  ff.  a3crt)crict)t  ©.XI. 

@.  401.  feen  ^khijaUt  feiner  S[Rutter  —  "Ea^a- 
TOÇ  AlvsaPloJv  fxr^TÇuitTÔvoç  —  eiîtetît  ftèçttiitt« 
fc^cnSJerfe  ^ufolgeim  Dio  Cassius  Lib.LXIL 

®.402.  ©d)rift|Tcüer  im  3ar;re  1762.  —  S3etr.  2Sorb. 
©.  XV  :  3cf)  n>ünfct)c  bic  3ät  na^e  îc.  3fl  atêbann 
mein  SSerF  überflüiTig,  fo  fep  eê  befferen  3eiten  rciilig 
aufgeopfert.  2lber  im3af;r  1763.  war  e»  nod)  not^igîc. 

©.403.  ©pricîiroort  »du  bem  ©efd^macfe  ber  ®ried)en  — 
«Betr.  @.  226:  ^ex^ülUw,  fagt  taè  ©prüc^wort,  f(l 
jiid)t  ber  ®riecf)en  ii;r  SSerF. 

©.  403.  ©atatcuä  ©emdfbe  —  SSetr.  ©.  143:  hingegen 
Fi^nnen  bie   ebelfîen  ©egenjlänbe  burd)  eine  pöbelhafte 
ßiufleibung  eben  fo  fet)r  erniebrigt  rcerbcn:   al6  toenn 
ber  gried).  3!Jia(er  ©afatcn  ben  Corner  nnb  bie  S)id)tcr, 
bie  au»  beifen  reinen  lüuelleu  gefd)öpfct  ^aben,  in  .einer 
Slßegorie  »crbilbet,  bie  auc^  ben  SBi^   ciueè  SSrcuroer* 
reürbc  befc^ämt  i)aben.    ®ie  ©teile  beS  50îaniliué: 
cujusque  ex  ore  profuse 
Omnis  posteritas  latices  in  carmina  duxit, 
mag  ben  ©ebauFeu  beê  ©alatou  erFlären. 

©.  404.  Sener  ivilbe  ümcrifaner  —  SSetr.  ©.  628  :  ÜRau 
erààl;lt  tun  bef.  (Sinbrurf,  ben  ber  (Srjeugel  50îid)ael  in 
bem  beFauuten  ©emälbe  beê  9'îap(;ael  beç  einem  5lme« 
riFaner  jema^t,  bem  mit  anbern  ßanbelcuteu  auf  SBC' 


150 

feÇl  Ibcô  Ä5iitg3  in  ^tanheiâ),  baS  ©e^jeitêreurbige  in 
•IJarié  gejetgt  rourbe.  3«  oKetit  li)atten  biefe  grembliuge 
jliK  gefc{)rotegeii,  afé  bet)  ©rbftcfuug  befagten  ©emâlbeê, 
einer  auf  einmal  auêrtef:  2lc^!  maê  für  ein  fcf)öner 
SBifbe!  SBep  ber  Seb^aftigFeit  ber  ÎOÎaiereç  erinnerte  iÇin 
baé  Unbeffetbete  an  feine  Sanbéfeute  zc. 

®.  405.  3Sir  beurir;ei!en  îc.  —  $ßetr.  @.  150. 

®.  409.  3.  6.  lies  :  nic^t  ju  unterfd)eiben. 

®.  412.  ©er  terebte  '^înto  —  Plat.  Cratyl.  p.  403. 

—  Jeiyov  nlccGTov  —  Plat.  Resp.  IX,  588. 

baê  @(l)u[brama  betreffenb. 

lieber  beê  Sîeftor  ßinbner  ©c^utbramen  („SBeptrag  ju 
®^ulf;anbhingen  «on  Sinbner,  SîeFtor  ju  Dîiga.  Äönigeb. 
1762.")'  ï"'e  aSeraniaffung  biefer  Hirtenbriefe,  f.  III,  G4. 
77.  86  f.  132.  137.  155.  ©ie  S5curtf;ei(ung  berfeiben  in 
ben  £itt.$Sr.  164  ff-  171.  219.  247.  über  bie  -fjirtenbriefe 
felbjî  169.  172. 175.  178.  genfnranjîanbe  wegen  berfetben 
180  f.  182.  (187.  188)194  f.  ©rroä^unng  bcr  Hirtenbriefe 
II,  499  f.  unb  im  flieg.  Sßrief  VII,  79.  9teccnlton  ber 
Hirtenbr.  III,  219.  247.  —  3ngabe  jrocener  Liebesbriefe 
11,  500. 
@.418.  3uüenal—  Sat.  1. 17.18.20.  (Hamann  11,414.) 

—  ju  5lnm.  ")  —  Id.  pro  P.  Sextio  c.45. 

—  5lnin.  **)  —  f.  II,  457. 

©.  421.  jum  legten  2(bfa0  :  Sam.  Werenfels  Opus- 
cula  Theologica,  Philosophica  etPhilolo- 
gica.  Basel  1718.  p.  798.  Oratio  de  Co- 
moediis. 

®.  422.  laFonifdier  ©tecf brief  —  Auson.  Ep.  XXIII,23— 26. 

e.423.  2ucanô  S5efcl)reibung  —  Sucan.  III,  248. 

€•  424.  jener    fpa^ierenbc  eontfer  —  Zenon   nioit    la 


151 

réalité  du  mouvement.  Pour  toute  réponse ,  son 
adversaire  se  mit  à  marcher;  et  quand  il  n'auroit 
fait  que  boiter,  il  eût  toujours  répondu.  Diderot 
de  la  poésie  dramatique.  Oeuvres  Tome  IV,  p.  411. 

®.  426.  S»  Sfîote  *)  —  par  Jaquet. 

@.  42T.  fcle  toeit  ergteBtger  k.  —  Werenfels 
in  oratîone  de  Comoediis. 

©.428.  lieê:  ^tn  unb  f;er  mebt. 

@.  429.  (Stcero  —  orat.  in  Pisonem  c.  6. 
—       5(nm.  *)  Iteê:   <luura  tua  ---  aquila. 

@.430.  dma^  gauj  anbcrê  —  »gf.  III,  81. 

©.431.  fieê:  in  feiner  SSrübergemeinbc  beflamirt. 

©.432.    —    be§  ®ema|)lê  ber  >&ebe. 

©.433.  2(ltm.  ***)  AgesilausII,  Roi  des  Lacédémo- 
niens  ----  Il  avoit  une  si  grande  tendresse  pour 
ses  eufans,  qu'il  s'  amusoit  avec  eux  aux  exer- 
cices les  plus  pueriles  ,  comme  est  celui  d'aller  it 
cheval,  sur  un  b.'îton  etc. 

Aedificare  casas  -----  arundinc  longa,. 
Si  quem  delectet  barbatum ,  amentia  verset. 

©.  435.  5liim.  **)  ÎCrijîoteleé  —  neçl  TrotijTixrjg  c.  17. 
âio  ev(f>vovç  Tj  7ïoir]Tiy.iî]  Igtiv  Î]  [.lavixov'  tovtcou  yaç 
ot' {.du  svTrhcGTOt  ot  âè  l^fTccCTixot  fîGiy.  ed.Bekk.II, 
p.  1455. 

®.  431.  bcr  ^etbtt,  Stturgte  —  @.  Tertullianum 
de  Spectacuiis. 

<B,  437.  ûuf  trgenb  einem  ^lecîcn  îc.  —  ®.  Hi- 
stoire de  Gil  Blas  de  Santillane  par  Mr. 
le  Sage.  Tome  I.  Livre  2.  Chap.9.  »on  bettt 
@tu(ï,  ïueld^eâ  Thomas  de  la  Fuente,  «Sd^ul« 
meiftec  ju  Olmedo,  auf  fcineS  $Brufeer§  ^oc^= 
ter  ^ocljett  ûuffû^rte  tinter  tem  ^ttel:  Amu- 
semens  de  Muley  Bugentuf ,  roi  de  Maroc. 


152 

<S.  438.  meiner  falfd^en  ^aavt  **)  — 
**)  Fronte  comae  torva  «  - 

-  -  et  movit  pictis  inoixa  cothurnis 
Densum  caesarie  terque  quaterque 
Caput.  Ovid.  Amor.  III,  1. 
©.438.  Iteê:   -  -  genjiimen;"  ober  —  „ce  wirb  -  - 
@.  440.  cht  pprpgifcfier  gucftâ  —  ^îctânav  fivO-o$.  'Moi- 
TT//?.  'u4X(Ô7T7]^  fiç  oiy.iau  tkO^ovGa  vnoxQiTov,  y.al  txa- 
Ctcc  Tüjy  avTOv  Gxtvwu  âtS(}fvi'co}iéyrj,  (vçs  xaï  xscfCC' 
Xtjv   fJOQfJokvxiov    sv(fV(Jög    xc(Tf()Xfvc(Gf.(h'}ju,    i^u   xa\ 
eyaXnßovGa   tccIç  xfoGÏf,     t(pv'    ^   °''^'-    y-f(f«kt],    xaï 
lyxé(fccXoy  ovx  t/ft.     '0  /^v&og  ttqoç  ay&Qccç  ^iycû.O' 
TïQintlç  iaIv  t(Ö  Gcôfiart,  xcctk  as  i^v^r/V  {<X).oxÔtovç. 
®.  441.  &pcf)rcürb.  3-  —  ^l  m,  193.  II,  459.  514. 518. 
unb  tii  bicfem  SSanb  @.  161. 

©.  442.  3Cm  Aatî)armentage  —  ^ie  Ç©unber  ber 
l^eil.  (Sat^arino  waren  baê^ubject  s«  bem 
erften  bramatifdien  'BiM,  welc^eâ  ein  ÎJîonc^ 
©ottfrieb,  mt  ju  ®t.  mUn  in  ©nglanb 
1160  aupl)ri:e.  Sie^e  Henault.  Paris  1749. 
Tome  I.  p.  151. 

®.  443.  Sef)rer  ber  «SBelttueiê^ett  —  Äont,  ba« 
ntalé  nod)  îiJîagifter. 

@.444.  u^ciin  nicl)to  fo  ungereimt  ijî  —  nihil  tam  ab- 
surde dici  potest  quod  non  dicatur  ab  aUquo  philo- 
sophoruGi.    Cic.  de  Diviuat.  II,  58,  119. 

—  3-10.  lieê:  iiic^tâ  fc  iingcreimt  DorFcmmeit. 

©.445.  (».  Seibni^enê  sufciiïige  (Beban!cn  »on 
(Srfxnbung  nu|I.  (Spiele  im  '^txtïtn  Volumine 
ber  .^ortI)oïtfd)en  SBrieffamml.  ^ïM  XXXV. 
p.  278.  279. 

®.  448.     Nous    connoissons    une     Physique 


153 

simple,  modeste,  d'iio  usage  sûr,  également 
propre  à  contenter  le  coeur  de  l'homme 
comme  à  orner  son  intelligence  et  à  sou- 
lager ses  besoins  :  c'est  la  Phj^sique  do 
Moyse —  Histoire  du  Ciel  etc.  à  la  Haye 
1740.  Tome  H.  p.  352. 
®.  449.  jener  gefreute  ©tcrngucfer  —  f.  VIII,  4. 

•^ amB wî? g tfcfje  ^a^vidjt  k. 

®icfe  @c{)rift,    aie  ^alinobie  beâ  ^[;üo[oc5eii  »craitê« 

bejeict)iiet:  111,177.  uub  2Rietau'fd;eö  Snterme^jo  genannt 

195.  i(l  fpäter  ern)är;nt  im  flieg.  SSrief  VII,  79.  —  lieber 

bie  9îecen)Ton  ber  jîreu^^uge  (111,  160.)  in  ben  «f)amb. 

9îac{)rici)teu  f.  111,  163.  169.  —  in  tcn  ®ott.  2(ns.  176  f. 

unb   ta^  ^id)aclié  -<^amann   »er(îef;e   unb   nicl)t  üer(le()e 

177  f.  -  in  benSiti.SSr.  (177.)  187.  18  9  —  193.  195. 

©.454.  2rnin.  »)  licê:  l^or.  IV,  3  —  5. 

@.459.  2tnm.  *)  3iegra  —  »gl.  III,  193. 

©.  459  f.  2lnm.  *)  —  »gl.  111,  145. 

©.  462.  (ieé  :  ml  ju  ratf;eu  r;at. 

©.  463.  9)Jo()nföpfen  —  »gl.  II,  476.  5(nfpielu«g  auf  93ii' 
ct)ae[iê  ügl.  111,  177.  (190). 

®.465.  fingenben  großen  ^aljH  — 

—  Leones  citius  Galli  cantus  iu  fugam 
conjicit  (ut  perbibent  Naturae  Consulti) 
quam  Taurorum  mugitus ,  etsi  horribilior 
hie  sit  et  animalis  magis  formidandi  so- 
nus;  similiter  argumenta  invaiidiora  et  vul- 
garia  saepe  plus  possunt  apud  Auditores 
plebejos  quam  Syllogismi  maxime  irrefra- 
gabiles.    Rob.  Doyle  de  Stylo  S.S. 

6.  465  f.    Pfailologus   crucis  -  -  Theol.  crucis  —    ïigl. 
III,  146. 


154 

@.465.  lieê:  2BeIt,  (bie  im  Sltgen  --  cmpfî€r;It,)  meçnt, 

fagt  .  . 
©.467.  9îad)fct)rift  beê  180.  JBriefeê  zc  —  f.  II,  151. 

508.  VIII,  100. 
©.469  u.  503  f.  Cassius  Severus  —  Dial.  de  caussis 

corruptae  eloqu.  c.  19.  et  26.  in  Taciti  opp. 
©.476.  summa  papaverum  capita  —  Liv.  I,  54.  (üg(. 

Spam.  II,  463.) 
©.  4B2.  (gnger  beö  Ariegeê  —  f.  VIII ,  18.  ik  2Ciim.  su 

I,  415.  —   [tebcii  3»>iHiiige.   îDte  14  cr(îen  2.()ei[e  ber 

Sitt.SBr.,  »orin  fm  2(nfang  ik  BiiHniafykn  immer  but^ 

jweç  2:f;et[e  fortgiengen. 
©.482.  lieê;  3Käbc^eii,  (tk  aber  --  müjyeii,) 
<».  482.  f.   ein  olter  ^ic^ter  —  Virgil.  Georg. 

IV,  346. 

@.488.  f^u^  etneS  ©enteê  —  unb 

@.  490.  herumlaufen  cm  Bellen  ^u  gcfoHen  —  La 
raison  et  l'expérience  vous  démontre,  que 
le  Génie  prend  aux  hommes  par  les  pieds; 
yoilà  pourquoi  les  enfans  ont  tant  de  plai- 
sir à  sauter,  à  courir,  à  jouer  —  Les  en- 
fans  les  plus  remuans  sont  les  plus  spiri- 
tuels. L'Arretin  à  Rome.  Aux  dépens  de 
la  Congrégation  de  l'Index.  1763.  @. T.  8. 

©.495.  lieâ:    erniebrigt    werben,    (SSauc^grimmen  bem 

©d^Iemmer!) 
©.495.  lieê:  in  «jelc^em  ber  FIciiijle  Aunjîrict)ter. 
©.  498.  immer  iiod)  in  bemfelbcn  ©efc^mad!  —  in  ben 

Sitt.SSr.  |îel;t:  Zcxu, 
©.498.  ein  Unbef.  in  einem  är;nr.  iîone—  in  ben  Sift.SBr. 

<îef;t:  ®efcf)macfe. 
©.  498.  bie  {;immeln)«t  ^ergel^oUen  ©c^eimuiffe  —  ni  ben 

gitt.Sr.  ^e^t:  bie  weit  te. 


155 

®.  504.  91)  -  f.  II ,  472. 

@.  505.  fictam  ladibuudi  —  pgl.  lïl ,  195. 

^ier  be.i^inut  nun  bte  fpavobie,  »gf.  II,  519.  !Bod) 
i|î  frf)on  @.503.  ber  îe^t  bec  35ei:Iiit.35eurtf;.  gediibert. 
"©iefe  Tautet  öcu  ba  an  biê  sum  ßube  fo  : 

Sefen  @fe  bepfommeubeê,  id)  i»eiê  ntc^t  reaô, 
baêer,  ic^  r»ciê  nic^t  »»arura,  Äreujjüge  beê 
♦pt;  if  otogen  nennet,  in  njefd)em  er  atte  feine  flilcfetiâcu 
SSldtter  mit  einigen  neuen  2luffägen  \jcrme[;ret,  ic^  weiâ 
n t d)  t  wo ,  l^at  jurammen  bruden  taffen. 

2)er33.  fagt  in  berSiorrebc:  „50Ran  überminbet  feiert 
„baê  boppelte  >f)ergeteib,  »on  feinen  3eitüerroanbteu  nidit 
„»erflanben,  unb  bafiir  gcmi6r;anbeft  ju  »erben,  burc^  bcn 
„®efri)mad  an  bcn  .Gräften  einer  beffern  îîac^rcelt."  — 
®a  f)aben  ©te  auri)  aileê,  roaê  mir  3eiti^erraaubten  be§ 
SSerf.  aué  feiner  3i0rrebe  perfîe^en.  SDÎit  bem  Llcbrigen 
biefer  SSorrebe  mag  eine  beffere  5'?ad)weit  fef;en,  n>ie  fte 
jured)te  Fommt.  a3ielteid)t  ftnbct  lie  me^r  @efd)mad  au 
grillenf^afteu  (Einfällen  unb  mi^tgen^lnfpielnngen,  bit  nid)t 
anberê,  alî  burd)  einen  meitiduiïgen  Sommentariuê  i>er* 
(lanben  rccrben  fijnnen.  3^  füfire  SÇ'iien  nur  ein  'Paar 
3ei(en  sur  ^robe  an,  benn  n^er  fann  abfd^reiben,  »aS 
man  nid^t  »erfie^t?  —  „(Jnblid)  r;abe  id)  nod),  permirtetjl 
„gepmantifd)er  @piege[  (mit  fçnogijîifdien  SKittcIbegrijfeii 
,,üon  g(eid)en  ©tofe!)  gefunben,  ta^  biefeê  S5dnbd)en, 
„(njelc^es  iâi  bie  (S^re  babe,  S)ir,  geneigter  Sefer  !  in  iik 
„îafd)e  lu  fpicien,)  nid^t  95cäng(ligungen ,  fonbern  Äreu^e 
„juge  beê  ^f;t[o(ogen  l^eiffen  foK,  benn  me  (Sugen, 

fc^Iägt  er  W  f)eud)e(nben  Srommetn, 

^icr  unb  bort  bricht  er  ein 

©iec^bett. 

2lu  einem  anbern  Orte:  „'©aê  Sommi^brobt,  wa? 
.,bie  SSiirger  ju  ©ibeon  mit  ftc^  na()men ,  war  f}axt  unb 
„fd)imtic^t—  Slffp  i^lÄabbala;  unb  bamit  t)C<\lci'."^  ©c= 


156 

bcitn  folget  (in  ©priicîielgcn  mi  bcm  ^iol,  baS  (îd)  ^îe- 
^cr  pa^t,  njte  bte  Äabbafa  jutn  fd)im[tc^teit  (Sommi§» 
bïoite.  — 

S?e|)  bet  îJteiigc  fcirfier  intgcretmteit  ©rtffcn,  bte  bcr 
Scfet  auf  atlen  ©eiten  antrift,  niu§  er  auf  ben  35crf.  iiot^* 
«jenbig  beii  3Serbacl)t  luerfeu,  er  n)o((e  i^ii  jum  5îarren 
Çaben,  ober  träume  mit  offenen  2Iugeit. 

2)a  ©ie  btefeê  [eftfame  Sânbd)en  »tettei^t  mit  Un« 
roiffen  ivegiverfeu,  uub  ik  ©ebulb  iiicf)t  ^aben  werben, 
bte  wiivflid)  fc{)öueu  ©teilen  auâ  bem®u(le  ()erüorsufurf)en; 
fo  rotü  td)  burd)  einige  35epfptc(e  3()re  îlufmerffamfeit  rei» 
gen.  2Bo  baê  ge^[er^)afte  fo  fe^t  in  bie  5tugen  faut;  ba 
muß  ber  unpart^epifd)e  Aun(îrtd)ter,  u^enn  bod)  reirflic^e 
®d)ön^eiteu  üorf;anben  ftnb,  bie  @d)önf)eiten  auffuc^en. 

3n  bem  nt^t  ml  bebeuteiiben  2luffa^e  über  eine 
afabemif^e  grage,  ftiibe  id)  folgenbe  fe()r  rid^tige 
SSemerfungr  —  „2Robeiva()vf;eitcn  -  -  -  -  aufnimmt." 

î)er  sreepte  2luffa§  entrait  »ermifd)te  Slnmcr* 
fungen  über  t)ie  SSortfügung  in  ber  fr an 50 fi» 
fd)en  ©prad)e,  an»  n)e(d)er  ^x.  f&.  3^nen  etnjî  bfl§ 
ganj  »on  ungefä[;r  angeflidte  llvtf;eil  über  beê  >£ierrn  »on 
SJiofer  -fîerrn  unb  Wiener,  in  einer  9îad}fd)rift  angeführt 
^at.  —  sDiefer  2fuffa§  i^  Bott  feiner  ©ebanfen  unb  fef;r 
guten  2lnmerfungeii,  tiie  )ld)  ber  Sefer  bep  ©rbiidung  beé 
albernen  -f)ofäfd)ititteö ,  mit  ivefd)en  i^n  ber  25erf.  oerun« 
jtert  ^at,  wc^l  nidjt  »erfprec^en  »t>irb.  >£)ter  finb  ein 'Paar 
groben  ! 

„3«  ber  aSergiei^ung  -  -  -  -  unterworfen  ijl." 

„2iie  JKeinigfcit  einer  ©pradje  -  -  -  -  nötf;ig  i(l.  — 
„@inma(  aber  in  3af;rr;unberten  gefd)ief;t  eê,  ta^  ein  @e« 
„fd)encf  ber  ^allaê,  —  ein  5D'îenfd)enbi(b,  —  uom  Rimmel 
„fallt,  bcüol(inäd)tigt,  ben  öffentlichen  ©d)a§  einer  @prad)e 
„mit  2Bei5^eit,  —  loie  ein  ©ülli;,  ju  verwalten,  ober  mit 
„JÇIugr;eit,  —  wie  ein  (Eolbert  ju  üerinef;ren."  ; 

t>aè  ©tnnreic^e  biefer  aSerglcic^ung  beutlic^er  einju» 


ir>7 

feÇcn,  mu§  man  ret'ifen,  ba^  ter  SB.  im  2Cnfaii9e  beê  ÎCu'f» 
fa^eê  baê  ®clb  mit  ber  ©prad^c  i^ergH(^eii,  unb  an  bei)* 
beii  iud)t  luenig  ât)utict)€  ßtgeufcfcafteii  gcseigt  Oat.  ÜKan 
fceilretft  babiir^,  \m  er  beii  guten  ®d)rift(îel(er,  iüe[cf)er 
beu  ÎBorratf;  in  feiner  ©pract)C  n)o(;I  jit  gebvaiicl)cn  rceiê, 
mit  ©UÜ9,  unb  baâ  ®enie,  taè  feine  ©prarfje  permefiret 
mit  Êolbert,  gar  fiiglid)  pergleictien  fonnte. 

S)icaKagt  auê  bemïRergenfanbc,  juîBetÇ« 
Ict)em,  uni  baê  barauf  fctgenbc  Ä(aggebicf)t  in  ®e» 
fiait  eineê  ©enbfct)reibenê  über  bie  Äird)enmufif  eut« 
Çalten  wenig  merFn)iirbigeê,  ouffer  einem  feltfamen  Urt^eiï 
beô  9îapr;aet  gregcfo,  »on  n)e(d)em  ber  îîi.  mit  einigen 
©rnnbe  beforget,  bie  Sefer  unb  .^un(lrict)ter  biirften  über 
tf;n  einen  ä^n(ict)en  2(uêfprnrf)  tf;un.  „Iste  maledictus 
„Paulus  semper  ita  obscure  loquitur,  ut  vix  possit 
„intell igi,  et  si  haberem  eum  iu  mu/iiôus,  eum  per 
„capillos  intcrrogarem." 

©obenn  folget  ein  ïïnêjug  flu5  ber  fletnen  frauj. 
®c{)rift  L'Inoculation  du  Bon -sens,  unb  f;ierauf  bet 
SSrief  über  unfere  îîîecenfîon  ber  SJÎeuen  «^eloife. 

2Baô  j)erjîef;ct  man  unter  Äleeblatt  [;el[e'niiîi. 
fdierSßriefe?  @ie  fcmnen  eê  unmogtid)  errat()en.  ^&, 
Çabe  biefe  SSriefe  gelefen,  unb  weis,  ba^  H)vet  fcreç  ftnb, 
warum  fie  aber  alle  brep  (jellenijîifd)  f;ei|fen  feilen,  ba  bie 
erfren  beçben  pcm  ®riecf)ifcl)en  unb  ber  britte  \>cm  ^e» 
brâifc^en  rebet,  begreijfe  ià)  nicf)t.  Seboci^  fo  tjîê,  wenn 
man  niemalê,  i»ie  anbere  Seute  reben  mû. 

S)er  erjîc  ^anbelt  oon  ber  ®cl)veibart  be6  9îcuen  îe» 
jlamentê  bejîe^et  aber  nur  in  nsi^igen  (Sinfiillen,  bie  in 
einer  ern(îl;aften  <Ba<i)C  ntcf)tê  entfcl)eiben,  unb  aifo  aui 
aSo^ljîanb  wegbleiben  follten.  —  3*  weié  nid)t  waô  für 
Observationes  sacras  ber  35.  im  Eingänge  im  ©inné 
W'  3(1)  Fann  aIfo  nic^twiffen,  in  wie  weit  taè  brolligte 
Urt^eil  gcrerfit,  ober  ungercdjt  feçn  mag,  baâ  er  bavcn 


158 

faßt.  „@ie  öcmetfcu  mit  gutem  ©runbc,  fc^tei6t  et  an 
„feinen  Çreunb ,  ben  Sefet  -  -  -  3f?ein  !" 

2)er  swepteSBrief  ent^äft  fe^r  gute  ©ebonfen  übet  bie 
Orbnung ,  in  ndâ)€x  man  tk  gricd)if(^e  ©d^tiftilelfer  (efen 
muf,  unb  üerbienet  mit  5(ufmerffamfeit  gefefen  ju  werben, 
«r  {)at  aujTer  feinem  inuern  SBert^e  noct)  iaè  mm\tbtf)t» 
ïirf)e  9îebenuerbienjî,  ba§  man  if;rt  Der(îef;en  fann.  ®er 
aSerf.  bleibt  fo  siemficf)  im  ©feife.  ^ier  unb  ba  nur  iodt 
i^n  bec  ©cf)immet  beê  @innreid)en  ein  menig  feitivartö, 
unb  er  »erfolgt  feine  einfälte  fo  angfîfic^,  aie  wenn  er 
6efürct)tete,  er  würbe  niemalê  lieber  welche  ^aben.  3-35. 
„3c^  mcd)te  ef;er  bie  2lnatomie  für  einen  @ct)(uffe[  junt 
„ry(oS-iG(avToy  anfe^en,  al5  in  unfern  f;i(lDrifct)en  ©fe^ 
„letten  bie  Äunjl  jn  leben  unb  jn  regieren  fuc^en,  n>ie 
„man  mir  in  meiner  3ngenb  erjä^Ien  reoüen.  S)aê  %e{^ 
„ber  ®efd)id)te  ifl  mir  immer  mie  ein  weite»  g^efb  »orge» 
„Fommen ,  ba»  »ollcr  35eine  lag  —  unb  fief;e!  fte  waren 
„fe^r  verborret."  —  (58iê  ^ie(;er  war  ber  fpielenbe  ©infatt 
tiod)  erträgiiif),  aber  ber  3Serf.  jerrt  i^n  weiter  fort.) 
„Ditemanb  als  ein  'Çropfiet  Faun  »on  biefen  Seinen  weif« 
„fagen,  ia^  2lbern  unb  ^Çfeifd)  barauf  wacl)fen,  unb  ^ant 
„fîe  überjiefje.  —  D^Jod)  ifl  Fein  Obern  in  it;nen  —  biê  ber 
„^ro!3r;ct  jumSSinbe  weiffagt,  unb  beé  -Êterm  iffiort  jum 
„Sffiinbe  fprid)t."  —  3Barê  ber  ^rrwifd)  wof;(  wertf; ,  ia^ 
ifjm  ber  9Serf.  fo  weit  nad)gelaujfeu  ? 

"©er  britte  35rief  foU  ein  Uvti^eil  bco  ©efc^madfê,  \m 
ftc^  ber  35erf.  auebrüdt,  über  beê  ^n\.  ^.  ?<Jîid)ae(iS 
@d)riftcn  entf;a[ten.  £)b  ber  ®cfct)macf  beS  35erf.  in  bie« 
fem  ©tncfe  rid)tig  urtf;eife,  ifl  bier  meine»  2lmtâ  nicftt  ju 
unterfud)en.  2lber  fo  ml  ifl  gewi§,  befd)eibener  fjcitte  er 
urt[;eilen  Fonncn ,  unb  überhaupt  obne  @rünbe  anjufüijrcn, 
lieber  gar  nidjt  urt(;eilen  foiïeu.  ^^urd)  JHätbfel,  ©(eidj» 
iiiffe  unb  5lnfpieluugeu  Iä§t  ftd)  ein  ©pflem  weber  bebaup» 
tcn,  Hod)  wiberfegen.  3d)  mü  jwar  beê  ^crrn  9)îid)ae» 
(iê  >&aupif9flem  in  Slnfebung  ber  >£)ebräifd(|eu  ©prac^e  Fei* 


159 

ncéœegeé  »ett^efbigen,  aber  icf)  möchte  eö  mit  ganj  aiibeni 
aSaffen  bejlrctteu  fef;en,  afê  fjter  gefcftte^et,  unb  (»oaè 
mand)eu  SeituugeüerfaJTei:  »on  einem  SSerfaffer  ber  Sriefc 
iwt)l  befremben  bürfte)  mit  me^rcrm  2ln(îanb.  — 

SBBaé  tînb  ÎRafc^eteçen,  in  t)it  S)te§fammer 
ein  ce  ®eijl[ict)cn?  —  ^^ne  einen  Sommentar  wirb 
niemanb  biefen  Faubernje(fcl)en  Üitei  uer(îe()en.  ïOîan  mn§ 
rciffen ,  ia^  ein  gerciffer  @eiil(ict)er  »on  beé  SBerfajJerê  f&e» 
fanntfc^aft  geroijTe  DÇafd^erepen  in  bie  Si>t|Ttcnsimmer  ote» 
fc^rieben,  unb  ba§  in  einer  gewiffen  ^roüinj  S)re§fammec 
fo  uiei  aie  ©afrijîeç)  bebeute.  9îun  fäpt  jtd)  ber  Çamtfien» 
fc^crj  einigermaffen  erfidren.  ®a  jener  feine  erbaulidje 
îîdfc^erepen  in  bie  SSitïtenjimmer  ^ineinfpielen  njiil;  fo 
»agt  ftcJ)  biefer  jnr  SSergeltung  mit  feinen  pf)i[ofcpf)ifcf)en 
3'îafd)eret)en  in  bie  ©afriflep  unb  (ieft  ©r.  3Bo^[e()nvürben 
eine  S3eurtf;eilung  über  baê  befaniitc  S5ucf)  de  la  Nature 
üor.  —  3n. einer  îîote  füf;rt  ber  SSerfaffer  auè  einer  fran» 
3öftf(f)en  SOîobefctirift  ein  niebrigeê  unb  f^impflict)eê  Urtfjeil 
über  tie  ÎJîeue  vf)e(oife  an,  baê  me^r  einer  e^ruergeifeneii 
©c^ma^fdirift,  aie  einer  ^ritif  ä^niid)  fief;et.  SSKan  ijl 
biefen  îon  »on  ben  geinben  bes  ©enfer  ®eItnKifen  enb=» 
lief)  fct)on  genjo^nt,  aber  ein  ^entfd)er  follte  jtc^  ^üteu, 
ein  fo  auégelaffeneê  Urt()ei(  an^ufül^ren. 

hierauf  fofget  eine  Dî^pfo bie  in  fabbrtltjlt* 
fct)er  ^rofe.  ■^in  ijl  ber  ajerfaJlFer  in  feinem  (Jfemente, 
unb  cr  treibet  in  ber  2f;at  feine  ©riUen  biè  jnr  2(n5fd)mei* 
fung.  SBaê  für  ein  Soîifcf)mafc^  »on  fatprif(f)en  ©rf)reär=. 
merepen,  reinigen  Suftfprüngen,  »erblümten  Stnfpieiungen, 
aufgebunfenen  $Wetap|)ern ,  Fritifct)en  ^rafeifprüc()en ,  mit 
®d)riftile(len  befpicft,  mit  aSerfen  auê  bem  Sateinifcf)en 
unb  (SngEif(f)en  bebrämt,  mit  f;äuftgen  9?oten  auê  bem 
«Plato,  SBaco,  tWic^aeli  ê  ,  ?tufoniuä,  2Sacf)ter, 
tev  ^cttigctt  (Schrift,  q3etroniué,  ©Mfeêpear, 
ÎWoêcommon,  Soung,  aSoltairc  unb  norf)  ^unbert 
aubetn  »erfe^en,  ba§  ber  ßefer,  ber  einen  gefunben  a>er» 


160 

ftanb  fit(%t,  wx  Ungebnn)  rafcnb  roerbcn  mSdjte.  —  SKan 
mu§  fîct)  UMiubern,  »ie  ein  îPîûmi,  bcr  mit  einem  fo  g«= 
tcn  ©efc^macfe  bic  2lften  lieft,  in  einem  fo  i^erbcrbenen 
©efitmade  fd)reiben  fann.  ^icï  ifî  eine  ber  beut[id)(icn 
©teilen,  benn  fïe  là^t  ilct)  nod)  gur  9îct^  cntsiffern,  mit 
lueldjer  ©ie  juc  ^robe  «en  ber  Senfungêart  beé  SSerf.  in 
biefem  5luffa^e,  genu.^  f;aben  werben. 

„SBenn  eine  einjige  3Saf;r^eit  gfeic^  ber©pnne  Iperrfc^t; 
,M^  ijl  2ag.  êc^t  if^r  onfiatt  tiefer  einjigcn  fo  »ici,  alâ 
„©anb  am  Ufer  beê  3[Reerê:  —  t^iernäriifl  ein  flein 
„Sid)t  ba»  jeneê  ganje  ©onncn^eer  am  ©lanj  Übertrift; 
„baê  i(l  eine  5îact)t:,  in  bte  ftcl)  'ipoeten  nnb  Siebe  »crlie» 

„ben. S^er  ^oct  om  2Infang  ber  îage    i(l  berfelbc 

„mit  bcm  5^ieb  am  Gnbe  ber  Sage. 

SBcm  3u(îanbe  ber  SEiiTcnfrf)aften  in  nnferm  SûDr^ 
l()unberte  r;egt  ber  35erf.  parabo;:e  SJîeinnngen.  -^cren  ®ie, 
»aê  er  »on  ber  ©efc^ic^te  nnb  SGBeltmeiebeit  urtfieilet? 
„îaugt  nnfere  ®ict)tfun(l  nid)t,  fprid)t  er  in  feiner  fab- 
„bali|1ifct)cn  Gntjiicfnng  ;  fo  n.Mrb  nnfere  -P)i(îcrie  --  -©d)Ioffe. 
„3cber  îagebieb,  ber  Äiid}enlatcin  nnb  ©c^weijerbentfc^ 
„ittit  genauer  tTfctl;  uerjîef)et,  bcffen  Dîame  aber  mit  ber 
„ganjen  3abl  5)î.  ober  ber  I)alben  beê  afabemifd)en  Z\)ii' 
„reé  (v^ermutf)Iid)  50îagi(îer  ober  5^cftor.  SEeld)  eine  über» 
triebene  Dîci.Aung  «um  Oîdtbfelfjaften!)  gefîempclt  ift,  be> 
„mcnflriret  Sugen  —  geübt  waren."  — 

ïer  Dîcjl  be(îcf}ct  nué  einem  latcinifd)en  ïïuffa^e,  nnb 
einigen  beutfd)en  ©cbid)ten,  bie  sicmfid)  bentlid),  aber 
Iciber!  jiemlid)  fd)led)t  itnb.  —  Gin  2)enfmaI)I  in'Profe 
mad)t  ben  25efd)Iu§ ,  taè  ntd)t  ganj  miéfaUen  wirb  — 

3c^  glaube,  ©ie  werben  mit  mir  einftimmen,  t>a^ 
ber  a^erf.  bcp  allen  feinen  îf^l^r»'  ®enie  verrat^e,  unb 
ï)aS'  it;m  jum  guten  ©d)rift(îellcr  niri)tê,  als  ©ebnib  feine 
3been  ans^ubilbcn,  ©pacfamfeit  im  ®ebrand)e  ber  Kebe» 
jierat^en,  uub  aSerldugnung  feiner  Sieblingêgrillen  fehlet. 
SSaé  für  ein  Unterfdjieb  jwifd)eii  einem  feieren  ÜKann  unb 

einem 


161 

einem  auberu,  ber  lief)  bitrrf)  feinen  aiibern  Zitcl  juin 
©d)riftfte((er  red^tfertigeii  Faun,  ali  twxd)  bau  Salent  \o 
bentitc^  loie  ein  Äräiiterweib  su  wiif^en.  2l6er  frctjlicft! 
fo  fange  bet  gute^cpf  auf  feinem  ©igenjinn  bef;arret,  mxb 
fîd)  nidjt  beffcrn  mill,  fo  ^at  fein  ^lutipobe,  ber  (Td)  nic^t 
beffeni  Fann,  bie  fc^öufle  ®e[egen()eit  ju  trtump^iten.  " 

3. 

•  ©.  W  >f)amburgifc{)en  9'îacf)ric^ten  anâ  bem  3letc^e 
bet  @cle()rfamfeit. 

<B.  506.  -  -  -  Befcfjirert  —  nacf)  bem  'dlatt)  be§  Be^» 
rüljmten  5'?aturfoi:fct)erê  33^ot)le.  Legenda  sunt 
quae    legentes   non  intelligiums  —  et  res 
in  memoriatn  admitteudae,  donec  ad  ipsa- 
rum  comprensionem  lütellectus   assurgat. 
Memoria  humana — raro  Hydargyro  simi- 
lis, in  quo  nihil  praeter  aurum,   metallo- 
rum   nobilissimum    subsidit,    utpote    quod 
cum  Mercurio  ponderosius. 
@.  511.  lieo  :    Observationes  sacrae. 
©.512.  lieg:  baâ  ÎOÎufter  feines  ©cp^iflen.—  ugMl/SST. 
@.513.  DOS  proelia  —  »gl.  II,  117. 
@.  518.  Saiente,  bie  -èoraj  -  -  unb  Zexeni  •  -  anbid)tet  — 
Diificilis,  querulus  ,   laudator  temporis  acti 
Se  puero ,    castigator  censorqua    rainoram.    Hor. 
A.  P.  173.  174. 
.  -  •  et  üosti  mores  mulierum: 
Dum  moliuDtur,  dum  comuntur,  anous  est.  Ter. 
Heaut.  II,  1,  10.  11. 
@.  519.  (ïentaurâ  —  ift  nur  in  >£»erberê  e;emplat  »Jon 
^am.  geänbert;  £)nocentauïê. 


C»ûmann'8  €d)viftcn  vm.%i).  11 


162 


8nm  btiticn  Z^tih 


f8  V  i  e  f  e, 

©.  3.  djrempîat  o.  meiner  5(rbett  -~  ©oFr.  î)cnF». 

®.  5.  fieê  :  ^ier  njelÇjt  >£)offnung. 

©.  21.  «     ben  ganzen  SDîorgeu  |l.  SOîârj. 

©.  28.  fe^tc  3eife ,  Iie5  :  ber  fm  •Ê)cr3en  11.  beim  im  |). 

©.  40.  Tieê  :  »ou  beii  tÇeofogifc^en  ^Çjilolpgcn. 

©.43.  Iteê:  Reliant,  mit  einem  Lex.  I;inten*  ta$  Un 

'Hitd  l^at:  Oecon. 
®.  45.  3. 2.  Iteê  :  I)fo§e  Sîat^beter. 
©.48.  lieê:  »ic  ein  9îarrc —  sentimcns:  Je  préfère  — 
©.49.    9     îÇeine  ©efci^e  jî.  ©eine 
©.50.  ^ecî)fu9e[c^en  —  f.  «S.  47,  3-». 

.    »    fieê  ;  25aê  57(ïe  ©turf 
©.56.  3.22.  lieê:  graffificationen. 

•    »     «  29.    *      3c^  ^rttte  nocf) 
©.62.  ©oPr.  hörnet  —  f.  II,  156. 
©.73.  ï)eibnifd)er  ©auFier  -  bet  dpilOQ  —  f.  Il,  68  u.  102. 
®.  74.  lieê  :  ^eruep. 

©.79.     «     etmaê  orbenttid)eâ  »or^une^men. 
©.  82.  3. 1.  lieê  :  i()nen  (l.  i^r. 
®.  84.  3. 14.   »     ©0  genjonnen. 
©•89.  lieê:  meine  ©egento.  tÇeilê  ^ier  nôt^jig. 
©.  91.     s      ganj  artig  ju  »enben  roeig. 
®.  97.     *      mit  mat^ematifc^er  ©eroif^cit. 
©.101.   •      î)ie  ©taatêfc^utfuc^fereç.    (Se  ifl  gemeint: 
$»ie  ®taatêFIugÇ»eit  nac^  tr;ren  ®runbfä0eu  ®ètt.  1761.) 


163 

@.10l.  le^te Beile,  lieé:  ùbcrbtefciibunfcIuSa^meglefcn. 

@.  110.  3.  21.  Util  Unb  «ad)ar;meu. 

®.  112.  Urtf)ctl  in  ben  ^amb.  5îac^r.  —  f.  II ,  107. 

*  »     g(ecîen  -  -  gefcl^rieben  (îe{)t  —  f.  II,  860. 
@.  113.  lieê:  ^remontüaf. 

©.  116.     »      Oîcuffeau'â. 
©.  117.  ©alfjen  gebaut  —  f.  II ,  374. 
©.  123  ff.  s«"  tiefen  «riefen  »gl.  VIII ,  107  ff. 
©.  132.  lieg  :  Diâ  littera  B  jf.  big  13. 
@.  139.  SScrtfpicf  —  f.  II ,  309. 
©.140  ff.  Unter  Surent  ^ctfd)aftu.  —  »gl.  III,  120. 
©.149.  5)ie  aliéna  cornua  —  f.  II,  253. 
«    «      3?eblam  u.  îpburn  Dîcab  —  f.  II ,  345.  357. 
©.150.  ber  er(îe  îag  im  'SRcmt  SOîat  —  f.  II,  391. 

*  »      SSaffam  pf^ilof.  .^igetâ  —  f.  II,  326. 

©.  151.    gel.  ©d)»ärmen  -  bromebarifd)C    ©ef;nfnc^t  — 

f.  II,  324.  325. 
©.151  u.  154.  pet  à  vingt  ongles  —  f.  II,  877.  S95. 
©.153.  le^te  3ei(e,  lieê:  @d)u(biif)ne. 
©.165.     '        =        '      fd)ie(cnben. 
©.169.  2Igcjt(an§  —  f.  II,  433.  VIII,  151. 

*  »     ber  haS  Rapier  beffagt  —  f.  II,  457. 
©.  171.  3. 3.  fieê  :   (Sin  i)a\b  3af)r  faiirc  m-beit. 
©.175.  3.16.  »      Sßürbe  ber  @d)it[en. 
©.179.  ber  wn  nic{)to  weip  —  pgf.  II,  377. 

©.192.  Sieber  mag  td)  gar  nid)t:  trinFenîc.  —  t(ï  auô  ei» 
«em  ffcinen  ©ebic^t  Seffingê:  25a6  anfgefpobcne  ©ebot. 

©.193.  guuFcn  -  ©trafen  —  pgL  11,  497.  498.  287. 

@.194.  Urtf;eire  über  -  ©taf;l  —  f.  VI«,  121  f. 

©.195.  ®aê  SOÎictan'fc{)e  Sntermejso  —  II,  451. 
«     »      fictam  ludibundi  —  II,  505. 

©.197:  Heê:  1577. 

©.202.  25cr  pcUftänbigc  Zitcl  von  SJloferé  ©cfiriftd)«« 
^ei§t:  3;reur;er3igeê  ©c^reiben  cincâ  Sai;en  =  5Bruber5 
im  Dîetd^  an  ben  îKagum  im  9îorben  ober  boc^  in  ßu» 

11  * 


164 

topa.  1763.  28®.  8.  Se  i|i  »ietcrûï)3Ctturft  im  16.  î^ 

ter  2itt.35r.  vgl.  III,  247. 
e.204.  Set  ©Ott  ©miieB  —  »gl.  III,  199. 

2)te  3(utn)crt  fceé  ^ni.  von  SOlofet  (»gl.  III,  210.) 
ifl  Çiec  na^jutragcu: 

ÇranFfutt  ttn  26.  5Iugu(l  1763. 

5?i(ï)t  Icic^t  Bill  i(^  ouf  eine  aiigenel^imerc  21ct  über« 
ïflfc^t  »votben,  aU  ta  mit  (5n>.  ic,  gce^ttcfteê  corn  ZSjlen  3uHi 
ûUvUa^t  «jutbe.  S)et  Sapcnbrubec  f;attc  fétu  ©^reiben 
ûH  -&ru.  5iicoIai  in  33erHu  ükrfcf)icft ,  burc^  »elc^eu  i^m 
bteMagi,  l'Essai  à  la  mosaïque  uub  eiuige  aubère  ©ci» 
fteê  Äiubet  beê  liebeu  'Ç^ilclcgeu  befauut  gemacht  »erben 
uub  »ou  ber  ^^oc^adituug ,  mit  »cfc^er  Ht  gauje  ©ecte 
ber  Dîicolatteu  fîc^  auf  'i>e^en  ©ujet  geäußert,  lief  ftd^ 
»»euiger  uid^t,  aU  eiue  richtige  SSeforguug  jeuer  gebrucf* 
Un  2lutn)ort  verÇoffeu.  @o  ifî  aber  uic^t  gefc^ef;eu  uub 
geuug!  baf  fte  aud)  o^ue  ir;re  SSermttteluug  an  Ort  uub 
©telle  gefommeu,  mir  aber  baburct)  bic  ^^reube' uub  ber 
SSort^eil  eiuer  uumittelbarcu  ^eFauutfct)aft  mit  Qm.  :c. 
i5rn)acï)feu  ijl. 

©0  fd)ä3bar  mir  feiere  ju  jebct  3cit  gewefeu  feçn  uub 
fcicibeu  roirb,  fo  uugteicï)  ici^tiger  rcirb  fie  mir  über  bie* 
feê  burc^  beu  3eit  =  ^uuct,  in  n^cl^cm  icf)  2)cro  ©d)ret« 
beu  er^alteu  l^abe.  @ie  erlaubeu  mir,  ^oc^gefcl)äjtet 
Çreuub/  baf  ic^  »ou  bem  Ärieg,  ujaun  je  eiuer  uutcrjuuô 
rear,  bi§ma[  fc^weige  uub  mir  bfoê  beu  ©ieg  in  uu0 
mac^e,  tien  ©ie  mir  auf  tint  fo  ebfe  uub-r;erglid)c  SBeifc 
beçlegcn.  5tn  bem  Sag,  an  reerc^em  iâ)  3f;r  ©c^reibc« 
ctf)ielt,  ttjar  meiu  ©emiit^  iu  eiuem  rcirfiidjeu  ©ebräug 
»egeu  eiueS  5luftragé,  ber  mir  frf)ou  feit  ciu  paar  SKoiia* 
ten  gcfc^eÇieu  i»ar  uub  be§eu  33cfoIguug  überall  -fjiubtr» 
ni§e  uub  JBebcuflic^feiteu  faub.    ®ie  Çrau  €rb»^riHje§iit 


165 

»on  f)—  «rfncftten  mtc^,  îii  SN'"  M»t>  3^reé  ®ema^[3, 
teê  Füuftigeu  Saiibeâ  »  9iaci)fclgei-ê  5îaf;mcn,  3f;iien  einen 
3n(îr«ctor  3u  3f;rem  atteiïen  grinsen  su  »?erfcï)affen  ;  bie 
©i9enfc{)aft-en,  fo  jîe  i^on  tr;m  üerlany]cu,  roill  f^  mit 
eigenen  2ßovten  bicfer  weifen  nnb  i^ortceffHc^en  giiïjlin 
tarlegen  :  Il  instruira  etc. 

^adj  mkm  ©rfoi;fc()en  nnb  5?ac()benFen  \)attc  ici)'  enb» 
liai  swei;  'Pecfonen  auêftnbtg  gcmad)t,  n)c[d)e  bie  mci|îen 
bcr  ccrtangten  @igeufcf)aften  f;atten  nnb  bcrcn  ^cîicnè* 
ÎKebIid)Feit  mir  i^ic  ^robe  3u  f;alten  f^ien.  S5ci;  kpbeu 
fanben  fic^  jnfälligc  5îeben  =  llmpnbe ,  mdâ)i  r;inbcrten, 
auf  jîe  bcbad)t  ju  ncf)meu  nnb  icf)  anirbe  um  weitere  (Sr» 
fuiibiguugen  erfuc^t.  9)îitten  in  biefeu  Oriüägungen  erf;ielt 
ii)  dm.  (Schreiben,  ici)  blätterte  in  ben  mir  mitgefc^itfteu 
SSIâttern,  unb  üf;ne  ju  einem  feieren  ©ebanfen  jubereitet 
lu  fepu,  aber  auc^  c^ne  mic^  bc§en  erwehren  su  fonnen, 
bringt  mir  mitïRadjt  anfê>&ers:  5)er  ijîê,  ben  bu  fuc^fl; 
2(uê  S[RitternacI)t  fommt  (^i^lb.  3c^  fe^e  mic^  augenbliiï« 
lia)  ^in,  fc^rieb  ber  giirfîin  meinen  ©ebanFen,  fd)i(bere, 
fo  gnt  ict)  fann,  ben  >f)umaniiîen  au  torrent  de  Kerith 
unb  empfef;(e  ber  gnàbigeu  unb  -^erslenfenben  SSorfe^ung, 
naè  aüi  biefer  Snfpiration  werben  fcKe.  <f)eute  erhalte  ic^ 
oufô  gefctjwinbejîe  5(ntwcrt  unb  S"  meiner  Scgitimatioii 
foroobf  aU  in  bem  gänstic{)en  aSertrauen  su  S>ero  9f{ec{)t» 
fd)affenl;eit  lege  id)  iaè  original  »SSittet,  iaè  ein  Psct. 
cineô  fd)cn  gefd)ricbeHen  SSriefâ  ifî,  f;ier  beç. 

©ie  f^reiben,  tr;eurcr  SOiauu,  in  ber  lettre  uêolo- 
gîque  :  Venez  changer  les  ronces  de  ma  petite  ferme 
en  parterres  de  fleurs;  venez  égayer  le  berceau  d'ua 
Humaniste  ;  ©ie  red)tfertigen  bamit  in  SScraué  bie  Jyreçi* 
t)eit  cineê  o^ne  3^r  SSor  =«  unb  5Kitwi§en  erwerfteu  5Be« 
tufs.  (5tn  ûnberâ  ijî  aber  nun,  wie  @ic  cö  anfe^en,  cb 
©ie  8ufl,  îricb,  grcpi^eit  unb  tttucrn  9îuf  beç  ^^  fînben. 


auô  tient  fBaà)  in  ien  ©tront,  au3  berStiHe  m  ben  ßer» 
mcn,  con  fcem  S[3af;[plaj  iet  ©^riftjîellet  tn  baê  fc^rcerc 
3dcÏ)  beê  <Ê)ofg  unb  ï>en  20fJartprcr  =  9îuf  beâ  Untemc^tS 
eineê  'Prinjen  cinjutrcten.  3ct)  würbe  3^»en  über  iai 
leichte  unb  befc^iverfictie,  über  baê  füpc  unb  faurc  biefer 
©tette  an  biefcm  >&of  tnê  bcfonbere  inefir  atê  nur  eine 
lettre  provinciale  jn  fc^rciben  ^aben ,  eê  würbe  aber  am 
(Snbe  alternat  auf  bie  j»o  Fur^e  ©d^e  r;inau§  fommen: 
3n  ber  aBelt  f^bt  i()r  5tnçi(l,  aber  in  mir  Çabt  t^r  griebe. 
3c{)  wci§  Fein  Sans  Souci  a(â  auf  ®oIgatf;a;  aueê  an» 
bere  rcbucirt  [lâ)  nur  ouf  iaè  plus  et  minus  menfc{)IicF)en 
ëlcnbô  unb  Çreuben;  ©te  »ergönnen  mir  baffer,  ta^  iâ) 
biefeé  n5id)tige  SIntiegen  eben  fo  fîarF  auf  3f;r  -f^erj  lege, 
ftlê  €§  auf  bem  meinigen  Çaftet.  'Sie  iBclÇ)rfa^rt  eineâ 
namhaften  Sanbeê  tfl  mit  biefer  2Ba^(  fo  überaus  rcefent« 
lief)  »erbunben,  unb  ujenn  man,  nad)  eiligen  fd)reci)ten 
'fjirten  ncd)  SSarmfjcrjigFeit  »cr  eine  übel  geptetc  unb 
ûufé  SStut  gefrf)crne  >Ê)erbe  i^cr^offen  barf,  fo  würbe  bi§ 
bie  ©pocfic  fetjn,  wenn  baê  nun  10 jährige  Äinb  enblid) 
einmal  ber  'Pflege,  SSartung,  Unterrief)!:  unb  îreue  cine6 
SXRannê  su  2;^eil  würbe,  ber  ©rcgmutf;  unb  9Jîenfd)en» 
liebe  genug  r;ätte,  in  bie  i^ielleid)t  ncd)  nic^t  ganj  v^erl;är=' 
tetc  îOîaffe  biefer  ^^ürflen  =  Dîatur  Söa^r^eit  cinsupfrcpfen. 
25ie  fer;r,  wie  fe^nfid)  wünfd)e  iä),  ba§  ©ie  îluffdjlu^ 
unb  {ÇreubigFeit  in  fid)  ftnben  mi^gen,  Triton  ju  werben, 
wann  auc^  auê  bcm  >£)— fd)en  SJîarmor  Fein  ©oFrateê  ju 
fc^ni^en  wäre.  ?In  ber  j^ürjlin  werben  ©ie  eine  treue  unb 
forgfäftige  SKutter,  unb  gewi§e  Unterflü^ung  3^rer  S5e« 
mü()ungen,  ein  eble§,  groçeê  unb  crFenntIid)eâ  ^erj  fin* 
ben,  baê  ben  SBertf;  beé  3^rigen  ju  fd)ä^en  wi§en  wirb. 
25arf  ic^  mid)  mit  in  JRed)nung  nehmen,  fp  würbe  baburd) 
einer  meiner  atterangclegcuften  Sßünfc^c  crfüttt.  3d)  HU 
mirf)  feit  10  3a^en  bem  X^ienjl  biefe«  ^«flufe«  g<tt)ibiMet 


167 

jinb ,  ùf}\u}(aâ)ttt  id|  feit  einigen  UJÎouaten  ber  SBerbinbung 
mit  bem  tegiercnben  ^enn  entfagct,  fo  »erbleibe  iä)  glei^» 
iBof;!  in  ben  fernem  'Pflichten  be»  5îad)fc[c\erê  unb  bie 
€onne;ion  ber  ©ac{)c  madjt  mir»  notI;wenbig,  ©m.  in 
engem  SBertrauen  su  mefbcu:  2)af  mir  auf  ben  bep  bem 
72  iäf;rigen  2lfter  bcâ  regicrenbeu  Saubgrafcn  u{ct)t  fe^r 
entfernten  ÎJeranbernngé'J^att  ber  erfie  unb  l)efd)n)crlici)(lc 
2.^eil  ber  :Direction  jugebac^t  unb  fo  aufge^alfct  ijî,  ta^ 
idj  waä)  langem  JBerbitten  unb  2Bcr;ren  mid)  nid)t  baöon 
loêjufagen  «ermoc^t.  3«  n)e[d)em  îrcjl:,  5hifrirf)tuug  unb 
Çreube  eê  mir  aifo  fepn  würbe,  nnferc  35emüf;ungen  jnm 
JBejlen  beê  fiinftigcn  unb  nact)fiinftigen  ÎHegcnten  unb  fo 
»ieler  nac^  gcttfid^er  2augmut^  i^nen  untertÇjdnigen  îoîeu» 
fd}en  ju  vereinigen,  ermeÇeu  S»,  »on  fetbften. 

3cî)  fd)rei£)e  nocf)  mit  r;eutiger  'Çoft  an  bie  Çurflin 
rocgen  ber  Sonbitionen:  ia^  idj  bauor  f)k\tc,  i><i^  3f)nen 
nebjl  ber  of;neÇ)in  fïd^  ron  felbft  ucrficbenben  freien  2So^* 
nung  cum  pertinentiis  unb  ber  îafct  mit  ben  jungen 
gurfîf.  Äinbern  (we[cf)e  eine  fcfjr  ein|Tc^to\)cIie  unb  rec^t- 
fc^affene  ©oueernante  \)aUn)  jäfjrlirf)  5  à  600  f(.  9fJf;einr. 
eber  400  3.bfr.  gut  ©adjjîfcf)  ®elb  jum  Salarie  aueju» 
fe^en  —  unb  baneben  bk  fd)riftnd)c  3Serjtd)erung  einet 
weitem  nac^  3f'rem  ®cfcf)mad,  îîeigung  unb  îalcnten 
ein3uri(^tenben  33erforgung  unb  'ptacirung  ju  geben  wäre  ; 
eê  bejîeÇte  nun  folc^c  im  Sabinet,  ober  beç  einem  Solïegio 
ober  auf  ber  Uniöerfttät,  Je  nad)bem  30«en  eineê  ober 
baé  aubère  üorjüglic^  couüenirte.  3Son  ben  Dîeife*  unb 
îransport*Ao(îen  3f;rerS5üc^er:c.  ijî  o^ne^in  feine  grage. 

3c^  melbe  atteê  biefeé  in  ber  îCbftrf)t  »orauê,  um  dm. 
bc(lo  mefjreren  3îaum  jur  l^orgängigen  'Prüfung  ju  \>cr» 
fdjaffen,  anbeç  etwa  aud)  ju  »cranialen,  \>a^  mitberîtn* 
binbnng  bet)  bem  Kriege  «  (Sotlegio  «ic^t  ju  fef;t  Qnikt 
»itrbe ,  weit  ba§  Soêbinbcn  (obann  um  fo  f^wcter  faKen 


möchte.  CBeurt^eifcn  ©ie  abrlgenâ  bett  ^an^cu  JBorgang 
ma)  ter  wa'i)'cen  unb  aufridittgeii  >£)0(^(ic^tun9,  t'ic  'c^ 
S^ueii  gemibiîtet  ^abC/  bic  idj  '^\)xcm  fd)öneu  ©ci'il  unb 
îiod)  mel^r  3^reni  rcblicl)cn  «fersen  fcftufbig  bin ,  unb  btc 
\â)  burct)  ciiic  pcrfonlic^c  inib  Î)ien(îs33erbtnbuu9  noc^ 
me^r  jU  bccjriinbcu  ivüiifc^e. 

ßine  ungenannte  greunbûi,  bereu  5îamc  fî(^  aud)  mit 
Ä,  anfängt  unb  bte  beê  9îamenê  meiner  einjigen  greun» 
bin  burc^  ein  >f)er5  wU  Rimmel  fo  fe^t  »ürbig  i(î,  »er» 
einigt  mit  mir  iÇren  ÎSunfcî)  unb  fte  [cK  eê  fei;n,  bie  3^» 
nen  ben  erfîen  2:runf  in  einer  ber  greunbfcfjaft  unb  SBa^r» 
f;eit  gel;ei(igtcn  ^ütte  einfcl)enfe. 

©0  balb  id)  »on  ber  giirjlin  (bereu  unb  3^ter  Ain» 
ber  je^igc  S^eilbenj  263KciIen  »on  ^ier  âu  SSu^-raeifer,  eine 
ÎTagreife  »on  ©traêburg  ijî)  5(ntiPort  erf;afte,  werbe  iâ) 
übet  alle»  um  fo  pofîtioer  ju  fct)reiben  ik  Qt)xe  ^abcn. 

Ssocî)  uoc^  ©in  Sort,  taè  ict)  meinem  (Sigennu^  nicf)t 
»erfagen  fann:  rocnn  (§\v.  be^arvlid)c  5l0neigung  Up  fic^ 
fânben,  jener  ©tc[(e  fïd)  ju  unter^ief;en,  fonnten  ©ie  fic^ 
gleic^wo^I  ni^t  entfcliHegen,  auf  einen  anbern  unb  nocî) 
iubepenbentern  guç  in  ^icftgc  ©egenben  jïd)  »erfe^en  ju 
[a^en.  (5^c  ià)  mid)  aber  barüber  nä^ier  ju  crFiaren  im 
©taube  wäre,  mügte  id)  mir  »cr^cr  eine  »ertraulic^e  Qu 
ojfnung  3^rcr  bermafigcn  Situation  unb  bereu  $Bortf;ei(e 
ober  t»a(;rfd)einlid)cn  -Hoffnungen  erbitten;  ba  auf  er  bem 
mein  ÎCntrag,  fo  freunbfd^aftti^  er  aud^  icärc,  boc^  be» 
leibigenb  tccrben  fi^nnte. 

SEBenu  eê  meinem  aSunf^  unb  2ir;nbung  uac^gef;t,  fo 
^5fen  ©ie  mà)t  nur  nid)t  auf,  3(utor  gu  fepn,  fonbern 
©ie  werbenê  wd)  in  bem  ®rab  ber  5Srand)barfeit,  ber 
ba6  bleibenbe  ÎBerbienjl  eincê  ©wigFeitêmapig  =  claffifcfceu 
@d)rift(letterö  auêmad}t.  «f)ier  ju  2anb  uijlen  Feine  îlbfer 
uwb  ibr  5IM3  'ft  »>'ê  3u  ^od),  bcp  »iefen  ©änfen  un\>  ^^  ! 


169 

fitibt  uni)  U(U  man  «ter  toâ)  ble  gletcï)  originale  «PtiitomeU 
iinï),  rcanné  nic^f  anbcrê  i(l,  ger;t  man  aud)  manchmal, 
anflatt  3U  fliegen,  auf  uier  giigen  unï)  erf(^Ieic^t  baê/.waâ 
aubère  erfliegcu. 

3cl)  fct)Iie§e  einen  gegen  meinen  îBotfa^  fc^cn  ju  lang 
geworbenen  35rief  mit  ben  3Serftcf)erungcn  ber  treuen  uub 
oufnd)tig|len  '£)0^ac^tung ,  bariunen  iâ)  unaHä^ig  fepn 
werbe  u. 

©.  211,  ïie§  :   eine  angener;mere  3di. 

©.  221.    =      aB  ein  SOîdcen. 

@.  223.  Äant  bebtcirt  —  f.  ©.  269. 

®.  224.  le^te  3eiie ,  lieê  :  Feinen  îriumpÇi  »crbienen  wirb. 

©.231.    3Sgr.  ©.212.  214. 

©.  236.  3iegenprcpî)et  —  f.  ©.  214.  (»gf.  VI ,  148.) 

©.241.  Robinet—  »gl.  II,  242.  VIII,  123. 

©.245.  ®efd).  eineê  jungen  >f>êtru  —  f.  ©.217. 

©.247.  Sitt.EBr.  —  f.  ©.219. 

©.249.  Slrnolb  —  f.  ©.217.  220.  221. 

©.  256*  liée  :  (Soloff.  II ,  4. 

©.269.  ^ant  über  ti^i  ©efü^lac.  ~  f.  ©.  212f. 
217.  223. 

®.  270.  gleicî)  5lnfangé  —  î)er  3Cnfang  lautet  bei  Äaut: 
2)ie  üerfd)iebenen  (Smpftnbuugen  bcê  SSergniigenê,  ober 
beê  SBerbruffeê,  berufen  \\\^t  fo  fel)r  auf  ber  S3efct)af» 
feni()eit  ber  äußeren  Singe,  bie  fie  erregen,  alö  auf  bem 
jebem  3!îlenfd)en  eigenen  ©efüfjle ,  baburc^  mit  Sujl  ober 
Unlufl  gerüf;rt  ju  »erben  :c. 

®.  270.  me^r  "^(xi  2fu9e  JC  —  Äant  @.  2. 

®.  271.  blaue  5tugen  unb  braune  ^aarc  —  Ä.  @.  14. 
-     •     groepbeutig  SOîittelbing  —  Ä.  ©.27:  benn  '^'X^ 
gröbere  ®efül;l,  3.  S3.  beä  (Sigennu^eé,  ber  gemeinen 
SBottujlîc  erwägen  »tr  in  biefer  2lb^anblung  gar  wic^t. 


170 

@.8:  S)oc^  fditicfc  ic^  Çicroon  bie  Qîeigung  auê,  welcftc 
fluf  Çpî;e  JBerjîanbeê  -  ©intlc^tcii  geheftet  i(ï,  «nb  ben 

'  Sîei^,  beiTen  eiii  Äepfer  fd^tg  mar,  rceini  er,  mit  ^ai^k 
lexidjtct,  eine  feiner  ©rftubungen  nicf)t  um  ein  gütjlen» 
tr;iim  würbe  »erfauft  ^abeu.  'Sikîe  Smpf.  ijl  gar  ju 
feilt,  nie  baf  fie  tu  gegeum.  ©utii^urf  ge()ören  foUte. 

©.273.  -f)5f;e  ober  îliefe  —  Äant  ©.8:  ©ine  gro§e  >&ö^c 
i(l  ebcnfon3oI)[  ergaben,  aie  eine  gro§e  tiefer  allein  biefe 
ijl  mit  ber  (5mpf.  beê  ©d)auberuö  begfeitet,  jene  mit  ber 
SSeraunberung  ;  baf;er  biefe  ©mpf.  fd)recff;aft  er()abeii, 
uub  jene  ebel  fepu  fanu. 

©.  273.  "^vafiit  —  ijgr.  .f.  ©.  6.  36.  82. 

©.  274.  (Sin  Slrfcnar«.  f.  Ä.  ©.  9.  —  SScrfîanbîC.  f.  Ä. 
©.  9. 

©.274.  eigenfc{)afteu  ber  ©ejlaft  :c.  f.  Ä.  ©.11  f.  14  f.— 
Temperamente,  »g[.  Ä.  ©.  27—39. 

©.275.  2:ugcnb-3;ugeitbfcî)immer  — Äant  ©.23  ff.  Siem» 
nad)  Fanu  u^ai^re  îugeitb  nur  auf  ©runbfä^e  gepfropft 
werben,  n5efd)e,  je  allgemeiner  fie  ftnb,  befîo  erhabener 
uub  ebler  wirb  |ïe.  ®iefe  ©runbfä^e  ftnb  niait  fpcFu» 
latiüifc^e  Dîegelu,  foitb.  iaè  SSewu^tf.  eines  ©efü^to, 
baê  in  jebem  menfc^t.  iPufeti  lebt  -  -  3^  glaube,  tc^ 
faffe  allée  jf.  tceun  ic^  fage  :  (So  fep  baê  ®  e  f  ü  1^  l  »on 
ber  ©c^ön^ett  u.  ber  S55ürbe  ber  menf^f. 
9îatJir  -  -  -  -  3u  îlnfe^ung  ber  ©d)n)äcf)C  ber  mfd)[. 
9îtr.  -  -  l^at  bfe  25orfel,'ung  ptfeleiflenbc  triebe  alâ 
©upplementc  ber  îugenb  in  une  gelegt  -  -  ÜKitl.  u. 
©efâlligfeit  ftnb  ©rünbe  »ou  fc^öneu  -^anblungen  -  - 
allein  widjt  unmittelbare  ©rünbe  ber  Sugenb  -  -  3c^ 
Faun  fte  baf;er  abopttrte  2,ugeubeu  nennen  -  -  - 
2llleiu,  ta  biefe  moral.  ©t)mpatl;ie  gleic^ttjo^l  uoct)  ntc^t 
genug  ijî,  bie  trage  mfd)l.  9?tr.  ju  gemeinnü^.  ^aubf. 
anjutreiben,  fo  ^at  bit  Oßorf.  tu  unâ  norf)  ein  gereiffeä 
(S5eful)l  gelegt  -  -  btefeê  t|l  baS  ©efü^l  f  ür  ß^re, 
u.  beffcH  gofge  bie  ©^oam  -  -  SBaö  ani  biefem  5tn» 


111 

triebe  gcfc^ieÇt,  i^  nt'c^t  tm  minbejlcn  tugenb^'ûft  -  - 
3ci)  Faun  hemwaâ),  ba  gletc^w.  baê  ®efüf;I  für  e^te 
fein  ijt,  b«â  îugcnba^nlidie,  u.  waé  baburc^  »eranfa^t 
lütrb,  ben  2:ugcnbfd)immcr  nemten. 

©.  275.  cingcbt'fb.  jltcinob»  —  St.  ©.  105  :  $8etracî)ten 
niï  baê  @efc^(ed)ter  =  2ser^ä[tui§  tu  bicfeu  2Be(tt[;ei(en, 
fo  ftnben  reir  -  -  ben  S5eiüof;ner  beé  iDrientê  in  biefem 
fünfte  von  fef;r  fa[fct)em  ®cfd)macfe,  ^nbern  er  feinen 
Jßegriff  \)at  »on  bcm  jîttlid)  ©d)önen  -  -  fo  buffet  et 
auâ)  fogar  ben  2Bertf;  beö  ftnnt.  îCergniigeno  ein  -  - 
<5t  gerate  auf  allerfei;  »crfiebtc  5>^«êe"'  worunter  baê 
cingebilbetc  Äleinob  einâ  bet  »ornef)m(îen  i(l,  beffen  er 
fid)  »er  attem  jn  »erfic^ern  fud)t,  beffen  ganjer  SOSert^ 
nur  barin  bellest,  ba§  man  ce  serbtirf)t,  «nb  »on  i»e[» 
ci)em  man  über^.  in  unferm  SBeltt^eiie  »ief  ^dinifd)C 
3weifel  ïiegt. 

@.276.  unnatiirl.  fingen  —  Ä.  ©.  16:  Unnatürüdic 
2)iugc,  infofern  baê  (gr^abene  barinnen  gemeint  i|î,  ob 
e§  gleid)  wenig  ober  gar  nic^t  angetroffen  rcirb,  tînb 
5ro|en. 

©.276.  ßarricatur  —  Ä.  ©.17.  Stnm.:  îCRan  bcmerfet 
Balb,  ba§  biefe  ebrreürbigc  ®efe[(fc{)aft  ftrf)  in  3W0  So» 
gen  tr;eilc,  in  bic  ber  ©ritienfänger  u.  W  ber  ©ecfcn  -- 
3n  biefer  Garricatur  mad)t  gleic^roof;!  einer  bem  anbern 
ein  fd)ief  ÏRauI,  u.  flöet  mit  feinem  leeren  Äopf  an 
ben  Äopf  feines  SSruberê. 

®.  276  f.  —  gSgf.  .f.  @.  45  ff.  :  SSenn  irf)  bic  ebie  u. 
f^n3ad)e  ©eite  ber  SKenfdien  mect)feiêmeife  bemerrc,  fo 
»ermeifc  ic^  eS  mir  fetbfl,  ba§  id)  nid)t  benj.  ©tanbpunft 
ju  nef)men  »ermag,  »on  bem  biefe  2lbfiecl)ungen  baê 
gro§e  ©emäibe  ber  mfd)I.  ^.  gfeic^mof)!  in  einer  xüf)* 
renben  ©ejîalt  barftellen.  2)cnn  iä)  befcfteibc  mid)  gern, 
ba§ ,  fofern  eê  ju  bem  ©ntivurfe  ber  gro§en  ÎRatur  ge:^ 
l^ört,  biefe  groteêfc  ©tellungen  nid)t  anberê  aie  einen 
eblc«  ÎCuêbrucf  geben  f(>a«cn;   ob  man  fc^on  »tef  su. 


172 

Furjjîcf)tfg  tjl,  fie  in  biefem  fBer^altntjf«  ju  ftbctfe^e«. 
Um  inbeffeii  borf)  einen  fc^roacf)cn  SSficf  hierauf  ju  rcet* 
fen,  fo  glaube  id)  folcienbeâ  onmcrfen  ju  fiJnnen.  ®er» 
jent'gen  unter  ben  UJîenfd)en,  bie  nad)  ©runbfâ^en 
t5erfaf;ren,  fînb  nur  fe^r  rcentge,  n)elc{)eâ  and)  überaus 
gut  t(l,  ia  eè  fo  reic()t  gefcf)ef)cn  Fann ,  bag  man  in  bie» 
fen  ©runbf.  irre  -  -  -  5)erer,  fo  aué  gu  t^icrsigcn 
trieben  ^anbehi,  fînb  iveit  mehrere,  melc^eS  äuperfl 
Dortrefflid)  ift  -  -  benn  biefe*tugenbbafte  Snflinfte  feÇ» 
Ten  n>of;[  biêraeifen,  allein  im  ®urcf)fct)nitte  [cijîen  jte 
cbcnfomoÇi  bie  großen  2lbfi(i)ten  betDîatur,  rcie  bie  üb» 
rtgen  3n(linfte  ---  SJerer,  bie  --  um  ben  Si  g  en* 
itu^,  ûlé  um  bie  grofe  2Id)fe,  alleâ  gu  breben  fuc^e», 
giebt  eè  bie  meiften,  morüber  and)  nic^tê  »ortbeiU 
f)aftereé  fenn  Fann,  benn  biefe  fînb  tk  dmftgften,  cr» 
bentlid)jîen  u.  bcbutfamften  —  ©nbficf)  tfl  Ht  Qî)v 
Itebc  in  alter  ÎÏJîenfc^en  -Öeräen,  obiroor  in  ungleichem 
SOîaaÇe,  »verbreitet  werben,  wddjeè  bem  ®an3en  eine 
bis  sur  SSeirunb.  reijenbe  ©c^i^nl^.  geben  mu§.  2)enn-- 
baburd)  vereinbaren  fïc^  W  »erfc^ieb.  ©ruppen  in  ein 
©emcitbc  zc. 

©.  277.  fc^oner  95erfianb  2C.  -  St.  @.  50.  —  f^öne  îu» 
genb  k.  -  ^.  ©.  55. 

6. 277.  5^er  Subatt  :c.  —  Ä.  ©.  53. 
-  =  nad)  ber  grp§en  5tbfîc^t  k.  —  Ä.  ®.  63  f.  î)a 
unfre  3(bfid)t  ijî,  über  ©mpfînbungen  ju  urtf;ei[en,  fo 
fann  eé  nid)t  unangenebm  fepn,  bie  a^erfc^ieben^eit  beâ 
(ginbrudê,  ben  bie  ©ejîalt  u.  @efïd)têsuge  beê  fc^önen 
®efd)I.  auf  iaè  mannt,  mai^en,  too  moglid)  unter  SBe» 
griffe  ju  bringen.  35iefe  ganjc  SSe^auberung  i(l  im 
©runbe  über  ben  ®efd)(ed)tertrieb  verbreitet.  t)k  9îa« 
tur  verfol^it  ibre  gro^e  2tbfid)t  -  -  -  Q:in  gefunber  unb 
berber  ®efd)ma(l  --  rcirb  burd)  \>k  Oîeije  be»  2Cu« 
(lanbeê,  ber  ©eftc^têjugc  -  -  »enig  anâefod)ten  îc 

©.  277  f.  3«  ber  Siebe  —  St.  ©.  95. 


173 

e.  278.  îluSft^rcctfungfn  <n  ber  fRellgfon  —  »gT.  Ä.  @.  96 
—  100:  S)ie  Sîeligton  unfereê,2Seltt^eiI8  i(l  ni^t  ble 
Gac^c  etiieê  etgcunjtll.  ®efc^macf3  -  -  ia^tt  fömieu  aitc^ 
nur  bte  Sluêfc^iucifuugen  in  bctfciben  -  -  3ei(Ècn  uoit 
bcn  ijetfc^ieï).  ÎJÎationaleîgenfd^afteu  abgeben.  3cl)  bringe 
biefe  2luêfc^».  unter  fc[g.  >£)auptbegriife :  Sei^tgläu» 
btgfeit,  Slberglaubc,  ©c^roarmerep  (ganati* 
ciêm.)  u.  ®[eid)gu[tigFeit(3nbifî.).  Setct)tgtäu« 
big  i(l  meI;rentÇ)ei[6  ber  unwiffenbe  Ü^eif  einer  j'eben 
Sfîation  ic 

®.  278  f.  9?od)bem  enbüd)  zc  —  .Kant  fc^Hef t  ©.107-110: 
SBenn  wir  sutegt  noc^  einige  JBIidfe  auf  W  @efcl)id)te 
ïocrfen  :  fo  fe^en  mir  ben  ®ei"d)macf  ber  5Sîenfcl)en,  reie 
einen  ^roteuê,  (letê  manbetbare  ©ejîalten  annef;inen. 
S)ie  alten  Seiten  ber  ©riedjen  u.  ÎKomer  jeigeten  beut« 
liä)C  ÎÏKerfmaie  eineé   achten  ®efuf;[â  für  ba»  ©ct)öne 

fon).  aie  iaî  Sr^abene ©nblid),  nac{)bem  baê 

ntcnfc^I.  ©enie  «on  einer  fajl  gänjf.  3cr(îorung  (îd)  bur^ 
eincSlrt  »on 'Palingenefte  gfüdltd)  roieberum  er&obenfpat: 
fo  fe^en  »ir  in  unfern  Sagen  ben  rirfjt.  ©efd^matf  beâ 
©d)önen  u.  ©bien  fow.  in  ben  Aunjîen  u.  SBiff.  atê  in 
2lnfef;ung  be5  «Sittlichen  aufbiü^en,  unb  ce  i(l  nicf)tâ 
mcbr  àu  n)ünfd)en,  aie  ba^  ber  falfcïje  ©c^immer,  bctr 
fo  Ieirf)tlid)  tänfc^t,  unâ  nid)t  un»erinerFt  »on  ber  ebleii 
(Sinfaft  entferne:  uorne^mlid)  aber,  ta^  taè  ixodt  un=« 
cntbedte  ®e^eimni§  ber  (Srsiel^ung  bem  alten  SBa^nc 
entriffen  werbe,  um  ia$  fîttf.  @efiîf;I  frü^jeitig  in  betn 
aSufen  eineê  jeben  jungen  3BeItbürgcra  ju  einer  t^ätigen 
empf.  ju  erI;or;en,  tamit  nid)t  alle  gcinigFeit  bIo§  auf 
baê  flüd)tige  u.  müßige  3Sergnügen  f;inauoIaufe ,  bao» 
jenige,  n>a§  au§er  une  »orgelt,  mit  meÇ)r  ober  roeniger 
®«f(ftmade  su  bcurtl;eilcn. 

6.279.  Oîelig.  ®efpr.  ter  îobten  —  f.  ©.223. 


174 


IB  «  i  c  f  e» 


©.314.  Dignus,  dignus  —  ©enatêaufnaÇimc,  f.  «Oîolie^ 
teè  Malade  imaginaire,  Troisième  intermède  am 
enfcc  beâ  ©tucfê. 

<S.  320.  lie»:  gaiij  crf^öpft  fl.  glei^  erfc^öpft. 

©.  324.     9      Kalendis  graecis. 

®.  342.    s      ftrf)  einer  ©djulb  berouft. 

©.357.    .     ncc^  ärgeren  Saune  mMâft,  ju  erfreuen. 

©.372.    »      meinem  fünftigen  2fmeublement. 

©.  376.  mafarcnifcf)  —  ans  jn^et)  ©prad)eu  aufammcngc. 

fei^t,  \m  j.  58.  baê  2Beif;nac^föriet>  :    lu   dulci  jubilo 

9?un  inigetK. 
@.385.  lieê:  SSiffamo». 
©.397.    6     erfordern  fî.  erforbert. 

3u  ©.  376  f.  399.  über  mcP,  gcfpört  noc^  fcrgenbe« 
SSruc^flnd  auè  einem  SSriefe  üon  1769  : 

SKeitt  6Itnbe§  @efuï)I  l^at  ben  großen  DJîonn 
în  feinem  bamalfgcn  @inl&rt)on  be§  genius  sae- 
culi  unb  ber  mores  eruditorum,  ober  n)te  e§ 
i^ei^t,  fö  genau  ernannt,  ba§  td)  ben  Stttcras 
turbriefen  gern  uroai  »on  meinem  Snftinct  ge» 
n)unfcî)t.  6*tn  wa^reâ  caput  mortuum  einer 
©ottf^ebifct)en  SSeluftigung  beê  SJerftanbeê  unb 
2oi|eâ  mit  ber  Iotctnifd)en  (Sproci)e  vereinigen 
woßen,  ift  in  meinen  Sfugen  ein  folc^erllnftnn 
beâ  @efd)mocf â,  ba^  e§  mir  nid^i  moglid)  fällt, 
einen  einzigen  rô'mifd^en  ^erioben  eineâ  fcld^en 
@d)rift|ietterâ  ol^ne  ^aud)grimmen  ^inunterju» 
îricgen;  unb  ber  bitterfte,  unoerfd)amtejle  «Spott 
ber  Sflten  ftnb  mo^I  bie  ^onegçren  unb  5v«d)» 
o^mungen  foId)er  ©djûler. 


175 


^(eitte  OTuffa^e. 


®.  412.  Dictât,  clavi  figundi  causa  —  etiam  clavi 
figendi  causa  aliquando  dictator  creatus  est;  quod 
ex  prisca  religione  fiebat  in  dextro  latere  aedis 
Jovis  pestilentiae  tempore,  aut  gravi  aliquo  prodi- 
gio  nuDciato,  ut  omne  infortunium  a  republica 
averteretur.  Nieupoort  Rituum  Roman,  explicatio 
Sect.II.  cap.  8.  §.  2.    cf.  Liv.  VII,  3.  VIII,  18. 

©.417.  Sßerfajfer  ber  fragmente  —  -öerbet:. 

®.  417.  lieber  ben  ^lU^en  w.  —  f.  @.  386. 

©.425.  junger  @d)u[mami  —  «f)erber  »gf.  @.413. 

©.429.  Ärit.  SBalber  —  »3!,  ©.393.  895. 


1Î6 


3ttw  t>ietiett  SCl^eit 


3wo  Siecettftotten  2c. 

[©.  V.  7] 

©.  3.  SS^erfuc^  einer  @r!L  —  »on  -Çrn.  ^iebemanti/ 
Cand.  Jur. 

>£)errn  «Cerbère  Slbl^anbluug  îc. 
Sögt,   übet  Cerbère  ^retêfd)rift  V,  77.  101.  (61.)  u> 
waS  -Berber  felbjî  bariiber  fagt  V,  8  f. 
©.  7.  3- 1-  liée  :  >£>err  -Berber. 
©.8.  licê:  fc{)eineit  ef;er  im  ©eijl  aie  mit  bem  ©luit. 
@. 8.  3-10.  ftnb  bieaScrte:  am  er(îen5lprif  —  weg* 
jujîreicfjen.    'f)nmami  ^at  in  feinem  Qx-  ju:  îîamen« 
gebung  ber  2;f;iere  *  a\\  ben  ÎRaub  gefd)riebeu: 
•   am  erjlen  ^Cpril  —  tt?  ^rpoorr;  tov  'A^rpiX- 
Xi'ou   (xî^voç  —  è)v6^0i(rev  'ASàyu  -rà  àypia. 
^■i-pLa  ^eUo  Ttrt  ^api(j[iaTi,  Georg.  Sj'^n- 
celliis  ex  vita  Adami  in  J.  A.'Tabricii 
Codice   Pseudepigrapho  V.   T.    Vol.  I. 
p.  13. 
@.  9.  ^ft)d)olDgte  u.  5ïot|j"enf(^aften  —  contincns, 
contentuin. 

î>ie  iw  biefer©d)nft,  rco  bie  îlbmei^ungeu  »om -Berber« 
fc^en  %ij:t  fajl  aile  erjî  »ou  »ad)träglicf)  gemachten  5Ieu» 
berungen  ^amamiS  in  feinem  gebrucEien  S5uci|e  Çerruf;* 

ten. 


m 

ten,  unb  in  tcn  ^^lifoïog.  (giiifällen  u.  3roe<fri»  fl«gc= 
führten  ober  parcbtrfen  ©teilen  ait5  J^erber»  'Preiêfd)rift 
jînben  jtd)  in  biefec  au  fofg.  Orfeii. 
^errn  -Cerbère  2lb^anbrwng  zc.  1772.  ©.  31.  (aïJerFe, 
bei;  Sotta  1827.  2.  ï^,  ©.  25.).  Sa§  bec  SSKcnfc^  teii 
î^ùrcii  an  <Stàïh  u.  ©i(3^erf;eit  be5  3i'-(îtiifto  reeit  «atft» 
jîe^c,  ja  ba§  er  iav  iva»  nur  bep  fo  mekn  2r;ter9attun» 
geii  aiigeborue  ^uiilîfaf;tgfe(t-eii  u.  Äiiiiiltctebe  nenitcn,  gar 
ju(^t  ^abe,  ifl  ge|trf)ert  -  -  SOîau  ^at  einen  ^auptgeftc^tS^ 
punft  uerfefjft  —  biefcr  @etTd)têpunft  i^  î>k  ©pf;àre  ber 
3:t)tere.  3ebeê  îfiier  Çiat  feinen  Areié  îc-  -  -  ©.  37.  (29.) 
•  '  Amt\)h\  ijl  ©prarf)e,  fo  tin'e  ©inné,  ».  SSorjîeKun- 
gcn  u.  triebe  angeboren  unb  bem  3;f;ier  unmitt.  natiir» 
itct)  -  -  -  ®.  40.  (31.)  SSep  bem  gjîenfd)en  ijî  a((eâ  in 
bem  größten  50Zi§»er[;äft'ni^  -  -  eâ  mn§  affo  ein  gereiffeâ 
SOîittcfgiieb  fehlen  -  -  fänben  luirê:  fo  wtire  nad)  aUer 
Slnafogie  ber  ÎJÎatur  bicfe  @c{)abloôf)aItung  feine  €tgenl^eit, 
ber  6f;arafter  feineê   ®efcf)[ec{)t5  -  -   3a   fänben  n)ir  -  - 

-  -  eben  in  ber  ÏRitte  bicfer  S)îângel  -  -  beu  .^cim  jum 
©rfa^e:  fo  rcäre  biefe  ©inftimmung  ein  genetifc^er  Serceiâ 

-  -  tta^  bie  30fîenfd)engattun3  über  ben  2;!;iercn  nicl)t  an 
©tufen  beê  50îef)r  ober  SBeniger  (lebe,  fonb.  an  5lrt  -  - - 
©.45.(35.)  5(ad)  rid)tigern  SScgr.  ift  bie  SBcrnunftmäüig» 
feit  beê  50î.  -  -  W  gcinjl.  Scftimmung  feiner  benfeuben 
Äraft  im  SBerbältnii  feiner  @inn[id)fcit  u.  triebe  -  -  2Benn 
fccr  ÜKenfd)  triebe  ber  2:f;iere  ptte,  fonnte  er  iaé  nid)t 
^aben,  was  rcir  je^t  SSernunft  in  if;m  nennen;  benn  eben 
tiefe  triebe  riiJen  ja  feine  jîrâfte  fo  bunfel  auf  einen 
^unft  ^in,  bat'  i^m  fein  freier  SBcilnniingéfreiê  warb  -  - 
®o  würbe  ein  anber  ®efd)(jpf,  beiJcn  polttil^e  ^xa^t  [id) 
in  größerem  ÎKaumc,  nac^  feinerer  Organifation ,  geller 
ttuS'erte  -  -  Sieé  Oefc^öpf  ift  ber  5iKenfd) ,  u.  biefc  gange 
2)iêpofîiion  feiner  5îatur  woKen  wir  -  -  5Befonnenf;eit  ncn» 
neu  .  -  ®.  47.  (36.)  SBenn  ber  SK.  fein  SnfiiuftmägigeS 
•Xr;ier  fcpn  foflte,  fo  mu§te  er  »ermoge  ber  freierwürfenben 

^>omonii'e  et^riften  VIII.  X6.  12 


178 

pofît.  Äraft  feinet  ®ecle  ein  tefonncneS  ©efdjbpf  feyn. 
.-  3fî  bie  aSernunft  feilte  aî>getr)eilte,  einsetiuürFenbe 
jtraft,  foub.  eine  feiner  ©attiinc;  eigne  9îict)tung  aßet 
greifte  -  -  ©.  48.  (37.)  fo  i(î  SSefcnuen^eit,  baâ  i(l,  bie 
SKägigung  aücr  feiner  Gräfte  ouf  biefe  >£)anptric^tun8 
fc^on  im  erflen  2luiieublicfe  fein  £ooê« 

©.  52  f.  (39  f.)  2)et  3!Jienfd)  in  ben  3uiî.  ber  S5e. 
fonn.  gefegt,  ber  i[;m  eigen  i(l,  u.  biefe  SSef.  (ÎHefle« 
yion)  âum  erftcnmal  frei  »ürfenb,  I;at  Sprache  erfun» 
ben  -  -  jDiefe  SSef.  i(l  i^m  efjaraft.  eigen,  unb  feiner 
©attung  wefentfid);  fo  and)  @prac{)e  u.  eigne  Stfinb. 
ber  ©prad)e.  ßrf.  ber  ©pr.  i(l  .i[}m  olfo  fo  natürlich 
olê  er  ein  9)u  ifî  -  -  £)cr  5DÎ.  bejveifet  Oîefl.  wenn  bie 
Äraft  feiner  @eefe  fc  frep  würfet,  ba^  jte  in  bem  gan* 
jcn  Dcean  »on  (Smpiînbnngen,  ber  fte  burd)  alle  ©in« 
«en  burd)rauf^et,  ©ineaSeUe,  wenn  id)  fo  fagen  barf, 
abfcnbern  -  -  au5  bem  ganjen  fd)n)ebenben  2.raum  ber 
SSdber,  bie  feine  ©inne  \)orbeijîreid)en ,  fid)  in  einîOîo» 
ment  beê  2Sad)enö  fammetn  -  -  u.  fid)  SDtcrfmale  ab» 
fonbern  fann  --  3Bcf)(an!  laffct  une  if>m  baè  tvQrjxa 
jurufen  !  2)ieö  (Srjîe  3)ierfma[  ber  95e|nin.  war  2Bort 
ber  ©eele!  50Jit  if;m  i(i  bie  menfd)!.  ©pr.  erfunben. 
. .  -  ©.  72.  (54.)  «£)ier  fei  eê  genug  V\c  ©pvad)e,  alâ 
ben  würff.  Untcrfd)eibungscf;araFter  unfrer  ©attung  »on 
au§en  iw  bemerfen,  mt  eê  bie  Sßnft  »on  innen  ift. 
©.13.  3n  me^r  aie  einer  ©pr.  \)(\t  affo  anc^  2Bort  u. 
aSnft  -  -  einen  5îamen  -  -  ®â  wirb  fonad)  bie  ©prad)e 
ein  natürl.  .Organ  beê  SSerfianbeê,  ein  fclri)er  ©inn  ber 
ntenfd)!.  ©eeie,  wk  jtd)  tik  ©e()ef'raft  jener  fenfitiocit 
©cele  ber  2llten  baê  Singe,  u.  ber  3n(îinFt  ber  îBiene 
feine  3ellc  bauet.  -  -  2)aê  erftc  îOîerfmal,  W(\è  \à)  et» 
faffe,  ift  ÜRerfwort  für  mid),  u.  SOÎittOeifungêwort  für 
ûnbrc ! 
®.  100.  (73.)  2)aê  ®e^ör  i(l  ber  mittlere  ber  menfc^lic^e« 
©tnne,  an  ©p^äre  ber  ©mpfinbbttrfeit  »on  5tu§en. 


179 

e.  358.  (96.)  bte  alttw  ©rftiibet  mcüten  'üUti  auf  ©iiu 
mat  fagcn. 

©.  148.(105.)  tia  b(c  (Smpf.  be'3  erteil  beutf.  îOlcrfniatJ 
eben  auf  ba»  ©ef;ör,  ben  mittfern  ©inu  ;rotfd]eu  Sluge 
u.  ®cfüf;(  trifft:  fo  ifl  bie  ©euejlé  bcr  ®prad;e  ein  fo 
inncreé  £ringui§,  ivie  bcr  Î)ran9  beê  GmbrpouS  guf 
©cburt  bei  bcm  3!Jîcmeut  feiner  Sîeife. 

®.  162.  ©uÇmitcl)  iiî  f;icr  n,M'cber  ber  Gegner,  mit  bem  ic^ 
Fdmpfc  -  -  3(^  fann  unmö^iHct)  fccii  ganjen  2tbfcf)nttt, 
fc*  uerffcditen  mit  UM'l[rü[;r(ic{)  angenommenen  >fîcifct;e» 
fä^en  u.  fa(fci)en  5t^iomeu  über  tik  5iatur  ber  ©proche 
cr  ijî,  î)kt  ganj  auâetnanberfefjen,  n?eit  ber  Sßerf.  im» 
mer  in  einem  geroiffcn  2irf)t  erfc{)teAe,  Ux  bem  er  r;ter 
ju'd)t  erfct)einen  foll  —  id)  nc^imc  alfo  nur  fo  ml  f;er« 
ûuê,  aie  nötf;ig  i|î:  nemfic^,  bn§  in  feinen  ëiniuurfen 
tic  3?atur  einer  l7d)  fortbilbenben  menfdjf.  @pr.  u.  einer 
ftcî)  fortbilb.  menfd)!.  ©eelc  burri)auê  verrannt  fep. 

©.218—222.  (156  ff.)  3n  aiïen  'eyalTen  »irb  bic  ^ppo» 
tf;efe  eineê  gü>tt[.  Urfprnngâ  in  ber  ©prad)e  —  uerjîedf« 
ter  feiner  Untïnn!  3d)  n)icberf;ote  hcij  mit  58ebad)t  ge« 
fagte,  ^artc  2Bcrt:  UntTnn!  lu  mû  mid)  jnm  ©d)fu§ 
crflâren.  SBaè  ^eigt  ein  gijttf.  Urfpr.  ber  ®prad)e  M 
cntiDcber:  3d)  fnn»  ^i^  ®pr.  auê  bcr  menfd)f.  Oîatur 
jiid)t  erftären:  fcigfid)  ijî  fie  göttlich  —  3fl  ©inn  in 
bem  ®d)Iu|Te?  2)er  ©egner  fagt:  id)  Fann  jïe  anô  ber 
m.  9^  u.  au»  ibr  uofl(l.  erflâren  —  i»er  l)at  mel)r  ge» 
fagt?  3eiier  i^erftecft  jîd)  zc.  Ober  ein  bc^erer  Urfpr. 
fagt:  iSeit  id)  bie  m.  ©pr.  nid)t  au»  ber  m.  9?.  erff. 
fann,  fo  fann  bur^auê  Feiner  jte  erfldren  —  |tc  ijî  bnr^» 
fluê  unerfidvbar:  ijî  in  bem  ©djfujTc  ^Çcrge?  S)er  ®eg» 
ucr  fagt:  mir  ijl  fein  ©lemeut  zc.  SBer  r;at  mer;r  gc- 
(agt?    SBer  fagt  @inu? 

Ober  cnbl.  tic  ^bi)eve  |)t)p.  fagt  gar:  -  -  iâ)  fe^ie 
in  ber  ©prad^e  u.  im  iSScfen  ber  ©cti^eit  beullic^, 
rearum  Feiner  af«  ©ott  fie  erfîiibeu  fcnnte.    5ÎHn  be« 

12  * 


180 

fftme  jroaï  Ut  @d)lu§  Solge,  atet  nun  »irt  «  auc^ 

ber  9rä§(if{)(le  Unftmi.  ßr  rcirb  fo  beweiêbar,  alâ  jene« 
SSenjeiê  bet  dürfen  »on  ber  (S>'ottUâ)hit  beS  ÄcranS: 
wer  anbete  aie  ber  ^^rcp^et  ©ctteê  fonute  fo  fcf)rei()en? 
-  -  (Stn  ^o^erer  Urfpr.  ^at  uic^t»  für  ft^,  felbfl  iu(^t 
baê  3eugiü§  ber  inorç^eutanb.  ©c()rtft,  ouT  bie  et  ft(f> 
tietuft:  beun  biefe  gibt  cffenb.  ber  Spt.  einen  menfct)f. 
2(nfang  butc^  Dîamennennung  ber-  3;f;iere.  ^ie  menfc{)l. 
(Srftnb.  îc.  S5er  f;o^ere  llrfpr.  i(î,  fo  fromm  er  fd)eine, 
burct)a»o  ungbttlid):  3Sei  jebem  ©cf)ritte:c.  î»er  menfct)[. 
geigtöott  im  grij§e(îcn  Sid)te:  fein  aSerf,  eine  menfc^f. 
©eefe  îc.  ©ic  bauet  jtc^  btcfen  ©inn  ber  Sßcrnunft,  al§ 
eine  ©d)ÖDferin ,  afs  ein  f8il'!>  feine»  SBefenê.  S)er  Urfpr. 
ber  ©pradje  wirb  alfo  nur  auf  eine  rcürbige  %xt  gott» 
Uä)  r  fcfern  er  menfrf)(.  i|î.  —  :Der  {)öf;ere  Urfprnng  i(l 
ju  nic^tô  nü^e  n.  auêer|î  fc^äblid)-  @r  serjîott  alle 
SBürFfamfeit  ber  mfd)f.  @eeie,  erfiart  nid)to,  u.  madEjt 
aUiè,  alle  ^Pfpciiologte,  u.  alle  aBtjJ.  unerFlarlicözc.  'S>it 
menfd)!.  lä^t  feinen  ®ct)ritt  tf;un  o^ne  2lué|ld)ten,  u. 
bie  frncî)tbariîen  (Srff.  in  allen  2:f;ei[en  ber  '^l;ilo\o\)^it, 
u.  in  allen  ©attungen  u.  93orträgen  bet  ©pta^e.  Sier 
58erf.  ^at  einige  f;iet  geliefert  h.  fann  ba^on  eine  SOîengc 

Hcfeni 

SBic  »Dürbe  er  ftci)  freuen,  »Denn  er  mit  biefer  5(6^. 
eine  ^ppot^efe  üerbrdnge,  bk  )io\x  allen  ©eiten  bctrac^» 
Ut,  bem  menfc^l.  ®ei(î  nur  jum  5?ebel  u.  jnr  Unel;re 
i|l,  u.  eê  ju  lange  ba3u  gewefen!  @r  ^at  eben  be§« 
wegen  baê  @ebot  ber  Slfab.  übertreten  u.  Feine  'f)ppo» 
t{)efe  geliefert  -  -  -  (Sr  beflieS'  jîd)  liebet,  »efîc  t>ata 
ûuê  ber  menf^l.  ©eelc  îc  ju  fammlcn  unb  feinen  ©a^ 
fo  SU  beroeifen,  une  tk  fejîcjîe  ))l;ilof.  aBal;rl;eit  bewie» 
fen  werben  Faun,  ©t  glaubt  alfo  mit  feinem  UngeÇjcr« 
fam  t)en  SBillen  ber  SlFabemic  el;er  erreicht  S"  Nl»«" 
alö  et  fic^  fon|l  ettei^cn  lieii.    (©nbe.) 


181 

6.12.  abfertiguufl  —  f.  V,  6.  [7.) 
@.  12.  La  Farce  entin  -  -  -  —  Epitre  au  Sr. 
Noel.     ©.  SU  IV,  93. 

@.  13.  mit  ge$temcnber\^ûr5e  —  v  r^'P  o"^vto- 

fxo^  TÔlv  àTTopoif.itïoJî'   evpeaiç  yaçTov.  Philo 
de  praemiis  et  poenis  p.  918. 

©.  14.  5îeTOtoutaner  bieffeitê  -  -  f.  ju  II,  81.  85. 

(©.  15.  3^edf)enfunft  o^ne  B^^cn  —  Certe  prior 
anima,  quamlittera;  et  prior  serrao,  quam 
liber,  et  prior  sensus,  quam  Stylus;  et 
prior  homo  ipse,  quam  philosophus  et  poeta. 
Numquid  ergo  credendum  est,  ante  litte- 
raturara  et  divulgationem  ejus  mutos  abs- 
que  hujusmodi  pronunciationibus  homines 
vixisse?  Nemo  Deum  et  bonitatem  ejus, 
nemo  mortem,  nemo  inferos  loquebatur: 
mendicabat  sermo,  opinor,  immo  nee  ul- 
lus  esse  poterat,  cessantibus  etiara  tunc, 
sine  quibus  hodie  jam  beatior,  et  locuple- 
tior  et  prudentior  esse  non  potest,  si  ea, 
quae  tam  facilia,  tam  assidua,  tarn  pro- 
xima  hodie  sunt,  in  ipsis  quodammodo 
labiis  parta,  retro  nonfuerunt,  antequam 
litterae  in  seculo  terminassent,  antequam 
Mercurius ,  opinor,  natus  fuisset.  Et  unde 
ordo  ipsis  litteris  contigit,  nosse ,  et  in 
usum  loquelae  disseminare,  quae  nulla  un- 
quam  mens  conceperat,  aut  lingua  pro- 
tulerat,  aut  auris  exceperat?  Tertullia- 
nus  de  Testimonio  animae  adversus  Gen- 
tes Cap.  5. 


182 

©.  16.  Bet)ûupten  bie  ^^ieve Epicurus  — 

bestias  putat  esse  spécula  naturae.   Cic. 
de  fin.  Lib.  IL  32. 

Pour  Dieu,  s'il  est  ainsi,  tenons  do- 
resenavant  escole  de  bestise.  C'est  l'ex- 
trême fruit  que  les  Sciences  nous  promet- 
tent; auquel  cette -cy  conduit  si  douce- 
ment ses  disciples.  Nous  n'aurons  pas 
faute  de  bons  Regens,  interprètes  de  la 
simplicité  naturelle.  Montaigne  III.  Ch.  12. 
Conf.  Plat,  in  Politico  de  Saturni  Alumnis. 

©.  16.  «Paiißlcffcn  —  Pauglos   in  SSoltaire»  Candide  f. 
II ,  243. 

®.  16.  ber  alte  f^ui-jl  ïon  3)  =  » 

fyürft  öon  S)  e  ff  au;  ^er  ^ranjoê  tjl  ntcï)t 

©ott  nid)t  9}îenf(^ett  treu, 
^riebricr;  aBiIî)elin:   W\t  :^a5cn3  aucî) 
erfa^ïen. 
©.17.  ^erftfloge —  lîekt;  Persiflage  itel^e  Mé- 
moires d'nu  honnête   homme    unb  ben  Dis- 
cours préliminaire  gu  mes  fantaisies  m  ber 
Collection  d'Heroidcs  et  pièces  fugitives 
de  Dorât,  Colardeau,  Pezajetc.  Tom.  II. 
1769.  12.  p.  103.    J'ai  toujours  cru  que  les 
petits  Romans  de  Voltaire,  ses  lettres  en 
vers,  ses  pièces  détachées  et  ses  poèmes 
satyriques    avoient   donné    l' idée    du    mot 
persißage^   qui  s'introduit   depuis  peu  et 
dont  le  sens  n'est  pas  aussi  vague  que  d' 
abord   il   le   paroit.     Le   persiflage   est  à 


183 

mes  yeux  la  décomposition  des  objets  im- 
posans  réduits  à  leur  juste  valeur. 

©.  18.  [appläuö.  îîactifolget  —  ygl.  IV,  ©.  27.  u.  ©.  18 
unten. 

6.18.  ï»er  tÇeure  \vî^d)c  ®raf  —  Algarottî,  »gl.  bie 
2Cnm.  3«  @.  34.  :Sct:  ei(te  l^eif  feiner  Oeuvres,  trad. 
de  l'Ital.  Berlin  1772.  cntfjdlt  :  Dialogues  sur  l'Op- 
tique  de  Newton  (il  Newtonianismo  per  le  Donne) 
lint)  Vers  faits  à  P  occasion  des  Dialogues  sur 
l'Optique. 

©.18.  beê  Dîecenfentcn  fîckn  <f)auptii3Örtet  —  IV,  11. 

©.  19  u.  32.   gefelli'd)aftl.  SSergleic^  —  öfter  kç  ^crfcet. 

2)e§  ûtittetè  tfon  Siofettcretts  ïe^te 

©ter;c  VII,  91.  [V,  7.  9.  14.]  V,  115. 

6.  21.  unter  bem  2:ite[  (o^r.  IV,  243)  : 

xul  £j'à  3rou;ao3  lepo(pdvTr,v.  Arrîanî  Epic- 
tetus  III.  cap.  21. 

<S.21.  Sentpore  et  loco  präl.  —  Rabelais. 

©.22.  unter  fcer  ©telle  au5  'piato:  î;  yàp  xarà  xi^v 
^eiavKCtpdSoaLV  cptkoaocpia,  "LOxr^crL  t);v  arpô- 
yoiav  xal  ^z^aiol,  r,ç  àvuipe'^eLariÇy  ^v'èoç 
fi  TrepI  xb}^  aoTiîça  oly.ovo^la  (paîvexai,  y.wvà 
ta,  ffTOJ.;^£Ïa  xov  xôa-fjLov  y.oX  ov  xarà  Xpi- 
arrbv  cpeponévoov  ri^cöv*  Vi  yh.p  o.-koï.ov'^o';  Xpt- 
CTGÜ  ^t^otcrîfaXi.aj  ;cßt  tov  iîr^^iiovpyov  tzSeta- 
^£1,  xal  T?;!'  'Kpôvoio.v  uéy^pL  TÔ)V  xos^xà  ftépoç 
dt^et ,  y.o-l  Tpercrr^v  xai  yevViXr^v  oTSzv  ttiv 
xàv  OiXOL^eLGiv  (pvcriv'  xal  noXixsvsa^at  tlq 
Svvaitiv  è^OfxoicaxixrtV  xcZ  Qeco  StSâaxsi ,  xal 
xifv  oixavo^iiav,    à)ç    ^ft^iovixhv   t^ç    aTtâariç 


184 

■jvpotea^ai    TraiHeLaç.     Clein.    Alex.    Strom, 
Lib.  I.  p.  296. 

@.  24.  DEUS  et  mentis  et  vocis  et  linguae 
artifex  —  Lactantius  Lib.YI.  cap.  21. 

itivenisse  dicuntur  neccssaria  ista  vitae, 
non  institjiisse:  quod  autem  invenitur, 
fuit:  et  quod  fuit,  non  ejus  deputabitur, 
qui  invenit  ^  sed  ejus  qui  insfituit.  Erat 
enim  antequam  inveniretur.  Tcrtullianus 
in  Apologetico  adversus  Gentes  Cap.  11. 

^.24.  «^aar  auf  unferm  'Raupte  —  r^pi'è cuivrai 

cie  xal  êttI  t«  ysveîopf  xal  ij.r,v  v.o.X  al  Tiap 
o^ov  To  aciyLO.  —  xcct  ovtg)ç  mepl  uioTiXov  tàç 
Tçi/(^aq  rav-zaç  ô  Seoç  îj/eÏTat,  oôcrrs  ayLa 
<Pp6vr,(rev  y.sKtveiv  iiapo.yLveo'èai  avTdc.  Clem. 
Alex,  Paedag.  Lib.  III.  Cap.  3.  p.  225. 224. 
unter  fcer  ©ct'fe: 

Unus  autem  et  idem  Demiurgus,  qui  et 
vulvam  plasmavit  et  solem  creavit  -  -  îre- 
naei  Lib.  IL  adv.  Haereses  Cap.  47.  p.  173. 

©.  24.  lieé  :  burc^  unfrc  3nnQt  njtrfen  wttl. 

^.24.  ^rotogoraê  —  Plato  in  Theaeteto  et 
Cratylo. 

Theaet.  p.  152.  nqwTayoQcç  t'Xiye  nnvTWV  /oij- 
fiârcav  /uérçoy  ((vd-ownov  fjycct,  Twy  juèv  àvTOiv ,  cSç 
îffTt,  TiSy  (^è  /urj  oyTcoy ,  (ô;  ovx  tCTty.  cf.  Crat^'l. 
p.  385.     Diog.  Laert.  IX,  51. 

<S.  25.  dn  gelehrter  SCrjt  —  Moscati. 

©.26.  @ct)njärmei:  von  Montbard,  i^on  Voré,  »ou  Fer- 
ney  en  Bourgogne  —  BuflFon,  geboren  JU  Montbard 
in  Bourgogne;  Voré,  Saiibgut  be?  Helvétius  ;  Fer- 
ney,  ^Ccltatreê  Sanbgut. 


185 

©.26.  Fouaciers  —  SScrPäufes  »on  5lf(^Puc{)en. 
©.26.  im  Sanbe  ber  ©l)albäer,  ont  SSaffeï  (£^e= 

bor  —  ^c\cïidlV, 
@.  27.  Sapplanber  K.  —  vgl.  @.  18. 

(».27.  (^efc^id;tfc^re{kr  —  -^ume  (»gl.  i,  406. 

442  f.) 
<S.  2T.  nunquam  fuisse  homines  in  terra,  qui 
propter  infantiam  non  loquerentur,  intelli- 
get,  oui  ratio  non  deest.    Lactant.  TI,  10. 

@.  28.  Aatecî)tému§  bcr  a[>cntunft—  Bayle  Dict. 
u.  bie  5ßorrebe  sunt  Extrait  »on  bent  Philo- 
sophe de  S.S. 

@.  28.  (grborafeo  —  W  er(îc  ^Utêgabc  ^at  :  »on  feinem 
gliicf(i(^en  lUepien  luei^j  —  >f)amaun  r;at  in  2  6;.  ge« 
flubert:  fein  2lrfat>ien  ober  Slbctabo  fennt. 

©.29.  «f)ofïin9en  —  in  e.  ©j.  gcänbert:  «ptofer^ten  unb 
©claücn. 

©.  29.  mortua  est  -  -  -  —  Petron. 

®.  29.  jargon  —  el  yàp  àrrixi^etç,  ovx  oôv 
'Aâ'Jjî'aïoç,  XÉj'e  ftot  Toù  jx)/  daçi^siv  lïtV  ui- 
xiav'i  itéq  lo  yiïv  eïval  croi  Soxel  ßccp^api' 
xt)T£por,  To  SsTtpbçTriV  àyLikiav  Vkagoitepov  i 
ei  de  av  tïjç  Ixelvoov  UvtI'/i^  TtaiSsiaç  ^  %i  ^oi 
do^ac,  alpov^évop  doy\xdTon' ,  Siv  ^Dioi ,  ^la- 
yiâyij,  ;  Tatiani  Assjrii  contra  Graecos  Ora- 
tio p.  163.  164.  in  Justini  Mart.  0pp. 

©.30.  eöongel.  ©eift  beê  5S>ud)er§  —  Tivea^& 
tpa-KE^iTai  SoiCLuoi.  Jo.  Alb.  Fabricius  de 
Dictis  Christi  in  Codice  Apocrypho  N.  T. 
p.  330. 

vS.30.  jussus  —  Ovidius. 

@.  30.  !0tontogne  III.  Ch.  9.  —  Plato  in  Jone  : 


186 

xovcpov  yàp  ^pf,^ia  Ttotririji;  èc^rt  xa\  n'vr^vor 
"naï  iepov, 

©.  32.  liée  :  btc  ®ebutt  fceé  erjîcn  9Kciifd)enpaat3. 

(S.  32.  iî)t*  Stauet  —  ®.  in  Thomas  Brown's 
"Works  Lond.  1686.  fol.  Pseudodoxiam  Epi- 
demicam  Book  V.  Chap.  5.  p.  195. 

<».  32.  Qui  primus,  quod  stimmae  sapientiae 
Pythagorae  visum  est,  omnibus  rebus  im- 
posait nomina  —  Cic.  Tusc.  Quaest.  I,  25. 
-  xu\  yàp  ol  Trap'  ''EXXrcrt  (pi'kocrotpovvxEç 
iLTiov,  elvai  aocpovç  tovç  -npônovq  toïç  nçay- 
fiaai  TU  dvûuaxa  ^eVxaç  etc.  Philo  Lib.  III. 
Allegor.  p.  1090. 

Jl  ne  faut  qu'un  amant  passionné  pour 
inventer  l'écriture;  mais  trente  Leibnitz 
suflPiroient  à  peine  pour  créer  la  première 
langue.  De  la  Philosophie  de  la  Nature. 
Amst.  770.  Tom.  II.  p.  298. 

<©.  33.  alâ  ben  Seï)ntrager  u.  ®t:6en  —  ov  ^6vov 

■nollxr.v.     Philo  de  Mundi  Opif.  p.  32. 
©.  33.  £uft  1)aiit  on  ben  5Dî:enfd)en!tnbertt  —  6 

xàv  öXoiV  r,ye^oiv,  oîd  xiq  àSÀoèeT);ç  xal 
iaxiâxop y  av^panov  xa7^eXv  }xiXkoyv  kirl  xe. 
ev(o)(^Lav  aal  ^eaplav,  xà  elç  éxdxeçov  élSoç 
■jtpoevxpeTCLaaxOy  îv'  sic  xov  xôo'fj.ov  elcre^^wv 
ei'StV::;  evpr,  y.où  crvfmâcnov  xal  ^éaxpov  tf^oj- 
xaxov.  Philo  de  Mundi  Opificio  p.  17.  -  - 
aixa  Tv7  Ttpô)xrji  ytvéars-v  ràç  slq  xo  ÇijvTtapa- 
axevàç  àTtdaaq  evpev  <5c7/^(>i05to<:  cet.  ibid. 


187 

@.  33.  5CacS/  waS  bta*  SOlenfcf)  —  »5  ^eo-jç  to>v 

ovoudzow  —  (ro(picxç  7ca\  ßaai'Xslac  tu   tpyov. 

Philo  p.  34. 
®.33.    Wxt  fctcfcm  ©orte  —  opyavov  tov  Gvy- 

K^L^aTo^  r^f-iàv  ■jtuvtoç,  evcp^çiov  r,yjiv.     Id. 

p.  178.     Qiiod  deterius  pofiori  insidietur. 

® .  34.  l'iî  ^icdnbert  :  benn  bie  menfcl)!.  S^Jatur  Mcibt  -  -  - 

«    9  einem  ©ûucrtetge — tpipa^n-iiixtiq  la-^ïvi 

ovaiävy  'iva  àiTOT£7t.scr^oi^iEv.  Philo  de  Bacri- 
ficiis  Abelis  et  Caini  p.  148. 

@.  34.  ®ie  OiCte  *")  Qcißü  su  ben  affiorten:  im  fcïjroar« 
3en  2lfcl)enfad. 

6.  34.  in  coemeterîo  Pisorum  —  îfllfpieriing  fluf  beS 
©rafeii  3t[garotH  ©rabmaf.  Le  trois  de  Mai  1764 
cessa  de  vivre  à  Pise  le  Comte  Fninçois  Alga- 
rotti  -  -  Jl  laissa  3000  Sequins  à  Maurino  pour  le 
mettre  h.  son  aise  avec  sa  famille,  et  de  plus  1000 
autres  pour  les  frais  du  tombeau  de  son  goût  et 
de  son  invention  (|ue  ce  peintre  devoit  élever  au 
Comte  dans  le  cimetière  de  Pise.  Ce  tombeau, 
comme  nous  avons  dit,  fut  élevé  aux  frais  et  au 
nom  du  Roi  de  Prusse  qui  chargea  le  Comte  Bon- 
homme de  l'exécuter.  Le  dessein  que  Maurino, 
prévenu  par  la  mort,  en  avoit  laissé,  fut  heureu- 
sement et  artistement  perfectionné  par  Ch.  Bian- 
coni  Peintre  et  Architecte  célèbre.  Cet  Artiste 
fit  aussi  le  beau  modèle  de  la  Minerve  qu'on  voit 
affligée  et  triste  couchée  sur  l'urne,  et  ceux  de 
l'Amour  et  de  Psyché  au  milieu  desquels  paroît 
le  portrait  du  Comte  ayant  à  côté  une  lire  et  un 
compas,  symboles  qui  font  allusion  à  la  poésie,  k 
îa  philoiopbie,  et  k  l'inscription  Alsarotto  Ovidii 


188 

aemulo ,  Newtoni  discipulo  •  •  Ce  mausolée  est 
de  marbre  très  -  fin  ;  l'Architecture  en  est  simple 
et  dans  le  goût  des  Grecs.  Méin.  coucernaut  la 
Vie  et  les  Ecrits  du  Comte  Alg.  Chev.  de  l'Ordre 
du  Mérite  et  Cbamb.  du  Roi  de  Prusse.  Berl.  1772. 

@. 35.  Roman  des  Oeconomies  ---  —  Sully. 

<».  35.  @rcnjpartï)er ,  —  =  ^oft. 

@.  35.  Entrepreneurs Sully. 

@.  35.  ctiDanigcn  @cfcf)tt)iftcr —  ©efrfjncben  in  ber 
f3aImfonntag§=5Ud)t  ntitten  in  ber  ©rrcartung 
meiner  älteften  %oé)ht. 

@.  35.  'Païuirge  —  ©ie{)e  Rabelais  Liv.  II.  Chap.  9. 
Comment  Pantagruel  trouva  Panurge  ---  -  il  lay 
demanda  mou  amy  ie  vous  prie  qu'vn  peu  vueil- 
lez  icy  arrester,  &  me  respondre  à  ce  que  vous 
demanderay  -  -  -  qui  estes-vous?  dont  venez-vousf 
oïl  allez -vous?  que  querez-vous?  et  quel  est  vo- 
stre  nom?  Le  compagnon  luy  respond  en  langage 
Germanique:  Juncker  got  geb  euch  glüch  undu  heil 
---A  quoy  respoudit  Pantagruel:  Mon  amy  je 
n'entends  point  ce  barragouin.  pourtant  si  voulez 
qu'on  vous  entende ,  parlez  autre  langage.  Adonc 
le  compagnon  luy  respondit:  Albarildim  gotfano 
dechmim  -  -  -  Lors  dit  Pantagruel,  Compère  ie 
ne  sçay  si  les  murailles  vous  entendront,  mais  de 
nous  nul  ny  entend  note.  Dont  dit  le  compagnon: 
Seignor  mio  voy  videte  -  -  -  Encores  moins,  re- 
spondit Pantagruel.    Adonc  dit  Panurge  :  Jona  an- 

dic    gaussa    goussy etc.     Dea   mon    amy,    dit 

Pantagruel,  ne  sçavez-vous  parler  François?  Si 
fay  tresbjen  seigneur,  respondit  le  compagnon. 
Dieu  mercy,  c'est  ma  langue  naturelle  et  mater- 
nelle. 

®.35.  £Luintuô  Sfciliuâ  —  ^om  Guischard  ]^ttltc 


189 

tc^  flufjcrortcntltd^e  2îrtectioten  gclcfen/  bûfj  Ik» 
feï  sunt  Quintus  Icilius  umgetaufte  §elb  in 
feinem  jeljnten  Sa^r  lateimfd),  gnec^ifc^,  I)e* 
èraîfcf) ,  orabifcf) ,  perftfcf)  unb  cï)ineftfcî)  verftan- 
ben,  ba§  f^-ran$öfifc§e  auf  feine 'eigne  §anb  unb 
burd)  Umgang  gelernt,  ba^  er  in  5 Sauren  ein 
5Cutor  in  ber  ©pradie  {)at  werben  fünnen,  cng- 
lifd),  fpanifc^,  italienifc^  gleidjfaiïô  »erfte^t. 
aôaâ  für  ein  l^polog  !  unb  SDîartiâfo^n  Î 
2Cuo  einem  35riefe  >f)amamiê  an  3-  ®-  Sinbner  vom 
ll.©ept.  1762. 

Berbern  angefünbigt  V,  15  f.  (ßinfäße  w.  3n>etfel  »gl. 
V,  25.  26).  derbere  (Sinreben  V,  27  ff.  »gl.  V,  38.  <f)amanng 
2lntn)ort  V,  30.  Saê  einjige  ütrtge  ©jremplar  V,  31.  bep 
(bcm  Satenbruber)  SKcfer  i^erpfäubet  V,  47  — 50. 54. 55  f. 
unb  in  >f)erber5  «f)änbe  übergegangen  IV,  319.  V,  162. 
(Sine  ©teile  anê  biefcr  ©d)rift  IV,  68.  in  ben  t>icrop{)ant. 
«Briefen  IV,  242.  2(u^erbem  ifl  bie  ©c^rift  enväf;nt  V,  165. 
©.  40.  3-  3.  lie»  :  Önomatopoefte. 

.    s     3-13.  liée:  aie  »ieüeicl)t  unterfd)eiben  fann. 
©.42."*)  liée:  To  7f  yKQ  /Ji/Lie^cd^cct. 
©•43.  liée:   ber  SJÎÎagen  felbjî  fein  2lint  nic^t  verra. 

«    »    in  ber  5?ote  liée:  ccîcd^rjTÔiv.    De  auima  3,  8. 
©.  47.  3.  8.  lieâ  :  D^ad)bem  ic^  mid)  biâ  -  -  - 

»    •    3-21.  s      £il;ngeac^tet  aber  jeber  Se^rl. 
©.48  u.  49.  i(l  eo  nur  ein  a)erfel;en,  ba§  "iik  aSer^jeileii 

nicl)t  abgefegt  fiub. 
©.49.  reeber  i>er|îecftem  nocl)  feinem  llnftnn  —  vgl.  IV,  6. 

*    •    lieg:   SBteber  =  aSergeltungêma^e  ber  (îrttif. 
®.  50.  lieâ  ©.  40  (Î.  §.  40. 
S.  51.    »    ©.72  jî.  ©.  22. 
®.52.  fünf  3:()aler  -  f.  V,  18.  49. 


190 

e.55.  Ifcô:  fcettdjîoti. 

©.54.    =      fo  gcb'  tc^  —  lieô;  Boiingbroke. 

©.  55.    »      aïemamtifct)en. 

©.56.  ©pemologe  (5lp.®efd).  17,  18),  Hamann  fclbjl; 
cr  fpriiigt  nad)l;cr  fcl)iKll  ab. 

©.57.  (ieê:  Exrector  6.  X.  ®—  yc?f.  IV,  68.  117  ff. 

©.  57.  [icê  ;  on  feinem  SBater  —  ju  evneueni. 

©.58  u.  59.  fieê:  <?efcl)u|)e  eê. 

©.62.  aiit^cnifcfte  (Syrien  —  Aphtliouius  etti  ©cjj&ifl  u. 
Dîebner  »en  ^iitipcl)ien  tm  2.  ^^Orf).  fd)rie{>  Progym- 
nasmata  in  Rlietoricam  ;  v>Ç[\.  \'1I ,  27. 

©.  64.  Scben  uuï>  G^araffer  ^rn.  S.  %.  jîfc^'enâ ,  enN 
werfen  i>on  Or.  Äarl  Dienatu»  -f)aufen.  «f^alie  1772. — 
(îl;ri(l.  2lDc[pO  ,Ktof^  Genius  Seculi.  2((ten(). 

©.65.  lieê:  S)an.  3,19.  —  Heê:  'Pofauneu,  Drommeten, 
>f)avfen. 

©.  65.  3- 13.  lieè  :  bur^  tic  ^ofauneu  feiner  ^n'efler. 

©.67.  2tHm.  t)  lieè:  ii^arb  irre. 

©.68.  ber  ^aüifc{)e  3-  ©afcmcn  UJktbanafîuâ  —  jüc^. 

©.  68.  ©ngelber^em.mttgefpalt  ?^'U§— (gpalbing. 

®.  69.  5CnacreonttfdE)e  ^offen  —  ©leim. 
s    s    lieâ  ;  nnb  bnrd)  i^ermifd)te  îoerfe  in  'JJcelTe  îc. 

©.70.  ber  rot^roelfdje  Sîiefe  beâ  ÏRrîOîarmontel — Bélisairc. 
«    s   lieâ:  unb  unter  ber  3Sern?a(tung. 
»    .  g3tdcenaü  —  n)of)I  ber  2Rinifter  3(iU^,  93ef(^ü|er 
ber  5luffldrer. 

©.71.  liée:  (Srfd)einiîng  eineâ  ÎJÎorblid)^^. 
»    *      9     treu  unb  sartlid),    fonbern   avuS)  unji^lig 
ftnb  —  (get)  -  -  unb  pfa^!) tm  5îorbcn  :e. 

©.71.  licè:  Horat.  Ep.  II,  1. 

©.71f.  ju  crjieOen  nad)(ä§t  jc.  --  V,  19.  sjgl.  39. 

©•72.  5u  ben  legten  Söertcn  )>qI  V,  18. 

î)a§  5Kanufcri))t  ber  Sinfdde  u.Snjeifef  cnt^ärtom  ©nbe 

nod)  ben  fclgenbeu  franj.îtuffa^  (ügr.IV,78.80.  [V,27.]). 

î)ie  aSerfe  in  ber  2luff(^rift  beèfelben  finb  auê  bem  IV,  86.  an« 

9efii()rteu  ©ebic^t  au  Sieur  Noël  ;  f.  ji?  IV,  93. 


AU 


SALOMON    DE  PRUSSE. 


Les  mets  exquis  amorçant  les  Prussiens 
Les  ont  changés  en  Epicuriens. 


L'illusion,  le  prestige  et  la  faim 
Nous   rendroient  tous  peut- èlre   Antropo- 

phages. 


Eternel,  délivre!   Que  le  Roi  nous  réponde 
au  jour,  que  nous  crierons.     Ps.  20,  10. 


SIKE, 


19» 


SIRE, 

Je  suis  un  pauvre  Diable,  fou  de  mes 
bâtards,  que  je  viens  de  léguer  à  un  cadet 
perdu  pour  sa  patrie,  mais  digne  d'être  le 
Président  de  l'Académie  de  Sciences,  par 
laquelle  il  a  été  courouué  pour  un  discours 
aussi  méchant  que  le  Siècle  qui  laisse  périr 
de  faim  les  Mages,  au  lieu  de  les  jeter  dans 
une  fournaise  de  feu  ardent. 

V.  M.  est  ce  que  les  Sages  du  Siècle 
appellent  un  Etre  Suprême  de  la  terre^  et 
Vous,  Sire!  avez  fait  éclater  la  Supériorité 
de  Votre  Génie  au  dessus  de  tous  les  au- 
tres Rois  par  autant  de  Merveilles,  que  le 
Dieu  des  Juifs  a  rendu  Son  nom  glorieux 
au  dessus  de  tous  les  Idoles  des  nations. 

Le  Mage  du  Nord  Vous  adore  ,  Sire  ! 
avec  une  dévotion  rivale  de  celle,  qui  in- 
spiroit  jadis  les  Sages  d'  Orient.  Béni  soit 
l'Eternel  qui  a  jugé  les  bouts  de  la  Prus- 
sie ,  qui  a  donné  la  force  à  son  Roi,  élevé 
la  corne  à  son  Oint,  et  accompli  les  bonnes 
paroles  données  à  Vos  Pères  il  j  a  500  ans. 
Parceque  l'Eternel  a  aimé  son  peuple,  Sa- 
loîtion  a  été  établi  ROI  sur  tous  les  Prus- 
siens ! 

Mais  ou  sont  les  temples,  les  autels, 
les  prêtres  consacrés  à  la  Religion  de  VEtre 
Suprême  de  la  Prusse  ? 

Hamann'«  ec^^nftta  \W\.%^.  13 


194 

Le  goût  sublime  de  V.  M.  semblable  à 
V esprit  duCÂristianisme  ne  veut  aucun  au- 
tre culte  que  celui  d'esprit  et  de  la  vérité, 
ni  d'autres  autels  que  les  coeurs  de  ses  su- 
jets, ni  d'autres  ministres  que  ceux  qui  ai- 
ment et  prêchent  la  vérité,  qui  aiment  et 
pratiquent  la  vertu.  Mais  où  est  cette  Race 
élue?  cette  Sacriticature  royale?  cette  na- 
tion saiote?  ce  peuple  acquis  qui  annoncent 
les  vertus  de  celui  qui  les  a  appelés  des 
ténèbres  à  sa  merveilleuse  lumière?  oii  sont 
ces  mages  qui  offrent  leur  corps  en  sacrißce 
vivant,  saint  et  agréable  à  V.M.  laquelle 
ne  veut  dans  tous  ses  états  qu'un  raison- 
nable  Service? 

O  Dieu!  les  nations  sont  entrées  dans 
Ton  héritage;  on  a  profané  le  temple  de  Ta 
Sainteté!  Seigneur!  Souviens -Toi  de  l'op- 
probre dont  Tes  enoemis  ont  diffamé  les 
traces  de  Ton  Oint. 

Votre  Siècle,  Sire!  n'est  qu'un  jour 
d'angoisse  et  de  répréhensiou  et  de  blas- 
phème. Tous  les  Sarcasmes  aussi  innom- 
brables qu'  accrédités  contre  la  Providence 
du  PERE  qui  est  aux  cieux,  contre  l'eW»- 
gile  de  son  FILS  et  contre  les  oeuvres  di- 
verses du  SAINT  ESPRIT  ne  sont  que  des 
souris  et  des  chansons  en  comparaison  des 
pensées  et  paroles  sacrilèges,  dont  on  noir- 
cit Votre  Nom  auguste,  la  Sagesse  deVo- 


195 

tre  Règne  et  les  Oracle»  de  Votre  Volonté 
et  de  Votre  Esprit. 

Le  Moiutre  le  plus  étonnant  dans  la 
Sociéfc,  comme  dit  un  de  ces  auteurs  mo- 
dernes, est  un  esclave  qui  pense  librement. 
Or  voilà  jusqu'où  tous  vos  sujets  vont  s'abâ- 
tardir pnr  l' insolence  et  la  corruption  de 
ces  beaux  esprits  qui  surpassent  en  inp;ra- 
titude  le  rebelle  illustre  Absalom.  Les  Juifs 
n'ont  pas  été  imaginés  si  afTautés  de  la  chair 
de  gros  taureaux  et  du  sang  de  boucs  qu'  on 
se  familiarise  avec  l'idée  d'un  Génie  insa- 
tiable de  la  sueur  et  du  sang  des  enfans  de 
son  royaume  pour  eu  engraisser  des  petits 
chiens,  auxquels  un  Siècle  idolâtre  prodigue 
des  mausolées,  malgré  le  divin  principe  de 
l'épargne.  Mais  j'aimerais  mieux  mâchon- 
ner ma  langue  bègue,  pour  la  cracher  à  la 
face  de  vos  ennemis,  et  j' aimerais  mieux, 
comme  dit  St.  Paul,  livrer  mon  corps  pour 
être  brûlé,  qn' à  traduire  ou  abréger  toutes 
les  abominations  établies  dans  le  lieu  saint 
de  r  Etre  Suprême  de  la  Prusse.  Que  la 
postérité  qui  les  lit,  n'y  fasse  attention! 

Mais  Sire!  Vous  n'avez  poiut  regardé 
comme  usurpation  la  forme  d'un  Etre  Su- 
prême^  qui  peut  perdre  les  âmes  et  les  corps 
jusqu'au  dcUà  Géhenne,  et  Vous  Vous  êtes 
anéanti  jusqu'  à  Vous  faire  Vous-même  à 
la  ressemblance  de  ce  Hoi  des  Juifs  qui 
est  le  Roi  des  Rois  et  qui  néanmoins  a  été 

13* 


196 

mis  au  rang  des  malfaiteurs,  des  brigands 
et  des  pendards.  Vous  Vous  êtes  abaissé 
Vousinèoie,  et  étant  trouvé  en  figure  comme 
un  malheureux  Prussien  ,  Vous  parvien- 
drez enfin  à  devenir  notre  PEKE  qui  saura 
bien  donner  à  ses  enfans  des  choses  bonnes, 
comme  notre  Père  qui  est  aux  cieux;  car 

c'est  le  meilleur  des  Pères 

Et  sans  nous  engourdir  par  des  lois  trop 

austères 
Il  veut  que  ses  enfans,  en  petits  Libertins 
S'amusent   en  jouant  de  l'oeuvre   de  ses 

mains; 
Il  renvoya  le  prix  à  la  prochaine  année  *). 

Soyez  donc,  SIRE,  parfait  comme  Votre 
PERE  qui  est  aux  cieux  est  parfait,  et  Vo- 
tre Nom  sera  sanctifié  au  dessus  de  tout 
nom>  La  magnificence,  la  splendeur,  la 
gloire  de  Votre  JUègne  sera  établie  et 
augmentée,  car  l'Eternel  Vous  a  élevé 
souverainement,  en  Vous  donnant  une  ma' 
jesté  royale  telle  qu'  aucun  Roi  avant  A'^ous 
n'en  a  eu,  et  Vous  serez  assis  sur  le  trône 
de  l'Eternel,  pour  être  le  Roi  des  Rois; 
Toute  la  Prusse  Vous  obéira  et  Votre  vo- 
lonté sera  faite  en  terre  comme  au  ciel. 

Après  être  devenu  exemplaire  des  Roiê 
le  Prince  des  Vertus  des  armes  et  des  loix 


'■')  Le»  systèmes  par  Voltaire. 


197 

et  le  Père  en  effet  de  vos  peuples  Prus- 
siennes^ sans  les  échasses  ni  d'un  bon  homme 
comme  Sully ^  ni  d'un  Contrôleur  général 
des  finances^  Vous  aurez  encore,  SIRE! 
la  bonne  fortune  d'  être  la  créature  d' un 
historien  original  de  sa  nation  et  de  Vo- 
tre Siècle.  Les  grappillages  d' un  Génie 
ne  sont -ils  pas  meilleurs  que  toute  la  ven- 
dange d'une  imitation  servile  et  précaire  ?  *) 
Le  sans;  du  grand  TVinJcelmanii  sera 
yengé  et  vos  sujets  naturels  ne  s'  expatrie- 
ront plus  ni  risqueront  d'être  massacrés  par 
ces  Bandites^  qui  aiment  si  furieusement 
les  antiquités  d'or  et  d'argent,  comme  les 
sages  et  les  beaux  esprits  du  jour  celles  de 
la  vérité  et  de  la  vertu.  Herder  sera  Pla- 
t07i  et  le  Président  de  Votre  Académie  de 
sciences.  La  Prusse  produira  ses  Rabelais 
et  ses  Grecourts  **),  et  ils  seront  plus  bril- 
lans  que  les  singes  et  les  paons  d' Ophir, 
et  Vous,  Sire!  imiterez  le  bon  Dieu, 

qui  n'en  a  fait  que  rire. 

Le  Mage  du  Nord  brûlera  et  ses  sept  mille 


')  Jud.  8,  2. 

*)  Ariegê  s  î)omaiuen  »  ©cf)affnet  6ei)  bec  uîlari'enroet« 
berfc^eu  Kammer,  SSerfaffet  fcf;t  gutec  uub  etenbeic 
®ebict)te,  Ueberfe^et  beâ  Guariniîc,  ben  5tu9U(îu3 
fclbfl  für  einen  putidissimum  penem  et  homun- 
culum  lepidissimum  erfeuneu  toûrb?. 


198 

frères  *)  ne  mourront  plus  de  faim,  mais 
sortiront  de  leurs  tombeaux  et  ressembleront 
à  ces  oiseaux  des  cieux  qui  portent  des  nou- 
velles **). 

Béai  soit  l'Eternel,  dira  la  Souveraine 
de  Saba,  car  Dieu  a  établi  Salonion  pour 
faire  jugement  et  justice  eotre  l'Europe  et 
l'Asie  —  Le  Salomon  de  Prusse  aura  sur 
mer  une  flotte  et  les  fleurs  de  Lys  ne  par- 
tageront plus  les  vétemens  de  Salomon ,  ni 
jetteront  sa  robe  au  sort. 

Tous  les  habituas  de  la  nouvelle  Pruste 
rechercheront  de  voir  la  face  de  Salomon, 
pour  entendre  la  Sagesse  que  Dieu  a  mise 
dans  son  coeur. 

Chacun  lui  apportera  son  présent  et  tous 
lea  coeurs,  Sire,  brûleront  d'amour  pour 
l'immortalité  de  Votre  nom^  la  gloire  de 
Votre  règne^  et  l'accomplissement  de  Vo- 
tre volonté^  d'un  amour  plus  fort  que  la 
mort,  et  plus  jaloux  que  le  sépulcre  d'un 
trésor.  —  — 

L'argent  ne  sera  plus  prisé  en  Prusse 
que  lés  Systèmes  d'une  foi  punique,  et  l'ar- 
gent ne  sera  estimé  du  temps  de  notre  Sa- 
lomon.   Car  la  preuve  de  la  foi  Prussienne 


•)  -  -  Nam  multo  plurcs  gumus,  et  veluti,  T«, 
Judaei,    cogamus  in  banc  concéder«    turbam. 
Horat.  Sat.  1,  4. 
••)  Ecclei.  10,  20. 


199 

sera  beaucoup  plus  précieuse,  que  bor  éprouvé 
par  le  feu,  à  fia  que  tout  tourne  à  louange, 
à  l'bonneur  et  à  gloire,  quand  le  Salomon 
de  Prusse  sera  élevé  *). 

Le  maître  d'  botel  en  portera  le  té- 
moigoage  à  Pékin  en  criant  comme  un  co- 
chon chinois:  tout  Souverain  sert  le  bon  via 
le  premier:  mais  Toi!  mon  Apollon  et  mon 
Seigneur!  Tu  as  gardé  le  bon  vin  jusqu'à 
maintenant. 

Or  quant  au  péage  

Je  brûle  **)  et  je  me  njeurs  en  invoquant 
l'Eternel,  comme  le  juge  d'Israël  à  mâchoire 
d'àoe:  Seigneur  éternel!  je  te  prie,  sou- 
viens-Toi de  moi,  o  Etre  Suprême!  je  te 
prie,  fortifie -moi,  et  que  par  un  coup  je 
me  venge  pour  mes  deux  yeux.  —  Que 
je  meure  avec  les  Arithméticiens  politi- 
ques^ qui  m'ont  déduit  5  écus  par  mois  sans 
rime  et  sans  raison^  et  je  suis  trop  con- 
vaincu que  V.  M.  aime  et  l'un  et  l'autre. 
YIXI. 

*)  Jam  Fides  et  Fax  et  Honos  F/fdorqae 
Priscus  et  neglecta  redire   Virtus 
Audet,  apparetque  Beata  pleua 
Copia  cornu.    Horat. 
••)  -  -  o  mare!   o  terra!   ardeo 

duantum  neque  atro  delibutus  Hercules 

Nessi  cruore ,  nec  Sicana  fervida 

Furens  in  Aetna  flamma.  —  Horat.  Od.  V.  17. 


200 


©.  bie3Sombe  sum  IV.S^etf,  »gf.  V,22f.  26.  [27.] 
30  f.  32.  119.  VII,  93.  Uebcï  uîkoMè  %nimxt  V,  32. 
f27if.J  30f.34.  IV,  319.  (vql  V,43.)  —  3u  ben  V,  32. 

abgebrucftcii  (Stürfeu  auâ   ber  ^cniâébergifc^en  3ettung 
ç\ci)oxt  aud)  110^  baê  nad)(îer;ejibe: 

1TT3.  22.®tûce.  15.5Jîâra. 
5Cuf  (Srfudf)en  n)trb  5tad)fteï)enbc§  etngerûcît: 
(Sm  paat  Q,nk  %unnhi,  bte  ber  «Çtmntel  fief» 
fer  îennt  ol6  td^,  ^aBen  ft(^  öeroBrebet,  l){e5'î'um= 
mer  tneincâ  «Çaufcê  sum  SKû^rjetdien  tl)re§  ge= 
I)etmen  SSrtefraed^felê  g«  mad^en;  unb  sn)ar  ber 
eine  unter  bem S'î'amen  eines  c^^inefifdfien  33" o* 
gelé,  unb  ber  onbere  unter  bem  mcl^r  «yrud^t 
èringenben  5'î'amett  eineâ  rômif(i)en  (S or* 
refponbenten  —  Nantit  e§  mir  oBer  niâ)t 
ûBer  bicfem  ®d)er$c,  tt>ie  bem  ormen  (Snarïe 
mitVfcinem  Bcfefenen  «Çaufe  in  beâ  ^rn.  ©rooBe 
Starren  von  ©tanbe  gel)t:  fo  Hn  id^  genô's 
t^io^d  ï)iemit  iebermânniglid)  unb  infonber^eit  atte 
ctraanige  Aaufïuftige  gu  »erftdjern,  ba^  ber  zeitige 
«Beft^er  be§  am  ûlten  ©raBen  Str.TSS.  gelegenen 
§ûufc§  >eber  jcrnalâ  ein  SftaguS  gewefen  ift, 
nod)  irgenb  ein  3CId)t)miil  werben  mirb,  unb 
coen  fo  wenig  mit  weit^crge^olten  <Bâ)ûiten 
ûlâ  mit  ben  Srrlid)tcrn  jenfeitê  ber  Söiefe 
in  bem  geringsten  3>crftänbniffe  ober  SSönbnife  jle^e. 
^â)  mU  eê  gar  nid^t  leugnen,  einige  23Iät= 
tcr,  in  bemfelBen  @inn  unb  ^on,  worin  iâ)  fel= 


201 

Kge  gcfc^ttcben ,  me^r  olâ  einmal  fia*  ba§  îDt  e  U 
jlerftü(f  meiner  Saune  auêgcgeBen  ^nljàbm, 
@ie  fînb  aBcr  fd)on  feit  wxiq,n  Bett  an  einem 
fîdjcrn  £)rte  bié  sur  ïui)kïcn  ^u^c  bcr  leisten 
«^anb  aufgehoben,  Befonberâ  in  STnfeïjung  einis 
ger  «Stellen  r  gu  beren  Prüfung  iàj  nodf)  anber= 
weitige  5fuêftcf)ten  ertimrte — 3)em  fe^  aber,  n)ie 
tf)m  JDolle:  fo  beî)alte  id)  mit  auâbrucïlicl)  »or, 
baê  ganse  ci^inefifdie  SSIcnbraeriÉ  unb  @au!el= 
fpiel  felbft  aufjubccîen,  unb  wo  môglicf)  burd[) 
S^at  unb  ^anblung  —  bie  befte  ©erebfamieit 
meineâ  @efd)mac^â  —  ôffentlid)  gu  befd)ämcn. 
SoI)ann  ÖJeorg  «Hamann. 

©,75.  ju  9îofc  1)  -  -  BouoTîav 

vv  -  -  OJyiiip.  VI.  V.  152.  153. 

©.77.  liée:  oÇne  ein  ©pecimen.—  9îcte  5)  lies:  Baye- 
rus  u.  Mus.  Sinicum. 

©.78.  nact)  ^p.  —  «Peterêburg. 

®.  T8.  ben  ^'forbnpinb  »erlieren  —  perdre  la 
tramontane. 

(îramontauo  ober  îramcntana  Çei§(:  bcr  5'?otb(ïcrn  ; 
unb  perder  la  tramontana  beit  9ÎPrb(îeril  —  afs  £etN 
jlent  bec  ©eefa^rer  —  üerlfereit,  I;et§t  aué  ber  SaJTung 
Fommen,  jïcî)  iuct)t  311  ftnben  UMiJeii.), 

©.  79.  3-  2.  liée  :  gauler  neun. 

@.  83.  ^tiiî  17).  —  3n  bem  angefiifirtcu  @(J|rift(i)en  : 
î)e>5ifen  auf  beutfc^c  @eIcÇ)rte,  2)ic^fet  unb  ^ünjlfenc. 
1772.  lautet  Nro.  9. 

I  «Ôamatt.  | 

5    îCljuHug  fînî)  feine  ße^ren  ;     | 
I    aiôUFlug  ijî  bumm!  5 

®%wv*wwvvvv%'v\'\  vwvvw  wvvw® 


202 

©.  85.  Äbcnbnial  beé  îrimolcfon  —  rni  9)etron. 

©.  86.  Dîcte  ^)  lieà  :  Ziuitè  93erfuc^  :c.   (bie  Uekrf.  i^ 

»cil  'ÎJf.  104,  ÎB.  3.) 
©.88.  (icê:  ^ciw.  Feine  Çrucfct  îc 

*  »    „auiè  unb  fp[ç\ficf)  Qud)  êpracfie  ---"  »gl.  IV, 47. 

•  •    3-25.  fieê:  jiivarnicbtgöttli^  iioc^  meiifc^lic^. 

@,  88.  aîote26)    Spartam  e  Gallia  —  bep  ^ttxon  ^ti^t 

eê:  Atlienas  ex  Asia;  ücjt.  II,  262  f. 
©.  89.  lieâ  :   ^inigefpin|leu 
©.91.   Dîcfe  30).      Le    rétabl.    de    l'Acad.  —  in   Un 

Oeuvres  de  Fréd.  IL 
@.  93.  et  occupatum  et  -  -  pigerrimum  —  »gl.  IV,76. 

«Jîot.3). 
<S.  93.  monufdE)cn  S^tagout  -  -  -  Epitre  au  Sr.  Noël. 

Oeuvres  de  Fréd.  II.  Tome  Ali.  Berl.1788.  p.  50- 

Au  Sieur  Noël,    Maître   d'Hôtel. 
Je  ne  ris  point;  vraiment,  Monsieur  Noël, 
Vos  grands  talens  vous  rendront  immortel. 

Si  quelque  jour  il  vous  prend  fantaisie 

D' imaginer  un  ragoût  de  momie. 

En  l'apprêtant  de  ce  goût  sûr  et  fin, 

Et  des  extraits  produits  par  la  chimie; 

L'illusion,  le  prestige  et  la  faim 

Nous  rendront  tous  peut  Ȑtre  autropophages. 


Noël  réduit  ses  leçons   en  pratique; 
Ses  mets  exquis  amorçant  les  Prussieo« 
Les  ont  changés  en  Epicuriens. 


D' Ingrediens  il  compose  un  mélange, 
La  farce  enfin  lui  sert  k  tout  masquer. 

.93.   lieâ:    ^rebtget,   bet    ein    <£)5fnug    unb 
SB  t  ^  I  i  »  9- 


203 

6.  94.  îBiiiFel  cine3  ®otteSacfer3  in  aSelfc^lanb  —  ogl. 
IV,  34.  35.  67. 

6.  94.  SSraubeiifcurgct  —  ÏBfuFertttttiin. 

•  •    3«  12.  Iic5:  für  einen  SOîttcicncfTen. 

•  *    îorfo  w\\  "Senf mat  —  »gl.  111,  413. 
@.  95.  Dîote  43)  lico:   minoreni. 

@.96.  lieê:  ju  feçn!  —  »ert)errlic{)en. 

@.  V,  21  f.  [38.]  VIT,  91.  ®eiiT(id)er  in  ©cftraaben 
IV,  294.  298.  301.  302.  306.  (V,  93  ).  lieber  Sberf^arb« 
Sßerliifl  burd)  biefe  ®d)rift  V,  41.  aScn  einem  fpdteren 
SScr^abeu  einer  ©cftrift  über  bic  neue  îliiolcç^ie  beê  @o» 
frateê  V,  188.  (242).  (Ueber  bte  neue  Slpcl.  i\t  außer» 
iem  9efprod)e»  IV,  316  ff.  301.  »gl,  „^rooincialbriefe" 
127.  isO.) 

Sie  QSeranfaffung  beê  55ud^eé:  Dîeuc  ?Ipcloç^ie  bcô 
@ofr.  ober  Untcrfn*ung  ber  iet)ve  »on  ber  ©eliv^f.  ber 
<£)eibeu,  »on  3o^.  2Cuç\.  ®ber[)arb,  'Prebiger  in  Œf^arlot» 
tenb.  1.35b.  5Pert.  1772.  (9îeue  Sluflaç^e,  nact)  rcelcfter  (;ier 
citirt  njirb,  grff.  u.  C.  1787.)  i(l  im  Eingang  beffelben 
fo  angegeben: 

„®ie  müjTen  e§  ftc^  gefaflcn  laifen,  mein  »crt^ejlec 
greunb  !  biê  ju  ber  Cuelle  ber  gegenm.  ©treitigPeit  über 
tic  ©eligfeit  ber  tugenb^.  ■f)eiben  mit  mir  ^inauf;^ufleigen. 
®ie  ijl  in  bem  15ten  |)aupt(îucf  bes  5!)îttrmonte!ifd)en  Se* 
lifarê.  î;aê  bad[)ten  ©ie  moÇ)f  nict)t,  iia  id)  biefen  »or* 
treffl.  p^ilof.  ÎHoman  aie  eine  angenehme  î^îeuigfeit  mit  in 
unfere  ®efeUf(^aft  braute,  unb  mir  i()ii  unfern  fei.  ÜJl. 
mit  @nt3ü(fen  »orlefen  (»orten,  ti&^  er  einmal  fodtc  ou 
einer  ©eitc  angegriffen  »»erben,  »o  er  un§  fo  v>ol)l  be* 
fejligt  fd)teu  --  ©erabe  biefeê  fünfsef)nte  Äa»itel,  biefeS 
tefdieibcnc,  fanftmüt^jige  Äapitel ,  worin  bcc  SSerf.  »or  ber 
aSermeffeiiÇ.  njanit,  btc  fo  Uid^t  anbere,  ju  beren  Sejien 


204 

eine  unücrbacf)t.  îii.qcnb  fprf(ï)t,  bcrbamtnt,  gcrabe  btefeJ 
Äapitcl  î)at  bell  Unretücn  üccfd)iebeiict:  eifttgec  3Serfed)ter 
r;errfcl)enbcr  t\)to\.  SRetuuiigeu  gegen  (Ic^  erregt.  2(bcr  nur 
in  grauFr.  u.  ^öollanb  -  -  aSon  ben  SBeivegiingeu ,  jveld^e 
ber  tr;eDl.  Z^cil  beê  JBelifarê  in  granfr.  uerurfac^t  ^at, 
iviU  td)  S^nen,  mein  SBertÇicjïer!  nur  wenig  fagen;  ia 
meine  fofgenben  (Srörternngen  eigentlirf)  nnr  bie  r;onänb. 
llnierfnd)ungen  lucitcr  fortfüf;ren  fotlen.  Cf;uebem  ftnb 
jüir  mit  ben  ©rnnbfä^en  ber  ©ordonne  fo  œeit  auêein» 
anber  ic. 
®.  99.  üerfdima^cn.  — 

Non  ille,  quanquam  Socraticis  madet 
Sermonibiis ,  te  negliget  horridus. 

Horat.  Od.  III,  21. 
©.99.  Dîomane  u.  JKitterbüd)er  —  ugf.  II,  65  f. 
©.100.  irrenben  9îitterf(ï)aft- -  SSrnjarb.— DÎ.  2lpor.VIII, 

6.  236  ff.  260. 
©.101.  reine  ^Oifofcp^ie  :c.  —  DÎ.  2tpor.V,  ©.100:  SDîan 
fann  leidet  urtf;ei[en,  ia^  ein  Barbar.  SBi^  ber  îlusleget 
u.  ber  ©çflematifer,  in  ben  3eiten  ber  ®unfe[()eit, 
worin  unfer  tf;eoI.  Sefirgebäube  grc^teulfjeilg  i(l  aufge» 
füljrt  »uotbcn ,  cf;ne  W  «fjülfemittel  einer  reinen  'P^ilo» 
fopf;ie,  c^ne  ®cfcl)macf  n.  or;ne  Äenntni^  "ber  ®efc^ict)te 
beê  menfd)!.  SSerjîanbeê,  ein  fc^önee  getb  njerbc  8ef;abt 

f;at)en 

®.  102.  5öelcfenl^ett —  àveyva^càg  rà  ScaxpaTtxà 

«ç  263zpaTtîca —  Arrian.  Epicfet.  III,  23. 
(S.  102.  trieft  —  inadel:  ;  ^vpaloL(peî  Clem.  Alex. 
(^diacf'tQft  &s  oXioç  To  ^VQaXotfffti/  tov  uvçco  yçi- 
tCS^ai'  TO  fA^v  yccQ ,  &r]lvâQiu)âfç'  To  âè  y;()iiC9^Kt  r^ 
fAv()(p,  XKi  IvGiTihl  ïGd-'  oTf.  Cleni.  Alex.  Paedag. 
Lib.'ll.  p.  179.) 

@.  104.  f[ud)ttgeê,   ^ûrmlofeâ  matt  —  Akakia 
(f.  jn  II,  872.) 


205 

@.  105.  faitat,  ©roU  —  Pardonuez«moi,  dit  le  jeune 
homme,  mou  Général,  un  emportement  dont  je 
rougis.  L' excès  de  vos  mallieurs  a  révolté  mon 
ame.  En  condamnant  mon  zèle,  vous  devez  l'ex- 
cuser. Je  fais  plus,  reprit  Bélisaire,  je  l'estime, 
comme  l'effet  d'une  ame  forte  et  généreuse. 
Permets -moi  de  le  diriger.  Ta  famille  a  besoiu 
de  toi;  je  veux  que  tu  vives  pour  elle.  Mais  c'est 
à  tes  enfants,  qu'il  faut  recommander  les  euuemis 
de  Bélisaire.  Nommez  -  les  -  moi,  dit  le  jeune 
homme  avec  ardeur;  je  vous  réponds  que  mes  en- 
fants les  haïront  dès  le  berceau.  Mes  ennemis, 
dit  le  héros,  sont  les  Scythes,  les  Huns,  les  Bul- 
gares, les  Esclavons,  les  Perses,  tous  les  enne- 
mis de  l'Etat.  Homme  étonnant,  s'écria  le  Villa- 
geois, en  se  prosternant  à  ses  pieds.  Adieu  mou 
ami,  lui  dit  Bélisaire,  en  l'embrassant  ---  Adieu. 
Bélisaire  par  M.  Marmontel,  Fin  du  Chap.  IV. 

@.  106.  liée:  ju  cmpfeÇ)[en  «iib  ju  unterfd)eitien. 
=•    e       =•    einer  au§etc{)rijllic^en  JHec^tfc^ajfen^eit. 
•    '        *     3inseiibcrf. 

©,  106.  2?etmür;iuiit3  au  eincu  îiutoï  —  To  discharge 
frequeutly  and  vehemently  in  publick,  is  a  great 
hindrance  to  the  way  of  private  Eccercise;  which 
consists  chiefly  in  Contronl.  But  where,  instead 
of  Controul,  Debate  or  Argument,  the  chief  Ex- 
ercise of  the  wit  consists  in  uncontroulable  Ha- 
rangues and  Reasonings,  which  must  neither  be 
questioued  nor  contradicted;  there  is  great  dan- 
ger, lest  the  Party,  thro'  this  Habit,  shou'd  suf- 
fer  much  by  Cruditys ,  Indigestions,  Choler,  Bile, 
and  particularly  by  a  certain  Tmnour  or  Flatu- 
lency ,  which  renders  him  of  ail  Men  the  least 
able  to  apply  the  wholesom  Regimen  of  Self- 
Practice  •  -  - .  This  was,  amoni^  the  Aucieuts,  that 


206 

eelebrated  Delphick  Inscription,  Reeegnixe 
four-self:  which  was  as  mucb  as  to  say,  Di- 
vide  your-self,  or  Be  Two  —  Such  Confidence 
they  hud  in  tliis  ttome  •  Dinlect  of  Soliloqui/ 
-----  As  cruel  a  Court  as  the  Inquisition  ap- 
pears;  there  must,  it  seems,  be  füll  as  formidable 
a  one ,  erected  in  our  selves —  the  Case  of  Aà' 
thors ,  in  particular,  bein^  as  we  apprehend,  the 
mpst  urp;ent,  we  shall  apply  our  Ruie  in  the  first 
place  to  thèse  Gentlemen,  whom  it  so  hijjhly  im- 
parts to  know  themselves,  and  understand  the 
natural  Strength  and  Putver,  as  weil  as  the  IVeak- 
ness  of  a  human  Mind.  Characteristicks  of  Men, 
Mauners,  Opinions,  Times,  in  three  Volumes,  by 
the  Rij^ht  Honourable  Anthony  Earl  of  Shaftesbury. 
Vol.  I.  Treatise  III.  Soliioquy;  or  Advice  to  an 
Author.  Part.  I.  Sect.  1  et  2,  (ûu  fcer  Ucberff^uiig 
beê  Siici)è  fDÜ  .fjerber  5(iitf}ei(  ge()abt  [)aben.) 

©.107.  »erlebte  ^î'\h:  SJemunft  —  loyiuuoq  es, 
^payvnatov  utv  oyofxa,  tû.eiô'xaTOV  8e  xoù 
ß^)Q.'^VTarov  épyov ,  iriïç  tov  Ttavxbç  \lvy^r,q 
ànôcTTiacriio.*  r, ,  oTTtp  ôoiô)TEpov  etTielv  tolq 
xaxà  Mc»3a>7^'  (^t^oaocporcriv,  tlnôvoq  ^elaq 
èx^f^yeiov  è^cpepéç.  Pbilo  de  Nom.  mutât, 
p.  1079. 

©.108.  2Iiim.  *'*)  —  N'avez  vous  jamais,  comme  moi, 
dit  le  vieillard,  assisté  en  Idée  au  lever  de  Titus, 
de  Trajan,  et  des  Antonius?  C'est  une  de  mes  rê- 
veries les  plus  fréquentes  et  les  plus  délicieuses. 
Je  crois  être  au  milieu  de  cette  cour,  toute  com- 
posée de  vrais  amis  du  Prince  -  --  Hé  bien,  la 
Cour  de  celui  qui  m'attend  sera  infiniment  plus 
auguste  et  plus  belle.  Elle  sera  composée  de  ce» 
Titus,  de  ces  Trajans ,    de  ces  Antooins,  qui  ont 


207 

fait  Ifis  dÉlîce«  du  inonde  -  --  J'espère  y  voir, 
ajouta- t- il,  l'auguste  et  malheureux  vieillard,  qui 
m'a  privé  de  la  lumière  -  -  il  sera  bien  aise,  je 
crois,  de  me  retrouver  mes  deux  yeux!  En  par- 
lant ainsi,  son  visage  étoit  tout  rayonnant  de  joie; 
et  l'Empereur  fondoit  en  larmes,  penché  sur  le 
sein  de  Tibère.     Bélis.  Chap.  XV. 

®.  109.  penauejlen  2Bfel)erfrf)eine  —  5îeue  Sfpcl.V,  ®.81: 
2)ie  Offene  beê  bcdiflen  ©efeué  lliiî)  iiict)f»  aiibcrê  a\$ 
bet  genaucile  ilBiefccrfdjeiu  beröüte  einer -P)aiiï)lini3  biâ 
tu  itire  Fleiti(îen  25cjîaiiï)t()ei(e. 

©.109.  'JJerfcuatität — Ah,  mon  ami,  la  personnalité, 
ce  sentiment  si  naturel,  devient  atroce  dans  un 
homme  public,  sitôt  qu'elle  est  passionnée.  Bélis. 
Chap.  VII.  —  En  général  la  personnalité  dans  la 
cause  publique,  est  un  crime  de  lèse  humanité: 
l'homme  qui  sacrifie  à  lui  seul  le  repos,  le  bon- 
heur des  hommes,  est  de  tous  les  animaux  le  plus 
cruel  et  le  piusvorace:  tout  doit  s'unir  pour  l'ac- 
cabler.   De  la  gloire,    (2(n^niig  au  Bélis.) 

@.  110.  jeuc  po§ierltd)Cu  ©runbfage  —  in  ber  er(îeu^Ui?g. 
jle^t:  ji'Ue  erflcii  ©ruiibfâ^e  (üpii  >£).  geänbert).  ^Scjf. 
5Î.  2lpcMII.  ©.37:  îïie  SBery^cicbuiig  ber  pOilc^f- ©lau- 
ï>eu5[e(;re  mit  bcr  ü]xi\1l.  —  Farn  mit  uirf)tê  ^u  -f)ùlfe; 
ce  feç  beuu,  ta%  man  bcu  erjîcu  Oruubfa^  ta\)in  xeéi» 
neu  rein,  recrnad)  bcr  îOîeiifd)  burc^  bcn  çiuteu  ©ebrauc^ 
feiuer  35eriiuuft  s«  bet  @elic(feit  gelangen  fanu. 

©.  110.  ^a§  bie  biege  Entfernung  îc.  —  9î.  5(i5pr  II, 
©.  23  :  SBer  nur  erwägt,  ta^  bie  ©nfferunng  bcr  ®d)rau=« 
feu  ber  Dîealitat  Dîaum  gtebt,  ftd)  S"  n"§«"ru,  bem  mu§ 
iitcl)tê  uatürfid)er  f(t)eineu,  aie  ba§  bnrd)  bieîluf^ebuug 
bet  Uugliicffefigfeit  bie  ©liicffef.  fogleid)  ûd)  i)iï\>oxtt)mx 
miiflfe  -  -  -  S5et)  ber  ©liicff.  einer  mfd)l.  ©eele  fijmmt 
ûlfo  aDeê  auf  bie  unge{)iubertc  5teugerung  t^iret  SBirf» 
fûmfett  an. 


208 

©,  110,  3n)etfe[  gegen  ta$  atÇflnaf.  ©çftera  ic.  —  9?. 

2Cpcl.  V,  ©.  75. 
«S.  110.  3;f)ecrien  bet  ©efe^e  u.  ©trafen  —  66enb.  V, 

©.  88  if.  IX,  S.323ff. 

@.  110.  eben  fo  wenig  gôfilen  mag  — 

/xaxpoTépaç 
ràp  àpiSfiîjaat  ayo'kO.c.    Piod.  Nem.  X. 
®,  111.  Sliitou  Souinê   a  discourse  of  Free -Thinking, 
occasion'd  by  tlie  Rise  an<l  Growth  of  a  Sect  call'd 
Free  -  Thiiikers.  Lond.  1713. 
©.  111.  lieô  :  ben  ')3au(ii3  prcbigt. 
©.  111.  in  ber  legten  3etfe  i(î  «  njegjujîrei^en.  —  Unter 
bet  <^i\it  ijl  gefdirieben  (»gl.  IV,  442)  : 

ocoi   (îè  oi)iiOvxa,i  vvv  tz  cpiXoGOCpiaç ,    diù 
tov  2o5KpaT77  oL')iovva.t.  Julianus  ad  The- 
mistium  p.  264. 
@.  111.  TOcbcr  ein  3öunfcer  nodf)  ein  @ro^e§  ijl  — 

2  Cor.  XI.  14.  15. 
©.  111.  tn  fernem  ^amtn  gen)ci§agt  —  Nihil 
enim  interest  illis,  haec  diversa  tractanti- 
bus,  dum  ad  unius  veritatis  expugnatio- 
nem  conspirant.  Oinnes  tuuieot,  omnes 
scientiara  pollicentur.  Ante  sunt  perfecti 
catcchumeni,  quam  edocti.  Tertull.  de 
praescript.  adv.  hacret.  Cap.XLI.  p.  241. 
«S.  112.  -  -  wirîltd)  gemadjt   nierben  können  — 

elç  Bï  TOV  aî&ipa  avthv  avvoç,  d.vc\)you.aif  y.al 
•vov' "yciiyvv  Tta^à  Tiv'^ayàçiGv  "Ka^àv ,  fxsTpslv 
âqyo^ia.i  tÔ  ïrfp.  ov  yà';)  ànôyptj  ^eTpôJv  ô 
Zerç*  àlV  si  ^r,  v.aX  xo  ^léya  ^ôjov ,  to  fitya 
crcyf-ta,  v;  fxej-âXj?  ''^'vy^,  airbv  et;  tov  ovpavhv 
àvi'k'èoiiii,  r.c'.X  ^£Tp/;(raiui  rov  at^i'pct,  oïyetai 

v 


209 

TLevç  nag'  è^ov  iid'èfij ,  Ttôaaç  yœviccç,  e^^v  to 
Tivp'  TzâXiv  è%  ovpavov  xaraßauva  -  -  xal 
xarà  Tvrjxw  xal  ddxTvXov  xal  vjfxi^ctXTfXov 
fterpoî  T})v  rypàv  ovaiav ,  xoX  tb  ßd'^oq  ai- 
Trjç  dcya^ETpGj,  tVoc  xal  UocrEidàvcc  SiSd^cOf 
■itôar^ç  "P%^''  ^O'^cco'O'TÇ  -  -  à^(pl  ^lev  Sr^  to.v- 
T(X  ^éxP''  '^'^^  ècriTovdaxEV  ri  "^v^i^  (J-ov  tôv 
oXow  âgx^iv.  Hermiae  irrisio  gentilium 
Philosophorum  in  Justioi  0pp.  p.  179.  180. 

©.112.  iunetiîeu  gibeni  —  9Î.  ÎCpcl.  VII,  @.148:  3efit 
Slpolccien  foüeu  iüd)t  t)Io§  beu  aSerjîanb  überfü()ren,  iîe 
foUeii  ûuc^  baâ  >&erj  bié  tu  feine  tnuctjîeu  giberu  be» 
wegen.  3nbem  iaè  gerührte  «gserj  on  fetiteu  ft;mpatbe» 
tifcl)eu  'Pulêfcf)[a9eii  beit  beraubten  u.  Derrouubeten  @a» 
matitei:  für  ein  empftnblid)eê  ©efc^opf  von  feinem  Oe- 
Wüte  erfeuut,  fotl  ber  Sßerftaub  ijergeffeu,  ba0  ec  ein 
Çeiub  feiner  Oîef.  fep. 

©.112.  ©c^riftfl.  »ont  erflen  JRauge  —  9?.2{por.V,  ©.68: 
3nbe§  man  ftcî)  bemühet,  ben  öffeutf.  Oîeligionêuuterric^t 
ÜOU  fo[ct)eu  glecîeu  su  reinigen,  füllten  ©c^riftilettet 
»ont  erfîeu  Dîauge ,  »on  benen  bie  Oîatiou  i^re  be(îeSBi[s 
bung  erwartet,  jtct)  entl^alten,  feiere  ober  äbnf.  grobe 
aSorfteßuugen  wieber  surürfjufü^ren,  um  jîc  in  i^ren 
Sßerfen  ju  »erewigeu.  Srf)  ipünfc^te  baf;er,  baf  ftcï> 
©teilen,  wie  foigenbe,  nic^t  in  Alopjîocfé  Oben  fin« 
ben  möd)ten:  OÇin' i^n,  bet  ftc^  für  mi^  gc» 
opfert  Ç  at  ÎC. 

®.  113.  lies  :  3insenborfeio5. 

@.  113.  B'IO.  ^ugenb —  ovre  cpvaei,  ovvb  8i- 
daxTov^  ÙAXà  Seîa  fxoipa  —  ovx  dvsv  roor, 
olq  âvnapayLvrjTai.  Plato  in  Menone.  Conf. 
Justini  Martyris   ad   Graecos    Cohortatio 

^omoan'8  «Triften  VIII.25,  14 


210 

p.  30.  31.  Clem.  Alexandr.  Strom.  Lib.  V. 
p.  588. 

e.  114.  ^ollânî).  @ctfcu|teber§  —  S^omaô  Hm,  QSom 
aSerbicnjîe ,  (Einkit  ©.  1  :  SSa5  foKten ,  maè  f onntcn 
über  fo  »tere  anbete  »acferc  îBlàmut  tf;un,  tie,  njeut» 
gcr  jlofj  alâ  bet  ©olbat,  u.  roeniger  eM  dS  bet  ®e» 
Uf}ïte,  eben  fo  ä(i)te,  Pbfd)ou  »etbedte,  Slufpriic^e  auf 
QSerbienfl  ^attcu?  (Stnja  întwenbtg  an  bie  (5tuf>entf;üce 
fc^ïcikn,  mai  bet  ^oUänbifdje  ©etfenfteber,  beffen  Dîad)» 
bat  bte  beflc  @eife  i^on  ber  2Sert  anfunbigtc,  an  feinen 
®(^ilb  fcï)rteti: 

^elp  ®obt  mit  ®naben 
>f5ic  rcirb  od  Ocepe  gefaben. 

©.114.  ein  bitterer  greunb  —  5?.  %pol  @.  407:  aBa§ 
Fönnte  c§  bem  SfîuÇime  beê  @oFr.  fc^aben,  »pcnn  -  - 
cTenbc  SCSoIIüflltnge  bie  unfcl)n(b.^iebe  eineâ  recifen  S0îan» 
tieê  nod)  i^reu  üic^ifdjcn  93egierben  ab gemejf en  l^ätten. 
^oc^  muf  man  fic^  ^iiten ,  icn  3  u  »  e  n  a  [  gu  biefer 
2lHxar;l  su  red)ueu,  ber,  obgleich  ein  bittrer  Çreunb,  bod) 
immer  ein  Çreuub  ber  îugenb  rear.  S)ie  ©telle  in  f. 
iroepten  ©atçre:  Castigas  turpia  quum  sis  inter  So- 
craticos  -  -  -  benjeift  gar  niûjH. 

î)ammê  93etrad)tungen  über  bie  DîeligionIV,314.318., 
Don  benen  ^ier  ein  Sluêjug  folgt,  fïnb  bie  35eranlaffung 
biefer  ©ct)rift,  welche  V,  43.  [72  f.]  IV,  (291  ff.)  300  f. 
306.  VII,  91.  ern)âf;nt  unb  V,  120.  ein  bellum  ortho- 
graphicum  gegen  ben  neuen  Sveformator  ju  SSöbmifc^» 
35reba  genannt  >tjirb  (ügf.  2)amm  =>  ungläubig  V,  35.). 
5Bon  bem  einäugigen  @cf)ulfef;i-ct  ^einrirf)  ©dérober  in  ber 
5Bei^gerbergaffe  werben  ©cl)riften  angcfüf;tt  IV,  294  f.  u. 
au§erbem  gcfprocften  298.  302.  (306.)  315.  V,  43.  (114.) 
Äiefer  Dîecenitou  be«  S3u(^|l.  •£>  V,  86f.—  Berbern  roitb 


211 

ein  d^nf.  bellum  grammaticum  gebw^t  V,  45.  120  f. 
$011  einem  awepten  %\)d{  Uv  3Cpologie  beS  S3ud)il.  <&  <il 
î)ic  9îeï)e  VI,  77.  79  f.  (»3!.  3m))  ©djerfleiu). 


aScfratïituiigen  über  ik  JReligion.    ®ur^  G.  2.  Î). 
©rjlc  unb  amettc  2l5tf;eifun9.  SSerlin  1773. 

ÎBorrebe.  :£)er 5H5ar{)cit  =  lieïienbe  Sefer  ftnbet  ^ter  etntge 
35  e  1 1  a  c^  t  u  n  9  c  u  übet  bie  Ötcngicn ,  bie  an  fîc^  Wî» 
ber  neu  nod)  unbefannt  ftnb;  bie  aber  bo^  nie  genug 
bel^erjiget  werben  fijnneu  -  -  - 

®te  SG3tebergeburt  war  ein  35  i  l  b  ra  0 1 1 ,  eigentlich  für 

ctn)act)fenc  3«ben ^at  ber  einen  Un  g  tau» 

l>en,  wer  ta  glaubet,  ober  überfüret  ijî,  ber  ©injige 
n>are  @ott  fep  fein  ec{)öpfer,  (Srbafter,  aGBortf;äter,  Sic* 
gierer,  >P)err;  um  beffen  guten  3}ater  *  SBiUen  er  jtc^  be* 
fümmern  muffe  -  -  -  ®cr  ijl  in  ber  cCrijliicften  Sîeïi« 
•gionêsSere  ein  ^eterobo^c,  ber  im5  anberê  für 
cl^rifific^e9îc[igionê  =  aBatf;cit  auêgiebet,  aie  reaê  Qf}vU 
fluë  unb  feine  Stpofîel  gelcret  fjaben  -  -  - 

Qé  bebarf  f)euti9eö  îîageé,  unb  in  ber  protejlantifc^en 
ß^tiflen^eit,  feineê  au§erorbentIid)eu  Sererê,  me. 
eê  uïva  bergleic^en  »or  einigen  ^unbert  Sareu  beburft  ^at. 

(Srfle  2fbtf;eilung.  55on  ber  Sîefigion  überf;aupt.  §.  1.  Sßon 
bem  aSefen  einer  Oîeiigicn.  §.2.  5)ie  Sîefigion  -  - 
mu§  gan5  practif(^  fepn.  §.3.  @ine  âd^te  Sîeligion 
mu§  allgemein  feiin  fönnen  -  -  -  §.  5.  î)ie  äcf)te  Sîeli« 
gion  mu§  nic^t  etiva  lebiglid),  auf  ein  genjigeô 
f8u&l,  gcgrunbet  Reifen.  35ci;  einer  aUgemcin^feçu» 
foUenben  Oteligion  mu§  auc^  ein  allgemeiner  utiâi' 
ter  feçn  -  -  Siefer  9îicl)ter  fann  fein  anbrer  fep' 
ûl6  bic  oUgemcîne,  gefunbe,  unb  genug  f  am  g  e übe  te, 
aJlenfd)cn  =  5Bernuiift  ---  §.7.  3Bie  mue  ein 
auferorbentlic^er  ÎReligion»«' gérer  fïc^  beglaubigen?  <5t» 

14* 


212 

nen  au§ecocbentIi^en  S^e[(<;tondt>fieret  nennen 
rotr  einen  fofdjen/  ber  »on  fïcî)  faget,  et  feç  »on®ott 
gcfcnbet,  bte  tiê^erige  SîeHgtonê^Sorme 
ganj  ju  »eranbetn,  unb  ben  9Kenfcf)en  neu» 
ctftc^  SU  fa  gen,  rote  ®ott  uon  iÇ)nen  uercret  wer- 
ben rooUe,  unb  roaô  @ott  if;nen  ©uteâ  ju  etroeifen 
Bereit  fep. 

StoeiU  îtbt^eifung.  5Bon  ber  waren  cÇrijïric^en  S^eligion. 
@.  43.  (Se  i(l  in  ber  äd)ten  Sere  3efu  -  -  nid)t§  u  n» 
begreifiic^cê,  mct)tê  bloê  unb  allein  ^u  glauben« 
beê  --  aUeê  i(l  practif(^  -  -  eê  ijl  bei)  biefem  prac- 
tife^en  nic^tê  übertriebenes,  «i^tê  unm5gtid)eê^ 
aü<ii  nici)té  in  fïc^  rajîigcê  unb  bcfcftroerfic^eé ,  ni^tS 
fc^mu^igeê  unb  ungefattigeS  -  -  - 

î)ritte  unb  »ierte  2tbtr;eirung  itebfl  einem  Sln^angc, 
1773. 

î>rittc  îlbt^eiiung.  9Son  ber  bur^  3ufä§e  üctföff^etew 
c^ri|lïic^en  Sîeligiona  »  Sere. 

Ç.  4.  35on  ben  engeln.  <S.  50.  5lnm.  ")  -  -  ï)ier  mag 
boc^  bie  (ogenanute  SSerfuc^ungS^rifli  »om  îeu« 
fe{  einige  Erläuterung  befommen.  ^Jernlic^ ,  ber  2(po(leI 
xaolU  fagen,  ba^  Sefué  infonber^eit  breç  ®ele« 
gen  Reiten  rool  bcç  iià)  überleget  ^abc,  beç 
benen  er  jtd)  pten  müfTc,  einen  gef'üritt  ju  t^un, 
unb  ia^  er  nacftf;er  auc^  bie  ©einen  »or  berglei» 
^en  ©elegen^eiten  angelegentli^  geroarnet  Çabe.  2)ie| 
Eicibct  ber  2tpo(leI  in  bie  (grjetung  ein,  alâ  ^aU  tin 
35crfud)er  3efum  balb  baju  bereben  rootten ;  unb  ^abc 
iÇn  i\\  bem  (gnbe  balb  ia^iii  balb  bortbin  gefüret.  î)ic 
fogenannte  (grflc  3Serfu(^ung  r;atte,  nad^  guter  lieber» 
legung,  ben  ©ntfd)lu§;  bu  mujl  an  ber  95erfcrgung 
®ûttiè  mit  Sebenê  «  SKitteln,  nie  jroeifeln,  unb  bir  be§» 
Wi  Peine  |)ulfc   auf   auperorbentlic^e  5lrt   »erfc^affen 


21S 

tt)oK«n»  SKûtt^.  Hp  Änm.  5  t) ,  »ergït^en  mit  bem, 
toai  beç  2Cum.  440,  441,  uiib  im  SuFaâ  tep  2lnm.  780, 
»otFömmet.  ®ie  Breite  fogeimnnte  3Serfud)ung  (ober 
eigene  UeberbeuFung)  fürete  auf  ben  (Sntfc^fuf 
unb  aSorfa^,  bu  mufl  mit  beiiier  SOîeffiaê  »  SBürbe  |a 
nidjt  pralerÇaft  umgeben ,  ober  jte  auf  pralenbe  2Crt  jei« 
gen,  ivoKeu  -  -  -  2)ie  britte  genaue  lieber  ben» 
fung  fagete  enbli^,  t)ü  mu(l  beç  ber  reinen  Oottge» 
fäßigen  ÎHeligion ,  ja  Feine  uJîengerep  »erflatten ,  bie  »o« 
ben  2Siebcrfact)ern  ber  einfältigen  9îeligion  etwa  U* 
geret  »erben  möchte  -  -  - 

@.  53.  ®aQit  euren  Serlingen  fein  »iel  ü  o  n  ®  o  1 1, 
unb  »on  guten  ©efinnungen;  unb  fuc^et  if;nen 
einen  ?lbfd) eu  uor  ollem  bo feu  einjuprägen:  beti 
2:eufel  mit  alle  feinem  «^eere  lajfet  nur  immer  lauffen. 
^.  6.  3Son  ber  ©ünbe  unb  ber  fogenannten  (grb=@ünbe  -  -  - 
©.63.  Sßir  müffeu  ^ier  noc^mafê  cttoaè  »on  bem  äße» 
fcn  cineê  î)iugeg  aufüren  —  (S.65  3(nm.  *)  ©ebenFc 
bir  einen  SSacFofen  »on  @iê;  fo  gebcnFefl  i>ü  imav 
einzeln  reaS  mögtic^ea,  nemltd),  ein33acfofen  i(l  mög- 
lich, unb  die  ift  möglich  :  aber  beibe©  jufammenge» 
nommcn  benFejl  bu  nii^té.  2)er  SSacfofen  foU  ein 
J8ef;äUm§  feçn,  \)<xè  »on  genugfamen  ^euer  fo  T;ei§  i»irb, 
ba§  SBrobt  barinuen  getrocfuet,  unb  3um  e§en  ®ar  ge» 
macl)et,  »erben  Fann:  ©i»  aber  ijl,  »onÄäfte  l^art  ge» 
i»orbeneê  SSaffcr,  baâ  in  ber  SBärme  »ieber  ju  SBaJter 
i»irb.  5lIfo  fic^ejl  bu  »5tlig  ein,  ta^  ein  Siê-SSadE» 
ofen,  ober  ein  ou»  ©iê  jufammengefegeter  SBorfofen, 
fein  SSarfofcn  fepn  unb  »erben  Fann;  fo  lange  nem« 
li^  (Sie  nid)t3  meiter  i(l ,  olê  Hatürlid)ee  (Sie.  2l[fo  ge» 
Cöret  baâ  aSefen  eineê  fofc^en  SSadfofenS,  in  boâ  Sîei^ 


t)  »et  îBcrf.  pflegt  im  ßanjen  5Bu*e  laB  5Î.S.  ni*t  naä)  Xap. 
0.  ©«t8,  fonti.  ûu8  feinem  „S)eutfd|ù6«fe6t«n  unt)  fût  fotö» 
fâlttge  Scfct  criàutetien  fteuea  Xeüamente"  auf  oün  »elfe 
tv  cititen. 


214 

î)eE  lemn  unb  unmöglichen  (Sin b Übungen,  ^er« 
glei(^en  ©inbitbuugen  otergiebet  c5  uns  al  ige,  in  bem 
i)fîeicl)e  bet  ®^ein*  unb  aScrt  *  aSat^eiten ,  bie  nid)t 
einem  jeben  fo  offenbar  =  falfd)  erfc^einen  -  -  - 

MnHng.  §•!•  SScn  2ßitPungen  bnnFfer  aSorjlelIungen  in 
unftcr  @ele.  -  -  -  @.  198.  5!Jîan  fann  fagen,  ia^  aller 
9Jîenfc{)en'^a§,  aEe  unrid)ttge  Gtgenliebe,  aller  -£)o^» 
mut^,  -^ofart,  ©tols,  auê  eben  ber  bunfelnSSorflellung 
»on  aSortreflict)Eeit  ber  ïBoUFommen^eit,  unb  »on 
einer  SSegierbe  nac^  berfelben,  unb  »on  ber  natür- 
lichen 2(bnetgung  gegen  alle  UnüollFommen^eit,  aber  alleS 
im  bunfeln,  enifpringet  21  nb  er  er  UnüotlFommen^ei» 
ten  fe^e  id);  »or  ber  SÖletnigen  uerfd)lie§e  i^  bic 
Singen,  auo  SFel  »or  allem  uncoUfcmmenen :  i^  t^ue 
lieber  gro^,  prale,  überCiebe  micft  u.  f.  f.  -  -  -  fSt^  bcm 
erften  ©a^fepn  ber  Äinbcr  auf  ©rben,  ja  oft  fc^on  im 
aKutter=Seibe,  beFömmet  W  meuf^lic^e  ©ele  manche 
ßinbrücFe,  beren  fte  \'iâ)  nac^^er  nie  Flar  ben>u(l 
wirb,  bte  aber  todi  »ielc folgen  burc^  baS  ganje  Seben 
nad)  jîd)  stehen  -  -  - 

§.  2.  Sßae  i(l  unfre  ©ele?  -  -  Wit  benen  fann  iä)  nic^t 
jürnen,  bie  ba  fagen,  baâ,  n?aé  wir  @ele  nennen, 
fep  eine  <gigenf^aft  unferê  Äörpere--- @.201. 
Sie  einfciltigfle,  unb  alfo  ber  SSar^eit  äulic^jle,  hy- 
pothesis  i|l,  ivenu  id)  fage,  tie  ©elc  i(l  tim  Sigen» 
fd^aft  beS  äuferfl  «=  Fün(llid)  unb  weife  eingerichteten 
menfc^li^en  S.tih(è.  -  •  -  Slber,  ber  SSemeggrunb  t»c» 
gen  eineê  Fünft  ig  en  glüdfcligen  ober  unglüdfeligen 
Sebenê?  Sind)  ber  leibet  nickte.  5?er  ©c^öpfer,  bet 
meine  je^ige  'Pcrfon ,  meine  jegige  5Irt  \iOu  SSewuft'feçn, 
Cerüorgebra^t  unb  in  biefen  Äörper  geleget  ïjat,  ifl 
mächtig  genug,  eben  bicfe  2lrt  wiebcr  mit  einem  Äör» 
per  jum  9Sorfc^ein  ju  bringen,  ^at  boc^  auc^  «JJauluS 
»on  jwep  wefenblid^  «  untcrfc^iebenen  Steilen  be4  ÜRen« 
fc^en  Nt^t§  gcwuff.   mic  d  fc^einet:   er  fd)Ct«ct  »oh 


215 

einem  @(!^Iâfe  tm  'Xobe  ja  cebeu.  ttic  &i\i,  obec 
tct  mcnfct)Ii(^c  ®ci(l,  {(l  tei)  i^m  bic  bcnFcnbe 
Äraft  be3  Äörpere,  bic  füuftig  rcicbct  Çcr* 
gejlcllet  »verbe n  foll.  @ie^)e  im  (Stilen  Srief  on 
bie  Jtorintl^ier ,  betj  2lnm.  322,  nub  ba  r;etum, 
.  3.  aSou  einem  fogenannten  ^Prüfer  ber  %xUit  über  baJ 
beutfcl)9Überfe<jete  unb  erläuterte  5îene  Sejîament  für 
forgfäitige  Sefer.  -  -  ®.  218.  ©r  befc^ulbiget  ben  3Scr« 
fa§er/  de  jîer;e  er  unter  einer  ^errfd)aft  ber  aSorur» 
tacite.  2öe(cl&  eine  unerfînb[id)e JSefc^ufbignng  i(l  baS! 
2)er  Sßerfaf er  Çat  »or  etticï)e  aSiersig  biê  guufjig  Saren 
auf  einer  Uniüerjttät  iîubiret,  rco  bamaU  (,benn  je^o 
ift  eê  anberê)  bic  3[Rac^t  ber  aSorurtr;eiIc ,  ober  bet 
blinbe  ©loubc,  in  ber  gröpeflen  ©tdrfe  ftc^  befanbe. 
SOlann  \)Ci^iU  bamal»  bafelbfl  einen  jeben ,  fonberlic^ 
Theologiae  Studiosum,  »on  bem  mann  in  ©rfarung 
trad^tc,  ia^  er  ein  3u|)örer  biefcê  ober  jcneè  aBelt- 
iucifeu  fep.  Sier  aSerfa^er  mar  olfo  ein,  jum  auS« 
»enbigicrnen  geœiÇ'er  gauj  unüerildubfit^en  thesium, 
angehaltener  Serling.  2lber  er  («atte  nac^f;er,  bei;  freiem 
Umpnben,  Hè  ©lücf,  bk  ©c^riften  cineS  un(lerb» 
liefen  SB  olf,  in  beutf^er  unb  lateinifd^er  @prac{)e,  fer» 
,ner  eineâ  Sßilfinger,  eine»  Äanj,  unb  wie  bic  gu» 
ten  Oîamen  lueiter  lauten,  mit  35ebad)te  burcl)sugef;en ; 
unb  er  r;atte  \iä)  basu ,  einige  3are  ï;inburd) ,  eine  »on 
ten  bejlen  Sageô  =  ©tunbén ,  un»crönbert  befiimmet.  ßr 
Fam  baburcf)  jur  ©rfenntni§,  i»aS  SSegrtffc,  njaâ 
3ufammen()ang  ber  ©ebanfen,  waö  benPcn, 
ÇeiÇe.  2ln  tic  Sîeligionê  =  Sere  mac^ete  er  ftc^  no^  ni^t, 
fonbern  er  blieb  ein  gefreuer  Siîacijbeter  feiner  ort^obo^en, 
Ine  ©ebäd)tni§  gefafeten,  thesium:  er  ^at  »ielc  ^lun» 
tertmol  öffentlicf)  geprebiget,  unb  bic  reine  Ortbobo;ic 
»orgetragcn.  Snbem  er  aber  bocïf'nic  einen  übet* 
gcugenben  unb  re^tc  bcutltd)cn  ®cbanfc« 
t>c9  (t(^  fcIBet  »DU  uff«  feinem  Ser*®frrc  fa§w 


216 

tomxH:  fo  fe^ete  er  enblic^  bcu  ©iitfc^Iu^  fefl«,  forg« 
fäfttg  su  un  ter  fu(^  en.  (gr  Tafe  fein  neueê  îXejlameut 
mit  etwaê  fc^ätferer  SlufmerffamFeit  al»  efiemalê,  fo  rcie 
oucï)  tie  LXX ,  unabfägig  :  er  fann  üerfcf|iebcne  %nè* 
gaben  aufroeifen,  bie  er  bnr^jîubiret  ;  ba  er  gemonet  i(l, 
in  bie  SSii^er  bie  fein  eigen  finb  unb  bie  er  liefet,  au^ 
immer  feine  ©ebanFen  auf  ben  9îanb  su  fc^reiben  :  unb 
ce  ijl  barauê  augenfd)einlirf) ,  n>ie  iic  ©injïc^t  waâ)  unb 
itad)  jugenommen.  95iê  er  enblic^  mit  »oUer  (3emi^^tit 
fanbe,  ia^  er  biê  baf;in  ein  blinb^geleiteter  »on 
b  lin  ben  Seitern  genjefen.  Unb  aud)  noc^  je^o,  ba 
er  iaè  ganje  9îeue2:eflament,  unb  einige  ©tüdfe  be^eU 
ïien  öfter  aie  einmal,  überfe^et  unb  erläutert  l^at,  würbe 
er  mancïieê  no^l  näber  unb  beutlidier  seigen,  rcenu  et 
bie  3(rbeit  noc^  einmal  »on  neuem  unternemen  follte. 
§.  4.  aSon  ber  2ïbftd;t  ber  îlrbeit  beê  SSerfajferê  über  \>ai 
9îeue  îeflament  —  ©.  230.  ©olte  aber  ctma  ein  un» 
»i^enber  ©c^mä^er,  ben  QSerfafer  einer  SntNfiû» 
flerei)  befc^nlbigen  n^oUen:  fo  ifl  bep  oHen  unpartei» 
f(^en,  unb  bk  nur  ctmaè  im  3ufammenf;ange  mit  SKen» 
fd^en  *  ©ebanfen  »on  ber  5lrbeit  beê  Sîerfaf erê  gelefeu 
Çaben,  »ol  offenbar,  ia^  »on  ber  (Sntfpufiajleret) 
iiiemanb  entfernter  ifl,  aie  eben  biefer  a5erfa§er.  dt 
bringt  überall  auf  tk  befiimmtefle  Seutlic^Feit 
ber  ©ebanFen;  er  erfläret  jebeê  9Bort,  baê  einer 
ßrflärung  nötr;ig  ^at ,  ganj  genau  ;  er  ^at  mit  feinem 
©o^e  reaê  ju  tf)un,  be§en  guter  ©runb  fid)  ni^t  ah» 
feÇen  lâ^et;  er  roeip  »on  feinen  unmögli^en  ober 
übertriebenen  grömmigfeiten :  unb  tia^  i)at  er  ge» 
reif  mit  feinem  feufjenben  ©ntfiufiaflen  gemein:  er 
be^)auptet  feine  (Srf^einungen ,  er  n)ei§aget  auc^  nirgenb 
Don  fünftigen  fingen:  33ielmer,  er  fuc^et  (5nt(;uftafle* 
rep  fo  reol  aie  'Profanität  s«  ï)emmen» 

@.  231.   2>aê  mögen  ßnt^ufiaflcn   Steigen,    bie 
t^re  unbegreifïfc^e  unb  aßcr  Wenfä^cn^DSernunft  reiebcr» 


211 

fprcc^cnt)»,  uni»  sugleicï)  unftmJ)t6are ,  ©a^ungeu,  für 

eine  geoffenbarete  îî^eologie  auâgebeu"). 

•)  ßiu  SntMfiûfle  r;eifet  auf  beutfc^  ein  35 e» 

geijîerter:  uub  mann  nenncte  ik  Sente  fo,  tic, 

auê  einer  geivi^en  Eingebung  einet  ©ott^eit,  if;re 

ungcivönlic^c  uub  uubeutlic^e  ©priic^e  r;erücr3ubrin9en 

fc^tenen;  ober  überhaupt  folc^e,  tk  in  einem  allju» 

jlarFen  Üriebe  eineS  5tffecteê,  ober  in  einer  übertriebenen 

SSorflellung ,  »on  gerei^en  2)ingeu  rebeten. 

.5.  ©.232.    (Sinigc  jufäüige,  jur  >&auptfac{)e  fl^  pa» 

fenbe,  ©ebanfen.  SWanu  betrachte  in  unfrer  beutfc^eu 

JDrtf)o graphie  beufelbcn  a3ud)flaben  ^,  ber  nie  auê» 

gefproc^en,  fonberu  »ou  uua^tfamen  ©c^reibern  jroi» 

fdjeu  bic  ©pllben  eiugefdjoben ,  reirb:  unb  iDCnbc  biefe 

f leine SSetra^tung  ann auf  bie  fogcuannte OrtÇobojie, 

unb   auf  W  üKacl)t  einer,  one  SîacftbenFen  angenom» 

meneu,  alten  ©eroon^eit. 

@ê  fd^reiben  nemlic^  einige  inêgemein  baê  SBort  fu» 
ren,  ducere,  mit  einem  ^  in  ber  3Jlitte,  führen. 
SBoju  bienet  ba  iaè  ï)l  2Cntnjort,  ber  ©ebrautJj 
bringet  e§  fo  mit  jïct)»  2Bef  en  ®ebrau(^  ijî  eô  benn? 
(Se  i(l  ber  ©ebraud)  ber  fogenannten  Aanjelti(îen ,  unb 
ûubrer  foIct)er  ©ct)reiber,  ik  noct)  nie  auf  einen  »er» 
künftigen  ©runb  be^falè  gebacftt  ^)abcn.  2Sarum  foll 
ein  anbrer,  ber  mit  ©ebanfen  fcftreibet,  fiel)  nact)  fof» 
i^en  Seuten  ricl)ten?  2)ie  ©praire  grünbet  fi^  inê» 
gemein  auf  beu  ©ebrau^  ber  »erjlanbigjîen  ^erfonen  in 
ber  ganjen  5îation:  ©oll  bte  Crtl^ograpl^ie  Feinem 
SSerflanbe,  fonbern  blo§  ber  ©en)onf)eit  einiger  un» 
benfenben  SSrobt »Schreiber,  unterworfen  fepn?  -  -  - 
©.233.  5tber  fegtet  nur.  3nbem  rcir. unfern  beut« 
f(^en  köpfen,  bic  on  eine  nngegrünbete,  unb  in  ben 
Slugen  atier  2inefänber  barbarif^  erfcl)einenbe ,  unb  alfo 
«nfrer  5?ation  fc{)impf(i^e ,  ©emon^eit  ftc^  binben. 
(©■234.)  burd)  oße  folc^e  aSorflelïungen ,   niti^t  einmal 


218 

ein  unnii^eô  1^  mitten  in  bell  ©^ßben  obes  am  @ube 
becfelben,  ab^croiinicn  Fönucu:  ivie  iDoItcn  mt  folgen 
einen  nngegrünbeten  ®laubenê  =  ^ttiPel  nemen  fön* 
«en?  Hub  iid  fte  gu  bequem  fînb,  ein  wenig  2Ccf)t  ju 
geben,  ob  fte  mit  aSerjîanbe  ortf;Dgi*apf;if^  fd)reiben, 
«nb  |Tc^  roaS  artiger»  be§faB  anjngerconen:  wie  »olteu 
fîe  ft^  entfd)iie§en,  wic{)tigern  ©ac^en  n  a  d)  5  u  b  e  n f  e  n  ? 
Unb  tia  bie  ®en)onr;c{t  ir;rer  ginger  unb  i^rer fingen, 
in  bec  ©rfireibereç  fc(d;e  ©ewalt  über  jïe  f;at,  ba§ 
fte  ben  aie  einen  ortf;09rapÇ)ifc^en  Äe^er  von  itd)  weifen, 
^er  fie  fiierinn  ma^  vernünftigere  leren  wid:  tüae  wer= 
ben  fie  tf;un,  wenn  wieber  bie  ©ewcn^eit  i^rer  »on 
3ugenb  auf  gelerneten  SBorftettungen  in  ÎAetigioné-Sadien, 
gerebet  wirb?  ©clauen  i^jrer  ® ewonf;eiten.. 
finb  fd)wer  frep  3«  mad)en! 

Sßer  im  FIcincn  nid)t  treu  i(î  (wie  unfer  -gjcrr  im 
Sufaê,  Fap.  16,  10,  ober  bep  5Inm.  545,  faget)  ber  i(î 
ttud)  im  großen  gerne  untreu  unb  ungeredit. 


@.  115.  jum  SDîotto:  Tutantuin,  quem  jam  spi- 
ritalibus  castris  coelestis  militia  signavit, 
tene  incorruptam ,  tene  sobriam  religiosis 
virtutibus  disciplinam.  Caecil.  Cypriaa. 
ad  Donatum  p.9. 
©.  115.  unter  ber  <S)iitt: 

vTtaxov  «y  zcT'^ev  IIISA 
'RpaxXioq  ti'èi.wv  —  Pindar.  Nem.  X. 
Cï3ifa  ugT.  IV,  295.  V,  45.) 

® .  118.  „SSer  in  ber  SJrt^ogr.  -  -  -  III.  IV.  mtî). 

<S.118.  „ba^  er  ükratt  --  @.230. 
©.119.  SBtm  ein  «nt^uftajl  —  Theodoreti  Ec* 
des.  Hist.  Lib.IV.  11.  p.  16J. 


219 

@.  119.  /,ouâ  tn  Umgebung  --  <S.231» 

@,  120.  „mir  burc^  aufferorbenti,  -  -  @.  50  * 

@.  121.  n)a§  benîen  ^ei^c  —  -  dum  Logicae 
Sphingis  aenigmata  ac  rationum  omnium 
tricas  expediunt,  ut  quid  sit  ratio  inve- 
DÎant,  naturali  non  raro  rationis  lumine 
ac  judicio  destituuntur.  Philippi  Mornaei 
Vitae  Mortisque  Consideratio  p.  40.  41. 

©.  121.  r/fur  eine  @igen[cl)aft  -  -  @.  201. 

@.  122.  Unter  aEen  unkgreift.  -  -  ®.231. 

@.123.  3.15.  licé:  <B\)nU, 

e.l25.  B.2.      »    t^u:^cn. 

<».  127.  unter  tev  Dîote  : 

'A^ayccTotç  à'k2.oiaiv  otxécrxioi,  ev  xe  xpa- 

'EoVTEç  àvSpsicov  à^cciâv  o;7ro«X7;pot  â7i};peïç, 
»5    (pi'kôcrocpoç  'Efxjre^oxÀéorç    Asj^et    TrotT^TtxTj. 
Clem.  Alex.  Strom.  V,  p.  607. 
€.130.  lieê:  mit  einem  ©egner. 
@.131.  5Ba(îofen  »on  (gi§  —  ©.65* 
e.  131.  @e(f  — 

Si  bene  te  novi,  metues,  liberrimeLoIli, 
Scurrantis  speciem  praebere,  professus 
amicum.  Horat.  Ep.  Lib.  I.  18. 
©.  132.  SJîamamttfd^i  —  (S.  SOtoliereâ  tûrgerlic^et 
©belmann. 

Acte  IV,  Scfene  5.  Set  Bourgeois  Gentilhomme 
roiU  feine  2od)ter  nur  an  einen  SScrneÇmen  »eri^eirat^en. 
3pr  StebÇiaber  Cléonte  »crFIeibet  Itcî)  ba^er  de  fils  du 
grand  -  turc  unb  fein  3)iener  Covielle  madjt  beu  2Cb* 
gcfanbtcn.  Covielle^  Enfin,  pour  achever  mon  am- 
!>as«ade,    il   vient  vous   demander   votre   fille   en 


220 

mariage;  et,  pour  avoir  un  beau-përç  qui  soit 
digae  de  lui,  il  veut  vous  {a.ire  mamamouchi ,  qui 
est  une  certaine  grande  dignité  de  son  pays.  Mo7ts. 
J ourdain.  Mamaynouchi ?  Cov.  Oui,  mama- 
mouchi: c'est  à  dire,  en  notre  langue,  paladin. 
Paladin,  ce  sont  de  ces  anciens  .  .  .  Paladin,  en- 
fin. Jl  n'y  a  rien  de  plus  noble  que  cela  dans  le 
inonde;  et  vous  irez  de  pair  avec  les  plus  grands 
seigneurs  de  la  terre.  -  -  Acte  A'^,  Se.  1.  M  ad. 
Jourd.  Ah,  mon  dieu!  miséricorde!  Ru' est  ce 
que  c'est  donc  que  cela?  ftuelle  figure!  Est-ce 
un  momou  que  vous  allez  porter,  et  est-il  temps 
d'aller  en  masque?  Parlez -donc.  Ru' est -ce  que 
ceci?  qui  vous  a  fagoté  comme  cela?  Mous.  J. 
Voj'ez  l'impertinente,  de  parler  de  la  sorte  à  un 
mamamouchi.  M  ad.  J.  Comment  donc?  M  on  s. 
J.  Oui,  il  me  faut  porter  du  respect  maintenant, 
et  l'on  vient  de  me  faire  mamamouchi.  Mad.  J. 
Üue  voulez -vous  dire  avec  votre  mamamouchi  f 
Mans.  J.  Mamamouchi,  vous  dis -je.  Je  suis 
mamamouchi.  Mad.  J.  Ruelle  bête  est-ce  la? 
Mons.  J.  Mamamouchi^  c'est-à-dire,  en  notre 
langue,  paladin.  Mad.  J.  Baladin!  Etes  vous  en 
âge  de  danser  des  ballets?  Mons.J.  Ruelle  igno- 
rante !  Je  dis  paladin:  c'est  une  dignité  dont  on 
vient  de  me  faire  la  cérémonie,  (»gl.  -^am.  IV,  199. 
V,  144.) 

©.  132.  @d;Iafmö|cn  —  i.  e.  Artegâ  =  ^omanett» 

Kammern  (l^9r.  V,  114.) 
@.  132.  lahmen  «öteifter  OJÎartm — ®.  ^.  ©crunbio. 

©efcl}td)te  bc5  berühmten  ^Vebigeré  Sruber  Oeruiibio  »en 

éampasaê  iii  ^rceç  SSanben.    2luâ  bem  ©ngl.   (5c(lêt 

SSaiib.    Sps-  1773. 

ÇûuffeêGapitel.  ©icfer  ©c^ulmetllcr  war  la^m  - - 

2?îan  \}'é.\t  Srt^me  gcmeiniglirt),  »cgcn  bcr  tîçen^eii  ÇebenJ-- 


221 

&tt,  bi«  Ile  führen  muffen,  fût  ^clcÇïte  u.  ciel  rciffenbc 
Scutcj  bieg  traf  beç  unferm  la^imen  @(ï)uImonarc{)en 
auà)  nd)ttg  ein,  ob  mau  glcid)  beFcmten  mu§,  t)a§  er 
m  bem  galle  ein  bi§gen  au^erorbentli^  unb  nârrifct)  su» 
gcfd)ultten  mat  --  Um  jîcf)  eine  frcpc«£)anb  su  »erfd)af* 
feu,  üetmiet()etc  et  itd^  auf  imi)  obet  breç  Sa^te  al$ 
®d)teiUt  U\)  einem  5îotat  i^on  ©t.  îOîillan,  bet  ein 
«eugieriget  SKaun  jvat,  unb  eine  fleine  ©ammfung  f8ü= 
^et  ^atte,  bauen  einige  etrcaâ,  anbete  abet  nic^to  taug» 
ten  -  -  Unter  biefen  befanben  ftct)  nun  txe^  fleine  3BerF* 
gcu  »on  bet  t)rtf;ograpbie  /  bereu  aSerfaffet  fid)  ganj 
»etfc^iebeue  u.  entgegengefe^te  Sffiege  gema^ft  t)atteu. 
®et  eine  bef;auptete,  man  muffe  gans  allein  auf  bie 
(Stçmclogie  obet  2lbteitung  bet  SfBotte  feben;  bet  an* 
bete,  man  muffe  genau  fo  fcl)teibcu  roie  manauêfptac^e; 
unb  bet  britte ,  man  muffe  lebiglic^  bem  allg.  ©ebtauc^e 
folgen.  3ebct  untetffü^te  feine  SOîeinuug  mit  einet  uu=> 
^ebeuetn  ÜKenge  u.  @d)la^totbnung  »ou  Serceifeu, 
©tiinbeu,  SSepfpteleu,  u.  5(utotitdteu  anê  SlfaDemieu, 
©ptac^lebteu  u.  SSörterbüc^etu  ex  omnilingua,  tribu, 
populo  et  natione.  'j^itet  »etfod)t  feine  ©ruubfdge 
mit  fouiel  >f)artnddi9fett  unb  ^i^e,  aie  n>enu  einsig  u. 
aKein  tk  (Srbaltuug  ober  ber  Umffurs  ber  gansen  ge» 
lebrten  SSelt  auf  biefem  fünfte  bcrubte.  3»  bem  ein» 
jigeu  ©tiicfe  ftimmteu  )Te  aile  überein,  ba§  ucmlic^  ïik 
JDrtbograpljie  ber  rcabre  clavis  scientiarum,  bet  ©tunb* 
(leiu  altet  guten  SBiffenfc^afteu ,  iaè  >£)aupttbot  jum 
2;empel  bet  SOîinetua  fep,  uub  ta^  j'ebct,  bcï  fîd)  tu 
benfelbeu  wagte,  o^ue  ein  gutet  £)rtf;ogtapb  S^  f^P"- 
burd)  eine  Oîebentbur  bi«einfd)leic^e ,  Jüeil  nidjt$  m  bec 
SGJelt  fo  erbärmlid)  wäre,  aie  ßeutc  ©d)riftffeKet  su 
nennen,  bie  niéjt  einmal  tcd)tfrf)reibeu  fcunten.  2luf 
biefen  ©runb  baute  nun  jeber  fein  @t)(tem,  u.  machte 
einen  gans  teuflifc^en  Scirm  feine  eigne  îOîeiuuug  S" 
»ert^eioiaen  •  -  -  -  SDîetjlet  aJîattiu  (fo  ()iep  unfer 


222 

tinfeitbcï  9)at)ûgog,  oiit^  suroctien  öer  lû^me  üRar^ 
tin,)  ÏReiflec  SJîattin  a(fo,  ber,  reie  gcfagt,  ûKcscit 
baâ  3îartifrf){îc  oin  Ilebjlen  n)ttf;[tc,  faê  btefe  bcep  216» 
^anbhtngen  flïïe.  ®a  et  nwii  fa^e ,  ia^  baê  ganjc  îDiiig 
meiileuê  n)töfüf;tnc^  mat,  unb  jeber  beii  SBeg  fefncô 
eigenen  «oerjenê  wanberte,  erfüffte  onf  einmal  eine  fe^r 
feUfame  Sbee  fein  ganje»  brufenbeê  ®cf;irn.  3^nt  bunftc 
eben  fo  met  2(nfprucf)  unb  ÎKec^t  jn  einem  (Srftnber,  ©tif« 
tec  unb  'Patriarchen  eineâ  neuen  OrtÇ)09rapÇ)ifd)en  ©p» 
flemê  su  i)abt\\,  afS  einer  Don  ben  UJÎauIajfen ,  u.  feine 
©itelfeit  fd)meic^eite  ii)m  fogar,  ia^  er  ein  ganj  uuer« 
portée,  JDoran  noc^  feine  ©eele  lié  je^t  gebad)t,  unb 
iüeld)ee  ridjtiget  u.  vernünftiger  alö  alle  t)iê|)ero  ent* 
becîten  fcpn  rcerbe,  erftnben  fonne.  S3räd)te  er  bie§ 
gtücffi^  SU  ©tanbe,  fo  bifbete  er  fîc^  ein,  ber  berii^m» 
te(îe  SJÎeijîer  ju  werben,  ber  je  in  bec  Sffielt  geîebt 
fjätte.  —  ^it  biefem  ©ebanfen  fd^rcanger  fteng  er  an 
fcfgenbergejîvilt  beç  jïc^  fetbjl  ju  »ernünfteln.  „®ott 
bejttatire  !  ©inb  ni^t  biç  SBcrte  SSiiber  unferer  ©ebau» 
feu,  unb  iU  a3ud)(laben  nneber  ffîerfjeuge  ik  Sorte 
auésubriicfen?  SBcrbeu  fte  aïfo  baburc^  nic^t  eben  audj 
2Cbbrü(fe  unferer  33egriffe?  —  5îun  gut!  @ol(^e  S5u(^« 
(laben  aifo,  bte'unfere  SBegriffe  am  bejîen  auêbriidfen 
follen,  miiiTen  i^nen  not^reenbig  r;ocî)(l  angemeffen  unb 
entfprei^enb  fei;n ,  unb  fclgfid)  mu^  id) ,  menu  icî)  mir 
ein  Ffeineê  S)ing  benfe,  bajfelbe  mit  einem  Heincn,  u. 
ein  groieê  f;ingegeu  mit  einem  großen  2(nfangêbud)(labcn 
fc^reiben.  SDenn  Fann  man  fid)  n50l()I  etwa»  abgefc^madf* 
tereê  benfen,  alS  eine  Ierct)enfeufe  mit  tltw  fo  großen 
2Infangobud)ftaben  aie  eine  Dîiubsfeule  ju  fd)reiben,  u. 
bep  einem  f  (  o  î;  ein  eben  fo  Sîiefenmaêigeô  %  ju  machen 
aie  bep  einem  gclê?  Sïîein,  baâ  Fann  nid)t  langer  an» 
geÇien,  unb  olle,  W  »ou  je  r;er  bio  jego  fo  fd)rieben, 
^aben  ben  grobfîen  u.  I;û0[id)(leu  gel;ler  begangen!  — 
îKein  2:reu ,  eine  feine ,  ober  eigentlictier  su  reben,  eine 


22a 

ÇM)(l  lächerliche  SWamcr,  3 od) du  S  in  aufe^una  tes 5 
»oUig  Babulon  mit»  3orotabel  au  bie  ©eite  ju 
fe^en!  —  llet)erbte§,  fann  wcf;I  etwaê  gcfd^irfter  unb 
ïiequemer  feçn,  aie  einen  Sefer  gleid)  bei  (Sröffnnng  eineâ 
SSuct)ê,  u.  el;e  er  noct)  ein  Sßort  bariunen  lieiî,  burd) 
bie  Sänge  u.  SKenge  ber  großen  S5nd)(l.  ju  ï>enad)ric^» 
tigen,  ta^  eê  ®to§e  «f)or;e  unb  23 id)t ige  Sola» 
tetien  entrait?  ©d)Iä9t  er  f;ingegen  einê  auf,  \v>oï» 
innen  et  nid)tê  afê  53ud)(laben  ven  ganj  ge»öf;n(.  5îatnr 
ctbiidft,  u.  nur  f;ie  u.  ba  einen,  ber  einfam  über  W 
anberc  r;en)orragt,  mie  ein  ^aar  elenbe  ga^nen  beç  einer 
armen  'Proceêion,  i<i)  (lef;e  eud)  bafiir,  er  mirb  gleich 
baê  SSuc^  jumad)en,  u.  fîc^  geivii  feine  9Küf;e  geben 
eê  ju  Icfen ,  ba  er  mit  einem  einsigen  Slide  fef)en  fann, 
ba§  eê  »on  gauj  allgemeinen  u.  fd)Ied)ten  ©ad)en  I;an-- 
belt 

@.  132.  unten  :  Parcissime  ea  Veteres  usi  et- 
iam  in  vocalibus,  quuin  oedos ,  ircosque 
dicebant.  Diu  deiode  servatum,  ne  con- 
soDantibus  adspiraretur,  ut  in  G raccis  et 
triumpis.  Erupit  brevi  tempore  nimius 
usus,  ut  cAoronae,  che7ituriones ^  prae- 
chones  etc.  Quintil.  ïnst.  Orat.  Lib.  I. 
cap.  5. 

@.  134.  3. 28.  liée  :  ©çUben. 

@.  135.  gröbfte  llnnjifcnt) eit  u.  po^ierl.  ^itelMt— 

T-j]v  vvv  dh  àna^lav  v.aX  rb  ^çdaoç ,  ov 'cpc- 
Xocrocpia  f  fià  xovc,  ©eorç ,  èvETtoivaé  aoc 
TOvvavTÎov  ^e  r;  Si-nX-ij  xarà  Il'kâTova  ayvoia. 
Julianus  in  Epistola  ad  Dionysium  LIX. 
p.  444. 
B.  135.  ^iefe  ^tt  t)on  Hnroîff.  —  ot-  Ôjanep  i: 


224 

^e^iv^ev^évri  SxrXXa,  xaxov  à^dvarôv  èariv 
àcppoavvr,.  Philo    Quod  deterins  potiori  in- 
sidiari  soleat  in  fin.  p.  187. 
®.  136.  fprid^t  mit  pan^.  5Bû(îen  — -  v.a^ântp 

ol  elç  qjçevLTiSa  Sid'èeaiv  è^ivecrôvTSÇf  f  itXéov 
ye?»c5cri  xal  l(T'/(y£Lv  doxovcnv ,    «al   aç  éyial- 

VOVTEÇ    TtdvTU    îTpCcTTOVCTt. ,      ïviOi    dh    Kul    VTtep 

xo  vyiaiveiv y  tavTri  ^dXkov  xaxwç  t')(pvai. 
o(j,olo!;  de  xal  ovrot^  ij  ^dXXov  vTveccpcyovslv 
Soxovai  y  y.al  èxvevpii^ovcnv  èavtovç,  énép' 
xovcK,  "vo^evovreq,  TCxvTri  fxdXT^ov  ov  cTGXppO' 
vovcnv.  S.  Irenaei  adversus  Haereses 
Lib.  I.  cap.XllI.  p.  79.  80. 

®.  136.  Sbtotiâmuâ  —  Kiyzxai  Je  vno  lov 
TTverfiCtToç  àv6r,T0ç,  ô  xax'  IdiOTicr^bv  srape- 
j'£;(â'£tç  Tïiv  aïa'èr^cnVf  'iv'  f  to  àvôiqxov  ISia- 
•cLv.ov,  ojcTTrep  v.al  t'ù  àcpeXéç.  Justinus  Mar- 
tyr in  Epistola  ad  Zenam  et  Serenum 
p.  508. 

®.136.  frec^jle  ®itel!eit  —  Tvcpoq  —  ovvôg  ka-nv 
ô  yôr^ç  —  Philo  de  Praem.  et  Poen.  p.  914. 

@.  136.  kräftige  *  Srrtpmer  —  *:panurgifc^e. 
©.  136.  6nn  %aumdîdd)  —  Jesai.  XXVIII,7.  cet. 
@.  138.  <Sd)Iaf  unb  feinem  IBruber  —  v^rva  y.al 

^avdro-)  diSv^dove.     Athenagorae  Legatio 

p.   12. 
®.  138.  5!Jlem  ?(^atn  in  ber  ^ô^e  îc.  —  Clem. 

Alex.  p.  84. 

(Paedag.  Lib.  I.  avrog  âè  ^/uâ;  é  Kvçtoç  Tiotficti- 
vft  fîç  Toiiç  ctiwvaç ,  à^Tjy.  u,v(v  ai  rroifiiyoç  ovre 
TTcoßara ,     ovre    aXlo    oiâév   na)   ßicoTtoy'    oidè   dij 

TTttt- 


225 

nalàtti  àfév  rov  /Icttânyoyyov'  oîiâi  fui^y  ohêras  àyev 
toi  JiCnÔTov.^ 

®.  141.  S55^mtfcl)  =  35i-eba  —  Sfefer  5?ame  rü^rt  Cet  »on 
gtietr.  î9îe[c{)ior  ©rirnm,  bem  greuiibe  î)iberoté,  beffen 
Petit  Propliète  de  Böliniischbroda  im  3-  1753.  et* 
fd)ieu,  inef;rcre  5(uflaçien  erlebte,  uub  aiid)  in  ©eutf^I. 
an  vetfcf).  Drten  iiac^gebrucft  würbe.  î»te  'PeJTe  t(l  tiit 
®efd)macE  berjüb.  6f)ronifen  gefctjrieben,  jle()t  biefranj. 
SOîuitf,  foTOte  if;r  £)perntf;eatet  bei§enb  burc^,  uub  fanb 
felbft  unter  granjofen  fo  wiefe  tKit(ac{)cr,  ba§  jte  wo^ï 
ûm  metfleu^beptrug,  i^m  bie  9îeputatton  eineê  rcigtgeii 
^opfeê  in  «Parié  su  itct)ern.  ©.  Oottiu^.  geï-  ^H- 1815. 
22.  3u(.  ©eite  1139. 

©.  142.  ber  unftd^tBûre  -  -  unBeîûttnte  &ott  — 

fflCTTrfp  ô  xo;{xoç  tï;ç  podç  evSov  xuToixäv  ov 
SvvccTCci  bçdv  ta  eçoj  xov  XeTiovç,  avToç  av 
ivSov*  ovTO)ç  ovSè  ât^panoç  £fx-:tepLe^6nevoç 
fxexà  ndayjç  tifc  KTLcreojç  vnb  ^si-pbç  Qeov, 
ov  Sévarai  ^sapelv  -vov  Qeôv»  Theophiluä 
ad  Autolycum  Lib.  I.  p.  72.  in  Justini  0pp. 

@.  142.  btefeï  î)o^en  £)fpenl6arung  —  fJîtemanb 
îuet^  -  wer  ber  SJater  feç  benn  nur  ber  @oI)tt 
unb  wèld^em  eê  ber  <Sor)n  wiU  offenBaren. 
5uc.  X.  22. 

<S.  143.  Sûgen  fmb  îc.  —  Ser.  VIII.  8.  J^efeJ. 
XIII.  6. 

Trap'  aiToîç  y.ap-jto(popi]aaçt  S,  Irenaeus  con- 
tra Haereses  Lib.  I.  cap.  XV.  p.  82. 
®.  144.  fonbern  ber  SeBenbtgen  —  Jes.  XXXVIIL 

18.  19. 
©.144.   leBenbtg  tobt  —  xaï  èv  tç  ßapßdpcu 

«amann>d  @(^ttftea  VllI.S«.  15 


226 

(ptKoffocpLa,  v£>ipov(;  xakovat  tovç  èxnecôvvaç 
x<Sv  Soy^dtcav  «ott  ■Ka^vTtoxd^avxaç  xov  vovv 
Toiq  -nd^ecn  xolq  -^v'/^ixoïç.  Clem.  Alexandr. 
Strom.  V.  p.  574.  575. 

v^dq  de  el  yuri  i-neioép^eTui  xtç  aia^vWi 
x&v  xoK\JLGiii£V(DV ,  vzxpoi  dpa  xiXsov  ovxeÇf 
vexçoîç  ovxaç  neTticrxevxôxeç  Ttepié^^ea^e, 

^H  dsiXol'    XL  xaxbv  x6Se  ndcr^exe  j    vvxxl 

KlXvaxav  xz<paka'b  -  - 
Olein.  Alex,  in  Admonitione  ad  Gentes  p.  29. 
®.  144.  burc^  fcett  ^ob  erjl  iuvx  SeBen  —  xa'^d- 

nsp  èx  (p^opâç  xal  aTtopaç  ô  Ttvpbç  dviarxa- 
xat,'  xcù  \xiv  xoi  B^à  vtvpbç  —  elç  ev<ppo- 
(Tvvriv  'ExxXjjo'i'aç ,  é)ç  âpxov  "jreTrxô^evov» 
Clem.  Alex.  Paedagogus  Lib,  I.  Cap.  VI. 
p.  104. 
®.  144.  unenbltc^  —  Vid.  bte  Ü^ote  au8  Philo 
ad  pag.  135.    Id.  pag.  459. 

©.144.  ^enn,  benn  erfltc.  —  Vox  Sophistae 
Theocriti  in  Clémente  Alex.  p.  61. 

(Admon.  ad  Gentes,  ayafiat  roivvvrov  9-eîov  -Jo- 
tfiffrrjv'  Oeéxçiroç  SyojLicc  uvrw.  Mita  tjjv  '^Is^âv- 
âçov  reXevTTfl/,  Imexainrciv  6  Qsoxqitoç  tuç  âô^as 
Tccç  xsvttç  T(Sv  àvS-Qtânojv,  «ç  ft/o»/  ns^l  9-eôSv,  nçoç 
Tovç  TcoXiraç,  "^vSqsç  ,  eïnsy ,  9a^Q€2TS  ëxQiS  âv 
oçâze  Tovs  S-eoiiç  nçoreçoy  riàv  èvS-Q<6no)y  èno- 
9vTi(Sxovraç.^ 

@.  144.  ^er  <§Ottg  îc.  —  Arripe  lapidem  et 
mitte  in  coelum  ;  aut  iterum  arripe  si- 
phonem,  et  ejacula  în  coelum;  et  vide  si 


227 

poBsis  pertuudere  coeluiii  • —  sic  Spiritus 
terrestris  sine  virtute  et  sine  efiFectu  — 
Orando  minimum  granum  est  et  quum  ca- 
dit  super  caput  hominis,  quo  modo  dolo- 
res praestat  ?  Qui  iterum  vide  stillicidium, 
quod  a  tegula  cadit  in  terram  et  cavat 
lapidem.  Sic  igitur  minima  quae  desursum 
cadunt  super  terram  magnam  habent  vir- 
tutem.  Hermae  Pastor  Lib.II.  MandatumXI. 

®.  146.  Ceterum  a  ratione  —  tantum  absunt, 
quantum  ab  ipso  rationis  auctore:  quippe 
res  DEI  Ratio  —  Igitur  ignorantes  qui- 
que  DEum,  rem  quoque  Ejus  ignorent  ne- 
cesse  est:  quia  nullus  omnino  thésaurus 
extraneis  patet.  Itaque  universam  vitae 
conversationem  sine  gubernaculo  rationis 
transfretautes,  imminentem  seculo  procel- 
lam  vitare  non  norunt.  Tertullianus  de 
poenitentia  Cap.  1. 

@.  146.  iuÄen  bte  ©^ren  —  2  Tim.  IV.  3. 

©.  146,  ÎU|eln  muffen  — -  ra-uT?;  yovv  ènULpô- 
^evoi  "vft  T:é^vi^  ol  xaxoSaluoveç  aocpcaToù, 
T72  GCpév  av-väv  crtüo^vTiTio^svot  Tep^pia  -  - 
xpvyôvov  àvocpaivowai,  "KaXiarepoi,  xvt^^ov- 
reç  «al  yapj'aXî^ovTeç  ovx  àvSçvxaq ,  éftol 
doxEîv^  tàç  àxoàç  tôv  xvlcraa-^ak  y'ki^oiiévœv' 
Uora^ioç  àxé-xycov  pv^^droiv^  ovSe  axa'kay^ioç. 
Clem.  Alex.  Stromat.  Lib.  I.  p.  280. 

I^etire  perdue, 

®   V,  41.  80,  87.  [89.1  M 

15* 


228 

)DU  bezeichneten  @teQen  auâ  bef  Hist.  philos,  et 
pd.  etc.  par  Guîll.  Thomas  Raynal  ftnb  btefe: 

V,  175.  (dans  l' édit.  de  Genève  en  10.  Vol.  1783. 
Tome  VII.  p.  332.  Livre  14.  chap.  45.)  Depuis  que 
le  commerce  a  élevé  des  fortunes  considérables 
dans  toute  l'Angleterre,  la  cupidité  y  est  devenue 
le  mobile  universel  et  dominant. 

IV.  250.  (édit.  de  Genève  VI.  238.  Livre  12.  chap.  18.) 
Le  tranquille  colon  du  rocher  de  Saba  voit  cet 
amas  de  folies,  et  file  paisiblement  son  coton. 

IV.  19.  (V.  157.  L.IO.  ch.  5.)  Peut-être  est-ce  à 
l'homme  des  forêts  à  trouver  les  faits,  et  aux  sa- 
vans  à  chercher  les  causes.  Démêlons,  s'il  se 
peut,  celle  des  ouragans  -  -  - 

VI.  32.  (VIII.  32.  L.  15.  ch.  4.)  Rien  n'est  si  naturel 
à  l'ignorance  que  d'attacher  du  mystère  aux  son- 
ges -  -  -  Nul  ne  devient  prophète  sans  avoir  eu 
des  songes.  C'est  le  premier  pas  du  métier:  celui 
qui  ne  rêve  pas,  ne  prédit  point. 

VI.  400.  Par -tout  les  riches  voudront  obtenir  beau- 
coup du  pauvre  à  peu  de  frais,  par  -  tout  le  pauvre 
voudra  mettre  son  travail  à  haut  prix,  et  le  riche 
fera  toujours  la  loi  dans  ce  marché  trop  inégal. 
De  là  vient  le  système  des  contre -forces  établi 
chez  tant  de  nations.  (Livre  17.) 

IV.  76.  (V.213.  L.  10.  ch.  13.)  Les  François  -  -  -  croient 
leur  honneur  perdu,  si  leurs  possessions  sont  re- 
stées ce  qu'  elles  étoient  -  -  -  La  nation ,  trop  fri- 
vole, trop  légère  pour  être  politique  --- 

VI.  109.  (VIII.  109.  L.  16.  ch.  5.)  Paris,  qui  ne  con- 
noît  pas  même  les  Provinces  qu'il  dédaigne  et 
qu'il  épuise,  Paris  vouloit  tout  soumettre  aux  opé- 
rations de  ses  frivoles  et  rapides  calculateurs. 

VI.  158.  (Vm.  172.  L.  16.    ch.  18.)  Loin  d'encoura- 


229 

ger  l'homme  à  vaincre  la  nature,  uu  gouvernement 
mal  instruit  n'imagina  que  des  projets  ruineux. 

III.  432.  (V.  136,  L.  9.  ch.  30.)  Ces  faux  politiques 
ne  Voient  pas  qu'  avec  de  tels  principes,  un  Etat 
est  comme  un  ressort  qu'  on  force  à  réagir  «sur 
lui-même,  et  qui,  parvenu  au  point  où  finit  son 
élasticité,  se  brise  tout -à- coup,  et  déchire  la 
main  qui  le  comprime. 

VI.  186.  (VIII.  203.  L.17.  ch.  2.)  Une  classe  d'hom- 
mes isolés  de  la  société  par  des  institutions  sin- 
gulières  qui  dévoient  les  porter  au  fanatisme  par 
une  soumission,  un  dévouement  aveugle  aux  vo- 
lontés d' un  Pontife  étranger,  étoient  propres  à  se- 
conder les  vues  de  ce  Souverain.  Ces  vils  et 
malheureux  instruments  de  la  superstition  rempli- 
rent leur  vocation  funeste.  Par  leurs  intrigues 
secondées  de  la  faveur  des  événements,  l'Angle- 
terre, que  les  anciens  Romains  avoient  eu  tant 
de  peine  à  conquérir,  devint  feudataire  de  Rome 
moderne. 

ÏV.  82.  (V.  221.  L.IO.  ch.l5.)  La  France,  quoique 
surprise,  fut  victorieuse  dans  le  Canada  .  .  .  Son 
ennemi  sentit  alors  ce  que  les  bons  esprits  disoient 
depuis  long -temps,  même  en  Angleterre,  que  les 
François  avoient  trouvé  l'art  de  faire  toucher  les 
extrêmes  -  -  -  L'esprit  Anglois  qui ,  suivant  le  mot 
si  trivial  et  si  énergique  de  Swift,  est  toujours  à 
la  cave  ou  au  grenier,  et  qui  n'a  jamais  connu 
de  milieu,  commença  alors  à  trop  craindre  une 
nation  qu*il  avoit  injustement  méprisée. 

IV.  93.  (V.233.  L.IO.  ch.l6.)  M.  Pitt  ---  Républi- 
cain avec  le' peuple,  il  étoit  despote  avec  les  grands, 
avec  le  Monarque. 

IV.  96,  (V.  236.  L.  10.   ch.  lé.)   Si  M.  Pitt  quitta  sa 


230 

place  par  hameur,  il  eut  blâmable  de  ne  l'avoir 
pas  étouffée  ou  maîtrisée.  Si  ce  fut  dans  V  espé- 
rance de  mettre  ses  ennemis  à  ses  pieds ,  il  mon- 
tra qu'il  avoit  plus  de  connoissance  des  .affaires 
que  des  hommes. 

V;  6. 7.  (VII.  7.  L.  13.  ch.  3.)  Colbert  se  trompa  sur 
le  choix  du  remède.  -  -  -  La  préférence  donnée  à 
l' industrie  sur  l'agriculture  subjugua  tous  les  esprits  ; 
et  ce  système  destructeur  s'est  malheureusement 
perpétué. 

VI.  213.  (VIU.  227.  L.  17.  ch.  6.)  Malgré  ces  incom- 
modités, aucun  peuple  n'est  plus  passionné  pour 
sa  patrie  que  les  Ëskimaux.  L'habitant  du  cli:3iat 
le  plus  fortuné  ne  le  quitte  pas  avec  autant  de 
regretj  qu'un  de  ces  sauvages  du  Nord  en  ressent, 
quand  il  s' est  éloigné  d' un  pays  ou  la  nature  mou- 
rante n'a  que  des  enfants  débiles  et  malheureux. 

IV.  80.  (V.  217.  L.  10.  ch.  13.)  Le  célëbre  Boyle  di- 
soit  qu'il  étoit  bon  de  prêcher  l'évangile  aux  sau- 
vages, parce  que,  dût -on  ne  leur  apprendre  qu' 
autant  de  christianisme  qu'il  leur  en  faut  pour 
marcher  habillés,  ce  seroit  un  grand  bien  pour  les 
manufactures  Angloises. 

@.  149.    Financier   de    Pe  -  kim  —  Mr.    de 

Lattre,  entrepreneur  de  la  Compagnie  de 

Sel  &c. 
S.  150.  Catin  —  »gl.  V,  53. 
@.153.  Prognostication  Pautagrueline  —  2CnÇan3  bîé 

Rabelais. 
@.  155'  je   les   ai   déjà  légués   à   un  compatriote  — 

IV,  71  f. 
@.  156.  (teô:  qui  vaut  mieux. 
@.  158.  ragoutistes  —  ögl.  IV,  »3,  VU! ,  202 
®.  159.  Ecce  ?  —  »gl.  V,  57.  M 


2SI 

®.  160,  (lut  bie  Btjfer»  fo  8»  (le«««  '■    100 


1649 

; 

25 



15 



40 

— 

Total  de  ma  recette  1689 

@.  16î.    Ucô:  brûler  ou  noyer. 

3»  ®.  168. 
Copie  de  la  réponse  aux  deux  billets -doux 
précédens. 
Mais  je  suis  paresseux  de  mon  naturel,  et 
ma  paresse  est  assez  ingénieuse  pour  trouver  des 
prétextes  dans  mes  distractions  qui  sont  en  effet 
et  fréquentes  et  nécessaires.  Un  mage  du  nord 
est  peut-être  rébarbatif;  c'est  assez  le  défaut  de 
ces  gens  extraordinaires,  et  pour  lors  malheur  à 
mes  ouvrages  de  tactique-,  ils  n'échapperont  pas 
au  feu  et  n'auront  pas  même  le  mérite  de  servir 
à  la  toilette  de  nos  damoiseaux.  Foi  d'auteur,  je 
serai  à  l'avenir  plus  prompt  dans  mes  réponses; 
mais  ne  m'appelez  pas  Mécène.  L'Auguste  à  la 
garderobe  duquel  vous  souhaitez  que  votre  bro- 
chure parvienne,  se  passe  d'un  Mécène^  Ce  se- 
roit  peut-être  un  crime  d' en  vouloir  jouer  le  rôle 
auprès  de  lui.  Mécène  avait  de  beaux  jardins  et 
d'excellens  cuisiniers  j  je  n'en  ai  ni  l'un  ni  l'autre. 
Et  votre  lettre  perdue,  et  votre  Ëcce;  je 
les  ai  étudiés  et  j'y  trouve  de  l'esprit,  de  la 
finesse  et  de  bonnes  vérités.  N'ayez  pas  peur 
que  celles  -  ci ,    bien  que  dites  avec  liberté ,   vous 


232 

causent  de  l'embarras.  Le  SalomoD  du  Nord  ne 
lit  rien  qui  exige  quelque  contention  de  l' esprit, 
et  d' autres  ne  sentiront  pas  ce  que  vous  dites. 
Votre  Ëcce  est  clair;  je  pourrois  en  faire  dans  le 
même  goût,  qui  sera  plus  extraordinaire  encore. 
II  me  paroît  que  votre  bilan  vous  donne  des  in- 
quiétudes, quelque  mage  que  vous  soyez.  L'homme 
qui  vous  conseilla  de  débrouiller  les  origines  de 
votre  patrie,  y  avoit  égard  si  je  ne  me  trompe. 
Mais  notre  Salomon  ne  se  soucie  pas  de  la  figure 
que  ses  peuples  ont  faite  dans  le  monde  il  y  a 
mille  ans.  S'il  s'agit  de  l'intéresser  à  votre  bilan, 
exercez  votre  talent  sur  d'autres  objets.  Ne  sa- 
vez •  vous  pas  par  hasard — 

Signé 

Quintus 
Dabam  in  museo   meo  Potsdamii  MDCCLXXIll. 
XI.  Kal.  Oct 


SIn  tic  ^gjPe  ju  ^atmon^ot» 

©.  bie  aSortcbc  jum  mtUii  î^eîl.  u.  IV,  319.  V,  43. 
(53.  79.}  87.  119.  VII,  93. 

©.172.  Iteê:  Suboüici  Aaufmannâ  *  Êcjcico. 

@.  174.  î)te  nunmeÇt  l^etffärte  aBil^elminc  -  -  -  S).  6tauj  — 
f.  ia^  Seben  uiib  bie  îOîetnuugen  beê  ^crrn  S!Jîagi(lcr 
©ekibuê  ^ct^mhï.  1.  35aiib.  SSert.  u^  <BUtt.  U^  %x. 
Uîicoki  1774.  ©.  43ff.  (iO  — 65. 

@.174.  SDlantel  u.  Ärageii  —  (Sbenbaf.  @.40f.:  ©cBals 
tué  warb  ]^(neiubefc{)tebeu ,  utn  bie  ©enteitj  an^ul^öreu, 
mtl^e  fcrgenberma^en  lautete:  „t>a^  93cFfagtet  ttegcn 
„ittiçiit  Hï}U  utib  2(btpet^ujiç!  i^on  bcn  fo  tfieuer  U' 


233 

„Ser;ramtô  311  c\\t\i^m  ic."  66  fmib  feine  Stppellatton 
ilatt.  66  njarb  bem  guten  ©ebatbuo  »cn  bem  ßonlTilo» 
rialbot^cn  un»cr5üglid)  Äragcn  unb  Wtaiüd  obgcuom» 
men  it. 

@.177.  a5uf(ï)ingê  wöc^cntl.  S^ac^r.  jc.  aSed.  1773  —  82.  ; 

@.177.  $1.  S.  —  Spaniel  ßfjobowiecft. 

©.177.  ©eB.  Dîot^.  @.  117:  ^ieronçmuê.  3^  Çak 
Äorrefpoiibenj  nac^  bümmeren  «Staaten,  reo  btefe  fcl)Ie^» 
ien  Süc{)cr  kgtertg  gcfauft  roetbeu.  @eb.  Slbet  reemt 
au(^  btefe  einmaf  fing  »erben  ?  ^f)  i  e  r.  @cr;t  n)oï;I  ! 
ötebann  6tn  tcï)  ganj  gefaxt,  ben  35uc^()anbel  niebersu* 
legen  -  -  i^  fann  nod)  SSKanufafturen  anlegen.  3C5eE 
roeîie  bem  SSuc^^änbler  in  buminen  Säubern  wo  fcl)Ou 
»iel  SJlauufaftnrcn  jtub,  u.  n>o  bie  >f)anbUtug  iikrf;duft 
i(l  !  aBeun  ein  fcfc^  2ani>  einmal  erleuchtet  mirb ,  fo  i(l 
für  jie  fein  5!KitteI  jur  5?ar;ruug  weiter  übrig.  @eb. 
Stber  ià)  fjabe  bot^  geljört,  ta^  in  ©ugfanb  «.  ^ranfr. 
ftc^  bie  SSud^^änbler  kp  guten  SBüc^ern  fef;r  reol^  jle^en 
follen.  >£)ier.  S)aê  fommt  ba^cr,  weif  in  ^^r.  u.  ©. 
i>ie  Äiaffe  ber  @(|rift(lcller  ber  ÄlajTe  ber  Sefcr  ent« 
fpric^t;  weil  jene  fc^rciben,  maé  bicfe  su  lefen  nötf;ig 
Çoben  n.  lefcn  fönnen.  @cb.  3il  eê  benn  in  2)eutfci)f. 
nt(^t  eben ,  fo  ?  -öicr.  @ef;r  feiten.  2)er  @tanb  bet 
©d^riftjl.  bestellet  fîcf)  in  SJeutfd^f.  bepuafje  bloi  auf  f[(^ 
felbet,  ober  auf  ben  gelehrten  ©taub»  @ef;r  feiten  ijl 
Bep  une  ein  ©eleljrter,  ein  Homme  de  Lettres.  @iu 
@eIeT;rter  ifl  bet)  une  ein  î^ieologc ,  ein  3uri(l  —  ein 
Jîoureftor,  ein  ©ubreftor,  ein  SSaccalaureuâ  -  -  unb  er 
f^teibt  au^  nur  für  feine  3u^5rer  u.  Untergebenen. 

@.  177.  Shenstone's  Works  etc.  EgotismSf  from  my 
own  Sensations.  V.  J  loved  Mr.  Somervile,  be- 
cause  he  knew  so  perfectly  "what  belonged  to  the 
flocci'nauci-iiihi1i«pilification  of  money. 


234 

Christ.  Zacch«  Telonarchae  Pro- 

legomena, 

Hamann  über  derbere  dltefle  Utfuube  V,  76  f.  (87.) 
treibt  aie  5îaï)«r  piiE  barüber  k.  88.  Sßon  Uu  Pro- 
legom.  79.  84.  96.  101.  119.  bami  VII,  83.  m  a\xâ), 
Wie  IV,  311.  V,  113  f.  bie  5tuff(^rift  erffäft  tjl;  IV,  208  f, 
Jtönigeberg.  u.  2SanbêbedEifcï)e  Sîecenfion  ber  Proleg. 
V,  82  f.  einige  grogcn  «èerberê  übet  bie  Prolegom. 
V,  103  f.  beantmvtü  113  ff.  9îicoraiê  2tnEünbigung  be3 
3acct)äue  V,  155.  (IV,  291).  [^cd)  V,  89.  127.  132  f. 
134.  143.] 

£iie  3Seran{affung  ber  Prolegomeua  finb  biefe  jttjeç 
SSrtefe  »on  Äant  an  «Hamann: 

®en  6.  S(pcn  1774. 
î)er  gorf(^er  bct  âltcften  Urfunbc  l^atte 
fcie  bcrül^mte   ^crmeêftgur  (^  ,  roeld^c  tiî  SSerfûr- 
jung   ber  in  fünften  »orgejlcttten  Ctgur  be3  regeU 
mdgigen  ©ec^êedê  fetjn  foff. 


(bercn  ftcBcntcr  ^u«!t  ber  SOîIttelpunft  ijt)  mit  bet 
3R»)ilif  ber  S^^  @te6cn  im  5tltert^ume ,  enblid^  auci^ 
mit  ben  fieben  Sagen  ber  @c^ôpfungêgefd)i(^te  »cr= 
glid)cn;  unb  ta  ipermcê  nic^t  eine  ^erfon,  fonbern 
ber  erftc  ©runbri^  aller  menfdjlic^en  2BiiTenf(i>aft  ju 
feijn  fc^eint,  fo  ftellete  ^û}  i^m  bie  ©intl^eilung  ber 
ganjen  ©c^ftpfung  jufammt  bem  5tnbenEen  bcô  ber  jic 
gemad^lt  l^at  nnû)  in  einer  fold^en  ^igur  bar. 


236 
i 

2  3 

^'mtttd  .  Stbc 

(@onne,  ÏÏRonb,  ©terne) 
5  6 

^^imnielâ«  @trb  =  ®cfc^ô^)fe 

(«Mft=  u,  SBaiferO 

7 
©abbat^. 
Se^t  fal^c  er  biefc§  Sapitct  ntc()t  wie  eine  @cfd)ic^te 
ber  Sclterfd^affung ,  fonbetn  aie  einen  5lbrig  ber  erften 
Untertocifung  bcê  mcnfc^lic^cn  ©efc^Iec^tê  an; 
mithin  ail  eine  2ïrt  »on  methodo  tabellari,  beren 
jtd^  <Bott  Bebienet  I|ot,  bie  begriffe  beê  menfc^lic^ett 
®e\à)Uà)tè  »ermitteljl  einer  fold^en  ©tnt^eilung  aKcr 
©egcnjlânbc  ber  9îatur  ju  bilben ,  ba0  bie  (Erinnerung 
einer  jeben  (Staflfc  berfelben  an  einen  befonbcrn  Sag 
gel^eftet  würbe,  worunter  ber  Itebente,  wdéiet  bcn 
Sïbfc^nitt  ma(^te ,  baê  ®anjc  ju  befaffcn  bienen  fonnte. 
^ie  l^abe  nun  @ott  bie  i^igur,  ben  oben  oorgefletttett 
allbcbeutenben  @c^riftjug,  feine  îïegtjptif^c ,  fonberw 
unmittelbar  gôttlid^e  (Srftnbung ,  mit  ber  «Sprache  »er- 
bunben,  unb  «Schrift  fowol^l  aie  ©prad^e  ^tten  jtd^ 
in  biefcm  etftcn  gôttli(^en  Unterricht  oereinigt,  «)or= 
auê  naci^l^er  aUe  menfci^lid^e  ©rfcnntni^  abgejlammct 
fep.  î)ie  âltcftc  Urîunbc  ijl  feinem Urtl^eile  na«^ 
nid^t  baê  erjlc  ©apitel  ber  SSüc^er  Sölofc  fclbft,  benn 
biefeê  ijl  nur  bie  tici^tigilc  Sßorftettung  ber  göttlichen 
^l^rmet^obe,  fonbcrn  cö  cntl^ôlt  bie  Srabition  »on 
ber  2lrt ,  wie  alle  3ß5lfeir  bct  @rbc  i^re«  «rften  Unter= 


236 

ric^t  fccfommen  ^abe«,  unb  »elc^e  me^ttxi  SôôHet,. 
ctn  l'ebcê  nac^  feiner  ©efdjïcd^tëlimc,  aufSel^altcn  l^at- 
tcn.  S^iicffcn  wenn  SJîofeê  une  bcn  ©tnn  beffcr  auf: 
Bel^alten  l^at,  fo  l^at  man  fccn  2tcgi;ptcrn  allein  bie 
SïufBewal^rung  ber  g^tgur  ju  »etbanfen,  »eld^c  aie 
ber  SKnfang  aller  ©d^rift  unmittelbar  auê  ber  ^anb 
@otteê  gefommen  tft.  2)er  S^luÇen  ber  SBod^abt^eir 
lungen  trirb  ï)iebei)  öornet)mli(^  an  ber  ©infît^rung  beè 
©abbatï)ê  geroiefen,  cigentlid^  nur  in  fo  fern  fie  baju 
bienen  fottte,  attc  bie  mitgetl^cilten  Sfemente  ber  @r= 
fenntnig  aufjubel^ûUen  unb  baran  ju  erinnern  ;  juglcic^ 
über  auc^  um  ein  3eitmaag  ju  fet)n,  imgteid^en  bie 
cinfciltigfte  33orûbung  in  3^ï>î^egrijfen.  2)ic  ^igur 
biente  boê  gelb  ber  îOîepfunft  ju  erôjfncn  îc.  îc. 

î)iefe  '^iOiViX ,  bie  mçftifc^e  3^^^  Sieben,  bie 
S;agc  ber  Sßodje  îc.  finb  nun  aie  baê  ollgemeine  2)enE= 
ma^l  beè  crftcn  Unterridjtl,  welchen  @ott  felbft  ben 
3Jîenf(^en  gab,  »on  öerfc^iebenen  QSôlfern  nacf)  jebcê 
feinem  Ocfc^macî  in  alterle»;  Symbola  eingcl)ûttet  tt)or= 
bcn.  SJîofeê  flcibete  baê  2)enfma]^l  in  bie  Sllïegoric 
bct  ©c^ôpfungêgefci^ic^te.  Î5ic  ©riechen  in  bie  5aut= 
iuti^jlaben,  ^ 

e       71 
i 

O  V 

a 

bicîeçcr  mit  ben  TSonen.  :©ie  Sl^eogonien  ber  <pï)ô* 
nicier  unb  Sïcgçpter,  felbil  bie  gigur  ber  ^tjramiben 
unb  IDbelilfen  war  nur  eine  etœaè  »erânberte  2ï6btl= 
*ung  »on  jenem  l^ciligenSdionogramm  ^  ;  bcm@c^rift= 
iuge  ©otteâ  unb  bem  SI^SSBrettc  ber  Vicn^àftn. 


237 

Sie  \iâi  bii  3Btffcnf(^aften ,  j.  <ë,  Slilconomw, 
»ergrßgerten ,  fo  bifponitte  man  unter  anbertt  bic  »cr^ 
mctntlic^en  7  «planeten  na^  bem  uralten  SDîobellc.  Sltlc 
Uiutoven,  welche  bafür  l^iclten,  j'encê  gro^c  ©pntbol 
wäre  J5on  bicfcn  7  Planeten,  oon  ben  7  Sönen  tnncr= 
l^alb  einer  £)ctaö  k.  entlel^nt,  irrcten  groblid).  J)ic 
©cf^icflic^feit  fiebcn  unb  weiter  ju  jaulen,  inigfeid^cn 
aUc  anbre  ©tfenntni^  unb  SOBiiTcnfc^aft,  gicng  Dicl= 
mc^r  üon  bemfelben  auê  u.  f.  r». 


Sßenn  @ic,  wcrt^cr  greunb,  meinen  SSegriff  »oti 
bcr  >^auptabit(^t  beê  SSerfoffcrê  roortn  ju  öcrbeffcrtt 
jtnbcn ,  fo  bitte  mir  3^f  c  3Ket)nung  in  einigen  Seiten 
ouê  ;  aber  wo  môgïid^  in  bec  <Bpxaâ)t  bcr  SDîenfc^en. 
2)cnn  i(^  armer  ©rbcnfoïjn  bin  ju  ber  (Sötterfpradje 
bcr  anfc^ûucnbcn  3Serttunft  gar  nic^t  organijîtt. 
SEBal  man  mir  auâ  ben  gemeinen  aSegrifen  nad^  Iogi= 
fc^er  lÄcgel  öorbudjftabircn  fann,  baè  erreid^e  ic^  nod^ 
wol^I.  2ÏU(^  »erlange  ic^  nickte  weiter,  aie  baê  Sl^ema 
beè  3Serfafferê  ju  »crftel^en:  bcnn  e§  in  feiner  ganjcn 
3Bûrbe  mit  ©oibenj  ju  erfennen,  ift  nic^t  eine  ©ad^e, 
worauf  ic^  Sïnfpsud^  mac^e. 

Äant. 


2>en  8.  Slprtl  1774. 
Daè  Sïjema  beê  5Berfaiferê  ift  :  ju  beweifen,  baß 
®ott  ben  erften  ïlîenfd^en  in  ©prac^e  unb  ©d^rift, 
unb,  öcrmittelft  berfelben,  in  ben  2(nfângen  aller  (£rs 
Ienntni§  ober  SSitfenfc^aft  felbft  unterwiefen  l^abe.  ^k^ 
f«è  will  er  nic^t  auê  aSernunftgrûnfcen  bartl^un,  jum 
wemgjlcn  beiîcl^t  battu  nid^t  baê  c^araîteriftifc^eSSer.- 


^8 

bienfl  fetneé  îBuc^ed:  er  wtd  eê  auc^  nidjt  anè  bem 
äcugntffc  ber  Jßtbct,  bcnn  bartn  tfï:  nt(f)tê  bacon  er= 
njôl^nt:  fonbctn  auê  einem  iiroltcn  S)cnfmal  fa<l  aiïec 
geiîttetcn  aSôIfer  bcœcifcn,  oon  welchem  et  bcl^auptct, 
bflg  fcer  Sïuffci^tug  beffclben  im  1.  @ap.  5Dîofc  ganj  ei= 
gcntlic^  unb  bcutlic^  enthalten,  nnb  baburc^  baè  ®e= 
l^eimnig  fo  »ielcr  3fl^rl^unb«te  entjtcgclt  fet>.  5)tc 
5Kofaifc^c  ©cjâl^Iung  roûrbc  baburd^  einen  unoerbdi^s 
ttgen  unb  öoUtg  cntfc^cibenbcn  ^etouè  einer  achten 
unb  unfd^â^baren  Urfunbe  befommen,  ber  nici^t  auf 
bic  «^oc^ad^tung  eineô  cinjtgen  35oIfeë,  fonbern  auf 
bie  (ginftimmung  ber  l^eiligllen  Denfmalc,  œelc^c  ein 
febcâ  afte  SSoIf  »on  bem  Stnfan^e  bcê  menfc^Iic^en 
SBijTenê  aufbel^alten  l^at,  unb  bie  inêgcfammt  baburc^ 
entrdtï^felt  »erben,  gegrûnbet  fet).  2tlfo  entf|âlt  baè 
^(rd^iu  ber  3QôIfer  ben  93en5eië  »on  ber  SRid^ttgCeit 
unb  jugïetd^  bem  @innc  biefer  Urfunbe,  ncmlic^  bem 
allgemeinen  ©tune  bcrfelben.  3)enn/  nad^tcm  fid^ 
biefer  entbedft  l^at,  fo  befommt  umgefel^rt  baê  3Jîo= 
miment  ber  35ôlfer  bic  (grîïdrung  feiner  befonbern 
ÇBebeutung  »on  biefer  Urfunbe,  unb  bie  enbfofen  SWutl^= 
ma^ungen  barûber  ftnb  auf  einmal  jernid^tct;  benu 
ber  ©treit  sjcrœanbett  ftd)  fofort  in  (Sintradit,  nac^= 
bem  gejctgt  worben,  baf  eê  nur  fo  »iel  oerfc^iebenc 
îïpparenjen  cincg  unb  beffelben  Urbilbeê  waren. 

3e§t  ift  bacon  gar  nid^t  bicDlcbe,  ob  ber  33er= 
faffer  Olec^t  l^abc  ober  nic^t ,  uod>  ob  biefer  öermeint= 
lia)  gefunbene  ^auptfc^lît§el  aile  Kammern  beê  l^ifto» 
rifc^ : anttquarifd^  =  fritifc^en  Çabprintl^ê  offne;  fonbern 
UbxQlid)  :  1.  2Baê  ber  @inn  biefer  Urfunbe  fe»;  ;  2.  worin 
ber  aScmeiê  beftcî>e,  ber  ûuè  ben  âltefteu  2ïr(^tonac^= 


239 

ti(t>tcn  ûllet  3S6(ïcr  ôcnommen  worben,  baß  bicfcô 
î)ocumcnt  in  gebac^tcm  ©innc  baè  unscrbô^tigile  unb 
rcincjlc  feç. 

Unb  ba  ijl  unfcrcê  3Serfafferê  50let)nung: 

SEBaê  b.oê  erfte  betrifft,  ba^  baê  crftc  biMi» 
f(èc  ©apitcl  nt'cbt  bic  ©cfdjic^tc  ber  ©^ôpfung,  fott= 
betn,  unter  biefem  33ilbc  (n)elcï)cê  auc^  ûberbcm  bic 
natûrlic^ile  Sluèbtlbung  bcr  2SeIt  »orjlcUen  mag,)  eine 
Sïbtl^eilung  bcr  »on  @ott  bem  erften  93îenfci^en  gegc= 
bcncn  Unterweifung,  gteidjfam  in  7  Seîtioncn  »orftettc, 
œoburc^  er  juerft  jum  ©enîen  l^at  geleitet  unb  jur 
©proche  gebilbet  roerben  muffen,  fo  ba§  l^iemit  ber 
erile  ©ci^riftjug  ocrbunben  rcorben,  unb  bic  7  Sage 
fcibft  (oorne^mliîi^  fcurd)  beren  5Bcf(^lie^ung  mit  einem 
©abbatö)  ein  l^errli^eê  50îtttel  ber  Erinnerung  /  ju= 
gtei(t>  ou*  ber  ©l^ronologic,  2ïfironomic:c.  genjefenfe^. 

28aè  boê  jnjeçtc  betrifft,  fo  ift  bcr  eigcnt= 
lid^e  33eroeiê  baiser  genommen,  bag  ber  fermée  ber 
2legt5ptct  ni(^tê  aie  ben  Sïnfang  aïïeê  menfd^Iic^en  SiBif« 
fenê  bebeutc,  unb  bag  baê  einfältige  ©çmbot  bcifeï= 
ben,  roeï^eê  eine  3Sorjîetïung  ber  fiebenten  ß<{ijl  ijl, 
jufammt  alïen  anfcern  Sïttegorien,  welche  biefe  mt;ftis 
f(^e  3al^I  aie  ben  Snbegrtf  ber  ganjen  Sßeltcrfennte 
nig  öorfleUcn,  offenbar  ba§  3)enfjeic^en  ttid)t  aMn 
beê  Urfprungâ  aUer  mcnf(^li(^en  @r£cnntni§,  fonbetn 
fogar  bcr  5Dîetl^obe  ber  erften  Unterweifung  fcpnmûge; 
baß  biefeê  jur  »ôHîgcn  ©eicig^eit  werbe,  »enn  man 
in  ber  5Kofaif^en  (grjcil^Iung  wirflid^  bic  t)bj[ectc  bcê 
menfc^lid^en  SStffenê  nac^  «Ket^obe  bifponirt,  in  tk= 
feïbc  gjgur  gebracht  unb  mit  ber  nâmlic^en  geçerlic^s 
feit  uerffegert  antrifft.  35arauê  wirb  geft^Ioffcn:  ba§. 


240 

œeif  biefeè  tolt^ttge  SDÎofatfd)«  «Stùrf  baèjenige  ifl, 
»aê  alïe  fene  uralte  ©tjmbolc  allem  öcrjlanblic^  ma= 
(^cn  fann,  eê  bie  cinjigc  âc()te  wnb  ^ôc^ft-cl^rroûrbige 
Urfunbc  fep,  bic  utiê  mit  bem  Sïnfange  beè  iiienfc^= 
ït(^cn  ©efc^lec^tè  auf  baê  juserlâptafte  6ef«nnt  mai^ett 
ïann.  SDîofcê  attetn  jetgt  une  baè  î)ocumcnt,  bic 
5ïeg>;pter  l^attett  obei*  jeigtcn  nur  baê  @mblem, 

SSon  ben  mir  mitgettieitten  ^auptjûgcn  ber  3ïb= 
^6it  beê  SSetf.  ift  ^\^ït  jroei;tc  SSemerfung,  nsertl^e: 
ftcr  greunb,  fotsiel  ic^  mic^  befinnc/  mit  ber  5Kci= 
mtng  beê  Sïutorê  nic^t  einjltmmig.  3)enn  atlerbingê 
l^âlt  er  bie  ©c^ôpfungègefc^idote  nur  für  eine  97îofai= 
fc^c  SJttegorie  oon  ber  3erglieberung  ber  ©(^ôpfung 
in  bem  gôttli^en  Unterri^tc,  fo  wie  ftd^  bie  menf(^= 
lic^c  ©rfenutniê  in  3tnfef>ung  bcrfelben  am  «ar&rlidö= 
ften  cntrctrfeln  «nb  auêbrciten  lägt. 

3(^  erbitte  mir  nur  bei;  nod^maliger  5)urrf)Iefung 
beè  aSuc^è  bie  ^emûf|ung  :  ju  bemerfcn,  ob  ber  con 
mir  barin  gefunbene  ©inn  unb  Senjeiêgrunb  njtrfltc^ 
fo  in  bem  Sföerfe  entl^atten  fetj,  unb  ob  meine  S[Bo]^r= 
nel^mung  noc^  einiger  beträchtlichen  (Srgânjung  ober 
35erbefferung  bebûrfe. 

(gmige  *8ogen  »on  S^^rer  ^anb  ju  lefen  ju  be- 
ïommcn,  finb  mir  Sïntricb  genug  ^  um  alïeê  2lnfel^en, 
maè  id)  beç  unferem  felbft  critiftrcnben  2)erleger  ]^a= 
Iben  möchte,  ju  beren  33efôrberung  anjumenben.  Sïber 
cr  öcrjlel^t  fic^  fclbil  [o  gut  auf  baê,  i»aê  er  ben  Son 
beê  33uc6ô,  ben  ©efdjmacf  beè  'ipublifum  unb  btc  gce 
ïjeime  2lbft(^t  beè  SSerfaffere  nennt,  bajj,  rocnn  ce 
ûu^  ni(^t  an  fl(^  felbft  eine  jiemtic^  niebrigc  S5ebie- 
Mung  tcâre,  td^,  um  mein  a3iê«^en  (5rebit  bei)  i^m 

ni(^t 


241 

mijt  in  öctlicrcn ,  fcod^  taê  Sait  eincô  -^auêcenforô 
ouf  ïeinc  SSeife  übernehmen  mßcijte.  3"^  "^"ß  ba^er 
ungern  auf  bic  (Sfjre,  welche  fcer  öielöcrmogenben  ®rvi= 
aität  cineé  Senforê  »on  bem  bemûtl^igen  aSerfaffcr 
gebührt,  für  biefeêmal  35erjic^t  tl)un.  2hid)  ift  3t|» 
nen  roo^t  befannt,  bog  rcaê  über  baâ  îOîittelmû^ige 
l^inrtuâ  ifl,  gerabc  feine  @QC^e  fep,  wenn  er  nur 
nidjt  für  fein  poHtifdjeê  <^t)ftem  @efaï)r  wittert,  benn 
ber  (Eourö  ber  Sïctien  fommt  ^iebei;  ncrmut^tià  nic^t 
in  Slnfc^tag. 

3«  ber  neuen  2tfabemifd)en  @rfd)cinun3  ijl  fût 
mic^  ntdjtô  befrembenbeê.  Sßenn  eine  Oîcligto«  etn= 
maijl  fo  gejlelïet  ift,  bag  fritifc^c  ^enntnig  alter 
Spradjcn,  pl^iIoIogifd)c  unb  anti(|uarifd)C  @eleï)rfani- 
Icit  bic  ©runböefte  ouêmad)t,  auf  bic  fie  buri^  aUt 
3citaltcr  unb  in  alten  SSötEern  erbauet  fci;n  inug,  fo 
fc^feppt  ber,  welcher  im  ©riec^ifcfeen,  «^ebraifdjen, 
©ijvifd)en,  Slrabifc^cn  :c.  tra3leid)en  in  ben  Slrc^ioen 
bcâ  3(ltertf)umê  am  beften  beraanbert  iil,  ade  £)rtï)Oî 
boren,  fie  mögen  fo  fauer  fc^en  mt  ffe  motten,  aie 
■Sinber  n)OÎ)in  er  witt;  jte  bürfen  nidjt  mudjfen;  benn 
ftc  îônnen  in  bem,  itjaê  nad)  if)rcm  eigenen  ©cjlänbs 
niffe  bic  SSemcièCraft  bep  ftd)  fû^rt,  fic^  mit  iijm 
nid)t  meffen,  unb  fef)en  fd)ùd)tern  einen  5Jîid;aeliê 
iï)ren  jjteljà^rigen  @dia^  unifdjmefjen  unb  mit  gonj 
anberem  ©eprdge  oerfeîjen.  Sföenn  t^eologifdjc  '^a- 
cultdten  mtt  ber  ßeit  in  ber  Slufmerffamfeit  nad^» 
laflfcn  foflten,  biefe  2lrt  Literatur  bep  if)ren  3ôglin= 
gen  ju  erïjalten,  n)eîd)eê  jum  reenig^len  bep  une  ber 
%aü  JU  fepn  fdjeint;  roenn  frepglaubenbe  -p^ilofogett 
btefer  SSulfanifc^en  Sßaffen  jtc^  attein  bemeiftern  foHten, 

(•amann'i  Si^nfttn  VIILS^.  16 


242 

bcnn  ifl  bûô  îïnfel^cn  jener  SJcmogogcn  o^«ît'<^  è" 
@nbe,  unb  jtc  ttjerbcn  ftc^  in  bem,  waê  jtc  ju  letzten 
Ijaben,  bic  3nft>-*"£t'on  »on  fccn  Sitetûtoren  dnI}oIen 
muffen.  3«  ©rradgung  bcJTen  furchte  iâ)  feï)r  »oi*  ble 
lange  :S)aucr  beê  2:riumpl)ê  ol^ne  ©ieg  beê  Sßteber= 
I)erftetterê  ber  Urfunbe.  ^enn  ce  fteî)t  gegen  iïjn  ein 
bic^rgefcï)foiTener  ^f)alan);  ber  50îeiflet  otientanfc^er 
©ele^rfamfeit,  bie  eine  foId)e  SSeute  burd^  einen  Un: 
geweideten  »on  i^rem  eigenen  SBofcen  nid^t  fo  leidet 
werben  entfüfjren  laffen.    ^d)  hin 

treuer  Jiienet 
Äant. 

©.  183.  îommt  nt(ï)t  »on  5Jlofe  —  Sol).  VII,  22. 
6.187.  -^ter  ^clUw  ©te  suglei^zc  —  f.  V,  104,  114. 
©.  187.  vélo  veli  Dei  —  f.  V,  104.  114.    2)ie  Uloti  *) 

i(l  in  ber  crfleu  ^tuêgabe  nic^t  gebrucît. 
©.188.  lieê:  Hexacmeron. 

®.  189.  lieé  :  nirf)t  feiner  ^unbeu  unb  Käufer  wegen. 
©.195.  lieé:  S?aê  II.  ^aiipiglieb. 
6.199.  mijyiffippifc^e  Siebfpaberep  —   îCcHen  *  Compagnie 

burcf)  San). 
<S.  199.  ber  JBucljbrudfer   gu  SO^ortcttttJerbcr  — 

bamaltgcr  ^auBwiü^   beê   ^rofeffor  Äant  — 

f.  ©.  187.  »gf.  V,  114. 
€5.199.  imamamitfcl)i  —  V,  104,  114  f.   f.  VIII,  220. 

3n  5!Korgenfient6  börpt.  S3ei)trägcu  3a!)rg-  1816. 
€5.  91.  nnbet  fic^  ein  JBricf  »on  -Hamann  au  Äant  „3fm 
ölten  ©rabeu  bcn  7.  5(piil  1774."  of;nc  bie  SSemerFung, 
ta^  e§  ber  erfle  in  ben  Prolegom.  ijl,  mit  folgenben  ffei» 
nen  2(tin>ei(^ungen  : 


243 

€5.  186.  3fIIcé  biefcé  f)at  uufer  5liitor  getrau  —  beç  SOîor* 
geujîern:    S)ie9  ï;at  meta  grcuiib  ^f)erbet  getrau. 
ûB  «nfcc bct)  5DÎ.  unfer  (Jriminatcat^  ^ . . . 

@.  187.  au  beii  2lutor  —  au  metncu  Çreiiub  «^crber  — 
S3uci)bru(fer  tu  —  Sucï)brucfer  in  tOîarientverber  — 
2(cticuft)jîem  —  feinem  2lctieufpjîem ,  iaè  bet  >f)immel 
am  erfleu  fennt,  — 

®.  188.  tiie  ©orbcune  —  btc  tÇccfog.  gacuUät  U.  S.  5« 

Stlbettinc unb  ia^  biefer  in  ber  beutfct)en  2Ipo[o« 

gte  feiueé  Çrepmauretorbené  unb  in  einer  Dissertatio, 
bereu  ganjer  tOecfcgiftbs^nilorifdjsantiqnarifcfter  aSufl 
in  verbis  tralatitiis  ex  Gentilismo  praetereaque 
nihil  befielt,  ouf  (5iulld)tcu  in  bie  discipliuam  arca- 
nam  beâ  «f)eibent()um3,  of;nc  bie  (Satectiiémuêle^ren  beâ 
6()ri(leutf;umo  einmal  ju  fcnneu,  5(nfpruct)  rnadjeu  barf — 

mq.  beutfct)C  aSibr.  25.  S5.  l.©t.  ©.292  —  296. 
Christiani    Zacchaei   Telonarchae  Prolcgomena    übet 
bie  neuefte  ^luölccjung  ber  äliefien  Urfunbe  beê  menfc^* 
Iid)eu   ©cfd^fedjtê.     3n    jroepen  2lntn)ort6fc{)r€iben  an 
ApoUonium  Philosoplium. 

Ergo  ubi  commota  fervet  plebecula  bile 
Fert  aiiimus  calidac  fecisse  silentia  turbae 
Majestate  maous 

Persius.   Sat.  IV. 

1774.    Il  SSogen.    4. 

Sïuêtegen  ger;ört  ®ott  ju!  1.S5.  ÎOîof.XL.8- 
wollU  v^.  Zaccbaeus  Telonarcha  SInfancjâ  aie  ein  S5c» 
beutungêuoUeêSutfd^ufbiguugênjortgumîOîotto  feiner  jroep 
2Iutn)ortêfd)reiben  nef;meu.  ®\c  ïiaben  n)o()f9et{)an ,  »er» 
t^e(ler  Zacchaee  !  bû^  fïe  biefeê  geigenbfatt  einem  3^ref 
armeu  2)euter  übrig  gefajfen,  um  feine  Fritifc^e  S5(o§e  in 
„p^iliftinifd)er ,  arabif(^er  unb  fretifii^er  ©ete^rfamfeit"  ta.» 
mit  ju  bebecfen.  2)tefer  arme  Auti-Tiresias,  ber  jt^ 
nccö  m'c^t  ^at  eutfdjlieêen  fönneu,  feine  îfugen  für  btc 

16  * 


244 

ÏBetffagtinoéga&e  Çfnjugeben,  Çat  tutd)  bit  Htfvtâ^tt 
KcBcfaticn  ber  neuefîen  3 »relation  bec  atteflen 
UrFuiibe  widit  gar  ju  »ici  ©c^efraft  fur  Zacchaei  le 3 te 
ObüeUtion  itbriçi  beljalten. 

5îur  fo  üiel  ijl  mir  iicd)  3U  nierFen  gcIaiTeu  rocrbeii, 
baf  fïe  taé  ganje  ©iug  auf  einen  3  "  tearalbr  ud)  ge« 
bracl)t  [;aben.  Unb  baâ  fct)eint  mir  ein  ftarfer  SBen^^eiê  \jon 
tÇ)rcr  2BiiTenfd)aft  in  ber  f)öct)(lcn  neuern  @rö^en(el^re. 
Denn  jte  ^abeii  fe^r  tiâ)tiç\  unb  fdjarfiTnnig  entbecft,  bag 
fce^  biefem  velo  veli  Hexaémeri ,  ober  bem  bunflen 
Kommentar  über  bie  bunffe  ältejle  Urfunbe,  ben  (te  bun« 
fei  commentiren,  allée  auf  Büffons  Operation  Ijinaus» 
lauft,  ber  \iâ)  bei  feiner  ©djopfung  aud)  nad)  bunfeln 
SBeltförpern  »mfel)en,  «nb  um  fte  fjerbeojufdiaffen ,  liebet 
felb(lbie  l;elle  lief)  te  ®  oniic  iuStüden  fc{)Iagen  mu§te. 
®ie  Ratten  nod)  bemerfen  fönuen,  ia^  eè  ben  velator 
Hexaemeri  ebenfo  freuen  würbe,  aie  fîd)  Büffons  ®ott 
freuet,  wenn  câ  if;m  n>ie  biefem  gelänge,  ta^  bie  (larFen 
bunfelu  aSrucfcjlücfe ,  bie  auf  ben  ungefäfpren  ©d)Iag  fei« 
neê  ®enii  Çerauêfprangen,  jtct),  luie  jene,  unuermut^et  in 
ein  ©pflcm  brel;en  rooßteu;  unb  wemi  er  felbfl  in  biefem 
©yfleme 

crinemque  timendi 

Sideris  et  terris  mutantem  regna  Cometen 
ï'orpelfen  fcnnte;  —  balb   in  feinem  nad)(îen  ^eti^tliû 
ȟttjeten,  fo  bag 

Corrupto  coeli  tracta,  miserandaque  venit 
Arboribusque  satisque  Lues,  et  lethifer  annus, 
bolb  in  feinem  entfernteren  2(pÇcIio,  bis  jenfeitS 

the  firm  opacous  globe 

Of  th)8  round  World,  wliose  first  convex  divides 
Tbe  lumiaous  inferior  orbs  ,  enclos 'd 
From  Chaos  and  th'  inroad  ©f  darkness  old, 
ft(^  aQen  fletblidjen  bema^neUn  unb  unbereoffneten  Sugen 
«tétf  Jen  Î  »oburc^  atlerbingé  mcÇit  (grjîaunen  erreßt  mitb. 


245 

ftl*  tüxdj  ba5  (Icte,  gUic^milbe ,  «roStmcnbc,  tîkuâ)tenU, 
tïual)ïcnii  unb  belebeiibc  alltâglii^c  ©onuenli(i)t. 

2)aâ  ijl  eine  Urfad)e  me^r,  njarum  »tele  UngemepÇete 
bem  ^uèfprucbe  Zacchaei  geni  bepfallen  rcerbeii:  „SSeun 
beô  SScrfaUfrê  'îf;ema  barauf  (jinauêgienge,  baê  Ens  En- 
tium  3um  2lrct)ieucpcIopàbi(îen  cbcr  ii^n  (wtc  it)\\  ©ira(^ 
XLIII.  29.  Furj  unb  gut  genannt  ^abeu  fcd)    mit  einet 

fîebenfadien  Çlote ju  macben:  fo  meif  id)  bennoc^ 

iiicl)t,  ob  id)  ber  '})afingenefte  einer  »ergrabenen  Urfunbc 
mc^ï  @(auben  bcpmeffen  mürbe,  aie  SSecnunf tgrüii» 
bcn  unb  bibfifd)en  Sprüchen,  —  bie  freçlid)  in%tt» 
fef)ung  beê  Jt)i[(füf;rlid)cn  5Jîi§braud)eé  fïd)  einanbcr  ntd)ti 
»orjuwerfen  fjaben."  3»  wcldicm  SBctrad)t  benannter  Un* 
geroep^ete  fïd)  »on  einem  î){c§taufd)er  würbe  befd)ämtaf<^u» 
ben,  bcr  auf  einem  *Pferbemarfte  ju  UÇjeman  feinen 
Slugen,  ^f)änben  unb  Senben  mcf;r  trauen  S"  muffen  gfaubt, 
aie  bcm  Stammbaume  eineê  Äöllafjni,  unb  MUe  biefc 
Urfuube  auc^  ju  ©alomonê  5)JarttaI(c   (jinaufilcigen. 

îDarum  n>unbcrt  eê  mid)  ein  lucnig,  »arum  bcr  gut» 
geftnnte  Zaccbaeus  mit  ber  ©orbonue  fdunollt,  ba§ 
fïe  gegen  bie  ArçptcsSefuiten  nid)t  genug  »ütet, 
»eldje  Ärppto-3efuiten  ftd)  mit  verbis  tralatitiis  ex 
Gentilismo  abgeben  foüen.  (5r  t()ut  in  bcr  2:f;at  bct 
©orbonne  JU  ml,  wenn  er  fîe  beêwegen  in  einen  arge« 
35erbad)t  nff;men  rcitl ,  ba  ein  gro§er  î^eif  »on  i^r,  o^nc 
Zacchaei  Erinnerung,  bie  auream  Taxam  curiae  Ro- 
manae  gerciglid)  noc^  immer  l)C>i)et  fc^äjt,  aie  bie  aurea 
carmina  Pythagorac  —  bic  officia  St.  Francisci  uub 
St.  Cacufutii  aie  bic  Officia  Ciceronis  unb  bic  Vita« 
Banctorum  ber  gülbnen  Segenbc  aI6  bie  Vitas  Philoso- 
phorum  beé  S)iogencâ  Saertiuê.  Ueber^aupt  fc^cint 
cô  ctmaè  unbieber,  in  gegenroärtigeu  fo  mi§Iic|ien  3eit» 
lauften  ber  ©orbonne  (Sineé  an^ufjängen;  nseil  fo  bcr  U» 
reitê  fo  lange  gcroünfc^te  unb  enbtic^  fïd)  nd^crnbc  gn'c» 
ben  berfclbcn  mit  bem  •Parlament«  Unwte  bc^inb^rt  u«b 


246 

folQÜii  flOen  Un  guten  5l6fïc^ten  etueé  »cffcn  Maurepas, 
ben  tmterlic^en  Kriegen  mit  ben  S5etc^t[d)etiien  at>5uÇfIfen, 
»on  neuem  unübetfleigli^e  ©c^rcierigFeiten  in  ben  SBeg 
gelegt  njecben. 

Sluct)  (lef;t  eê  nocî)  bûf;iu,  ob  iik  «Serboune  bem  cif» 
rigen  Zacchaeo  btefe  SSeforgiu'ê  für  if;ren  unkperften 
9îur;m  tu  alter  Drtfjobo^ie  eben  fer;r  »crbanfcu,  ober  ob 
(te  if;n  nic^t  ütelmer;r  gar  unocrbienter  SBeife  einigen  i^irer 
flubereu  vorgebfid^cu  greuube  beigefeßen  mödjte,  wegen 
bereu  großen  £)rt^obo;ic  fïdj  i^ire  ©h'eber  jurufen: 
posticae  occurrite  sannae 

Persiug. 
um  wie  eben  biefer  cr(le  Sicblingêbid)ter  Zacchaei 
fagt,  bec  Janus  ju  bleiben, 

—  a  tergo  quem  nulla  Ciconia  pinsit, 

Nejc  manus  auriculas  imitata  est  mobilis  albas 

Nee  liuguae,  quantum  sitiat  Canis  Appula,  tantae. 

benn  fte  ftub  uid)t  fo  ganj 

Vervecum  in  patria   et  crasso  sub  aëre  nati, 
ta^  jîe  uic^t  merfen  foUten,  rcie  c»  biefcn  greunben  nur 
barum  ju  tf;uu  fei;,  i>a^ 

lugentes  trepidare  Titos  — 
unb  wenn  auâ)  nur 

Carmina  Lumbos 

Intrant ■ — j 

—  ui^t  merfen  foiïten,  wie  btefe  (larfen  ©laubcuSprebt« 
ger  Çorf)(îenâ  sur  «^eruorbringung  befagter  fräftiger  SBir» 
fuug  bie  £)rtf;oboric  nccl)  auenfaiïê  gut  genug  galten. 
2Benig(îeuê  wiffeu  jte  nid)t ,  ujie  |te  mit  Seuten  baran  jtub, 
beren  SBerFe  Äiuber  ber  Sîac^t  intb 

unb  bie  burd)  iÇirc  {Çiguren,  vùk  ber  grtec^ifc^e  Montes- 
quieu ber  römifc^en  ©efeàgebung ,  ber  auc^,  voiî  ber  fran« 


24T 

jöftfc^e  sumeilc»  ein  2(c(l^)CtiPet  mat,  »oit  bcm  S5rcitfc{)ul» 
terigeu  ©oI;ne  ber  *pcäuarete  fagt:  ^tlaive*  rero  ca(p}{, 

Xa\    ÇÔfpCO    TTOtfï    TlCtQKTlXrjGioV, 

SBie  fömic»  ©ie  iid)  iiuit,  mein  wertfpcr  Zacchaee! 

njunbern,  baß  ber  Slnoiipmuê,  «Dr. m6)  ®.  9. 

„mit  bem  lic&en  SBüdjlein  iiod^  niii)t  fertig ,  n)eil  baâ  bar« 
inn  verborgene  Opium,  fagt  er,  feinem  ÎOîagen  roiberfte^t, 
anjlatt  e»  ju  »erfc^fucfen,  n>ie  unfet  «Iter  Sanbêmann  fein 
SSrobmeffer ,  ober  gu  werfdilingen,   reie  ber  SSaKftfd)  ben 
'PropÇcten  unb  unfere  neuejîen  Sîabbinen,  Äameele  famt 
i^iren    ^ödfern    unb    Srad)ten  — ?"     (S'a    ijl    gereißli^ 
\\\<itl  feine  ©c^ulb,   wenn  eâ  feinem  SKagcn  luiberfle^t, 
rcie  eö  benn  n)of;t  manchem  anbern  SJîagen  njiberfîeÇen 
mag,  ber  eê  ftct)  nur  nid)t  merFen  faßt.  (Sr  fii{)tt  ftrf)  or;ne 
3»veifel  aurf)  n^c^I  4iid)t  aufgelegt,   ben  r;elbenmüt^igen 
6ntfc[)ru§  beê  S5robmejTerfri)Iu(f er»  nad)3ua]f)men  ;  n?eil  boc^ 
SSrobmeffer  ido^I  fd)n)erltd)  fönnen  gut  »erbauet  werben, 
taugti^cn  S(;p[um  geben  unb  gute»  gieifct)  anfe^en;  unb 
er  nid)t  nötfjig  Çat,  reie  fildie  arme  9JZefferfd)[urfer  fic^ 
ttufô   SOfîeffcr  frf)  [ucfcn    ju  fegen,    um  fein  täg[id)e8 
SSrob  effen  su  Fennen,  "üa.  jene  or;ncbem  c§  auc^  l)(o5 
ûlê  eine  %xt  i^on  Äunfijlürf  treiben,  um  ju  jcigen,  waâ 
fîc  alieê  üerfdilucfcn  fonnen.    2lu(^  muß  man  if;nen  wof;! 
auf  "ük  -^dube  fe^en,  weif  fofc^e  Saufenbfünjtler   reo^t 
gar,  ot)ne  tiii  •f)ii[fe  beê  2trgcn  nöt[;ig  sn  f;at)en ,  un5  ar- 
men £ai;en  nur  ein  SlenbmerF  ocrmadjen  bürften;  fo  baß 
»ermittelfl  if;rec  ©efd)id(id)Feit  "üa.?)  35robmefj"er ,  auftatt  \\\ 
i\)Xi\\  Oesophaguin   Çerab5ufaf;ren ,    in  if;re  ^ofentafc^e 
fâf)rt.    ßbenfo  wenig  Fann  er  oerniutf;(id)  'JJropfxten  »er« 
fd)fu(f en ,  ba  er  weber  V\t  ß^rc  I;at  ein  SBalljtfd)  mit  auf« 
gefd)n>entem  S5aud)e  no^  ein  v&ape  mit  boppelter  ÏRti^t 
3à()ne  su  fcpn.    3Son  bem  g  c  i  (l  I  i  d)  c  n  foiPo()I  aie  f  i  t« 
terarif^em  Äameet  perfd)[u(fen   aber  fd)rerft  i()n  woÇI 
tue  fürd)terlid)c  iffie  ^  e  ab,  baê  längft  über  berglei^en  >f)eu* 
djelei}  unb  îOlenfc^engefattiflFeit  auêgcrufen  ijl.         H— n. 


248 

lie  Hermes  du  Hord. 

@.  203.  I.  Au  etc.  de  Lattre. 

©•205.  liée:  les  Journaux,  les  Mercures,  les  Magaxini. 

©.206.  la  fête  du  Nom—  3)cr  9kme  ^rieb= 
rtc^  faut  nur  nad)  bem  ^reuf.  Äalenber  mcï)t 
itad^  bem  Sîerltnfc^en  ouf  ben  18.  Sultuâ. 

©.206.  le  refrain  du  coq-à-l'ane  Syrien  — 
Le  Taureau  blanc. 

Le  Taureau  blanc,  traduit  du  Syriaque,  dam 
les  Oeuvres  de  Voltaire.  Fin  de  l'histoire  du  tau- 
reau blauc  :  Les  peuples  de  cette  vaste  monarchie 
criaient  tous  les  matins:  Vive  le  grand  Nabucho- 
donosor  roi  des  rois,  qui  n'est  plus  boeuf!  Et 
depuis  ce  fut  une  coutume  dans  Babylone  que 
toutes  les  fois  que  le  souverain ,  ayant  été  gros- 
sièrement trompé  par  ses  satrapes,  ou  par  ses 
mages,  ou  par  ses  trésoriers,  ou  par  ses  femmes, 
reconnaissait  enfin  ses  erreurs,  et  corrigeait  sa 
mauvaise  conduite,  tout  le  peuple  criait  à  sa  porte  : 
Vive  notre  grand  roi  qui  n'est  plus  boeuf! 

SSgl.  bie  SSorrebe  sunt  »tertcn  îl^eif,  unb  V,  55. 78f. 
87.  [89.].  «gerbera  SSeçtrag  (ugl.  Y,  61.72.)  „Oefuiu 
bene  25(ätter  auâ  ben  iteuejien  beutfd)eu  ßitteraturannalen 
»on  1773.  Obscuris  vera  involvens  -  -"  finbet  ftc^  in 
ben  SSeçlagen  sunt  10.  u.  12.  unb  ber  ^aI6cn  S3et)f.  sunt 
14.  ©t.  bet  jlonigêb.  3cit.  i^cn  1774.  entrait  V  ser(lüf« 
feite,  mit  »tel  ©ebanfeuftric^en  unterbrod)ene,  mit„(fe^(t)" 
auegefüllte  5îumern,  bie  crfle  Alopflccfâ  SKeffiflâîc.  betr.; 
>f)amann  \)at  ben  (Singaug  unb  @(^lu§  ^insugefiigt,  V, 
55.  61.,  rceldie  ^iet,  fammt  ber  für  unfere  ©c^rift  in  S5e» 
ïroc^tunj  fommenben  ©telle  «uê  bem  «rflen  ©tucfr  folgen. 


249 

Sn  einem  ©allen  ©ûc^er,  bcr  llc^  6iS  gegen 
bte  ^itU  be§  »ortgen  9}{onatâ  »erfpätet  f^at, 
fanb  ftcf)  dn  ^icmlid)  ftorîeâ  ^a£,  baâ  bcfage  fei* 
ncr  etroaâ  fcitfamcn  SCitffd^rift  an  bie  !^iefige  ge* 
lehrte  B^i^w^gê  =  ®.i^Pcbition  jum  S5ef(f)Iu^  beê 
Sa^reS  gerichtet  rvat.  3«  unferer  nod)  grofïeren 
SBefrembung  über  einen  fo  bicfen  ©ertrag,  mat 
ber  Sn^alt  nid^tâ  alâ  ein  mit  meinem  Rapier 
burd)gefc{)ofl[ener  unb  forgfältig  auegefüllter  Uni« 
X)erfaI  =  S!)icpataIog,  hit)  bejfen  genaueren  5)urcî)= 
Blätterung  unS  einige  lofe  23Iätter  aufmer!fam 
mad^ten/  bie  Acta  unb  Facta  ber  fUttnatnv" 
onnalcn  öom  »erfloffenen  Saï)r  enthielten,  unb 
l)alh  in  ^Jfîond^enfdjrift,  ijalb  mit  einer  nod)  un= 
Ieferltd)ern  ^rauenjimmer^anb  entworfen  waren. 
SGBir  ï)aben  einige  biefer  lofen  ©lätter,  fo  gut 
jüir  geîonnt,  gefammelt,  unb  werben  pour  la 
rareté  du  fait,  fo  öiel  fic§  tijnn  lä^t,  un» 
fern  ©erlagen  einverleiben. 

Ne  turbata  volent  rapidis  ludibria  ven- 

tis.   VIRG. 


^.  >&ell  ^at  gefitnben,  bog  baê  9îorbnd)t  Qié,  unb 
(Sie  îRorbltc^t  feç  —  aud)  rcenu  ber  einige  Ç).  îtentS 
feine  5ßarbente[pn  cntfaitet  \)<[be\\  njirb,  u.  fein  Dî)x  ju 
ben  Üönen  gen)Df;nt,  jte  anberS  mc^hx  fpannete  tiic  <Bai' 
ten 

—  Tcov  TtenQayfifvcüy 
ly  6iXK  re  y.ai  nuqa   âixav 
ànonjTov  ovâ'  àv 
Xçoyo$  S  TiavTdiy  narijç 
^vvaiTv  ^tutv  Jpywv  ttloi. 


250 

jittS-a  âê  noS-^ti  Cvp  tvâaïuovi  ysfon'  àr. 

EcXcoy  ycio  vno  xctçfxctTav 

nrjiÀa  Q-yaGxsi  TiccXiyxorov  âa/xadO-ev 

Sray  S-fov  (xoiqu  nf/unj] 

èyixas  eXßoy  —  Htfd.  oX.  B,  E.  a.  J*.  |5. 

5)ie  öBtigen  aber  fangen  unb  Tanten  noct),  ücrbefTcrteii 
Z\xt\)itîi  Siebet  uiib  mad)teu  ftebeufad)  fcf)[ec^tere,  al5 
feine.  Sieben  fie  in  SSRujif  fe^cu,  rceii  niemanb  jingen 
fonnte , 

unb  reimten  luei^  unb  fc^ön  «nb  rein, 
unb  reimten  reirf)  unb  fcf)ön  unb  rein, 
boê  nnif  ein  Äirct)enjubel  feçn  —  @pa  î 

(fer;ro 


neu,  frei)  unb  treu 

o  mirificam! 

tt\)Cilz\\  —  buvdf)  ein  SOvaufoleum  —  unb 

etnen<Satrapen — im  SJtunbc Xlnmün« 

bigen \^vi,  wirft l^inuntcrgefto§cn 

jes.    ttjerben — benn  V\t  ßjruBe  iji  »on  geftern  ^er 

XXX.33.  sugertd)tet,  tief  unb  xoüi  genug 

exmeutunam  facias  literam 

LoDgam 

35ein  I)eiltgct*  Sfbil  I)at  uBcr  bie  ^Brofamen 

bec  Äinber  mitSÖelfen  unb  ü&er  bte  perlen 

bcâ  @rBtr)ciI§  mit  f^rofd)Iingen  gel^abert  — 

Thrcn.  — S^ve  Sffajiräer  —  —  ftnb  fo  bünn  alâ  ein 

IV,  7, 8.  «Scheit  —  unb  id)  mufj  fagen:  W\z  Un  i6) 

Jes.    oBeï  fo  mager  ?  Soie  f>in  icî)  û6er  fo  mager  ? 

XXiV,i6.5föe^  mir!  benn  fcie  2>eräd)ter  »erachten: 

ja  bie  SS'erac^tet  »erachten 


251 

'Hpaxléoç  T£è(.toî/--niNA.  NEM.  I.  èna.  ß. 

©.211.  »on  einem  Oieceufenten  trauriger  ®e(îa(t  —  ï>c« 
Sier;t  fîc^  nad)  VII,  92.  auf  tie  ber  erfîen  2Cuêgabe  »on 
ÏOÎaucf)er[eç)  u.  (Stnjaê  angeljäugte,  ïireç  SßlätUv  betra« 
geuïic 

fBc\)ïaqi. 

5'î'otï)burftigcâ  S^erseid^ni^  mander  «Sd^retB« 
u.  3)ru(ïfeI)Icj;  in  ber  rccenftrten  HcBerfe^ung. 

Magnus  dormitavit  Moses? 

(5.^.2).  öom  l)tftot:ifc§en  ©lauben  @.  192. 


ÎC. 

(35om  Çi|lcr{fd)cu  ©lauBeu.  S3on  (5.  2.  2».  SBerlin 
1772.  2luf  Aojîeu  ï)eé  a3erfaffer5.  —  ©.  192.  -  -  liefet 
(Sfel  ^ätte,  feiner  vorgebraci)ten  Dîcben  rccgen,  nur  immer 
unberebt  Heiben,  unb  bem  SSifeam  fcgfcic^  ber  Gngef 
jîd)tbar  mcrbeu  fönneu  ---  »wie  n^enu  au^  tixti<x  ^ier  ein» 
mal  ein  maguus  dormitavit  Moses?) 

©.214.  lieâ:  laffen  ®ie  mi^  Berfud)eu. 

<».  214.  S)octor  ^utentütl)  —  3î{c^ei)'§  Idioticon 

Hambur^ense. 
@.215.  tttcteorolog.  ^^etltgen  —  %.  5)îatt^ta§^ 

ber  24.  f^eBv. 
@.218.  fo  guten  ©tnn — 

@pr;d)n)ört:  S5et:  ?^Iu(^  !^at  einen  guten  Stnn, 
tt)o  er  ûuêfa^rt,  fûï)rt  et  njteber  ^tn. 
©.  218.  ^ie  Sîabett  be§  5Bad)§  -  Prov.  XXX.  17. 
«»    *     Sauknaugc  —  Cantic.  I.  15. 

•  «     ben  S^tâbtten  —  1  Reg.  XVII.  4.  6. 

•  •     SJôgel  be§  ^immelê  te.  —  Ecoles.  X.  30, 

•  -    SBrâutigom  ber  @rbe  —  Ps.  XIX.  6. 


252 

©.218.  ctfannt  ju  werben  —  1  Keg.  I.  4, 

»  9  Hntperfal = 3ßotterb.  jc.  —  ^omnttftonSratî) 
©d^mibltn  ^at  feinem  franjôftfdEien  SSorterBui^ 
ben  Sitel  Catholicoti  ou  Dicfionaaire  uni- 
versel gegeBcn.  Cafholicon  d'Kspajïue,  etnc 
ï)eru^mte!gntt)rc,  \x\.  eben  bem3tmmcr  entnjor- 
fen,  \Xi  tt)eIdE)em  Boileau  nadj^er  gut  SÖSelt  ge* 
îommen.  (lieber  ©cftmibfin  i^ctf.  a3ciigiiiéIV,@.690.) 
®.220.  @c^etbemünse  k.  —  750  ■Düttdjen  p.  SOlo» 
nat;  9000;Duttcî)cn  p.So^r^  253)üttc^enp.Sag. 

©.220.  liée:  Sousos. 

@.  222.  S){e  6efonbere*SS'orrebe— *(S.§ûr» 
tungfd)cr  îOîepatûIog  ».  SlJîtd^oeltâ. 

®.222.  ©ûttuâ  —  Battus  hic  sive  ArUtote- 
les ^  vitio  linguae  exilis  et  halbutientis 
laborans,  Delphicum  oraculuni  de  inedela 
vocis  intcrrogavit.  Pyfliia  autern  de  ine- 
dela Tocis  nihil  respondens,  colouiam  in 
Libjam  deducere  jussit.  Quod  quum  Bat- 
tus fecisset,  in  desertis  Libyac,  de  im- 
provise Leoneui  conspexit:  quo  territus, 
maïçnum  et  clarum,  necessitate  urgente, 
Bustulit  clamoreni,  quo  et  Leonem  fuga- 
vit,  et  vocis  vitiuui  servavit,  ut  notât 
Herodotus  IV.  et  Pausanias  X. 

Quae  haec  fuerit  lingua  hyperpontia. 
Interprètes  dissentiunt  etc.  V.  Erasm. 
Schmidium  in  Pythica  p.  245.  246.  175  etc. 

fBerfuc^  ctnei?  «StBçlle  «6er  tie  @^e. 

©.  V,  92.  95.  97.  110  f.  11 2  f.  123.  (rco  fic^  rot^ 


253 

ôfbrucft    i(l,    btiicm    124.  125.  126.  129  f.    -   144. 
\ï ,  91.  —  VII ,  92.  —  9?gr.  IV,  449  f. 

©.  225.  SJerjlopfen  ©te  nidjt  —  Ps.  LVIII.  5.  6. 

©.226.  Smmej:  =  SS^crmeï)rcï:  —  Semper- Augu- 
stus. 

@.  226.  gefcafd).  2>er9letc^  —  ©.  (Snc\)dop.  Sour=» 
nal  V.  @tûc£  fSlav)  1774.  p.  .392.  S^ci)  bcn  alteit 
Seutfcî)cn  war  fcer  5)îann  ber  oberftc  3îiii)tct 
über  bie  (Sitten  feiner  fyrau.  £)I)nc  ftcf)  im  ^all 
i^rer  Untreue  beâl)aI6  »or  bie  ©oncilien  ju  ftel= 
len,  unb  bie  <Sacl)e  nad)  ben  Sumpenörönben 
beâ  römif(f)en  9Jed[)t§  bafelbft  entfdf)eiben  ju  laf* 
fcn,  entfd)ieb  er  fte  nad)  bem  9^  e  d)  t  e  beâSon* 
tracté,  inSSeçfeçn  i^rer 2(nt)crn)anbten  felbjî. 
^iernad)  Beftanb  baê  SGBefentlid)e  ber  »erlebten 
Sreue  in  einem  wirHid)  gefd)el)enen  (S^ebrud^ 
«nb  biefeë  auf  ©etten  ber  ^^rau.  ^acituê  we* 
nigftenê  t^ut  nid^t  bie  geringfte  5)îelbung  »on 
bem  beftraften  @I)eïirud^  eineâ  5}îanne§.  $Der 
oite  ^eutfdje  mu^te  aifo  bie  SJcrIe|ung  ber 
eï)elid)en  Streue  t>Io^  »on  ber  f^rau  gefd)e^en  3u 
îonnen  glauben. 

©.226.  alâ  eineâ  Sr)iebiloï)I§  ober  Sf?aube8  — 
Phi!.  II.  6. 

©.  226.  sBet)fpteIe  ber  Ätnber  —  (S.  %.  35.  f&om 
^iftorifc^en  (Glauben  ©.  43.  54. 

®.  43.  !Jii  beii  lüarmcn  Sänbeni  (unb  tu  bcrcifeiâctt 
^at  '^Roicé  feinen  fd)önen  ©arten  anlegen  (ajTen)  ijî  haS 
nacf enb  =  9e^en  baè  natürUdiJle:  unb  taè  fcf)ämcn 
ent(leÇ)et  auâ  einer  Ungeroon^ett,  ober  auê  einem  SSor» 
vttf^tH;  iiïQkiijtn  bep  fleiuen  Äinbem  «oc^   heutige« 


254 

ïagcS  ftc^  nic^t  ftnbct.  SOIe  erjîcn  9JÎ  c  n  f  cï)  e  n  aUx 
rennten  nicl)t  anberê,  an  Urt^eil  unb  ©cftnnung,  oiS 
nk  ffeine  Ätnber,  Dorgcfîetlet  avrben.  —  @.  54.  ■£)« 
SDîenfd)  I;at  ancf)  gar  nict)t  Urfac^e  naturd'd^er  SSeifc, 
unb  «30  e3  btc  95efcf)affcn^eit  ber  SBitterung  suläffet, 
(îrf)  feinet  ^awt  jn  fcHnten.  Unfere  iîinber  in  ifjren 
erjîen  3aren  reifen  wm  fd)âmen  nid)t3:  eâ  nsirb  baâ 
SfJacfcnb  =  feçn  enbiicf)  eine  BadjC  ber  Ungen)onf;eit:  unb 
iu  Sdnbern,  »o  bie  5Jîenfd)en  yen  ^ugenb  auf  genjönet 
fïub,  nacfenbe  ■perfcnen  ju  fe^en,  ^t  ba>3  gat  feine 
(lärfere  2BirFung,  a(â  bet)  95ef(eibeten.  uîur  bie  le^tern 
cmpftnben  bcp  entbfof eten  Seibern ,  lueil  baê  i^nen  roaâ 
neueâ  i(l,  eine  2Crt  »on  SSemegung. 

©.22T.  nm  ber  gegen».  S^^otl)  njttten  —  1  Cor. 
MU.  26. 

©.  227.  tt30  ber  (Sobe;c  ein  gülbener  (Solo^  tjl  — 
Dan.  lir,  1. 19. 

©.  22T.  in  benett  îettt  f^alfd^  ijl  —  Joh.  ï.  47. 

@.  228.   3>er|lo(Jung  fce§   menfc^I.   ^erjenê  — 
Bîatth.  XIX.  8. 

®.  228.  porûp^t)ftfc§en  5)îtPraud^e  —  Rom.  1. 26. 

©.228.  SSeretn2Beib  onfte^t— Matth.V.28.32. 

@.228.  geBoten,  folc^esujleimgett  — Joh.VIlI,5. 

@.228.  raie  ber  @cï)eme  unfrer  Joh.  X.  34.  35. 
jetttgenSOtoraI--aufgeIôft— Matth.V.17. 

<S.  228.  fefteS  :prop^ct.  Söort  —  2  Pet.  I.  19. 

©.228.  baê  ©e^eimm^  ift  gro^  —  Eph.  V.  32. 
Hco:  ifl  grcf  !"  — 

©.228.  ©otte§  @6enB{Ib  u.  @f)rc—  1  Cor.  XI.  7. 

©.  229.  SSeib  burd)  Äinberjeugen  feltg  —  1  Tim. 
II.  15. 

©.229,  a^ann  bcö  SeiBeâ  ^eilanb  —  Eph.V.  23. 


'       255 

©.229.  SDlt^jlcrien  bc§  <§t)men8  —  ràç  fi??  fie^* 

r!(j.épav  tu  ßvarTina   ti^;  cprcrefoç  èxTeT^eZcr^ai 
oçyia.  Clem,  Alex.  Faeûap;.  II.  p.  194. 
@.229.  jener  ^ot'bMth  —  Wilkcs'  Essay  on 
Woman  (vq\.  V,  92.97.);—  ««t  bcr fpuîenben 

Biffer  —  No.  45.  (ugl.  V,  113.  —  IV,  73?  149?). 

@.  229.  «Jt^tger  Äauj  femeS  S&aterlûnbeS  —  He5et: 

bte  .(S^e  («on  Hippel)- 
e.  229.  SJettel  5öau6o  —  Ovid.  Mefam. 

—  Tertit  Bauho   artes   et   quam   serîo 

non   quibat    allicere ,    ludibt'îoruin   statuit 

exhilarare  miraculis  —  pubi  afFigit  oculos 

Diua  et  inauditi  specie  solaminis  pascitur. 

Aroobius  adversus  g;entes  Lib.V.  p.  174. 175. 

(ȍ?f.  VII.  13.) 
©.  229.  3um  ©enu§  tï)ref  %x.vi^i^  u.  i^reS  «Stau* 

Bc§  —  Horaf.  Lib.  ï.  Ep.  2. 
©.229.  iwxlt  î^reube  euveâ  @efclf)mocfâ  —  Eccl. 

II.  2. 
©.229.  vermummte  Sraurtgfett  Joh.  XVI.  20-22. 
unb  S&ersraeiflung  —     2  Cor.  TH.  10. 
etne  ^t\xit  —  Luc.  VI.  25. 

îlugc  iyaBeï  ber  ©ereâ  —  2  Pet.  I.  16. 
©.229.  (Sinem  unter ^aufenben— Eccl. VII. 29. 
®.  230.  liC'5:  «iib  gteid)  beii  garben  üom  u. 
©.230.  xû.  ben  ©c^a|fûmmern  bc8  •ecrjenS  -- 

Matth.  X*II.  35. 
©.  231.  ber  ^od)  in  ben  SSeiïen  bc§  Suftfretfee 

l^errfc^t  —  Eph.  H.  2. 
©.231.  „S)aê  tjl  Änoc^en  »on  — 

—     %\%\\^%"  9Jltc^ûeltâ  Ue^erfeèung« 


256 

•®.231.  9ötcftd)e.©emod)tcm.f.Urfpr.Joh.lII.SI. 
»ercîmgt,  ging  et  ein,  wo  er  ein^ 

Eccl.  I.  7.  III.  20. 

ï)ergefommcn  war  —       Job.  VIII.  14. 
©.232.  tumn  @d)opfet    tn   guten  SföerFen  — 

1  Pet.  IV.  10. 

fc^Io^  er  bic  Söcfe  fcer  <Siâttc  gu  mit  «yleifd^  — 
ajîid)aeliâ  unb  Sut^er.  Gen.  II.  21. 
e.232.  ein  ^oftfcri})t  öon  @Iu(ïn)ûnfcï)en  —  (S. 

û6er  bie  ®^c. 
(®.  141  f.  Äein  ^yraueiisimmer  fanii  cittfii  SBrief  oÇne 

^JJojlfcriï^t  i'cftreiben.    Se  l)at  tld)  Furg  gcfaft,    recnn  eö 

mit  givei;  abfommt,  u.  lafontfci),  rccnu  nut   eine  »or« 

T;ant)eu  ifl  îc) 
©.  232.  ein  ©alimafree  —  5fnfpielung  auf  eine 

unter  biefem  5Jamen  ïjiefelbft  ^erauêge^ommene 

Sammlung  »on  -^od^jeitgebid^ten.   (f.  iv,  450. 

®ûltmafri(l  V,  130.  —  ®.  bebeutet  :  ein  (Sefjâcf,  haché). 

Hamann  i)at  ironie  in  ein  (5;emplat  biefer  SBrtefe  gc» 
fc^riebeii  : 

Vettius  Epagathus  Lu^dunensis,  ein  DJîôr» 
tt)rer  unter  bem  rômifrf)en  Äaifer  Vero.  <Bcin 
pffcntlict)er  Sîcçna^me  war  Advocatus  Christia- 
Dorum. 

3)iefe  SSriefc  Betreffen  bie  a!abemifcf)e  (Streit:« 
fd)rift  pro  Loco  beê  bamaligen  I)feftgen  -^of^ 
^jrebigerê  D.  ©tarî.  Unter  ben  f^regmäurerliebern 
ift  ein§  »on  iî)m  unter  bem  Sitel:  ber  ^iero|)^ant. 
SSaê  bie  S5aud)pfaffen  ber  ©erlinfc^en  Xiam  unb 
t^re  ©ilberfc^miebc  auf  ben  ^äcfjern  feit  furjem 

auSe 


257 

pofaunt,  tDutfcc  fd)on  t)or  mel)t  ûl3  lO^rcn 
fcem  ^ublico  tn§  £)î)r  gcfagt,  ju  rechter  B^it 
unb  am  rechten  ©rt.  -äöurbe tiefer Sefuit nicr)t 
»on  SScrlin  auâ  jum  I)teftgen  ^of=  unb  na(^» 
I)ertgcn SDBerI)Dfprcbtgci;  ernannt?  Sôaâ^ge^t  unâ 
je^t  ein  Äirdjenle^rer  in  25armflabt  an?  SSels 
d)en  fc^reçenben  Unfug  treibt  ber  cift^etifc^e  ®t> 
tacl)  für  jeb ermann  in  ber  SJJart',  unb  wie 
pöbelhaft  ift  ber  alte  e^rraurbige  SJerfaffer  ber 
t)ertraulid)en  SSriefe  über  taè  (S^riftent^um  jüngil 
Je^anbelt  n)orben1  —  wie  pöbcll)aft  nid^t  (^arue 
öon  ^ijicolai  roegen  beâ  eben  fo  Blinben  aU  Iäd)er* 
liefen  ï^euerlarmé  über  ba§  ^abftt^um?  ^cr 
pI)iIofopl)ifd^e  ^apiâmuâ  unb  i^efuitiémuâ  I)at  fei- 
nen ®i|  unb  Itrfprung  eben  ba,  wo  om  erften 
unb  ftäriften  über  ben  Seid^nam  beâ  röm{fd)en 
geeifert  worben,  nod)  einem  fo  langen  (Stiïïftanb 
ortt)obo;cer  üöaffen  unter  ber  Soleran^. 

îDie  meiften  ß^orrecturen  unb  ®ru(ïfe^Ier  in 
tiefen  SS'riefen  ruî)ren  »on  inm  Seipjiger  ©enfor. 

3)ie  ^um  ©runbe  liegenbe  Starffd^c  Disser- 
tatio  Theologico- Politica  fü^rt  ben  ^itel: 
Tralatitia  ex  Gentilismo  in  Religionem  Chri- 
stianam.  Regioni.  1774.  p.  70.  4*^. 

lieber  ©tarf  ('.vcfc^eit  >&omann  ixtâ)  ma)  ien  l^ieropÇ. 
SSïiefen  ju  feinem  $Bet(^t\5atetr  mUte  V,  149  f.)  u.  feine 
SDiffertation  f.  V, 64-67.  [74.]  («Vertier  über  ©tarf  VI, 86.) 
lieber  bie  Çiercp^.  SSr.  IV,  208  f.  V,  97. 126. 128  f.  [141.1 
144.  [147. j  VII,  8  2  f.  UeberVettius  Epagath.IV,311. 
VII,  83.  Ueber  bie  ßenfur  unb  ben  2)ruc£  V,  153.  VI, 
122.  91, 

^amonn'8  Sänften  VIII.  Si.  17 


268 

-èrtmann  Çat,  naS  tmiti  „bie  ganj  anbegtetf» 
ItcftcnGorrecturenbeöfieipstgerSeufot 5",  toit 
er  fie  nennt,  ge(irid)en  »orben  rcar,  in  me()reren  (5;em« 
plaxen  njieber^ergejîetrt;  beêraegen  |Tnb  jene  2lenberungen 
fceç»  bem  SIbbrucf  iu  ber  ^luêgabe  nid)t  rceitcr  beciicfilc^tigt 
rcorben;  fie  ftnben  ftrt)  aber  im  Scfgenben  mit  angegeben. 
©.236.  SSujTo  Suboif  Dîa^cbergerê  2intiquitäten  ©.339. 
îBaè  foU  man  aber  bajn  fagen,  wenn  man  nun  fo  g« 
f(^on  anfanget,  ben  ®t)tt  ©acibô  mit  bem  3e»8  S" 
»ergfeic^en ,  mie  Sp^).  5(ug.  @  t  a  r  f  c ,  bejjcn  übrige  Sin* 
fîcf)ten  u.  33evbieu(le  irf)  aufferbem  nicf)t  be^weifeln  »itt, 
tn  einer  »or  Furjem  unter  bem  2itel:  character  Da- 
vidis  ad  regulam  poeseos  lyricae  examinatus,  r;er» 
auêgcgebenen,  u.  im  IftenV^ol.  feiner  Sylloge  commen- 
tatioDum  et  observ.  philologico -criticarum  beftnb» 
lichen  2)if|'ertation,  biefen  ()cillcfen  35erfud)  gcroaget  î)at! 
Heu!  proh  dolor!  Qè  i(l  tit  ^oc^jîe  3eit,  ta^  man 
einmal  ben  2f;orcn  fcet)  feinem  rechten  Uiamen  nennet, 
um  bie  Sßelt  »or  folc^en  unberufenen  u.  fcfeäbf.  ^Scftif* 
bcrern  ju  rcarnen,  n^elc^e  Œf;riiluè  u.  ben  SSelial  mit 
einanber  »ergfeirfien.  —  SBcllet  \f)t  noc^  G^rifîen  ^e(» 
%e\\  —  0  !  euer  SSerffanb  mod)t  euc^  rafenb ,  i()r  Ferren 
2f efî^etifer  !  îc  —  ©.412.  3d)  î'ftte  oben  fdjon  gefaget, 
ba§  ficö  3o^.  ^lug.  ©tarfe  fiabe  eiufaüeu  laffen,  tu 
einer  2)iffertation  -  -  ben  ®£)tt  5)auibé  mit  bem  3e»â 
ju  öergleid)en.  —  SSoju  ber  übertriebene  SBi^  ntd)t  bie 
SOÎenfci^en  »erführen  fann  !  2)ie§  ÎBerfiein  wirb  receu» 
fîret  in  ber  ^aü.  gel.  3-  »om  3.  1770.  im  1,  ©t.  — 
3cf)  rcunbere  mict)  baruber  nicf)t,  ii\^  ^err  ©tarFe, 
ttl'j  ein  ru(î.  SBigling,  foidje  ÎBergieic^ung  gereaget  î}at, 
ofcer  baruber  reunbere  ict)  micf)  bo^  ganj  aufferorbeht» 
licö,  tt)ie  jtd)  bie  •f)aKifd)en  «Herten  JKecenfenten  fo  fia» 
ben  überrcinben  Fijnnen ,  biefer  3ßerg(eid)ung  i^ren  SSeç» 
fall  ju  »erfagen,  ta  fie  bod^  fonjl  fo  leicht  geneigt  unb 
%ewf>fynt  ftnb,  aOed  bagienige,  u>ad  nur  im  minbeßeti 


as9 

nû(I>  î>em  CeltentCume  f^mecfet,  a.  gut  Jöcfört».  t>« 
®Ieid)9iUt.  tu  9iel.fac()en  etroaê  beçtrageii  faim,  mit 
bepbeii  .f)äiibeu  311  ercjreifeu,  u.  aus  ijollem  ^alfe  an» 
juprcifen. 

@.  236.  lieâ  :  auf  bie  ©eineiue  ober  bcn  Seib  Sf;n'fli. 

@.237f.  bie  @tet(e:  9Jîibb(cton abc^ebcrât  u.  j!.  nj. 

r;at  «öainanii  in  einem  ©.remplai:  butcl)(lrid)eit ,  in  einem 
anbern  etngcfiammert. 

@.239.  bcn  ©otteêmenfc^ett  —  iTim.  VI.  11. 

©.241.  2(le;anber  --  |)epr;d(îipu  —  2)té  3>Drrcbe  ber  er» 
flen  ?(uoiiabe  1769  unl)  ber  jroepteu  1771  üo»  (©tarF'ê) 
Slpologie  beê  Orbenâ  ber  %xe\)  -  ÎOÎaurer  ijl  iinterfrf)rie« 
be»  :  ?l(eraiiber  »ou  2lbrerè()eim  ;  »on  bemfelbeu  SoÇ». 
Stuc;,  ©tarf  ijî  aucf):  «f)ep[;ajîion,  Äöiiigeb.  1775. 

®.241.  9îote:  Préface  jum  Abrégé  beê  Fleury; 
ein  geftoî)Iencr  Einfall  auê  Jacobi  I.  Institu- 
tioiies  ad  Henricum  Principem,  primogeni- 
tum  Filium  suum  et  Haeredem  proxiuium. 
Lib.  11.  p.  41.  Lond.  1604.8.  lo  illa  et  re- 
ruin  et  iemporuin  confusioue  orti  sunt  qui- 
dam igneae  naturae  Coaciooatores,  qui 
eo  potentiae  apud  populurn  provehebantur, 
ut  dulcedincni  jani  Imperii  dégustantes  in- 
ciperent  nescio  quam  Democraticae  rei- 
publ.  formam  sibi  somniare  —  ita  opinionis 
errore  in  illa  democratia  sese  fundarunt 
ut  certa  spe  tribunitiam  plane  poteita- 
tem  sibi  dévorassent. 

Abrégé  de  l'histoire  ecclésiastique  de  Fleury. 
Traduit  de  l'Anglois.  A  Berne  1766.  (mit  bem  Por- 
trät »on  Claude  Fleury;  eine  Iügenf;aft  fo  betitelte, 
antlc{)riiî(icî)e  ©ct)rift.)  Avaut  -  Propos  p.  17.  Ua 
Moine,  oommé  Hildebrand  •  •  jetta  les  vraia  fonde- 


260 

mens  «le  la  grandeur  Papale  -  •  -  C'est  d«  son 
Pontificat  qu'il  faut  dater  1'  époque  du  Despotisme 
de  l'Eglise.  Ses  successeurs  attribuèrent  dans  la 
suite  au  Clergé  les  privilèges  dont  avoient  joui  les 
Tribuns  de  l'ancienne  Rome  :  leurs  personnes  furent 
déclarées  inviolables  -  -  • 

®.  242.  ^eil  bem  erjengel  :c.  —  auê  IV,  68.  f.  V,  162. 

e.242.  Steuer  mag  idjic.  —  f.  III,  192,  VIII,  163. 

©.242.  $um  brittenmal  »erbammter  Copista  — 
Unter  bem  gegentt)avttgenbeutfd)en  Provincial- 
Accise-  unb  Bottbtrector  Stockmar  njutben 
In  lleBerfe|ungcn  inâ  f^ransôftfd^e  weniger. 
Sd^  maà)h  ba^er  lieber  gemeine  5Cbfc§riften  ûlâ 
tnâ  ^eutfd^e  ju  iiberfe^en,  ba§  mit  frf)n)erer 
tt)urbe,  xvtil  iii)  biefer  3frBeit  nic^t  gewohnt  wûr. 

(ö9(.  V,  95, 131.) 

®.  243.  einen  fo  p  o  c  1 1  f  (^  e  n  ®egen|lanb  —  2.  Sort.  : 
rcic^tigen. 

@.244.  Sîacfofen  »on  6i§  —  (Sie^e  ®amm  u. 
ben  ^Buc^ftaBen  1^, 

©.244,  mtct)  umftänbltd^ec  übet  einige  ©teUe«  ju  ctFfä« 
ren  —  S.  e»  :  mein  SSejleê  tf)mi ,  fo  gut  eâ  fep  rcilï 
hierüber  ju  erftären. 

®.  244.  ©iuigc  SBuuberroerFe  jc.  —  Abrégé  de  Fleury, 
Avant -Propos.  L'établissement  de  la  Religion 
Chrétienne  a  eu,  comme  tous  les  Empires,  de  foi- 
bles  commencements.  Un  Juif  de  la  lie  du  Peu- 
ple, dont  la  naissance  est  douteuse,  qui  mêle  aux 
absurdités  d'anciennes  prophéties  hébraïques,  des 
préceptes, d'une  bonne  morale;  auquel  on  attribue 
des  miracles,  et  qui  finit  par  être  condamné  h  un 
supplice  ignominieux,  est  le  héros  de  cette  Secte, 
Douze  fanatiques    se   répandent  de  l'Orient  jusqa* 


261 

en  Italie ,  ils  gagnent  les  Esprits  par  cette  morale 
ai  sainte  et  si  pure  qu'ils  prêchoient;  et  si  l'on 
excepte  quelques  Miracles  propres  à  ébranler  de» 
imaginations  ardentes,  ils  n' enseignoient  que  le 
Déisme.  Cette  Religion  commençoit  à  se  répan- 
dre dans  le  tems  que  l'Empire  Romain  gémissoit 
80US  la  tirannie  de  quelques  Monstres  qui  le  gou- 
vernèrent consécutivement.  Durant  ces  Règnes 
de  sang  le  Citoyen,  préparé  à  tous  les  malheurs 
qui  peuvent  accabler  l'humanité,  ne  trouvoit  de 
consolation  et  de  soutien  contre  d'aussi  grands 
maux  que  dans  le  stoïcisme.  La  morale  des  Chré- 
tiens ressembloit  à  cette  Doctrine;  et  c'est  l'uni- 
que Cause  de  la  rapidité  des  progrès  que  fit  cette 
Religion  -  -  -  Le  zèle  des  Dévots  brava  les  Dé- 
fenses du  Sénat  -  --  De-là  le  juste  supplice  de 
quelques  Chrétiens  obscurs  -  -  Il  fallut  bien  que 
les  Chrétiens  fissent  l'apothéose  de  leurs  zélateurs 

-  -  bientôt  de  saints  Imposteurs  introduisirent  in- 
sensiblement  l'usage    de   l'Invocation   des    Saints 

-  -  -  Tous  les  Dogmes  nouveaux  s'établirent  par 
des  progressions  semblables.  Dans  la  primitiv« 
Eglise  Jesus -Christ  avoit  passé  pour  une  Créa- 
ture à  laquelle  l'Etre  Suprême  s'étoit  complu 
....  Vers  le  commencement  du  quatrième  Siècle 

Constantin  -  -  convoqua  un  Conc.  Oecum.  à  Nicée. 

Des  Pères  qui  le  composoient,  il  s'en  trouvaSOO  qui 
déclarèrent  et  reconn. nettement  laDivinité  deJ.C.etc. 

®.  245.  Itcê  :  fo  wirb  ein  rei»  ®efä§  Ijarauê. 

©.245.  ÎJîotC  *"'*)  Julian,  1.  c.  nal^ovroç  trt  ravra 
Tow  2hX7]vov  y.tti  rcôy  Ofiôi/  où  CipôâQa  nQ0Cf/6vT<av 
aiiTw,  'Oxrcißtayog  l7t(ifféç)(iTat ,  noXXct  a^ufißwy, 
txsneq  oî  ^KHKiXioPTfç ,  ^(Jw/xaTK  ---  y.ai  o  ^Sêlii- 
vôç'  ßaßai ,  iCffj,  TOh  navroSanov  tovtovS-7]qIovI- - 
jravfat,    tlntv ,  lijçôïvj    «  'jinôXXbyv'  îyw  yào  a4rrhy 


262 

rovTto  Z^yor»  Trnçttâoèç ,  avrlxa  vf*1v  ènogiariâ  j(Ç^' 
6ov  c(y.i']oc(TOv,    cdX'  ï&t ,    ilnEv ,    o  Zrjvtoy,   IntfXiX-q- 

&7]T$   TOVI/AOV   ^Qé/U^UCCTOÇ.    O  âè    tTTCCXOVCaç ,    (Ira  iTTrt- 

Caç  cevT(ö  fJixQct  râJi'  aoft-iariou'  (.oCnfQ  ot  ràç  Zcc- 
fxôl'iiâoç  incpâ'Kç  d-()vXf.ovyT65 j  àntiprjviv  âvâqa  tfx- 
(pçoytx  xal  GcâifQova. 

©.245.  hèSdcpoi—  flatt  è^dcpei.  :î)tefer  ©ptûd^a 
fermier  !ommt  6mal  (p.  3.  6.  8.  10.  25.  38.) 
MOI  m  D.  Starck  Snauguralbiêputûtiott  am 

I.  ©CtoB.  1TT3.   (ogr.  V,  68.  74.). 

S)ie  aCBortet  Réduisez  l' his  t  oi  re  etc.  »0U«5û» 
maïui  nur  unter  ber  ©cite  \\\  3  ©;-enip(aren  bepgefdirie» 
te«,  geÇiJrcn  gar  utcf)t  jurîîotc  »")  fonberu  ju®.  246: 
bte  lütigil^iu  nod)  blenbcnbe  gec. 

@.246.  ^Iconcjcie  =  ^Iuâmacl^ere9/  ^t^  SSurjcl 
aHeâ  IteBelâ. 

©.  246.  eineé  homunculi  —  2,  (J.  :  etneâ  UeberHugcn. 

©.  246.  ^t'e  iüngft^in  nod)  Henbenbe  ^ee  —  Al- 
cine  xxxi  Ariost  CantoVlI.  (u.  f.  bie  obige  5In» 
merfung  ju  @.  245.) 

©.246.  einer  pI)iIofop'^tf^en  Sf^atton  —  ®â  gel)t 
mir  mit  biefer  p^iIofopî)ifcï)en  5^atiott  mt  bem 
ttlten  Scfuâ  ©irad)  L.  27.  28.  mit  bcn  (Sama^ 
titern,  ben  ^^iliftern  unb  bem  toEen  ^ôbel 
gu  ©id^em.  (Sin  leutfeliger,  menfd)enfreunb3 
îid^er,  «Jo^rtI)dtiger  ©efc^geBer  \)(ii  gefogt:  bu 
fottt  nidjte^eBred^en;  bu  foEtnid)t  tobten  Soc. 

II.  11.  5C6er  biefe  p'^iïofopï){f(^c  ^aixQXi  'ijdt 
burd^  tl^rc  ûBfd^euIidje  Galanterie  unb  lädier» 
(t^e§  Point  d'honneur  SeBen  unb  SieBe, 
bie  k^ben  ^auptpfeiler  öffentlicher  ©id^er* 
^ett  «nb  ^auêlid)er  ©lucîfeligîeit  ttîiter- 


263 

gtoJcn  unt>  njurmjltc^fg  gemacht,  ©ei  bteft 
Surfen  unb  »elfd^e  SSarBaren  lieben  f ann ,  fc^eint 
roentg  SJienfc^en  »  unb  noc^  wentger  ©^rtilen«» 
gefüp  gu  öerrat^en.  feurige  Äol^Ien  ouf  i^rcn 
unb  feinen  Äo^pfll  9öie  @t.  ^aulu§  nac^  bcm 
6»angeIio  fur  fyeinbe  I)ielt  Rom.  XL  28.  fo 
ftnb  eâ  bte  «^ransofen  «m  be§  ÄontgS  unb 
îBaterlanbeâ  willen  —  SBecbe  tragen  bic 
SKoale  ber  infamen  Silien  an  iî)rem  Seibe,  fte 
werben  ober  jur  3>erfl(irung  i^reS  unfterMid^en 
IR'ul^mâ  Beitragen/  ûlê  SJorbilber  unb  Unter- 
pfänber  einer  eblen  unb  erï)abenen  Siebe/  btc 
tiurburd^  bie  ^Bergebung  grober  unb  »ielerSön« 
bcn  wirffam  werben  konnte. 

6.246.  übet  leite  3nbieii  —  Raynal. 
•     •     über  bie  2Iegçpter  u.  Gfjtnefer  —   Recherche! 
philosophiques    sur   les    Eiryptlens    et   les  Cfainoii. 
Par  Mr.  de  P"»  (Pauw.)  Berl.  1773. 

©.247.  Iteê:  1  Äor.  XV.  24—28. 

®.24T.  ou§  bem  SÖtunbe  ber  Äaipl^en  —  3o^. 
XI.  51. 

©.248.  benn  i^rer  ifl  oiel—  1  Re^.  XVIII.  25. 

@.249.  Çat  Hamann  geänbett;  unb  ûu^erfl  entgegcns» 
gefegte  miracula  spec. 

©.251.  Änod)engerippe  eineS  ©d^wei^erS  —  bct 
Abrégé  be§  Fleiiry  würbe  bem  Voltaire  ju« 
öefd()rieben  unb  lügt  ®crn  jum  ^rucfort. 

35er  ©djwei^er  eineâ  Hotels  ftcf)t  wofit  Seute 
öu§  unb  eingeben,  oîinc  gu  wiffen,  n)o§  ftc  tm 
Snnern  beS^aufeS  tljun;  waS  weif  ein  Sî)ûc* 
Çûtet  »Ott  i)îm,  waS  im  Cabinet  »oröcl^t? 
8.  €.  :  Änoc^cngetippe  eine»  &â)w"*. 


264 

©.  251.  IM  :  ©aiüd  IV. 

©.252.  fca§  !ÖJä^r(f)en  —  tafûî  rotrb  bcâ  (Suûn= 

gelium  »on  benPhilosophisacediosisjuJöer» 

litt  9eï)oIten. 

©.257.  Sogen  :c.  —  2lpol.  beê  t)rbeiiê  bcr  Jr.îOl.:  JBiele 
nemieu  jid)  grepmaurcr  u.  lîabê  iiid^t  -  -  -  î^tcfeê  mag 
ber  SBelt  311  einem  ©d^Iüffel  bec  ©treitiâFeiten  bienen, 
W  nac^  ben  öjfentl.  3eitungen  3mtfd)en  ben  @c{)ottif^en, 
Srrlänbifd^en ,  §)orFifc^en  u.  ben  engfifc^en  Sogen  auô» 
gebro^en  ftnb. 

©.258.  IteS:  «pr.  6ar.  X.  1.  SKam;.  XXIII.  24. 

6.258.  tant  Ißur  etc.  —  Abrege  de  l'Hist.  Eccl. 
Avant -Propos  p.  20:  Cependant  tout  puissants  qu' 
étoient  les  Papes,  cela  n'empêchoit  pas  que  cha- 
que excommunication  d'un  Empereur  n'attirât  une 
guerre  civile  en  Italie  :  souvent  le  Trône  des  Ponti- 
fes en  étoit  ébranlé;  quelques  uns,  chassés  de  leur 
Métropole  et  fugitifs  en  d'autres  Provinces,  se 
procuroient  des  Asiles  chez  quelque  Souverain  en- 
Bemi  de  leur  persécuteur.  II  est  vrai  qu'on  les 
voyoit  retourner  triomphans  à  Rome ,  non  par  la 
force,  mais  par  adresse:  tant  leur  politique  étoit 
supérieure  à  celle  des  Souverains. 

©.258.  SSronnt  —  Sari  SSIount,  geb.  1654,  mx  %\\\)h\> 
ger  beê  «Herbert  »on  S^erbun; ,  entleibte  fîd^  1693,  »eil 
man  i^m  nic^t  erlauben  wollte,  feineö  SSruberâ  asittwc 
ju  ]^eiratf;en. 

©.259.  unter  baâ  fnec^tifc^e  Soc^  fangen  — 
Gai.  V.  1. 

©.259.  55ie  Stellen:  2Jtor.  V,  16.  3o^.  VIII.  48.  foCeu 
um  breç  Seilen  tiefer  jîcÇien. 

6. 260.  SOîtdjaeliê  a.  a.  ^.  :  SBaâ  miel)  «m  mei(len  über 
^eit  (^anon  jweifel^aftig  ma^yi  ti^iirbc,  wenn  ici)  mii^ 


265 

bur<5  €>crtn  ®cf)mit?ê  ^iilfe  (S.  g.  ©c^mib  frit.  Untcrf. 
übet  bie  SDjfenb.  3of;-)  »ou  l^m  iiberjeiigen  foKte  -  •  - 
et  bctuft  ftct)  ûuf  baê  3eiigni§  be»  ^^eittgen  ©eifteê,  u. 
bt'e  ©mpftiibimg  Ï>e3  ©ei'iîeê  uub  bct  Äraft  ßf;ti(li.  3«^ 
»ot  mein  2.f;eil  mu§  geiîer;eii,  ba§  ià)  iit  meinem  gaii» 
jen  S«beu  nie  cmaé  empfunbeu  I;abe,  baè  ic^  bona  fide 
ein  3eiigni§  beê  Reuigen  ©eijleê  nennen  fijnnte  îc 

@.  263.  Setd^tglauMgleit  —  Philosoph!  —  cre- 

diila  natio.     Sen.  Quaest.  Nat.  YI.  26. 
@.  266.  lies  :  Setem.  XXXVl.  22.  23. 
©.268.  lie«:  reeit  et  (îe  oft  gat  uid)t  »erjîanben  Çakii  foU. 

©.  269.  »iettetc^t  l^aBen  unfere  ^okntatm  u.  — 
Quelle  origine  d'un  état  que  nous  voyons 
si  puissant  sous  un  grand  Roi.  On  peut 
dire  que  Luther  en  a  jette  les  fondemens. 
ma  biefen  «fôorten  [d)Ite^t  Millot  bte  IX.  Epo- 
que feinei:  Histoire  moderne  in  ben  Elemens 
d'Histoire  Générale  TomeViï.  Neufchatel 
1775.  p.  134.  (ßi  i(l  bic  9îebe  »on  bet  ®efcl)ic^t« 
'pteuëenê). 

©.  269.  lieê  :  iîî  unetFannteu  îibfaftefotmation. 

©.  272.  Rech.  phil.  sur  les  Egypt.  et  le»  Chinois. 
Par  Mr.  de  P*»*  (Corneille  de  Pauw.)  Berl.  1773. 
Tome  II.  p.  194.  De  la  Religion  des  Chinois.  Ceux 
qui  ont  tenté  de' mettre  de  l'ordre  dans  ce  nom- 
bre prodigieux  de  Religions,  qu'on  sait  avoir  régné 
dans  le  Monde  depuis  son  origine  jusqu'au  temps 
de  l'Empereur  Auguste,  croyent  qu'on  peut  les 
réduire  en  trois  classes:  c'est  à  dire  le  Barbarisme, 
le  Scythisme  «t  l'Hellénisme.  Je  n'examinerai 
point  si  cette  distinction  a  été  bien  ,  ou  mal  faite, 
et  si  ce  cercle  a  assez  de  circonférence  pour  em- 
brasser toutes  les  espaces  et  toutes  les  variétés  : 


200 

mais  on  a  certainement  dû  établir  une  classe  par- 
ticulière oh  l'on  pût  rapporter  le  culte,  que  les 
colonies  Scythes  ou  Tartares  introduisirent  dans 
tant  de  contrées  sauvages;  et  on  ne  8auroit,"plus 
douter  aujourd'hui  que  la  Religion  des  anciens 
Chinois  n'  ait  été  une  branche  du  Scythisme  etc. 

©.2T3.  2ßtganbe  =  @tganten/  Sîiefen. 
s.  (£.:  mtferer  SB** 

©.274.  Heine  Toutous  taê  «Brob in 

convictores  graeculos,  quibus  vel  maxime 
acquiescebat.   Sueton.  ia  Tiber.  §.  56. 

©.274.  in  tt)elf(f)en  UJîaufoI.  —  Algarotti  (ügl. 

IV,  34.  VIII,  187.) 
©.274.  homunculi  —  2.  S.:  UcberFfugen. 
©.276.  Dgl.  V,  65. 

s    •     einmal  auf  ïem  ofab.  ®anbe:c.  —  »gl.  II,  309. 
©.278.  lieê:    Oblatio  alioruni  donariorum. 

@.279.  ©enbcûgen  • —  actio  ad  synodalem 
cognitionem  pertinens. 

©.  280.  ©runbfûè  beê  ÄaiferS  ^iBetü  —  Sueton. 

vit.  Tib.  19.  Disciplinam  acerrime  exegit  ;  anim* 
adversionum  et  ignominiarum  generibus  ex  anti- 
quitate  repetitis. 

©.283.  Iteê:    ^Iten  Heinen  ^eBrûifc|en  --- 

c    b.  ^S-5R9Î9Î'  Sag  ,;eine  ^CntoS  V.  18. 

•  •    »       c    SSorb.©erüc^tbief.S£a=  Bepl-M4.I5. 

•    •       "    Bub.3eitn).!.£ic^Éfet)n  Bacf).XlV.6. 

©.285.  speciali  gratia  —  Swift  was  at  the  âge  of 
fourteen  admitted  into  the  university  of  Dublin, 
and  became  a  student  in  Trinity  ---  at  the  end 
of  four  years  (1685)  he  was  refused  bis  degree 
of  bachelor  of  arts  for  insufficiency ,  and  was  at 
kist  admitted  speciali  gratia ,  wbicb  i«  tJier»  con- 


2er 

flidered  ai  the  bighest  degree  of  reproach  and  dis- 
bonour.  -  -  -  -  About  a  year  after  bis  return  from 
Ireland,  be  thougbt  it  expédient  to  take  bis  degree 
of  master  of  arts  at  Oxford.  Witb  tliis  view  he 
appears  to  have  written  to  bis  uncle  William 
Swift,  to  procare  and  send  bim  the  testimoniaux 
of  his  bachelor's  degree.  Witb  this  testimonium 
wbich  is  dated  the  3d  of  May  1692,  he  went  to 
Oxford  where  having  received  many  civilities  be 
was  admitted  ad  eiiiidem  on  the  14th  of  June, 
and  took  bis  master's  degree  on  the  5th  of  Jaly 
following.  It  bas  been  said  that  the  civilities 
■wbich  be  received  at  Oxford  proceeded  from  a 
raisunderstanding  of  the  phrase  speciali  gratin, 
which  was  there  supposed  to  be  a  compliment  paid 
to  uncommon  merit.  (^Orrerifs  Remarks  on  the 
Life  and  Writings  of  Doctor  Jonathan  Swift,  the 
5tb  edit.  1752.  p.8.)  But  thèse  words  are  not  in- 
serted  in  that  copy  of  the  testimonium  which  is 
entered  in  the  congrégation  book  at  Oxford  -  -  it 
is  therefore  probable  that  by  the  influence  of  Siviffs 
uncle  they  wcre  omitted  in  the  copy  wbich  he 
procured  and  sent,  especially  as  some  such  favour 
seems  to  be  intimated  in  Swiffs  letter  to  bim, 
after  be  had  received  it:  J  am  still,  says  be,  to 
tbank  you  for  your  C are  in  my  testimonium,  and 
it  was  to  very  good  ptirpose,  for  J  was 
never  more  satisfied  than  in  the  behaviour  of  the 
university  -  -  -  The  Works  of  Jonathan  Swift, 
D.D.  in  12  Vol.  London  1755.  Vol.  1.  An  Account 
of  the  Life  of  Dr.  Swift  p.  7.  10. 

3n>eifeï  ttttï)^tttfdae  k. 

©.  V,  164  f.  176  f.  VII,  92  f.  —  9Scttct  ^aUX  u. 
(«ine  beçbcn  ©ffeHen  V,  (133.)  156.  161.  163.    îtbfmi« 


268 

ßung  ber  beçbcii  ©efeücn  Hd.  «.  Db  V,  155. 156. 159.  — ■ 
JBgt.  IV,  471  f. 

5ttlg.  b.  55(61.  24.55b.  l.€t.  ©.288—296. 

1.  «Peplage  jun  SenfrcürbigFeiten  b«ê  fefigeu  ©ofratcS, 
SSon  einem  ©eiftli^ea  in  @(^n)aben.  ^aUe,  1773. 
28  ©.  in  8. 

2.  ©elbjî^efprac^  eineâ  Slutoréi  mit  45  ©Folien.  1773. 
16  @.  in  4. 

3.  %\\  ben  SKagum  in  Dîctben,  ^auêfâ^ig  am  alten  ©to- 
ben 9Î.  58,  ju  .^cnigêberg  in  ^reufen.  1773.  4©.  in  4. 

4.  5îeue  îfpclogie  beê  S5uct)|îabenâ  J^/  ober  ouffcrotbent» 
lic^e  SBetra^tungen  übet  ik  £)rtf;c9rapÇ)ie  ber  2)eutrc^en 
»on  >£).  @.  <Sd)une^rer.  3n)eï)te  »erbefferte  Stuêgabe. 
^ifa,  1773.  48  ©.  in  8. 

5.  An  die  Hexe  zu  Kadmonbor.  Berlin,  geschrieben 
in  der  jungen  Fastnacht.   1773.  12®.  in  4. 

6.  Lettre  perdue,  d'un  Sauvage  de  Nord,  à  un  Fi- 
nancier de  Pe-Kim.   1773.  15©.  in  4. 

SBer  im  Saufe  ber  îBeit  auf  ben  gen)öf;nli(^en  SBcgcn, 
(adjt  mit  fort  gel)et,  unb  mit  jroep  5tugen  beftdnbig  um 
ftd)  Çetum  f(^auet,  (teÇet  bie  SSeranberung  ber  Singe,  1)k 
um  i^n  herumliegen,  oft  bepna^e  gar  nic^t  einmal  für 
merfreürbig  an,  meii  er  ^tugenjeuge  i(î,  n>ie  biefe  3Serän« 
berungen  nac^  unb  na^  gefd)er;en,  unb  auc^  tic  Urfa^en 
roa^rnimmt,  warum  fie  unuermeibfic^  fînb.  2Bet  aber  be= 
pnbig  feinen  eigenen  SEBeg  iüa)t,  unb  babep  in  fic^ 
felb(l  unb  in  feine  SSetrac^tungen  fo  eing  ereicf  elt  ifl, 
ta^  er  niemale  um  ficf)  f;crum  fief;et  unb  r;Dret,  bi^  if;m 
entroeber  ein  <Bdi\valbenUtl)  auf  bie  5iafe  fällt,  ober  fîd) 
ciiî  «f)inberni§,  eê  mag  nun  ein  ©tein  ober  ein  ©raben 
fepn,  unter  feinen  {Cü§en  finbet,  ber  (larrt  gemeiniglich 
bie  ©egenjîanbc,  bie  eben  unter  feinem  ®efi(t)têfreife  lie* 
gen,  »ilb  an,  frf)einet  ju  glauben,  fte  wären  burc^  eine 
Urt  »Ott  Sßunber,  fo  îufammengeiîellt,  unb  fo«  bene«  bie 


269 

er  ertticft«,  dé  er  ba«  fehtcmal  SaJ)t,  fo  untetf(J)iet«n, 
nimmt  \xâ)  gefdjrotnbe  ein  paar®egenjläniic,  b(e  i^m  »or» 
jüc^ruf)  in  ik  2lugen  fatten,  \>cr|Tnft  fogleic^  in  feine  Siefe» 
lingêfiinbe  bie  ©pefulation,  fc^lie^t  flei§ig  post  hoc, 
peues  hoc,  ergo  propter  hoc,  unÖ  erforfc^t  fo  in  tief« 
inniger  Sinfamfeit  übermale  bie  Urfac^en  ber2)inge. 

SSenn  mit  i\iâ)t  irren,  fo  ijîê -^rn.  >5amann,  einem 
ber  beru|)mtejîen  ©peFulanten  uufercr  3iit,  in  feinem 
£eben  einigemal  fo  gegangen,  unb  wenn  rcirâ,  an»  ber 
SSeijUge  (ÎJîo.  1.)  unb  auê  ber  2lpoIogie  (SRo.  4.) 
f(^(ie§en  bürfen,  fo  giengè  if;m  tüxiUa)  reieber  aifo.  Qt 
IMU  wn  o^ngefeÇjr  auf,  unb  bemerfte,  ba§  (Sberf;arb 
alle  >f)eiben  feiig  rciffen  roelltc,  unb  ia^  'Bamm  in  feinen 
35etrac{)tungen  über  i)k  Dfiefigion  feiten  ben  35nd)(laben  >£) 
fc{)riebe.  Qt  fanb  ba§  nad^  bem  Lege  continui,  biefe 
tepben  $BorfäI(e  mit  cinanber  »erbnnben  fepn  müßten,  unb 
cb  bieê  gleid^  ma^r  fepn  mag,  fo  fd)eint  er  boc^  nur  bar» 
inn  9efef;It  ju  ^aben,  ia%  er  ben  Bufammenf^ang  Mb 
aHjunaÇîe  balb  afljuroeit  gefugt  ^at. 

SO^an  fann  imat  auê  biefen  bepben  ©cftriften,  nid.)t 
ganj  juweriäetg  urt^cifen,  ob  ^t.  ^.  überhaupt  nic^t  lei» 
ben  rcoüc,  ia^  ik  «Reiben  feiig  »erben  Fonnen,  ober  nur 
ni^t,  ta^  bie»  behauptet  »erben  foüj  aber  überbieSBeg» 
lûffung  beê  SSuc^ftabenè  <£),  ^at  er  fein  5Jii§faUen  üief 
beutlid)er  erFIart. 

(Sr  glaubt  überl^aupt  cntbecft  ju  ^aben,  ba^  jiDift^eit 
fcer  Srtf)ograp^ie  unb  ber  £)rtf;  obojrie,  eine  in* 
nigere  DSerbinbung  fep,  aie  jî^  incle  iiute  »orjleKen  rn5* 
gen,  unb  ba§  nic^t  allein  bk  Drt^obojrie  in  ber  Drt^o* 
grapbie  fe^r  nöt^ig  fep,  fonbern  auif),  ba^  reenn  man  in 
ber  JDrt^ograpf;ie  aüauüorfc^nell  »erfahrt,  bk  3^euerungen 
in  ber  Cirt()oborie  unauêbleiblic^e  folgen  bawon  fepn  muffen. 

Qt  ftnbet  »iele  2(ebnli^feit  5njifd)en  bem  ort()ogra» 
pÇif^en  ^anon  unb  bem  Äanon  ber  Ideologen,  er 
gieW  JU  »crflcl^en,  ba§  in  beçbcn  »crfc^iebcncâ  roinfübr» 


270 

lia)  fc9,  ba§  fîcî)  tn  6epbcn  »crfd^kbeneê  nfcî)(  ctfiaren 
faJTe,  ba§  man  aber  ï)ocI)  glauben  muffc-  (5r  »ermut^et 
@.  13  ber-  îlpolcgte  „©pa(fungcu  «nb  babt)Ionifc{)e  3Ser« 
„reirrungcn,  njenn  bte?luêfpracf)e  bei:S5ud)(îcibeu  auf  einen 
„fo  aUcjemeinen  9îi(^terf()rDn  über  ik  9îect)tfc{)reibun9  er« 
„^oben  werben  foute,  a\è  jîd)  bie  fogenannte  3[)îenfc^cn» 
„pernunft  über  bie  Oîeiigicn,  unter  bem  tiedmantd  ber 
„grepf;eit  anma§t,"  unb  @.  22  erfidrt  er  ausbrücflid) ,  er 
wollte  jcf;nmaf  lieber  mit  einem  S5(inben  üon  ber  garbc, 
unb  mit  einem  îauben  »on  ber  -fjarmontc  reben,  aie  mit 
einem  ©egner  fîretten,  „ber  nic^t  einmal  fdf;ig  i(l,  einju» 
„febf n ,  ba§  eine  allgemeine,  gefunbe,  praftifc^e  îQtenfc^en« 
„fprad)e  unb  5[Rcnfd)enüernunft  unb  9Jlenfd)enreligion  obne 
„n>illfü^rlid)c  ®runbfâ|e,  fein  eigener  SSarfofen  pon  die 
„fînb." 

Sßir  muffen  tk\i  SJîeçnungen  beê  «P)rn.  <£).  boc^  itmai 
nâ^er  beleud)ten.  SBaê  bie  Oîegierung  ber  2luofprac^c 
über  bie  Crt^ograp^ie  anbetrift,  fo  i(î  Fein  Sweifef, 
ba^  babplonifcfae  35ern>irrungen  erfolgen  n^ürben,  wenn  ftc 
bie  einjige  9iic!itfrf)nur  beô  9îecl)tfcl)reibenô  fcpn  foUtc. 
Srcar,  ia  man  cî;nfe^(bar  bie  befle  2luéfprac^e  ber  bc^tw 
beutfd)en  ^rovM'njen,  neb(l  bem®ebrauct)e  ber  be(îen  ©dirift» 
fîeller  jur  Oiegcl  nehmen  rcürbc,  fo  bürfte  bie  ^Sern^irrung 
unter  bcn  ©d)  reibe  üben  fo  gar  gro§  nic^t  fepn,  sumaf 
ba  bie  (grfatirung  lehret,  ia^  man  ber  guten  21  uê* 
fpract)e  jufolge  feit  100  3a{)ren  in  ber£)rtl)09rapt;te  ganj 
crflerflict)c  aScrbcJTerungen  gemacht  l;at.  ^nbeffen  ba  un» 
ter  ben  Serjrcvtt  ber  Orthographie,  njeld)e  ft.d)  alle 
erftnnlirfie  5[Rül;c  gegeben  ^aken ,  bie  9îe g  ein  über  bie 
tüillfü^rltc^e  ©d^reibart  bepna()e  bie  jur^Jemon» 
flration  ju  bringen/  bie  SSernjirrung  Überaue  gro§  feçn 
njürbe,  luenn  i^re  fo  müfjfam  anfgeflaubte  Dîegein  ni  et)  té 
me^r  gelten  feilten,  fo  ^aben  njir,  an  unferer  ge» 
ringen  Biitt ,  widjtè  bamiber  einjurcenben ,  ita^  man  auf» 
^)6re  \i\e  Ortfiograpîjie  ferner  nufjufrärcn. 


271 

®an3  av!bcï9  (fl  e3  mit  tet  Slufflârung  ï)«c  9îe» 
Hgion,  ober  i^telmel&j:  ber  Sogmatif  tiur^  ï)te  3Scr» 
nunft  befc^ajfen.  aSen^jlen»  fommcit  reit  nicl)t  burcf), 
reeiui  mit  i^orfpiec^efu  rcolleit ,  ï)ৠ babpfouifcfte  SSermirrun» 
gen  erfcfgen  mürfcca,  iveim  man  an  bie  ©telle  mißfü^r» 
lic^ec  ©runbi'd^e,  »etnünftige  ©d)fuf feigen  fegte.  SBor 
imeçOuubert  3ai)ce»/  alö  bte  Oîefprmatorcn  nict)t  menig 
n)illfü()r[ic^e  ©runbfdge  auêmerjtcnr  njeijfagten  bieÄat^o* 
lifen ,  no^  babptonifdiere  SBeriüircungen/  'oie  aber  mdjt  er« 
folgt  jïiib,  unb  »enn  man  ntd)t  anne()men  ivitl,  ia^  nur 
llcé  bie  iviüfüf;rlid)en  ©runbfdge,  ik  bte  ÎHefprmatoreu 
jlef;en  gelaiJen,  ober  an  bie  ©telle  anberer  n)i(lfüf;r[tct)eti 
©runbfdge  gefegt  ^ûben,  unfere  Uîcligion  noc^  sufammeu 
unb  in  £)rbiutng  cr^iefteu,  fo  biirftc  une,  roenigjîenâ  bie 
gurd)t  »or  SSerroirrungen,  tie  o^nebem  in  ber  î^eclogtc 
iiiemalen  gefe()[r  r;aben,  nid)t  abf;aiten,  mit  getroflem  3Jiu* 
t&c,  allée  nMlIfiir;rIicl)e  roegjufcboffen. 

Sod)  me  nct^wenbtg  aud)  txiâ  JDißfii^rli^c  in  ber 
€>rtr;ograpr;ie  unb  ber  £)rt^obo;ie  fepii  mag,  fo  ijl  bod^ 
ûud)  ouê  ber  ®efd)ic^te  befannt  genug,  ba§  ik  5lnnaf;me 
unb  bie  35et)bcf;a[tung  beffelben  mel;rentl;eilâ  »on  feÇ)r  im» 
fälligen  Urfad^en  abgef^angen  f;abe.  ilBie  »iel  fe()ltc  rco^f, 
ba§  baî  unferm  ©d)rift(leUer  fo  liebe  ^,  nidjt  fd)on  »or 
100  Sauren  auê  ber  beutfd)en  9îed)tfd)reibung  ganj  unb  gar 
»dre  oerbannt  rcorben,  unb  t)a^  er  i^t  iii\c  feine  gelehrte 
2Cpologie  gar  nid)t  ^dtte  fd^reiben  fönnen.  ©eorg  'Philipp 
^arêborfer,  «pi;i(ipp6  pon  3efeu  eifrigfler  2lnr;ânger,  ^attc 
fcem  >£)  fd)on  ben  Untergang  gefd)woren,  unb  ik  beutfdie 
®prad)e  l;dtte  i^t  fein  «f)  me^r;  wenn  nic^t  ^arabörferS 
l'üngfle  2:od)ter,  (roie  benn  baô  grauenjimmer  in  ber  Ör* 
tf)ograpbie  unb  in  ber  S)rt|)obo;:ie  oft  oiel  bef;utfamer  ge» 
Cet,  aI5  t&è  mdnnlid)e  ®efd)[ed)t)  »or|Trf)tiger  geroefeu 
rodre  aie  i^r  JBater.  ©ie  blidfte,  rcie  ein  ©ö^e,  tief  in 
bie  golgen  ber  neuen  ort^ograp^ifd^en  ^etcro. 
tojfie,  ft?  ftt^c  i&ren  eigenen  Oîameu  tu  einer  IBlö^e, 


272 

über  ï)ie  t>aS  f)  biâ^er  einen  roo^iU^cittgcn  ©Ratten  ß^wor» 
fen  ^atte  ").  ®ie  seigte  an  btefem  einleuc^tenbeu  (S;em<» 
pef,  ben  5îu<^en  ei'neê  mtîlfuÇjrlic^en  ortî;o9rapf;ifd)en  Da- 
none, unb  baâ  ^  iDarï»  bet  beutfdien  ©prac{)e  erf;altcn. 
SBenu  mt  nicf)t  irmt,  fo  f)at  eê  mit  ber  SSeçbe^altung, 
genjiffet  iKidfüDrlicfter  ©runbfä^e  in  ber  ©cgmatif,  eben 
biefeibe  SSewanbnt^.  2)ie)entgen,  rcefc^e  |"te  auf  feine 
SSeifc  mit  »ernüuftigen  ©runbfä^en  Dertaufct)en  rcoUen, 
i)efürcl)ten  burci)  bie  SSernuuft  in  einer  SSIiJÇe  ju  er» 
fcl^einen,  weldie  gu  bebecfen,  i|)ncn  ber  re  o^ftHtigc 
©chatten  eiueê  Äanone  fef;r  ju  jlatten  fommt,  t>m 
fite  nur  beêf;a[b  für  unfer;lbar  auegeben ,  nseii  i^re  eigene 
Stuêtegung  beffelbcn,  um  iic  eè  i^nen  meÇir  ju  tf;un  i(l, 
aie  um  ben  Äanon  felbfl,  nie  fe()(en  foK. 

3Baê  übrigene  bie  Ucfacl)en  ber  SSerwerfung  beêS5ud^» 
flabenê  f)  unb.  ber  S3ef;anptung  ber  ©efigfeit  ber  ^e^im 
betriff,  fo  ^t  fie  jvof;!  «^r.  >£>.  nic^t  am  rechten  IDrte  ge* 
fud)t.  SBenn  man  in  mannen  Singen  ali-uinei  j^ineffe 
fud)t,  fo  fommt  man  oft  weit  vom  rechten  2Bege  ab.  SfBir 
glauben  nid)t  me^r  unb  nic^t  weniger  baüon,  alâ  ia^ 
SDamm  baâ  <£)  uermerfe,  roeii  eê  nic^t  in  feinem  DJamen 
bejtnblicl)  ifl,  unb  t)(\^  Hamann  eô  >jertf;ei;bige,  njeif  eö 
einen  2^eii  feineô  Oîamenê  auêmai^t.  (gben  fo  glauben 
\m,  ba^  Srnejîi  befjauptet,  man  fönne  fîcft  mit  tien 
^epben  roo{;l  in  fo  weit  abgeben,  ia^  mau  iateiuifcî)  »on 
iÇnen  lerne,  aber  nic^t  in  fo  weit,  ha^  man  Ile  für  fefig 
Çalte  unb  ba§  ßber^arb  f;iugegen  ber  ÎOtepuuug  i(l, 
auffer  bem  fiatein ,  mit  bem  es  wc\)l  feine  gute  SBege  f)a» 
ben  foK,  muffe  man  auct)  wol)l  m^ex  unterfucf)en,  cb  bie 
tugeubf;aften>&epben,  »uirHid),  ewig  in  ©d^mefel  unb  ^^erf) 

aebra* 


*)  aRon  fe^e  ^opitlotten  (^tEf.  17G9.  ©.216.)  «fn  feÇt  o«« 
Ic^itcS  unt)  bem  scnctgtcnSefei-,  iumitlitUitn  Staat Wa^tn, 
wsV-  on;npteifeube3  SßetSt^en. 


273 

gebraten  n?ürbctt,  foramen  5lo6  baCict,  ta^  (Jnieili  (tc^ 
«nef;r  mit  bem  Satciue  befrf)äftiat,  aB  mit  ber  ©eligFeit 
ber  Î0îcnfc{)eu,  uiib  (S5erf;atb  mef;t  mit  bet  ©cliaFcit  ber 
SJlenf^en,  al5  mit  bem  Zatcm> 

9îoc{)  bliebe  ju  initerfuc{)en  :  i06  eine  ÎJîeligioii  of)U« 
nji[(fül;rlic^e  ©ninbfätje  eben  fo  befd)affen  fcp,  als  ein  SSaif» 
ofeii  \>on  ©iö.  2)cr  le^te  2lu5bruc£  i(l  nur  ein  wenig  un- 
bequem. SBic  glauben,  «£)r.  Hamann  werbe  nichts  ba# 
»iber  ^aben ,  rcenn  rcir  ben  le^tern  S^eil  beé  @a^eâ,  et« 
rcaé  allgemeiner  auôbrucfen  :  alâ  eine  Äifte ,  mit  ber  man 
njärmen  woKte.  2)ie  meijîen  3Jîenfrf)en  f;alteu  bic  Dîeli« 
gton,  in  2(-b|lc^t  auf  bic  @eele,  für  eben  ba3,  rcaâ  bem 
ÄiJrper  eine  ÜHagcnfiärf ung  ijl.  SSieleu  Seuteu 
fc^eint  ce  auêgemadit  ju  fei;n,  baf  man  ben  3!Jîagcu  war» 
mcn  miijyc,  um  i^n  ju  prFen.  ®ef;r  oiele  ältli^e 
«f)erren  bebienen  ftd)  baju,  fein  warmer  bogmati» 
fd)cr  ©uppen,  bie  fle  jitm  gruÇ)jïudfc,  îOtittagbrobe 
unb  Slbenbbrcbe  reid)[icf)  genieicu.  <Sät  einiger  3iit  fle» 
pet eine  ©attung  feuriger  Süugringc  auf,  hU @ u p» 
peu,  fo  mî  aßee,  mçi$  nic{)t  jlarf  i\t,  ouêeril  »erachten. 
2)agegen,  um  iÇjrem îOîagcn  Äraft  ju  geben,  inefe  t^irte 
©peifen,  ik  fie  Derfc^fucfen ,  ju  »erbauen,  bebienen  fîe 
fîc^  I;il3iger  ©etrânfe.  ^ic  txinhn  unablägig  'Punfci), 
a3ifd)off  unb  Äarbinat,  nebfl  gtüfpenben  58eiuen  unb  allen 
SSranntweinen  »on  Uéquebougf;  bi»  jum  Äorubranntweine, 
gewürjt  nac^  eine§  jeben  ®efcf)macfe,  mit  bunflen  ®e» 
fübtcn,  innbrünfligcn  (Smpftnbungen ,  SßeijTagungeu  unb 
2Cuêitrf)ten,  ja  mit  Äabbala  unb  Unjinn.  2Cud)  f;at  ce  ju 
allen  3eiten,  in  allen  Säubern,  unb  unter  allen  9îeligionê» 
partf;e9en,  »ernüuftige  Sente  gegeben,  welc{)e  baé  Falte 
aCBaffer  gctruuFen  f;aben,  Fait,  wie  eé  aufer  ber  îOlutter 
©rbe  Fommt,  einer  mebr,  ber  anbere  weniger,  nac'obcm 
jebcr,  gefunber  ober  burjïiger  war,  ja  mandjc  Çiaben  ebne 
SSebenFen  if;ren  ganjen  Äörpet  in  bem  Fältejlen  Sîûffet 
âcwafc{)e«  unb  gebabet. 

«omann'«  @4itft(n  vm.«^  18 


n4 

SÄan  oerfîc^crt  miô,  b«  beriJ^mte  Sfffot,  fÄHe,  ni 
eintm  SB«fe,  »on  ÎDÎagenflarFungen ,  n>eld)ea  näc^flenö 
erfc^einen  niti,  ba§  Urt^eif:  ba§  btc  erflcn  Ur)  ifircn 
(c^n)äd)(icl)en  Umjîâuben,  rcenit  fte  eine  il^nen  angemeffene, 
genaue  2)tät  beobad^teten ,  tf;r  2<ï>en  noâ)  mo^l  eine  gute 
SBeife  r;inf;aUeu  fönnten,  ba§  bie  swecten,  in  fursem  einen 
t5iel  uerborbenern  SOÎagen  f;aben  würben,  ûIo  bie  erjlen, 
unb  \ia^  i5on  bcn  britten  ju  »ermut^eu  fep ,  i^t  9Kagen 
rcerbe  am  njirFfamjîen  fet)u  fonnen,  ©peifen  aKet  5lrt  ju 
»erbauen,  unb  itc  in  einen  gefunben  OîaÇrungsfaft  ju 
»erroanbeln. 

5^0^  TOic  »oHen  »eiter  geilen.  S)a3  ©elbjlge- 
fpräc^  eineê  2tutotê  (No.  2.)  betrifft  eine  ganj  an» 
bere  Slngefegentieit :  -^t.  Hamann  bietet  ^n\.  Picolai 
eine  «f)anbf(^rift  brcp  Sogen,  aBinFefmannifc^eê  formata 
(îarP,  für  brcpfig  g^riebricf)5b'ore  jum  SSerlage  an,  unb 
öer|Td)ert,  ta^  er  jîc  einem  anbern  S3u(^^dnb(cr  nid)t  für 
funfjig  njürbe  geîaffen  f;aben.  >&r.  Olicolai  l^at  in  bem 
feÇr  gefefjiten  unb  citaticneureic^en  @cî)reiben,  an  ben 
SKagum  im  5îorben  (No.  3.)  geantmortet.  £)b  i>ii 
6d)reibart  beffciben  dd^t  •f)amannifcf)  fet),  rcirb  -&r» 
-Hamann  felbjl  am  bcjlen,  nac^  SOîaa^gabe  beffen,  rcaJ 
er  ba»on  »crflanben,  unb  nid)t  »erflauben  'i)at,  ermeifen 
fijnnen.  ■S)ao  beuuic^jîe  ijl,  ba^  if;m  -ôr.  3Î.  nidjt  breçfig 
Çriebri^êb'ore  gefcfjicft  ^at.  fonbern  i^m  einSBuc^  ju  nä» 
terer  ßrffärung  feiner  aïicçnung  ju  fenben  »erfpricftt. 

'SikLettre  perdue  (N.6.)  ifl  »ietteid)t  ein  @tücf 
beâ  cbengebac^ten  SOÎfctê,  obgleid^  nicf)t  ber  ©djreans,  ber 
nad)  bem  ®e(b(lgefprdc{)e  @.  12.  ben  îîabel  unb  ben  Ropf 
übertreffen  foU,  über  »ielteic^t,  ber  Äopf,  ober  iaè  or- 
p^eifd)e  ©p  (f.  @.  9.)  (Sine  franjöftfc^e  <Sc{)rift  »on  ^a» 
mann  ijl  fd^on  merFroürbig  genug,  aber  eâ  fînb  au^  ouf» 
ferbem  noc^  in  biefer  Lettre  \z\jx  fonberbare @ad^en  ju 
ffnben,  j.  S5.  eine  getreue  SSifanj  »on  «^rn.  >ôamanuJ 
C^inna^men  unb  ^(uëgaben  »om  25-  ^09  1767.   \\i  iu 


^5 

enb«  bcé  3a^re317îî.,  »orauö  ex1)tM,  Da$  et  in  biefer 
Seit  1689  9ît()fr.  eingenommen,  bagegen  5472  3iti)lv. 
60preu§.  ©rofc{)en  auêgcâcben,  fdgttcf)  37833îtf;rr.  60  pr. 
®r.  me^r  auagegeten  alS  einaenommen  f;al)c.  SBobep  et 
»erfic^ert,  ba§  er  bennoc^  nicï)t  mer;r  fcl)u[big  fcp,  oli 
666§9îtf;Ir.  "),  bie  si« "^Jppi'tDef  ««f  feinem  -f^aufe  jle^en, 
unb  50  ultï)lx.  bie  er  feinem  SBudj^änbfet  fd)ulbig  ift. 

(Snblid)  bie  >£)  e  >  c  i^  o  n  Ä  a  b  m  o  « b  o  r  (N.  5.)  be» 
jief)t  jtd)  auf  baê  Seben  unb  ik  SKeçimugen  beê  ^rn. 
SKog.  ©ebalbuê  9îotÇauFera,  reeil  >&r.  <?).,  raie  e§  fd)eint, 
argmoÇute,  ba§  bieê  baè  SBud)  fct),  rceic^eé  ifjm  <f)r.  ÎJ?. 
in  bem  obeuangefü^rten  ©d)reibcn  su  fenbeu  »erfproc^cu 
f)atU.  SBaê  ober  in  biefem  ©pru^e  an  iie  ^îye  »on 
Äabmonbor  eigentli^  enthalten  fcp,  Fönnen  reir  nid^t  be» 
liimmen,  »»eif  Jüir  unô  ouf  ^e;:enfprücl)e  ober  ©eijlerbc» 
fc1)tt5Örungen  nict)t  t)er(lef;en.  2(m  ©ube  finben  n^ir  bad 
uJîotto  :  „Aliud  est  maledicere  aliud  accusare  — 
y^Maledictio  nihil  habet  propositi,  praeter  coutume* 
„liam,  quae,  si  pctulantius  jactata,  convicium^  si 
„facetius ,  urbanitas  nominatur,"    2111e  Sefet,  "itil  bie» 


*)  ®tefe  .ÇçpotîieîfdjuTti  t^l  !n  ter  ©eteljttfn  (SefditdÇte  «»{(i^tfget, 
ttlS  man  l&et)m  erflen  SfnbltdPe  tenîen  foute,  ©in  gen)t(Tet®e» 
le^tter,  ter  ûBerjcugt  ju  fcçn  gtou6t,  fcaê  beij  §rn.$omann 
ntt^tâ  oÇne  Stnfptelung  tfr,  I)ot  enttecït,  tog  §t.  ^.  nut 
Hoâ  leSi)0lb  ÜGG  3ît§Ir.  jur  ^çpotÇeî  ouf  fein  ^ou8  genom» 
men  "^obe,  rocil  bteê  bte  Ba'^l  ie§  SÏÇtcrcS  in  let  Sfpoîatçpfe 
ifl,  Slud)  foa  et  nidit  umfonfi  §  3îtl^It.  ober  60  prcu§if(Çf 
©tof^en  noci)  baju  aufgenontmen  ^aben,  bcnn  Çt.  ^.  foO 
ter  SKeçnung  fcijn,  tog  mon  iie  Ba'ïit,  bie  ^etouâïomint, 
œenn  man  y  in  co  biDibitt ,  mit  ter  Ba^^  666  multipliciten 
mûife,  rocnn  man  bie  roa^re  Ba^I  be§  S^iereS  finben  woHe. 
Cr  fou  ou^  btoS  beê^alB ,  weil  et  bie  e^te  bie  STpoïotçiJfe 
tt(ï)tig  ju  etïidïcn,  mit  niemanb  ju  tt;ei[en  2u^  ]&ot,  ben 
fl^rltc^en  ©ebalbitâ  îîctÇonîet  fo  cpn  bet  ©eite  onSIiien. 
SieS  mürbe  au^,  ouffet  biefem  fcftnict  ju  Begreifen  feçn,  bo 
tx  fonft  felBfl,  on  ©ere:^tfomîeit ,  SeBen  unb  a&onbel,  mit 
tfs  g«t«t>.0^eBalbttt  &i(i)t  »enio  Hel^nlii^fett  lEiat. 

18* 


276 

fcô  ©c^riftc^eit  Icfeii  rooDcii/  mögen  ftifo  artt»cilen,  06 
convicium  ober  urhanitas  barinii  «njutrcffcn  feç,  ober 
feiueê  Don  bepben. 

Sep  biefec  ©eFegenl^eit  woHen  rctr  noc^  eine  Fleinc 
aumetfung  über  unbcutHd)c  unb  un»er(länbfic^e  ©d)n'ften 
mad^en.  @tc  gel^t  nicf)t  ^rn.  »Hamann  allein  an,  fonbern 
mandée  anbere  ©ct)rift(îeUer ,  bie  uns  feit  einiger  ^îit 

3m  Uebennutr;e  i^reâ  SOZutfjcâ 
mit  ©d^rifteu  tefdjenFen ,  teç  benen  ber  £ef«  nic^t  fetten 
ûuêrûfen  mu§, 

Sßar;rC)afti3  ba5  i(l  fcE)ôn  ! 

2)er  Xeufel  felbjl  Faune  ntd)t  »crlTe^)u! 

Um  mit  biefeu  metapr;ortfd)en  unb  tilberliebenben  -öer* 
reu,  aud)  bnrc^  95ilb  unb  ©leic^ni^  ju  rebeu,  |îel(en  wir 
unô  eine  beutlic^e  ©c^tift,  bie  bcutlid)  unb  ui^té  weiter 
tfl,  alâ  eine  @änfte  »or,  tiit  Feine  Präger  ^at.  aßon  ber 
©teile  wirb  man  bamit  ni(i)t  Fommen,  aber  bennoc^,  wenn 
man  Feineu  beffcrn  'Pla^  Çat,  Faun  man  firf)  allenfalls 
tarinn  auf  eine  355eilc  auêru^eu,  ober  üor  bem  Dîegen 
fc^ü^en.  ©in  S5ud),  baS  uü^li^e  SBaf;r^)eiten,  wo  uic^t 
iieue  (Stftnbungeu ,  beutlic^  »erträgt,  gleid)t  einer  ©anfte, 
tu  ber  une  »er(länbige  Präger  na^  einem  bc(îimmtcn  Orte 
tragen.  2öir  empfînbeu  in  berfelbeu  »om  f(^led)ten  SBege 
weniger,  unb  legen  benfelbeu  bequemer  unb  gefd)winber 
jurüdE,  aB  wir  eê  sug^ufe  l;ätteu  i\)m\  Fönnen.  Slber  m\ 
Sud)  »oll  aSerftanbeê  unb  SfBt^eê,  uoU  ber  Fiil;n(len  ©nt» 
bedung,  wenn  eê  uuuerjîanblid)  gefd)rieben  iiî,  unb  am 
SKeifleu,  wenn  ce  worfe^lid)  uuüerilanblid)  i(l, 
weil  bie  ©ebanFeu  burc^  bie  îDeutli^Feit  einen  groÇ-en 
%^i\\  i^rer  9?eul;eit,  Äü^n^ieit  unb  SBaf;r^cit  »erliereu 
würben,  unb  wenn  eê  uo^  fo  »oß,  »ou  ben  flärFflen  gin- 
gen ber  Imagination  wäre,  ijl  eben  fo  U\&iC[^i\\,  \x>\t  eine 
©änftc  o^neSBoben,  mit  ber  eu^  beraufd)te  2:räger  burd) 
bicï  unb  bünue  über©tccf  unbStein  fc^leppeu.  3^r  mü§t 
euc^  bodi  auf  eure  güee  »erlaffen,   unb  wäret  »iel  beifer 


2n 

Ixirait,  rocnn  it)x  nut  Ho6  ju  guÇ«  gicnget.  SÇt  würbet 
rceniiî(îen5  beu  ungeraben  f;örfericf)fen  uub  fotftigteu  2Beg 
cermeibeii ,  itnb  rcol^t  ekn  fo  gefc^roinb  an  Ort  uub  ©teUe 
0cIangeii.  ^en^f  Sauer,  beu  mau  tu  eiuc  foIct)e  ©aufte 
friec^en  lieh  fagte  am  ©ube  beSSBegeê:  „2Beuu  ce  widjt 
„beâ  Icbcrucu  @cl)tfberr>ïuoc^eué  ivegeu  wäre,  in  bem  iâ 
„gejîccft  Ï)aU,  fo  I;âtte  ii)  ebeu  fo  gut  auc^  fouueu  S" 
„gupe  gelten."  Uub  wie  maud)er  rcrftiinbiger  5!oîaun,  mag, 
mim  er  fo[d)eê  SSucî),  mit  vieler  ÎOiuÇe  uub  Sefc^wcrlic^* 
feit  eublic^  3u  ©ube  gebradi)t  Çat,  kç  jîc^  gefagt  f;aBen: 
„23eun  eâ  u{d)t  barum  wäre,  ba9  man  eiu  foldje»  35uc^ 
„aud)  einmal  mügtc  gelefen  î;at)eu,  fo  I;ättc  i^  auf  ba3 
„S5i§d)en  5Sa^rr;eit,  baê  iâ)  unter  biefem  ©c^waU  »on 
„bnuFiln  ©c^attcubilbcrn ,  »on  fern  mept  erratÇ)en,  aie 
„çrïanut  ^»abe,  aucf)  wof;I,  o^ue  ein  S5u^  ju  fefen,  burc^ 
„meine  eigne  Äenntniffe,  fommen  fi^nnen." 

Dh.  Hd. 

@.289.  Bwetfel  u.  einfâHe  ~   Conf.  ©elBjl* 

gefprâc^  (iv,  92.) 
e.289.  3Cn  SS-ctter  ^aM  —  1  ©am.  XXV.  25. 
@.289.  El  CHRISTIANO  Poëta «oeç* 

n)ort  beâ  (SerDanteâ  (b.c.  2(rio(l5  im  (Seri?anteö), 

baâ  ber  neuejle  UeBerfe|er  (f.  iv.  467.)  ou§ge= 

laffen;  l^gl.  iv,  471.  vu,  92f. 
©.291.  Oîecenllcn ,  f  feine  ^roFeg.  betr.—  f.  VIII,  243  ff, 
©.  292.  ®a§  Mtnbe  (Berückt  :c.  —  Conf.  %cuU 

©.292.  biefet  Bôfe  SÖlann  —  ©jll).  VII.  6. 

©.  293.  SBeiBe o.  g.  5B.  u.  fc^.©efl.-l(»am.XXV.3. 

6.295.  Pisanus  f.  IV,  115. 

©.296.  JU  Oîotc  •)  —  ^'evdcraL  5è  jj  ai<r»»j(ric, 
à^voLcç  rov  Svxoi;,  elvonTo  ipatvo^evov.  Plu- 
tarcfa.  nepL  rov  Ei  to«  iv  AsXrpoîi;  oepi  18- 


278 

®.  2W.  Abbtô  (5omfpcnb«iiî  ©.  88.  —  |.  VllI ,  108. 
III ,  134. 

©.  297.  benn  mir  tjl  gefagt  r  ba^  et  Itflig  ifl  — 
J  Sam.  XXIIL  22. 

©.299.  9Î0tC*)  SSepSeueca  ^elft  ci:  (Albutius)  prae- 
parabat  suspîciose.  Nihil  est  autem  tam  inimicum, 
quam  mauif.  praeparatio.  Apparet  enim  nescio 
quid  mali,  ideoque  inoderatio  est  adhibenda,  ut 
illa  sit  praeparatio,  non  confessio. 

©.301.  Iaf;niengïîeiiîet5Rarh"ne—  f.  IV,132.  Vin,220ff. 

©.  301.  vom  ûuf  ber  9tafe  be§  %Mhlam  — 
Frons  ipsa  dat  locum  fabulae.  Seneca  do 
vita  beata  Cap.  13. 

©.304.  in  b.  grölten  Sserlegenliett—  Act.VIII. 
30.  34. 

e.  304.  fo  fc^ôn  t».  3^ebenâarten  2  Sam.  XV.  3  -  6. 
unb  reic^  m  -paaren  —  XIV.26.27. 
ïteï)ongett  Ukh,  ha^  er  fd^roeBte — XVIII.9. 

6.804.  lieé:  au  einer  großen  iiden  ^iâ)e. 

©.304.  S3oÇmtfcf)»«teba  —  f.  VIII,  225. 

@.  304.  aBenblctttb.  ©roBerungen  —  Pr.  occi- 
dentalîs. 

©.  305.  ^aijlïopf,  fomm  l^erauf  —  2  Reg.  II.  23. 

©.  305.  2).  G^.  r;at  beii  Soutrajl  ic.  —  3m  2.  Zï).  teS 
©e6.  ÎJÎot^  @.  93  ff.  ftiibet  jtcf)  due  ®efcî)i(f)te  ber  ^üre 
u.  SJlàntef  ber  S5er!intf^en®et(lli^Feit,  tuo^u  ein  itieb* 
ltd)eê  Si(bcî)en  »on  3).  6f;obon5te(jfi  ge^jërt ,  ad)t  Figu- 
ren »ou  ®ei(î[id^cu  uad)  ber  Seitfolge  ber  »erfcÇtebcnen 
îrac^ten  barfleUenb  ;  beu  Slnfang  mad)t  ©pener. 

6. 307.  rà  T^vllav  ïx^r,.   Aristoph.  in  Avibus 
»on  @o!rate§  f^reunbe  (Sfjorepl^ott. 
How  many  Scores  a  Flea  will  jump 
Of  his  own  Leiigth  from  Head  toRiimp 


279 

Which  Socratei  and  Chaerephon 
Iq  vain,  assay^d  so  long  agon. 

Hudibras  ParMI.  Caiito  III.  t.  511  - 114. 

@.  307.  Sd}  Fann  nie alfo  ôeï)en  ~  1  Sam.X VU,39. 

e.308.  bie  ^wz^it  be§  ÄöniöeS  2fd)tâ  —  I  Sam. 
XXI.  13. 

® .  309.  ^rieflcr  ^u  Slttût^otl^  —  ^eretn.  XX  X  V.6. 

6.  310.  lies  :  SSernunfh'ge  Seutc  -  -  - 

©.  311.  ûu§  t'ern  Sûnbc  prebigen  —  Thren.  II.  14. 
Matth.  YIH.  54.  Act.  XVI.  39. 

©.311.  ^^xrnt  \\\  ©aîafoné  ®emä[be  —  f.  VIII,  149. 

©.313.  [ici:  im  tfutfd)ea  ÏÏÎcrcur. 

e.313.  fo  tûumein  fte  bod^  —  Jes.  XXiX.  9. 
Jer.  Li.  7. 

€.  315.  lieê  :  ®efd)rec^ténameu5. 

©.316.  eigenen  u.  fcember  Sßil^elminen  —  ®e6.  Jf^ot^. 
1.  üf;.  3Sorrebe  :  S»  rcirb  un5  ni^t  wenig  beförberlicft 
feçn,  baê  n^ir  bû5  Sebeu  unfer»  2)otfpa(lot;5  erfl  nad) 
feiner  «£)eurat^  3n  kfc^retben  anfangen  biitfen,  inbem 
f(ftcn  ein  aub.  aSerf.  bie  Siebeêbegebenïieiten  beJTer^en 
»ot  ber  «f)cui-atf;  in  bem  beF.  profaif^  «  Fomifd)en  ®eb. 
îB  i  r  ^  e  I  m  i  n  e  befcf)ticben  W  (f.  V,  35.).  —  ©.  14  f. 
®egen  baäßnbe  bei*  erflen  nenn  îOîonatc  t^reê  ©^eflan- 
teê,  warb  et  mit  einem  ©of)ne  gefegnet,  beffen  fïc^  bet 
^ofmarfc^all  ci.wî,  altec  a3eFanntfrf)aft  bef.  annahm  :c. 

6.317.  yojliKenbid)ter  —  «prebigten  beê  «f)errn  3Dîagi|let 
©ebalbuS  Oîot^anFer,  ûu6  feinen  9)apteren  gcjogcn. 
gpj.  SBeiganb  1774.  8.  f.  ©eb.  2îotÇ.  2.  S^.  ©•  268. 
(ni(^t  »on  Dîicofai.) 

©.  319.  ber  t>ermtfd()tcn  5îac^r{d[)t  Beçsufugeiiîc.  — 
Perfecit  opus  saura  Phidias,  etiauisi  non 
rendidit.  Seneca  de  Benefîciis  Lib.  II> 
oap.  SS.  (»^.  VIII ,  180.) 


280 

35.320.  Jüeber  ein  5Ckbbon  md)  ^poK^on  — 

Apoo.  IX.  11. 
@.  320.  fdjoner  u.  ha^  Uï)  MU  —  Dan.  I.  15. 
©.321.  TiiMe  eomfp.  ©.49.  —  f-  VIII,  108. 
®.  821.  tappranbtf(f)e  ©ecttonen  —  »gl.  VIII,  144. 
©.321.  3been  übet  ben  ©tpl  —  ugr.  IV,  451. 
©.322.  ülcU  »)  lieê:   upazülav. 
©.323.  Ite3:  eê  reaÇrfc^eiufiiJ)  genug  nnben. 
^.  323.  irabecillitatem  Hominis  unb   securit. 

Dei  —  Seneca  Epist.  LIII. 
@.323.  ber  ©d^rtft  2)ïeiiîer  fmb  unb  felBjl  nicfjt— 

1  Tim.  I.  7. 
©.  324  f.  mit"  ungöttlid^er  iyaujl  —  Jes.  LVIII.  8. 

@.326.  becCen  W  natürliche  ©d^anbe  —  ^iob 
XXXI.  33. 

@.  328.  5föa^rl)eit ,  bie  gleich  unferer  %iilenj  îc— 

6    TL    Ttep    -K^wç    ^éveaiv    ovcria ,    lovzo    Trpo., 
7iL(TTLv  alißeiu.    Plato  in  Timaeo.  p.  29. 

ov  yàp  elç  ovcrLoiv  ôSbq  ri  yväcriq ,  «ç  ïvioi. 
'keyovcnv ,  àXX'  ovalaç  sic  yvàcnv'  ov  yàp 
■jroiEÏ  x<5v  Yivo(J,évov  exaaTov ,  àX'kà  Selxvv- 
aiv.  TVKovTdç-x^ov  Et  v.a'Kco(;  eïçir^rai,  to  Act&e 
^loWceç  p.  1129. 

©.329.  -^ehctiüe  —  De  l'homme  et  de  ses  facultés 
intellectuelles  et  de  s.  éducation,  ouvrage  post- 
hume. Lond.1773. 2Tom.(<f)ain.r;atbieaSorte:  '^Sltan 
»etglei^e  -  -  -  ^unbejudjt,  tn  einem  @jl-.  auêgejlnc^en.) 

©.  336.  liCo  :  bic  manntgfaRtgen  !!Ki§i)erlE)ä[tniiTc. 

©.  336.  gleid^  ben  Äömmcrern  Sîit^an  u.  ^^creê— 
Q\ttj.  II.  21  —  23. 

©.336.  mbtè  eocrefp.  ©.96  —  (•  VIII,  109. 

e.  336.  mu^  fKc§t  unb  bûê  Sa^efte  «bt  ~  W.X.3, 


281 

®. 337.  lieg:   putissimus  pénis. 
•     o      •    «é^^inait'âSSeifen- --auf  jenen  licîitenîKorgcu. 
e.  33T.  ^amanâ  «Beifen  u.  fein  S©ei&  ©ereS  — 

(gji:^.  VI.  13. 
©.  337.  tt)eber  gûlbette  (?rfe  noc^  gûlbene  3)iäufe  — 

1  Sam.  VI. 
©.  338.  <Ste^e!  ^te  tjl  berne  SDîagb  îc.  =  Theo- 
logia  =  Orthodoxia. 

Pedet^  med.  termini  progressas.  Joh.Xlll.  10. 
<Ste  tfî:  mir  lieb,  bie  wert^^e  SSJlagb, 
ÎC.  (f.  VIII ,  101.) 

S).  5Jl.  Sutl)er. 


îln^ang  jum  25— 36.  S5anbe  ber  <^^.  b.  SSibl.   Sßierte 

2(btr)ei[ung  ©.  2478  f. 
3n>eifel  uub  Gi'nfätte  übet  eine  tcrmtfc^te  Dîa^ric^t  ber 

ungemeinen  bentfc{)en  S5ibIiotf;eE  (SSanbXXIV.  ©tiicfl. 

©.288  —  296.)  2In  SSetter  mbal  1776.  24©.  gr.  4. 
î)ie§  jînb  Bweifel  unb  ©tuf  cil  le  einer  Abt- 
ga  il,  ci  net  3Jîagb,  bie  ben  Äned)ten  t^reê 
J&crrn  bie  giife  mâfc^t,  übet  bie  2In3eigc  einiget 
Schriften  be§  ^txnx  Hamann ,  im  24  33.  unfret  SBiblio^ 
t^eP.  Sungfet  ober  %ï<xvi  Abigail  —  n>aè  jïc  nun 
feçu  mag  —  r;at  fteçH^  ^m.  Hamann  tief  in  bie  Jîarte 
gegurft.  ©ie  f(i)ilbett  befj"en@cï)reibart,  fo  äc^t  ^aman- 
iiifc^,  unb  JUâlfic^  (•>  con  amore,  ba^  e§  ^x.  Hamann 
felb(l  Vùo\)l  faum  beffet  t^uu  fonnte.  ©ie  fagt  ©.  16: 
„bie  »unberlic^e  DePonomic  feineê  ©tçlâ  fc{)eint  nac^ 

Slbjug  ---im  elaflifdie«  Äorn  erfüüt "  ®iefc  ©teffe 

ifl  ein  jtc^etec  îèmtii,  ba§  Abigail,  eine  äd)t:e  Oiofeu* 
fteu^etin,  unb  beö  unbequemen  2Cuêb tu cf 3  im 
l^oc^fïen  ©rabe  macï)tig  ift.  2)a  nun  mit  ßeuten,  œelc^e 
fo  groÇ«  ©el^eimiUfFc  roiffe«,  nic^t  njo^f  Fann  geflritten 


282 

mvUn,  «nt  t>a  5u"âf«  Abigail  fi{>ett>em  fcte  gefiinbe 
ÎBcrnunft  fur  ettleit  ®elt>(îru^m,  beii  ©ïauhtn 
aber  für  (inen  ©tunbtcieb  uiiferet  ©cefe,  au  î}aU 
Un  Dcr|îd)crt,  fo  machen  rcir  niir  Furj  bte  3:^^«  ûuf< 
unb  fageii:  „3ungfetcï)eu,  ober  Sßetbc^cn,  ober 
roaö  bu  fonfl  btft,  e3  i(l  9îaum  für  bic^  unb  une  m 
ber  SBeft." 


®.  V,  161.  VII,  93. 

©.866.  Magne  Pater  etc.  —  Persius  HI,  85  —  88. 
-  -  Vidi,  vidi  ipse,  libelle: 
Auriculas  asiui  Mida  rex  habet  --  I,  120. 

3u  @.  367. 
Ste  aSorrebe  ju  ber  Ueberfe^un^  oou    SBarner« 
S9efcf)reibung  ber  ®tc^t,    n)e[cl)e  V,  116.  ermähnt 
n)(rb  (»âl.  bicSBorrebc  iwm  5.  î^eil,  @.V1L)  fclgt  ^tcr- 

Sn  ©rmanglunç^  etner  Jeffern  nnrb  fcer  Sefer 
mit  ge(<enjt)ärt{ger  "ilel)crfe|ung  yorlteb  nehmen. 
5Jîeine  Hnwiffenfeeit  tn  bet  5Crsnei)!unft  r)Qt  mid) 
Jet)  ernteten  (Étetten  m  SS'erIcgcn{)ett  gefegt/  unb 
ïotrb  t)tètteidf)t  ï)îe  unb  ba  Äennern  burctifd^tm» 
mern. 

«Jl-ac^bem  td)  enbïtcl)  fo  gliHIid^  geworben  bin 
tttid)  m  meinem  SJaterlanbe  unb  gtemlic^  nod^ 
meiner  Steigung  »erforgt  ^u  fe^cn;  fo  mu^  xé) 
gIeid)«)o^l  im  «d)jt»ei^  mcineê  3Cngeft(^tê  mein 
Ijeutigeê  Sîrob  effen  unb  bie  ®orge  be§  m  or» 
genben  SageS  ber  SS'orfeIjung  iiJerlûffen. 

3fu^er  biefer  @rfd)ôpfung  an  Arôften,  Bett 
ttttb  SJJutô,   finb  3)îdflet  m  3fraeï  unb  |u 


2^^ 

ÎCfdfinon  *)  tmttv  etitûnbet  btenflferttg  gcwc- 
fcn ,  mir  nad)  tarent  S[>ermögen  tï)e{lâ  ein  an  |td) 
fctjon  cmpftnbli(^eâ  (Sd)id7al  nod)  Htterer  «nb 
faurcr  gu  machen,  t^eilê  olle  meine  î)auâlid)e  ©liiiï« 
fcligt'eit,  td^  n)ei§  nic^t,  ob  auâ  5'î'etb  ober  ouâ 
aj{:nt^n)tiren ,  ober  noc^  niebertrac^tigern  unb  Win» 
bern  Seibenfd)aftett  su  jerftören. 

Unter  biefen  fümmerlid)en  îlmjlanben  l)aBc 
iâ)  an  meiner  Iteöerfe^ung  gearbeitet;  baî)er  wirb 
ber  Sefer  fo  bittig  fe^n  einige  ^îac^laèigîeiten 
unb  lingleic^ljeiten  ber  ©pra^e  «nb  (Schreibart 
ju  überfe^en,  bie  öietteid)t  wegen  Entfernung  be§ 
Srtâ  o^ne  meine  eigene  @cî)ulb  burc^  S)ru(ïfel)lcc 
t>ermet)rt  werben  bürftcn. 

^err  Sföarner  ift  ]^ein  Sf^ed^tsgele^rter,  wie 
er  in  ber  Bnigâbergifd^en  gelehrten  Bettung  ûu§ 
5î)îiê»erftanb  ber  feinem  S'î'amen  angcfiängtenSBud^» 
jlaben  L.L.D.  bie  fonft  in  ©nglanb  einen  J.V.Ü^ 
bebeuten,  genannt  worben.  (fr  fclbft  erHärt  ftd) 
in  feiner  Bueignungêfc^rift  on  ben  -^ergog  »on 
^ortlanb  für  einen  ©eiftîic^en,  unb  für  ein 
îiJlitglieb  ber  englifd)en  (SIerifct). 

aJlan  wirb  eê  meineâ  @rad^tenS  einem  eöan« 
gelif(^en  Oieijtlid^en  e^er  »ergeben  können, 
ein  SCrjt  ju  fet)n,  û(§  dn  @rbfd)id)ter  **), 
ein  unoerfdicimter  38^ud)erer,  einalaxpoKegS^q***), 
ein  obgöttifd)er  t)  @eisï)alâ,  ein  ^infen* 
ber  Sîaaiêpfaffe  unb  ^fJ^ad^fotger  beâ  »on  feinet 
(Sfelin  geseicèneten  5BiIeom§,  ün  ^îac^jïetter  unb 


*)  (Sitte  wegen  t^retÇoIiceij  BeEaanfe  ©taut  tot  gjÇiafletranbe, 
oie  ou8  {Crem  9îamen  o6jun»6niett,  6«t  tj»  alte»  SStött»  t)«t<l» 
€(i^anbfeues  übetfe^i  witb. 

**)  e«c.  xii,  14. 

♦••)  1  actm.  m ,  s. 

*)  «0ï.  m .  6. 


284 

^nppUx  reid^eï  SSittraen  unb  fölägbd^en ,  m  un= 
banifkrer  3>emt^er  unfcf)ulbtgev  9Sat)fen/  ein 
»on  ï)errn^utifii)ei*  %tnnhni)cii  «){ebei'fd^allcnbe§ 
(Scjt  nv^ißalov  akakô-iov  *) ,  eut  ®Iteb  ber  @e=« 
fcttfdjaft  Sefu,  wie  ber  Éeuteltfager  SubaS  Sfcl)a= 
ttot,  ber  feine  3Cmt§6rüber  felbft  im  SBeic^tftu^I 
Betrügt  unb  W  ©d^eibemünje  mit  ir)nen  tl)eilt/ 
unterbcffen  et:  bie  (Sd^auftüäe  in  feine  ©paar^« 
Bud^fe  fdÇiûU't ,  ber  fein  ^^fx^x^  wie  eine  @  p  i  n  n  e  **) 
Baut —  Sir,  aufmeriÊfamer  Sefer!  fd^au» 
bert  »or  allen  (Sdjeufalen  biefeS  ü5ertünd)ten 
©raBeê  wie  »or  einem  ©räuel  ber  âJcr» 
wüftung  an  I) eiliger  ^ï'iiitX 

llm  aifo  je  e^er  je  liekr  auf  bie  Bereits 
fattfam  gcpriefenc  unb  ïern)ûnfdE)te  ©id^t  surucf 
^u  îommen;  fo  »ergleid^e  man  gegenmartigeâ  me- 
btcinifdjeê  §amilienüermäd)tniji  t\xiz^  eng= 
lifdjen  @eijllid)en  mi  ber  neueften  Sî^apfobic 
cineâ  pï)iIofopI)ifd^en  unb  cï)urpfaïoifd)en  iS^<xï\)^ 
u.  f.  «J.  ber  m  gleid)cr  2lBftd)t  mit  erjleren  mc|r 
fur  ^attente»  aie  B^nftgenof e«  /  biefe  Äranf^eit 
Be^anbelt  — 

ÎC.    ÎC. 

Sollten  unter  ben  Sefern,  \>\z  td^  meiner 
îleBerfe^ung  wenigftenâ  'ttnx  3>erïeger  su  ©efatlen 
wönfd)e,  ftcf)  wiber  3îermutl)en  auc^  5îunftric^tcr 
fînben  ;  fo  Bejeigc  SI)nen  gum  SJorauê  meine  @r= 
ïenntlid)£eit  für  iljre  «Dlule,  wenn  fie  fid)  fcïbige 
gcBen  fottten,  mid)  \v.  bcnjenigen  (Stellen  jurecÇt 
gu  weifen,  xù^  \^  wirflic^  benSinn  meineê  SS'er- 
faferê  »erfe^It  ï)aBen  foïïte.  ^Betrifft  bie  <Bo^^)t 
cBer  Bïo^  einige  gaKicanifd)e  ober  etwa  farmati« 
fd)c  aöortfügungen ,  fo  Bitte  ic^  eBen  fo  aufrid)» 


*)  1  SOï.  XUI,   1. 
»♦)  <»ij*  XXVII,  1». 


285 

tig ,  Hefe  ^leintgîettcn  tî)cilâ  meinet  ptivat,  t^dlB 
ter  ôffcntltdjen  '©onjuncturcn  itiegen ,  md)i  goï 
ju  genau  su  nel)men,  nod)  auf  feie  îïitifd)e  ®olfe* 
roogc  $u  legen.  @efd)ïieben  am  ^almfonntage  1770. 

asetjlaâe  juï  2Santerfd)en  Ueberfe^ung  »on  feet  ©ic^t  au$ 
ber  Aônigêbergifdjeu  geref;rteu  Beitung  Nro.  64. 

beu  10.  2Iugu(l  1770. 
.  *  »  -  -  lîm  auf  bic  SSarnerfc^e  S^cf^reiBung 
fect  @id)t  îPiefeer  ]^eimsu!ömmen,  fo  ^at  unâ  feet 
UeBerfeftcr  ein  ôiemlid^  rceitlauftc^eâ  SJerscid)ni^ 
feer  qrobften  unfe  wefentlic^ften  Cellier  mitgetî)eilt, 
n)el*eâ  mir  unfctm  ^eueget:  $ur25efanntmad)ung 
fiaeriafen.  ^eê  erftere«  SJorrefee  fc^etnt  uktgenâ 
»oUfommen  in  fecm  @efd)m-itce  gefd)rtckn  $u  fet)n, 
fût-  meld)cn  feer  Bcrüljmte  St;ï)nfon  feen  famn 
beâpanifc^enofeeffeeê^j)pai:sf^9^^  erfunfeen. 


Mg.  beutfd)C  55161.  15.  95anb  1.  ©tücf  ©.199. 
Ferdinando  Warners  »cKflänbige  Ullb  bêlttltc^e  Scfd^CeiV 
fcung  ber  ®id^r.    2Cu5  bem  (Siiglifc^eu  iiberfe^t,  IHO. 
843  (S.  8. 

2>tefe  wirflfd)  nü^Iic^e  unb  mit  guter  ^eüU 

tîicilung  ût>gcfa§ete  ©c^rift  ijî  »on  >&.  Hamauu  überf«^t, 
bclTe»  9cU()rt«mÊteottrd)cn  ©tçl  man  fd)oit  au« 
bet  aSombe  ctFennt.  2)en  'Popauîjîpf  (3of;nfcnê  Bug- 
bearstyle)  iieunt  tf;n  ber  .Kontgêbergif^e  9teceufent  (Aon. 
gcL  3eit.  1770.  N.  64.) ,  n)elct)e  Oïecenfion  mit  um  beê« 
njilleu  aujetgcu,  weil  <£).  Hamann  in  btefefbe  »erfci)iebne 
SSerbefCerungeu  feiner  Ueberfe^ung  cinriicfen  faljen,  unb 
bie  beô^alb  befonberê  abgcbrucft  unb  auegegebcn  mvi. 

X. 

®.369.  lies:   biefcr  gaujen  befonbern  2£bf;anbrung  •  -  t)iç 
SRer.  u.  bic  'Prebigt. 


.286 

©.373.  Ifeô:  wirb  nnô  (SMûrqttti. 
6.382.  ber  argjîen  ^—  unb  ïmitippen  —  »3!.  Vin,  57. 
©.  383.  Sff e^uft^an  -  2  Äön.  XVIII.  4. 
©.384.  Çreuiib  ^aiit  —  ugL  V,  144.  [147.]  161. 
e.386.  »onmçfttfc^erBnJeçbeuttôfeit  —  @.  beut» 

fd)er  SOtercur. 
©.386.  bemo!nttfci)ett  ^dkon  —  Horat.  art. 

poet.  296.  297. 
©.  386.  Btn  aBer  fo  mager  —  Jes.  XXIV.  16. 
©.386.  rieê:  bin  aber  fo  mager,  bin  aicv  fo  mager  --- 
»    9        9    beê  Sebtcaitten  %$mvâ  feinen  ^erjenênjunfc^. 

©.38T.  ntc^t  baâ  ©'m«  gu  Brechen  —  Exod. 
XXXIV,  20. 

©.  388.  Suc'pr;aren îc  —  «t"â  bem®ebicî)t  :  î)ie  Oîocija^mer. 
lieê:  %ipp  —  gûpp  — 

©.391.  ©efpröc^e  beâ  ÎJîarc^efe  ©altant. 
p  5icte  ")  Voltaire  in  fernen  Questions  sur 
l'Encyclopédie  III.  p.  137.  fagt  »on  btefent 
SCutor:  il  trouva  le  secret  de  faire,  même 
en  français,  des  dialogues  aussi  amusans 
que  nos  meilleurs  Romans  et  aussi  in- 
structifs que  nos  meilleurs  livres  sérieux. 

©.397.  3.7.  lies:  2)a3  ifl  ïvaf)v. 

in  ber  uîote  lieô  :  arferbauenbeê  2anb  ober  (^cfbO 
SanbJüirn;fd)aft(id)ee  SSoIf. 

©.399.  3.7.  ».  u.  fieê:  eine  5lrt  berfelben. 

©.402.  3-25.  Heè:  gehören  aifo  3U  einer  einj.  - - 

©.  413.  5?ote  °)  tieê  :  in  biefer  ganjen  ©telle. 

©.417.  ©ummarifrf)er  SSegriff;  su  ©.424.  \>q\ 
35riefn.^.  mit  3acobi  @.  388.  389. 390  f. 

©.420.  3.4.  ».  u.  liée:  ben  ©rab  beê  UeberfluflfeS. 

©.421.  3-5.  rieê:  einfârtige. 

©.426.  fragment  eine 3  IDro gramme  —  V,  161 


28T 

6.436.  itUtncr  SSerfucî)  übet  groÇe  •Probleme— 
ÎJie  <f)aupt(îelle  tu  biefem  5(iiffa(j;e  nefimen  ein  U(  2ln» 
fptcfungcii  auf  bte  ©dirift:  Le  bon  sens  etc.  beten 
îttc(  @.  437  5îote  c.  angegeben  t(î.  Unter  ber  aSorauS» 
fef^uiig,  ta^  bte§  JBuc^  «on  Diderot  fei)  (ucir.  111,163.  u.  bte 
aScrrebe  juin  IV.  Zl).  ©.VIII.)  inib  bamit  ©tetlen  au« 
bcm  in  bcu  Oeuvres  de  Diderot  Paris,  An  VIII. 
Tome  9.  p.  289— 323.  eutf;alteuen  Entretien  d'un  père 
avec  ses  enf^ns  ou  du  danger  de  se  mettre  au- 
dessus  des  loix  —  »erbunben,  einer  @d)rtft,  wefd^e 
Diderot  in  feiner  Qmöi)nl  grepgebigFeit ,  ef^e  fîe  fran« 
^ofifc^  erfd^ienen  n^ar,  an  ©egucr  jur  beuffc{)cn  <f)erauô» 
gäbe  überlajfen  f)attc,  unb  »on  reefdjer  ^ier  bie  nötf;i» 
gen  ^uejügc  folgen.  2)ie  Ueberfd)rift:  ^feiner  SBcr» 
fuc^  ÎC.  ijî  i^on  einer  britten  (5. 459.  in  ber  9?cfc  ange* 
gebenen  ©d)rift  entief;nt. 

Entretien  etc.  p.  289.  Mon  père,  homme  d'un 
excellent  jugement,  mais  homme  pieux,  étoit  re- 
nommé dans  sa  province  pour  sa  probité  rigoureuse 
-  -  Lorsqu'on  sut  qu'il  approchoit  de  sa  fin,  toute  la 
▼ille  fut  attristée.  Son  image  sera  toujours  présente 
à  ma  mémoire;  il  me  semble  que  je  le  vois  dans 
•on  fauteuil  à  bras ,  avec  son  maintien  tranquile  et 
«on  visage  serein.  Il  me  semble  que  je  l'entends 
encore.  Voici  i'bistoire  d'une  de  nos  soirées,  et  uu 
modèle  de  l'emploi  des  autres.  C  étoit  en  hiver.  Nous 
étions  assis  autour  de  lui,  devant  le  feu,  l'abbé, 
ma  soeur  et  moi.  Jl  me  disoit,  à  la  suite  d'une 
conversation  sur  les  inconvéniens  de  la  célébrité: 
Mon  fils,  nous  avons  fait  tous  les  deux  du  bruit  dans 
le  monde,  avec  cette  différence  que  le  bruit  que 
vous  faisiez  avec  votre  outil  vous  ôtoit  le  repos;  et 
que  celui  que  je  faisois  avec  le  mien  ôtoit  le  repos 
aux  autre».   Après  cette  plaisanterie  bonne  ou  mau- 


288 

Taise  da   vieux  forgeron ,  il  se  mit  à  rêver 

—  p.  293.  Mon  père  en  étoit  là,  lorsque  le  docteur 
Bissei  entra:  c' ctoit  l'ami  et  le  médecin  de  la  mai- 
son -  -  Mon  père  lui  demanda  des  nouvelles  de  quel* 
ques  -  uns  de  ses  malades,  entre  autres,  d'un  vieux 
fripon  d'intendant  d'un  M.  de  le  Mésengère ,  ancien 
maire  de  notre  ville.  Cet  intendant  -  -  avoit  com- 
mis une  infinité  de  friponneries  -  -  et  il  étoit  à  la 
veille  de  subir  une  peine  infamante,  si -non  capi- 
tale.    Cette  afTaire  occupoit  alors  toute  la  province 

-  Le  docteur  lui  dit  que  cet  homme  étoit  fort  mal, 
mais  qu'il  ne  désespéroit  pas  de  le  tirer  d'affaire. 
Mon  père.  C'est  un  très  -  mauvais  service  k  lui  ren- 
dre. Moi.  Et  une  très -mauvaise  action  à  faire.  Le 
docteur  Bissei.  Une  mauvaise  action  I  Et  la  raison, 
s'il  vous  plaît?  Moi.  C'est  qu'il  y  a  tant  de  mé- 
chans  dans  ce  monde,  qu'il  n'y  faut  pas  retenir 
ceux  à  qui  il  prend  envie  d'en  sortir.  Le  doct.  B. 
Mon  affaire  est  de  le  guérir,  et  non  de  le  juger;  je 

le  guérirai,   parce    que  c'est  mon  métier Moi.. 

Et  quel  remords  pourriez-vous  avoir,  je  ne  dis  point 
d'avoir  tué,  car  il  ne  s'agit  pas  de  cela;  mais  d'avoir 
laissé  périr  un  chien  enragé?  Docteur,  écoutez-moi. 
Je  suis  plus  intrépide  que  vous;  je  ne  me  laisse 
point  brider  par  de  vains  raisonnemeus.  Je  suis  mé- 
decin. Je  regarde  mon  malade  ;  en  le  regardant,  je 
feconuois  un  scélérat,  et  voici  le  discours  que  je 
lui  tieUS  î  Malheureux,  dépêche -toi  de  mourir;  c'est 
tout  ce  qui  peut  t' arriver  de  mieux  pour  les  autres 
et  pour  toi.  Je  sais  bien  ce  qu'il  y  auroit  à  faire 
pour  dissiper  ce  point  de  côté  qui  t'  oppresse ,  mais 
je  n'ai  garde  de  l'ordonner  -  -  -  On  puniroit  celui 
qui  te  recèle  dans  sa  maison,  et  je  croirois  inno- 
cent qui  t' auroit  sauvé?  ---  Meurs,  et  qu'il  ne  soit 
pas  dit  que  par  mon  art  et  mes  soins,   il  existe  uu 


289 

monstre  de  plus.    Le  doct.  B.  Bon  jour,  papa.    Ah 
ça,    moins    de    café    après   dîner,    entendez  -  vou«. 
Mon  ■père.    Ah!    docteur,    c'est  une  si  bonne  choso 
que   le   café!     Le  doct.   B.    Du -moins,    beaucoup, 
beaucoup    de  sucre.     Ma  soeur.   Mais,    docteur,    ce 
sucre  nous  échauffera.   Le  doct.  B,  Chansons.  Adieu, 
philosophe  ------ 

p.  309.    Mon  père  à  moi.   Et  qu'en  dit  la  philo- 
sophie ?     Moi.   La   philosophie    se  tait  où  la  loi  n'a 

pas  le  sens  commun p.  312.  Mon  père.  Prêche 

ces  principes  -  là  sur  les  toits,  je  te  promets  qu'ils 
feront  fortune,  et  tu  verras  les  belles  choses  qui 
en  résulteront.  Moi.  Je  ne  les  prêcherai  pas;  il  y 
a  des  vérités  qui  ne  sont  pas  faites  pour  les  fous; 
mais  je  les  garderai  pour  moi.  -  -  -  -  p.  317.  Mon 
père.  Mon  fils,  c'est  un  bon  oreiller,  que  celui  de 
la  raison;  mais  je  trouve  que  ma  tête  repose  plus 
doucement  encore  sur  celui  de  la  religion  et  des  loix: 
et  point  de  réplique  là -dessus;  car  je  n'ai  pas  be- 
soin d'insomnie p.  323.   Mon   père  demanda 

son  bonnet  de  nuit,  rompit  la  conversation,  et  nous 
envo^^a  coucher.  Lorsque  ce  fut  à  mon  tour  de  lui 
souhaiter  la  bonne  nuit,  en  l'embrassant  je  lui  dis 
à  l'oreille:  Mon  père,  c'est  qu'à  la  rigueur  il  n'y 
a  point  de  loix  pour  le  sage  .,.  Parlez  plus  bas... 
Toutes  étant  sujettes  à  des  exceptions,  c'est  à  lui 
qu'il  appartient  de  juger  des  cas  où  il  faut  s'y  sou- 
mettre ou  s'en  affranchir.  Je  ne  serois  pas  trop 
fâché,  me  répondit -il,  qu'il  y  eut  dans  la  ville  un 
ou  deux  citoyens  comme  toi;  mais  je  n'y  habiteroii 
pas,  s'ils  pensoient  tous  de  même. 

@.  442.  ftc^  nac^  bec  ^d^wemme  îc.  —  Gai.  II.  18. 

«     s      Traiteurs  à  la  Piquenic — ©.^eçSler. 
6.443.  ÜKumtcnragout  —  f.  VIII,  202. 

«amann'i  ^cEinfien  VIII.  S^.  19 


290 

0.445.  t5cr(letn.  Oü(t  -~  f.  VIII,  183.  187  f. 

©.451.  lieber  bell  @tpl  f.  bic  SSortcbc  êum  IV. î^. 

©.  VIII.  uub  V,  163. 
©.455.  lieâ:  burc^  eine  jlättge  95c»Dcgitng. 
©.458.  ©duftenträgerbegriffe  ÎC.  —  [.  VIII,  276. 
©.459.  >f)erafltt  —  fJiCayd-Qwn^ffaç  xal  IxnarrjGaç ,    Iv 
■rdïç  oQfGi  airiTÜTO  y   Tiôas   CnovfÂSvoç  xal   ßorävccc. 
««*   névTot   xal  âia   tovto    nfçtTçanfts    (îç   vâfqov, 
KarrjXd^iv  fîç  tcGrv ,    xtà   twu   lar^iäy    aîyty/Lturoiâcoç 
ÎTivudâysTo y  (î  êivcavTo  ??  lno/.ißQiac  ccv)(uov  nottj- 
Gat}     Twy   ât   [xt]    Cvvisvtojv  ,    avrov   lîg   ßovGTP.Giy 
«ccToçv^aç ,  Ttj  Twv  ßolßiTCoy  cc)Jrc  ijlniffev  l^ar^xicd-rj- 
Oec&ai.  ov^èy  â'  àvvav  ovâ'  ovtwç ,  iTflfvTct,  ßioiig 
Stij  Ç'.  xkI  tGTty  e'iç  avToy  rjfÀtay  ovtcoç  t'/^^t 

IIo)lây.iç  'HçcdcletToy  Id-avfxaGa ,  ttôjç  tiots  to  Ç^y 
'Slâs  âic(T).TjGc(ç  âvG/JOçoSj  lïr    td^ayfy. 
Zôi^a  yt'.Q  ciçâivGccGK  xccxr]  ycGoç  vâari,  fpky/OC 
"EcßfGfy  îx  ß}.tq  âooiy y  xcà  Cxôroy  îjyâyêjo, 
Diog.  Laeit.  IX.  1.  3, 
©.459.  «Cerner  —  Jl.  I.  528. 
©.465.  ïieê:  gofgerutigen ,  (î.  ^Çcrberuitgctt. 
©.469.  3-2  ».  u.  Ite§:  lüeggefc^nttteu  ju  î)aî>en. 
©.471.  3weifel  u.  (giiiföüezc  —  f.  V,  179. 
©.472.  Iteê:  tjl  einem  2)on  Clui^ote. 

«Pcrbagc  «.  a.  £).  (Jrff.  u.  2ps.  1715.) 
Daô  VII.  (gap.  (Scfle  bem  2Iut^ori  mitgetfietfte  Öefiiung 
"titt  Unft^tDareu  2BeIt. 
§•  1.  3m  3a^r  ©ec^êÇunbett  ein  unb  fünfstg ,  ben 
3.3ûn.  aB  tc^  juSSrabfelb  in  ber  ®raffc{)aft  Sercf  rooÇnfe, 
gefc^a^e  eä  aur  SOîitternac^t  ungefe^r  um  ein  W\}t,  fo 
»ief  i(^  mutÇ)maêcn  fonte,  baÇ'  bie  33orl)änge  meineêSSettS 
pïoèlic^  unb  mit  ©ercalt  aufgewogen  mürben;  worauf  \é) 
erwachte  unb  warb  gewa|)r,  "aa^  eS  burc^  ein  fic^tbareS 
©erdgeug  gefc^a^i.  3(^  ^latte  in  meinem  ©amin  ein  bren« 


, 


291 

n«nt)c3  £fcl)t,  nnt)  fn^e  mai  ©ec'll  in  Iciblfcïjcr  Oeflalt 
mit  fetucr  Jîretbiiitg,  SSart,  ^ut,  ®r5§e  unb  ©ebarbung, 
iit  ivelcl)cm  aßen  er  einer  ç^emi^en  'Perfon,  (5&erT;arb  ge» 
naiiitt,  fo  gfcicf)  war,  ba§  miré  «nmccsfid)  jïct,  i^n  »ou 
ber  'Perfou  fe(b(î  su  uuterfdjeibeu.  ©r  ivanbelte,  ba  ic^ 
t>öKig  ermaßt  war,  »or  meinen  5Iugeu,  burd^  bie  Stam» 
mer,  Wîlâ)e  jwo  2;f;üreu  Oatte:  \>k  eine  S^ür  fam  et 
tin  unb  gieng  fofcrt  Çiin  ju  ber  anberu  îr;ur  unb  barauf 
»erfcî)n)anb  cr.  §.  2.  3cî)  ^atte  vcrfiiu  in  meinem  ganjcn 
2eku  nie  Feinen  ®ei(l  in  menfd)ncf)er  ©ejlalt  gefel^eu, 
fonbern  bi§  wat  mein  erile»  ®efîct)t,  ia  mfr  ein  ®ei(l 
auf  jeljt  ermeÇntc  2Beifc  erfcfjien,  baf;er  banu  mein  gan« 
ger  äußerer  5Kenfrf)  barüber  jitterte  unb  erkbte;  itub  ob 
imat  mein  ®cifl  inwenbtg  nic^t  fcnberlicî)  i^erunru^iget 
rearb,  fc  burc^brang  benuocf)  ik  ftnjîere  SJZagie  aué  bie« 
fem  SOÎagifc^eu  ®d[i  in  @bcrr;arbê  ©ciîaft  aile  unb  jebc 
2:f;eile  meineâ  aufern  SOîenfdjenê  bergejîalt,  ba^  folc^cê 
eine  erfctjredflic^e  gurc^t  unb  megen  biefer  g^urc^t  ein  er» 
f(î)re(f (id)  3if tern  unb  25e6eu  bei;  mir  uerurfac^te^  unb  î^ 
n?ar  bariiber  Weit  mc^r  entfe^t,  al»  über  bie  jwo  unmit- 
telbar barauf  folgeubc  (Srfd)etnungen.  §3.  Dann  in  eben 
ierfclbigeu  5îad)t  ^atte  id)  ncd)  eine  aubère  ©rfdjeinung 
cineo  ®ei(leê  iu  ®e(îalt  eine5  9îiefen  u.  f.  m.  §.  4.  3n 
eben  berfelbigen  3'?ad)t  fo  balb  obigeé  »erfdjivunben,  fol* 
gete  barauf  eine  tîittc  Srfc^einung,  bîe  red)t  crf^redlic^ 
icar,  iu  ber  ®e(îalt  eincè  großen  2)rac^enê.  §.  5.  îDiefc 
imo  le^te  STfd)eiuungen  r;at  meine  Çrau  allein  neben  mir 

gefe^en;  iic  erflc  aber  faf;e  jte  uic^t fte  Çatteu  eineu 

großen  Unfall  bei)  mir  vierurfad)en  mögen,  racuu  ià)  uiéit 
auperorbeutlic^er  SGSeife  bur^  ben  2)ienft  eineê  (SngelS 
reicber  bie  böfe  ©irfungeu  biefer  ungemeinen  unb  unge* 
vüD^nl.  Grfd)einungen  war  uerflärFet  werben,  ^â)  fc^dmc 
mic^  feiueâ  SSegâ  biefe  (Erfd)einung  ber  ©eifler  su  beFenuen. 


19 


292 


Snm  fünften  X^cit 


»  »  i  c  f  e» 

6,6.  Ut  Dîecenfcnt  ûbgefcrttât  —  IV,  12  ff. 

e.  8.  9.  m^mpel  auêbcm  AonigreicÇ  2)»etot—  f.  IV,84. 

©.11.  jener  SKat^ematifer  —  f.  II,  129.  VIIl,  93. 

@.  18.  gieb  i^neii  -  -  -  Exegi  —  f.  IV,  72. 

©♦  19.  meine  greubc  unb  meine  Äronc  -  -  »ermatten  ~ 

f.  IV,  71  f. 
®.20.  liée:  me  ein  ©efpenjl  —  ju  etfci)cincn. 
6.22.    •    erhalte  i<i}  iod)  nickte  aU  büxä)  ©türm. 

•  •      •     bte  (Böttin  rv^tj. 

©.23.  ^pt^agorder  -  -  olpmp.  3ufc^auet  —  f.  1,416.463. 

VIII,  18. 
©.27.  5)îa#ar  mit  9îat^  —  »gl.  ©.45.  88. 

•  -    SBeit»  »on  2;()efoa  —  »gl.  IV,  94. 

6.30.  röm.eorrefp.  —  Uiicchi,  f.  ©.  32.  IV,  76.  u.  Me 

aSorr.  jum  4.  îî^eil  ®.  V. 
©.33.  jener  î^eaterÇelb  —  f.  VIII,  18  f.  W  2lnm.  jy 

I,  440. 
©.42.  liée:  no(^  et)C  ic^  baS  (Sompl.,  (l.  nac^bem. 
©.44.  liée:  O  2tpoIl!  nur  fo  »iet  Sic^t. 
©.  47.  SKfct.  in  ber  Üafc^c  —  bie  WM.  einfalle  nnb 

3roeifel  »gl.  VIII,  189. 
©.48.  lUê:  ÜKfluIprop^etcn 
.    .    ûlcibiûbifc^eê  ©e^auê  —  f.  II,  46.  VIII,  59. 
6.55  u.  61.  breç  JRccenfîonen  —  f.  IV,  368.  373.  379. 

2^  SSepI.  eingefaßt  -  f.  VIII,  248  ff. 
©.55.  SCeBucabnejar,  mein  Änec^t  —  3erem.  25, 9.  43, 10. 
©.57.  gebrncfte  JBilanj  —  IV,  162. 


293 

&.  60.  inonstrutn  horr.  —  ogl.  V,  111. 

»    •    judex  competens  aßcS  ©cf)öne»  ».  SvÇateneu  — 

f.  (S.  70.  80.  »gl.  III,  269. 
©.  61.  gegen  aUt  ©dilöaer  —  »gl.  IV,  373  ff. 

*    •    Äiiaut  —  Sebenêgefc^.  îobiaê  ^nautô  beö  SBei- 

fen  ÎC.  Sps.  1774.  j(l  uon  3o^-  ßarl  SfBeèel. 
@.  68.  3- 1-  »•  ü.  tteé:  gar  ju  »tel  ©teilen. 
©.  69.  u.  75.  romantifc{)e  SSriefc ,  <£)alber(îabt  1769.  ^nb 

von  bem  ©cî)n)ei3er  Seou^atb  3)îet(Iei:. 
©.  80.  auégefïrfc^.  SScproort  —  »gl.  V,  114,  (?) 
@.  81.  lieu:  SSarbenpoefte. 
©.  82.  ®cftlo3ertfcl)er  SDîi(îf;aufen  —  ijl  beffen  Sîutifntif 

im  2.  î^eil  feiner  SScrftellung  ber  Uni».-P)i(l.  gegen  >£)er» 

berê  9tecemlon  in  ber  granPf.  gel.  ^dt.  »gl.  IV,  373  ff. 
@.  99.  Uebcr  «derbere  SSer^altui^  in  feinem  SanbeöC)erren, 

foroie  üder  mand^eê  anbere  in  biefen  SSriefen  »orfom» 

menbc,  ftnbet  ftct)  näl;erer  SSeric^t  in  Berbers  SeOen, 

l)efd)rteben  »on  feiner  grau. 
®,  111.  ^uartant  über  iaè  crjle  ßap.  ber  ©encitâ  — 

^erber§  altejîc  UrFunbe,  »gl.  monstr.  horr.  V,  60. 
©.115.  5lnti  =  Su«;er  ju  55.35.  —  ©palbing  »gl.  V,109, 
©.118.  SSeob.  üb.  .Klopft.  —  V,  107. 
-    <•      Ärenssüge  ©.217  —  b.  i.  II,  304  f. 
g.l20.  ©p.  Sorrefp.  —  mit  ©palbing,  f.  V,  109.115. 
©.137.  ^^ifofopl^en  ol;ne  ©orgen  —  Philosophi  aco- 

diosi,  »gl.  VII,  33. 
©.139.  lieâ:  «ßuttertopf. 
©.144.  sprei6  —  für  bie@c^rift:  lieber  bie  Urfactien  be8 

gefunfenen  ©efc^madlê  îc 
©.161.  acî)t  SSeplagenîc.  —  f.  IV,  ■884  —  450;  bie  ^e- 

fpracï)c  beê@aliani  ©.391ff.  ma^en  »ier  Seplagen  aui. 
®.  161.  iaè  é/u7)y,  èfiTjy  —  f.  III,  134.  IV,  108, 
©.163.  Siberot  -  -  metafc^ematijtrt  —  f.    IV,  436  ff. 

VIII ,  287. 
6.167.  Ii«ô:  ^at  $é  fei«  a?e»cnben  9<l^M. 


2m 

@,  176.  (ieâ:  de  Benefic.  Lib.II.  c ftp.  88- 

@.  179.  «Portage  -  -  gSepIasje  —  f.  IV,  472.  VIII,  890  f. 

©.190.  ®er  bnttc  meiner  greuubc—  Sttawi,  ugl.  V,254. 
©.205.  îOîetfîerfângcr  —  Ärcujfelb  f.  V,  215  f. 
©.  207.  lieê  :  gJîorinMr. 
©.208.    •     au5  meiner  ßeße. 
6.209.    .     13o^.  III.  1. 
@.215.    "    ©timmc  beé  'Prebigera  -  --  ben  8tcn  ej. 
©.  220.  ©cp'S  —  f.  V,  81. 
©.221.  fieâ;  «pimiora. 
©.  232.    «     bereite  bcn  1.  ^al 
©.235.    .     feit  bem  11.  b.  SOI- 
©.237.  SOîotto  --  MsuFIng  :c.  —  f.  VIII,  201. 
©.244.  [ieâ:  in  ein  giinfîiger  2;icï)t. 
©.247.    •     bie  leibigen  Oîagen. 
©.248.    .     tm  ÇoÇen  Sieb  ©al.  II,  15. 
©.249.    •     ik  noc^  e|)rli(3^er  atS  mir. 
'    -       *    22;im.  11,7. 
©.252.  Kaufmann,  ein  ©d^üFer  Sai?ater5,   ^at  iwé  teut» 

fcl)e  SJînfeum  einen  Stuffafj  geliefert:    SBaS   id)   tt5iß, 

tcié  fann  ià). 
©.  255.  Iie6  :  in  eine  Untfpätigf.  werfunf en. 
©.  259.    «      ben  29(îen  \)cr.  50î. 
©.268.    .     bie  übrigen  alle  Ipierogl. 
-    -        «      1778. 

©.271.    -     ein  aSinf  sur  5îacl) folge. 
@.  272.    •     ifl  in  meinen  klugen. 
©.272.  Oîace,  ik  nicl)t  ©ott  nic^t  ÜJlenfc^cn  treu  ifl  — 

f.  VIII,  182. 
®.  276.  lieê  :  èq)'  wv  tnad-fy.  ^ibx.  V.  8. 
©.278.     »      7TQ0Ç  nçôcoiTioy iTTfyycüff^rjv. 

©.  281.  14. 3nlinê  1776.  an  mïâ)tm  Hamann-  W  im^ 
erflen  îÇeile  »on  Sa^ateré  «p^çiTognomif  burc^  ^tcièx&tf) 
•Hennings  ;iur  ?ln<t^t  erfnelt  ;  in  bercw  iWCtttew  e»  fttbfl 
ïorfommt.         \ 


205 

e.  295.  JBccjebcnÇeiten  bcé  «Prof.  Slna  —  5luf  bicfe  5Iif 
frage  «f)erbetê  tjl  btc  Slntivort  in  bem  ÎBrtefe  «£>amauna 
uom  25.  9Î0U.  ewt^alkn,  in  einer  betjm  2(bbrudE  über» 
gauoicnen  ©tclfe  : 

©te  l^a^en  tntr,  Itcbflcï  ^crber  !  n)o  td^  ntd^t 
trccr  fd[)Ott  cm  paarmal  tte  5Cnfragc  jcegeiî  teS 
Mst.  ber  Sefben  unb  Sïna  beê  feel.  ^rof. 
üJlannar)  get^an.  (Se  ijl  cm  Sbeal,  baâ  nod^ 
ßuf  einen  ©d^neiber  njartet,  raetl  bte  ^inHcibung 
ba§  ntctfte  t:^un  ntu^;  benn  bte  SOtaterte  an  fîcï) 
ijl  Setm  unb  nic^t  ber  3î^ebe  «crt^r  folï  Uo^ 
cintgc  Sbtofçnfraften  metner  ©ecïc  unb  metneS 
©cï)i«ïfal§  betreffen. 


296 


3ttm  fecâ^^iett  X^eil 


KOrSOMHAS. 

îBon  einer  gortfe^uitc)  ter  ©ibi;Ite  i(l  fd)OU  V,  144. 
bie  3ieï)e;  «ou  biefer  ©d)nft  V,293f.  VI,  72;  uad)  i()rec 
»BoIIenbung  75  f.  77  f.  83.  84.  [85.]  87.  91  f.  VII,  92. 
(VI,  83  0  (-Öerbec  über  @tarf  VI,  86.)  lieber  baâ 
SBort  XoyÇo>7ra|  ftcÇe  VI,  91  f.  —  3u  feinem  ©jemplor 
\)C^t  -f)amann  neben  bem  2:ifel  g^oIcjenbeS  gefdiriebeu  : 

vdpaq  f  Tceçl  (_napà  Martin.)  ^è  'ArTixoïç, 
ß%6->^.  (ofXTral ,  forte  ßöf-ißa^ ,  Sopingius.) 
'Hcrri;i^t'ou  Ae^txov  cum  variis  Doctoruin  viro- 
rum  notis  —  Accurante  Corn.  Schrevelio. 
Lugd.  Bat.  1668.  4.  p.  539. 

-  les  Hiérophantes  congédiaient  le  peu- 
ple en  criant  Conx  et  Ompax^  termes  bar- 
bares, qui  montrent  que  ces  Cérémonies 
avaient  été  établies  par  des  gens  qui  parlai- 
ent une  autre  langue  que  la  Grecque.  On 
peut  conjecturer  qu'on  les  prononçait  mal, 
et  qu'  on  devait  dire  Kot%  et  Omphets ,  car 
comme  dans  l'ancienne  langue  de  Phénicie 
que  l'on  suppose  avoir  été  celle  de  Dio  il 
n'y  a  point  de  X,    dans   celle  des  Grecs  il 


297 

u'y  avait  point  de  TS,  si  bien  que  l'on  peut 
croire  que  les  Grecs  exprimaient  la  dureté 
du  TS  par  celle  de  la  lettre  double  X  qui 
est  la  plus  dure  de  leur  Alphabet.  Ces 
mots  signifient,  en  Phénicien,  Veiller  et 
7ie  point  faire  de  mal^  paroles  dignes  d'une 
Cérémonie  par  laquelle  on  voulait  engager 
les  initiés  à  s' appliquer  à  la  vertu.  Biblio- 
thèque univenelle  par  Jean  le  Clerc^  Am- 
sterd.  Tome  VI.  1687.  No.  II.  Explication 
historique  de  la  Fable  de  Cerès.  p.  86.  87. 

En  Hébreu  ylp  veut  dire  veillez  et  VS^^ 
Hamphets  en  Syriaque  :  soyez  innocens.  Ou 
tire  la  signification  de  tous  ces  mots  anti- 
ques de  racines  dérivées  des  langues  Hébraï- 
que, Caldaique  et  Arabique  indifféremment 
parce  qu'  on  ne  sait  pas  de  laquelle  de  ces 
trois  Dialectes  la  langue  des  premiers  ha- 
bitans  de  la  Grèce  approchait  le  plus.  La 
langue  Phénicienne  même  tenait  en  partie 
de  celle  des  Hébreux  et  de  celle  des  Cal- 
déens.  p.  127. 

^ef9d)tu§  fu^rt  noc^  2  îofungSwôrter  ait/ 
tie  Äongjc  unb  ©mpaj:  l^te^en,  bie  nid^t  grte* 
c^tfc^,  fonbern  fremben  Hrfprungâ  jînb,  öonrael* 
4ett  e§  ciBer  ungetot^  ifl,  o6  fte  kçm  (eintritt 
ober  Betim  SCuégang  au§  bem  Tempel  gegeben 
»urbctt.  SCpoIogte  beê  £)rbett§  ber  «^reg  =  SÎJtâurer. 
SS^ott  bem  SBruber  ***'^  SOîitgltebe  ber  **  fc^ot» 
tifc^en  Soge  ju  ^\*.    5huc  ganj  umgearkitetc^ 


298 

k 

uni)  cinjtgç  cutÇentifd^c  ^tnB^aU.  ^f)iIobelpî)ia, 
tm  Sa^t;3882.  b.t.  1TT8.  ^oerlmlTTS.  (».180.— 
(S.  Will.  Warburton  divine  Legation  of 
Mose  Vol.J.  p.  131—252.  The  philosophical 
W^orks  of  Lord  Viscount  Bolingbrokc  Vol.I. 
Lond.  1754.  Essay  II.  Sect.  3.  4.  p.  351  etc. — 
©riefe  bie  ^yrcçmaurereç  Betreff.  'Broott  Samml. 
ûUt  î)ie  5Jît)fter{en.  mml.  1T84.  @.  224.  8. 

51  u  6  s  u  g  e. 

Spolcgie  beê  Drbenê  ber  Çr^Ç  =  SRäurer  jc.  (f.  be» 
îitel  cbeii;  biefe  ïe^tt,  yoUfîaubigfle  2lu5gaï>e  beê  SSud)e5 
^at  246  @.  in  8.) 

©.  151.  elfter  Slbfc^nftt.  55om  ?irtcr  bct  îDZçjlettCH. 
3c^  îiabe  eê  meinen  gefern  gtei'd^  im  TCnfange  »erfproc^en, 
ta^  i^  ni^t  nur  bic  ©inroürfe  u.  SSefc^rcerben ,  bie  man 
reibet  une  macl)t,  rctberlegen;  fonbern  i^nen  ouc^,  fo  »iel 
mir  möglich  i(l,  einigen  SSegriif  l^on  unfern  ©ef;eimniffcn 
gel&en  will.  Sei)  erfülle  olfo  f;ier  bie  anbere  >£)älfte  mei- 
nes aSerfprec^enê»  SSielleic^t  î;attc  iä)  beffen  unb  ber  fol» 
genben  2f&fc^nitte  gänjlic!^  üBertioben  fepn  fonnen,  inbem 
iâj  in  allen  »orr;ergeÇenben  je^n  fc^on  genug  gefagt. 
2C6er,  um  mic^  aie  ein  ^lalber  ^P  ç  t  Ç  a  g  o  r  à  c  r  «uê^u» 
brüdfen,  ber  größte  2^cil  ber  SOîenf^en  fann  ftd)  niâ)t 
um  !Senario  galten,  ber  in  ber  Sinl^eit  lt\tt'()t,  unb 
fuc^t  immer  mei^r  im  3ufammengcfc^tcn  -  -  -  -  @.  152. 
3(3^  reiß  unfern  Drben  gegen  tk  SBerbredien ,  bic  man 
i^m  beplegt,  unb  reiber  allen  35erbad)t  »ertr;eibigcn,  idi 
n>ill  i^n  aie  eine  crlpabcnc,  tugenbl;afte  unb  uu^barc  @o« 
tictat  BorfleHen. 

@.  156.  SDÎan  Wirb  nicf)t  Uiä)t  ©e^ieimniffe  fiuben, 
benen  man  tii^t  einen  ®ütt  jum  @tifter;unbiUr^>eber  ge- 
^bin  \)Mti  '  '  '  e.  l&O.  ^AK\t  man  alfo  fc^wetlkf)  be» 


299 

eigcntlicfien  Urfpruug  bec  5Kp(lerien  entbcrf fit ,  unb  m'ùâ)U 
i^k\eè,  rb  e»  glcid)  mir  ein  ^ijloïifdjer  Umfiaiib  iiî, 
f(ï)oii  mit  311  ben  ®cf;cinmivieti  berfciben  Qtlfmw ,  bie  beii 
Çovfc^ungcu  bet  ®elef)rteit  ftd)  eutstcr;cn;  fo  jïe^t  man 
bcrf)  ^iecano  fo  »ici,  ba§  fd)on  »on  eben  ben  alten  aSoU 
fern,  bep  weldieu  ef;emal*3  bic  îOîpfierien  in  Uebung  unb 
5lnfer;n  waren,  ba6  2(Iter  berfelbcn  aufé  a\Uï\)od)p  î;in» 
auêgefe^et  rcorben. 

@.  160.  3w5rfter  2IKcï)nitt.  Urtf;êil  ber  5l(ten  »on 
ben  SDîpjîerien  —  ©e(b(l  ik  fogenannten  ilarfen  ©cijîec 
unter  ben2([ten,  tic  ftd)  ni^t  fcftcnten  über  bie  ®ef(^ic()te 
ber  ©ottcr,  übet  bie  C)pfer  unb  Gcremonicn,  ja  fetbfl 
übet  tk  »cm  ganjeu  (Srbbcben  geehrten  €irafelfprüd)e  ju 
fpctteu,  wie  Oenomauê,  beffen  ©ufebiuê  gebenft 
(De  Praeparat.  Evangel.)»  unb  anbcre,  (gpifurer  unb 
àçnifer;  bicfe  tlarfen  ©eifter  r;ie{ten  bennod)  bic  SCfîçfîe» 
tien  in  6"f;ren,  unb  faf;eu  fie  aie  ben  ®runb,  ja  al§  ik 
cinjige  IZlucUe  ber  Oleltgion  an,  bic  üUv  bic  gemeinen 
SBegriffc  ergaben  wäre,  unb  aie  ik  Sef;rmcijîerinn  reinet 
unb  frommet  ©ittcn  unter  ben  3>i?Ifern.  —  @.  163  f, 
Gicero,  ber  eben  md)t  aberglaubifc^  war  --  »erf;ält  [là) 
ûuf  eine  gleic{)e  SSeife  gegen  tk  3)î9flerien.  dt  fowoM 
ûîé  'Pomponiuê,  fein  greunb,  waren  ju  benfciben  eiu> 
gewei()t  --  unb  nun  fagt  er:  :Sein  2ltl;en  .l^at  »ici  »or» 
trefflic^co,  gijttlic^eê  unb  bem  mcnfd)Iic^en  Seben  r;eilfame5 
Çerworgebrac^t,  aber  nickte  befferco  atâ  tk  SOîçjlerien. 
S)urd)  biefc  fînb  wir  »ou  bem  wilben  unb  unmcnfd)Iid)eii 
Scbeu  sur  SDÎcnfc^Iic^feit  gefül;rct  unb  gebilbet  werben. 
î)ie  ©inweifjung  ju  benfciben  r;aben  wir  witflic^  aie  ben 
3(nfang  jum  Sebcn  erfannt,  unb  wir  ^aben  barin  nic^t 
allein  biefeâ  erl;alten ,  ia^  wir  mit  SSergnügeu  leben,  fon- 
bern  aud),  ta^  wir  mit  einer  bejfern  -Hoffnung  flerbett 
!onuen  (De  Legibus,  Cap.  XIV.  Lib.  2.).  (gbeu  fo 
günftig  urt^etlt  aud)  Sfoctateê  »on  ben  SKçflcrten,  bic 
VC  ûB  fcf^  angieW  ,   wobutoö  iwa«  »or  b^rn  1(uegu«9e 


300 

W{ti  fieteuS  unb  b«  gausen  (Srcigfert  augciiet)mc  f)off- 
nungeii  faffen  Fönue  (In  Panegyric.  1.  p.  106.  i\a6)  bet 
SSafelcr  2fu6gate)  —  @.  167.  2Sa5  rcar  aicï  ter  ©6=- 
baiiFe  bct  er(Ien  (Sf;riiîeu  »on  bicfcii  ©eÇeimuiffen  ber-^et» 
ben?  -  -  3t^  rciicbc  crrot^eu  wenn  i^  baêjenfgc  î;ier  nur 
Uvüi)ven  reoIUe,  rcaâ  ber  ^iiliQC  SlemenS  »eu  2llej* 
anbrteu  fo  gon^  umjîànblicf)  unb  bocf)  nur  affeâ  ouf  baê 
3e»gniê  beê  ^orenfagenê  ücn  ben  ©e^eimniffen  be»  25ac» 
(^iiê  feinen  ßefern  beiittic^  »orsulegen  wagt.  ■Sic  fc^cinb« 
lid^e  Çigur  iic  an  ben  ^Çeflen  ber  ^aampfien  beç  ben  /px 
3Cegpptent  Qr^ci^ît  würbe,  unb  wir  nod^  Çente  auf  ^^ 
ber  SBcmbinifdjen  Safet  abgezeichnet  fînben,  bie'pfu» 
tard)  ttfcToio;/  rçinlûcioy  ucnuet,  unb  nac^  eben 
biefem  @cf)rift|leller ,  beêgfeic^en  na^  bem  2)  i ob  or  »jon 
©  i  c  i  li  e  n  unb  u)îacrobiuê  nid)tê  anberê  aie  ein  ©cm» 
bol  ber  geugenben  unb  aKeâ  befaamenben  Äraft  in  ber 
9îatur  angebeutet,  foll  glei^fallê  mit  ju  ben  ©riinbeu 
gel;ört  ^afcen,  tiiz  baS  Sunerfle  biefer  ©efieimniffe  ent« 
bielten. 

©.  173.  25ret)3eÇntcr  2lbfc^nitt.  5îa^ere  Unterfud)ung 
über  bie  SSJîçjîerien  ber  5([ten.  ©o  f;äufig  aurf)  ber  SiJîç» 
flerien  in  ben  ©c^riften  ber  aiten  gebac^t  wirb,  fo  fann 
man  bcc^  nur  eigentlich  fagcn,  baf  câ  entfallene 
33 orte  ftub,  W  wir  baoon  antreffen  -  -  ®iefe  entfalle» 
nen  5EBorte  reiben  inbeffen  bocf)  3u,  une  einen  siemlic^ 
Haren  SSegriff  »on  benfelben  ju  gewähren.  SOÎcine  @a(^c 
ifl  eö  ni(f)t,  biefe  fragmente  3u  famineln,  unb  barauS  ein 
3UfammenÇangenbeê  ©anjeè  3U  bilben  -  -  ©.  176.  2tlle3 
vôa?>  bie  SJîpjlerien  angieng,  war  unter  bem  ©iegel  eines 
fo  ^eiligen  unb  un»erle^Iicf)en  ©tillfc^w eigene,  baô 
auf  iiit  Uebertretung  beffelbeu  bie  îobeêfîrafe  gef<§t  war. 
aiuê  Feiner  anbernUrfai^e  fagte  biegabel  »om  Drp^cuS, 
ba§  er  »om  Jupiter  burd)  ben  SSli^  gelobtet  werben, 
ûl8  weil  er  ben  profanen  bie  ©e^eimniffe  cntbecft  (©. 
Paaiauias   in  Bosotici«.    Cap.  SO.),   ^n  rinetn  aubent 


301 

Orte  frtgt  ^aufaniaô,  ntnn  tx  oon  bcm  Smpel  ber 
Qetti  rebet:  3cf)  rcoUte  roc^l  öUeS  nad^  ber  Oîet^e  er» 
jä^Ien,  n>a3  ic^  in  bem  2;empel  ber  (ïereé  su  5ltf;eu  gc» 
(e^cn  ^abe:  allein,  ein  îraum  ben  idE)  gel^abt,  unb  wel» 
(^en  ic^  fllê  eine  Sßarnuug  ber  ©öfter  anfeile,  öerf;{ubert 
micf)  biefc  ®cf;cimnifïe  ju  entbecfen  (Pausan.  in  Atticis 
Cap.  14.)  .  -  -  ©.  180.  >£)cfç^iuê  füf;rt  -  -  jnjep  Co* 
fmtgercörter  mi,  tic  Äong;  unb  l!)mpa;r  r;iêêen,  bie 
ttic^t  griecfetf(i),  fonbern  fremben  Urfprungê  fîub,  uon  rcel» 
^en  eo  aber  ungewiß  ifl,  ob  |ïe  bepm  Eintritt  ober  bepm 
Sluêgange  auê  bem  îXempel  gegeben  würben.  —  ®ie  3JÎ9» 
(ierien  flunben,  mt  fcf)on  »orÇiin  gefagt  Sorben,  unter 
bem  ©^u^e  ber  Oîeligion,  unb  tic  ^riefler  icaren  tiU 
uorne^miîen  unb  eigentlicl)flen  SSejT^er  berfelbcn.  >P)ier 
fanb  auä)  noä)  eine  gemiffe  2(uênaÇme  (latt,  »en  welcher 
td)  balb  reben  »erbe.  SSep  ben  Slegçpticrn  waren  tU 
^ropfietcn  unb  -<3ierogramateié  btc  eigentlichen 
55efï^er,  unb  unter  bicfen  naÇimen  biejenigen/  bie  bep  ben 
ßop^jten  Sphrans  ch  unb  S  ab  en  genannt  ronrben, 
bie  erfte  ©teile  ein,  unb  waren  iic  eigentlichen  5(ii6feger 
ber  ©e^eimniffe  —  @.  181.  SSep  ben  21  tf;  en  i  en  fern 
würben  allein  biejenigen  jum  2)ien|î  ber  SUîpjîerien  ber 
cleuitnifcl)en  ©öttinn  gelajfen,  iie  an§  bem  l^eiligen  ©e» 
i^kdjU  ber  ßumolpiben  waren.  Ser  Borne^m(le  war 
ber  >f)ieropî)ant.  SSep  ber  2BaÇ)l  beffelbwi  warb  auf 
förperli^e  @d)5nr;eit  eben  fo  fer)r  gefe^en,  aB  auf  W  in» 
nere  @d)öni^eit  ber  ©eele.  Tlan  forberte  »on  if;m  bur^» 
QUS  ein  ganj  un(îrafïicl)e6  Seben,  unb  er  würbe  fogar  ju 
einer  immerwäl;renben  Äeufc^f;eit  »erbunben.  2luf  benfei» 
len  folgten  noc^  anbere  ^erfonen,  aie  bie  âaâovxot, 
garfeltrâger,  xi^çv'i ,  ober  >& c r o l b  zc.  ©.  195.  ©in 
merf würbiger  Umflanb  ift  biefer,  baê  bep  ben  vielen  ®e» 
Çeimniffen  bie  in  ber  alten  SBelt  gefcpert  werben,  feine 
cinstge  fol^er  ©c^riften,  nic^t  einmal  ein  g^ormnlarbuc^, 
um  ben  ©ele^rtcn  in  i^ren  Unterfuc^ungen  gu  bienen ,  M 


302 

auf  unfere  3tiUn  gefommeii,  ©iiib  fîe  ron  fÇren  !8er» 
fofgerti  alle  bct  SGSelt  gcfc^afft,  ober  ftnb  jîc  au5  ÎJîeib  uiib 
(ScmiiTeuÇafttgFett  berer,  bie  fie  befcffeit,  bcc  SRacftroelt 
eut-jcgeu,  uiib  in  beii  Dîutneii  ber  Üempef  mit  begraben 
iDOtben,  iai  ivcig  affein  bie  a^orfefjuitg.  —  ®enug,  i)i(?> 
t(î  baê  wenige,  n)a5  lüir  \?on  beu  îOfîpjîerien  bereiften  au§ 
beit  i^neu  r;iit  iinb  reieber  entfaHenen  3Borten  roiffeit,  «eU 
6)e$  aber  iMeireicl)t  fdicn  fjiiifânglicï)  feçn  ivirb ,  um  rcür« 
ligeîBegriffe  \>on  beufelbeu  in  une  ju  erseugen,  e^ne  un5 
eben  burct)  tic  ivibrigeu  llrif;ei(e/  i>k  anbere  »du  i^\wx 
gefället  liaben,  irre  mact)en  ju  laffen. 

@.  196.  QSier^ef^nter  2lbfcf)nitt.  aßergfeid)ung  iet  5OÎ9» 
lîerien  ber  Meii  mit  ben  ®el;etmniii'en  ber  grepmaurer. 


JBermif^te  '))f;ilofcpf)ifc^e  ©c^rifteu  uon  G^rijlopl;  üKcinera. 

3r  3;f;cil.  Spj.  1776.   ©.164  —  342.   Ueber  bie  aKpjîe- 

tien  ber  2llten,  befonberô  über  bie  (SleulTnif^en  ®c» 

Çeimniffe. 

©.  164.  S)ic  grö§ten  ©(ï)rift|îelter  ber  ©rieben  unb 

iKömer  rebcn  »on  ben  ÎDÎçflerteu  -  -  mit  einer  fo  er;rfurd)té» 

»eilen  ©cl)üc^ternf;e(t,  —  u.  n?a§  Çit  ah$  Gingewei^te  \a» 

gen,   ijl  grb§tcnt{)eif'3   fo    bunfel  -  -  baf  man  ftd)  «td)t 

reunbern  barf,  »enn  feit  ber  SBieber^erflellung  ber  SGBif» 

fenfd)aften  »iele  bcnFcnbe  ^Ijilolcgen  unb  gelehrte  SSeft» 

»eife,  felbfl  burd)  bie  SuuFel^eit  beê  ©egenjîanbeê  gereijt, 

fi^  an  hk  Unterfudjung  ber  ®cl;cimnijTe  iragten  —  - 

@.  168f.  Unter  9)îp(îer{en  ver(lel;e  id)  eutro.  gemiffe 
gottesbienjltic^e  ®ebräud)e  unb  geçcrtid)feiten  -  -  beren 
Slublicî  aber  uub  îOtitfepcr  inà)t  anberê  a(ê  nad|  »crl^er* 
gegangenen  Prüfungen,  u.  mit  ber  auêbrurfl.  ober  (litl» 
fc^nscigcnben  SBcbingitug  einer  ewigen  2Scrfd)wiegenl;eit  er* 
laubt  würbe;  —  ober  -  -  gewiffc  auf  bie  Dîeligion  ctneS 
5ßclf»  jtc^  bejieÇienbe  SeÇreit  -  -  \ik  burd)  müubl.  lieber» 
Iteferung  ober  in  verborgenen  ©Triften  {m  Orben  tvf)aU 
teil  -  -  würben. 


303 

0. 184.  5)ie  SJîpjîedcu  bfefet  5lmeriranffcl)en  SßölPer 
{laben  ba5  Untcrf^eibenîie  -  -  ba§  jte  aîletii  bie  ©rmerbung 
einer  auffercrbciitlidien  ^^l'^'Sffit  •»  |)ci(i\'^eu  blenbcnbcn 
3;afct)enf|.n'e[crcçcn  311t  5lb|lcl)t  r;at»eu---  @.  185.  Ucbrw 
gcnâ  mii§  mau  iictf;wcnbig  übet  bie  fcltene  Sijl  crjlaituen 
bie  aitê  ber  gaujen  (Sinridituug  uiib  Sefonomie  biefet 
SDîpjîcrien  t'eniDric«cî)tet.  @ie  ivaren  gleich  »crtvefftid)  fût 
otergfaubigc  ©d)wänner  mib  »erf^mifpte  für;ne  SSetrügcr 
eingeticl)t€t  -  -  - 

®.  187  f.  (e§)  f5nneu  unter  foId)en  33oIferit  itocî) 
jrceccrlep  2(rten  i>on  3[Rii|îerien  ft^  entixncïeln  -  -  tic  eine 
2lrt  seigt  ftc()  fajl  immer  bec  3S5Ifern,  bie  foI(ï)e  ©ötter 
anbeten,  t)k  entw.  »on 5[Renfd)en  geboren  ober  wenigfîené 
in  menfrf)!.  ®e(îa[t  Itd^  offenbart  Çabeu  -  -  beç  feieren  33öf» 
fern  finb  3[Rp(l.  gewöfjnlid)  bramatifd)e  35or(îeI(ungen  ber 
©ef(^id)te  unb  35egcben^eiten  i^rer  ©ötter  -  -  îDie  jroote 
2trt  von  5!JÎ9(î.  ftnbet  ftcf)  unter  fofcfcen  95o[fern,  bereit 
'Priefîer  ^uo^kid)  ^f;tfcfop^en  ftnb  -  -  biefe  !Dîi)|î. ,  bie  in 
ber  5Jîittf;ei[ung  getviffer  ber  9?attonafreIigion  entgegenge« 
fester  Äenntniffe  be(ïef)en,  »erben  entw.  münblid)  fort» 
gepflanst  ober  in  Çeif.  Schriften  aufbewahrt  -  -  -  ®.  189. 
35ie  erjlern  fef)Ien  bet>  allen  bcn  'ÎJÎationen ,  bte  Feine  @öt» 
ter  anbeten,  tit  i^om  v&immel  auf  bie  ßrbe  Çerab,  ober 
»on  ber  ßrbe  in  itn  Rimmel  |)inauf  gediegen  ßjib,  nac^« 
bem  jte  »orfjcr  unter  50îenfd^en  geivaubeft  l^atten  --  SBenn 
aber  aud)  ein  Q5o[F  iïKenfdien  äf)n[id)e  ©öttcr  anbetet,  unb 
bereu  SSegebenfieiten  in  fjeii.  ?Oîi;tf;ofogien  juf.gefa§t  r;af, 
fo  fijnnen  be^w.  bod)  ÎKçiîcrien  ber  erjîen  5Irt  fe()[en, 
reenn  nämlid)  tiit  'Priefler  biefe  l^ei[.  fabeln  bem  aSoIFc 
fetbft  »ortragen  -  -  ©.  190.  Slüe  biefe  3So[fer  unb  bereu 
^riefler  ^abeu  Feine  3Ki)(l.  ber  erjîern  2Irt,  mil  eS  über» 
f[ü§ig  i»äre ,  ici§,  SBofF  in  bramatif^  =  fpmbot.  aSorflettun« 
gen  mit  bem  beFannt  ju  mad)en,  maè  bie  ^riejîer  ojfent» 
lia)  unb  or;ne  $8erpIIun8  in  i^ren  JReben  »ortragen.  — 
î)ie  SKv(l.  ber  anjoten  litt  fe^ilen  bep  aüen  ben  33öfFern, 


»04 

jpo  bie  ^n'c(lcr  tlo^e  BaüUtex  -  -  aber  Feine  «p^flofop^en 
jîiib  --  obetr  aucfi  ta,  ko  bie  ©runbfa^c  ber  Oîeligion 
mit  ben  ®ruiibfä|en  ber  2BeU»veié^eit  ubeteiiilïimmen  -- 
©.  191.  Set  siveete  lyalï  trifft  bep  ber  c^rifll.  Sîeligiott 
ein,  bereit  Se^reii  erhabene  ^çiifofcp^ic  ftub,  unb  itic^té 
»erïicren,  »venu  fie  «m  allgemeiufîcu  i^erbreitet  werben. 

@.  198.  aSic  U^t  bie  Se()rart  ber  aften  3!Kt)(lerien 
ber  S)enFung5art  rosier  Sîolfer  unb  unaufgeffärter  3eiten  an» 
gemeJTen  fep/  fann  man  aud)  barauè  fef;en,  ta^  fte  in 
ben  fîu(ïern  S^îrliuiibertcn  beê  îKittelalterê  felbjî  »on  ben 
ßel^rern  unb  aSorjîeÇjern  ber  S^ri|l[ict)en  Dîeligion  fajl  aU» 
gemein  gebraudjt  würbe.  3n  biefen,  ben  menfd)[id)en  ©eifl 
fo  fe^r  t)efcl)impfenben  3eitaltern  waren  bic  Serrer  be§ 
SScIfè  [elbjl  »ief  ju  unwijfenb,  aie  ba§  |7e  bie  erhabenen 
SBa^r^eiten  ber  G^rijîf.  JKeligion  beç  gotteebienfllic^en 
iCerfammIungen  r;àtten  »ortrageu  fonnen —  ©.200.  unb 
tk  einjige  wafjre  Dîefigion  fauE  ba^er  jufei^t  ju  einer 
Çciiigen  S[Rummercç)  îierab 

@.  205.  2)a  Entweihung  ber  SÏKçfl.  ein  SSerbrec^eu 
ber  beteibigten  aJîajejîât  ©ctteê  war,  unb  grö§tentbei[5 
\>om  5trme  ber  weltlichen  ®erecl)tigfeit  auf  ta^  fc^arffle 
geahnt  würbe;  fo  fonnten  --  tic  Sior(lef;er  ber  ®e(ieim» 
iiiffe  »erllc^ert  feçn,  ta^  ik  3Jipjî.  aucî)  »on  ben  mut^» 
wiüigflen  SBi^ungen  würben  gefdjont  werben 

jDie  le^te  5lrt  »on  3!Jîpflerien ,  über  bie  id)  je^t  a\i<ij 
nocï)  einige  allgemeine  ffietracfjtungen  anflellen  wiff,  finb 
von  allen,  bie  iâ)  bi6f;ero  angeführt  '^aU,  fowof;[  bem 
Swed,  afê  3nr;alt  nac^,  ganj  unb  gar  »erf^ieben.  <Sie 
befîanben  webcr  ané  f;eifigen  ©auFefeçen  unb  ^offen» 
fpiclen,  no(^  au5  tf;eatrafifc^en  QSorjîetlungen  »on  ©ötter* 
gefd)id)ten  :  aud)  waren  jte  eben  fo  wenig  für  ^riefier  oB 
ben  großen  Raufen  aKein  bejîimmt;  fonbern  if;r  Snl^alt 
war  eine  ©ammfung  »on  ÄenntnijTen  unb  Dîaifonnementé, 
bie  ber  cffent[icl)en  a^olfêreligion  entgegcngefe^t  waren  -  - 
€>.  206.   um  ^Priefler  fowoÇI ,  a(ê  gu^rer  beö  JGoIfS  »on 

ber 


30Ö 

öet  ©a()ren  ®çfd)ic!)te  «üb  ©efctiaffenÇeit  ö«i  5ffeut(t(^eu 
Keligicn  ju  unternc^teii,  uub  i^uen  üt»er  »iele  ©egeufläube 
©rläutetungen  ju  geben,  t>ie  ber^öbef  nid)t  faffen  fomite, 
unb  »Oll  bellen  tk  îîationatreligtcu  nickte  fagte,  unb  fa» 
gen  burfte.  —  S)tefc  leiste  2lrt  »on  33ti)|l:.  miijjte  notf;n)eu* 
big  unter  einem  jebwcben  Sßolf,  baê  ftd)  auêbilbete,  unb 
S?eo(>acl)ter  ber  ^atut,  n>te  nact)benfenbe  ÎPîdnner  erjeugtf, 
cnt(le{)en,  unb  aucl)  eben  fo  \ei)t,  unb  nocl)  inef;r,  a(5  alle 
übrigen  îoîpjl.  geheim  gehalten  werben.  —  ®ie  ^riefler 
eines  ftcf)  aümäfig  bilbenben  ÎBolB  mn^ten  notf;n5enbi(i 
felbfl  balb  entbecfen,  ba§  bic  9ieIigion,  tic  »on  i[;rem  Sßol? 
aufgenommen  rcorben,  nid)t  bie  n5af;re  fetj,  unb  ia^  eben 
(o  wenig  bie  ©öfter,  bcncn  )le  im  Dramen  iî)Ut  Station 
©elübbe,  unb  Dpfcr  bract)ten,  wa^re  ©otter  feçn,  unb 

aSorjüge  ber  @ottf;eit  betK^en  Fönntcn. ®.  208.  2Cuf 

biefe  5(rt  mu§  man  bie  unter  fo  »iefen  33ijlfern  aufgenom« 
niene  (Sintf;ei[ung  ber  Dîefigion  in  t)ic  ber  SBeifen,  nnb 
beê^obcfé,  in  tic  e;roterifd;c  unb  efoterifc^e  crffären  --- 
@.  225.  5?acö  biefen  SSetrac^tungen  über  bie  SUlpfle» 
tien  ber  alten  Q5ölfer  überr;aupt,  ge^e  ià)  je^t  ^nx  ®e« 
fd)id)te  ber  ©(cutuiifc^en  -  -  ©e^eimniffe  fort.  —  lieber 
biefe,  ber  Sereê  unb 'Proferpinc  ju  ©feujtê  gefcperten SKpfi:. 
îann  ber  neugierige  ^()i(üfopf;  unenbfid)  mef;r  gragen  auf* 
werfen,  aie  ber  gereiffenr;afte  ®efc^ic^tforfd)er  beantwor- 
ten fann.  —  ©.  227.  2)er  Tempel  ber  Sereê  5u  eteufiS, 
befonberé  aber  ber  jut  ©inwei^ung  »iefer  Üaufenbe  be« 
jîimmte  ^la^  (ffços  cyxog),  ben  3ftinua  unter  ber  Stuf» 
ftd)t  beê  *PeriF[eâ  erbauet  |>attc,  war,  nac^  bem  3eugnip 
beê  ©trabo,  fo  gro^,  ba%  er  eben  fo  »iefe  SOîenfc^en,  als 
ein  griec^ifc^eê,  ober  rijmifc^eê  2:f;eater,  bao  \)ei^t,  wenig« 
iicnö  20  biè  30000  aîîenfd)en  faffen  fonnte.  (Strabo 
Lib.lX.  p.  272.  Ed.  Casaub.  1587.)  eine  merfwürbige 
©teile  beê  -^erobotô  jeigt,  ba^  fo  gar  in  ben  gefd^rlid)» 
fien  3eitcn  beê  'Perf[fd)en  Äriegö  bie  2£nsal;l  ber  Slnbàc^» 
tigcn,  iic  ftd)  einweihen  laffen  wollten,  biê  auf  80000 

C>amann>8  @(^tiften  Vtll.  X&.  20 


806 

î)inauf  fief,  3»  fc«  3eît  nfimliâ) ,  olé  fcaô  f^eet  te«  Set« 
^eô  fca§  ganse  2Utifd)e  ©ebtet  «ermiijîete,  uub  bie  (Siii- 
roDî)iicr  beffclOen  i)etfcî)eiic{)t  f;atte,  fat;  îiemaratuâ,  cm 
flüd)tiger  Sacebdmouicr,  eiitcii  ©taub  \>oii  ëfeufîê  (jerauf» 
(leigen,  bct  nue  »ou  30000  U3îenfct^eit  erregt  »erben  fonnte, 
unb  fragte  ben  2)icäuy ,  enieu  unter  bcn  'Perfern  lld)  auf« 
l^altcnben  5lt^enienfcr ,  root;cr  biefer  ©taub  entftüube,  ber 
iÇm  bann  antnjortete,  ba^  ber  ©taub  fomof;l,  aie  bie  »on 
fernenÇer  ertoncnbcn  ©timinen  »on  benen  r;erruf;rten,  bie 
bie  \)î\l.  ©tatuc  be5  S5acd)nê  »on  Stt^en  na(^  eteujï^ 
führten,  unb  tia^  eben  jcht  bie  ber  Serco  u.  ^referpina 
Jieir.  3Jîpiî.  gefcçcrt  rourben,  in  i»e[d)en  2(tf;enienfer  unb 
anbere  ®ried)cn  alte  ^^^re  ftd)  einweihen  Tiefen  (Lib.Vlir. 
p.  549.   Ed.  Steplt.  1592). 

©.248.  3Baf;rfcî)ein[ic{)  waren  bie  ÎOiçfîerien  urfprung* 
Ii(^  tiw  ÎRattonal  ®auf=  unb  Grnbefeft,  ju  bem  in  ben 
aftefîen  3eiten  aKein  2(tf;eiuenfer ,  nad)^)er  aber  and)  an* 
bere  ®ried)en  jugcfajyen  i»urbeu,  an  i»e(cf)ein  atte  ber  @ot» 
tin  (Sereö  nic^t  nur  für  bie  ©rfîubung  ber  g-rüd)te  unb 
©efe^e,  fonbcrn  ou^  für  'ik  gcfegnete  êrnbe  eine»  jeben 
3al^r»  bauften  ----  5Dh;|i.  aifo  waren  in  ben  a(te(îen 
3eiten,  wenn  \<^  anberê  nid)t  gauj  ungfüdlid)  ratbe,  9îa» 
tionatüerfammtungen ,  allgemeine  greuben  •  unb  £)pfer« 
fejîe  -  -  - 

©.  281.  -  -  -  unfcibig  fü(;Ie  td)  mid),  folgenbcn  Um» 
flanb,  ben  2)io  Gfjrçfojlomuë  atê  einen  ber  legten  ®rabc 
ber  (ginmeir;ung  nur  berü(;rt,  auf  eine  befriebigenbe  2lrt 
beutli^  SU  mad)en.  2Benn  ein  ®ried)c  ober  Jßarbar,  (fagt 
er  Or.  XII.  203.)  ber  mit  ben  ÜJii;(l.  ganj  unbeFannt, 
flUe  mpilifd)e  a>or(leI(ungen  betrad)tete ,  wenn  er  ßid)t  mit 
gin(lerni§  ab»»ed)fe(n  fd()e/  aUcrljanb  Stimmen  f;crte,  unb 
jule^t  bemerfte,  wie  biejcnigen,  W  bie  Ginn)eif;uug  »er» 
richten,  um  bie  (5insuweif;enben /  bie  auf  bem  fpgcnann» 
ttw  ü^rone  {o^^ovici-kù)  lUjni,  in  Äreifen  ^erumtanjen; 
fo  »urbe  et  cinifotc^eS  ©c^aufpiel,  eine  foldie  ÎRei^e  »on 


307 

©cencn  anmöc^lid)  fût  tlofc  SBcrfe  fece  3uf<»RÔ,  fiSr  gaivj 

beîjcutungêlpj  ^alttn  Unntn  -  -  - 

@.  287.  SBtr  fernen ,  (fagt  Gtccro  de  Leg.  II.  14.) 
in  ten  lOîiijîen'cn ,  «idjt  nur  bic  Ännfl  gHicfticf)  uub  t>cr» 
gnuç|t  ju  leben,  fiMibern  «uc^  bte  ^nnjî  snfrteben,  unb 
mit  ben  bejîen  fröf;[icl}(lcn  Hoffnungen  ju  fïerben.  ©.299. 
SOîan  Ief;rte  in  ben  93cpflerten  ben  einjigen  ®ctt,  ben 
®d)opfer  unb  3Snter  bcê  ©anjen,  ucn  bcm  ^lato,  walÇir» 
fd)ein(id)  nad)  sanfeitung  bcr  Î0h;(îericu  fagt  (Tim.  p.  28. 
0pp.  P.  III.) ,  ha^  Co  fd)roer  fep ,  if;n  su  nnben ,  »nb, 
njenn  man  if;u  gefunbeu  ^abe,  unmogltd)  if;n  ungemein 
teFannt  ^u  ma^en.  —  Êrçlïppuê  fagte  (Auct.  Etymol. 
in  TelfTu),  ia^  tk  SeÇren  »on  ®oti:  unb  gottlictieu  2)in« 
gen  mit  9îecl)t  rslnm  genennet  lüürben,  »veil  biefe  tii 
legten  rcären,  in  benen  man  unterrid)tet  rcürbe,  u.  unter» 
tià)M  »erben  foiïte  -  -  -  @.  303.  5Öian  fef;rte  ferner  in 
ben  großen  50îi;jî.  bic  ^Jîatur  ber  2)ämoneu,  if;re  Dîang» 
orbnungen  unb  ©cfd^äftc,  ir;rc  SSerljättnijfe  sur  ©ottl^eit 
unb  SWÏ  meufd)lid)en  Oîatur  -  -  -  ©.  308.  Mc  biefe  Scf)> 
reu,  i>it  man  in  ben  großen  3!Jîpiîerien  ben  Spopten  vor« 
trug,  ivaren  in  l)iil.  S5üd)ern  aufgeseid)net,  bie  man  ben 
Slugen  ber  UngenjeiÇiten  forgfditig  cntsog,  unb  bie  wa^v» 
f^einlic^  fein  onberer  aie  ber  >£»{erop^ant  lefen  burftc  -  - 

©.  309.  ®alenuâ  (^ttsqI  t^jç  rcoy  anXay  (pctQfxaxoiv  âvva~ 
fifcoç  VII.  1.)  fagt,  ha^  einige  UnetngemeiÇite  ik  ^eif. 
35üd)er  ber  a}îp(l.  s«  lefeu  »erfud^t  r;ätten,  ia^  aber  iprc 
9Serfaffer  jte  Uneingeiveif;ten  ni^t  gefd)rteben  fjätten. 

©.321.  ülidit  nur  bie  SSefanntmac^ung,  fonbern  fo 
gar  bie  95ernad)[ä§igung  ber  SJîpfterien  murbc  s«  geroijTcn 
Seiten  sunt  (Irafbaren  2Serbred)en  gemad)t.  2>er  i^eref;rungê=' 
würbige  ©emouar,  beffen  Seben  Sucian  fo  fd)on  befd^rie» 
ben  T;at,  rourbc  in  2ft()en  -  -  angeHagt,  ba§  er  -  -  unter 
aßen  ©riechen  (/uéyog  ûnavrav')  ber  einjigc  feç,  bcr  ftcb 
nic^t  in  iik  ©reuftnifc^en  ®e|)eimnijfc  ^cs.hz  einreeir;en  laf» 
fcn.  (Tom.  I.  Opp.  Lucian.  Amstcl.  1687.  p.  861.)  ®ic 

20* 


30B 

21tt)eiiienfer,  ti<  11(1)  »er  («nef  5Sctt()efbiâuug  ft^on  mit 
fffierFjeugen  sut  ©tciutgung  »erfef;en  l)att(n,  tefriebigten 
fîd)  bcc^  jule^t  mit  feiner  SBerantreortinig ,  baf  cr  ftd)  in 
Feinem  %allc,  fcie  SSJîçjl.  mcd)ten  iiii^Iid)  cbet  frf)äbn(^ 
fcpn,  cinn>eif;en  laffen  fixante,  n>eif  er  fid)  sur  Erfüllung 
bcr  SBebingung,  unter  roeidjer  jïc  mitgetf;eilet  würben,  un» 
fvï(;ig  fiifjltc.  SSären  fïc  nemitc^  uii^Iicf);  fo  würbe  er  jïe 
ausbreiten,  «m  burci)  if;re  35ortrêiflid)Feit  aile  îOîenfcfteu 
gur  (Sinn3eif;ung  su  rcijen.  %mii  er  jte  hingegen  fcl)âb» 
lief),  fi)  würbe  er  jïe  auc^  olébenn  nic^t  üerfcf)n)eigen ,  um 
alle  5Kenfd)cn  baüon  obsu^alten  ---  ©.  323.  î)er  jwepte 
fcuberbare  Umfîanb  in  ber  ®efcf)ic^te  ber  ©e^eimnijfe,  i(l 
bie  @eltenf)eit  berSïnflagen  i^rer  ©ntwei^ung.  Söian  fcnntc 
auf  fc  taufenbfältige  2lrt  unücrftd)tig  fepu,  ober  einer  Un» 
»Oïfî^tigFeit  befc^ulbiget  werben  îc. 

©.  2.  Phaed.Lib.V.  Fab.5.  Scurra  etRusticus — 

t(l  wieber  ein  eigeneê  ßitat  u.  gehört  «ic^t  ju  bcn  bar« 

überfte^enben  33erfen. 
©.3.  „©6  eâ  gleich  ÎC.  —  SCpoIogie  beê  £)rbenS 

ber  %ur)m.  <B.  159. 
©.  3.  ©c^effel  ber  (SercS  —  Suc.  XI.  33. 
©.3.  in  tem  anb.  5Buc^  ber  3)Jacc.  —  I.  20. 
©.3.  ^err  9öur5urtott  ÎC.  —  Sefftng  jur  ®cfc^td()tc 

unb  Sitteratur,  IV.  SJe^trag  @.390. 
Seff.  a.  a.  €>.  2tu^  bie  «Reiben  Ratten  it)re  Stempel, 

^ricjîer  zc.  Unb  ba  Çat  >f)err  SBarburton  gar  fc^ön  ge» 

jeiget,  ba§  )iic  Reiben  —  »orjlellen  wollen. 
©.3.  bie  SfJote  *)  gehört  ju  ben  SEBorten  :  Goopct  aUt 

tî)ut  if;m  SU  »iel  °)  —  ouf  ber  fclgenben  <BeiU. 
©.  4.  im  Spontan  be§  ©eti^oâ  —  @ôttl.  ©enbung, 

%^di  II.  @.  314. 
©.4.  bo^  wir  nicl^t  bte  gcrinôjle  ©pur  —  ^e* 

^oljöjlion  e.  20. 


309 

€5.4.  ©nomauS  —  SCpoloßteK.  @.  160. 

©.5.  ^laijoraS —  Athenag.  Leg.  pro  Christiauis.  Jiu- 
yôoa  f^èv  ely.6ro)ç  àQ^iôxTjTCt  InfxciXovy  'AS'tjvnlo»  etc. 
Diagoram  quidem  Atheuienses  merito  cognomina- 
runt  Atheum,  non  tautum  Orphei  dicta  et  Eleusi- 
nia  et  Cabeirorum  mysteria  divulgautein ,  et  si- 
mulachrum  Herculis  ad  râpas  coqueudas  conciden- 
tem',  verum  etiam  plane  negantem ,  ulium  esse 
Deuin  etc.  in  not.  Kuhn,  ad  Aelian.  II.  31. 

©.5.  ï)aIBen  ^i)f:î)û(ïoracr§  îc.  —  5Cpoî.  ®.  151. 

@.5.  ^tc  5)un!cll)eit  îc.  —  îORdnerâ  SJcrm.  pijil. 
«Schriften  lir.  %[)^xt  @.  164. 

@.  5.  „oere^runoâtoûrb.  ^emonap  —  @.  321. 
2)te  ©tefle  i|l  v^ou  >£)am.  gcdutert  :  I)aBen  am  ©nbe^ 
(be§  „uere^rungêttJurbtgen  Sîemonaj:"  fein  îDt- 
lemma,)  entweber  — 

@.  6.  „îDie  I)etltge  SJernunft  ~  ^^tlDfopI)tfci)c 
@cï)r{ften  im  XV.  »rief  beâ  5£^cocIe§  (».  133. 
(näml.  SlRenfceBfo^nê  «pf;!!.  <5c^r.  Ir  %\).  IUI),  b.  (am» 
pftubiingeit.) 

©.  6.  3CBer  i§re  Seic^namc  —  Apoc.  XI.  8. 

(».  6.  „feine  sufätt.  ©efcï)icî)t§n)û^rï)eit  —  Sefîing 
ûBer  bctt  Sîeraeiâ  beâ  ©eijleê  unb.  bcr  Äraft. 

Seff.  a.  a.  t).  1775.  SBeim  Feine  r;i|îcr.  2Baf;r^ett 
bemoufltitt  ro.  Fami,  fo  Faun  aitrf)  ntrf)tê  burcî)  r;i(l. 
Sffia^rf^eiten  bemonjîrtrt  werben.  25aê  ijl  :  jufälligc 
©efc^id)  tên)ar;r^eiteu  Fonncn  ber  SSewei* 
»on  notf;w.  aSernunftrea^r^etteu  nie  wer» 
ben.  3cl)  laugne  aifo  gar  nicî)t  -  -  ba^  (5^rt(îuâ  2Bun» 
ber  getf;an  :  foub.  ici)  langue ,  ba§  biefe  SCBuuber  -  - 
feitbem  jte  nid^tê  oB  9îad)ri^ten  »on  SBuuberu  fîub 
(mögen  boc^  biefe  Dîa^r.  fo  uumiberfproc^en ,  fo  un* 
wiberfpredjr.  fepn,  a(é  jî«;  immer  wollen  0  mid)  ju  b«m 


310 

gettiiôfle«  Olau&en  an  S^rijli.  ûiibenueitige  Ccçreu  wt- 
tittUn  Fomien  u,  îjiirfen.  2)iefe  aiiberaeit.  getreu  neÇme 
i^  auê  anberraeit.  ©runben  an. 
p^piîfd)eê  gactum  —  f.  VI,  65.78. 

@.  6.  mein!  Beçm  ScBen  $^.  —  ijl  fcû§  erfle  etn 
SieBIingSioort  be§  Autoris  profligati.  Sû§ 
Opuscula  profligata  tm  Sûtcmif(^en  fo  »tel 
al§  fragmente  bebeuten ,  witi)  oud^  nic^t  jebem 
BeiÊannt  feçn.  (au»  e.  35ttefe  an  -Berber.) 

©.7.  licê:  ^fjataomô!! 

©.  7.  3- 1«  tne^ï  ûl§  —  me^r  al§  —  ntc^t  nur. 
*  »    „entfaEner  «Borte'^  —  ^Cpol.  ®.  1T3. 195. 
-  s  „gotteâbieitftî.  ©ekauc^e  îc.  --  âïieintrâ 
®.  168. 

©.T.  „l^eiltge  ©auMeçen ÎC.  —  ©.184.185.205. 

©.  8.  (Bpopoi  —  La  Pucelle  d'Orléans,  à  Lon- 
dres 1764.  p.  221.  (5.) 

(eine  fc^mu^tge  ©telle,  mit  einec  in  ben  nadifofgcn» 
ben  Sluogaben  roeggefaffenen  Stnfpielung  auf  ben  Sa- 
lomou.) 

@.  8.  „bte  einjige  wa^v^  ^cl  —  5Jîetncr§  @.  198. 

200. 
e.B.  „gereiffe  ouf  bte  3?el  —  ©.  168.  169. 
»  ^  %=  unb  @fotertâmu§  —  ®.208. 
»  »  Der  einâtge  dJottJc.  —  ©.298. 
©.9.  2)ura)  bte  Se^^re  ber  Nomonen  —  ©.303. 
»  s  3)ret^tgtaufenbanbcîc^t.:c.— 5i}letnerê©.227. 
©.  9.  ifi  geänbert:  bte  untertrb.  SGBurjel  be§  SS^er» 

flanbcâ  ber  5!JÎ#. 
©.  9.  „welche  Unetngenjet^te  —  SOletnerê  ©.309. 
@.  10.  ,,Äctn  ©inj.  foldier  ^Cpoh.  —   SCpoIoQtc 
©.  195. 


ail 

e.  10,  9îett)  unb   ©en)iffenI)ofttgîeit  —  VJlattij. 
XXVII.  18.  24. 

@.  10.  mit  ïi)un  (^öttl.  ©ttftem  —  St^ol.  «S.  156. 
«"    »    §Betnc  md)t!  —  Apoc.  V.  5. 
3     p     Complementum  etc. —  Autore  F.  Za- 
charia  Vicecoinite.  Mediol.  1610.  8vo. 

©.  10.  ,,®î)I)fanfcf}  «nb  <B(Lbtn  —  ^pol.  ®.  180. 
"    •    erï)af)cnen  --  <Bomtät  —  ®.  152. 
»    s    sum  £)5efften!  —  B^scuner. 

Jl  ne  resta  enfin  de  tous  ces  anciens 
mystères  que  des  troupes  de  gueux  que 
nous  avons  vus  sous  le  nom  d'Egyptiens 
et  de  Bohèmes  courir  l' Europe  avec  des 
castagneties,  danser  la  danse  des  prêtres 
d'Isis,  vendre  du  baume,  guérir  la  gale, 
et  en  être  couverts,  dire  la  bonne  aven- 
ture, et  voler  des  poules.  Telle  a  été 
la  fin  de  ce  qu'on  eut  de  plus  sacre  dans 
la  moitié  de  la  terre  connue.  Collection 
complette  des  Oeuvres  de  Mr.  de  Voltaire. 
Tou^e  I.  Essay  sur  les  Moeurs  et  l'Esprit 
des  Nations.  1770.8.  Discours  préliminaire 
p.  177.  —  Tome  III.  Chap.  CIV.  p.  409. 
Les  hommes  veulent  être  amusés  et  trom- 
pés; aiusi  ce  ramas  d'anciens  prêtres  s'est 
perpétué  jusqu'  à  nos  jours.  Telle  a  été 
la  fin  de  l'ancienne  religion  d'Osiris  et 
d'Isis,  dont  les  noms  impriment  encore 
du  respecté 

@.10.  bte  »erfteijcïi^nbîc.--  Je8.XXlX.n.l2. 


312 

<».  11.  ßetne  ^urd^t  cmeï  Sebenêiîrafe  —  fiÄei» 
nerâ  (S.  205.  323. 

©.11.  Sllrgumenteineê  Trauma :c.  —  5r|)or.<S.176. 
«  *  ^ec  locus  communis  —  Cic.  de  Leg. 
Làih,  II.  Lorsque  Cicéron  a  écrit  cela,  il 
semble  avoir  eu  dans  l' esprit  un  passage 
d'Isocrate,  qui  se  trouve  paraphrasé  dans 
les  paroles  de  1'  Orateur  Komain  etc.  Bi- 
bliothèque universelle  par  J.  le  Clerc, 
Tome  YL  p.  123.  (37.) 
(locus  comra.  —  i^çil.  5lpcl.  ©.  163  f.  SOîeinctê  ©.  287.) 

@.ll.  gezierten  ift  ein oltbeutfc^eâ äüJort,  bem 
gûlonten  entgegengefeit. 

O.ll.  dicendi  mysteria  —  de  Oratore  I.  47. 

@.  11.  S-£63po5  —  'E17^i';vo:)v  ^è  ol  ^eoXoyixô^Ta- 
TOL  —  y.al  Te'keTàç  y.aTECTTilaavTO  v.oX  ^v(Tt/;- 
piot.   Proclus  in  Timaeum  Lib.  II.  p.  64. 

®.  11.  olle  ^atioml  =  ©einlefe  =>  u.  ©rnbtefefte  — 
5Dfletncr§  @.  248. 

William  Clarke's  Connexion  of  the  Ro- 
man, Saxon  and  English  Coins  etc.  Lond. 
1767.  4.  p.  68. 

®.  12.  bramatifd^sfvmb.  SS'orilettungen  —  2)1  et« 
nerâ  ®.  190. 

e.  12.  ï)eiltgc  ©efif)tcf)tc  îc.  —  ®.  189. 
<■     »    „îf;afeu"  —  [.  SeJTtng  ju  ©.  18. 

«S.  12.  aSenbung  bc§  lump.  (S^rijlentî).  —  @tc{n= 
6ûrt'§  ®t)ilem  ber  retnen  ^I){Iofop^te  ober  ©lûrf» 
fcligîeitêle^re  beS  (E^riftent^umâ.  Sûaic^au  1T80. 
(in  bet  3:et)tcatipn  au  ben  93fîtni(ler  Çrcp^.  i*.  3eMi^  : 


313 

Un,  bann  @te  mid)  ber  giidbigcn  SlufimÇme  bct  S^neii 
jugcfc^rtebeneu  'Prüfung  ber  SSeroeggrünbe  sur  Sugenb 
auâ  bem  ©runbfa^  ber  ©elbjîHebe,  ju  »erftd)cru  geru« 
^et  t)abeii,  mit  beit  merf jvitrb.  SCBorùcn:  Les  Chrétiens 
se  font  dans  de  certaines  circonstances  une  mo> 
raie  bien  opposée  à  celle ,  qu'ils  envisagent  com- 
me divine.  Jl  seroit  utile  de  bien  lever  cette  dif- 
ficulté, et  très  important  de  rechercher  la  meil- 
leure manière  de  former  les  hommes ,  pour  que 
l'amour  propre  soutenu,  si  vous  le  voulez,  par 
votre  principe,  fasse  sur  eux,  dans  toutes  les  cir- 
constances de  leur  vie,  l'impression  la  plus  promte, 
la  plus  sure,  la  plus  generale  et  la  plus  constante. 

@.13.  „IteBer  einem  emg.  5Cntriete  --  Seifingâ 
@rnft  u.  %alî, 

(grflcê  ©efpräc^.  ©rnfl.  2Ber  ^at,  btefcâ  ju  fepn, 
niâ)t,  auâ)  au§er  ber  O^reçmdurerei,  %ntxkb  u.  ©efegcn« 
Çcit  genug?  5  a  IF.  2(ber  bo(^  ;tn  t^r,  unb  burc^  |ïe, 
ehieu  eintrieb  me^r.  (Srnfl.  :@age  mir  ntd)tâ  «ou  bec 
SDZenge  ber  îlntriebe.  Steber  einem  cin^.  Slntriebe  aKc 
mögl.  intenllüe  ^raft  gegeben!  —  Die  3}îengc  folc^er 
5lntriebc  ijl  n)ie  bie  Uîaber  in  einer  SÎJîafi^ine.  3e  me^r 
Ütäber:  be(îo  reanbelbarer.  Çalf.  3c^  tann  bir  iciS 
nid^t  n)iberi>red)cn.  ©rnfl.  Unb  reaê  für  einen  SIntrieb 
me^r!  —  ber  aile  anbern  2(ntriebc  »erFfeinert,  »erbcid^» 
ttg  ma^t!  ftc^  felbjl  für  ben  fîarfjîen  unb  be(len  ûuêgiebt! 

€>.  13.  IButten  »on  ©otteâ  ©nabe  jc.  —  (Stein:» 
5art  e.  142. 

fl.  a.  O.  Älägli^  ijl  eé,  ba§  fogar  noc^  in  unf.  mit 
fo  »telen  >f)ulfêmttteln  ber  5UiâIegung  yerfe^jenen  3eitcit, 
eine  fo  fe^r  n?iberitnnifcl)e  >£)i;pot^efe  —  »on  einer  satia- 
factione  vicaria  ober  »ertretenben  ©enugtÇjuung  G^rijlt^ 
aie  ob  ©Ott  bnrd^  6Ç)ri(îum  jtc^  felbfl  (ï\1  ^aU  befânf« 
ti^tn  mütfc«  —  noc^  immer  au  «ine  Se^rê  ber  ©ct^tift. 


314 

ober  bocî)  alt  eine  alt&in\lUâj(  SKelnuii^  ^tt  ftrfejlen 
Rixà)e  ueit^eibigt,  uufc>  alle  Stebeuöroürbigfeit  ©ottcô 
ûi  S^rijîo  babiird^  »etbuiiFelt  rctrb.  ©enuoc^  ftnb  alle 
SBe.qriffe  i^on  einer  üertretenbeit  ©euu^t^uuu^ ,  bie  um 
®otteè  Î3i(ïeii  nötf;ig  getüefen  Jüäre,  ein  feÇir  fpäter 
2(uén)iid)ê  ber  2luguftiiiifd)eii  priuat  TOîeimingen.  ©rjl 
gegen  taè  ©übe  beâ  elften  3a^r^.  lxaa)U  2(nfermu5, 
Sifd).  D.  Œanterb.,  ein  et'fr.  3fn^änger  2(ugujttna ,  btefe 
«f^ppot^efe  auf,  u.  grüubete  feiere  wii)t  auf  @d)riftflef» 
len;  benn  bergt,  ftnben  \ié}  nirgenbâ;  foub.  auf  e.  Se« 
roeio  a  priori. 

©.  13.  SSoâ  ï)ût  ter  Tempel  ©otteâ  k.  — 

3ufa^  aux  .^îanbe  eineâ  @,r.:  SS>aâ  für  eine  ©e« 
metnfd)aft  bc§  «Ç@rrn  Äeldf)  unb  bcr  2)ämonett 
Äeld),  beâ  ^©rrn  ^ifc^  unb  ber  S)ämonen 
Sûfel?  — 

€.13.  Operibus  supererogatis  —  Griljl  u.  Çaff,  3»5Cf» 
tes  ©efprcic^.  {yalF.  2(6cr  gebeten  faun  eê  bocï)  aud) 
uid^t  feçnj  burd)  l)urgerlid)e  ©efe^c  mâ)t  gebeten!  — 
2!enn  bürg.  ®ef.  erfiredcn  jîd)  nie  über  ik  ©reuten 
i^reê  ©taaté.  Unb  biefeê  würbe  nun  gerabe  au9er  tcn 
©renjeu  aller  u.  jeber  ©taaten  liegen.  —  ^olgl.  fann 
eé  nur  ein  Opus  supercrou;atuisx  fetju;  uub  eö  nsäre 
tloê  3u  iuünfi't)en,  tag  lld)  bie  aSetfefien  u.55ejîen  eines 
jeben  ©taatâ  biefem  Operi  «upererogato  freiroiHtg 
unterjögen. 

®.  14.  nun  gcw^,  bajj  :c.  —  Job.  Vir.  26. 
3    =>    „erhabne  i3^i{ofoi)f)ie"  —  9Jlemcrâ  @.191. 
»    »    ein  SKtift.  ber  groeiten  Srbn.  —  ältetnere 
<B.  205.  206. 

©.  14.  fltcgcnbctt  5Cb.Icr—  ein  troÄneS  Menstruum. 

=»     »     gei)CiIif^t  werben  —  ta  yàf»  a-v^ßoXa  roi- 
Tt»v  biv  èavi    ovußo'ko'.  ,     fiinï>ri,y.à    ovy.    hfxi' 


315 

'và  fit/»  /à^  svapTta  tcJv  èvawioop  ovx  dy 
■noTB  (xifi7;Ttxà  yévoixo  — ■  —  i]  dh  crv^ßoXatii 
'èsùopla  aal  ^là  Ttov  èvavTiG}TdTO)v  t);v  Tcjy 
■jvgayadTCOV  àvdcL'.vvvat  cpvcnv.  IIpox^oç  elç 
tr.v  YioTineiav.    p.  405. 

®.  14.  <Sc^ambiIt)er  —  SCpoI.  <B.  167. 
©.  15.  lieê  :  mcn[(^lic&e«:  aSergöttung. 

SS'ergô'ttung,  ein  mt)ftifd)eê  ^unjlraort. 
@.  16.  sum  2î3î^Souz;io-f^tM  — .  SOîeitierâ  <».  281. 
»    s    gottîîd^en  Adjutoria  —  Gen.  II.  18. 
@.  17.  Iie§:  wcber  juc  îkjiiei;  unb  ©peifc,  noi^  '- 

•  s   ^ilrjnct)  «nb  iSpeife  -  S^ûxyux  —  -^efef. 
XLVII.  12.   Geo.  m,  7. 

®.  17.  bem  ©tarîen  —  ^erîulcâ. 

•  =    3)iagora§  —  Aelian.  V.  H.  (f.  ^u  ©.5.) 
©.18.  rieê:  aBornanerm. 

@.  18.  bte  üorne^mften  SBa^r^eiten  —  SîetmaruS- 

•  »  ,/bte  oïleâ  @ute  getljûnîc.  —  @rnft  u.  «^alî- 

grjîeê  ©efprcid).  galf.  3^re  ivafire  2;|)aten  jtnb  it'r 
®ef)eimut§.  (Stiifl.  <Ê)a!  -^a!  aifo  aitcî)  nid)t  txWiu 
fcar  burct)  2Borte?  fÇarf.  ^m  »)of;l!  —  9fur  fo  mel 
fami  u.  barf  id)  bir  fageii  :  bie  n>ar;reu  î^ateii  ber  Çtei* 
mäuret  |îiib  fo  grof,  fo  reeit  aii5fef;eub,  ba§  ganje  3a^r» 
l^unberte  »ergeben  Foniteu,  c^e  man  fageu  fanu:  baâ 
^abeit  fîc  9etf;an  !  ®Ietcï)tt)of;I  ^aben  fte  aüe-S  ©ute  ge» 
tt)aii,  waS  noc^  tu  ber  SScft  fjl,  —  merfe  wo()[:  in 
bet  aSeft!  —  Uiib  fahren  fort,  au  alfc  bem  ®uten  ya 
otbettcn ,  roaS  uocî)  iu  ber  SBeft  werben  rcirb ,  —  merfe 
rco^l,  iu  ber  2Se(t. 

@.  19.  „^x^  totUfu^rliciieê  —  drnjl  u.  f^alf . 
(Srjîeé  ©efprdc^.    (grufl.  Unb  fönutejl  bu  benu  njif« 
feu,  nM^  bu  n?ei§t,  ofiue  rtufçjewowmeu  ju  feoH?  jÇalf 


316 

Itc^eS,  md)tv  eiUbeÇrftc^eê  ;  fonb.  €tn).  uot^njenbtgeê, 
taè  in  bem  2Befeu  beê  îOîenfrfieu  u.  ber  bürg,  ©cfelf» 
fc^aft  geuirünbet  i(l.  SofgHci)  mu§  man  auc^  burd^  eigc« 
iteê  5îac{)benfeii  eben  fo  n)of)[  barauf  verfallen  Fönueit, 
aie  man  bnrc^  5(uteihnig  barauf  gefür;rt  n)trb. 
<B,  21.  o^ne  ba^  fte  tctffen  :c.  —  Eccies.  IV.  17. 
»  =  einer  onb.  Reg.  Lesbiae  —  Sejfingâ  nö» 
ti)i^t  5Cntn)ort 

JCcff.  a.  a.  O.  1778.  §.  1.  2)cr  ^nbegriff  jener  ®[au« 
benêbeFenntnijfc  fiei§t  beç)  ben  äfteflen  95äteni  Regula 
fidei.  §.  2.  ©tefc  Reg.  fid.  i\t  ntcf)t  aiio  ben  Schrif- 
ten beê  5?.  îefî.  gebogen.  §.  3.  2)iefe  R.  fid.  mar,  e^e 
iiod)  ein  ein?.  SSud)  beê  5Î.  2.  e;i|îirtc  -  -  -  §.  6.  Siefc 
Reg.  fid.  alfo  ifî  ber  gelS,  auf  n>elcl)en  bie  itird)e  6f;ri|ît 
erbauet  ivorben,  u.  nic^t  bie  ©cftrift.  §.7.  ®tefe 
Reg.  fid.  i(l  ber  getê,  auf  reellen  bie  Äird)c  Œ^r.  erb. 
rcorben,  u.  nic^t  ^ctru6  u.  beffen  9?acf)f olger. 

©.  21.  ^ojliirenglofc  u.  S^ecenfentengeBerbc  ~ 
@.  Ägeö.  Bett.  9Jro.  103.  1778. 

f.  VI,  77  f. 
©.22.  2lrd)t)taê  —  Ael.  1.  c.  '^(jxtraç  "  xkI  rà  cixoa/na 
l(pvl('iTT6T0  Tüjy  ofo/XKTcay.  'Enti  ai  note  IßtäCfto 
T*  éÎTisJy  TÛjy  àjiQtnwv ,  ovx  i'^fviy.7'jür] ,  ßAA'  iGtoi- 
TTfjGS  fiiy  tcvTo ,  InîyQaipe  ai  xutcc  tov  roi^ov ,  âei- 
|ß?  fity  o  éîneliv  Ißia^sro ,  ov  fxijv  ßtacS^flc  eJney. 

©.  22.  ^arb.  öon  3fJe§  :c.  —  Chaque  Monarchie 
a  BOTk  mystère  d'état;  celui  de  la  France 
consiste  dans  une  espèce  de  silence  reli- 
gieux et  sacré,  dans  lequel  on  ensevelit, 
en  obéissant  presque  toujours  aveuglement 
au  Roi  5  le  droit  que  T  on  ne  veut  croire 
avoir  de  s'  en  dispenser   que  dans  les  oc- 


31T 

caeionB  ou  il  no  seroit  pas  même  do  leur 
service  de  plaire  aux  Rois  etc. 

©.22.  Iic§:  bcp  tefierer  Ü3iu§e. 

©. 22.  S&or  =  -  -  5^acï)mittag  —  SSormittagS  er» 
fcî)o^  ftd)  ter  35uc^î)alter,  n)eld)er  neben  meiner 
Soge  arbeitet.  Sc^  war  am  «ylu^fteber  franf, 
unb  I)attc  tie  gan$e  (Stube  »ottcr  ©äfte  wegen 
eineê  öom ©tapellaufenben ©d^iffeâ.  ugr.  Vi, 75. 

eieljc  VI,  118.  120.  122. 129.  [132.]  138.152.154. 
170,  VII,  77.  257.  beu  35rief  au  ÄtcpflocE  VI,  163 jf. 

über  .S'tcpjîocfê  Ortficgraptuc  VI,  70.  80.  ein  eiUfalteuet 
.^auptgebanfe  VI,  123  f.  —  3um  îOîotto  VI,  120. 

©ammluiig  einiger  ec3ier;unâêf^riftcn  »on  3.  ^.  Sampc 

3weiter  2f;ett.    Cetpàig  1778. 
(2fnt)ang:)  Ueber  bic  beutfcf)e5Ke^t|'d)reibun3üon.RIop(loc!. 

3rf)  f)abe  im  erflen  2;^)ei[e  biefer  meiner  ßrjie^ungo» 
fd)tiften  unb  in  einem  ju  2t(tcna  t)erauoc;eFommenen  be» 
fonbern  35u^c  eine  neue  ÜJiet^cbe  bef^rieben,  bte  iîinber 
auf  eine  leicfete  uub  an9enef;me  2(rt  lefen  ju  lehren.  2)a 
id)  mit  biefer  Slrbcit  fertig  n)ar,  unb  mit  ^errn  ÄIopftocE 
l»arüber  rcbete,  fanb  id)  ju  meinem  nicf)t  geringen  35era 
gnügen,  ba^  ic^  mit  iÇim  an  einem  unb  eben  bemfelben 
gfed  jufammengetrcffen  fep,  c^ngeac^tet  luir  in  ganj  »et» 
fd)iebener  2Ibitd)t  ouêgegangen  n5aren.  (5r  war  feinen  SBeg 
gegangen  aie  Sitteratot  unb  Patriot,  bem  iU  35er»oIFom» 
nung  unferer  SLÏÎutterfpradie  am  «fjerjen  lag;  id),  aie  ©r» 
Stehet,  ber  bloê  für  Äinber  baâ  erjle  ©c^ulgef^dft,  baéi 
Sefeulernen,  erleichtern  »olte. 

2)cr  ^nnct  aber,  n>criu  nnr  fo  un»ermut^et  jufam» 
mentrafeu,  rcac  bte  S3emüf>ung,  ba6  Unbefîtmte/  baâ  lieber» 


318 

flüjTit^e,  nnb  bas  offenbare  ^cfilet^af te  bet  bcutfcfteu  JÄct^t* 
fc^refbuiig  aufjufucïien,  um  bem  ©rjîereii  gejîfgfeit  ju  ge« 
len ,  ba?  3Ciibere  al)3iifd)iieibeii ,  iinb  ttah  britte,  reo  mog» 
Hc^,  5U  i^erbefferti. 

S^reilt^  ^attc  td>  tüäfirenb  biefer  2frbctt  oft  bem  ©un* 
fd)e  nacf)3e^eitgt,  'b(x'^  ein  îOZann  »ou  Ä(op|locf5  ©eroidite 
für  bte  ganje  beutfc^c  Sitteratur  tf;iin  mögte,  rcaâ  ic^ 
felbjl  broo  für  bic  Aiiiberfîiikn  ju  unternehmen  wagte  — 
Xlnb  fîc^e!  reaê  td)  uic{)t  gu  hoffen  m<xq,U,  mar  fci)on  er« 
füit,  erfürt  "awxéj  einen  50îann  von  Älopflocf»  ©eroic^t, 
unb  was  noc^  mer;r  t(l,  —  burrf)  .Stopftorf  felfcjl. 

2)te  greubc,  n)el(^c  btefc  unwer^oftc  ©ntbecfung  mir 
machte,  fann  man  ftc^  benfen.  2I6er  ber  ganje  ^lan  tag, 
wer  wei§  wie  lange!  nod)  immer  nur  afê  bto§er  3îi9  in 
bem  Äopfe  beê  Grftnberê  unb  c»  Foflcte  3Dîuf;e  i^n  ^erau§ 
SU  bringen.  (Se  gelang  mir,  unb  id)  bin  ftcfj  barauf  bep 
biefer  jüngjleu  ©eburt  beâ  Äfopflocffc^ien  ®ei|leé  an&i  nur 
^ebammenflcîte  i^ertreten  su  r;ab(in;  fo  wid)ti9  fdjeint  fie 

mir  für  un»  unb  für  V\t  Stuelänber  ju  fei;n  !   g^ür  un»  : 

2Iber  auc^  ben  5lue[änbern,  bie  unfere  ©pradje  lerne« 
wollen,  i(l  ein  er|)ebli^er  Sicnjî  geleijîct  worben.  Sic 
ftnbcn  in  unfercr  ©ä)reibung  nun  nid)t6  ®d)wanfenbe§ 
me^r,  nid)tê  Ueberflügigee,  nid)té  SScrwirrenbeê,  «ic^tè 
aSiberfinnigcé.  —  SSer  wolle  ftc^  nid)t  gern  in  bie  2^t\* 
ten  hinträumen,  "^a  bie  2lueläubcr  glauben  werben,  einen 
unferâ  3]clfê  nic^t  treffenbec  befc^reiben  su  fönnen,  alâ 
wenn  fte  ton  iÇ)m  fagen  :  „"S^er  ift  einer  »on  benen,  weld)e 
fo  fd)reiben,  \\)\t  fte  reben,  unb  fo  reben,  mt  jte  ben» 
fen!"  ---  2fud)  ben Jtanjeleien  fann  burc^  "Qit  (Sinfü^rung 
biefer  ÎKec^tfc^reibung  ein  2)ienfl  gcfd)e^en.  2)enu  gel;t  fte 
»or  fîd),  fo  fönnen  fîe  fïc^,  burc^  S3eibebaltung  ber  olteu 
©^reiberep,  nod)  auf  eine  britte  2lrt  unterfd)eiben.  aSie^ 
Çer  ill  eè  nur  burc^  ben  oft  uurid)tigen  ©ebraud)  ber  aßijr» 
tit  in  Dtücfftc^t  auf  bte  Sebeutuug,  wekJ)C  fte  t()ei(6  an 


319 

fîcT)  felbfl,  iinU  fÇcdé  f^r«  grammatffc^en  g^crm  ua*  tra- 
ben, ô^^f^'^f^" 

3cl)  getraue  mir  iibri'acuS  ju  fiojfeit,  baÇ'  «Part^ictgeifl 
itiib  'Oldb  feiiicu  ect)ten  ®ciitfcl)cu  Überreben  lücrben,  einen 
auf  tic  <Si)xc  unferer  ^laiion  abjwecfeuben  SiCrfdila^  bfoô 
besivegcn  jn  i^crwerfen  ,  weit  ein  Sluberer,  aU  et  felt)|t, 
i()n  suerfl  3u  tr;un,  ben  Einfall  Çiatte. 


©.IL  Ueber  bi 

beiUfd)e   3îcd)ti"cl)teibun3. 

3^entf(t)(anb  gejîet ,  burcf)  bi  algemeine  9îed)t|4ireibnng, 
geiDiffen  Oegenben  ti  ridjtige  5(u|Tprarf)e  3U» 

(gejîcj)  3cl)  Çabc  bif  3eici)en  gcrocifr,  ben  Zon  bet 
2)ennng  anjubeüten.  îOîan  i|l  burd)  baf  gransi3|lfci)e  (uub 
@r[d)ircl)e)  fcl)eu  an  eine  S5c5eid)auing  unter  bcm  35n^« 
flaben  geroont.  ©if  Fan  baju  beitragen  ben  Ginbrnf  bef 
UngeaHMi(id)en  ju  fd)n)eii)en. 

l)\,^er  3md  ber  »îe^itfc^reibung  i(l;  2)af  ®ef;orte 
„ter  guten  2(uffprad)e  na^d)  ber  9îege(  ber  ©parfamfeit 
„lü  fc^reiben."  S^en  3rcef',  benf  id) ,  n^cUen  wir  Sitte; 
ob  aber  aud)  bie  îOiitteu  —  jnirb  ftd)  jeigen. 

2)  „Äein  Saut  barf  mer  äff  @in  3eic^en  ;  unb  fein 
„3eid)eu  mcj  alf  ßinen  Saut  f;aben."  -  -  -  SBeren  uufrc 
übetjältgen  S5nd)(laben  nur  bif,  unb  fonte  man  fi 
alfo,  einen  fiij  ben  anbern,  nac^  fBclibcn  brauchen;  fo 
mögt  ef  bamit  jur  5îct  ncd)  gen:  aber  ft  f;abcn  ire  ange« 
n)[fnen  ©tetten ,  unb  hi  muf  man,  on  atte  llrfad^  ber  2ln- 
njeifung,  grö(lcntf)eiff  blof  burc^>&ü[fe  bef®ebçc%t* 
ntffef  fennen.  3d)  glaube  b^^vir,  ia^  wir  ef  lange  gc» 
nung  aufgespalten  \}a.bei\,  %üa)  folten  wiv  anfi;örcn  bt 
S5ud3(îaben  m  er  laut  ig  ju  braud)en.  SSir  müjyen  webet 
ferfd)mcnben,  nod)  geijen. 

3)  „ÎOîer  ßaute ,  bt  oft  .fereint  wiberfommen ,  bür» 
„fcn  (iin  3eit^en,  ober  man  barf  ©(^reibferFürjungcn  b«* 


â20 

„Wn."  fBiï  l}aUn  %  füj  ff  •  •  -  1t>aè  p  btan<i}tn  n>tt  Wim 
gar  vnà)t  SBtr  folteu  ef  liber  abfc^ajfeii,  alf  ef  nici)t  liber- 
al fesen,  reo  ef  f;tngc^bjt,  alf  iBexcl  brejreln  u.  f.  ra. 
£l  mitffeu  njir  enhueber  alf  überflüffig  megwerfeii  ;  eber 
cf,  biir^  SfBeglaffung  bcf  it,  ju  einer  ©d)reibferfürjHn(j 
ina(^e».    Scelle,  nic^t  S^uelte. 

4)  „%üi\  beu  brei  ferfd)ibiiea  %önm  unfrer  langen 
„©ilbe  wirb  nur  ber  2;on  ber  2)enung  (anà)  ber  l;alben) 
„bejeidinet."  ©a  in  fassen  fan  5îimaub  anberf  auf» 
fprect)cn,  alf  ef  lautet;  ef  ^at  alfo  fein  3eid)en  nötig:  unb 
fo  balb  man  fan  (fal;n)  ober  fan  (fann)  beseicl)uet;  fo 
ferjîet  ftc^f  fen  felbjî,  ia^  baf  unbe5eic{)nete  nic^t  ben  Son 
bef  bejeictineten  ^aii.  ©f  braud)t  alfo  nur  ^in  Son  baf 
3ei(^en.  --- 

5)  „SOîan  iiimt  U  rcarcu  Slbleitungfregeln  bei  ber 
3îed)tfc^reibun9  jn  «f)ülfe."  -  - 

(Sf  i(l  ubrigenê  freilid)  fil  Uid)tcv  iiur  immer  ô  fou  tt 
ûbjuleiten;  aber  reaf  ligt  benu  on  ber  Seiditigfeit  cinef 
SBägcf,  bar  baf  3ii  ferfalt. 

3c^  rauf  gelten,  ba§  iâ)  ui(i)t  begreife,  roarum  man 
((treibt,  n>af  man  nid)t  läfeu  barf;  unb  rcarum 
man  ni^t  fc^reibt,  reaf  man  läfeu  muf.  S)af@d)rei» 
fcen  l;at  l^ir  uun  fo  einen  ^&aber  mit  bem  ©pred^eu,  alf 
jene  Dîeid)f(lat  mit  irer  5îa(^barin,  U  immer  eiuen  ^in» 
fd)ift,  bär  fîd),  bie  Zut  m  ber  «^aub,  ir  fevmeinteê  Oîcc^t 
forbeljelt;  aber  jld)  ban  aaà)  immer  n>iber,  unferrid)tetcc 
©ac^e,  auf  bcm  ©taube  mac^t»  3c^  bed)tc  benu  boc^, 
ia^  mir  bife  altfdtrifc^eu  «f)eubel  eublic^  einmal  f^lidj» 
teten. 

6)  „2)t  grojfen  95uc^fîaben  fiub  nur  für  baf  Slugc. 
(Slufgenommen  @iuer  jum  Unterf^ibe  fou  einer.  îDeuu 
baf  le(l  ber  ©))red)enbe  l;öreu.)  2)a  fi  bem  £)rc  »ueuigilenf 
jii^S  fecberben;  fo  barf  man  fî,  m  mir  ef  fojfömt,  Ui» 
bel;alten- 

7)  „5luc^ 


321 

7)  „Hué)  bi  gcrbopfiuigeu  in  t>a§,  bciiu  uub  t;a{t 
(flatte)  biirfeu  l)Cibef;aUc«  »uarbeu." 

SBosu  man  [lé)  entfc{)IijTen  roirb?  SJlan  Tan  nue  fcn 
breien  (Sinf  iwälen.  9)îan  bleibt  cnticcbcr  genau  beim  ©in» 
öcfürten,  [o  fer  ef  auct)  oft  f on  lui)  felbfiabgej;  ober  man 
beobad)tet  alte  Siegeln  9 an 3,  wcld)c  h<x\  ©ingefii_rtc 
^at  ;  übet  man  fcncirft  einige  berfeiben,  unb  crfe^t  (1  burcb 
beff€re. —  @.48.  3(^  trürbe  nocl)  ein  girteS  l^injufejen,  unb 
fagcn,  ba§  man  ef  nad)  unb  nad)  mit  bifem  unb  jenem 
einet  bejjeren  Oîei^tfd^rcibung  fcrfud)cn  fonte  5  »en  mv 
jud)t  in  3eitcn  labten,  bi  ef  mit  bcn  gotuttcilen  furj  unb 
gut  abtun. 

®.50.  ---  35ei  bem Uebtigcn  fan  ià)  nuj  übetnjjgen- 
bcn  ©egengrünben  njêid)en.  Unb  bife  muffen  in  bem 
3tt)effe,  n)eld)en  bie  3îed)tfd)reibung  allein  ^abcn  ïan,  ligen, 
namlid)  :  »®af  ©e^orte  ber  guten  2luffprad)e  nad^  ber 
IHegel  bet  ©parfamf eit  ju  fd)reiben.  " 


®et  teütfd)e  ©prad)f  otfd)cr.  allen  Sieb^abcrn  i()rct 
ÜJIutterfprad)C  jur'ï^rufung  ucrgclegt.  (Srjlcc  2eil.  Nee 
virtute  foret  clarisve  potentior  armis  ,  <iuam  lin- 
gua  ,  Germania,  si  nou  -  -  Hor.  A.  P.  290.  @tutt* 
gart,  1777. 

25cm  rumm^Uen  Jtleblatt  2eütfd)lanb6  -^errn  Jîlopflocf, 
einem  ÏRibcrfa^en  ;  -^eirn  Seffing,  einem  £)berfajcn; 
•Öettn  2Bielanb,  einem  @d)mabcn  wirb  bet  teütfc^e 
6prad)forfd)er  jur  befonbern  'Prüfung  empfolen  i^om 
•f)erauêgeber.  (M.  ^c^ann  ^  a  (l  in  aSerbinb.mit  g  u  l b  a) . 
[Sweiter  2dl  1778.J 

3>orrebe:  -  -  -  ïBarfieit,  ®rünbe,  Uebcrjcügung  unb 
SDÎut  rid)ten  Dielleic^t  nid^tè  auê,  rco  nid)t  aScrabrcDung, 
Ueberein(limmung  unb  Untcrftüjung  ber  Obrigfeitcn  Fräf» 
tig  mitroirfen.  ®er  SSürger  ®ri)»vebenö ,  ber  nac^^er  un» 
ter  bem  S'îameu  ©uflaufc^ilb  geabelt  raorben,   njürbe 

■tawotin'l  ©<JjT<ftfn  VMI.f&.  21 


322 

Sûrgcr  geblieben,  aub  noâ)  mit  ©c^anbe  bebecft  teetbctt 
fein ,  lueim  @  u  jî  ci  »  in  nid)t  gered)tfertiget  ^dtte.  6ben 
fo  roürbe  eine  auf  bie  »eruiinftigjîe,  feid)tefte  unb  fid)er(le 
©runbfdje  gcbaufe  Ortf)pgrap(;ie  auêgejifd)t  rcerben,  wenn 
tiid)t  gurilen  unb  Dbrigfeitcn  fïe  in  ben  ©d)u[en  griinben, 
unb  in  iren  Äanjleien  unb  ^îatbâiifern  in  Uebung  bringen 
loffen  HMirben.  îie  ©eierten  allein  finb  f;ier  ju  unmdct)tig. 

@.  165  f.  --  feine  anbere  ©pract)e  n)ei§  baüoni  unb 
eé  ifi  niittö  gercifer,  aie  baff  aile  ^,  bk  in  unferm  teut« 
fd)en  îtltertum  ijcrfcmmen ,  auêgefprod)en  roorben  fînb, 
unb  ia^  iaè  jîummc  gänjlic^  unbefanb  gemefen  ifl.  2Scï 
ber  -f^auptepcdie,  ber  SJîitte  beé  üier^e()enben  3<irfjun* 
berts,  iil  an  fein  foIct)e5 1^  ju  benfen.  ©6  trat  fcl;r  furd)t» 
fam  ein.  2lber  ber  ©d)Iamp  gejtel.  ---  ©rammatifer,  tit 
fîcf)ê  sur  ')3flid)t  mad)en,  »erfrf)icbenc  ^Begriffe  bei  einerlei 
5lu»fprac^e  burc^  eine  »erfdjicbene  Scl)reibart  3U  unter» 
fc^eiben,  (®cttfcl)ebifcî)er  ©aurteig,  fagt  ber  patrictifc^e 
ÎSKajfe  p.  90.)  nainen  ikfeè  ^  mit  offenen  Sinnen  auf.  -  • 

©.282.  3Ba6  alfo  ik  2llten  nid)t  bipf)tl;pngifct),  fcn=> 
betu  mit  einem  einfacf)en  t  auêgefproc^en  ^aben,  t>aè  ^at 
nie  fein  JHect)t  jum  ie  gefjabt,  roaê  ber  S^efpotaud)  fagcu 
mag.  SBir  reben  aber  immer  nur  wn  Sitten,  bie  bem 
»terje^enben  3arl;uubert ,  ber  (Specke  aller  unferer  îieuti* 
gen  S5uc^|labenüerfd)menbung,  unb  aller  Unarten,  »oran» 
gegangen  ftnb.    SSom  Ulftlaê  biè  auf  ben  AiJniflê^ofen. 


Dîeue  apologie  beS  ®oFr.  IrSanb.  5îeuc  Slufl.  1187. 
©.  164  f. 

î)ic  auf  Ueberlegung  gegrünbetc  SBa^cne^mung  be9 
Bufammen^angé  in  ber  5îatur  fejt  nct^m.  eine  Slufmerf* 
famfeit  ouf  iaè  ©an^e  u.  auf  b.  SBerbinbung  feiner  î^cile 
Borauâ  i). 

i)  2)iefe  aSemerfung  bcô  3uf.^ange§  tjl  noâ)  »on  bcn 
«{jabncren  tranêcenbentale»  ©injîc^ten  einer  gcnauctn  ^^t« 


323 

lofop^ie  uittcrfc^iebcn ,  bic  bii  auf  tk  einfachen  ©utiflan^ 
jeu  beê  gauj^eu  SBeltauê  ^jinbiirc^bringt  u.  tu  atleu  t^ren 
aScränbmnigeu  iud)tê  dêSrbuuug,  Biif-fethiug  unb  ^au 
mouie  n^af^niimmt.  Slüeiu  à»  biefeu  erf;a{)eucu  (Sntbecfuu« 
gen ,  wobep  jtd)  t^aè  ©emiitf;  iu  uuauêfpred)!.  SBonue  »er« 
liert,  wirb  ber  nifd)(.  3Ser(îaiib  erfl  biirc^  bie  reiufle  S5e* 
tra(f)f»ug  ber  UHenbIicf)feit:  ©otteé  geleitet,  fo  mie  biefe 
legtere  uou  bcu  er(îern  reieberum  tf)t  Sict)t  u.  5iufct)aueu 
erfjàlt.  3u  einer  fo  genaueu  u.  eutjücfenbeu  -gjarmonie 
ilef;e»  bie  3Baf;r^eiteu  mit  eiiiauber!  --- 

®iejeuigeu,  n5e(ct)e  bicfcu  allg,  3uf.ï)an9  »erlat^t  ^a» 
beu,  muffen  in  beu  inncru  îe^reu  einer  tieflTnuigern  'P^t* 
tofcpf;ie  nicî)t  fonberlid)  uuterrid)tct  feçu.  5tid)tê  f^eint 
freptid)  auf  beu  erjleu  5tnblirf  (äd)erlid)er,  aie  roenu  man, 
rete  SBpîtaire  tt)xxt,  einen  2Sertf;eibiger  biefeê  3ufam« 
meul^angeê  fageu  fä§r:  (Sin  35 ramine  l)cb  juerfl 
feinen  iiufeu  gu§  auè  bem  ©augeê,  bar  um 
warb  >f)eiurid)  ber  vierte  er(îocl)eu.  5!Kau  mu§ 
gefter^eu ,  ba§  ber  umgefe^rte  @a0  :  (Siu  Jßramine  f)cb  gu» 
erfl  feinen  r  e  c^  t  e  n  '  uub  «  i  c^  t  feinen  1 1  u  f  e  u  gu§ 
ouê  bem  ®augeê,  alfo  warb  >£)eiuric^  ber  eierte  nic^t  er» 
flod)eu,  lädierli^  fep.  Slber  ber  ®d)[u§  würbe  gar  nid)t 
läc^erlic^  fepu:  alfo  wurb  er  md)t  auf  biefe  SBctfc 
lié  iu  beu  neinflen  îOîobififationeu  ermcrbet 
ÎBof taire  ijat  nW  temerft,  ia^  jur  ^ervorbrtngung 
einer  SBirfuug  uueubfid)  ml  Ç)artia[urfac^en  âuf.Iaufcu 
muffen.  2öenu  eine  einj.  bai^ou  fehlte:  fo  würbe  tu 
gauje  SOBirfung  uic^t  ganj  fo  erfofgen,  aber  biefe  ein?. 
Urfac^  fanu  uirf)t  bte  g  a  n  3  e  ffîirfung  Çeruorbriugen. 
î)af;er  hleibt  biefer  3uf.f;aug  erwiefeu,  uub  mau  Faun 
wiéit  fagcu,  wie  ber  aSerf.  ber  Ruest.  sur  l'EncycI. 
wi((:  „tout  a  des  pères,  mais  tout  n'a  pai  des 
enfans. 


21 


324 

fe.  25.  bo3  5^ein!  einer  Samtfcïiarcn  »  5Jlufc  — 
Eloge  de  Milord  Maréchal  par  Mr.  d'Alem- 
bert.  Paris  1779.  p.  64. 

Parmi  ces  Etrangers  venus  deTartarie  ou  d'ail- 
leurs h  Milord  Maréchal,  et  qu'il  appelloit  sa  petite 
famille,  se  trouvoit  Mademoiselle  Emété ,  fille  d'un 
Capitaine  des  Janissaires  :  elle  avoit  été  retirée,  en- 
core enfant,  des  ruines  d'Oezakow  à  la  prise  de 
cette  ville  par  les  Russes,  et  son  frère  le  Général 
Keith  la  lui  avoit  donnée.  Milord  Maréchal  ,^  qui 
l'avoit  élevée  avec  soin,  sentit  du  goût  pour  elle, 
lorsqu'elle  fut  parvenue  k  l'iige  d'en  inspirer.  Je 
suis  votre  Esclave,  lui  répondit  cette  jeune  personne  ; 
mais  si  vous  usex  de  vos  droits,  vous  me  mettrex 
mu  désespoir.  Je  vous  aime  comme  le  père  le  plus 
tendre,  mais  je  ti*  ai  pas  d^  autres  seutimens  pour 
vous  . . .  Ne  puis  je  espérer  de  vous  inspirer  ja- 
mais celui  ijue  j''  éprouve ,  lui  dit  son  respectable 
Maître.  Non,  répondit -elle  avec  toute  la  naïveté 
do  la  jeunesse  et  de  la  vertu.  Dès  cet  instant  Mi- 
lord  ne  l'  aima  plus  que  comme  sa  fille;  il  lui  fit 
faire  un  mariage  honnête;  et  lorsqu'il  alloit  partir 
en  1744  pour  la  guerre  d'Ecosse,  il  lui  assura  deux 
mille  écus  de  rente  sur  les  biens  qui  lui  restoient 
encore  dans  ce  Royaume,  quoiqu'il  n'en  eût  pas  la 
jouissance. 

(George  Keith,  Maréchal  héréditaire  d'Ecosse, 
plua  connu  sous  le  nom  de  Milord  Maréchal,  mit 
feinem  35rubet,  fcem  Oeiieral  iîeitO,  tu  bie  Sienfle  beô 
ADui^â  vcu'Çreuicu  übergegangen,  ifl  1778  in  einem  \t\)X 
^D^en  2l[rcr  gejlcrbcn). 

©.26.  3eftani^mu5— Çat  feinen  Dîamen  üon  'Philipp  uon 
3efen,  geb.  1629.  im  2{n()alitfd)en ,  ge(l.  ju  Hamburg 
1«89.    SDîitflliefe  ter  1617.  burcï)  ^ofmeijîer  n^K  îeut« 


825 

leben  ^u  ®eimar  geflifteten  fruclitbrlngenbett  ®f|V!ïfcf)aft 
iux  Unterfuc^una  u.  SSerbciJ.  ter  î)cut|'ci)eii  @prrtct)e. 
6.  fSowqiac  ^anib.  ber  Sitt.gefc^.  II ,  ®.  318  :  2)ct 
Orbcu  bauertc  b(â  1680.  ^f;iltpp  dcu  3cfcn  jter  mit 
ffiiKu  übertrieb.  îBerbeiTeniugen  iwi  2äcf)cr[icl)e.  (Sr  u. 
feine  3efianct  rcoUtcn  eine  neue9îecî)tfct)reibinig  ein* 
geführt  n.  aüc  frembe  SBiJrter  ucrbannt  \vi\\e\x  ;  |le  fe^« 
fen  für  SSatcr  —  'Pflan3r;err  ;  aJîuttec  —  tic  @duge; 
[fîa\t  —  ©d)nauber  ;  ^Teiler  —  Swngferninjtngec  ;  SSJîaii* 
(ef — SGBfnbfang;  ^Pinfel  —  DJîalerquajîe  :c.  —  (Sbcnbaf. 
Ul,  @.  203:  Db  er  gfcici)  mit  feineu  3efianeni 
»iele  (Sigentieiten  in  bic  beutfc{)e  Drtf^ogr.  u.  ©tçmof. 
«tnfitf;ren  »eilte,  j.  S3.  E  für  c;  FP  für  cf;  JKä^ert  le. 
fo  gab  er  boc^  ju  manc^.  ?Berbeff.  îlnlaf. 

•    B    bte  Qonse  2egenbeK.  —  Serufalem. 

6.27.  Iie§:  !ß  ^o'Aojv. 

e.29.  ©ucT),  ©ro^cn  ber  @rbc  —  Serufûlem. 
ügf.  SSriefro.  mit  '^acohi  @.  117  :  2)ie  ©regen  biffer 
Crbe,  roeld^e  jîd)  fe(t)(l  ein  ^erufalem  nid)t  fc()ämt  an« 
gurufen,  um  ta.^  -^cil  ber  2BeIt  ju  beroirFeu,  (tnb  eben 
bie  Sßcrberbcr,  n)elcf)c  ©ctt  u.  aJlenfcl)en  tdufdien,  \i6n 
benen  alfo  Fein  >&ei(  ju  erroarten  ijî.  3cf)  ^abe  auf  biefc 
ïieiltofen  Dîebeftguren  fd)on,  id)  meig  nic^t  rco,  ange- 
fptelt.  —  (Sbcubaf.  @.167:  3erufalem,  beffen  Stnrufunj 
an  bic  ©Otter  ber  (Srbe  ju  -öeilanben  bc5  mf^f.  ©efc^f. 
ici)  nodö  nicl)t  i^erbauen  Faun. 

©.30.  licê:  (rein  abc!) 

©.  31.  5lbenbIcction  jc 

3n  Äfopft.  ö^elc^n-tenrciJubl.  @.  225f.  ber  cr{lcn!(n4- 
gäbe  :  2luê  einer  neuen  beutfc^en  ©rammatif.  -  -  -  X)er 
©rammatifer  le^rt  bic  Dîcgein  ber  ©prac^e  n.  bemerFt 
bte  33ebeutungcn  ber  SScrter.  SSeil  er  bic  ©prac^e  neb» 
men  mu§,  n?te  lue  ifï,  u.  nidfjt,  mt  fit,  mdi  f.  ge^rün« 


326 

beten  ober  ungegr.  SScbünfen,  fepn  foUe;  fo  ifl  eô  ber 
©prad)9ebrauc^  aüeiii,  bet,  fo  jdoI  in  %bfi<i)t  auf 
bie  Dîegerii ,  oB  auf  bte  SSemerfuiigen ,  fein  güCiret  fepii 
mu§.  (5r  mag  auf  i^u  aB  einen  îtjranneu  fo  üie(  f^e[= 
tèn ,  ivie  er  n)i(l;  aber  ge^crd)en  muß  er  i^m.  Xf;ut 
et  baê  niti)t,  fo  i(l  et  ein  grammatifcf)et,  btero.  rec^t 
feiner  ©c^rcä^er;  aber  fein  ©ramniatifer.  @t  njofte 
fteçsli^  gern  bie  <Spr acî)a^nncf)f eit  u.  bie  fe[b(l=' 
gemachte  SB  ortbejli mmung  gu  einet  2(tt  üon 
3)iärf)ten  erfjeben ,  u.  fte  bem  Sprannen  r;ier  u.  ta  ent= 
gegen  freuen;  aber  fein  S5ejlr.  bleibt  c^ne  iSirfung,  u. 
biefe  fleinen  !Oiärt)tc  fönneu  »iber  bcn  üpramten 
nict)tê  auêrid)ten.  -  -  -  -  &a\V3  antero  ifl  ce  mit  benj. 
rceidie  Hici)t  burd)  Dîegefn  n.  SSemcrfungen ,  fcnb.  burd) 
SBepfpiefe,  jn  ber  ïïuébiibung  ber  ©prac^e  beitragen. 
"Diefen  mup  bie  ©pracl)äf;nlid)feit  eine  ©efeggeberin  feçn; 
fte  bürfen  aber  anc^  auf  ber  anb.  ^ciU  gemi^  baê  Älei* 
uere  tr;nn ,  uiimlid)  ben  Sebeurnngen  berer  2S5rter,  bie 
fte  fenffanf  nnbeu,  f;ier  n.  ba  eine  être  a -3  i^eräuberte 
Sebcutung  geben,  ia  ifjuen  baê  ©ri^'ijere,  nâmiic^  neue 
SSörtet  ju  mad)eu,  ertaubt  ijî. 

€.32.  irr.  Sîttterâ  —  ift  fm-rigirt:   irr.   Sîetterâ 
ober  Sîitterâ.* 

*  id)  aà)tc,  ba^  Sîitter  vom  S^ctter  ^crfommc/ 

eue  beut  SÖDrt  3vetter  ^ernacl)  3îttter  gewor* 

ben  fei),  ein  red^ter  feiner  Partie  für  bie  %üi= 

ften  unb  «Ferren.  Sut^er  über  ^f.  LXXXII.4. 

©.35.  wi^igen  ^opfâ  —  Sid)tenberg. 

@.  3T.  Au  pis  aller  —  (g.  ^rebigten  an  bie  Äunfl' 

lichter  u.$rebiger.  Seips-lTTl.  JBb.I.  <S.129*. 

®.3T.  35.  L-  —  Se§.  — 

©.38.  Sut^er  —  ©.  ©clegentieitâprebigten  »on 

So^.  Stmot^.  .^erme§.  «Breêlau  1779.  @.  175*- 


S27 

CS8.  fie«:  «nna^r^aften  (l.  «tircafirO. 
©.  40.  2l(lg.  b.  JBU'f.  a.  fl.  O»  Jtreine  ÄinbertiHiotf^ef, 
^erauê^eg.  «.  3-  ^-  ßmnpe-  3»et)(:eê  Säubd)en.  -g^amb. 
1779.  —  5lm  ©iibe  bcr  9ïeceii|îcu  Çei§t  eâ:  3n  beï 
gjortebc  befcnut  -^r.  (5.  ba§  et  iiiigerue,  iiub  um  alU 
gemeiner  aSorurtf;et[e  n>il(en,  ftcl)  bcr  neuen .tfop« 
flocffcï)en  9îed)tfct)ret6nng  entsaften  fjabe,  (bie  roi([f.  SBe» 
^anbfiniç^  bes  i; ,  beê  \)  uiib  bcr  bcDpelten  îTnidMÎ.  auê» 
genommen)  unb  baran  l)at  cr  wot)i  gerOan ,  u.  n^irb 
ferner  a^o()t  t^un:  beim  eê  fcç  bie  5PepbcÇ)a(tung  ber 
alten  @d)reibart  immer  5Bcrnrtf)et(;  fo  ift  bie  ucrç^cfdifa* 
gène  SSeriinbcrun^  berfciben  niditâ  bciJcrê  —  î?orurt(;eiI 
bcr  (Sigenfiebe,  Dîeu^eit  cbcr  ber  eignen  (Srnnbung,  ge» 
gen  baâ  SSornrt^.  beê  5((tertf;.  u.  bcr  ®cwol}n()cit. 

®.41.  iil  forr.  eineâ  ût^enfct)  =  eleJtrifcl)en  SUJa^^nc» 
tiâmus. 

©.42.  fieê:  ^ioh  XXXI.  35-37. 

©.42.  ijî  forr.  IDecïamattonen  u.  (fommtffioncn* 
*cominissioncs   nieras  —   Suetou.    Cali- 
gula  §.  53. 

©.44.  „®o  ein  5Iaê  :c.  —  f.  VI,  152. 


©.  VI ,  201  f.  204.  (205.)  386.  —   gSgf.  bie  TOetrt= 
fritif  im  ftcbenten  îbcii. 
6.51.  lieé:  jetfiïKt  reic  iic  gemeine. 


f&  V  i  C  f  €. 

®.  73.  IteS:  35ic  f;ei[igc  ©ieben. 
®.  82.  altet  ^auêi^atcr  —  gricbriri)  II. 
©.87.  bie  Dramaturgen  unb  Ort^cborcn  —  Scifing  unb 
je. 


328 

e.ll2.  3-4.  lie«:  ttlô  Beic^en  bc5  m<nfct)r.  ®cfc^U<Çt«. 

©.114.  Heé:  mochte  id)  trie  ©te  fc^erjeu,  Sngel  -  -  ge- 
bort ju  C'aï'en. 

6.118.  liée:  Alcpiïoififc^en  î)at|Mun3. 

©.  120.    •      »  ^      où  jUjJ. 

©.129.     *       paroissent  devoir  durer. 

©.144.    •     [liuter  bcm  @d)irm. 

©.150.  »  îonbalc.  (f.  Siitf;.  ©c^r.  c.  SBald)  VU, 
p.  901.) 

©.  151.  frans-  Uebctfe^ung  —  Garde  -  fou. 

©.  155.  lieâ  :  2?aâ  SSerf  -  -  gebrucft.  ©é  ijî  iiidit«  al« 
©iii  S^ialo.i  -  - 

©.164.  Guft^atiué,  ter  Œommentalcr  beê  Cornet  i  — 
©iébert  Guper,  etu  ÄritiFer,  'ÎJrof.  ju  Siebenter,  f*'^* 
iiad)  ©taatémann ,  gejî.  1716. 

©.  179.  3>  3.  ».  u.  ift  baé  Äomma  reegjuitteic^en. 

©.180.  licê:  cntjütfeub  gef^rieben. 
-    s        e     »icllcict)t  i^cii  bcm  ^Berfafîer. 
Partage  de  laPo]o;rne  rcirb  vcit  Barbier  bettt  Comte 
de  Mirabeau  3iigcfcl)riebcii  ;  le  procès  des  trois  roi« 
i(l  nad)  Barbier  iicil  Bouffonidor. 

©.186.  lies:   fcer  fviulcii  uub  iicfc^ lichen  =^  meiner. 

©.186.  einen  ©cferiftjîcller  sine  epitheto  —  gel;c  auf 
bcn  35ften  ber  S5riefe  baê  ©tub.  ber  2;r;ecl.  betr.  :  ,,^ai 
menfcht.  Sebcn,  fagt  ein  @d)rift(le3er  °),  fcf)eint  in  einer 
3îeif)e  fpmbol.  >f)anblungen  su  befielen  :c."  -  -  ,,Tai 
©çfîem  beê  heutigen  îa^reê,  fagt  ber  eben  angesogene 
©d)riftfleller,  mirb  baê  9Jîal;r(^en  beS  morgenben  fepn  jc." 
*)  >£)amann. 

©.  187.  liée  :   einen  D*lp'3  unt  aloiy. 

©.191.  tin  fc^cner  ©eift  —  SBescl,  f.  ©.  196. 

©.  194.  liée  :  im  leijteren  su  nitit  gegangen  unb  im  erjt«« 

ren  ju  Fürs  gcicl)ef|en. 
©.195.  Des  erreurs  et  de  la  rérité  —  UOH  St.  Martin. 


l 


829 

6.198.  S^ataFtet«    ^eutfc^ec  TidjUx   anb  iprofoliîeii  ic. 

Berlin  1780.  »on  ßarl  2tiig.  Jlüthter,  «Prof.  in  QJîicta«. 
€.202.  Frit.  ®efc^id)te  beä  u'^iliaêmuâ  »on  ■&•  Coroti, 

^rof.  in  3ürid). 
6.206.  lieê:  5«  einem  Ffeineten  S8«c^. 
©.208.     •       HOMO  sum. 
©.214.    «      ^onigmcitl). 
©.224.  SOtan  Fann  reaê  man  rciH  —  f.  VlII,  2M.  }u 

V,  252. 
6.245.  licö:  eigen,  naT;e  unb  Iiet>  i(l. 
e.  250.    -     ben  9ten  Swni  1782. 
6. 251.  «Saugen  --P.P.—  »gf.  ©.  254. 
6.259.  lieé:   Iäc{)elnbe,    »er^altni^mäeigc,    ()armonif(^t 

SSilbung. 
6.  260.  3-  6.  lieê  :   93ottïcï)t  fl.  JBctfîc^erung. 
6.261.  lieê:  auêjufiitten  fiti^ten  mit  einem  - 
6.276.    •»      f)üb\i)  gefagte  ®ad)en. 
6.315.    »      su  einem  fo  î;cjfiinngêi'»or[eu  6oÇne. 

6.330.  (Stroaê  iaè  Sejjing  gefagt  r;at  —  üon  3acobi, 
SSerlin  1782. 

6.331.  SSriefe,  bie  greptaurer  u.  îempe[()erren  bett.~ 
iïnb  »on  'Pauf  3oad).  @igm.  33oge(,  ^cof.  in  ©rfangen. 

6.350.  >&oruê  —  »on  ^rof.  ÎBunfct)  in  grmiFf.  a.b.t)ber» 
6. 354.  in  bec  35epi.  finb  beij  :  secretum  •  vitae  bie  (  ) 
iu  jlt:eid)en. 


330 


3um  fieBenien  ^^cit 


îOcn  blefer  ©c^rift  f.  VI,  296.  365.  (366.)  370  f. 
374.  (VH,  282.  x^^l.  292.)  UcbricjeuS  ûnb  ju  pergleid^en 
^amanuê  3Ieu§eriii'.gen  über  bie  (Sritif  ber  reinen  5?er« 
iiunft  VI,  205.  213.  217.  219  f.  244.  365.   VII,  175. 

187  ff.  Dann  ïsie  auf  bte  ajîetafritic  bejügf.  ©teilen  im 
Sricfm.  mit  Sncobi  ©.  54.  71.  81.  82.  89  f.  —  SBgf.  bie 
Stccenftcn  im  [ecî)5te»  Sf^eif  @.  45  —  54. 

3Bie  fd)on  in  ber  SScrr.  sum  7.  Zï).  bemerft  1(1,  jîn» 
bet  ftd)  bereits  ein  2(bbrucE  biefer  ÏRetafritiF  in  %.  1. 
OîiuF'ê  SKandiei-Iei;  jur  ©efd).  ber  metacritifcften  3ni>afïon, 
^onigéberg  1800.  (gegen  >f)erberâ  ^JîetaFritif  gerichtet, 
beren  5came  unb  ^aitptgebvinfen  aU  nod)  ia^u  »en  >&a» 
mann  of;ne  SIngabe  be»  5îameuo  abgefd)riebene  borge(îeut 
werben). 

@.  3.  Ueê:   Gfopnc. 
®.  4.  bep  Sîinf:  bie  9)ît?gl.  menfdjF.  ©rFenntntÇ  »on  ®e* 

genfîiinben  ber  (Erfahrung ,  o  f;  n  e  unb  »or  aller  (Srfa^* 

rung  unb  f;ternäd)(l  tic  30îogIid)Feit  einer  fînnfic^en  %iu 

fd)anung  »or  alter  ©mpftubung  eineâ  ©egenftanbeâ. 
©.  6.  jenem  2fltcn  mit  bem  3bea[  bec  SSernunft  —  f. 

VIII,  20.  su  I,  513. 
©.10.  Ueê:  ber  beiben  ©inné,  beê  ©eftc^tê  u.  ©e^örS. 
©.12.  îOtimif  --  (Sngef3»nge—  '^oi).  '^ac.  ©ngel,  jbeen 

ju  einer  SOîimif,  S5erlinl785.  86.  Sobrebe  aufgriebrid)!!. 

«PS.  1781. 
©.13.  23aubo  —  ugf.  VHI,  255.  ju  IV,  229. 
©.14.  3-3.  IV  u.  Iic5;  ïïuftfpfc  unb  ©çnt^efe.  (3Iud)  be» 

3îiuf  ^e^t:  ©olbe.) 


331 

C  15.  pf)uc  ©egenftant)  nocî)  3eicf)eii  —  beç  9îtuP:  oÇite 
e.  16.  Aunjïnat^  u.  —  »gl.  IV,  231.  3.  2  u.  8. 


^oic^at^a  tint)  ^(^eMiminû 

95pn  einem  früf;ei-e!t  ^lan  (1780  —  83)  unter  bcm 
ZM:  ®d)tbrem(ni  VI,  (128.)  130.(131.)  144.(143.) 
5Uifang  276.  Sutr;cr5  Genius  Scheblimiui  149.  224. 
230.  (VII,  127.)—  @p[9atf;a  iiber  (gjîcnbetofe^jnê)  3e» 
rufafem  VI,  (371.)  374.  —  ®o(gatf;a  unb  @c{)eblimnit. 
55on  einem  «Pvebiger  in  bct  SBütle  VII,  131.  132.  134. 
146.  148.  150  f.  155  f.  157.  158.  165.  166.  197.  [227.] 
238.  292;  im  fliegenfecn  SScief  VlI,  86 f.  88 f.  94,  99  f.; 
über  2:iter  unb  SQlotto  98  f.  101.  125.  127.  —  lieber  î)ic 
ÎHecenf.  in  ber  %üq.  b.  35.  zc  f.  beç  bem  flieg.  SSrief. 

55er  nad)|lef)enbe  ÎCnêjug  auâ  SiJtenbetèfofinè  S^rufa-- 
lem  njtrb  jur  (gifcnntni§  aller  (ancö  im  flieg.  35rief)  »ou 
<f)ttmanu  gebraud)teu  ©teHeu  u.  SInfpielungen  genügen. 

Serufalem 

ober  über  rcligiöfe  ^ai^t  unb  3»bcntum. 

QSon  aRcfeê  aKenbeBfor;n.  Berlin  1783. 

©rjîer  5lbfd)nitt. 

&taat  unb  ÎJÎefigicu  —  ■•  -  mau  Çat  für  gut  befun» 

bcn,  biefe  i^erfdiiebene$Ber[;ä[tnijye  bcé  gefefligen  9Jîenfd)en 

in  moraIifd)e  Sffiefen  abjufonbcru,  unb  jebem  berfeibeu  ein 

eigne»  ©cbiet  -  -  snjufdireiben.     2(bcr  -  »   W  ©rangen, 

bie  île  trennen,   ftnb  nod)  Ui>  iht  uid)t  genau  beflimmt. 

SKan  lKf;et  balb  bie  Äird)e  -  -  balb  ben  ®taat  jîct)  din-^ 

griffe  erlauben  -  -  Unb  unerme§[i^  ftub  \iie  Uebcf,  iie  ai\& 

ber  59îi§f;el(igfeit  biefer  moralifc^en  23efen  bisl^er  cntfran» 

ben  imb,  unb  nod)  ju  entfielen  brcÇ^eu  --  unb  oertroôen 

fie  lîci),  fo  i|î  eâ  getrau  um  iaè  cbeliîe  Äleinob  ber  mcufc^« 

!td)cn  ©(ürffeligfeit;   benn  îic  i^ertragen  ftcJ)  fcften  anitïi, 


332 

&\i  um  ein  tïitM  mcralifc^cô  üSefen,  tie  ^xt^^eit  bes 
OifrcijJenS,  bte  toit  if;rer  UnciiiigFeit  eiutgeu  $Coi:tf;cit  jm 
jie^eii  weif,  oii3  if;rem  9îei(i)C  s»  »verbannen. 

IDît  Scfpctiâmuâ  f;at  bcu  JBor^ug,  ha^  er  bünbkj 
<|1  -  -  feine  gctbeningen  -  -  iTiib  toâ)  unter  jîc^  jufam' 
ntcnf;ängcnb  uiib  fpflemah'fct)  -  -  ©o  aud)  uac^  rümifc^- 
fatf;oIifd)cii  ©runbfdgeti  tie  fird)Hc{)e  Sßerfajjuug  -  -  ßuet 
©ebäube  i(l  aiifgefüf;rt,  uub  t«  allen  Steilen  beffelbft 
f)ctx^à)t  öonfommene  D'îuf^e.  jÇretjIicî)  nur  jene  fürd)terficf)« 
ÎRu^e,  rote  SOîcntefquieu  fegt,  btc2(tenbê  in  einer  geftung 
i(l,  n5e[d)c  beâ  5îad)tê  mit  ©türm  übergeben  fotl  -  -  ^n 
ben  crjleu  3citcn  ber  Oîeformation  -  -  fîubet  man  bie 
©(griffen  -  -  »cller  uubefîtmmten  unb  fcî)»anFenben  ^t* 
griffe,  fo  oft  «on  52tîffè""3  ^^^  firt^licfjen  ©eroalt  bi< 
àîebe  i{î. 

îfîomaS  ^obbeô  -  -  ber  bûrgerlicîien  Unruhen  über- 
brufftg  -  -  fe^te  tit  ^od)iîe  ©lücffefigFeit  in  9iu^e  unb 
©td)erf;eit,  fïe  mod)U  fommeu,  n)of;er  ftc  wollte  -  -  Md 
JKed)t  grunbet  (ïc^  waà)  feinem  <B\)^em  auf  "^adjl,  unb 
aße  a^erbinblic^feit  auf  ^urc^t  -  -  ^cbbeS  -  -  fd)arf|"inni» 
ger  S^rtfium  f)at  Unterfud)ung  »cranfaÇt.  SOîan  r;at  bic 
Sbeen  «on  9iecl)t  unb  ^flid)t,  S!Jlad)t  u.  SSerbinbiidjfeit 
leffer  entroicfclt;  man  f;at  pf)t)f.  SSermogen  \>on  ftttf.  35er» 
mögen ,  Ö5ewalt  »ou  SScfugnils  rid)tiger  unterfc^eibeu  ge» 
ferut,  u.  biefe  Unterfd)eibungeu  fo  innigfl  mit  ber  ©prad)e 
»erbunbeu,  ia^  nunmef;r  bie  SBiberiegung  beê  |)obbeftfc^en 
©çflemS  fd)on  in  bem  gefunben  3Jîenfd)em5er(îanbe,  unb 
fo  ju  fagen  in  ber  ©prad)e  ju  liegen  fdjeint  -  -  5ÏRad)t 
u.  9led)t  jtnb  i^erfc^iebene  Singe,  w,  roaren  aud)  im  ©taube 
ber  îïîatur  l;eterpgene  SSegriffe  -  -  5luf  fold)e  SOBeife  fan 
Çiâ)  in  unfern  iîagen  jebcr  ©d)üler  beé  Dîaturrec^tê  einen 
5:riump^  über  2:1;.  >f)obbe5  erwerben,  ben  cr  im  ©runbe 
bod)  if;m  gu  »erbanfen  i)at. 

Sode  — fuc^te  bi«  ©ereiffenêfreç^eit  auf  t.  anb.  2fîeife 
i^u  ((^irmeit.    3«  f-  S5riefen  über  bie  toleraHi  leflt  tx  bi« 


3m 

ßeüntticn  3um  ©runbe:  Qin  Staat  ftp  t.  ©efcHfd).  ». 
3n^eiifcl)cn ,  bie  fïd)  uereiiiißeii,  um  \i)xe  scüf.  SBc^Ifact{> 
gcmeiiifc^.  ju  bcforbcru.  «£)ierau3  felgt  atébcim  ganj 
îtatijrl.  bag  b.  ©taat  iTd)  um  b.  ©einumiiaen  ber  ^Bürger, 
i\)xc  euM'çje  ©(iicEi'eïigf.  betr.,  gar  uict)t  ju  befiimmerii  - 
l?abc  -  -  ©ebr  n)o(rl!  Sicçc  jïd)  ber  3»ti(l  burrf)  eine  SBort» 
erflärung  cntfd^eibeu;  fo  tvii^te  i^  feine  bequemere  -  - 
aileiu  -  -  rcaê  für  ®runb  f;abeu  mit,  bfe  2lbfic^t  ber  ®c» 
(«[lfd)aft  bico  auf  baâ  3eitf.  ein5ufd)ränfen  ?  -  - 

S5en  eiuer  aub.  @eitc  ift  eê  im  geuaufteu  25er(îanbe 
ireber  ber  53a^irf;eit  gemä§,  uod)  bem  S5e(leu  ber  3Jîen« 
fd)eu  guträcilic^,  ia^  man  baê  3eitnc^e  ucu  bem  Grotgcu 
fo  fcf)arf  ûbfdjaeibe.  X)em  îOîenfi^en  roirb  im  @runbe  ute 
fine  ©an'gfeit  ju  îfieile  rcerbcu:  ©ein  (Sroigeä  i(l  bloft 
ein  unauff;i>rlid)e5  3eitHc{)e  -  -  Wlaw  \5errcirret  bie  be- 
griffe, »eun  man  feine  seitlirîje  SBcÇjifaÇjrt  ber  ciüigeu  (Slücf» 
feligfeit  eutgegeufe|et.  Uub  biefe  S^erroirrung  ber  SSegriffc 
bleibt  nirf)t  of;nc  praftifc^e  3^c(gcn  -  -  ^kfe^j  Seben ,  fag«u 
bic  Sîabbineu,  i\t  ein  Sßcrgemad)  -  -  über  nun  Dütet  euc^, 
bicfe»  Scbcn  mit  ber  3ufunft  iveiter  in  ®egeufa(3  ju  briu» 
gen  -  -  Sem  331cbftd)tigen ,  ber  auf  fd)malcm  Btci^c  »an» 
beln  feil,  n>erbcn  burc^  bergUid)eu  33orfpiege[ungcu  ©taub» 
puuft  u.  @ct7d)t5frei§  »erriicît,  u'.tb  er  i(l  in  @efa|)r, 
(c^roinbfi^t  ju  werben,  u.  auf  ebenem  23ege  àu  flofpern-- 

3d)  \)aU  mir  bie  SSegriffc  von  ®taat  u.  3îe(igiou  -  - 
i)utd)  folg.  55etrad)tungen  beutl.  ju  mad)en  gefuc^t  -  - 
£)^nt  Gtfüllung  uufererCbIicgenf)eiteu  ijî  für  un»  --  n>e» 
ber  auf  ßrbcn  nod)  im  «£)tmme[  ein  ®[iirf  ju  erwarten. 
9tuu  ge()crt  àur  luafjren  Grfüüung  uufcrer 'Pflidjten  sraeier» 
Wi:  ^anbluug  u.  ©efînming  --  3"  beiben  mtt  berÜKenfc^ 
burd)  ©riiube  geleitet,  u.  jroar  ju  bcn  -£)aubfuugen  burc^ 
Semegungêgriinbe,  u.  su  ben  ©eilnnungen  burd)  Sßa^r» 
^eiregrünbc  -  -  Oeffcnt[id)e  îlnftalten  gur  S3i(bung  beS 
2Renfc^en,  bie  iTd)  auf  SBer^ältniiTe  bea  SEJÎenfc^en  ju  ©Ott 
i>eiie^en ,  nenne  ii)  Äirc^e  ;  —  jum  îDîenfc^en  ©taat.  Uk« 


334 

ter35ifbunç\  beé  Tltniâjcw  i^erfte^e  ic!)  tie  SScmûÇuug,  bel:. 
fce5,^@e|nimni9en  u.  <£>anblun3eu  fo  einjunc^teu,  ba§  (te 
jur  ©[iicEfeligfett  iibereiniîtmmcn  ;  fcie  SDîenfc^eu  crjie^eu 
u.  regiereu. 

-  -  î)te  beFannfc  jÇra^c  :  SBefrfjc  Dîegteruiigêform  ifl 
bte  bejîe?  -  -  3iti  ©runbe  ifl  |le  su  uubejîimmt,  faft  fo 
»te  jeue  meï)ictuifct)C  ^ta^e-  wn  g^eidjer  5Irt:  SBelc^e 
©peife  Ijl  bte  ciefunbejle  ?  -  -  Unfcr  atteu  Umflänbeu  -  - 
aber  f;a(te  iâ)  eô  für  etiicu  untriigtid^eu  5!IDîa§|1ab  »ou  ber 
®üte  ber  Dîeaicrungsfprm,  je  me^r  -  -  bem  35ürger  2(u" 
Ia§  gegebeu  wirb,  aufd)aucub  ju  erfeuueu,  ba§  er  auf 
eiuige  fetuer  ÏRedjte  uur  jum  aügemeiueu  SBefieu  35erjic^t 
ju  t^un  -  -  tat  uub  aifo  «ou  ber  eiueu  <B>eiU  burcf)  2f euffe« 
ruug  beê  SBof;fn5clIeuê  ebeufoüief  geiDtnnet,  aie  er  burc^ 
bte  2tufppferung  >)êr(iert  -  -  - 

2)er  ©taat  beguiigt  ftct)  aHenfaMé  mit  tcbtcu  ^aub* 
luugeu,  mit3Bcrfeu  cfjue  ©eijî  --  aud)  wer  niâ)t  an  ®e^ 
fe0e  glaubt,  niuê  ma)  bem  ©efe^e  tf;uu,  fcbalb  eêSauc» 
tiou  erfialteu  r;at  -  -  >f)icr  jeigt  tlct)  aifo  fdiou  eiu  »efeut» 
Iid)er  Uuterfd)ieb  jiüifd^eu  Staat  u.  Oîeligiou.  'Ser  ©taat 
Qebidet  unb  Jiviugt;  bte  *KeIigicu  belel^rt  u.  iiberrebet  -  - 
25er  <Btaat  bellet  »ollfcmmeue ,  bie  jîird)e  blc§  uuoodfom* 
meue  Dîed)te.  Um  btefe»  gel)örig  inè  Stc^t  ju  fc^eu ,  cr* 
(aube  mau  mir  ju  'iicn  erflen  SBegriffeu  Çiuaufjufteigen, 
uub  beu 

Urfpruug  ber  3n>flugêred)te  u.  ©iiltigfeit  ber  SBertrâge 

uuter  beu  Soîenfc^eu 
ttwaé  geuauer  ju  uuterfu(ï)eu.  3c^  i>ii^  iu  ®efaf;r  für 
mand)e  Scfer  ju  fpefulatiu  ju  »erbeu.  Slfleiu  l^at  ioâ) 
jeber  bie  jÇrepficit  baê  ju  übcrfrf)Iageu ,  »waê  utd)t  naà) 
feiuem  ®cfd)macfe  ijl.  'Eeu  greuubeu  bcâ  9îaturrcct)t5 
burfte  eê  uid)t  uuaugeue^m  feçu,  ju  febeu,  »te  tc^  mie 
bie  erileu  ©ruubfa^e  beêfelbeu  ju  erorteru  gefuc^t  Çabc— 

î)ie  SSefuguii  (baê  fîtti.  aîcrmogeu)  jtc^  eiueê  T)h\' 
fieé  ttlê  UJîittelâ  3u  feiner  ©lücffeligfeit  au  bebicnen. 


335 

Çci'f t  eilt  tRcdjt.  îiaé  aScrmögcii  atet  f}(i^t  ^ittlidj,  roenn 
«ê  mit  ben  ©efe^en  tiet  ÎSeio^eit  u.  ®üre  l>c|îef;eu  fanit, 
u.  bic  î^inge,  bie  aB  ^littd  5ur  ©fiirffcligFeit  biencn 
îomten,  »erben  ©iiter  genannt.  î)er  îOîcnfc^  l)at  alfo 
ein  9îect)t  anf  geiiMJTc  ®üter  ober  SDîittel  jur  ®[ütf* 
feltgfeit,  infoiüeit  fcld)eê  beu  ®efe§eu  ber  SCBeiôÇ)eit  u. 
©iite  niri)t  iriiberfpricl)t. 

2Baê  nacf)  ben  ©efe^en  ber  SCBeiê^eit  u.  ber  ©iite  ae« 
f(i)e()eu  niu§,  ober  beffen  ©egent^eit  ben  ©efc^en  ber 
SB.  ober  ber  ®.  n)iberfprecl)en  mürbe  :  f;ei§t  ftttlid)  not^» 
«senbig.  2>te  )Tttl.  îîotf^roenbigfeit  (©chutbigfeit)  etwaé 
ju  tf;un  ober  ju  unterlagen,  ifl  eine  'Pflid^t. 

S)ic  ®efe§e  ber  2B.  u.  ®.  fonnen  fîd)  nic()t  einanber 
n)iberfprect)en.  SBenn  \A)  a(fo  ein  9îecl)t  ijcibc  etruaé  ju 
tî)un ,  fo  fann  mein  îiebenmenfcl)  fein  Dîecbt  Ifjaben,  mi(ï) 
baran  3u  »erf;inbern;  fonfl  wäre  ebenbiefelbe  >f)anb(ung 
ju  einerict)  3eit  fîttficf)  möglich  u.  |îttlid)  unmögüc^. 
(Sinem  jeben  Dîecbte  entfpricfet  alfo  eine  'Î3fltct)t;  bem 
3îect)te  ju  t[)un  entfpridjt  tie  ^flià)t  p  (eiben--u.f.  to.*) 

5Seiê[;eit  mit  ®üte  »erbnnben  fjei^t  ®ered)tigFeit.  — 
S)ag  ®efe^  ber  @erecl)tigFeit,  anf  njclci^eê  ein  9îed)t 
ftd)  griinbet,  i(l  entraeber  »on  ber  3Sefcl)affenf;eit,  ba0 
oUc  JSebingungen,  unter  n)efd)en  baê  'Prabifat  bem 
©ubjefte  jnfommt ,  bem  9îect)tf;abenben  gegeben  ftnb, 
ober  nid)t.  3»  bem  erjîen  galle  i(î  eé  ein  »ollfomme= 
neô,  in  bem  aubern  ein  unuollfommeneâ  Oîedjt.  95ei) 
bem  miüollf.  Dîecl)te  nämlich  f;ängt  ein  2;f;eil  ber  $ße« 
bingungcn,  unter  welchen  iaè  3icd)t  jufijmmt,  »on  bem 
SGBiffeu  u.  ®en)ifi"en  beö  'Pflic^ttrâgerê  ab  -  -  (5ê  giebt 


♦)  3Ran  ntöd)t  fcen  (Stnwutf:  ter  Attegâmonn  ÇoBe  in  rod^ren« 
bem  Ättege  tte  Î8efugnt§,  ten  5?ctnb  um;itl)ringen,  o^nt  baft 
Itefem  bie  ^ftid)t  obftege,  foliïieê  ju  leiten.  SCStein  bet  ÄriegS' 
monn  ïjat  biefe  SBefugni^  niijt  aie  aJienft^;  fonbet»  oit 
Stîtglieb,  ottt  @Plbucs  («â  Ertegfû^renben  @taaf3. 


336 

roUPcmmeiif  a.  unccllf.  foroo^l  'Pflirf)tfn  aU  Dîe^te. 
5ene  f)eiçen  3»an95recf)te  'u.  Sii^angöpflic^fen  ;  btefe 
fingegfu  5lnfpruct)e  (35itteu)  u.  ®enjiiKiiêpfIid)ten.  3ene 
Itub  diiçcrlic^ ,  biefe  obtr  mir  imierltct).  3ïPaii95red)tc 
ïiirfeix  mit  ©eroalt  erpreßt;  S3itten  aber  uerrcetgert 
îuerbeu  -  - 
SDic  ®üter,  auf  KCliit  ber  SJîenfd)  ein  auêfc^Iiefen» 
■  beô  3fîed)t  ^at,  fiiib  1)  feine  eigeiun  gâ^ioireiten  ;  2)  roa* 
cr  burd)  biefelbcit  ^errcrtringet  -  -  CPrcbufte  fcineô 
ÎÇlei§cê);  3)  ©iiter  ber  Dîatur,  bie  er  mit  ben  'l)ro» 
buFteu  feincâ  g(ei§eê  fo  oerbmiben,  baf  lïe  v^oii  benfel» 
ben  o^ue  3erjîoruug  nicl)t  mff;r  getrennt  werben  Fön» 
nen,  bie  er  fîd)  aifo  ju  eigen  gcmadit.  -hierin  beileget 
alfo  fein  naturlict)eê  Eigentum,  u.  biefe  ©iiter  ftnb 
aud)  im  ©taube  ber  Dîatur,  beuor  uo^  irgenb  ein  35er» 
frag  unter  ben  SJîcufc^eu  (îattgefunben ,  »eu  ber  urfpr. 
®emeinfd)aft  ber  ®üter  auêgcfct)(ofTen  morben  ■  -  5îi(^t 
aHeê  (gigeutum  ijl  tloê  conüentionetf. 

2)er  Sïîeufcl)  Faun  of;ue  aSoÇ)(t^un  ni^t  gliicflid)  feçu  ; 
nic^t  cf;ue  leibeubeê,  aber  ebcnfo  rcenig  cf;ne  t^ätigeä 
2Sof)(tf;un  -  -  2Seun  a[fo  ber  93îenf(^  ®üter  belT^t,  ober 
ÜKittet  3ur®[ürff.  in  feinem  5i>ermögen  f;at,  bie  er  eut» 
beeren  Faun,  b.  i.  bie  nid)t  notf;»).  ju  feinem  îDafep» 
erforber(ici)  jtnb ,  n.  s«  feinem  ^efferfepn  bienen  ;  fo  i(l 
er  i'crpflicl)tet,  fclct)e  sum  2;()eir  sunt  Sejlen  feiueé  9?e- 
t)enmenfd)cn,  jum  2Bcf;(u^pllen  anjuiuenben;  beun  S5ef« 
fcrfepn  ifî  »en  2So^IreoI(eu  unjertrenniid)  -  -  SBas  alfo 
ber  9)îeufc^  -  -  ©ein  nennen  Fann,  i(l  tfjeifê  jum  ©elfcjl« 
gebraud)  (eigenen  SfJu^eu),  t^eilé  jum  SGBo^höoKen  ge« 
«ibmet  -  -  SBie  aber  taè  SSermcgen  ber  5ÖZenfri)cn  ein« 
gcfd)rânFt  -  -  ift  -  -  fo  Fömmt  e»  auf  bie  2luou>af;[  u. 
nähere  SBcftimmung  an,  mieüiet  üon  bcm  SReinigen  ic^ 
3um  23cf;(U)olIen  bciliuimen  fcU?  ®egen  rcen?  ju  n>eU 
ä)tt  3citl  unb  unter  TOe[d)en  Um(laubeu?  SBet  foß 
biefeê  entfc^eiben?  n>er  bie  ßclliflonefälle  fc^Itc^ten?  — 

5îi(^t 


937 

Ï}lx6)t  mein  9îacî)ilcr  -  -  SOÎfr ,  ttnb  mir  aHetn ,  fömmt 
aifo  im  ©tanbc  bec  5îatiir  baâ  (5utfc{)cibiingSre(i&t  ju, 
ob  uub  roieincl,  ivenn,  rcem,  unb  unter  n?elc^en  S3«» 
bingungen  icî)  jum  2Sor;Uf;nn  uerDunben  tin?  -  -  3nt 
©tanbe  bet  Sf^atur  ftnb  atte  pofîtiue  '))flid)ten  -  -  Ho5 
.iniüoKfommene  îSflic^ten;  fo  wie  pofttiüe  9îed)tc  --  bIo3 
uni^otlFommcne  üic&ite,  feine  ^flid^ten,  iU  erpreÇ-t  i»cr:« 
ben  Fonnen,  feine  uicà)U ,  tic  3n5ang  erianben  --  2Cuf 
mein  ©ntbiinfen  aliein  mu§  eâ  anFommen,  waà)  wefc^ec 
Kegel  id)  bie  SoUittcnéfaile  entfd)eiben  reiK  -  -  (Sa  ijl 
Ieid)t  ju  erad)ten,  ia^  nur  biejcnigen  ^erfoneu  tm 
©tanbe  ber  Dîatnr  unabf;ängig  finb,  benen  man  eine 
»ernünfrigc  (Sntfc^eibung  ber  ÊoKifîonêfâHe  jutraueii 
fann  -  -  bie  Qltexw  fînb  -  -  uerbnnben,  i^rc  Jîinber  in 
ber  Äunfl,  (îcIliilonêfaKe  üerniinftig  ju  entfd)ciben,  nac^ 

u.  narf)  ju  üben ') 

-  -  Za^t  unô  »on  biefer  3;f;eorie  ber  ÎReéitt,  ^fticf)ten 
u.  35ecträge  bit  SInnjenbung  ouf  beii  Unterfdiieb  j».  <Btaat 
u.  Äirc^c  mad)en,  bauen  wir  auegegangen  ftnD.  ^eiic, 
@t.  u.  Ä. ,  ^aben  fonjobi  ^anbiungen  aIo®efïnnungen  ju 
i^rcm  ©egenflanbe  -  -  5DJan  fann  --  für  gut  jtnben,  anf 
ba§  9îed)t  ber  Unab^angigfeit  burd)  einen  gefellfd)aftti^eu 
aSertrag  aSerjic^t  ju  t^un,  u»  burd)  ^ofîtii^gefe^e  W  un» 
üoUf.  '}3flid)ten  in  »ollf.  ju  »erwanbeln  -  -  SDer  ©taat, 
cber  bit  ben  ©t.  »orfleHen,  werben  aie  e.  moral.  «Perfon 
betrad)tet,  bie  über  biefe  ü\td)U  ju  waften  r;at  --  jîann 
«un  ber  ©taat  nid)t  bur^  innere  Sriebfebern  wirfen  -  - 
fo  rcirft  er  wenigil.  burc^  aujfcre,  u.  »er{)ilft  meinem 
Sîac^jïen  3u  bem  ©einiQen. 


•)  Sluf  btefe  feÇc  elnlcuc^tentie  StuSeinanberfcèntig  ber  îBcgrtffe 
bin  iä)  »un  tem  p^tlofov^tfdjen  Sfvct^tSgele&rtcn,  meinem  fcÇt 
»ertÇcn  ?freunbe,  tem  .^»etrn  STffifiensratô  Älctn  geführt  roor» 
ten,  mit  bem  i^  baâ  (Berguûgen  gehabt,  mi^  übet  tiefe  91a« 
tetie  JU  ustei'galtea  — 

Comano'8  ©«Stiften  VIII.2^.  22 


338 

ui\â)t  affo  bie  Sttcâiil  •  -  SWan  Çot  bte  qJaraHele  3a 
weit  gebogen,  ©egcn  ®ott  —  gegen  SKeufc^en  —  backte 
man  -  -  ûKc  ungered)te  TCnmaguiigen,  bie  ftc^  fog.  Wiener 
ter  Oîef.  unter  bem  Dîamen  bec  Äit^c  »on  je()er  ertaubt, 
ûQe  ©eraalttfiätigfeit  u.  SSerfcIgung,  tie  ftc  auégeubt/  a(* 
1er  3n5ifl  u.  3iüiefpalt,  SKeutercp  unb  51ufru^r,  bie  (te 
ûugejettelt  l^aben,  u.  atte  Uebet,  tic  »on  j'efjer  unter  bent 
©ct)eiue  ber  9îeL  »on  iÇ)ren  grimmtgjîen  geinben,  »on 
^euc{)cle9  u.  SKenfdienfcinbfc^aft ,  auegeiibt  werben,  fînb 
cinjig  u.  allein  grucfete  bicfer  armfefigen  ®op^ijlerei;  ;  ei* 
iieê  »orgefpiegelten  (^onfliftê  jm.  ©ctt  u.  9)îenfd)en,  Dîecf)« 
ten  ber  ©ott^elt  u.  Dîe^ten  beê  9)îenfd^en  -  -  ©ott  te« 
barf  unfreê  SSeçjîanbeê  nic^t;  »erlanget  feinen  Sienfl  »ou 
«ne  •)  --- 

iïBenn  aber  bie  Ä.  fein  Eigentum  ^at,  met  Befofbet 

bie  Serrer  ber  JKei.  ?    Dîei.  u.  ©olb W  Segriffc 

fd)einen  fîd)  einanber  ju  flieÇien.  SEBaé  »erfpricf)t  ftc^  -  - 
ber  ^rebiger  ber®otte5furd)t  für  (Sinbrucf,  i»enn  er  nac^ 
So^ne  auêge^t?—  ©ie()e,  ic^  le^re  eud)  ®efe^e  u.  9îed)te, 
fo  n)ie  mid)  ber  (Sroige  mein  ®ott  u.  f.  ».  V.  35. 2)1.4,  5. 
©0  n>ie  mic^  mein  ®ctt,  erflàren  bie  Dîabbinen,  nne  et 
mi(^,  c^ue  ©utgelb;  fo  id)  eud),  u.  fo  auc^  i^r  bie  ßuri" 
gen.  S3eaaf)[cn,  Sonnen  ijl  für  biefe  erhabene  SSefcftäfti» 
gung  fo  unnatürlich  -  -  ba§  bie  minbefîe  2tn()än9lid)feit  an 
©eroinnen  uub  ©rrcerben  biefen  ©taub  su  erniebrigen 
fc^eint  -  - 

-  -  ouc^  ber  Btaat  l^at  bur^  feinen  aSertrag  baê  min« 
befte  3n>angêre(^t  über  ®e|tnuungen  erlangen  ft^nnen. 
lieber^. 

*)  2)te  Sortit  ®tcnft,  (S-\)te  u.  o.  ^alen  in  5Pej.  ouf  ®ott  eine 
flanj  antcre  aJebeutung,  aI8  in  aSej.  ouf  ajtenfc^en  -  -  (SÇte 
Sottes  nii^t  (g^te,  tie  iij  ©ott  ont^ue.  SRon  ))at,  um  tie 
®orte  ju  retten,  i^re  33eteutung  geânïcrt.  X>et  gemeine 
SRonn  oBct  îlebt  no^  immer  an  t«  ilftn  gcroö^nl.  58cb.  — 
»otanS  in  Sïetigipnêfat^es  oteUißetn>ff:unaen  entftanben  ^nt. 


339 

UebcTf).  feinten  bie  ®ef.  ber  5)îenfcî)cn  Fein  SBol^lwoncn, 
îeibcn  feinen  Bwang  -  -  5)af;er  baS  minbejle  9Sovrcc{)t, 
baê  if;t  euren  Dîefigiono  =  uiib  ©ejïnnungouerroanbten  of* 
fcntlid^  einräumet,  eine  inbirefte  53e(îecl)ung  ;  bie  minbejîc 
%ïe^\)dt,  tie  if;r  ben  ^iffibenten  ent3ie{)et,  eine  inbireftc 
S5e(lrafung  ju  nennen  ijl  *). 

5urcï)t  u.  Hoffnung  tvirfet  auf  ben  SBeotel^rungStrieb 
ber  ?[)îenfrf)en;  95ernunftgrünbe  auf  fein  ©rfeuntuiêuer* 
mögen  -  -  aîorfieUung  beê  ©uten  u.  SSôfen  jtnb  SBerfjeug 
für  ben  iSitlen  ;  ber  aBaDrf;cit  u.  Uuroa^r^.  für  ben  33cr» 
flanb  -  -  -  Öf;ne  @ptt  u.  SBorfc^ung  u.  fünft.  Seben  i(l 
SDîenfc^enliebc  eine  angebcrne  ©ct)n>ad)I;eit,  u.  SSofjhvoKeu 
reeuig  me^r  aie  eine  ©ecferet),  hic  mit  unS  einanbcr  ein* 
2ufcf)roa^en  fud)en,  bamit  ber  Zï)ox  jîd)  pfncfe,  uub  ber 
^luge  ftrf)  gütlich  tf;un  u.  auf  j'eneâ  UnfD(len  fic^  luflig 
macl)en  fonne. 

^auin  iDtrb  eê  nötf;ig  fcçn ,  wâ)  bie  {^ragc  ju  k« 
ïï\l)tcn:  06  eê  erlaubt  fct),  bie  ßefirer  u.  'Priefler  auf  gem. 
©laubeusle^ren  ju  fcecibigcn  —  2Ber  bu  aud)  fepe(l/  lie» 
ber  Sefer!  fo  bcfd)u[l)igc  mic^  ^ier  nicî)t  ber  3weife(fu(t)t, 
ober  ber  bijfen  Si|î,  biet)  jum  ©fepticiflen  macï)cn  ju  mof« 
{en.  3ct)  bin  üie(Icic{)t  einer  «on  benjeuigen ,  bie  am  meitc» 
(len  »on  biefcr  Äranff;.  ber  ^eek  entfernt  ftnb,  u.  |te  an 
allen  il)tcn  5îebenmenfc{)en  furiren  ju  fonnen  am  fcf;nlic^» 
(îcn  njünfd)cn.  2lber  eben  beêraegen,  meif  ic^  biefe  Äur 
(0  oft  on  mir  feïbft  »errtcï)tet  u.  an  anbern  »erfud)t  ^abe, 
bin  ic^  gcn)af)r  worben,  wie  fdimer  fîc  fet),  u.  reie  wenig 
man  ben  ©rfofg  in  >f)änben  (labe  —  3à^kt  bie  SOîdnnet 


*)  (Stn  ©oacgtum  »on  gereÇtten  u.  angefcfencn  (Kdnnern,  ta 
einem  Û6tigcn8  stcmlic^  fculbfamen  Staote,  lieg  oor  einiget 
Beit  geniiffe  25iiTttenten  -  -  toppette  ®e6ül)ren  beja^^Ien,  unb 
olä  <îe  con  b.  ©br.  beêrcegen  jut  ÏRcbe  gcficnt  reurten,  root 
fcie  <s^ntfd)ult. ,  jene  roören  loa}  libetoU  im  Bürgetl.  ielta 
detcrioria  Conditionii. 

22* 


a40 

flu«,  bic  carc  fiel[)rpçic  m.  cutc  Aanacïit  kfîetgcn,  e.  fo 
maueren  (Sag,  ben  jtc  --  6efc^n>oren,  in  3t»cifel  s<eî>en; 
bie  S3tfd)öfe  otfc,  bie  tm  Cbcr^aufe  ft^enj  bic  rca^it^afttg 
grogeit  ÎOîauner  alTe,  bie  in  ©ngf.  2fmt  u.  SSürben  bc» 
Ffeibcn  u.  jene  89  2tttiFer,  bie  jte  kfd^moten,  nic^t  me^r 
fo  uubebingt  annehmen,  aie  fte  iî}ne\x  »orgelegt  reorben-- 
uub  fagct  ûBbann  noà),  man  fonne  meiner  unterbrücften 
SUaticn  Feine  bürg.  fÇrcçÇeit  einräumen,  œeil  fo  »ielc  un* 
ter  i^nen  bie  (Stbc  gering  ac^teien!  —  --  -  J^irc^enguc^t 
einführen,  u.  bie  bürg.  ©lütffengFcit  ungeFränFt  erbalten, 
ôleiclict  bem  a5efd)eibc  beê  ûUerbo^jîen  Dîidjterê  an  beu 
SluFIdgcr:  (5r  feç  in  beiner  ^anh,  tcà)  fc^one  feine«  Ce» 
benéi!  3erbri^  baê  gaf ,  wie  ik  ÎCuêieget  Jiiniufeèenj 
bo^  Iû§  ben  aSein  nic^t  auèlaufen  î  -  •  • 

Sroeiter  2tbf^nitf. 

-  -  3n  ben  ®5tt.  2lnj.  fuÇ)rt  ber  ÎKccenfent  meine 
S3ef;fluptun3  an,  ba§  eê  Fein  Dîec^t  auf  ^erfonen  u.  îiinge 
gebe,  n3elcl)eâ  mit  Sebrmeinungen  3ufJ;ange  --  u.  fe^eÉ 
l^inju  :  „biefeà  alIeé  i\t  neu  h.  ï)aït.  2)ie  erflen  ®f  unb* 
„fä^e  werben  weggeleugnet,  u.  aller  ©treit  ïjat  du  Snbe." 
2a  wobl,  gef;et  eé  um  bic  erjîen  ©runbfa^e,  ik  nic^t 
anerFannt  werben  wollen.  —  ©od  aber  beêwegen  aßer 
©treit  ein  ©nbc  ^aben?  ©ollen  benn  ©runbfd^e  niemale 
in  3weifel  gejogen  werben?  ©o  Fönnen  SRänner  auê  ber 
pptbagorifc^en  ©c^ule  in  ©wigFeit  jlreiten,  wober  il;r  ßeb» 
ter  jur  gülbenen  ^üfte  geFommen ,  wenn  eê  niemanb  na* 
gen  barf  ju  unterfuc^en  :  ob  aud)  ^pt^.  überall  eine  gülbnc 
^üftc  f)abtl 

3ebeê  Spiel  l^at  feine  Oefe^e  -  -  na^  welken  ber 
Kampfrichter  urt^eilt.  aßiHjl  bu  •  -  Un  .^ampfpreiê  ia» 
»cntragen  ;  fo  unterwirf  bic^  ben  ©runbfd^en.  SSer  aber 
über  b.  îbeorie  ber  ©piele  nac^benFen  will,  Faun  aller» 
bing§  bie  ©runbbegr.  felbjî  in  2Cugenf(^ein  nebmen.  ©o 
flud)  i^pr  @eri(|)t.   2enec  (îriminalric^ter,  ber  einen  SOior- 


341 

fccr  JM  rieten  f}atk .  tratfite  tÇn  jum  ®e(länbniffc  feines 
aScrttr.  5lllcin  ter  Sîu^lofe  behauptete,  et  wiffe  reliieu 
Orunb,  roarum  c8  nict)t  eben  fo  gut  erlaubt  fep,  einen 
SiKenf^en  su  crmorbeu,  alô  c.  îî^ier,  um  f.  SScrtÇ.  »if« 
len,  umjubriugeu.  liefern  Unmenfc^en  fonnte  ber  9îid)» 
ter  mit  9îecf)t  ontroorten:  „"Su  rcugnefl  bic  ©runbfa^e, 
95urfcf)e  !  mit  bir  r;at  aïïer  ©trcit  ein  (gnbe.  •  -''  ©o  aber 
turfte  i()m  ber  ^Priefler  fct)on  ni(i)t  anti».  ber  iÇn  jum  îcbe 
vorbereiten  fotlte  --  ®er  Çatî,  beu  ber  ÎKec.  jum  SSepfp. 
anführet,  um  mi^  ju  raiberlegeu ,  trift  »olfenbê  uicî)t  jum 
3ie[e.  (gr  (prient  :  „SSir  a^oHeu  fie  {V\î  geleugn.  ©runbf.) 
inbeffen  auf  e.  be(l.  S^aH  auroenbeu.  î)ie  Subenfd).  iit 
S5erliu  bejîeUt  c.  *Perfon,  bie  nad)  ben  ®ef.  i^rer  Dîef» 
bie  Äinber  männf.  ©efd)!.  befc^n.  foH;  biefe 'Perfou  err;alt 
fcurc^  eiu  factum  gemijfe  iKeti)te  auf  fo  »tel  (SinPiinfte, 
ûuf  biefeu  befl.  fRawa,  iw  b.  ©emeiuc  îc.  Oîac^  einiget 
Seit  Fommeu  i^r  SSebenFiic^Feiten  über  -  -  baê  ©efe^  »ott 
b.  S5efct)n.  beçi;  fîe  weigert  fic^  ben  33ertrag  ju  erfüllen. 
îBIeiben  i^r  benn  nun  auc^  "ak  ÎHec^te,  bie  jîe  burd)  ben 
SBertrag  erhielt?  @o  überall."  —  Unb  toie  überall?  3^ 
rcitt  bie  îOîogl.  beâ  gaflè  angeben,  ber  fîc^  Çoff.  nie  ju« 

tragen  »irb  *) 

3ct)  Çabe  bereite  ju  crFennen  gegeben,  »te  îc^  mid^ 
ttid)t  getraue,  einem  -  in  bie  Enge  getriebenen  Sefirer  »or» 
gufdireiben,  rcie  er  fict)  aie  rec^tf^.  SKann  ju  »er^afteu 
Çabe  -  -  SBer  barf  r;ier  über  "ait  ©ewiffen^aftigF.  feineâ 
Sîac^fîen  ben  ©tab  brechen?    iSer  iÇir  au  einer  fo  Frit- 


♦)  QJÎon  eenie§et  nnter  ten  3nlen,  fût  ta§  STmt  ter  ©efc^net^„ 
roetet  (SinEûnfte,  nodE»  einen  Befi.  3îang  in  b.  ©em.  SBct  bie 
@efc^icîti(ï)îeit  teftëct,  oetrit^tet  cielm.  biefeâ  oerbienfir.  SBcrC 
mit  ÎSergnûgen  -  -  StEc  SetoÇnungcn,  bie  bet  SSeWneibcc  fûc 
f.  «Bertidttung  ju  erroatt««  l^at.  Befielet  ctma  botin,  taS  ec 
Éeçm  aSefdjneibunsSmoIe  oDenon  ft^et,  u.  noi^  bet  aRa^tjeit 
b«n  igcegen  fprid)t.  —  ©o  foEten  naé)  meiner  neu  u.  ^<t 
f<^c4a0abMi  2()60ttc  aUe  rctia.  SI«»i«{  (ef«|i  iPKbettl 


342 

(Sntfc^.  tins  3Sa«3e  fliifbtiitgcn ,  bic  fïe  mU.  ntcï)t  für  btc 
richtige  erfemit  ?  ^nbeffen  -  -  bi'efe  Uiiferfu^ung  -  -  tat 
loenig  mit  beu  beibeii  O^ragen  gemetu,  auf  »Deiche  alles 
fliiFommt,  u.  bte  iâ)  f)m  abermafê  »iebet^olc. 

1)  ©iebt  eê,  iiad)  bem  ®ef.  ber  93eruunft,  üi(d)U  auf 
^erfonen  u.  ®tngc,  btc  mit  Se^rmeiiiungeu  sufam» 
meu^iingen,  u.  bur(^  baê  (Siiijlimmeu  tu  btefelbcu  et» 
juorbeu  merbeu? 

2)  Äöniieu  aSertragc  u.  îlbFommnifîe  »oüFommene  Dîcc^te 
erjeugeu,  3roaugêpflid)teH  I;erücrbriugen,  wo  uict)t, 
cf;ue  alleu  SSertrag,  fct)cu  un\)OÜF.  oîec^te  u.  ©eroif« 
feuêpflicl)teu  ia  gereefeu  [îub? 

©iuei:  oou  biefeu  ©a^eu  mu§  auê  bem  9îatutred)t  et* 
iDt'efen  tüerbeu,  nseuu  id)  eiueê  3trtumê  übetfü^tt  roerben 
foU.  2)a§  mau  met'ue  SBe^aupt.  neu  u.  ï)art  ftiibet,  t^ut 
it{cf)to  sut  6acï)e,  ujeuu  i^c  iis  SSa^tÇ.  nut  iii^t  roibct» 
fpti^t. 

3c^  Fomme  ju  einem  weit  rcidytigetn  Sinreutfe,  bct 
mit  gemacl)t  rccrben.  „'Die  îBctnuuft  mag  eé  gut^ei§en," 
fcriirft  fic^  ein  uugeu.  ©djtiftjîellet  au»,  —  „a^iv  »aê  @ie 
fageu ,  n.^iberfprtd)t  bem  ©laubeu  ifjret  fBätet  -  -"  SBäte 
jiuu  bem  in  2Baf;r{).  aifo ,  unb  ià)  bacon  übetfü^tt ,  fo 
»pütbc  tc^  allerbingê  meine  ©ä^e  mit  S5efd)ämung  jutürf» 
nehmen,  u.  bie  ^em.  nutet  bem  3od)e  be»  ©laubeuê  — 
toà)  nein  !  nja§  foll  id)  ^eucl)eln  ?  2iutotitdt  Faun  bemü» 
tf)\Qtn,  abet  nict)t  beleihten;  jïe  Faun  bie  aSetu.  niebet» 
fc^lageu,  aUt  nittt  feifelu  -  -  ^patt  u.  FtäuFeub  ifl  eg  abet 
in  aßeu  g-dtlen,  njeun  mau  -  -  mit  ik  gef^ojyige  Slbftd^t 
lu^âitcibt,  W  9îel.  ju  meieret  \<i)  mi^  beFeune,  umsu» 
(tofen,  u.  t'^t,  wo  nic^t  anebtüdlid),  bod)  gleid)fam  nutet 
tet  ^anb  s»  eutfageu.  2)ergfeic^en  Gcufequeusetep  foUtc 
ßu»  bem  Umgänge  bet  ©cle^tteu  auf  ercig  »etbanut  fepn  -  - 
„©oUte  tct  je^t  »ou  3^uen  getraue  -  -  ©c^titt  juobl 
„iritFlic^  ein  ®â)titt  jut  Erfüllung  icc  ef)emaB  an  ©ie 
„etöangenen  Sapatetfc^cn  SSuufi^e  fe^u?--"  -'  KHein, 


343 

Cicïtet!  --  wenn  c«  »aÇt  iiî,  baf  bie  <ï#eme  meine« 
Kaufes  auêtreten  -  -  ijî  (i  n>of;Iget^a« ,  reeun  id)  meine 
^abfeligfeit  aug  bem  unter|len  ©tofmerfe  in  baS  oberfle 
rette?  SSin  ié)  ta.  ftd)erer?  9îun  ifl  baé  (S^riilentum,  roie 
©ie  lüifTcn,  auf  bem  Subentume  gebaut,  u.  mug  notera. 
wenn  biefeê  fällt,  mit  if;m  über  einen  >f)aufen  fîurjen. 
©ie  fagen,  meine  ©c^[u§fo(ge  untergrabe  ben  ®runb  be8 
Subentumâ,  u»  bieten  mir  bie  ©i^erf;eit  SOreê  oberjlen 
©tofiverFê  an;  mu§  iâ)  nid)t  glauben,  ta^  @ie  meiner 
[pptten  ?  -  -  3c^  r;abe  bie  cf;ri(îl.  9îef.  niematê  offentî.  be» 
(îritten,  u.  n>erbc  mid)  aurf)  mit  wahren  2Cnbangern  ber* 
fefben  niematê  in  ©treit  cinlajfen.  Unb  bamit  man  mir 
titd)t  übermale  ©c^ulb  gebe,  ic^  rcoßc  bur^  bergl.  (SrflS* 
tnng  gleic^fam  ju  »er(lel;en  geben ,  id)  ï)atte  gar  rooÇl  ftcg* 
reid)e  SSaffen  in^Pjänben,  biefen  ©lauben,  wenn  td)  wollte, 
gu  be(lreiten  -  -  fo  bejeuge  iâ)  hiermit  »or  ben  5lugen  be5 
«Pubt.,  ba§  iâ)  rcenigilenê  nic^té  ÎJÎeueê  »iber  ben  ©lau- 
ten ber  ßf;ri(len  »orjubringen  f)abe  -  -  ba§  i^  alfo  »on 
meiner  ©eitc  nid)tê  »orjubringen  î;abe,  iaé  mâ)t  f(^on 
unjä^lige  îJJîalc  »on  Suben  u.  Dîaturalijlen  gefagt  u.  wie* 
berîtolt,  u.  »on  ber  ©egeuparteç  béant»»,  u.  roieber^iolt 
roorben  fet). 

65  ifl  »aÇr:  iâ)  erFenne  Feine  aubère  ewige  SBabr- 
Çeiten,  aie  bie  ber  meufc^l.  2Sern.  nid)t  nur  begreiflich, 
fonbern  burd)  meufd)l.  Äräftc  bargetÇan  u.  bewährt  rccr» 
tien  Fonuen  -  -  ^â)  f;afte  biefeê  für  einen  wefentl.  ^JunFt 
fcer  Jub.  Dîcl.  u.  glaube,  ia^  biefe  Sel;re  einen  cl;araFteri* 
(iifd)en  Unterfd)ieb  jwifd^en  il;r  u.  ber  cÇr.  JRel.  auêmad)e. 
Um  eê  mit  einem  SBortc  su  fagen  :  iâ)  glaube,  iaè  3uben* 
tum  wi^i  »on  Feiner  geojfeub,  üid  in  bem  aSerjîanbe,  tu 
î»eld)em  biefeS  »on  ben  S^riflen  genommen  wirb.  1£)ic 
3fr.  l;aben  gottl.  ©efe^gebung  -  -  aber  Feine  SeÇ)rmeiuuu* 
gen.  Feine  •f)eilêwabrl;eiten ,  Feine  aög.  3>eruunftfâ^c. 
5)iefe  offenbart  ber  ©wige  une,  mic  allen  übr.  ÜKenfc^ew, 
«ßejett  burd^  Oîatur  unb  ©ac^e,   m  burc^  2Bort  «nb 


344 

©c^riff^efctien  -  -  3c^  beforge,  baÇ  blefeâ  öuffaHen  unb 
maïK^ent  £efer  ûkrmalê  neu  unb  i}aït  fc^eîuen  biirfte  -- 
aKau  nennet  ewige  Sßa^rl;eiteu  fciej.  ©û|e,  reelcfie 
fcer  3eit  nic^t  unterrcorfen  ftnb,  u.  in  ©wigf.  biefetbeii 
lUibeu.  îDiefe  jtnb  eutm.  notf;n). ,  an  u.  für  jtcî)  felbfl 
unueränbernc^ ,  ober  siifaüig;  b.  ï).  il^re  SSejîaub.  grünbet 
f[^  enhü.  auf  if;r  SBcfeii  --  lüett  jte  fo  u.  i\id)t  onberâ 
benfbat  ftiib,  ober  ouf  if;re  SBirffic^Feit  --  roeil  |le  fo  n. 
iniijt  anberé  wirfüc^  geworben  -  -  mit  anberit  Sffiorten  : 
fotüo^i  bie  notera,  olê  jufäli.  aSa^rl&eiten  fliegen  auê  einer 
gemciufd).  SD-üüU,  auê  ber  G-uelle  aller  S[Sa^rf;eit:  jene 
auê  bem  35er(tanbe,  biefe  auê  bem  SGBitten  ©otteê  --  2)ie 
erjîen  fiub  aucl)  ber  2lüma(^t  nnueränbcri.  -  -  bie  legten 
|)ing.  fiub  bem  SBtllen  ©otteê  untera5orfen ,  u.  nur  in  fo 
xaeit  unveränberlic^ ,  aie  eê  feinem  I;eil.  aSillen  gefällt  — 
2lu§er  biefen  crcigen  SBal^rl^eiten  giebt  eê  nod)  jeittic^c, 
©efct)ict)tên)a()rÇ)eiten;  2)inge,  tk  ^lä)  ju  ßiuer  3eit  guge» 
tragen,  u.  üiell.  niemalâ  reieberfommen;  ©d^e,  bie  burt^ 
einen  3ufammenfluê  jjou  Urfac^en  u.  2SirFungen  in  eiueitt 
?PunFte  ber  3eit  u.  beê  JJtaumeê  ma^t  geworben,  w.  alfo 
»on  biefem  fünfte  ber  3-  u.  bcê  üt.  nur  aie  waÇr  gebac^t 
juerben  fönnen.  3Son  biefer  2lrt  fiub  alle  SBal^rÇ.  bes: 
©efc^.  in  iÇ)rem  weiteflen  Umfange  -  -  Sic  notl;w.  S!Bal;rl^. 
grihiben  fi^  auf  33ernunft,  b.  i.  auf  uuüeränberlic^en  3iJ« 
fammen^ang  u.  wefentl.  3Serbinbung  jw.  ben  IBegriffen, 
»ermöge  n)elct)er  jîe  fic^  einanber  entw.  »orauêfe^en,  ober 
ûuêfc^lie§en  -  -  2iaê  2lnfel;en  beê  (5r3äl;lere  u.  feine  ©laub» 
Çaftigfeit  machen  tk  einjige  (Süibenj  in  ^tjl.  Singen  -  - 
d;ne  5lutoritât  »erfct)Winbet  bie  aBal;r^.  ber  @efc^.  mifc 
bem  ®efcl)el;enen  felbft  -  -  - 

3^  für  meinen  3;i;eil  Çabc  feinen  SSegr.  »on  berSr^. 
beê  9Kenf^en9efcl;ted)tê,  ik  ftd)  mein  verewigter  greunb 
fieffing  »on,  iä)  wci^  \\iä)t,  welkem ©efc^ic^têforfdjcr  ber 
ÎDîenfc^fjeit  t)at  einbilben  lajjen  -  -  25rt9  wir  bort)  immer 
i»iber  äße  î^cotie  «.  >£)ppotr;efcii  uwê  (Iräubcn,   unb  vou 


345 

Z^&t\aâ)în  rctcn,  niâitè  «13  uoii^Çatfa^en  r;öreu  ivoITcn, 
u.  uns  gcrabe  ta,  am  wentglîcu  uacf)  2;f;atfacl)ni  iimfcficii, 
wo  es  am  meifteii  barauf  auFotnmt  •  -  2)te  ©ttmme,  bie 
jîc^  -  -  auf  ©iiiat  I;oren  Iie§,  rief  nid)t:  „3<i)  iJUi  ber 
„(Sroige,  betn  ®ott!  îba»  notr;n).,  fcrbfîpnbige  Sßefen--" 
2)icfeê  i(l  allg.  20'îenfc()enre(.,  iiicl)t  3ubciitum;  unb  attg. 
S0îcnfcftenrel.  -  -  foltte  ï)kt  iud)t  geoffcubart  werben  -  -  SJÎein  ! 
ftUeS  bicfeê  »üarb  ucrauêgefegt,  Viaïh  vieil,  in  ben  3ßcr» 
lereitungêtagen  geteert  --  u.  nun  rief  bie  göttl.  ©timme: 
/,3cb  tin  ber  ßmige,  bein  ®ott!  ber  bic^  auê  SÜKijraint 
„gefüfirt  -  -"  3(lleê  biefeê  fiub  ®efd)ic^ton)af;r^citeu ,  bie 
i^rer  Dîatur  nad)  auf  ;^i(l.  (güibenj  berufieu,  bur^  ïïutori* 
tat  l)màï)xt  reerben  miijfen,  u.  burc^  SBuubet  befräftiget 
tuerben  Fönnen  — 

Unter  allen  Qîorfc^r.  beâ  mof.  ©efe^eâ  lautet  fein 
ßinjigce  :  ®u  fotl(î  glauben  !  -  -  bem  ©rauben  wirb  nic^t 
l)efof;Ien  --ja,  baê  Sßort  in  ber  ©runbfpr.,  ia^  man 
burc^  ©fauben  ju  iiberfe^en  pflegt,  f)ei^t  on  ben  me^rc* 
flen  ©teilen  eigentf.  aSertrauen,  3uüer|lc^t,  getrofle  33er* 
ftc^ernug  auf  3ufage  u.  3Ser^ei§ung  -  -  SBo  won  emigett 
aßernunftn3af;rr;.  bieOîebc  ijl,  l^eift  c§  nid)t  glauben,  fonb. 
erfennen  u.  n)ifîen--2lllea  menf^f.  SBiffen  Iciêt  ftd)  aKer=« 
bingê  auf  wenige  (Çunbamentalbegr.  einfd)rcinFen ,  bie  3unt 
©runbe  gefegt  werben  -  -  (S»  war  anfange  auebrücf[.  per:« 
boten,  über  ik  ©cfe^c  mef;r  ju  fd)reiben,  afé  ®ott  bec 
Station  burc^  SKofen  ^at  persetcf)nen  faffen.  „2BaS  müub* 
lic^  überliefert  werben,  fagen  bie  Dîabbinen,  ifî  bir  ni^t 
erlaubt,  nieberjufc^reiben."  aJîit  pielem  SBiberwillcn  ent^ 
fc^lüffen  ftd)  bie  ^aupter  ber  ©pnagoge  in  ben  folg.  3et* 
ten  SU  ber  not^w.  geworbuen  ©rlaubnif,  über  W  ®ef» 
fd)reiben  ju  burfen.  ©ic  nannten  biefe  (Sri.  eine  3er(î. 
beê  ©cfe^eâ,  u.  fagten  mit  bem  'Pfalmijîen:  „©ê  i(l  eine 
„3iit,  ia  man  um  beS  ©wigen  willen  taè  ©efe^  jer- 
„tlören  mu§"  -  -  iDaê  3eremontalgefe^  felbfi  ijî  eine  lebenbige, 
©ei|i  u.  |)era  erwetfenbe  %it  »ou  ©c^rtft  -  • 


346 

SDîit  cfiKtn  SScttc,  iotr  fînb  lîtteratî,  IBu^flaBeii« 
itictif^eii  -  -  u.  wir  föitnen  faum  begreifen ,  wie  ein  ©rben* 
fo^n  jï(^  tifben  -  -  fann ,  ojine  SSuc^.  ®o  war  e§  nic^t 
in  -  -  ï»cr  SSorwelt  — 

®aÇ  jmar,  wie  einige  glaulicn,  unfrc  a\p\)aUtif^i 
©c^rift  bfoê  3eid)en  ber  Saute,  unb  uict)t  anberö/  aB 
»ermitte[(l  ber  Saufe,  auf  ©adjen  u.  SSegr.  an^uwenben 
fepn  foüU ,  ifî  upKig  ofjue  ®runb  -  -  Une  ge^et  ber  SBeg 
»on  @ct)rift  auf  ©ai^e,  über  u.  burd)  bie  ©pra^e;  aber 
fceêwegen  i{}  eê  nict)t  notïm.  affo.  ®em  Saubgebornen 
i(l  ik  ®4)rift  unmittelbar  JBejeictinung  ber  ©acl)en  -  -  2>a 
man  fe^r  oft  ©efegen^ieit  gehabt,  ©cf)rift  in  Kebe  u.  Dîebc 
in  ©c^r.  3u  perwaubehi  -  -  fo  fann  man  gar  balb  bemerPt 
Çaben,  ia^  fow.  in  ber  Dîebefpra^e  biefelben  Saute,  afé 
in  üerf(^.  ^ierogrpp^ifc^en  SSilberu  biefelben  îX^eife  öfters 
wieberFommen,  aber  immer  in  anberer  95erbiubung,  wo» 
tmä)  fîe  i^re  Jßebeutung  perpieffaftigen.  •  -  îOîan  fïe()et 
fccd)  wenigjîenê,  nie  bie  SJîenfd^en  Ibaben  attmäC)Iig,  of;ne 
JÇtug  ber  erftnbungêfraft,  barauf  geführt  werben  fönnen, 
fia)  baè  Unerme§lic^e  aie  me§bar  ju  benfen,  gleici)fam  ien 
geflirnten  >f)immef  in  giguren  abgutl^eifeu,  u.  fo  jebem 
©terne  feinen  Ort  anjuweifen,  ot)ne  bieîïnjaf;!  ber  ©terne 
ju  wiflen. 

51ÜC  biefe  »erf(^.  SJîobifïfationen  ber  ©c^rift  u.  SBe« 
jeid)nungearten  müjTen  auc^  auf  ben  Fortgang  unb  33er» 
lefferuug  ber  SSegr. ,  SOîeinungen  u.  Äenntnijfc  perfc^ie« 
l»entlict)  gewirft  {)aben  —  Snbeffen  fielet  man,  mt  Çier» 
ou§  W  3:{)ierbien(l,  u.  SBilberbienjl,  ©ö^en»  u.  SCRen» 
fc{)cnbienfl,  gabeln  n.  SSKä^rcfeen  entfielen  fonnen  -  -  3«* 
fceö  2f;ier  ^at  feinen  bejlimmten,  auêjeii^ncnben  S^araf- 
fer,  u.  fünbigt  pd)  bcm  erjlen  2f abliefe  gfeicf)  »on  biefer 
©eite  an  -  -  ja  tii  kiioien  2)inge  felbfl  i)abe\\  in  ii)vem 
5Ieu§ern  me^r  3Se(ïimmtÇ)eit,  de  ber  SDîenfrf)  bem  ÜRen* 
fdjcn.  2)icfer  fagt  bem  er(len  2(nbficfe  nad)  nid)tê,  ober 
»iefmc^r  aöee.  -  -  ißetj  S3eurt(>eilun3  ber  JKeligionêbcâr. 


347 

«inet  fonfî  nodf)  unkFannteii  9îat(on  mu§  man  fid)  Çûtcn, 
ni^t  olleê  mit  eignen  ^eimifc^cn  2lugen  5u  fe^en,  um  ni^t 
©ij^enbienfl  lu  nennen,  rcaâ  im  ©runbe  »ielT.  nur  ®d)rift 
i(l.  îOîau  jîeKe  ftc^  »or,  ein  jweiter  Cmf;t)a,  ber  »on  bem 
©el^eimniê  ber  ©c^reibefnnjl  nid)tö  n>ü§te,  rcürbe  ploij« 
lic^  -  -  tu  ben  îempcl  ber  'Protibenj  werfest.  Sr  fdnbe 
ûlleê  Icer  »on  SSilbern  u.  SScrjicrung;  nur  bort  auf  bec 
ittei§en  SBanb  einige  fc^marjc  3üge  *)  bie  i5ieUeicî)t  baâ 
JDr;ngefäf;r  ba^in  geftric^en.  25orf)  nein!  ik  ganje  @e* 
meine  -  -  faftet  iU  ^ixnic  ju  i^nen  -  -  nun  füf;ret  i^n 
ebenfo  pto^fic^  nad)  Dta^ctti  suriirf ,  u.  laffet  i^n  feinen 
neugierigen  Canbêteuteu  S3erid)t  obflatten.  SSerben  Jte  iicii 
Slbergl.  t^rer  50îitmenfd)en  nid^t  jugf.  ï»eracl)en  u.  bebaucrn, 
fcie  fo  tief  gefunFen  (tub,  fcfiroarjen  3ügen  auf  »reiifem 
©runbc  giîttl.  vgr;rc  3U  erzeigen? -  -  25ie  ©cfct).  ber  ÎSJÎenfd)* 
Çeit  ^at  roirflic^,  wie  befannt,  einen  3eitraum  »on  »ieleti 
^a^xî).  jurüdfgelegt ,  in  roefc^en  ein  roirff.  ®i3§enbten(l  faft 
auf  bem  ganjen  ©rbbpben  sur  ]^errfcl)enben  Siel  geworben. 
^k  S3i(ber  Ratten  i^iren  2Sert^  ata  3eic^eu  »erloren.  S)ec 
@ei(l  ber  2BaÇ)r()eit ,  ber  in  i^nen  aufbercal^rt  werben  foßtc, 
war  »erbuftet,  u.  bao  fd)ale  SSe^ifuIum,  ia^  inxMUk'b, 
in  »erberbf.  ®ift  »erwaubett  -  -  (gine  gew.  @d)u[e  ber 
SBeltwctfen  fafte  ben  füf;nen  ©cbanfen,  iie  abgefonber» 
tcn  JBegr.  ber  SRenfdien  »on  allem  bi[blicf)en  u.  bilbä^n» 
Fict)en  ju  entfernen,  u.  an  folc^e  @d)riftseic^en  jn  binben, 
&ie  i(;rer  5tatur  nac^  für  nidits  ûnberé  genommen  werbeit 
fönnen ,  an  3a^)(en  -  -  oKein  gar  halb  gteng  in  biefec 
(Sdiufe  felb(l  ber  Un»erftanb  feinen  alten  ®ang  -  -  mau 
fuc^te  in  ben  3af;[en  felbfl  eine  ger;eime  Äraft  --  SBir 
Ç)aben  gefef;eu,  roaê  für  ©c{)mierig!eit  eê  r;at,  tk  abge» 
fcnfeerten  SScgr.  ber  ütel  unter  ben  3Jienfcften  burd)  fort« 
bauernbe  3eiäKii  ju  erhalten.  SSilber  u.  SSilberfc^rift  fü^ 


♦)  Die  SBortc:    ®oit,   oüroeifc,   att«à<f>tt3,    oO^u^tg,  itUMi 
ta»  &vit. 


348 

ten  s«  TCUï^l.  ».  ©50ent>fenfl ,  u.  mift«  ûîpÇaB.  ©c^rei.» 
fcereç  ma^t  beu  2[Ren[d)en  ju  fpcFulatiü  -  -  î'iefen  SDÎân» 
gefn  absu^elfen,  gab  ter  ©efe^geber  btcfer  Catien  baâ 
3cremcnialgefe§  --  '^cl^cï  jebe  biefer  üorgcfcf)r.  «f)anbfun» 
gen,  jeber  ©ebrauc^,  jebe  3?«nionie  i\)U  Jßebeutmig,  iO» 
ren  gebiegeneu  ©iim  f;atte  -  -  ®tc  -  -  nü^Iic^e  2Sat)tt)eU 
feu  fcKten  »on  «Kent  Stibl.  au§er(î  entfernt  feçn  -  -  an 
^anbfuugen  u.  SSerric^tungen  foUten  fie  gebunben  feçn  -  - 
î)te>f)aubl.  ber  3)îenfcî)en  finb  »orüberge{)enb,  ^aben  nt^tg 
93fetbenbeâ ,  ni^tê  Jortbauernbeâ,  ba»,  fo  \m  bte  S5i(ber* 
fd)rift,  burcft  QJîtêbraurf)  ober  5iJîi§uerjîaiib  3ur  Slbgotteretj 
führen  fann--  ©d)on  in  ben  erjîenîagen  ber  fo  rounber» 
»otien  ©efe^gebung  fief  bie  Station  in  beu  fiinbl.  53aÇn 
bec  2Ie9pptier  jurücf ,  u.  »erlangte  ein  2:^ierbilb  -  -  2fron 
cermoc^te  --  ntd)t  ju  njiberfîe^en,  gog  i()nen  ein  .^atb, 
u.  nm  fie  beç  bem  SBorfa^e  fejîju^alten ,  biefeâ  fßilti  nid)t, 
fonbern  ben  ©roigen  allein  göttlt^  3u  »ereÇiren,  rief  et: 
morgen  fep  bem  (Sroigen  su  (5f;ren  ein  gefl  — 

2m  ^omer  feibft,  in  biefer  fanften ,  liebeooHen  ©eefc, 
roar  ber  ©ebanFe  noc^  nic^t  aufgeglii^et,  ba§  bie  Oijtter 
auê  ZieU  üer3eif;en  -  -  SSenn  icf)  bie  ©efe^e  ©otteè  über* 
trete;  fo  ma^t  baê  moralifc^e  Uebet  micft  unglucffelig ,  u. 
bie  ®ered)t.  ©otteê,  t).i.  feine  oUroeife  Siebe,  fucl)et  miâf 
tuïà)  pf;p|lfc^eê  (Sienb  sur  llttl.  SSejTerung  ju  leiten  -  - 

^a»  3ubentum  befîanb,  ober  follte  ber  2Cbiïd)t  beS 
©tifterê  nac^  bejîefjen  in  1)  SCeligionêleÇiren  u.  ©a^en, 
ober  ewigen  S!Ba()rÇeiten  »on  @ott  u.  feiner  ÎHegierung  u. 
aSorfer;ung,  c^ne  roel^c  ber  îDlenfc^  nic^t  aufgeFfdrt  unb 
gliidlic^  fepn  Fann  -  -  @ie  burften  nic^t  burd^  unmittelb. 
iDffeiibarung  eingegeben,  burc^  2Bort  u.  ©d)tift,  iic  nue 
i^t,  nur  Çier  »erjînnbfii^  finb,  bcFannt  gemalt  n^rben. 
2)aê  alIer^oct)ilc  SBefen  (jat  fie  aKen  »ern.  ©efcfeöpfen  burc^ 
©a^e  unb  ^Begriff  geoffenbart,  mit  einer  ©c^rift  in  bie 
©cele  gefc^ricben,  bie  ju  allen  3eiten  u.  an  allen  Örtcit 
leferli^  u.  )?er^dnbli(^  i(l  •  -  2)  ®efc^ic^tojp<i{>rî>eiteH  -  > 


349 

bfcfe  •  •  fônncii  fÇrcr  9?atuï  na6)  ntt^t  anbcrô  aI5  auf 
©lauben  angenommen  rcerben.  Slutorltat  allein  giebt  i^nen 
bie  erforberl.  Soibcnj;  auc^  rourben  btefe  9îad)ricf)ten  bec 
Ovation  burd)  SBunber  bejîatiget,  u.  butd)  eine  %utctitàt 
unterflii^t,  iie  ^inreic^enb  »ar,  beu  ©lauben  über  aile 
3n)etfel  u.  S5ebeuflict)Feit  Çiurceâsufe^en.  3)  ©efe^c  -  - 
bie  biefet  Dîation  eigen  jînb  -  --  ®ott,  ber  ©c^opfer  u, 
ßcCalter  ber  SBelt,  njar  jngleic^  bec  ÄiJnig  u.  aSerreefec 
bicfec  Dîation,  u.  ec  i)î  ein  ©inigeê  SBefen,  baâ  fo  »jenig 
im  ^olitifc^en ,  aie  im  SJîetap^çiîfc^en ,  ik  minbejîc  îren=» 
Jiung  obec  aSielbeit  jutciêt  —  2lud)  l;aben,  mt  ik  ÏRaU 
fcincn  auêbtiicflic^  fageu/  mit  3erjlörung  beé  îîempetg 
aile  -  -  ©trafen  -  -  in  fon^eit  jte  bro§  national  fînb ,  ouf» 
gehöret  9îed)tené  ju  feçn.  SSollfommen  nac^  meinen  ©runb» 
fd^cn,  unb  o^uc  biefelbcn  unerfldrbar!  -  -  SOîan  berfuc^e 
eè,  biefe  SSe^auptung  ber  ÎKabbinen,  cl;ne  meine  ®cunb= 
fà^c,  vernünftig  ju  erFlären! 

„SB03U,  Çore  iâ)  -  -  fragen,  biefe  SBeittäuftgf eit  -  -  ? 
„T>a$  Sufccntum  n>ar  eine  ^ierofratic,  eine  Firc^l.  Dîegfe» 
,,rung,  ein  ^riejîerlîaat,  eine  î^eofratie,  rcenn  iÇr  moU 
„kt  •  -  „9îid)t  bod)  !  aile  biefe  ^unftnamen  reerfen  auf 
bie  @a^e  ein  falfd)eê  iiâ)t  -  -  Sffiir  «jolten  immer  nue 
claffiüciren  -  -  SBarum  fud)et  ibr  ein  ©efc^Iec^témort  fur 
ein  einselneS  îiiug,  baè  fein  ®efd)Ied)t  f;at,  taé  mit 
wiéito  fc^ic^tet,  mit  nic^tô  unter  eine  9îubrif  ju  bringen 
ift?  -  -  ©0  rcie  eê,  nad)  bem  ^lato,  einen  irbifd)cn  u. 
auc^  einen  ^imml.  2tmoc  geben  fotl,  fo  giebt  es  auc^, 
fonntc  man  fagen,  eine  irb.  u.  eine  ^imml.  ^olitif  - - 
SBenn  »ir  mit  gcrabem  SSlidE  --  ]^infd)auen,  rcerben  rcir, 
wie  jener  SBeltraeifc  »ou  ber  @onne  fagte,  in  ber  ächten 
'Politif  eine  ©ottbeit  erblicfen ,  rco  gemeine  îfugen  eine« 
©tein  feÇen  -  -  3(ber  nun  »erfolge  man  t)ie  ®efd)id)te  -  - 
lia  auf  jene  traurigen  3eiten  herunter,  in  n)eld)en  bec 
©tifter  ber  cbr.  9îel.  ben  i)or|Tc^tigen  33efd)eib  ertbeilte: 
qiitt  bem  Äaifer,  juaê  beê  jîaiferl,  u.  ©otte,  mai  ©otteâ 


3o0 

ifl.  OffcnBareï  ©egenfa^,  (»ollijton  hev  ^flic^tcu!  •  ^kt 
iflÇorberung  gegen  5ori>erung ,  îlnfpruc^  gegen  2tufpru^  - - 
©0  ertraget  benu  kibc  Sajlen,  ftel  ber  SSefct^eib  auâ,  fo 
Qüt  i^t  fonnet  -  -  '^eUm  iaè  ©eine,  nac^bem  btc  (Siu* 
Çcit  beê  3ntereiTe  nun  jerfiört  t(î!  -  -  ©efege,  i>ii  mit 
Saubeigentiim  u.  Saubeêeinric^tung  tu  notfiro.  SBertiiubung 
flehen,  führen  i^te  Jßefrecung  mit  jîc^.  £i^ue  îempel  u. 
^riejïertum  u.  au§er^al6  Sut««  nnben  »eber  Dpfer  ncâ) 
Sîeinigungêgefe^ ,  nod)  prle(îerl.  Stbgabe  flatt,  infonjeit  fîe 
»ont  Sanbetgentume  abpngen.  3(ber  perfonli^e  ©ebote-  - 
jnüjTin,  fo  \>iil  wk  einfe^en  fonnen,  jlrenge  nac^  ben  SCBor« 
ten  beê  ©efc^eê  t)eubûrf)tet  roerbeit,  biS  eé  bem  îlUerï;oc^» 
(len  gefallen  retrb,  unfet  ®en5ifl"en  ju  beruhigen,  u.  bic 
2(bfîellung  berfeïben  laut  u.  öffeutftd)  befanut  su  ma^en-- 
Unb  t^r,  lieben  33rüber  u.  SOîitmenf^en!  bie  tf;r  ber 

Seigre  3efii  folget,  fotltet  une  »erargen SSiubet  bcit 

©lauben  nur  erft  au  ©çmbolen,  bie  ajleiuuug  an  SSorte, 
fo  befd)eiben  u.  nacl)gebeub  ii)v  immer  rcoKet;  fe^et  nur 
ein  für  aücmal  W  Slrtifel  fejl:  SBc^e  bcm  ©feubeu  aie» 
bauu,  ber  einen  2ag  fpäter  fijmmt,  unb  au^  au  biefeii 
befcfceibeneu,  geläuterten  SBorten  etwas  auêjufe^eu  ftubet! 
er  i(î  ein  griebeusporcr  !  3um  ©(^eitêrt;aufen  mit  i^m  !  -  -  - 

2ttte  in  ber  neuen  2luêgabe  (îeÇenben  Sftoten  finb  m 
ber  alten  x>on  «öamaun  nur  Çanbfc^riftlic^  bepgefetjt.    2lu« 
Çerbem  no^  folgeube: 
©.17.  2tuf  bem  2itel: 

(Srntebrigung  (Sr^o^ung 

©oïgatl^a  unb  ^d)cdUminit 
6f)nftentum.         £utï)ertum  (S.68*) 
sOîofeâ  —  Deut.  XXXII!.  9. 10.  —  nac^  ber 

2ÄenbeIefoI)nfd)ett  Uekrfe^ung. 
Sercmtaâ  —  XXIII.  15.  naâ)  bet  Sut§erfct)cn 
He&erfcèung. 


351 

&.  26.  „Sa^t  jîc  nur  Bauen''  —  Neh.  IV.  8. 

©.  30.  ©ekrcn  —  <S.  Stbelung. 

©.  31.  be§ ,  ber  ouf^ôrt  —  2  Cor.  III. 

•  ■    Qualis    artifex  pereo  —   Sueton.  in 
Nerone  §.49. 

<S.  33.  3öer  tl)aï  i^n  gwtngen  —  ©leirnâ  ©efprad^. 
»    9    bic  ^fui)!  ^fuç!  —  Fooy -JBicrgelbec 

ter  BöHner. 
»gt.  vu ,  134.  166.  SSrief».  mit  3acobi  @.  4.  55» 
@.  35.  Sod^ter  i^rec  ©ttmme  —  î)1p"Ji3 
©.36.  be^  îDienec  —  OJitnifter  ttnb  i^re  ^tia» 

tuun,  mit  SStnb  im  Äopf  unb  »erje^renbem 

fyeuer  tm  SOlagen. 
@.  36.  aJJctiîer  unferer  Sugenb  —  Jer.  III. 
@.40.  Seremtaâ  —  LI. 

@. 48.  lofen  (gefehlt).  SCoronS—  Exod.XXXII.25. 
©.50.  ba^  eâ  Icfen  fann  2c.  —  ^abaï.  II.  2. 
©.58.  '£>ie  eri^e  2iuég.  Çat:  fonbem  ttt  ^Cuafü^ruitg 

gôttlicî)er  9Jat^fd)Iüf['e  burd)  göttliche  S^oteit/ 

sfö.  u.  5Cnft. 

@.58.  ^mmt  —  ©.  5Cag.  mtBt^'   5Cpnl 
1TS5.  ©.48. 

3n  ber  51.  £.  3-  5(pr.  1785.  ©.  47  u.  48.  fle^t  eine 
Slnjetgc  »on  ®ofg.  unb  @ct)ebf.  mit  2fue3Ügen,  wo  in 
bet  ©teüe  ©.58 f.:  „Unglaube --- 2f6farom"  <ît((fct)tt)ei* 
genb  bie  5Ienl»erung  angebracht  ifî:  „jtnb  aß  folc^e  ob- 
tigfeitlid)ec  ©eroä^t  unterworfen." 

©.59.  5Cmnon  —  2Sam.  XIII.  15.  17. 

©.62.  wie  5)agon  —  iSain.  V.  4. 

©.  63.  snjcen  Ferren  îc.  —  ^att^.  VI.  24. 

*  .    auf  5e9ben  ©eiten  îc,  —  l  Reg.  XVIII.  21. 


a5a 

(S.  64.  erjîe  2lu8gal>c:  ci}^i<^  tiâ)  gumOCÏtfd^febfegne. 
©.  G-l.  (Eatonm  —  ß^atonen  in  fetbenen  Äleibenu 
(S.  66.  ^ricftev  unb  Scüttert  —  ^luâmac^ec. 
e    *    Œo^elet^  —  =  SC^abemte. 
»    a    2)ic  erflc  Sluêg.  pat:  ^f)iIofopl^te;  —  fotn=» 
giït  ifî:  ^ftlofo^J^te ,   —   uiiï)  ni  e.  (S;:  bcpgefe^t: 
^ftlofop^ie  =  reine  SJernunft,  reine§®en)âfc|e. 
(2Iuê  einem  SSIatte  auê  SOîunfîer  mit  meî;rereii  Dtoti* 
gen  über  >f)amann  ;  „Sr  faf;  in  ber  SOîunjîerftt)en©cl)ur» 
oïbuung  einen  ^rucffe^fer,  n^oburc^  psi  anflatt  philoso- 
phie jlept,  u.  er  fanb  gerabc,   ba^  baê  maè  in  biefec 
©djulorbnung  ile|)t,  widjt  furo  ^ubficnm  »on  Äinberii 
fcnbern  uon  ©elefirten  tfl." —  unb  »on  berfelben  >f)anî) 
in  einem  (S;-,  rco  bie  Slenberung  ebenfaüö  gemacht  i(l: 
„sapientia  tenuis,  exilis,  jejuua,  merax,  meracula. 
Sic  ipdoloyia,  »Düou  fünftig  mel^r.") 

©,  67.  'Btot^'i)Viniittt  —  mit  feinen  «^ooien. 
@.6T.  bie  5îote  peift:  Sef.  XXXII.  4.  L.  4. 

©.  68.  bie  ?Rote  ')  l^eigt  »on  ^amamxè  -f)anb  fo  :  Su« 
t^cr  nannte  --  <^<i)ihUmini.  @inb  bie  l^c» 
Bröifc^en  âôorte  ûu§  ^falmCX.  @r  «teinte -- 
®e§e  bid^  ^u  meiner  0tecî)ten! 

®.  69.  Çergufonê  ©runbfâ^e  ber  SDioratpl^ifcfopl^ie  -  -  »oit 
e^rijî.  ®an5e.  Spj.  1772.  a.  a.  SD.  ;  2öir  olTe  glaube« 
baê  2)afet)n  ber  ïugenb.  2)iefer  ©laube  i(l  früher  alâ 
alle  ©çfieme  —  erfunben. 

2Im  (Snbe  ciucô  ßjremplarö  Çat  Hamann  Beçgcf^riebe«: 

S5iefe  Heine  mufioifd^e  ©d^rtft  ifl  auâ  lauter 
©teilen  be§  5}îenbeIôfoI)nf(^cn  SerufalemS  gufam» 
ntengefe^t,   unb   ben  SSoIftanifc^en  ©pi^finbigs 

îùUn 


353 

leiten  entgegcngcfelt ,  »omit  et  feine  Hnroifcn- 
\)dt  bcô  3ut>cntumâ  unb  feine  ^^einbfd^aft  gegen 
tû§  (Stirijlentum ,  rodà)c  er  rcltgiofe  SÖtac^t 
nennt,  ju  IJemänteln  gefud)t. 

SS^arum  er  feiner  (Schrift  ben  !J^amen  einet 
»erftôrten  @tabt  gegeben;  barum  I^at  ftd) 
ïein  Äunftric^ter  biâ^er  bekümmert ,  unb  berâ^ers 
fûffer  felbft  nid^t  t)iettei(£)t  gewußt. 

Serufolem  i|l  eineâ  großen  Äonig§  ©tabt, 
l^ei^t  eâ  in  ber  JBergprebigt,  xoo  eâ  auâbrûcïlid^ 
»erboten  i^  bet)  i^rem  9vamen  ju  fd^raoren,  ben 
ber  iübifd)e  2ßelttt)eifc,  unb  ber  le^te  33^ er  Un» 
fd)e  Söolfianer,  tt)ic  xi)\x  5Büfc§ing  nennt, 
burc^  ben  ^itel  biefeê  ®enîmal§  nod)  me^r  ent» 
roeçljt.  35ie  5Cuffd[)rift  meiner  5Cnttt)ort  be5ier)t 
ftc^  auf  ben  großen  Äonig  biefer  entttJeti^ten 
@tabt,  ttuf  feine  @d)i(ffale  an  ber  (Si^cibelftätte/ 
unb  auf  ben  Flamen,  ben  S^m  (^ott  über  alle 
Spornen  gegeben,  »or  bem  ftd)  aïïe  Änie  beugen, 
unb  oon  htm  alle  Bingen  bei^ennen  fotten,  ba^ 
@r  ber  ^@rr  feri  gur  @^re  ©otteS  be§  SJaterâ  — 
»on  tnn  3)at)ib  geroci^agt:  @e§e  bid^  $u  meiner 
Sî^ed^ten!   ® dfjtblemini! 

S)ie  blinben  ^J^icolaiten  unb  berlinfc^en  B^ik 
fjatttn  9)î:enbeI§foï)n§  Serufalem  nic^t  »erftanben, 
unb  baï)er  bi§  sur  Sî^afere^  bewunbert;  fte  oer= 
ftanben  nid^t  einmal  ben  Sitel,  gefdjn^eigc  ben 
Snljalt  meiner  c^riftlid)en  5lntn>ort  nod^  n)eniger, 
unb  fielen  barûber  ^er,  raie  Ht  ïoilben  @ber  unb 
Äetten^unbe. 

S)en  5öen)ei§  meines  SJorwurfê,  ben  i^  met« 

«enooB'S  &ä)xmta  Viii.S^.  23 


334 

ncmbamûls  IeDent>cn  ^rcunfee  SJlenbelêfo^n  @.îl. 
.[64—65.]  gentûdjt,  ï)at  er  leiber!  fel^ji  tn  feinen 
SiJiorgcuftunben  geführt.  ®ûS  S)afet)tt  ©otteS 
leugnen  unb  kttîeifen  woiïen/  tft  tm  ©runbe,  mk 
ber  feeï.  Voltaire  fagt  î  Sottise  de  deux  parts  ? 
3)te  mtmifd)Ctt  ©ngcl  beâ  ttllgcmeinen  3)eutfd)Ianbö 
unb  be§  BaBi)ïontfd)en  Seïufalemâ  fônnen  webec 
glou&cn,  nod)  gittern/  unb  ftnb  örger  alâ  -  - 
Tant  pis  pour  eux  !  et  taut  mieux  pour  nous! — 
liefen  eingefleifd)ten  ®iberfad)ern ,  bie  mit  Ut^' 
term  Sleib  unb  Bû«^  ^^  "^erjen  raibet  hk  SSaî)r=» 
'i)üt  lügen  unb  ftc^  einer  2oeiât)eit  ruï)men,  bic 
nid^t  Dort  oBett  I)eraB  îommt/  fonbern  irrbifd), 
menfd^Iid)  A  bamonifc^/  iübifd)  unb  ïotî)n)eIfc^  ijî, 
l^at  nidjt  nur  3)eutfc^lanb ,  fonbern  ûud)  mein 
imita  inftcirteâ  SJaterlanb  alteâ  Hnî)eiï  gu  ban* 
îen  in  »erflud^ten  SI)eorien  unb  nod)  ärgeren  Sîet)* 
f:pielen  ber  ^ractiï.  Sut  5Cnfange  bicfeâ  Sûl)r=» 
ï)unbertâ  raurbe  dn  (S^urfûrftentum  burd)  dn 
Aônigreid)  auâgefogen.  ^lit  une  ijl  eben  bic 
fyaBeï  gefpieit,  nur  umgele^rt.  Sa  aEeâ  umge* 
iÉeI)rt,  baâ  £>6erfte  gum  Huteru/  baâ  Untere  gum 
£)&ern  gemad)t.  2)er  gräulid)fte  Hnfug  nturbc 
burd)gefel^t  unter  'tcm  §eud)elfcl[)ein  p^iIofopI)i=> 
fc^er  3teformation. 

S  il)r  SI)Drcn  unb  trageâ  ^erjenê  !  —  5^rcu* 
^en§  (Sd)u^geift  n)oEe  baâ  ^^erj  beâ  Sanbeâoaterâ 
BeFe^ren  gu  ben  yerfd)mûï)tett  Äinbern  beâ  îiicid)^, 
unb  baâ  Biâ^er  uvwaljüoUc  -^er^  biefer  SG&açfcn 
§u  unferm  Sanbcâoiiter  —  ber  ^^®tt  ftrafe  aïic, 
bic  ^reujîtnâ  Unteïiïjanen  Bieter  pcrläumbet  unb 


ni 


355 

tcrkr  im  ?l^olït    @â  ijl  o*^i^^9'    ^o^  nun 
^cine  ^onb  cB  —  2®ant.  XXIV.  16. 
@efd)rtcBett  ont  «Çulbtgungêtage,  befen  tumul» 
tuanfc^er  ^ei)et'  tcf)  Mo^  tm  @ei[t,  nxù>  in 
angello  cum  libello  Bet)gett)t)!^nt  i^ak. 


9îad6e  an  ber  ÎKecenfïcu  Don  ©ofg.  in  ber  ^liïg.  b.  S5tMto{f;e! 
u.  feçerficllec  5(bfc^teb  ^amamiê  »on  feiner  2(utorfcl)aft 
VII,  298  f.  orpr;tfcî)eâ  (5t)  314.  2lnfang  am  17.  Sec.  1785. 
VII,  78.  306.  u.  langebfluernbe  SIrbeit  124.  ein  SBogeii 
fertig,  fommt  au  >£)crber  312.  langfamer,  fcl)n)ieriger  gort» 
gang  312  f .  316.  333.  m'cr  S5cgeu  fertig ,  bauon  «ôerber 
brei;  erl)a[ten  332.  in'â  ©tocîeu  ;gerat^eu  350.  352.  376. 
lieue  >f)offuuug  382. 

Stuêfii^rlicftere  9îa(^njeife  über  icn  ^hn  unb  ®anQ 
biefer  îfrbeit  ftub  in  ^amaunê  Srieficed^fel  mit  Saccbi;, 
1130  fie  aie  (SntHeibung  unb  QSerflärung  zc.  augefiinbigt 
rpirb  ©.115.  116.  [127.]  Üttel  124.  Slnfcinge  128.  130. 
131  f.  133.  [135  f.]  137. 138.  143  f.  Umfang  beS  ^fanâ 
145  f.  150.  159.  gerncreô  l^on  bem  iïScrfe  152.  153. 
154  f.  156.  160.  163.  166.  167.  168  f.  format  u.  2)rucf 
164.  S)er  erjîe  SScgeu  167.  171.  Sinivetfung  sum  2)ru(f 
eingejîeKt  178  f.  —  183.  186  f.  189  f.  191.  ~  2)er  erfîe 
«Bogen  [193.]  194.  195.  196 f.  198  f.  2laê(lellungen  am 
®rucî  200  f.  —  uene  molimina  204  —  217.  222.  229. 
®er  er|îe  Sogen  an  Berber  171.  200.  [219.]  224. 231  f.— 
2)er  erjîe  Sogen  ueu  abgebrucît  u.  g^ortfc0ung  232.  233. 
234.  237  f.  240.  245  f.  —  244.  249.  250.  253.  erfîer  t>i3 
brtttcr  Sogen  gebrückt  [250. 254.]  255. 256  f.  260  f.  263  f.— 
Unterbrecl)nng  270.  274.  [277.  278.]  neuer  5Infa0  278  f. 
mit  Sefeitigung  bcr  uier  abgebrucfteu  Sogen  290  f.  — 

23  * 


356 

fernere  ©cftanfen  an  bfe  2frtc(t  298.  299.  806.  809.  818. 
neue  gortfe^unôen  326.  327.  341  f.  —  357.  359.  361. 

25et  eine  juerjl  gebrurfte,  »vegen  berju  engen  ©(triff 
U^  ®eiti-  gefegte  SSogen  in  £l«art,  unb  »on  ben  »tec 
^»ierauf  mit  unb  Won,  ebenfattâ  in  lüuart  gebructteii 
SScgen  tk  breç  etjîen  jînb  aué  Cerbère  5îac^ra§  nocï)  »or» 
Çanben.  3ener  frühere  "Kbitud  i\t  im  aroepten  nur  mit 
geringen  Slenberungen  »ieber^olt.  3«  ben  breç  SSogeit 
fïnb  3»ar  »iele  ©teilen  aucî)  beçnafie  gans  mit  bcr  »on 
Hamann  Çintcrlaffenen  Umarbeitung  iibereinfîtmmenb;  boc^ 
ijl  eê  immerr;in  ber  SiJîii^e  rcertf;  erfd^ienen,  biefelben  nic^t 
tFo^  ouê^ugêrceife  fonbent  ganj  t)ier  jpieberâugeben. 


I 


357 

€ntf(e(î)uti3  uni)  ^evfldmng. 
dttt 

an 


HORATIVS. 

Non  fumum  ex  fulgore,  sed  ex  fumo  dare 

LVCEM 

Cogitât 

Conviva  satur 

lAM  SATis  EST! xrinv  m 

I.«Btt(^  Ut  Äött.  XIX.  4. 
MDCCLXXXVI. 


A-Q! 

fBot  lônget  benn  fünf  unî»  swanj^ig  Mrett 
tt)tbmcte  jcmanb  bie  drftltnge  feiner  5Cutorfci)aft 
Sliemanb  bem  Äunbbaren  tn  einer  förmli« 
à)tn  B«eianungêfc§cift.  2)er  aS^erfaffer  geno^  ba=. 
îMûlê,  no(^  einer  au§  roçc^felêweifer  greunbfc^ 


358 

ûBcrnommenen  Sîeife,  unï»  einigen  fBerfudjen  m 
ber  ^yrembe,  fcer  glû(ïltdf)jlett  Sî^u^e  unb  9)îu§e  in 
feinem  »äterl{d)cn'^aufe;  $n  fceffen  5^äd)ften  ^^ad^s 
èaren  ein  junger  löud)^änbler  geïjôrte,  tt)eld)er  bie 
^anbfd^rift  jur  Seip^iger  SO^effe  mit  ftd)  nal^m,  nnb 
nntcrroegâ  an  einer  lii^tgen  ktanîl)tit  ftarb.  $Die 
-^anblung ,  ber  an  einem  ©mbrçon  »on  »ier  SSo^* 
gen  in  Elein  Scta»  wenig  gelegen  fe^n  îonntc^ 
erhielt,  oI)ne  meBr  baran  ju  benBen,  ont  l^eiligen 
!ïoei)nad)t§a(ienb  iT59  bie  erften  5Cbbru($e  ber  /,<êoa 
ïratifd)en  S)en£'n)ürbig!eiten"i)  »on  einem  S^ud^* 
brud'er  au§  -^^atte,  mit  ber  9lad)rid)t:  bû§  bie  (Sen* 
fur  erft  in  35erlin  Bel)  ber  îCcabemie  ï)atU  gefud)t 
joerbenmüfcn;  moburd^  bie  5CrB eit  ber§3reÜfeüera 
3ôgert  tt)orben  tt)ar.  —  5Die  5fnmeriEung  be§  «^rn. 
£lm.  in  ber  SCttgemeinen  beutfd^en  S5ibliotî)e!  (^onb 
LXIII.  (Stücfl.  <B.  107)  mag  ^ier  »ietteic^t  tref* 
fenber  unb  n)al)rer  fctin,  olâ  i^  e§  fagen  fann: 
,/®o  t^ut  jebcr  3)eBan  auf  einer  Itniöcrjttöt,  alB 
/,oB  er  Éc^rtftfteller  nad)®efatten  be^onbeln  Knne." 
S)er  foiÉratifdje  S5enïniurbig!eitenfd)rei6er  machte 
ftd^  ba§  nid)t  n)eniger  benEwürbigc  ^)  Interregnum 
in  feinem  â^aterlanfce  ju  5îu§e,  einigen  «SoalBas 
bereden  ^errfd)enber  Äunftrid)ter  unb  (èd)riftileirer, 
bte  t^â)  eittbilben  „^^n  wifen,  woran  fie  itc^  su 


1) ,,füt  fcie  lange  SEJcile  k. 

2)  âi&ttCy.ovGi  yaQ  /us  iGct  Ifyftv  otrcûCi  oî  ^o(potm 
©.  *ï!Iatonâ  ©afimail  p.  m.  320.  1>ie  rocifcilcn  iîunflii^tet 
t)aien,  o^ne  c§  5u  roiiTcn,  in  meinen  Schediis  Lucilianac 
hurailitatis  iÇte  eigene  Pudenda  ongef^3UcEt  ;  roctt  tic  ^anifc^e 
©c^veibart  (Sam.  Johnsou's  Idler  Nro.  3G.)  unï  bec  SKoflifc^e 
©tut. 

qui  pectiis  inaniter  angit 

Inritat,  mulcet ,  falsis  terrorihus  inpiet. 

HOR.  II.  Epist.  1.  211. 
mit  tec&tem  gletg  ein  ^opanS  ober  (Satticatut  i^ret  tit^Dä 
tombifc^en  2)enîung§forra  unt  UrtijeiUîtoft  feçn  foUte. 


359 

Ijftlteit  ^aDctt"  —  $um  ©eften  folc^cï  Sefet,  btc 
nod)  tmmet:  barnadf)  fudjeu  unb  fvagen,  obev  bar» 
ouf  warten,  anbcre  «Saolbabereçen  cntc^egen  gu 
ficilcn;  weil  er  mit  einer  eden  fo  vermifdjten  «nb 
îiwepbeutiaien  Saune  /  al§  pctifdjcm  ©efü^Ie  IjU 
ftorifcTjcr  "3oal)rl)cit,  tiâraeilcn  auerufen  mufjte: 

O! ! !  vt  mihi  saepe 

BILEM,  saepe  lOCVM  \esfri  movere 
Tumultus  !  HÖR.  I.  Epist.  XIX. 

<Statt  be§  p^änaretifd)cn  ^}  ^ebftut)Iâ  nal)m 
er  sur  löabnjanne  feiner  SOîetaîritif  Bwff^cfjt,  unb 
be(ïte  biefe  atti\(i}z  (Scurrilität  mit  einem  anbern 
@prud)e  feineâ  fpötcren  *)  ®d;oo^bid)terê  : 

Uberius  si 

Dixero  quid,  si  forte  iocosim^  boc  iniLi 
Iuris  cum  venia  dabis.  Iiisuevit  PATER 
OPTIMVS  hoc  ine, 
ber  ctrt  BelteBter  !Iöunbarjt  gu  ÄünigSberg  in  ^reu* 
tjen  mar,  nnb  bcn  SJolifênamett  be§  ^rtftäbtfd)ett 
Sîaberê,  (mel(^er  Jurj  nad)  feinem  Sobe  mit  ber 
@ad)c  felltft^)  eingegangen  ift)  atten  et)malê  fct* 
len  (SI)rentiteIn ,  nnb  nod)  mDl)lfeiIeren  5fncrBie« 
tungcn  berfelben  öorjog  :  bcnn  ^iïïigîeit  mar  t^m 
I)ciltgcr,  als  9îuf  unb  ©eminn;  SS^ilItgîcit ,  im 
fd)ârfften,  meiteften  unb  tiefftem  S&erftanbe  *^),  mar 
ba§  Sofungêmort  feiner  llrt^eile,  bie  «Seele  feiner 
^anblungen,  nnb  mad)tz  \i)n  eBen  fo  Befdjeiben 
(il§  ftonb^aft  gegen  atteS  5Cnfc!^cn')  ber  ^Jerfon, 
©eftalt  unb  ^orm.  — 

Bmar  dv!>(i%  frûl)er,  aBer  bod)  in  bcmfelBeit 
SaT)rc/  mad)te  ftd)  eine  gefdjloffenc  Innung  üon 
^I)ilofopl^en ,  bie  gugleid^  fd)öne  ©eijler  unb  miljtge 
^'üpfe  maren,  cBcnfaEâ  bie  cpibemifdj»polemifd;u 


n)  ^^^nnatcte  -  •  Naf.  Dcor.  Lib.  1.  §.  34 

43  HORATIVS  I.  Sat.  IV    103-105  6)  Î5Q«  m  53WfltI  iC. 

C)  AEaUiTAS  e»t  etc.  T)  «Q<^  äRoogflOit  K. 


360 

©unb^ut  Jtt  9?u|c,  ctrtCtt  gut  etnfetttgctt  SBttef* 
werfet  ;/bie  neucfte  Sttteratur  Betrejfenb"  in  $öer» 
Im  anjusetteln,  ûu§  beffen  frud)t&arer  5Cf(i)e  bte 
„5fiïgemetne  beutfd)e  SSibliot^ef"  gro^,  l^oÉ^  unb 
bt(ï  errouc^â,  gletii)  jenem  SJaum  mitten  im  Sonbe, 
ben  ein  c^ûlbct'ifd^er  3Cttl)errfc{)cr  auf  fetner  SS^urg 
5u  5öabel  im  nac^tlid)en  S^raume  (Daniel  IV.) 
fa^e. —  @eine  «^r)f)e  reichte  biâ  in  Rimmel,  «nb 
tvähh  ftd)  au§  bi§  an§  ènbe  be§  gonjen  Sanbeâ. 

5^ur  bte  erfte  -^»älfte  be§  erft  angefüfirten  bre^ 
«nb  fed)stç\ften  ©anbeâ  i}at  ouf  meinem  fct)mal^Iett 
53uïte^Iû|  sur  Unterlage  biefer  epiftolifd)en  fJî^ad^* 

lefe  f ür  5*^  i  e  m  a  n  b  ben  Ä  u  n  b  b  a  r  e  n. S  ^  in, 

ja  i  Ï)  m,  bcm  ^öd^ften  S  b  e  o  I  unb  S b  o  I  oHgemeines 
©c§rtftftelïeret)  unbSitelf  eit,  übergebe  unb  »erbanne, 
nt  i  d^  (S  e  l  b  ft/  ben  @  r  ft  g  e  b  0  r  n  e  U/  urfprunglic^en 
Sefer  einer  (ber  «Rimmel  gebe!)  wie  S)ef=» 
felben  «Sterne,  unb  ber  @onb  am  Ufer  unfer3 
S5altifd)en  SÖleerbufenS ,  gal^Ireid^en  ^dtqcno^m* 
«nb  5fJ'ac^Hommenfd)aft  sum  fyeg  -  ^ssidjulb  =  unb 
©ü^nopfer! —  um  »on bem f^euerbampf  Steiner 
fdiredlid)  fritifd^en  ^  a  f  e,  (geröftet  ober  gebraten  !) 
^  e  i  n  e  m  mit  v|iIofopI)ifd)en  Jö  a  r  t  e  umfd)atteten 
Î5)rad)en maule  jum  2e($erbiifen !  cngebeçen  ju 
ïonnen.  

Sc^  '^à^^  gegen  bte  gülbenc  SR'egel  l^erotfc^ec 
SBrtefftelTcr  ^)  mein  @,rorbium ,  wie  ber  raeilonb 
ouSgejifd^te  AJîeifterfânger  trojanifd^er  f^e^be  — 
jj;emino  ab  ovo  fo  wett,  fo  wdt  ^er^olen  müf» 
fen ,  unb  will  mié)  ba^er  befio  eilfertige«  ad  even- 
tum  — 

et  in  médias  res 

Non  secus  ac  notas 

^u  verfemen  bemül)ett. 


8)  Sermo  ad  Pisoaes.  147  —  148. 


361 

5CBci!  uitd^  tît  btefem  fltegenben  ©riefe  nicr)t 
dnmal  foll  ber  B«fûmmen'^ang  bcr  ©ebanfen  »on 
Î5en  „^äbrtt"  ntemcS  gcmact)ten  @ntJt)utf§  a&î)an* 
gen,  fo  ftcif  tdt)  mtr  ûu(^  vorgenommen  ^atte,  mtd) 
en  btefem  ©cingelBanbe  HnbifdöerÄunftricfiter  feft« 
^u^alten.  îDie  2>orfeï)ung  liât  mein  fpeculatioeâ 
(Sîcfpinnft/  gïeid)fûm  eigenl)cinbig ,  burdf)  ben  un* 
3t)ibcrfteI)Ii(^en  3"fttmmen:^ûng  t|rer  3ftat^fc|Iufîc 
gerrifen.  5Cct)  !  t^re  9JatI)fd)Iüffe  fînb  e§ ,  «)elcl)c 
iiurct)  ben  natürlichen  augenbltcflid)en  Sauf  bec 
S)inge,  unb  bcâ  <Srf)icÊfalê  adamantinos  clavos, 
fcie  SSiiïfu^r  menfd)lid)er  ©ebanfen,  unb  ben  Be» 
ften  ^lan  irrbifd)er  SJtaaârcgeIn  /  eBen  fo  Ieid)t 
^ermalmcn  olâ  Beforbern.  @ine  apovIectifd)e  ^n* 
»anblung  meiner  eigenen  Stcrblid)feit  »eranla^te 
gegenwärtigen  5tBfd)ïu^  meiner  „grämlichen"  2tu« 
torfd)aft,  n)eld)e  bre^  Sa^re  jünger  ift,  aie  bic 
çrfteSîeEanntfc^aft  unbbarauê  entftanbene  fÇreunb« 
fd^aft  eineâ  SOîanneê,  »on  bem  ic^  ^offte,  ba^ 
<Sr,  bem  ber  5Cntritt  nid^t  gemein  nod)  »erad^ta 
Xtd)  fd)ien,  ouc^  baâ@nbe  meiner  Saufbaï)n  üBer* 
ïeBen  follte:  benn  bie  gunftigfte  5fnfünbigung  ber 
<SoBrattfd)en  S)enfn)ûrbig!eiten  !am,  meineâ  "Soif* 

fenâ ,  »on  feiner  -^anb. ^in  id)  nun  dma 

fcaburd)  fein  f^einb  gemorben,  ba§  iâ)  nad)^er  von 
t^m  felbjl  „nid^t  anberê  gefd)rieben,  alâ  geba(^t 
3^a6e?"  ?yur  xî)n,  auê  feinem  SJtunbe  unb  «§er* 
|en,  I)aBe  ié)  gerebet  gegen  Ik,  feinem  legten 
^eîenntniffe  sufolge  „»erpcftete  f^reunbin"  unb 
îBuIerin,  n)eIdÇ)e  fein  unb  feineê  Seringa  Seben 
»erbittert/  öieireid}t  tJerlürjt  ^t,  unb  gIeid)tt)o^l 
itod)  fo  vicie  blinbe  SBewunberer  unb  Siebï)abec 
tinter  ben  oITgemeincn  welfd^en  ^^ilofopl^en  unb 
^Cntic^riften  ^tnter  ftc^  übrig  lä^t ,  bie  mit  fc^iDär« 
înerifc^er  ©infolt  beyben  nad^beten: 
„SIC  FRATRES  HELENAE ,  LVCIDA 
SIDERA! 


362 

,,Çîatr]ttn  Seltne;  unfc  S55.  ÇDÎenbelâfuï^tt,  fplbfeltg 
/,unti  liebltd)  in  il)rcm  SeBen,  ftnb  aucf)  im  Sobe 
,,nid)t  gcfd)icben,  Icidjtev  benn  bie  SCblcr,  unb 

„ftûfHcr  bcnn  bic  Soraen 

Siicfen    cilften  Sänner quem   semper 

acerbttm 
Semper  honoratum  (sie  DI  voluistis) 
Iiabeho.  Aeneid.Y.  49. 
fû)^it  \^  bie  traurige  '^c:A)xM)i  feineê  plö^Uidjen/ 
nnb  öon  mir  am  minbften  yermutl)etcn  Sobe§. 
(5â  tl)ut  mir  leib,  wcber  il)n  nod)  inid)  über  bie 
SteblidjHeit  meiner  ©eftnnungen  I)erul)igt  gu  I)as 
Ben;  unb  c§  l)at  mir  ©eraalt  gefoftet,  jebe  ^-iCeufs 
ferung  baöon  bi§  jum  5Cu5i3ange  gu  unterbrü(f  en. 
SJon  ber  anbern  ^txit  fällt  eê  mir  aber  nun  leid)* 
ter,  oï)ne  SOlitgefüljl  feiner  Äränfung,  mein  eigent* 
\\6)z%  Btelr  bie  „t)erpeftete  ^reunbm"  unb  SUîeu* 
d)elmôrberin  cineâ  9Jt.  SOîenbeléfol)n§  unb  ^. 
Sefjingâ  mit  it)rem  ©ogen  unb  auê  tf)rem  Äod^er 
(o  njär'e  mit  i{)rer  atl)letifd)  geballten  «yauft,  ober 
aud)  partl)ifd)  leid)ter  «yerfe!)  »erfolgen,  unb  ju» 
^leid)  bie^ausel)re  unb  Ar o  ne  meincâ  3>ater= 
ïanbâ,  on  ^reu^ens  ^arafttcn  unb @ï)fop^ani 
ten  räd)en  ^u  îonnen.  feâ  tft  l)ier  nid)t  bie  9webe 
öon  ben  SS'erbienften  cineê  SOZeifterâ  \x\,  Sfrael  um 
fein  S&ol^,  no(^  um  bie  SJerlinfdjc  Sitteratur, 
unb  il)re  SSudjftäbler.  Sd)  ernenne  mxi  allem  re- 
spcctu  parentelae  ba§  öon  feinem  65efe|geber, 
Könige  unb  9{id)ter  »erftofjene  Subentum  für  bie 
Ieiblid)e  Ü)vutter  unferê  @»angelifd)ett  (Sl)riften- 
tum§ ,  fo  n)ie  l<x%  S^ömifc^c  ^obftum  für  W  \t\h^ 
Ii(^c  301  u  1 1  e  r  unferâ  beutfd)en  Sutl)ertumâ,  oljnc 
be§l)alb  bie  îôjilid^ere  %tzxj\)t\t  meineâ  ©illigungâ= 
üermögcna  <x\\  i^rcn  fd)n)cfterlicl)en*)  ^iCu5artHn= 
gen  unb  ©roucln  ju  verunreinigen,  &u  veruntreuen 


9)  (SjC*.  XXUI.  XVI 


363 

obeï  s«  öcrfc^crjctt ,  mk  ©fû»  anb  bie  Ssctfcn 
3u  6bom. 

35cr  oBgcniTcttc  ,,^ûben''  »irb  «Jteber  ûttge* 
ïttûpft ,  unb  iâ)  fal)re  tn  näherem  B«fa«îinenî)angc 
mit  ©luiicm  fort  —  S«  bcm  brct)  unb  fcd)stgs 
ften  ©aiibe  bcr  btcïkfagtcn  aiïçicmetncn  beutfcî)cn 
§dMioti)d  (@.20— 44.  Nro.  Il  — IV.  bev  au§* 
fü^fltd)cn  DReccnftoncn,  racld^c  bett  „5îursen  5vcd^s 
ddjtcn''  sunt  SVortvak  btcncn),  i\t  baâ  ©enc^t 
über  t>uï)  ^'t'ebigcr  ö^^)^?^  worben,  bie  iid)  ju 
9Ôiberfad)crn  beâ  raeiîanb  „ucrerciç^ten"  jübifdjen 
95>eltn)cifcn  aufgeraorfen  ^Bcn,  ®iefe  bret)fad)c 
Sîccenfton  I)at  ben  Hafenben  SKitlauter  iy.  s^^ 
unbuvd)bnnglid)ett  SiJÎDnogromm  i^reâ  ^aBrican* 
ten,  bcr  e§  jebem  3)ecûn  ouf  einer  Xtniöerfität 
^nx)Oïti)ui,  @d)riftftcllcr  nad^oefaiïcn  ^uk^anb* 
Icn;  bcm  allen  olingcadjtct  aber  nod^  ein  ^u  jun* 
çer  ^ud)§  unb  ^ibltfte  jur  /,23'eurtf)eilung;"  ciççe* 
ner  unb  frcmbcr  <Sd)riftftctlcrct)  ju  fctjn  f'd)cint. 

^in  ^rcbiger  in  berSS^üftcn,  an  befen  (Sut* 
ïletbunçï  unb  35'erücirung  ilim  fcibft  noc^  ntc^r, 
aU  5tiemanb  hem  ÄunbBaren,  nad^  gelci* 
fletcm  £5pfcrç\elut>be  /  gelegen  fet)tt  ntuÇ^  (tocnn 
îtemlid)  tk  (Botter  bcr  6rbc  «weiter  nid)tê,  aU 
Qcfpannte  reine  Sbcole  i^rer  £)pfcrcr  finb)  ^cingt 
an  allgemeiner  bcutfd)er  <Sd)äbelft(ite ,  $tt)ifd^èrt 
einem  ©tabt=  unb  S)orfprebigcr  in  bcr  50^itte, 
ïuk  jener  el)erne  „Sçpuâ"  ber  $n)ar  eine  (Sd)lange 
îjorfteiïte,  ober  feine  mar,  unb  jum  „3teï)uft^an"iôj 
unter  einem  !öl)nen  Könige  warb. 

Sd)  fcnne  be§  ^errn  B^ttnerâ  5CH)anblung 
nur  oon  auffcn,  nad)  bcr  SSrefocfc  if)reê  Sitelê; 
unterbeiTcn  ne^mc  ià)  menigilenâ  fticf[irübcrlid)ctt 
Sl)cil  an  bcm  ,,guten  Flamen"  eincê  äR^annee, 


10)  H.  58.  t«  Son.  XVIII.  4. 


364 

ber  tnc^ï  ûlâ  ®tn  „SefeBuc^  fus  (lUi  ©tânbe^' 
überfe^t  unb  gufammengelefett  l)ahm  foll.  ©d^njet- 
Itd)  aber  Eann  e§  ein  , /guter  S3^en)ei^  feiner  ©e- 
fdbi(ïlid)iÊeit  unb  »ortrefïid^en  ©eftnnungen"  fe^n, 
über  ein  58uc^  ju  fd^reiben ,  o^ne  ben  redeten  SS'cr* 
ftanb  beffelben  atdii)t ,  gef(i)n)e{ge  überholt  ju 
^abenj  unb  eine  foId)e  9îuge  mad)t  roieberum  fo« 
ïoo^l  ba§  Sob  ber  aiïgemeinen  beutfd)ett  Äunjla 
tidjtcr ,  aï§  ûud^  ben  leichten  unb  liît)toollen  @ang, 
î)ie  ft)ftematifd)e  S)eutlid)feit  unb  ^racifton  be§ 
neuen  Serufatemâ  öerbäd)tig.  9Jun,  roaé  ge^t  eâ 
mid)  on?  «^at  er  nid)t  bie  ^ugenfalbe  ,/fo  na^ei 
fo  naj)e!"  gur  Erleuchtung   beâ  p^iïofop^ifc^en 

Sierftcinbnifcâ 

5Cud)  ber  îDorfpfarrer  fott  bereits  m  ,,t)er* 
lorncâ  ^arabieâ"  in  fel)r  p^iger  attemannifd)et 

^rofe,  eine  „(Sittenlehre „Pour  les  Fous 

„Pour  les  Auges,  et  pour  les  Diables'' 
fceS  gelobten  (Sanbeâ  I)crauâgegeben  ï)aben.  3)eï 
SS^erlinfd^e  3îecenfent  giebt  feinen  attgcmeinen  beut* 
fd)en  èefern  i^einen  SS'inB  »on  ber  »orläuftgctt 
f5rrud^tbar!eit  biefeê  fabbucàifdien  ^^erobianerS, 
S>oIfâlc^rero  unb  ©efc^aufloferâ ,  hî^în  anti- 
cl)riftentumïid^e  fyret)müt§ig!eit  oEe  pi)t^ogorifd)e 
«nb  p^arifûifd)e  ^ntî)altfam1eit  ju  ©d^anbcn  ntad)t, 
ttnb  ber  dn  proteftantifd)er  «Seelen^irte  einer  «^eerbe 
fei)n  foll,  bie  oermut^lid)  auâ  ©abarenern,  Tlt-* 
ïeagern  unb  5Jîenippen  ^^)  befte^t.  @in  fold^eâ 
SDtetcor  an  bem  Äir(^cn!^immel  ber  uJîariÉ  »ort 
^eutfd)lanb  ijl  auffaUenber,  olâ  bie  gel^eime  5CneiÈ- 
bote  üon  einer  Sonfur  in  ben  blauen  Fastis  beï 
nlleâ  aufBtarenben  Suna.  ,,5Cber  audl)  bicfe!Sad)e 
fd)eint"  (nad)  einer  anberroeitigen  tî)eologicoa 
politifc^en  ^nmer!ung  ®.  30.)  ftd)  unter  ben  2)en* 
îenben  aller  Steligionen  einer  ^erflarunâ  unö 

11)  fv«»f<5e  ;c. 


365 

©ntîleibung  g«  nal^mt,  bte  nod)  burd^  eimge  ,/5Be= 
benHid^fciten  ge^mbert  ju  werben  fd^etnt,  weld^e 
ïetne  gânjltcfie  ©effnung  ber  ©ebanîen  sulaffen"— 
wie  frf)on  «St.  ^ouluâ  2  3;i)eff.  II.  5  — 12.  ge» 
a^nbet  ju  l^abcn  fd^etnt,  nad)  ber  SGi)etâI)ett,  btc 
t^m  gegeben  tt)ar  fcijroer  ju  »erfte^enbe  ®tnge  ju 
fdf)ret*ben,  raeld^e  »eruJîrren  bte  îlngelel)rtgen  unb 
Setd^tferttgen,  rate  oud)  bte  anbern®d)riften,  gu 
iî)rem  eigenen  SS'erbammnt^.  2^etr.  III.  15, 16. 

Sd^  f)a6e  nttr  9vaum  gemad)t,  nunmel)r  ûuf 
Un  (Nro.  III.  @.  33  — 37.)  angeîunbigtctt 
Pastorem  Polyphemum 
Monstrum    horrendum,    informe,    ingens, 
cui  lumen  ademtum 

Aeneid.  III.  657.  658. 
fommen  ^n  fônnen.  ,Mit  einem  fold)en  ©egnec 
fid^  einjulafen"  (finb  abermal  beê  5BerIinfd)en 
Aunftriftterâ  felbfteigene  Söorte  ®.  35.)  „würbe 
/,eben  fo  gefäl)rlic§!  olâ  »ergeblid)?  fei)n.  Soie 
//getrauen  une  îaunt/  une  on bie S5eurtî)cilung î 
„feiner  SOieçnungen  su  wagen;  ba§  (SJeringfte, 
r/waâ  2ötr  gu  kforgen  ï)atten,  würbe  bod)"tm* 
/,mer  bie  Giefa^rîî  fetin,  ben  3>erfaf|er  nid)t  rec^t 
„öerftanben  gu  I)aBen." 

„Soir,  fagt  bie  6ewunbern§wûrbige 9îefc^ei=» 
„ben^^eit  be§  unenblid)  großen  SÖianneS,  berint 
„Rimmel,  er  fagt  Soir!  —  ^2)  sotein  fliegen- 
der 33rief  werbe  aifo  jum  iîriec^enbcn,  um  bem 
ep^raim  eine  SDlotte,  unb  bem  <^aufe  Suba  eine 
sffiaU  gu  fet)n.  ^of.  V.  12. 

S)ie  Section  eineâ  Svecenfenten  tfl  woï}\  ïaum 
5Beurtt)eilung  ;  fonbern  nur  @efd)i(ïlid)£eit ,  ba§* 
jenige,  waâ  er  gelefen  l^at,  red)t  aufjufagen.  Se- 
iDer  SDtenfd)  i]t,  îxaft  ber  autonomie  reiner  SSer» 
nunft,  ober  wenigftenâ  i^reâ  guten  äöiHenä,  fein 


3C6 

n5d)iler  G5efe|geDer,  «nb  notfirltd^erS^fd^tet;  folg» 

»on  9î^ed)têjt)egen,  fcurd)  fein  eigen  SöerB.  Um 
ober  ju  ï)erfte|cn:  SSaa  gefi^rteben  fte^t  (TI 
TÊ'/paTTTat)  fontmt  Ca  ûllerbtngê  nod^  auf  bte 
tyragc  an  :  38 1  e  liefejl  bu  ?  (ÏII2S  (z^a'/iî^oo-y-eiç  ; 
Suc."^X.  26.)  SBud^ftabenmänner  unb  5CBc=(Sc^û|ert 
ber  &ntiî  werben  burd)  t^re  unreife  ©eurt^eilun= 
qen  ben  Mêl)erigcn  alfgemeinen  S)efpotiâmum  ber 
S3erlinfd)en  <Bd)uk  eilenber  vereiteln  /  alâ  dn 
Sföurm  jeneâ  @(^attengen)ad)§,  ba§  in  einer  'i}^a(i)t 
jüarb ,  uni  in  einer  ^Jtadjt  öerbarB.  Son.  IV.  6. 10. 
5öaf)r^eii:  c^^ne  «^-reti^eit,  ifl:  jroar  ein  »ergraBenec 
^dja'^f  eine  »erfd^loffene  fluette ,  ein  »erftcgelter 
SÎDrn,  (§D^eI.  11.  12.):  ^reç^eit  oI:)ne  SSa^r= 
l^eitâlicBe  aber,  i]t  unred^t  @ut  in  eine§  @ott=» 
lofen  <§»aufe,  ein  feinbfeeliger  geringer  (Sp^a  (Wlidja 
VI.  10.)  ber  I)öd)ften5Boe^eit  unb  feinften  ©c^alf* 
})üt  partium  unb  ^alTabium. 

éâ  gieng  ba^er  tem  ©erlinfc^en  .^unftrid^ter 
eben  fo  mit  berCallida  iunctura,  mie  bem  be§= 
fjalb  t)on  tf)m  gemufterten  «Çerrn  Bôltner  mit  ber 
„ungewohnten  Bufammenftettung  unb  5Cnroenbung, 
n)eld)e  bem  iübtfd)en  Söeltweifen  jum  SS'erbienjie/ 
l^ingegen  bem  ^rebiger  in  ber  Söüftcn  gur  <Sänbe 
gcrcd)net  wirb.  5)iefer  unmünbige,  ^rme  am 
'e>d]tt  i)at  fo  feiten!  fo  wenig i*^^^)  oon  feinem 
(Stgcnen  gerebet  (So^.  Vlll.  44.);  I)at  über  bic 
^atfte  feiner  fünf  SS^ogen  au^  bem  „merHwûrbi= 
gen  ^udjt"  be§  SOtärffc^en  Serufalemâ  wortlid), 
im  îjeriungten  SDtaa^e,  rein  auâ*  unb  abgefc^ric= 
Ben;  Data  auâ  nod)  merfwürbigercn  unb  popu^ 
laireren  ©diriften  ber  ^äter  unb  ©rüber  na(^ 
bem  ^-leifdje,  auf  ^reue  unb  (Glauben  ju  feinen 
DJîittelbcgriffen  an  =  unb  aufgenommen.    @einc 


13J  —  raro  etc. 


367 

ûBcntcucrlfc^e  ©elcfcn^cft  unb  muftuIfcTjcr  98t§  ift 
auô  lauter  Locis  comi-nunibus,  ©peculattoncii/ 
SCröumcntattoncrt/  (Soncîuftonctî ,  ÄQmceHjaaren, 
^afcerlumpcu  unb  f5?ïan$en  fceâ  rabbtnifc^en  „Seib^ 
nû|cnâ,  Sîoufcauâ  unb  3denDpl)onâ"  mit  peban^ 
tifdjcr  (Sinfalt  aBcrgläubtger  ©cfjioäfmerc^  sufant= 
mcn  gcfItcCt.  2)cnnocî)  iÊann  toi*  attgemcine  bcut= 
fd)e  ^it)Itûtf)cîar  ftd)  gav  nid)t  kfinnen,  bte  nnU 
ftcn  btcfcr  Éol^c  n)tter^oIentI{d)  (\ele_fen,  knjuua 
bcrt/  ja  n)aâ  nod)  me^r!  gered)tfei*ttgt  jul)a6cn; 
fonbevn  ^at  auc^  feine  eigene  ^i)potI)cfe  (®.20, 21.) 
ï)on  ber  Callida  iunctura  Beveitâ  öanjli»^  »er^ 
(Reffen,  obgleid)  felbigc  ber  einzige  3ureid)enbe 
©runb  ift,  ,/n)arum  il)m  cBen  biefe  JLeminata 
je^t  fo  neu  fd)einett,  unb  fo  tief  in  bem  grünb^« 
lid)Qn  «Softem  beâ  jeritorten  Serufaïemâ  yor  fei^ 
nen  SJcrftanbeâaugen  oertorgen  (jelegen  ^û£en''/ 
tap  tl)m  aHeâ  tiâ  auf  baâ  AJiniinuin,  „tt)aâ  er 
«tit  5!)tü^e  unb  nid)t  of)ne  33eforgni0  ju  irren 
l^erauâgebracl^t  su  I)aben  g  I  a  u  B  t,"  nun  auf  einmat 
fonberbar  unb  fremb,  unDcrftanbîid)  unb  anfti3^ig 
geworben  ift.  G5Iei(^  beut  Äämmerer  unb  ©ewaU 
tigen  ber  Königin  (Sanbaceâ,  it)eld)er  njar  über 
aile  it)U  @d)a|!ammern,  ber  ober  nid)t  »erftel)eu 
ïonnte,  ma§  er  laâ,  weil  er  nid)t  wufte,  ob  ber 
(£d)riftfteller  yon  ii)m  felber  ober  »on  jcmanb  an^ 
berâ  rebete  (5CpofteIgefd).  VIII.  26  — 34.)  Befanb 
fîd)  and)  ber  allgemeine  JoiMiotî)e!ar  in  ber  gro^^ 
ten  3Sertegenî)eit'  unb  ©efaî)r  eine§  boppelten  9)vîé= 
»erftanbni'ifeâ ,  mit  bem  Iäd)erlid)en  SCetI)iopier  tu 
ber  p^iIofopI)ifd)en  «yabet  um  bie  ïiSdtc,  bie  SJîaâfe 
mit  bem  ©efid^t  unb  ta^  ©efidjt  mit  ber  ^a§h 
in  pern)cd)feln. 

©^ne  auf  bie  <S(Jâ§e  unb  9ftetd)tîîmcr  ^artc=s 
ftanifd)=Sei6nu|=28oIftanifcf;erSS>eItn)eiâï)eit,n)eId)c 
ber  verewigte  îWuâJknfccIâfolvn  burd)  fein  @rfennt= 
ni^pcrmogen  fo  îpoIjI  alâ  loiHigungâ»  unb  S3c= 


368 

ùzj)mn^§hkhi  cworBcn  Ijaüc,  fîn^  frgcnb  dit 
êigentumêred^t  anjumaa^en  unter  bem  %itül  etneâ 
t^eofratifdfien  ^lagii  ober  ouc^  nur  ttipograp^ta 
fd)en  S'î'aci^brudê ,  entleï)ntc  unb  Borgte  ber  |i5rea 
tigcr  tn  ber  Söüftcn  ©erätf)  unb  ©efä^  gu  etnent 
ungenJD^nltd^en  5Cufjuge  unb  Stuâgange  feiner  llei* 
nen  t)crf(f)mä^ten  SCutorfdiaft,  roudjc,  wie  ber 
^^d^fft  (Suc.  XIX,  34.)  einer  laftbaren  @fclin 
unb  il)reâ  ^-ûllenâ  beburfte.  3)a  er  aifo  fein  ^i^ 
gentumêrcdjt  Ijattt;  fo  aufferte  er  and}  îein6nt* 
fc^eibungêrcd^t  in  ben  (SoEifionSfätten  grcifd^en  un^ 
gereimtem  Söiberfprud^  unb  grunblofer  SSünbig* 
hiti  fonbern  feine  |)oetifd^e  5Cbfi(^t  war  bloâ, 
tiefe  (SoEiftonâfâtte  in  einer  „Hnftlid^en  finnlirf)- 
»oiïfommcnen  S^orftettung  ober  in  einer  burd^  bie 
^unft  »orgefteEten  fînnliiJenSJottfommen^eit"^'*) 
nad^jua^^nten ,  xodàjcë  unmöglich  mit  me^r  @nars 
gie  unb  ©nergie  geleiftet  werben  f onnte ,  alâ  nad) 
bem  ûftl)ctifd[)en  ^i)puâ  beâ  jübifd^en  ©aumeiftcrâ, 
unb  burd^  hic  Bud)ftäbli(fien  Brud)ftûcfe  feincâ 
im  Serufirfem  gegebenen  5Éufter§,  bejjen  Sföunber^ 
bilb  (AioTisTsç)  unb  gôttli^eê  ©ente  nidit  nur 
burd^  Äupferftid^e/  ©djaumöngen^  5BreIodcn  unb 
Seremiaben,  fonbern  oud)  burdf)  ^iramiben  unb 
bie  feltenften  ©onftettationen  gur  ©efo'rberung  beâ 
©uten  unb  <Sd)Dnen,  oiel  na^e  canonifirt  worben. — ■ 
Sebe  «Ç>anblung  ift  auffer  iî)rer  urfprünglid)en, 
natürlid)en,  materteffen  unb  med)anifd)en  ^ejeid)=« 
nung  nod)  mand)erle9  ftgürlid)er,  förmlidjer/  traa 
gifd)er  unb  t9pifd)er  S3ebeutungen  fät)ig,  wcld)e 
jwar  eben  fo  wenig  olê  bie  5tbfîd^ten  unb  ©eftn» 
nungen  be§«^onbeInben  Begudet  unb  betaftet  wer= 
ben  fonnen,  aber  wie  atte  inteiïectuette  unb  mo^ 
ralifd)c  @inbrü(Je  Dt)ne  ftnnlic^en  ^Tuébru^  feiner 
5RtttI)eilung  noc§  «jortpflûnâung  empfänglich  ftnb  : 
fols» 

14)  )3^UDfo))^tfd^e  @(^r.  K. 


309 

folgltd)  luiiffen  aitd)  bie  SC6ftcî)tcn  unb  ©eftnnun« 
ôen  cincâ  ®rf)rittftcllcr§  bte  tnptfdjc  SSebeutung 
feiner  5CutorI)anbIunç\eu  fei;n ,  ftrf)  burd)  bie  @in» 
ïleibung  unb  ben  5Cu'êbru(J  feiner  ©ebonHcn  offen» 
fcoren,  ober  njenigftenê  oerrotï)en.  3)ev  îunft« 
riri)terlid)e  5Cct  beé  S5erlinfd)en  Stecenfenten  fängt 
bal)cr  (<É.  33.)  mit  einem  SCuâfprud^  ûtier  meine 
Äleibung  unb  (Sprad)e  an,  n)eld)c  K'ribc  SÖörter 
fjkt  gletd)faKê  in  tçpifdjer  ©ebeutung  ftcl)en.  Sn 
feinen  unb  feiner  SSvitbcr  5Cugen  unterfd)cibet  mic^ 
meine  Älcibung  fo  f cnntltd),  baf  felbige  iî)m  me^c 
SSerfleibung 'aie  aSeHcibung  gu  fei)n  fd)eint. 
3)er  «Sufitilitat  feiner  eigenen  tt)pifd)en  (Sprad^e 
gufolge,  beforge  idj  faft  burd^  meine  (Sntrieibung 
nod)  unfcnntlid)er  gu  merben,  unb  wo  nid)t  ben 
heften,  bod^  ben  „meiften"  feiner  5Cmtâ  =  unb 
©laudenêbruber  nod^  weniger  gu  gefaEen,  fo  6alb 
nur  ber  îtnterfd)ieb  ber  fdfonen  5iatur  nid)t  met)r 
ouf  ben  dtoâ  nod)  ûuf  bie  Soîunbart  beê  SOtoben^ 
f(^neiberâ  nntommen,  fo  tolb  nur  ber  iübifd)e 
ioeïfc^e  9Jînê!en=  unb  BriIIenf)anbeI  nidjt  länger 
baâ  aïïgemeine  ^eutfc^Ianb  täufd)cn,  unb  <Btaa' 
ten  in  3öüften  i^j  »eriDanbcIn  rairb. 

îtm  einiger  in  einem  ^^niber  «§)eu  j^erftreuter 
(Stcdnabcin  rcilîcn  rcerben  bie  allgemeinen  beut» 
fd)en  Scfer  2(pril  gcfd)idt,  ober,  „um  beutlidjer 
SU  reben",  auf  aile  baâ  ,/3i>enige"  »ermiefen, 
waâ  ü&er  längft  oergcffene  unb  oerjoeüte  Blätter, 
Bouquets  à  laMode,  unb  fd^on  ï>ern)cfete  f^ei* 
genfork  i«)  in  333  Briefen  unb  63  Biî'tttingé» 

15)  Civitas  etc. 

16)  Snicifei:  unb  ®tnfàac  -.--  ouintôtste?  5Bafe  af6tgott  noÇm  tie- 
fen fitngeiDorfenen  Jfüntltng  auf,  unb  maä)te  ton  jum  <ëi)ili- 

ïnappen  tfjret  ßmeifei  unb  ©infôlle. „eâ  jammerte  fie, 

unb  f:prad):  eâ  tfi  ber  ^leètàift^en  Ätnbtetn  einä!  2  58.  5Kof. 
II.  fi.  ober  gleich  aie  roenn  mon  5Koiî  in  einer  ïraube  linbt, 
unb  fpric^t:  5Serber6e  eâ  ni;^t,  eâ  t(i  ein  ©eegen  brinnen! 
Sef.  LXV.  8. 

«amasD'a  et^rifteo  VIII.Z^.  24 


370 

bcnten  (t>ie  mit  unbefanntc  Baljl  ter  ^Cn^dnge 
ntd^t  mitgeredjnet)  c^eraeiffagt  fielen  fott,  o^ne 
bo^  man  tt)ct^,  mie  bièfe  entlegene,  üerlorne  SSinfe 
unb  SCnfpielungen  gur  gegenmäftigen  <Bad)c  unb 
^erfon  cineS  $rcbigerê  in  ber  Söüjlen  geboren. 
Scf)  fe^c  mid)  ba^er  gleid)fattâ  genöt^igt,  meinem 
geneigten  SOtttîefer,  ber  miHigen  «^eqenê  ift,  dn 
leic^teê,  fanfteê  Sod^  oufjulegen,  unb  ü^m  bic 
meber  gefät)rlid)e  nod)  öergeblid)e  SOitü^e  susumu* 
tl)mf  ba^  er  nemlic^  bie  feit  langen  SÖtonaten 
auf  meinem  ÇJuIte  ruî)enbe  breçfSItige  Stecenfton  — 
„ift  fte  hoâ)  Hein/'  unb  entpit  m  ©anjen  nur 
12  ©lätter  be§  bret)  unb  fed);5igften  SSanbeS  — 
eigenî)dnbig  auffd^Iage  unb  $u  9^at^  ^kl)t,  um  bie 
tt)pifd)e  33^ebeutung  meineâ  metafrttifc^en  ^aral» 
ïeliêmi  ouf  ein  «^aar  ju  trefen.  Sfttgemeine  Se» 
fer  mit  it)um  Mafenben  SJorreiter,  nifotaitifd^e 
Säud^ftaBenmänner/  bie  mit  einem  «Sparren  gu  oiel 
@plitterrid)ter  unb  Hugcr  fci)n  moHeU/  alâ  beâ 
alten SÖleiftera  uonStagira^'j  £)racul:  AEIyap 

niSTETEIN    Tov    ^av^ai'ov-za  —  bie  ^îat^att 

unb  Globale  loBefaU/  bie  Scinneâ  unb  ^am&reâ/ 
5Cpoïït)on§  unb  5Cbabbon§,  mimifd)cn  (Sngel  unb 
SDlorgenfterne  if)reâ  »erhärten  Sa^rl)unbertâ  unb 
SS'aterlanbeâ ,  mögen  immerhin  nad)  ber  tt)|)ifd)en 
SBebeutung  aneiner  Srutorfd)aft  unb  biefeâ  legten 
5Cgonê,  unter  i^rem  ^iabem  unb  I)inter  i|ren 
fStihaëo^un  fud^en.  —  ^n(^  bofelbft  werben  fie 
ttic^t  nur  leibhafte  nn'o  I)anb greife  5iJîer!maIe 
unb  Beugniffe ,  fonbern  aud)  oielfü^ige ,  lebenbige 
unb  rü^renbe  23emeife  ber  3öai)r|eit!  unb  iÇ* 
reS  ©otteê fingere!  ftnben,  nm  felbige  ^nU 
«jeber  ï)inmeg  gu  merfen,  gleicî)  ben  ï)omerif(^en 
f^ifc^ern  ber  rä|elt)aften  2egenbe;  —  ober  ouc^ 


17)  Summus    Aristoteles,     ntf)»     GO(pißXtX0)V     tliyx^V     A. 

ztqi.  13. 


871 

jum  BetJmûImen  ctne9  jlttt-Beren 5)aumen§  unb 
I)ttrtcren  ^f^agclê:  bannt  alle  <Sd)rift,  bie  £)t^em 
in  bcr  5^afe  ^at,  erfüllt  toerbe  in  omni  sensu 
possîbili;  j^citt  Jota  nod)  Büttel  pftlologtfc^eï 
unb  ^)ftlofop^tfd)cr  (»a^ungen  gergel^e/  no(|  i^re 
cwtge,  unaufloâltcl)e  ^■''),  anë  ber^Suft  gefc{)öpftc 
©runbgefe^e ,  jum  gefät)rlicl)en  Soucier  bec  Bk^* 
nie ,  ocrgeSltd)  auf  bic  @rbc  fatten  !  — 

^lunme^r  ï)ebt  ftc^  bte  ©nt^leibung  unb  SSer- 
îlorung  meiner  fünf  SB^ogen  mit  i^rer  5Cuffd)rtft 
ûtt,  tt)elc§e  aber  »on  einem  ^ÇlaciuS  ^ulöert, 
ouf  allgemeiner  (»d)obelftätte  beutfc^er  Aô>fe ,  fo 
öerjlömmelt  unb  uer^eilt  raorben ,  ba^  feine  «Spur 
»on  bem  boppelten  ^otto  meiner  ganzen  ^U 
niaturautorfd)aft  unb  il)re§  Corpusculum  delicti 
übrig  geblieben  ift;  fonbern  e§  and)  I)ier  gc^eiffen 
i^at;  ,,dtHn  abe,  rein  ah^t  hië  auf  i^ren  S5obenl'' 

^f.  CXXXVII.  7, (S-in  ^amburgfd)er 

9îad)ri(^ter  ber  <Sofrattfd)en  3)en!n)ürbigfeiten 
fanb  eâ  gwar  su  langmeilig,  bte  britteî)alb  erften 
SS^erfe  beâ  fJerfiuê  absufd)reiben;  bennoc^  war  er 
fo  befcï)eiben  unb  eî)rlid),  il)r  ^afe^n,  bieD^uelle 
unb  einen  ^ureid^enben  ©runb  feiner  llnterlaffung 
onjujcigen:  ber  allgemeine  33^erliner  l^ingegen  ^at 
fein  /,!auftifc^eâ"  ^anbnterL  tt)ie  ein  iBeutel» 
fd)neibcr  unb  «yro^nbot  an^cubt,  ba§  id)  mit 
î^imfon  anrufen,  unb  mic^  fur  meine  beçbe  SCu» 


IT)  Ut,  si  solvas,  —  Inveiiias  etiam  cUsiecti  membra  poetae^ 
btouc^jl  ti«,  angemetner  Sefer  beatae  memoriae  !  nur  ttc^  ftugS 
onf  ioâientge  ju  6eftnnen  ,  roaâ  tu  fdjon  lângftejroï'.  VIII.  19. 
Stf.  II.  22.  2  SEint.  III.  S.  S[?)OÏ.  II.  G.  IX.  11.  tm  pfeubo» 
^crobotifc^en  Scöett  t>eê  .Çomerâ,  tm  Aristot.  de  partibus  ani- 
mal. I.  5.  »ont  ^croî[tttfd)en  ivravO^a  sunt  SScIege  attgegen» 
roârtigei  SBeivetfc,  in  Slôgelâ  @cfc()id)tc  bcï  îpntifc()en  2itte» 
ttttut  (5B.  I.  <S.  175.),  in  ben  neueflcn  ^)^ttpfop^tfd)cn  ajlet« 
ten,  unto  tn  fcet  SBîeië^eit  SRoïgentât^c  se.  Jc.  entwetet  fle« 
ïefcn  Çafl,  ober  cum  exspectation?,  ntd^ft  swspensione  iudicii, 
no(l»  »u  tcf«tt  '&cfomm«»  rotvjt. 

24* 


372 

qcn  cinjl  tàdjcn  mu^,  an  ben  ^I)iliflern.  îB.  fcet 
àttc{;t.  XVI.  28. 

©in  «©djrtftjleller /  ter,  io  artis  severae 
cffectus  vttlkbt, 

prius  -  more 

Frugalitatis  Lege  palluit  exacta, 

Petron. 

gteBt  fccm  ©enjanbe  feiner  SSIô^e  unb  Sî'otijburft: 
eine  foldje  ^räcifton,  ba^  feine  95efcf)neibunçi[, 
gefc^njcige  2>  erfcf)neii5unû[/  o^ne  ©eraaItfamBeit, 
fûglid)  angel)t.  lleberfcOrift  feineâ  30erEâ  ift  su= 
glcid)  Untcrfd)rift  feineâ  S^amenâ,  unb  Berber 
ß^uracter  ein  3C&bru(f  beê  @iegelring§  am  ®ot= 
teêftnger  bcr  fd)önen  5îatur;  n)eld)e  alleâ  au§ 
einem  runben  ®r)  unb  bem  Alinimo  eincâ  (Senf» 
ïornâ  jurSebenâgro^e  entraideït,  olleâ  jtieberum 
in  eben  benfelben  Si)pum  üerjüngt,  5uru(îfit()rt 
unb  Dottenbet,  burd)  bie  Gräfte  entgegengcfe^ter 
©lafticität.  (Sin  foldjer  Situl  ijl  ein  tt)pifcftet 
@aamc ,  an  orpfjifd)eê  @i),  worin  bie  S)vufe  @e» 
gelt  unb  ^üttz  fur  if)ren  ©eniuâ  bereitet  l)at,  ber 
ou§  feiner  Gebärmutter  ^erauâlÈommt,  n)ie  ein 
Bräutigam  auâ  feiner  .Kammer ,  unb  ftd)  freut, 
wk  dn  'Ç>elb,  ju  laufen  bcnSöeg  nod)  bem  Biele 
feineâ  gepgeIten(Sinnâ,  n)eld)er  fd)on  auf®tirn 
unb  9vabel  be§  Sîuc^â  ge.^eid^net  ftef)t.  <^ier  alfo 
ift  ber  5Cnfang  feiner  ©timme  unb  @prad)e,  be* 
ren  ®d)nur  fDrtgct)t  biâ  anâ  ®nbe  ber  9f ebe,  ba^ 
alleâ  »on  ©inern  Sid)t  unb  f^euer  burd^brungen 
werbe. 

@ntfprid)t  Sn^alt  unb  SS'atuta  bem  Sitel: 
fo  wirb  auâ  icm  a  parf e  ante  auâgejlelïten  9ße(^» 
fei  unb  ©c^ulbbriefe,  a  parte  post  ein  Sluitt» 
Brief  unb  ^eleg  ber  baar  geleifteten  B^^Iw^QÎ 
ïurj,  ein  sweçfc^neibigeS  Snjlrumentr  baâ  ftc^ 
felbft  liquibirt  unb  legitimirt;  —  dnc  Sphinx 
bifrons ,  bie ,  am  dingange ,  in  ber  ©eftalt  einer 


37S 

SBlume  obct  5BlütI)e,  ©cfd)red;tâmcrfmûlc  ber 
^utorf(^aftI)eryortretbt,  unb  Bet)m  Ausgange,  in 
ber  GJeftalt  einer  ^^tn<S)t  ei:fcï)cint,  tt)eld)e/  ouffcv 
ber  i^ulle  i^rer  eigenen  «Subftanj ,  eine  ^ütie  gang 
neuer  ßienerationen  äl)nlict)cr  5vuturgen)äd)fe  unb 
@9fteme  innigft  öetfd)Itejjt  unb  t)ern)ûl)rt. 

3)er  t)om  SOteifter  ^ulbert  mit  feinem  Cul- 
tello  Flaciano  »erfc^ntttene  ^itel  fott  bennocf) 
md)t  fagen  bürfen:  ,,<Bkl)Crià)  hin  ein  bürrer 
5öaum!"  Sef.  LVI.  3.  —  gleid)  jenem  im  (^»an» 
gelio,  ber  ïa\)k  ^Blätter,  aber  iEeine  ^-eigen  trug, 
beêï)alb  öerflud)t  warb,  unb  alêbalb  Ma  auf  bie 
Sföursel  »erborrte  ^^);  ober  feinem  ttftî)etifd)en 
dbenbilbe  äl)nIicC,  ber  mit  Stamm,  ^-JCeftcn,  B^d» 
<;en  unb  Sprößlingen ,  _^auâ  nid)tâ  benn  lauter 
§afern  beftel)t,  unb  tretrlid^  ben  gcfammten  Sn* 
begriff  ontDlDgifd)er  ©rfenntnifj  in  ben  SOtorgen» 
ftunben  (S.  9  —  11)  yorftelit.  Befolgt;  memcS 
erften  motto  au§  bem  5.^.  SSRof.  XXXIU.  9. 10. 
nad)  ber  5Jîenbelêfo^nfc^en  Heberfe^ung,  muften 
^Criftoteleâ  unb  ^lato,  SDtofeê  unb  9^^tI)an,  6o- 
rt)bon  unb  5St)i)rfiâ  {W  gebunbenen  S)vetapt)t)fi- 
îerlî)  fd)Ied)terbingâ  aufl)ürcn,  in  meinen  5Cugen, 
@cfe|geber,  ^rop^eten  unb  (Seelenl)irten  sufei)n, 
fo  balb  fte,  alâ  irrenbe  Stitter,  auf  fal)(en  ^fer* 
ben  fiii)  brüftcten.  Befolge  meincâ  jnieiten  SOiotto 
ouâ  Ser.  XXm.  15,  nad)  ber  Sut^erfd)cn  lieber» 
fe^ung,  !am  ber  ©alten  =  unt  3öermutl)gefd)ma(f 
nid)t  Von  metner  Leiter,  fonbern  »on  ber  SBein- 
lefe  Serufalemê  l)er: 

©elbjl  unfere  jÇeinbc  mögen  Dîlc^tet:  fepii! 
3Ç)r  seBetnjîocE  ijî  ber  SBeiniîorf  ©obomS, 
Unb  üom  »etberbteu  ®eft(be  ©cmcrra: 
3^re  SSeeren  ôiftiôet  2lrt; 


18)  3»<»ttÇ.  XXI.  is-w.    Wa«.  XI.  «0. 


374 

@ie  tragen  »ergiftenbe  îrauben: 
ÎSut^  Uï  ®tact)eu  ijl  iÇir  SBeiit.  »•) 

t^ren  gegenfetttgen  <B<i)^in  lagen  in  bem  SBunbel 
metner  ^3ropI)etif(^en  Bengnife,  fo  »eiborgen  nnb 
»erftegelt,  ba^  bie  attgemetne  Sefabel  fte  für  Bi- 
joux indiscrets  anfat)e/  unb  jtd)  mit  ungôttltd)er 
f^auft  baran  »ergriff,  ^^reçlic^  waren  e§/  in  etçs 
mologifd^er  unb  tgpifd^er  S3^ebeutung,  Ut  reine* 
jlen  Tesficuli  meiner  5futorfd^aft ,  ber  ^Cd^itteâ 
i§rer  ^utontät  unb  Iteberjeugungâfraft;  benn 
auâ  n)elcf)erlei)  aKa^t  fonft  f)ätte  ein  fleinlautet 
^rcbiger  in  ber  Sßüften  ftd^  unternjinben  lônnen, 
bem  allgemeinen  ©erûd^tc  ber  gleidfjflimmigftett 
©ewunberung  entgegen  ju  reben?  — 

■^  Aut  famam  se  quere  :  aut  sibi  convenien- 
tia  fin^e  ! 

Hor.  ad  Pis.  119. 

^tim  Betjbe  Beugen ,  SDîofeê  unb  Seremiaâ, 
weld^e  tt)ie  gœeg  èel&aume  unit  gwo  f^acfeln  »or 
ber  @c^n)ette  meines  5öüci)Iein§  ftunben,  muiten 
ba^er  auâgerottet  unb  auêgelofc^t  werben,  gleid) 
jenen  apotaIi)ptifd)en  XI.  4.  8.  in  ber  großen 
@tabtr  bie  ba  ^d^t  geiftlic^  ©cboma  unb  5Ce» 
ût)pten,  n)o  unfer  ^(^^di:  gcfreu^igt  worben. 
Alnt  burd)  biefen  mutijwittigen  ?Cret)el  gegen  bie 
Bonammeot — ^o-^  ^^^^^^^  s^^^^^^^^^j.  ^  glaubte 

«tan  S^QÏ^i«^  ^^^  î^er  Arte  sécréta  i^rer  Cap- 
sula tliecata  befto  f[inîer  fertig  gu  «jerben,  unb 
gab,  »ermittelft  eineâ  boppelten  ïoiiâoerftanbnifeê, 
ben  gerben  grünen  ^elg,  unb  bie  jlein^ arte  Schale 
für  ben  5tuPern  felbft  au§.  — 

^it  blinjenben  Sefern,  welche  (»c^riftjietter 
für  peripatetifc^e  SS^dume  onfe^en,  2^)  mu^  ic^  in 


19)  5  5B.  sDlof.  XXXII.  31  —  34.  aai)  Ut  mtxiUie{o^ü^änü  UetK- 
f^fetmg.  20)  Petron.  2J)  fktrc.  VUI.  24. 


375 

i^ret  eigenen  mit  öegebcnen  äft^ettfd)en  <©ptac^e 
teben,  nur  mit  bem  Mnterfd^iebc ,  ba^  id)  ben 
SOterfmalen  i^rcfbürren  ^afern,  Beffere  SOlerfmale 
eines  frifc^en  faftigeu  ^oI$eâ  /  i^ten  lÉal^Ien,  «n» 
jtud^tbaren,  gnjcçmaî  erftorknen  unb  auâgenjuv» 
klten  ^Bäumen  (Sub.  12.)  fold^e  entgegen  fe§e, 
cie  an  5Bacï)ett  gepflanzt  finb ,  bcren  ÉJaffer  ouâ 
bem  ^eiligtl)um  fleugt;  iï)re  ^ruc^t  bient  gur 
©peife ,  unb  i^re  unt)ern)eIHtct)e  SBIotter  gur  SCr» 
Seneti  unb  ©cfunb^eit  ber  SJölf  er  (^efetXL  V1L12. 
^f.  I.  3.  5Cpo!.  XXII.  2.). 

@â  mu^  mir  baï)er  an  bem  ganzen  Sitel  mei» 
ner  5Cutorfct)oft  e&en  fo  üiet  gelegen  fet)n,  al§  eâ 
ben  Betagten  (Eltern  beê  ^rebigerê  in  ber  Sßüften 
barauf  ani^am,  ii)um  gcIoOten  Äinbe  feinen  red)- 
ten  S'î'amen  gu  geben ,  o^ne  bie  minbefte  Sftüct'ft^t 
für  f^amilien=  unb  5tationalöorurtI)eile/  ober  ben 
eiteln  Sßanbel  nad)  oaterlicï)er  SSeife.  35ie  glü(f* 
njünfd^enben  S^ad)fiarn  unb  ©efreunbte  ^^^tn  ii)n 
3ad)aria8;  aber  SO^utter  ©lifabet^  antwortete: 
SORit  niditen!  fonbern  er  fott  So^anneê  t)eiffett. 
S)er  biê^^er  »erftummte  SSatcr  forberte  ein  SKäf» 
lein,  fd)rieb  unb  fprad):  (gr  ^eiffet  Soï)anneê. 
Suc.  I.  58  —  63.  Se  me^r  id)  aber  fur  bie  »ott« 
ftonbigfle  Hebereinftimmung  graifdien  ben  SOlerE» 
malen  ber  llrbilber  unb  5^ad)bilber  in  bem  flein* 
ften  ©(^attenrife  meiner  ©ebanfen  geforgt;  je 
ftrenger  ic^  ber  2ß'a^rl)eit  in  ben  alten  B^ugniffen 
i^reS  ©erüc^tea  gefolgt,  unb  ieber  S[ftiê^eÛigÉeit 
ttt  ben  SOftert'malen  ber  SfJad^a^mung  unb  @rbid)= 
tung  auâgett)id)en  bin,  um  atte  @ered)tigfeit  eine§ 
gewiffen^aften 3Cutor§  ^u  erfüllen:  mit  befto  leb» 
Çafterem  ^erjcleib  l)abc  id)  bie  böfen  Étreid^e 
cmpfinben  muffen,  tt)cld)e  ein  5Cleranber  ber  ® d)mibt 
baburc^  beujiefen  'i^at,  ba§  er  mir  ben  Söart  md" 
neê  <Sd)lufîelâ  verdunste,  o^ne  ben  S^ür  unb 
©c^lo^  meiner  5Cutorfc^aft  mebcr  aufget^an  noc^ 
jugemac^t  werben  mag.    t%im,  IV,  14. 


376 

SJot  ungefe^t  pßlf  3al)ren,  gab  ein  bûmalâ 
î)teu^tf(^er  ^ofprebtger  dtroaè  unter  bem  S^tamen 
^cpI)oftiDn  l^cvauê,  unb  berief  ftd),  erft  in  bet 
S^'orrebe  gur  jwe^ten  5Cuf[age ,  auf  einen  äg^pti» 
fd^en  ^riefter,  DÏ)ne  ba§  geringftc  SOlerfmal  fei« 
ner  HrBunbe  unb  Sïtittelbegriffc  sn)ifcï)en  bem  Sn» 
ï)alte  unb  einer  fo  ^omoni)mifd)en  2Cuffcï)rtft  fei* 
ne§  JBuc^ê  anjufü{)ren.  ^er  SBcrlinfc^e  ©trabo 
geruhte  fïugâ  biefen  grunblofen  Umftanb,  in  fei» 
nen9ßöcf)entlidf)en  9vac^ric^ten,  ^2)  aBennal  nac^s 
gufd)reibcn.  Söa^rfd)einlid)cr  mar  biefer  apo^rç* 
:pl)tfd)e  Sitel  ein  bloßer  f^amilienfpa^ ,  ober  eine 
n)i|ige  2(nfpielung  auf  ben  S^tamcn  eineê  ,/5CIe,rans 
terê  üon  Éblerêl)eim,"  unter  befen  50îa§Be  ber 
nemlid)e  @d)riftfteller  eine  „ÎCpoIogie  beâ  IDrbenâ 
ter  ^rei)mäurer"  ju  ^^ilabeïpi^ia  5651  (Aonigâ* 
berg  1769)  ï)erau§gegeben  l)atte. 

5Cber  ber  jübifdje  SG&eltweife,  warum  l)at  ber 
feiner  $n)et)fpcinnigen  ®d)rift  ben  tt)pif(^en  ^ila^ 
nten  einer  »orlängft  jum  anbernmal  unroibcrbring» 
lid)  gerftô'rten  ©tobt  gum  fya^nlein  aufgcftedt  ?  -— 
@eprt  ber  Äopf  beê  Sitelê  nid)t  ju  bcn  be^ben 
©d^ultern  unb  ^älften  ber  sn)e9  3t'bfd)nitte  ?  — 
Sôarum  fäEt  unb  liegt  baâ  Uebevgeroidjt  nur  auf 
ber  einen  5Cd^feI  beâ  Snbentumâ?  —  9öar  baâ 
@t)mptom  ber  «^alêftarre  in  ber  *2Cuffd)rtft  feineâ 
5Bud)eâ  nid)t  eine  fattfam  warnenbe  SBorbebeutung 
»on  llngefunbl)eit  unb  ©ebred)en  in  ber  X)dûno= 
ntie  beê  ganjen  ®^ftemâ  ? —  ^aben  bie  unnü^en 
^lier^te  biefcâ  SOîeifteré  im  bud)ftäblid)en  Sfracl, 
ben  tetanifd)en  Krampf  auf  bem  3îitel,  allefamt 
fctlfd)Iid^  gebeutet,  ^sj  gänjlid^  barin  einen  ä>Dr= 
boten  beê  ^obeêengclâ   »ernannt/   burc§   beffen 


Î22)  5Biertet  3o:^rçiong  1776.  (StücE  XXyill.  Vettii  Epagathi  Regio- 
monticolae  ]^tcrop^ttnttfd)e  ^Briefe  See!  III.  9.  10.  5!Rottti. 
XIX.  11.  1779.  ®.  62.  tn  8vo.  Jo.  Alb.  Fabiicii  BibliotK. 
Orae«.  «H.  33)  $>ip6  XJII.  4. 


3Î> 

©c^Iog  bei  um  ben  Seic^nam  ,,fo  cnôC/  fo  enge" 
gufammengcfteffte  ÇI)aIan;c  tiermtfd)tcr  ^reunbe, 
in  etnc  fol(i)e  ÎBefturjung  unb  SSerIcgcnI)CTt  qe= 
ïtet^/  bû^  mon  ntc{)t  ûHein  ftd)  îcin  ©ewtiTen 
wachte,  ben  SJerbac{)t  einer  nur  burd)  B^ubcrep» 
fûnbe  benHiaren  ©Iutfd)ulb  Bween  fo  mdtl  fo 
jtjeit!  entfernten  donner â^nbern!!  2*)  ouf- 
^ubürben;  fonbern  a\xd)  einen  fo  feinen,  frommen 
SSetrug  nullen  n)ottte,  baâ  mitleibicje  £)pfer  i^rer 
unüerfd)ämten  S3;linbl)eit ,  in  einen  ^SO^art^rer  ber 
fBa^rlieit  unb  f5frcunbfd)aft  $u  vergöttern. 

Sd)  rniH  mein  ïBerE  be§  ©lûubenâ  ouf  eine 
ûnbere  Söeife  tl)un,  meine  5Crbeit  ber  Siebe  auf 
eine  anberc  Sôeife  tî)un  ^s),  ûlâ  bie  5Berlinfd)en 
^iobêfrcunbe  2®),  über  bereu  Sl)orI)eit  unb  (Sitel» 
ïdt  bie  fc^aubernben  SOîaneê  be§  „»eremigten 
5!}îenbeIêfol)nâ  mit  guiïerfu^em  SDîunbe"  »iellèid)t 
beulen  unb  înirfd)en  î  S5efpred;en  mill  ià)  fie  unb 
t)erfoï)nen ,  nid)t  mit  @r$  nod)  SG5et)raud)  ;  fonbern 

Farre  pio  et  saliente  mica  :  Hör. 

fo  öiel  iä)  immer  »ermag,  beitragen  gur  Heber» 
ïleibung  ^^}  unb  SScrHarung  ber  conyuIftvifd)en 
©ebärbe  auf  ber  ©iebelfeite  feincâ  ©ucï)§.  5Cu^ 
i^  juiU  einmal  fo  eitel  tî^oxièjt  fet)n ,  nur  j^u  gmci« 
fein:  ob  ber  S^iograpI)  ober  afflcpif(^e  ^craul= 
geber  berOpemmPosthumorum,  bie  nod)  lom= 
men  foUcn,  beffer  im  (»tonbc  feyn  ttJcrben,  mit 
i^rer  Äabbala  unb  ^Clgcbra,  baâ  ßJcbcimni^  ber 
l^eiltgen  cntJOc{{)tcn  (Stöbt ,  unb  bie  mi)ftifd)cn  3.^er» 
î)iïltntffe  ber  @tnt)ett  il)reê  5îamen§,  fcirol)!  jum 
gelobten  ^tmmelreid)e  religtöfer  SDvad)t,  al§  $um 
en)tg  irrmanbelnben  @rb=  unb  9}{onbenreic^e  bc§ 
Subentumê,  tiiel  näf)er  benn  id) ,  auf^ulôfcn? 
t)arum  fott  in  i^rc  ©rnbte  mein  6id)et  deinen 


24)  CKorc.  in.  17.  25)  3«f.  XXVIII.  'ÎI.  26)  XLK.  S. 

37)  a  Äor.  V.  2.  4. 


378 

(ftngrtff  t^un.  3?et  JBIut§=  unb  SUtut^â  •»  <Sip|)» 
fd^oft  gebulirt  bie  Sôetnlefe  feiner  $&erbtcnjle  um 
bie  l^errfc^enbe  natürliche  SfJ^eligion,  unb  ben  ^taâ)'' 
ttüä  i^ut  @tärfe.  S(^  laffe  mir  gnügen  an  ber 
einzelnen  Traube  be§  t^pifd^en  Ramené  unb  fei- 
ner fieçben  StimBoIe  auf  ber  Bi««e  beê  ^itelS. 

©eift  ber  SScoBad^tung  unb  @eijî  ber  3öeiffa» 
gung  Itnb  bie  '^'itti(it  beê  menfc^Iid^en  ©eniuê. 
3um  ©eBietc  beê  erfteren  gel)ô'rt  alïeâ  ©egenraôr» 
ti^^3  Sum  ©eBiete  beê  le|teren  atteê  ^Cbwefenbe, 
ber  S^ergangenfieit  unbBufunft.  ^aâ  p^ilofopl^i- 
fd^e  ©enie  aufert  feine  Wlaâjt  baburd),  ba^  eê, 
ö ermittel ji  ber  5Cbftraction ,  boâ  Gegenwärtige 
oBwefenb  ju  madjen  jtc^Bemû^tj  n)irHicf)e  ©egen» 
jlânbe  su  txaâtcn  Begriffen  unb  Ho^  bcnîBaren 
SÖlerifmalen,  gu  reinen  ©rfd^einungen  unb  ^^a» 
nomenen  entlleibet,  S)aê  poetifdie  6enie  ciuf» 
fert  feine  SJtac^t  baburc^,  ba^  e§ ,  »ermittelfl  ber 
fiction,  bie  SJiftonen  aBwefenber  ä^ergangenl^eit 
unb  Svilanft  su  gegenwartigen  S)arftettungen  »er» 
îlcrt.  Aritiî  unb  ^oliti^  tt)iberfteï)en  ben  Hfur- 
pationen  Bet)ber  ^àd)tQ,  unb  forgen  fur  taè  &idâ)» 
ûewid^t  berfelBcn,  burd^  bie  nemlid^en  ipofîtioen 
Arôfte  unb  SOlittel  ber  S3'eoBad)tung  unb  2Seif= 
fagung. 

S)a§  (Gegenwärtige  ijl  ein  unt^eilBorer,  ein« 
fad^er  ^unct,  in  ben  ftd)  ber  ©eift  ber  5BeoBad)» 
tung  concentrirt/  unb  auâ  U)m  auf  iik  ganje 
@p{ore  beê  gemeinen  ®rfenntni^t)ermôgens  wirft. 
S)aê  5CBwefenbe  l^at  eine  gwiefadje  ^imcnfton, 
ift  in  SJergangenî)eit  unb  3«5^««f^  tijdlhav,  bem 
eBen  fo  sweçbeutigen  ©cifte  ber  3&eiffagung  an= 
gemeffen,  auf  we(d)en  ftc^  auc^  ber  jungft,  in 
grauer  Sommerung  ber  fieBenten  SWorgenftunbe, 
(®.  120—132)  gehaltene  Snftinct  unferê  fSiüU 

gungêPÇrmogenê laudator  temporis  acH 

Se  puero 


379 

ttnb  ©egel)rttttô8permo3cn3 aTidusque 

futuri^ 
Hor,  ad  Pis.  170.  171. 

3U  Begießen  fd^etnt. 

èa  aifo  btc  (Summe  beS  ©egennjSrtigen  un» 
cnbltd^  fleitt  ift  gegen  baâ  me^rfû(|e5tç;gregat  beô 
5C6tt)efcnben  /  unb  ber  ©etft  ber  SSetjfagung  un* 
enblid^  überlegen  bem  einfältigen  ©eifte  ber  îBe» 
oBoc^tung:  fo  ^^angt  unfer  drfenntni^öermögen 
xjott  ben  »ieli^tipftgen  SOlobiftcationen  ber  innigften/ 
bunîÉelften  unb  tiefften  JBiEigungâ  s  unb  Söege!^- 
cungêtrieBe  ûB/  benen  e§  untert^^an  feçn  muf. 


2Cuf  erbcm  jînb  no(^  folgenbe  eiitjelne  ©tiidfe  »ou  tcm 
erflen  ©ntivurfe  »orl^anbeu: 

£)  bu  pï)t)jtognt)mifc^er  @e^er  mit  engelretnem 
fDl-unbe!  5Cuc^  bein  (s;i)eruBêauge  gelüftet,  SG&un* 
berbinge  gu  fd)auen,  't)\t  bo(^  jebeâ  SSJienfc^enfinb, 
'ti'^zn  5CntIié  nid)t  mM  «klügeln  Bebecît  ift,  off» 
jletê  »or  unb  um  ftd^  iîet)t.  ©iirte  beine  Senben 
joie  ein  SJlann  unb  lel^re  m\^.  Sjl  S'î'atur  nid)t 
boâ  erjie  SSunber,  woburd)  ©rfa^rung  metapl^i)» 
ftfc^er  SÖteteore  erft  moglid)  wirb  %  Sft  SS'ernunft 
nid^t  baê  erjle  SSunber,  worauf  oEer  Sôunber» 
glouBe  an  au^erorbentlic|e  (Srfc^einungen  unb  fel» 
teuere  5Cu§na^men  ber  nod^  feltfameren  Siegeln 
Beruht?  Sft  Sôeiffagung  unb  (Èonfequensmad^eret) 
ni(^t  ber  attgemeine  SOlagnetiêmuê  atter  unferer 
^enfungêtrcig^eit  unb  Saewegungêfraft  im  (lins 
gcnjeibe  unb  Oie^irn  unferer  deinen  Söelt  ?  (^ieBt 
c§  îcine  «Saule  me^r  unter  ben  ^rop^eten,  weif» 
fagenbe  Äaipl^en  unter  ben  •Ço^enprieftern?  Äeinc 
^ontii  ^yiaix,  bie  trol^  il)reâ  «écepticiâmuê  \>k 
bicfften  B^WQ^«  ticr  SSaï)r()eit  werben  l  (Sinb  beine 
Sôjîmr,  bie  bc  fogen,  jîe  fînbSuben,  unb  finbê 


3811 

mâ)t  fonbern  Sûgncï  ou8  ®atonâ  ©çnagogc, 
îetne  9feunbej;tï)âter,  vok  Simon  ber  «Samariter 
unb  @Ii)ma§  ber  ^apl)ier,  feine  religiöfen  ^adjt- 
hotcny  bie  fîd)  s«  ben  <^elben  if)rcr  at^iopifd^en 
f^akln  felbft  »erîlaren,  mit  bem  SJlonbfdiein  t^= 
ter  fritifdfien  Principes  de  convenance  unb 
yoïitifc^er  SSa^r^eitêltc^e  ftd)  ;^u  «Çeilanben  bcâ 
menfc()lid)en  (Befcl)Iecï)tâ  oufnjerfen  unb  bie  alïge= 
meinen  bentf(^en  Sd)riftfteIIcr  unb  Sefer  l^interâ 
^id)t  ii)ret  eigenen  p^iIofopI)ifcr^en  5Cuff lorung  fui):» 
ren?  «§>aben  biefe  ^i^ebenbu^Ier  be§  ägi)ptifc{)ett 
5Cbepten  unb  @ncrgumcnen  nidjt  iî)ren  GJaft  in 
einen  ^lutard)  loup-garou  apulejifirt ,  beffen  os 
rotundum  mit  ber  ärgfien  dupe  unb  bem  einfcil» 
tigften  ingenio  grajo  eines  Swmcrt'inbeâ  um  bie 
SÖette,  ben  «on  feinen  Bôotifd)en  SCmmcn  unb 
Söärterinncn  »orgcfautcn  unb  eingefto^jften  33ret)/ 
gïeid)  icnem  gemalten  «Conter,  lieber  »on  fid^  ge» 
geifert  Ijat'i- 

£)  bu  pl)r)fîognomifd)er  Se^er  mit  Bcbccftem 
5CntIi|e!  5Jîttgenoffe  am  ^rübfal  unb  om  9fteic^ 
unb  an  ber  ©cbulb  Sefu  6ï)rifti!  (Se  vodp  beinc 
ga^IIofen  SG^ert'e  unb  ba^  bu  je  longer  ie  me^r 
tï)uft!  @r  fennt  ben  nod)  föftlid)cren  SScg  beiner 
Siebe,  bie  «Çi^v» erboten  beiner  a3vartl)amül)feligfeit 
unb  alïepia  desideria  beineê  Sîjomaâglaubenê. — 

SieBer  îjort  bocl),  raie  Sein  donner  s^rnt 
unb  n>a§  fur  unouêfpred)Iid)eâ  ©efprad)  auâ  fei« 
nem  SOlunbe  gc^t.  èr  fd)ilt  tk  SOiomusSngel/ 
welche  feine  ^iCuâcrn3aî)Itcn  mit  f^auften  fd)lagen. 
@r  n)irb  bie  unreinen  ÄIciber  pou  i^nen  tl)un  unb 
fie  mit  |^*ei)erfleibern  anjieïien  unb  einen  reinen 
^nt  auf  il)r  ^aupt  fe^en.  3Serad)tete  £id)tlein 
in  ben  ©ebanfen  ber  ftoljen  «^eiligen  ftnb  bicÄlei* 
nen;  x^on  it)ren  ©ngein,  bie.  aiïestit  i^or  bem -'^n= 
gefid)te  il;reâ  ^aterê  im  «îpimmel  ftcl)en,  mirb  cr 
geben,  ba^  fie  tiâ)  geleiten  foHen.  Sein  ^ag  mtrfc 


381 

fcijn  wie  t»û§  ^euer  etneâ  ©olbfd^miets ,  wk  bte 

5Cn  bcn  ^cîûtomben  unferer  50î:otcfd)rtftflcl> 
1er  n)trt)  erfüllt,  waâ  @alomo  »on  feer  Starren 
Dpfcr  ç^etoctffagt  ï)at:  ba^  fte  ntrfit  wtffen  «jaâ 
fie  SJofèâ  t^un.  ®te  öerftc^en  ntd)t  waâ  fte  fa« 
gen  ober  maê  fte  fe^en,  unb  glauben  ba^er  am 
iwcntgften  fel&ft  baran.  ®te  roiffen  mand^eâ  Beffec 
oï§  èâ  {î)nen  gefagt  werben  lÉann,  o^ne  eâ  gu 
glauben;  unb  glauben,  aber  oî)ne  ?Curcl)t  unb 
3tttern ,  uncnbltd)  mcl)r  alâ  fte  felbft  wtffen.  @{e 
reben  unnn|e  ^tnge  au§  unetntgem  «^er^en  unb 
fagen:  „unfere  Bwnge  foll  îlcbcrî)anb  |aben,  un§ 
gebührt  ju  reben."  —  SSte  Bnnen  folc^e  tüä)ti(^ 
fct)n,  bte  «Sd^riften  if)rer  beferen  darüber  jn  un* 
terfddctben,  ju  prüfen,  unb  gar  ju  rtcï)ten'?  ©a* 
!^er  ftnb  aud)  tm  alïgcmctnen  beutfd)en  SB^eblom 
unb  Sajaret  fo  »tele  "Snoaliben ,  mit  mandjerle^ 
®eud)en  unb  £lualen  bel)oftete,  SBefeifcne,  ^Jilorù» 
füd)tige,  »om  «Sdjlage  gerü[)rte,  unb  ein  gut 
SI)eil  fd)tafen,  gteid)  ben  blinben  .Cornera Jô'pfen, 
mit  offenen  5Cugen,  alâ  ïebcnbige  Senfmale  unb 
S^orboten,  bte  burd)  il)r  2)afei)n  unâ  anjumelben 
fd)einen:  Saeculuui  Pyrrhae  nova  monstra 
quesfae  —  iiiî  @pod)e  etneâ  neuen  5Ceonê,  ber 
oor  bcr  ^pr  ftel)t  unb  anflopft. 

Stitâsug  bcr  Dîeceiiftou,  mléi^  35eraiilaffung  beé  gfieg. 
Srtefeê  gewcrbeu  i(l: 

Mg.  b.  «ibl.  63.  SBb.  1.  ©t.  1785.  ©.20  —  44. 
II. 

Hebet    93îofeê  SKeiiberêfor^nê    ^entfalem.     aSon    ^o^amt 
griebrid)  3MUm,  sprebiget  bep  bcr  @t.  ÎKartcnfirc^e  au 
SSerlin.  SScrliii  bet)  Çrtcbrtd)  gjîflurer,  1784.  8. 
®a§  über  unb  »iber  ^.  SOîofcy  SKcnbclêfoOné  mcrF« 

»ûrbtgeé  Su^  »ici  würbe  gefc^rteben  werben,  baé  »or 


382 

mcÇr  3u  rcüitfc^en  ol3  ju  cnoatt«n.  Sie  Socken,  tie  c8 
enthielt,  rcareii  ju  neu,  unb  wenn  bie  SBa^r^eitcii ,  ouc^ 
feltjl  in  ben  grunbn'd)(ïeu  ©pfîemen  bereite  »erborgen  la» 
gen,  fo  traf  man  fte  bei)  \i)m  in  einer  3ufainmenfleIIung 
unb  mit  einer  2(nrcenbung,  ber  iic  meijîen  Sefer  noc^  ju 
ungewohnt  rearen.  ÜKan  mu§te  fîd)  erfl  üerjtt^ern ,  ob 
man  ben  ©c^riftjîeller,  ben  man  reiberfegen  m\l,  a\xä) 
red)t  »erliefe,  unb  taè  gerabe  ia  am  meijlen,  reo  er  uuo 
am  anp^igjlen  fc{)ien.  SBir  muffen  bem  «&.  ^reb.  3ön» 
ner  W  ©erec^tigfeit  miberfa^ren  raffen,  ia^  feine  ©c^rift 
ein  guter  SBemcié  feiner  ©efc^icffic^feit  fon)o()I,  aie  feinet 
»ortrefli^en  ©ejtnnungen  ifl.  Slöein  mit  ber  Unpart{)ei« 
lit^feit,  iiie  njir  une  jum  ©efege  madien  —  muffen  mit 
fagen ,  ia^  i>k  3n5eifel,  iU  er  gegen  ^.  SOi.  ÎÇeorie  »or« 

trägt,    gr5§tentf;eifo  auf   ÜJii§i)erjlanb    berufen 

©.  30.  %ùt  >£).  !DÎ.  ift  eê  genug  -  -  -  roenn  er  nur  berciefen 
Çat,  ia^  tk  mofaifc^e  aîeugion  eigentlich  nur®efe0gebung 
ifl.  SDb  bicfe  ©efel^gebung  eine  übernatiirlid)c  i(l ,  ob  bie 
2öeiof;eit  (3cttîé  aud)  fijnnc  ewige  2Sa()rbeiten  offenbaren 
wollen,  iaé  fann  ba^in  gefleüt  bleiben.  2)ie  ©adje  fc^cint 
fic^  obne^in  unter  ben  ©enfenben  »on  oUen  Sfîeligionen 
einer  2Iuff(arung  unb  (gutfd)eibung  ju  nähern,  W  nur 
no(^  bur^  einige  5Bebenf[id)Feitcn  ge^inbert  ju  werben 
fc^eint,  welche  feine  gänstic^e  »erbac^tlofe  Öefnung  ber 
®ebanfen\  jufaffen 

III. 

®oIgntr;a  unb  ©cî)eblimin{.  35on  einem  «prebiger  in  ber 
SSüten,  1784.  8. 
(Sin  ^rebiger  in  ber  SBüften,  an  ^(eibung  unb  ©prac^c 
fonberbar  unb  fremb!  SIber  auc^  eben  barum  un»er(ldnb» 
lid)  unb  rätf;fel^aft.  33ir  fiJnnen  biefen  ^»rebiget  leidet 
an  feinem  Äleibe  unb  an  feiner  «Sprache  »on  feinen  SSrü» 
bem  unterfd)ciben.  SKan  ifî  ftc  fcl)on  an  i^m  gemo^nt, 
unb  œir  Çiaben  (te  lièi)ix  ertragen  /  ob  fie  gleich  be«  mei» 


383 

(len  it(c^t  gefîel,  recil  fte  mc^r  a>ctffeiJ5ung  aie  ?SefIci» 
feung  fc^ien.  Um  îjeutlic^er  su  tebeii:  îDie  SUîautcr  beS 
©cftnftjïenerê ,  »on  bem  iint  reben,  i|l  »on  benjenigen 
Sefern  itnb  Aun|îric^teni ,  btc  iDiffeit,  moran  fie  jtc^  ju 
ÇaUen  ï)at)en,  feit  langée  3ät  mit  9îac^ftc{)t  beurt^cift 
njorben,  unb  einige,  welche  ©c^erj  aer(îe^en,  unb  bie  ®c» 
fd)tcfliâ)fcit  unb  beu  SBi^ ,  Ut  auct)  oft  ju  broblofen  Äün» 
ilcu  gef;(?rt,  ju  fc^ä^en  reiffen,  fiaben  ftc^  mit  ii)m  eingc* 
lojfen  unb  feine  eigene  «Sprache  mit  i^m  gerebet.  ©ic 
f)aben  «otauêgefe^t,  ba§  et  fel&jl  f^erjen  rcolle,  unb  baê 
et  roiffe,  reo  ©ci&eicj  ^ingef;örc.  iSenn  man  aber  iic))t, 
i>a^  biefec  @d)rift|îeoet  auc^  ba  ftcî)  einer  fo  rät()fcl^afte« 
©prad)e  bebient,  mo  hk  ©ubtiHtät  ber  Unterfuc^ung  bte 
beutlic^ile  unb  »eriîanblirf)(le  @ptarf)e  erfobert,  t)i^  et 
burc^  n3eitf;ergel^oItc  5Infpielungen ,  bie  oft  eine  SSelefen» 
l^ieit  unb  ein  ®ebäd)tnif  erfobern,  'î>ai  man  ni^t  jeber« 
mann  sumut^en  barf,  ftif)  gefliffentlicî)  in  Sunfel  ^uUt, 
t)Uîdi  gehäufte  SOîetapÇiern  groetfelÇjafte  Sid)ter  auf  tk  ©«• 
genflänbe  wirft,  unb  i^re  UmriJTe  uerwitrt,  fia)  imxâ)  W 
35ilbet  feiner  JÏRetap^eru  unb  ÎCnfpiehingen  »on  einem  ®e« 
banfen  jum  anbern  forttragen  lä§t,  unb  fo,  mo  nic^t 
o^nc  allen  Bufammen^ang  fi^reibt,  bocï)  «jenigftenö  W 
eigentlicl)en  giiben,  rcoburdö  ik  ©ebanfen  miteinanber 
üerfnüpft  ftnb,  au^  bem  fc()drffîen  unb  aufmetffamften 
2(uge  »erbirgt:  bann  fann  fîd)  meber  Sefer,  iioâ)  Äunfl* 
ric^ter,  nod)  ©egner  mit  i^in  einiaffen.  2)aê  gegenmdr» 
tige  ^robuft  feineê  eigenftnntgen  ©eniuê  ift  einigen  ße^r» 
fögen  beê  3erufafem6  entgegengefe^t,  unb  f;at  aile  bk 
(SigenÇeiten  feiner  »otigen  Schriften  an  jïct).  SBenn  fic^ 
unfere  Sefer  erinnern,  wie  tieffinnig  unb  fubtil  grö§ten« 
t^eitê  iik  Unterfuc^ungen  in  biefem  p{)ilofopf;if(^en  2BerFc 
fînb,  unb  überlegen,  wie  nöt^ig  eê  alfo  i(l,  ta^  ein  @^rift* 
jleUer,  menu  er  fid)  in  biefe  Unterfuc^ungen  mifc^en  raiff, 
jîc^  ber  größten  :5)eutli4)feit  befleijjige,  menu  er  ntc^t  bien« 
Un,  »erroirren,  ©taub  in  \iie  îlugen  werfen  unb  blauen 


384 

$)uuil  machen  i»ifl:  fo  rcirb  einem  jebcn  Uueiitgenomme^ 
nen  bie  @prad)e ,  tk  ber  'Prebtger  in  ber  SBiiflen  gerca^If 
ï)at,  nptfn>cnbi3  fe^r  übet  angebract)t  f^eineu.  3»  aHem 
biefen  tmmt  norf),  ia^  ber  2.on  beê  ^^rebigerê  nic^t  meÇ)r 
bnrd)gcÇ)enbê  ber  ehemalige  Iauutd)te,  Ç5(i)(lcnê  faufiifc^e, 
fonbern  oft  tin  gram(id)er  unb  beletbigenber  3;on  ifi.  ajîit 
einem  fctlcfeen  ©egncr  fic^  einjiilajyeu,  würbe  eben  fo  ge» 
fä^rltc^  ûlê  i^ergebfid)  feçn.  2ßir  getrauen  uns  ba^er  faum, 
une  an  bie  Seurt^eifung  feiner  50îet)nungen  3U  wagen; 
taè  geringfîe,  voaè  rcir  ju  beforgen  f;ätten,  würbe  boc^ 
immer  tie  ©efal^r  fepn,  ben  3SerfajTer  ntc^t  »erflaiiben 
3u  ^aben.  5ßae  wir  inbe§  mit  SÎJîufje,  uni  nict)t  ol)m 
S5eforgni§  su  irren,  ^erauêgebract)t  gu  l^aben  glauben,  ifl 
baâ  ffientge,  ba§  ber  95.  nid)t  ia<i  (Sigentt)umêrecl)t  tii 
X)aè  dicd)t  in  ÊolIitlouêfaKeu  swifc^en  ©eibjîgebrauct)  unb 
Sßo^IwPÜen  iu  entfc^eiben  wid  gefegt  reiffen,  unb  ba^  tie 
3lbitd)t  ber  mcfaifd)en  SfieligionéÇiaublungeH  i^re  tçpif^e 
JBebeutung  fei; 

IV. 

^ï)itofopï)ifc^e  S3etrad)tung  über  î^eologie  unb  Sîeligipn 
überfmupt,  unb  über  bie  jübifd)e  infonber^eit.  granffurt 
unb  Seipjtg,  1784-  8. 
3Jîan  \u{)t  eê  ber  5(uffc^rift  biefeê  3?ud)ô  smar  nidjt 
on,  ba9  ce  gröfteut^eil^  eine  @treitfd)rift  ijî,  ncd)  weni« 
ger  la^t  lie  entarten,  beâ  ^.  Soi.  Serufalcm  barinu  an» 
gegriffen  su  nnben  -  -  -  SSenn  man  r*on  einem  @d)rift« 
<îeUer  ^erfcmmt,  ber  unS  burc^  bie  i'eibniPitfd)e  Sr^aben* 
^eit  feiner  p()i[ofopf;ifd)en  Sbeen,  ik  9îou&'eauifd)e  SBdrme 
ber  5Berebfamfeit  uerbunben  mit  3£enopf;onttfd)er  ©implici» 
tôt  in  SSewnnberung  fe0t  -  -  -  »venu  man  bann  einen 
@d)riftileüer  in  bie  ^anb  nimmt,  ber,  wie  biefer  pl;i[0' 
fopÇ)ifd)e  S5etrac^ter,  Derfd)iebenen  3!Jîenfd)en  e()r» , 
roürbigen  2Bar;rr;eiten  mit  plumper  ©reijligfeit  wiberfpridjt 
-  -  wie  fefic  mu5  bann  nic^t  ber  Unwißen  gegen  ben  lelj» 

tern. 


385 

tcrn,  burc^  bt«  SBerounbcrung  bcé  Srflern  erl;ô^et  roer» 
beii.  -  -  - 

©et  ©cbaiifc,  b(i§  aUe.è  reaS  ba  tjî,  feine  Urfad^cn 
()flkn  muffe,  —  ^ebt  ber  S3ctrad)ter  an,  —  fii^rt  onf 
beu  anbcrn  ©ebanfcn,  „baf  ce  ein  gcu^iffeo  cbereè  2Befeu 
„geben  !nccl)te,  i^on  bem  adeê  Ocrfcmmt."  ®ic  5Bor(îeI» 
hing  biefeê  ®êfen5  entfef;nten  bic  5Dîenfcl)en  »on  fïct)  felbjl 
unb  i^rer  eignen  SSirffamfeit.  ®ie  nannten  eê  ©ott, 
unb  legten  i\)m  «lie  nienfct)Iict)C  ©mpftnbungcn,  2;riebe, 
6igcnfct)aften ,  ©efînnungen  unb  Äräfte ,  nur  biefc  Ärafte 
tin  fjo^ern  ®rabe  bep.  (Se  gab  einige,  bie  biefen  SSaf;« 
iiuijten  unb  fid)  für  Wiener  ber  ©ötter  auêgaben ,  W  mit 
if;ren  Gabinetêge^eimniffen  befannt  fepn.  S'ergfcii^en  rcar 
auct)  ?3iofeo.  9Jcan  mad)t  eê  if)m  ^^\x>at  jum  aSerbien^îe 
(®.  11.).  ba§  er  bie  Untergottf;eiten  verbannt  {;abe,  al» 
lein  er  t(iat  eê  bfoê  in  ber  5lbfict)t,  „um  fîd)  felbjl  ju  bem 
„einjigcn  Untergctte  ju  mad)en."  ^ierju  braud)te  er  »er* 
fcl)iebcne  „Sßlenbwerfe ,  bie  er  ber  bitnben  Einfalt  »orfpie« 
,, gelte.  —  ©r  ^atte  ilc^,  ba  nun  einmal  (Empörung 5* 
„trieb,  jügellofer  ©tolj,  >£)errfc^fH(^  t  unb 
„Dfiac^begierbe,  bie  «P^anptjügc  feineê  (S^araFteré  wa* 
„ren:  jum  5lnfü^rer  ber  rebeüifrf)en  3fraeliten  in  @gt)p« 
„ten  aufgenjorfen  (@.  13.).  ©ie  ijl  unbegreiflirf) ,  bic 
„*4]erb[enbung ,  wenn  noiiö  f^eutigeS  îagcê  SiJJofeö  aie  eiu 
„ou9errrbent(id)er  .Rned)t  ©otteê,  unb  nicfet  üie(mef;r  füc 
,Mè,  «3a§  er  mirflid)  war,  ncimüc^  für  einen  offent» 
/,Itcben  ?iuftt){cg  ter;  für  einen  Sîabeiof  ü{)rec 
„unb  Oberhaupt  ber  Sîebetlcn,  bie  er  gemacht, 
„für  einen  tollfü^ncn  2l»cnturier  erfannt  unb  an» 
„gefe()en  roirb."-  -  -  'i^e\uè  uon  5îajaretO  (fär;rt  ber  SSetrad)* 
ter  @.  65  fort)  îiat  unâ  in  feinem  Sef^rüortrage  aud)  nic^t 
«inen  einzigen  befliuimten  beutftd)en  SSegriff  »on  ber  DJa« 
tur  unb  bem  SBefen  ber  Oott^eit  gegeben.  (5r  f;at  jn>ar 
gefagt:  ©ottijleinOeijl  (^o^).  4,  24.)  îKtein  „eilt 
„®ei(l  i(l  eine  gl>imare!  unb  wirb  es  auc^  folange  bleiben, 
<>amann*8  ©Stiften  VIII.  2^.  25 


386 

„al&  er  fein  Sßorrourf  unferet  CStniie  uiib  fttmfid)en  ©m* 
„pftnbung  netten  Fann.  —  Sefuê  alfo  glaubte,  bûêjcbeS 
Sing  in  bet aSeit feinen  jureic^cnben  ®runb  f;abc; 
tiefet  fep  bet  allgemeine  ro  o  l;  1 1  f;  ä  t  i  g  e  n  n  b  n  o  t  f;« 
rcenbige  3ufammenf;ang  ber  2)inge  in  ber 
tüatüx,  ben  3efuê  feinen  3nC)öteni  unfet  bem  5ßi(be  ei«= 
iieê  SSaterê  )Tcf)  ucr3ulîeKen  erlaubt  Oa^ß/  i»eil  tîe  bcd) 
einmal  geroc^int  gemefen,  bep  bem  Sßorte  ®ott  an  ein 
befcnbere»  au§etn3e[t(icî)eé  Sßefen  ju  benfen.  ^ki  fommt 
ber  fBetTaä)Ut  auf  einmal  auf  ben  2(tl)ei5muê,  »on  bem 
er  (©.  100)  nid)t  begreifen  fann ,  warum  er  bi6l;et  tU 
5la^fic^t  nic^t  ^at  erl;alten  fönnen,  ujomit  man  ©ocinia« 
lier ,  2ïei(len  unb  5îaturali(îen  ,  bel;anbelt.  3uförber(l 
behauptet  er,  bo§  eé  eigentlich  gar  feine  2lt^eifîcn  gebe; 
benn  ein  jeber  SKenfd)  muffe  bc^  einen  gureic^enben  ©runb 

iet  ©inge  in  ber  SCBelt  anne^jmen. 

&. 

©.75.  aag.  b.  S.  63.93b.  1.  ©t.  ©.106.  107:  „'^eS 
alten  ©ott^olb»  epiflel  an  bie  ®ogmati(len  u.  i>on  ^. 
%  griebrid).  1784.  ---  2tuê  ber  SCorr.  fe^en  von,  ta^ 
fte  ücr  einem  S^^re  bie  Senfur  ju  Seipjig  nirf)t  pajfirte, 
n)eld)eê  aber  nunmehr  -  -  gefc^e^en  ijh  ©o  tt)ut  jcber 
®efan  auf  einer  Unioerfität,  alâ  ob  er  ©c^riftjîeHer  nac^ 
©efallen  bel;anbeln  fijnne.    lüm." 

e.75.  Stnm.  lieg:   Nat.  Deor.  I.  34. 

©.  76.  2llr(läbt.  S3aber  -  -  rccl;lf.  2lnerbiet.  —  f.  95riefn). 
mit  Srtcobi  ®.  30. 

©.  77.  2Inm.  5)  S^ie  angef.  ©teile  aué  ben  „3n3tt)  ©c^erf- 
lein"  ©.12.  3-16  -  m  ijl  im  6.2:1;.  ©.31.  3-25—29. 

©.79.  2(nm.  10)  —  SDicf.  SiJîenbcléf.  SOÎorgenjlunben  jc 
Irî^eil.  5ßerl.  1785.  ©.5-  I.  SBaê  ijî  2Sal;r()eit?  -- 
SEer  nic^t  anberê  fprid)t,  aie  er  benft,  ber  rebet  iit 
SBa^r^eit.  2Ba^r().  im  Dîcben  i(î  alfo  Uebereinfîimmuug 
in  aSorten  u.  ©etanfen,  a^ifctjen  3ei^«»  «»^  tejeid)* 


I 


38r 

iictcr®rt(^c (S.  6.  3(i  fcl)on  bicfe  Srfliirurtç?  nic^t 

unric{)ticj ,  fo  fcf)enit  |Te  bod)  utdjt  fruct)tbar  ju  fepii  — 

©.79.  ïcgt.  S5efenntui§  -  -  »erpefîefe  greunbin  —  f.5)îof. 
SKcnb.  ajîorgcnjîuuben,  Ir  2;f;.  1785.  SSorbend)t:  -- 
©cit  jmölf  bio  funfàc^n  S^^ï^en  beftiifee  tcf)  mic^  iii  bem 
âuèei-jîeii  Uiiücrmogeu,  meine  Äeuntn.  ju  cnveitern. 
©tue  fog.  9îeruenfdowac^e ,  bcr  id)  feitbeni  untcrltege, 
cerbietet  mir  jebe  2ln(lrengung  be5t®ei(îeo  —  mcmot)l 
là)  câ  borf)  nie  übet  mid)  ^abe  er^iaUen  fonnen,  tit'^fyU 
Iofop()te  iJoUig  2Cbfct)ieb  ^n  geben  ;  fo  fe^r  irf)  aucf)  mit 
mir  felbfl  gefampft  ^abe.  2ld)  !  fie  roar  in  bejTern  3«^» 
ren  meine  treuefïe  ©efd^rtin,  mein  ein^.  iîrojî  in  allen 
SBibcriüärt.  biefeê  Sebenê  ;  u.  igt  mu^te  irf)  i^r  auf  aU 
len  aSegen  ouêrceic^en ,  n>K  einer  2obfeinbin  :  ober, 
neïàjiè  nod)  r;ärter  ifl,  fte  fc^euen,  reie  eine  uerpc(îete 
greunbin,  bie  felbjl  mic^  »uarnet,  allen  Umgang  mitist 
juvcrmeiben.—  3Sg[.  SSriefw.  mit^acobi  ©.142.190.— 
Sbenbaf.  ©.167:  „bie  altgemeine  S5ib[iotf;ef,  meine 
»erpeftete  Çrcunbin." 

©.  79.  SUîenbelêfo^nâ  Sob  —  cgi.  SSriefw.  mit  3ac. 
©.  138  ff.  141. 

©.83.  b(aue  Fasti  ber- -  Suna«S)iana  —  ^Berfiner  SKo» 
natêfc^rift;  —  9ef;eime  Xonfur  —  ge()t  auf  baâ®crud)t, 
ia^  3o^.  2lu9.  ©tare  (früf;er  biê  1776  ®eu.@m3., 
£)berf;ofpr.  u.  Prof,  theol.  in  jîonigêb.,  feit  1781 
£)bcr|)ofpreb,  in  2)orm(iabt)  ein  (gmiffdr  beâ  Sefuiter» 
orbenê  feç  u.  bie  ge[;eime  îonfur  f;abc. 

©.84.  lies:  2  î^eff.  H.  —  liée:  ©.33  —  37. 

©.  85.  Iteé  :  «Ê)o{)er.  IV.  12. 

©.88.  5tum.  26)  «pf;iIof.  ©d)riften  —  «on  3}îenberêfor;n. 

©.  89.  „begucfet  u.  iemet"  —  SKenb.  ajîorgenlî.  33or. 
beridjt  :  -  -  3(^  »veif,  ba§  meine  ^(;tfüf.  uid)t  mef;r  bie 
^f;iIof.  ber  3eiten  i(l  —  SOîan  bringet  burd)gef;enb3 
auf  3;()atfad)en ,  r;ä(t  ftc^  bloS  on  (SDibeuj  ber  ©innc-- 
2lm  ©nbe  9en)ö()net  fid)  bfr  ®ei(l  fo  fe^r  aiié  SSetafle» 

25* 


388 

ti.  tS(çi,\\ât\\,  bft§  cr  \uâ)H  ffir  reirffîcï)  Çdlt,  crfé  »aé 
fia)  auf  tiefe  SBeife  be^aubclii  [ä§t. 
e.  91.  Slnm.  29)  —  ©olcjût^a  ©.  85.  (p  @.  40.  in  uiif. 


©.92.  333S3ïiefc—  ber  24flc  u.  re^tc3;^etr  bet  ßitt.SBr. 
(übet  bereu  5Iufang  »c\l.  VIII,  18.)/  ua^  n)e[cf)em  bic 
9((rg.  b.  SSibf.  au  i^re  ©teüe  getreten  i(l,  fd)(tcêt  mit 
bem  833.  2?rtef. 

6.96.  «Hamburg.  5îacl)r.  —  f.  Il,  58. 

©.98.  g-ulbert  -  cultell.  Flacian.  —  Julberf,  bcr  O^eim 
^ctoifcuâ,  £)pmf;crr  au  ber  ^atf;ebrale  ju  'iparié ,  mU 
d)it  beu  ?(bälarb  eutmauneu  [ie§; —  Cultellus  Flacia- 
nus  uact)  ber  befauuteu  ©r3à{;fuug  »eu  ÜKattf;ta»  Fla- 
cius,  ta^  er  ju  feiuem  SEerf  Catalogua  testium  veri- 
tatis  bic  ^loflerbibfiotÇiePeu  in  SßerFleibuug  aie  Wonài 
befud)t  u.  bort  au»  beu  Codicibus  maud^eê  gefcl)nitteiî 
{;abc,  roaö  er  bann  in  f.  jveiten  Stermeln  mit  fic^  fi>rt» 
«aÇm. 

®.  98.  äjl^et.  ©beubirb  -  -  SnBegr.  outol.  SBcrctF.  —  ÜKor« 
geujî.  ©.9-^11.  üRan  Faun  ficf)  beu  gcfammtcn  3n=« 
begr.  ber  mfct)f.  CErfcnntni^  unter  beut  S3i(bc  eiueê  tBan» 
meê  üorilellen.  25ie  ûujjern  ©pi^en  bciJeibeu  Fommen 
in  ©pro§lingen  jufammeu ,  biefc  vereinigen  fiii)  in  S^^^i' 
gen,  bie  Steige  in  tieften,  u.  He  2le(îe  treffen  eub(id) 
in  einen  ©tamm  jufamnien.  UJÎan  fe^e,  ba§  bte  ga» 
fern  beö  ©tammeê  burd)  atle  5lejîe ,  3n»eige  u.  <Spts>^* 
(iuge,  fo  wie  tie  gafern  ber  2(e(îe  u.  3n^eige  burd)  alle 
Uuterabtt^eilungeu  burd)Iaufen;  ba^  fie  ober  bep  jebct 
uieberu  5lbtf;.  fcid)e  j5aferu  aufueÇ)meu,  bie  jïe  (n  i^rer 
Slbfîammuug  nid)t  gefjabt;  fo  ()at  man  ein  fe^r  treffen» 
beê  Sßilb  üon  ber  5ßenivanbtfd)aft  uuferer  Segriffe  jc. 

e.98.  2fum.  35)  —  ®ie  ©djrift:  ^ou  ein  îOîetapljptiifer, 
in  Seffingê  SBcrFen  entfjalten,  ift  i>on  SejTing  u.  ÇOîen* 
ie(éfo()n  i.  %  1755  gemeiufrf)oftI.  auegearbeitet  rcorbeu/ 
«.  ^ot  folgcnben  QSorberic^t:  „Wlaw  würbe  eô  nur  \>cr» 


38» 

çicknS  lÄuoineii  njotlcii ,  baÇ  gegeini).  5lD^aiibl.  burd)  bie 
iieiilid)e  îhifcjabe  ber  jîoii.  'PreiiS'.  îfFab.  ber  Soif]",  dcï» 
aulapt  iDorben  -  -  aUcin  •  -  ci  faiibeii  fic^  Umjîaiibc, 
Kdd)c  bie  eiiifci)icfmics  berf.  üerf;inberteu,  bie  abeï  if;rec 
a5cfaiuitmacl)img  burd)  bcu  SriitE  uid)t  juiuibev  fïub. 
9îur  etiicii  wn  bicfeii  Umftäubeii  3»  neuneii  •  •  'Bit 
l)at  jivep  3ierfaffer  u.  I;ât-te  baf)et  itiitei- feinem  aubeni 
©iimfpnid)e  erfd)cinen  fcmieii,  afâ  initet  biefem  : 

Coinpulerant  grèges  Corydon  etTbjrsis  in  unuin. 
©efcjpt  mm,  fîe  unire  gefrönt  reorben!  aSaâ  für  ©trei» 
tigfcit  Jiuirbc  unter  ben  llrf;cbcrn  entiîanbcu  fepn!  Unb 
biefe  n^ollteu  gerne  feine  unter  jîc^  f;a&eu!" 

e.lül.  3.11.  lieé:  XI.  4.  8. 

e.  102.  u.  104.  2tnm.  48)  52)  u.  53)  —  35.  3c&-  ®a(. 
©k-mlcrâ  Unterr;artungeu  jc.  Seip^  1787.  @.  18:  î)ic 
alteu  3been  uon^irdje,  o(ê  9Jtutter  aller  Äird)eu,  ftnb 
gerabcî)iu  ganj  sufdK.  ©ebanfeu;  eê  i(l  nirgenb  biefe 
9Jintter  an^utrejfeu  -  —  ©5  ijî  fafl  eine  Finbifd)c  Den« 
fnngsart,  bie  bef.  eine  93eÇ)crrfd)ung  alter  S^cijlen  ein* 
fd)lic§et,  ber  ftc^  ik  africanifd)cu  35ifd)öfe  lange  3eit 
fef;r  lebhaft  rciberfegt  î)abtni  biS  2(ugu(îinuâ  in  bem 
polit,  ©treit  mit  beu  ®onatifîeu  felbjî  neue  3been,  neue 
@runbfät3e  hierüber  auual;m,  unb  commuuicatiouis 
litteras  ien  2)onatijîcn  weigerte,  ob  er  fîe  gleid)  eine 
3eitlang  noc^  fratrcs  nannte.  Sßenn  nur  2luguftini 
(Srunbjiiije  bel;alten  werben  mdren,  unb  nic^t  nac^l;et 
cr|t  ein  \?olligeö  SOîonftrum  ani  bem  S)inge,  eccicsia 
iBorbeu  wäre!  —  ©  249:  ©webenborg  »  —  aSorauS» 
gcfcjjt,  tA^  aile  »erilânbtge  u.  practifd)e  (5l;ri(îen  bie 
immer  größere  ïBcrcbelung  u.  ïiiotlfommen^eit  ber  gan» 
gcn  moral.  2öclt  ©otteâ  \)ou  -öer^en  glauben  u.  lieben, 
u.  eben  t)icburd)  fid)  wn  ungeübten  6l;rifien  ganj  red)t 
unterfd)ciben:  fo  i(t  eâ  boc^  auffallenb,  ici^  gerabe  ber 
alte  fleine  *."»iame ,  neueé  ^erufalem,  gleid)fam  junt 
©runbe  bec  immer  me^r  ioad)feubcu  gei^lic^en  SrffHHt« 


330 

ni§  u.  3>er^errlid)ung  ©otteS,  fo  gaiij  partelifcl)  awu* 
ç\efiicl)t  iverbeii.  —  ©.  393:  (Sivcbeubor;^  >&atfe  ber 
SJÎeiifcl)  iHd)t  ein  et3entf;üm[id)  Scbeii,  roi'e  eiç\eutf;.  ©eele 
u.  @eüd)t:  fc  {;dtte  cr  uari)  bcm  îobe  nid)t  ircieiib  ein 
Zeben,  haS  ücm  Scbeii  beâ  anbern  cerfd)iebeu  i(l.  3"/ 
câ  jvàre  aiidj  fétu -ötmmef  ;  bcnn  biefer  ()e|îe()t  aii3  be« 
jldnbtg  aiibeni,  beffcibeii  ©ejîalt  i(î  lebiglic^  aiië  beii 
3>er|'d)iebeii(;eireii  ber  ©ecle  u.  @emütf;er,  tU  in  \old)c 
Orbiuiuc^  ççerciOet  tnib ,  ba§  île  eiu  ciujigeâ  madieii. 
Uiib  baéi  ein  Giii^icieê  ntadien  lie  auê  ©iuem,  beiJcii 
£cbeu  in  ûHeii  imb  jeben  bafe(b(l  i(î,  mt  bte  ©eele  int 
ÜKenfcbcn  i(î.  îodre  bicfcô  nid)t  fo,  fo  rcürbe  ber  t^im^ 
mel  âerjîreuet,  weit  bic  ©eflatt  ^inmeg  fïeie.  î)cr©ine, 
i^oit  n?cl:^em  afte  u.  jebeSeben  f;abcn,  u.  burd)  beii  bie 
Sorm  ibreit  SSejîaub  ï)at ,  i(î  ber  ^err,  3«^  fagfe»  W 
rcicber  r;abc  id)  nidifSj  bcnn  cö  i(i  bie  fang  befannte 
cabba[ijlifd)e  5:Ç)Corie  beê  *})  a  n ,  ober  ')3antf;eofüp&ie, 
n)eld)e  alu  '))riüatgebanfen  jebent  für  fïd)  frei  jîe^en. 

©.  112.  -Knm.  66)  lieê  :  Exod.  XXXIV.  29.  35, 

@.  112  u.  114.  2(nm.  69)  u.  70)  [ieê  :  2lbfd)nitt  II. 

©.113.  ber  blinbe  ♦  -  <Ê)omer  —  »gl.  VllI,  148.  jh 
Il ,  392. 

@.  122.  Slnm.  83)  rieë  :  UJÎattf;.  XXVI.  6.  8. 

@.  123.  Isocr.  Paueg.  cap.  II.  Toiig  f^lu  yùç  liXJ.ovç 
lu  To7ç  TiQooiuioiç  oQü)  xaTccnQuv vovTccç  rovç  àxQoa- 
Tctç  —  -  îyw  â\  TJy  f-irj  y.rà  roi  TTQC'.y^ccToç  ce^iojç 
fJnoi,  xrcl  rî'jçâô'^rjç  Ttjq  If-iavrov,  y.al  tov  )fn6vov,  fut) 
fiovoi'  TOV  nfQt  TOV  Xôyoy  ■^utu  âiaTQKfO-tyTog,  akhc 
xcù  Gi\u7TC'.yToç ,  ov  ßfßicoy.n,  naçKXfXfvojLiat,  fXTjât- 
fÀÎnu  {.toi  Cvyyybifitju  ïytiv ,  àU.à  xcnayflùv  k«» 
xrcTKrfQOi'^liy. 

©.124.  sa^cp  SJonnerfinbcr  —  Sauciter  u.  Sûccbt. 
3m  3- 1785  (in  bcmf.  ^ci\)xt  mit  bem  erjlcn  îf;ci[  w\\ 
Î0îciitc[ofo[;nê50torgcn|îunbcn)  crfdjien  3<^c»bi'o  ©d)rifr: 
„lieber  "au  Sepre  tes  ©piucja  in  ^Briefen  an  >&crrn  2îîc* 


391 

f€8  îOîciibeBfo^n."  SDZcitbcIêfoÇit  ilarb  am  4.  3anuat 
178«.  S^alb  banmct)  crfct)ie»  feine  ©egeufctirtft:  „ÜKo» 
feö  ^JOteiibefôfo^ii  an  bie  greunbe  Seffingê.  Gin  5In()ang 
3»  -öerrn  Sacobi  5ßrtefn3ecf)fe[  über  tii  2ef;ce  beé  ©pi' 
noja,"  —  mit  einet  QSorrebe  »on  Sngel,  rcorin  eê  un« 
ter  anberm  (lei^t:  „baê  Sejfing,  biefer  if;m  fo  tf;eure, 
fo  lInl^crç;e§^  aîîanu  --  nic{)t  bIo§  aie  2ftr;ei(î,  fonb. 
aie  ©pötter,  üB  -öeucftler  uor  ber  SSelt  erf4)einen,  unb 
Gr,  UOîenb.,  leben  u.  e»  jngeben  foflte,  iaé  mat  i^m 
biintauâ  unerträglich,  ©ein  ©ntfd)hif ,  |Tc^  ju  erf;oIen, 
roar  in  bem  2(ugenblide  ba()iu  -  -  u.  fo  opferte  er  in 
ber  ïiifiarbeit.  ber  nacl)fofg.  .Qîogen  beu  legten  Sîefl  fei- 
ner Gräfte  ©Ott  u.  ber  g^reunbfc^aft  -  -  -  Sugf.  roar 
ibm  nun  ber  ^laix  ju  bem  jweçten  îXl^eife  feiner  ÜOlor* 
genjî.  -  -  scrriiJen;  er  -  -  tTrencjtc  fii^  an,  einen  ganj 
neuen  Entwurf  -  -  ju  machen,  ^et)  ber  SSaUun^,  bie 
biefe  S"  an'Çiaftenbe  u.  ju  intereffante  S5efd)äft.  in  f. 
asiute  f;erüorgebr.  ^attc,  u.  bep  ber  oçne|)in  f(i)on  fo 
grofcn  <Bàjwàà)e  feineê  ÎJîeruenfpftemê  beburfte  eê  nur 
beê  minbcjîen  du§.  3ufa(Iê,  u.  ber  »ortr.  ÏRann  rcac 
yerlotcu."  —  ®er  Dîec.  in  ber  2lüg.  £it.3. 1786.  S-SSflap 
5îr.  109.  bemerft  ^k^ü  :  „(gâ  rcar  in  biefer  ßrjä^f. 
ç^ar  nict)tê  ungtaublic^eê.  gîicmanben  fonnte  ce  einfai* 
len,  43n.  '^acobi  beêro.  etmaê  ?ur  fiaft  ju  fegen  -  -  u. 
^r.  3-  fcibfî  fonnte  (le  bep  Faltern  Siute  nic^t  übel  auf» 
nef)men.  Unfîreitig  aber  n>ar  ce  eine  plumpe  u.  unüber» 
legte  2Ie«ê. ,  aie  in  einer  S3erlinifcl)en  polit.  3iit-  gcfagt 
rourbe  :  Sat»ater  ^abe  mit  feiner  2Cufforb.  (Sounetô  S5e» 
roeiê  beê  6(;riiîeutf;.  betr.)  ?oîcnbelêfol;nô  ®efunbf;eit 
ben  crfien  ©to§  gegeben;  unb  3acobi  Çabc  baS  SBerf 
»ollenbct. 

3n  bem  oben  @.379  gegebenen  Sruc^flürf  gum  %lie» 
gcnbcn  5^ricf  bcjic^t  fi^  ber  Sluobrucf:  „©eÇct  mit 
i)an  cngelreincH  üKunbc"  auf  folgenbc  in  ben  SSricfeu 


392 

fibcr  bie  Ce^re  bc5  ©ptnc^a  am  ©c{)Iii§  bcr  erjlen  5(m'* 
gäbe  1785.  ®.  212  f.  beftnï)[icl)e  ©telle  :  „^ay  miel)  jum 
SSefdjIuiJe  —  auf  bie  ©cfalpr  einer  bcc  Seiiii^en  geiiaiinr, 
imb  ein  treuer  SOîcufd)  gefc^oftcu  ju  roerben  —  (a6  mirt), 
retltd)cv  £aDater,  mein  SBerf  mit  einem  SBcrt  au5 
SDeinem  frommen  Gngelreinen  ^Biunbe  fegneu  unb  oerjte» 
ge[u"  —  lüorauf  eine  ©teüe  üimi  Sau.  folgt. 

%\  ber  @d)rift:  an  tk  greuube  SeiJingé  fagt  ÜR. 
©.84:  „id)  faun  mirf)  in  bie  praft.  ©ruubfd^e  be»  -f)rn. 
3.  eben  fo  raeiu'g  al»  in  f.  t^ecretifiten  nnben  -  -  -  Gr 
Fefire  jum  ©tauben  feiner  SSäter  jurücf,  bringe  burcf)  bie 
ftegenbe  93îact)t  bes  ©(aubenê  bie  fd)wermäu[ige  S^ernunft 
Mutcrn  ®cf;orfam,  fcl)(agc  bie  auffteigenbeu  3njeife(,  i»ie 
hl  bem  5?ad)fa^e  feiner  ©cferift  gefcl)ie()t,  burct)  5lutorita» 
ten  u.  5Diad3tfprüd)e  uieber,  fegne  unb  »erfiegelc 
feine  ftnbL  2BieberFe[)r  mit  SCBorten  auê  bem  frommen 
eil  gelrein  en  ÎOÎunbe  Saoaters."  — 

3u  D^icolaiê  „Unterfud)ung  ber  SSefc^uIbigungen  be§ 
•£).  'Prof.  ©aroe  njiber  meine  ÎKcifebefcf)r.  burd)  2ieutfd)f. 
unb  bie  ©diweij  1786."  (®ar\5e  ^atte  9î.'é  ©efdjrep  über 
^cimf.  !Oîad)inationen  gegen  iit  'î3rote(lanten  gemi^bifligl) 
^ei^t  eâ:  „llaufenbc  üon  SDîenfd)en  --  fahren  fort,  iam* 
tern  für  einen  engelreinen  SJÎann  auêjugeben,  u.  jeOen 
anjufeinben,  ber  t^d)  ber  9îed)te  ber  gef.  33nft  annimmt, 
roeldje  Sa»,  iii  f.  legten  ©c^rifteii  beçna{)c  auf  aßen  SSldtt. 
ontajîet." 

3u  ber  @d)rift  „mibcr  ÜReiibelofo^ne  SSefcfiulbiguu* 
gen  1786.  ©.114.  erflärt  Sacobi :  „2)em  reblirt)en  £a» 
uater  ^abe  iti)  einen  eugelreinen  ÜRunb  äugefd)rieben,  baS 
tfl  einen  SOiunb,  ber  mit  $ßorfa^  nie  trügt  ober  taufest; 
bem  SKanne  -  -  melc^er  ber  22at;r^eit,  fo  roeit  er  jïe  er» 
fennt,  überall  fic^;  nieftc^  felbfl  bieSBa^rOeit  unter» 
iTMrft  ;  unb  bem  allein  beéroegen  -  -  if)t  Sîii|îerer  nid)t 
rcertt)  fei)b,  bie  @d)ul)riemeu  aufsulöfen."  3»  ber  9îcuen 
2lué9.  bcr33r.  über  ®p.  1789.  u.  in  3ac.  SSerfen  IV.SSb. 


393 

1.  5(btÇ.  ©.251.  W^t  e5  an  ber  ûitgef.  6fene:  ,M 
micf).  tr)önd)tci'  2  a»  a  ter,  mein  iBerP  mit  einem  3Bort 
aii'5  Seinem  frommen  aufi;id)ti9en  aJîunbc  fegneu  iinö 
verjïegeln."  

58  t;  i  e  f  e, 

6.132.  Heé:  Leiter  u.  îenne. 

©.  135.     .     aSenn  |Te  ben  ©efprddieu  -  - 

©.  165.  <&ier  ijî  ï)ie  Idd)erl.  SOîauâ  —  SSorangeÇt  tie  5Ib* 
fd)rift  bcr  5î}letafritif. 

©.173.  îOîac^iaiJcU  -  iviberfcgt  —  Anti- Machiavel  etc. 
Haye  1740.  won  gricbr.  II.  ciH  J?ronprtnj  »erfertigt, 
»on  aSoftairc  Çeranêgegeben,  rccf^er  ^ernad)  baran  an* 
berte  u.  3ufd^c  mad)tc. 

©.177.  UKofeé  -  Sßolltc  ®ott!  —  4gîîof.  11,  29. 

e.182.  ®üfgat()a  ©.  49  —  in  unf.  îfuêg.  @.  50. 

©.186.  it.  240.  Voltejum  Menam  etc.  —  Hor.  Ep.  I, 
7,  55.  90. 

©.  205.  -f)a3eborn  —  f.  SBriefi».  mit  3ac.  @.  51. 

©.  206.  ©ofgat^a  ©.  71  u.  54  —  i(l  in  unf.  5tn5g. 
@.  64  f.  n.  53. 

©.207.  anbcrn  ©egner  —  f.  VII,  238.  VIII,  384. 

©.218.  licé:  alterna. 

©.224.  arijîpp^an.  ©difucfen  —  f.  II,  303.  VIII,  134. 

©.238.  ©cl)ufä  —  f.  VIII,  384.  (VII,  275.) 

©.249.  2tegçpter  —  f.  I,  476.  A  III,  19. 

©,279.  5)er  ©efcfemarf  eineâ  «f)ungrigen  îc.  —  îDerfdbe 
©cbanfe  fcmmt  ivcit(äuftget  in  einem  anbern  Sriefe  an 
©dieffner  wm  3. 5lug.  1785.  fo  »or: 

•SJcrgretfen  (Sie  ftc§  ntd)t  an  bett  ©d^rau^ 
&cn  metnef  ©rBauung,  —  Sc^  ^abe  midi)  frei)« 
lid)  an  einen  arbiter  eleguntiaruin  geraanbt, 
ter  mein  eigeneâ  in  petto  gefâttteê  Itrt^eit 
unterfc^ricbe  ;  akt  ber  ©efc§ma<l  cincâ  .!p  u  n  g  c i* 


394 

^eit  «nb  ctncâ  Sûfterncn  !aitn  ûud^  Btâwef* 
Icn  ^ufammentreffen.  ®cr  Slilagnet  I)at  ntd)t 
nur  einen  ûîtjieljenbcn,  fonbern  and)  einen  ent= 
gegenrcirfcnbcn  ^ol.  2)aâ  (gd^one  braucht  fei* 
ten  nja^r  unb  gut  su  fei)n  für  unfere  tl)eure 
^unflnatur  unb  närrifdie  9taturf'unft  ©in 
(Bdjdn  beâ  ©uten  unb  8SaI)ren  firingt  bie  an* 
genc^mftc  Sttuf^on  'i)Ctv>ot,  unb  ijl  bas  I)i3cï)fte 
Condimentum  unb  @ett)ür§  ber  reinen  ^Teft^^tif. 
S5ep  bicfcr  ©efegenÇicit  »erben  nod)  ein  paar  anbere 
©teilen  aviè  ffiriefen  <m  ed)cffner  eiiuierücft  : 

20.  Sul.  85.  De  gustibus  —  SOîufî  ieber 
feines  ©laubcnê  leiten ,  unb  ber  meinige  îommt 
S^nen  t)ieireid)t  wie  ein  goIbgelBeê  ^riâma  oor. 
IT.  SÖtärs  86.  B«  Sf)rer  ©trafprebigt  gegen 
bie  ©eleîjrten  im  Sfîûmen  ber  armen  £at)en, 
unter  benen  id)  ber  SSorne^mfte  ïiin,  fage  id) 
t)on  ©runb  be§  ^erjenê  5Cmen!  Söenn  Asmus 
,  gefunb  tjl,  fo  ift  feine  SîcBecca  (2d)ulb  baran, 
in  tk  ber  alte  fBotc  nod)  immer  unftcrblic^ 
»erlieW  bleibt,  fßlan  îann  aud)  ot^nc  ©efunb« 
l)tit  unb  Sîebecca  ber  menfd)Iid)cn  ^eftimmung 
©enüge  t^un,  unb  passio  ift  Biäraeilen  bcfer 
joie  actio,  Sßeinen  unb  -beulen  vernünftiger 
ûlê  Sachen. 

©.298  f.  a.  b.  SBtbl.  -  mm^c  ^'  —  f.  VIII,381ff38fi. 

6. 303  f.  mimifd)c  ©nger  :c.  —  f.  VIII,  391. 

©.308.  ^cometÇeuâ  —  t|î®ctf)eé®el)id)t:  „<Jircmet^e»'5. 
SBcbccfe  bcfneu  ^inimef,  3ei^ê  îc."  iüc(d)c5  ^accbi  tcr 
crftcu  2fuyg.  ber  35riefe  über  ©piiicaa  auf  einem  befcn; 
berii  a?(attc,  oI;nc  ÎRcnuung  fccê  ÎJîamcnô,  tetjgcicgt; 


895 

H.  €5.11  f.  ciu8  %cu^.  »ou  ScfTiiii}  cr^ärtlt  r;atte:  „"Saâ- 
@cî)ict)t  (jab'  id)  iiie  gefefeii  ;  aber  id)  fîub'  e»  gut  :c." 
SJîeufcelêf.  iii  feiner  ©egenfc^rift,  ûit  ber  SS5aI;rf;.  Î)c5 
îBcri(f)tâ  jroeifelub,  rebet  »ou  einem  „$Sof)IgefalIen  an 
fct)(ecl)teu  a^erfen ,  t)a3  einem  Ce^nng  (o  unnatürlid)  ifl  -  - 
î)ie|'e  SIrmfcItgFeit  im  (grnjîe  gut  gu  nuben!  Irmec 
^un(îrirt)ter,  »nie  tief  muftejî  bu  gcfunfen  fepu!''  SSgf. 
3ac.  roiber  5Bîenb.  SSefc^uIb.  ®.  49  f. 

ê.312.  [ieâ:  Senout. 

@.S23.     .     Eccl.  IX.  7. 

©.332.  fJîicoIai  gegen  ©aruc  —  f.  VIII,  892. 

@.  333.  lieé:  ()v6STC(t. 

©.386»     •    bem  befien  u.  I^oc^jîen  3felc  m.  2Bünf(^e. 

©.  410.  5um  «Brief  an  ©teubel  »gf.  @.  426  |f. 

3o{).  ©Pttf.  ©teuber,  geb.  1743,  gcjl.  31.  3an.  1790, 
îfîaturfuubiger,  ein  inniger  Çreunb  beê  «Prof.  Arauâ  ju 
^ônigéb.  @.  Arauê  Ceben  ©.  76. 

6.430.  lieê:  freunblic^eu  SBitlFommcn. 

@.  432.  3n  bem  SSuc^e  :  „^eufwiirbigfetten  au5  bem  Se« 
ben  ber  giirllinn  2(malia  »on  ©alli^in  gebornen  ©rajïnn 
»on  ©(^mettau.  SSon  Dr.  2;Ç)eobor  ÄaterFamp,  ÎJom« 
fap.  u.  *Ptof.  an  b.  t^icl  Çaf.  guüJiünfler.  5îeue2tuêg. 
SKuni^er  1839."  —  fei§t  ce  über  bie  greunbfctiaft  ber 
giirflin  5u-£)amann,  bann  über  <f)amanuê  2ob  unbSSe» 
grabniê  @.  137  ff.  : 

1787.  —  Dfîocf)  in  bemfefben  3aî;re  machte  fte  perfon* 
Iicï)e  SSefannifc^aft  mit  -Hamann.  (Sine  ©rfjolungsreife, 
auf  »efc^er  er  feine  greunbe  befud)te,  war  ibm  für  feine 
gefcf)n5äd)te  ©efunb^eit  olâ  ICrjuepmittef  »orgefd)rieben. 
ßr  fam  auf  ^uâ)^oiicnè  ßinfabung  »on  ^lüffclborf,  reo 
er  eine  3eiKang  bep  3acobi  »ermeift  ^atte,  nad)  Tlim= 
(îcr;  unb  ungeachtet  er  bep  aBud)o[i  ba»  Oaftrec^t  unö 
Tfîegc  feiner  ®efunbÇ)cit  gcnc§,  »crfef;rtc  er  bccf)  fjäuffg 
im  v£)aufe  ber  Jürfiinn;  feine  tiefe  unb  tebenbige  Qnu 
ppnbuug  für  (2(;riftu-5  unb  e[;riftlirt)e  ^Keligiou  bot  bem 


396 

^erjcn  bcr  J^nrfîhm  fo  manche  SetiiOruugöpunPte ,  baö 
iiaè  35anb  einsr  muiijeii  uiib  üertraufic{)eu  e5remibûi)aft 
jTOifdjCU  tf;iien  gefd)[oJTen  n>urbe.  Vcv  SBorfpruiig  an 
3a^ren,  beit  >£)amanu  uor  ber  gurfîinu  ^atte,  mact)te 
fie  geneigt,  i^n  al»  t^ren  33atet  ju  »cre^rcn;  unb  et 
fcebtente  jld)  and),  töte  fîe  es  n>ünfcl)te,  beâ  SSctredit» 
fceê  f)ë^ecen  îlfteré.  î^iefec  augerorbentlidie  ÎUJÎann.  bet 
in  ben  »iefen  Grfaf;rungen  feine»  geifiiipdeu  Scbené  tii 
gef;[griffe  unb  îlbiDcge,  neld)c  ik  großen  unb  angeftrcng- 
ttn  JBejlrebungen  um  baê  ®ufe  bcp  fîc^  führen,  flatte 
fennen  lernen,  inad)te  fîe  aufmerffam  barauf,  ba§  if;r 
S>eri>cufommnungêtrteb  ju  febi;aft  unb  angejîrengt  feç. 
„3Beit  entfernt,  fagt  lie,  etraaê  23cfeê  barin  S"  f^f;«"» 
„»Dar  biefeâ  bejîdnbige  ®efü(;[  (ber  îlnjlrengnng)  eUi 
„Sîufjefiffen  in  brofjenber  ÏRutÇilefîgFcit  für  mid).  -f^a» 
,,mann  aber  fa^  @tpfj  barin,  unb  fngte  eê  mir.  Tie 
„<f)aut  ri§  er  mir  mit  biefer  (Srffârung  »on  Äncd)en. 
„SDîic^  biinfte,  man  raubte  mir  Sabmcn  meine  einjigc 
„Ärücfe;  aber  id)  liebte  unb  cî)xtc  if;n  ju  tief,  um  feine 
„Grflärung  nid)t  in  meine  ©eele  aufànnef;men;  ja  id) 
„liebte  i()n  mel;r  al»  jemal»  für  biefe  v^âtel•lid)e  ^avfe, 
„njäljte  ba^er  tk  <Bad)i  ern(î(i(^  in  meiner  ©eele,  unb 
„befanb  fîe  »a^r.  ^a<i)  biefer  3eit  rcarb  unfer  Umgang 
„immer  »ertrauliri)er ,  unb  fîel;e,  ià;:i  »crlor  i^u  mitten 
„im  befîen  ©enulJe  biefer  SSertrauli^feit." 

«f)amann  flarb  im  3af;r  1788  ben  21.  3iii'i)  :  feine 
fletblid)en  9fîe(îe  ru()en  im  ©arten  ber  gurjîinn,  jeijt 
beê  greçl^errn  »on  2lfd)eberg.  lieber  ber  ©ruft  n^nrbc 
auf  einem  f leinen  >&ügcl,  nad) -P)emjîerÇ)upfeno  ©ntnnirf, 
eine  »on  einem  länglid)t  »ieredigen  g^njjgeftell  getragene 
Urne  angebrad)t;  auf  bcm  (tcincruen  gn^geflell  ftnb  bic 
SSevte  eingegraben  :  JudaeisquidemscandaluiUj  genti- 
bus  autem  stultitiam;  sed  iußrma  muudi  elegit 
Dens,  ut  confuadat  fortia.  1  Cor.  1,  SS. 


i 


397 


n  IE)  a  11  g> 


S<îffittdf  Seen  ^otti 

über 

Hamann* 


2.  î^ctf  10.  $8ud).  ®o  marf)te  er  (>£)erbcr)  micï)  jueriï  mit 
vf)amaun'ê  @c[)rifteu  befannt,  auf  bie  er  einen  fepr  gro» 
Ce»  ÎScrt^  feAte.  Sliiftatt  mid)  aber  über  bicfelbeu  ju  be* 
lebreii  unb  mir  ben  >&ang  unb  ®aug  biefeé  au§erorbeut» 
lii.i)en  ©eiflcé  begreiflid)  ju  mad)eu;  fo  biente  cö  i^m  ge* 
unHni(id)  nur  jur  SJeluiliguug,  wenn  id)  mic^,  um  ju  bem 
SSerftänbiü§  fo(d)er  ftbpUinifdien  SSIättcr  ju  gefangen,  frei* 
lia)  iDunberlid)  genug  geberbete,  ^nbeffeu  fü()Ite  ià)  n)obr, 
ba§  mir  in  |)amann'o  ©d)riften  etwaô  jufagte,  bem  ic^ 
mid)  überfiel,  c^ne  ju  reiben,  n3of;er  cô  fomme,  unb  ivo» 
Çin  eê  fü[;re. 

3.  -îbeif  11.  Sud)  -  -  rt§  er  (Berber)  mid)  fort  auf 
ben  ()errlid)en  breiten  2Beg,  ben  er  felbjî  ju  bnrd)n)anbern 
geneigt  mat,  niad)te  mid)  aufmerffam  auf  feine  Sicbiingé» 
fd)rift|îeller,  unter  bcuen  ®n>ift  unb  Hamann  obenan  jlan» 
fcen,  unb  fc^uttelte  mid)  frdftiger  auf  aie  er  mid)  gebeugt 
Çattc. 

12.  S3ud^.  ®a  iâ\  mic^  nun  fowobf  ju  bem  @ibt)Ifini» 
fc^eu  ©tçl  fclc^er  33Iätter  aie  ^u  bec  -^erauêgobe  berfelbeu 


398 

eigentlich  taxa)  Hamann  Çattc  ücrieitcn  laffen,  fo  fc^eint 
mir  f)iet  eine  f^icflid)c  ©teile,  biefeè  njürbigen  einflu§* 
reirf)en  SRanncS  ju  gcbenfen,  ber  uuô  bamalà  ein  eben  fo 
grc§eê  ©eÇeimnif  war,  dé  er  c5  immer  bem  SBatcrlanbe 
gebtieben  ijl,  ©eine  @ofratif(^en  ®enfroürbigfeiten  erreg» 
ten  Stnffe^en,  unb  waren  foId)en  'Perfonen  befoubcrâ  lieb, 
bic  fî(^  mit  bem  blenbenben  3eitgei(le  nic^t  »ertragen 
fonnten.  ïOîan  al^nete  ^ier  einen  tiefbenFenben  grünbiidien 
SOîann ,  ber,  mit  ber  offenbaren  SBelt  unb  Siteratur  genau 
befannt,  toä)  ouc^  nocfe  etwas  ©eÇeimeê,  Unerforfd)[ic^cé 
gelten  lie^,  unb  ftcfi  barüber  auf  eine  ganj  eigne  SCBeife 
ouêfprad).  SSon  benen,  bie  bamalô  bte  Siteratur  beé  îagS 
bel;errfcf)ten ,  warb  er  freiließ  für  einen  abjlrufen  ©cfewär« 
mer  gef;alten,  eine  aufjlrebenbe  Sugenb  aber  lie§  (id)  wol;l 
»on  \i)m  anjie^n.  ©ogar  bie  ©tillen  im  Saube,  m^  fte 
Çalb  im  @ct)erj,  Çalb  im  (Srnjî  genannt  würben,  jene 
frommen  ©celen,  weld)C,  ebne  ftcb  su  irgenb  einer  ®e» 
fellfd)aft  3u  beFennen,  eine  unftc^tbare  ^irc^e  bilbeten, 
wenbeten  it)m  ibre  2fufmerFfamFeit  gu,  unb  meiner  Älet» 
tenbcrg,  ni^t  weniger  ibrem  greunbe  SJOîofer,  war  bet 
SKaguö  auê  îïîorbeu  eine  willFommene  ©rfdjeinung. 
Solan  fe^ts  üd)  um  fo  mebr  mit  ibm  in  aSerbä(tni§,  al^ 
man  crfal;ren  f)atU,  ba^  er  »on  Fnappen  bûuêlicl)en  Um» 
flänben  gepeinigt,  [lâ)  beunod)  biefe  r;o^e  unb  fcl)öne@ine 
iieöweife  ju  erbalten  »erftanb.  S3et  bem  gro§en  ©inflnJTe 
beâ  ^rältbenten  »onSKofer  wäre  e§  leicht  gewefen,  einem 
fo  genügfamen  SKanne  ein  leibliches  unb  bequeme?  2Ja* 
fepn  ju  »erfct)affen.  S)ie  ©ai^c  war  a\iâ)  eingeleitet,  ja 
man  l;atte  ft^  foweit  fd)on  »erjlanbigt  unb  genäbert,  ba0 
.^amann  bie  weite  Steife  »on  Äönigeberg  nad)  ÎJarmjlabt 
unternabm.  5llê  aber  ber  ^raftbent  jufätlig  obwefenb  war, 
fcl;rte  jener  wunberlid)e  ÜJiann,  anê  welchem  2lnla§  wci^ 
man  nid)t,  fogleid)  wieber  jnrücf;  man  blieb  jebod)  in 
einem  freunblidjen  S5rief»erl;ältni§.  3c^  be^^c  nod)  ^wci 
(Sdjreiben  beê  ÄcnigebcrgcrS  an  feinen  ©önner,  bie  »ou 


899 

bet  jvun'ocrfameu  (3tü^l)tit  unt)  Snuiefcit  i^reô  aSetfajfcrS 
Beugiu'ê  ablegen. 

2lbct  ein  io  fluteâ  3>cc(îanbni§  fofitc  nid)t  lange  baueni. 
®iefc  frommen  u)îenfd)en  Ratten  \iâ)  jenen  ûuct)  nad)  tr;ret 
SBeifc  frcmm  gebadet,  (îe  Ratten  i(jn  a(ê  ben  SOÎagnS  »on 
Dîorbcn  mit- (51;rfui:d)t  ber;anbelt,  unb  glaubten,  ia^  et  fîc^ 
aud)  l'ofort  in  cf;ninitbigem  SSetrogen  barfleKen  rourbe. 
2tllcin  et  ()atte  fd)on  butd)  bie  Sßoffen ,  ein  IJÎadifpiel  (So« 
Ftatifc^et  SeuFroütbigFeitcn,  einigen  2In|lo§  gegeben,  unb 
ba  et  nun  gat  bie  ^teusjüge  bcô  'P^ilofogcu  ^etauogab, 
auf  beten  îîitclbtatt  nid)t  allein  baê  3iegenptoftt  eineâ  ge» 
hörnten  ^^anâ  ^u  fc^en  loar,  fonbetn  aud)  ouf  einet  bet 
etflen  Seiten  ein  gtofet,  in  ^olj  gcfc^nittenet  J^abn, 
tactgebenb  jungen  «f)äf;nd)en ,  bie  mit  9îoten  in  ben  ÄraU 
leu  WÏ  il;m  ba  (îanben ,  ftd)  f;5cl)|î  läd)erlid)  seigtc,  rco« 
bufc^  gewiffe  Äird)enmulifen,  bie  bet  äierfaifet  nid)t  billt* 
gen  mod)te,  fd)cràf)aft  burd)3e3ogen  werben  follten:  fo 
entfianb  untet  ben  SBo^l  «  unb  3attge|Tunten  ein  SOÎif» 
beÇjogen,  n3eld)e5  man  bcm  a^erfaiTet  mcrfen  lie§,  bet 
benn  aud)  baburd^  nid)t  erbaut,  einet  engeten  35ereinigung 
itd)  eutjog.  Unferc  2£ufmerffamFett  auf  biefen  3Kann  ^telt 
jeboc^ |)erbet  immer  lebeubig,  bet--  alleâ  mag  uon  jenem 
metfiüütbigen  ©eijîe  nut  auêging ,  foglcic^  mtttf;ei[tc. 
Satunter  ge[;5rten  benn  aud)  feine  Dîcccnitonen  unb  21h=> 
geigen,  etngerüdt  in  bie  Äöuigsbetget  3eitung,  bie  alle 
einen  ^od)(î  fonberbaren  G()arafter  trugen.  3cÖ  beiT^je  eine 
ineift  üoüjläubtge  ©ammfung  feinet  ©c^tiften  unb  einen 
fel;t  bebeuteuben  banbfd)riftlid)en  2Iuffa^  über  >f)erbct3 
^teiéfd)r{ft,  ben  Urfprung  bet  ©ptad)e  betteffenb,  rcotiu 
et  biefeé  ^erbetfc^e  fJ)robe(lücf,  auf  bk  eigenfîe  %ü,  mit 
t»unberlid)en  ®d)lag(td)tern  beleuchtet. 

3d)  gebe  bie  -«Hoffnung  nid)t  auf,  eine  «^etauêgabe 
bet  >£)amann'fd)en  SBerfe  entweber  felbfl  ju  beforgen,  ober 
rceuigftenâ  su  beförbern,  unb  alebann,  rcenn  bie\e  ivid)» 
tii^iii  S^üfumente  wtebet  »or  b(\\  Ztugen  beä  'Publifumâ 


400 

liegen,  miâjU  eS  3tit  feçti,  übet  ben  ©crfaiTer,  bejfeti 
Oîatur  unb  Söefen  baé  Dîa^ere  ju  befurec^enj  iu3w(fd)eu 
n)ill  id)  borf)  einiges  ^iet  (c^on  beibringen,  um  fo  me^t 
ofê  noc^  »orjügric^e  SOîdnnet  leben,  bie  \f)m  awä)  i^re 
Steigung  gefd)enFt,  unb  bereu  S5et|limmung  ober  3urect)t» 
weifung  mir  fe()r  »iüfommen  fepn  a^ürbe.  2)06  'Prinàip, 
aufrce(cî)eê  bie  fämmtlicfeen  5lcu§erungeu-&amann5  üd)  ^u« 
rücffüf;ren  fûjTeu,  i(î  biefeé:  „ÏÏKeê  waê  ber  SOîeufrf)  ju 
Iei(îen  unternimmt,  eê  »erbe  nun  tuïâ)  Z^at  ober  SBort 
ober  fonjl  ^eruorgebra^t,  mu§  anè  fammtlicfeen  »ereinig- 
ten  jîrdften  entfprin^en  ;  aUcè  aSerein^eite  i(l  »ermerflic^." 
Gine  f;err[ic^e  59îa;ime!  aber  fc^roer  gu  befolgen.  SSon 
Seben  unb  Aunjî  mag  lie  frei(id)  gelten;  bei  jcber  lieber» 
lieferung  burd)ê  Sßort  f)ingegen,  tic  nid)t  gerabe  poetifc^ 
ijl,  ftnbet  fid)  eine  groêe  @d)raierigfeit  :  beun  taé  2Bort 
juu§  \ià)  ablijfen,  eé  mu§  )Trf)  »ereingefn,  um  etroaè  ju 
fagen,  jn  bebeuten.  lïer  ÎOÎenfcft,  inbem  er  fprid)t,  mu§ 
für  ben  Slugenblicf  einfeitig  »erben,  eê  giebt  feine  SDîit' 
tÇeifung,  feine  £eÇ)re,  obne  ©onberung.  ®a  nun  aber 
Hamann  ein  für  allemal  biefer  Trennung  luiberfïrebte,  unb 
»ie  et  in  einer  Ginbeit  empfanb,  imaginirtc,  bad)te,  io 
anéi  fpredîen  moüte,  unb  iaè  ®[eid)e  uon  aubern  »er- 
langte; fo  trat  er  mit  feinem  eignen  ©tp(  unb  mit  allem 
waê  bie  anbern  l^eruorbringen  founten,  in  SBiberjlreit. 
Um  bas  Unmbgtt(^e  ju  leijîen,  greift  er  ba^cr  nad)  allen 
Elementen;  bie  tieffieu  ge^eimften  5tufd)auungen,  wo  fid) 
Sfîatut  unb  ®ei(l  im  3]erborgeneu  begegnen,  crleu^tenbc 
SSerflanbeébli^e,  iie  auS  einem  füld)eu  3ufammentreffeu 
ÇerDorjîra^len ,  bebeutenbe  S3i(ber,  bie  in  biefen  Ocegionen 
f(^a>eben,  anbringenbe  @prüd)C  ber  ^eiligen  unb  profan» 
fcribenten,  unb  was  iTd)  fon(l  nod)  buinoriilifri)  bin^ufügcn 
mag,  aUeè  biefeé  bilbet  W  wunberbare  ©efammtbeit  \d* 
nee  ®tt)lê/  feiner  3!Jîittf;ei(ungen.  Äaun  man  üd)  nun  in 
Ut  'liefe  nid)t  ju  H)m  gefellen,  auf  ben  ^of;en  nic^t  mit 
i^m  waubelu,   ber  ©i^alUw,  m  i^m  Porfc^ivebeu ,   lld> 

nid)t 


401 

niait  bemächtigen,  auê  einer  uncnbllcft  auâgcBrcifetcn  Site* 
rahir  \\id)t  gcrabc  ben  ©inn  einer  nur  angebeuteten  ©telle 
I;eranêitnben ,  fo  lüirb  eâ  um  un3  nur  trüber  unb  bunFfer, 
jemef;r  wir  if;n  jlubiren,  unb  biefe  ginjlerniB  roirb  mit 
ben  SnOrcn  immer  3unef;men ,  »eil  feine  Slnfpicfnngen  auf 
bejîimmte,  im  SeDen  unb  in  ber  Siteratur  angeuMidfic^ 
Çerrfd)enbe  (5igen[;eiten  ücraüglic^  gericl)ret  waren.  Unter 
meiner  Sammlung  bcitnben  |Tcf)  einige  feiner  gebrudten 
JBogen,  reo  er  an  bem  Dîanbe  eigenfjanbig  bte  ©teilen 
citirt  ^at ,  auf  bie  ftcf)  feine  2£nbentungen  bejie^n.  ©cf)Iägt 
man  lie  auf,  fo  giebt  eö  abermaiâ  ein  stveibeutigeâ  Dcp^ 
peHicfjt,  taè  unâ  i^öc^fl  angenel;m  erfd)eint,  nur  mu§ 
man  burcftauS  auf  iaé  SSerjicht  t()nn,  wa»  man  gewöhn» 
Udj  a5er(lef;en  nennt,  ©ofc^e  SSfdtter  l^erbienen  auâ)  be§« 
wegen  ©ibpllinifd)  genannt  ju  werben ,  weil  man  fîe  nic^t 
an  unb  für  fîc^  betrad)ten  fann,  fonbern  auf  ®efegenr;eit 
warten  mu§,  wo  man  dma  ju  i^ren  OraFefn  feine  3n» 
flHd)t  näf;me.  Sebeêmal  wenn  man  fïe  anffd)[ägt,  glaubt 
man  ctwaö  5îeucé  ju  nnben,  weit  ber  einer  jeben  ©teile 
inwof;nenbe  @inn  un§  auf  eine  mlfad)t  SBeife  6erüC)rt 
unb  aufregt. 

^erfonlic^  ^abc  ié)  iÇ)n  nie  gefeÇn,  auc^  Fein  nnmit* 
telbareâ  35erf;ältni§  ju  iÇim  burcf)  SSriefe  ger;abt.  SKir 
fd)eint  er  in  Sebenê*  unb  greunbfcf)afteüerf;ältniJTen  t)ëd)jî 
flar  gewefen  3u  feçn  unb  tk  SSejüge  ber  9Kenfd)en  unter 
cinanber  unb  auf  if;n  fe^r  rid)tig  gefüllt  ju  ^aben.  Stile 
SSriefc  bie  ic^  »on  iÇim  fal^ ,  waren  öortrefflicfe  unb  i>iel 
beutlid)er  alö  feine  ©d)riften,  weil  ^ier  ber  SBegug  auf 
3eit  unb  Umjîânbe  fowie  auf  perfonlidie  aSer^ältniffe  Fla» 
rer  I;erüortrat.  ®o  oiel  glaubte  icî)  jeborf)  burd)auê  ju 
erfeÇ)en,  ta^  er,  bie  UeberlegenÇeit  feiner  ©eifleegaben 
aufs  innigjle  fül^Ienb,  jt(^  jeberscit  für  etwa»  weifer  unb 
Flüger  gef;alten  aie  feine  ßorrefponbenten,  benen  er  mef;r 
itoniiâ)  alâ  ^er^lict)  begegnete.  ®älte  bic§  and)  nur  oou 
einzelnen  gcillen,  fo  war  eê  für  mic^  bcd)  iU  2KeI;raaf;I 

«amann'a  @(^riften  Vlll.  %J),  26 


402 

unb  Urfacftc,  ta§  iâ)  mic^  i^m  j«  nähern  niemûlô  !8«r» 
fangen  trug. 

Staltäntfc^e  Sîctfe. 
«Brief  »on  9?ettpcl  ben  5.  ÜJIärj  1T87.  ®ar  bafb 
mad)te  er  (Dritter  gtfaiigiert)  micf)  mit  einem  alten 
©djriftlîeOer  befannt,  an  bejfen  nnergriinb[id)er  îiefc 
|id)  biefe  neueren  3taHdnifd)en  ©efe^freunbe  ^oct)lid)  er* 
quiiien  unb  erbauen,  er  r;ei§t  3i-'^aun  Saptifla  'i'icp,  fte 
lief)C\x  ibn  bem  tOicntesquieu  ücr.  Sei  einem  flüd)tigeu 
Ueberb(icE  beè  33uct)e5,  ia6  fte  mir  aB  ein  >£>eifigtf;um 
mittf)eiiten ,  n>cUte  mir  frf)einen,  ^ter  fepen  ©ibnllinifcftc 
35craf;nungen  beä  ®uten  unb  Died)ten,  iaè  einfî  fcmmen 
foll  ober  fotitc,  gegrünbct  auf  ernfle  Setracbtungcn  bcé 
lleberliefcrten  unb  bes  Sebenê.  (Se  ijl  gar  fdiön  menn  ein 
ÏBclî  fold)  einen  Steltercater  befî^t;  ben  :?eutfc^€n  roirb 
€in|î  -Hamann  ein  ä()nlict)er  ßobej  njerben. 

Kampagne  in  ^ranfreid). 

SOiünfler  îîouember  1792.  2)ie  erjlen  Untcrf;altun# 
gen  (bei  ber  gürjiin  (Salli^in) ,  nad)bem  baè  perfon» 
lici)e  5Inbenfcn  früfjerer  Seit  ftcft  auegefurpcljen  ^atte, 
«anbten  ücft  f^uf  <£>amann,  beffen  ®rab  in  ber  ßcfe 
beê  entlaubten  ©arteno  mir  ba(b  in  bie  ïïugeii  i'ciyien. 

©eine  großen  unccrg(eid)[id)en  ©igeiifct)aftcn  goben 
ju  Çerrlid)en  SBetradjtungen  2lnlaf  ;  feine  legten  îage  je» 
bod)  blieben  unbcfprcc'pen;  ber  DJîann  ber  biefem  enbiic^ 
eruHiOlten  greife  fo  bebeuteub  unb  erfreulid)  gemefen,  warb 
im  2cbe  ben  greunben  einigermaffen  unbequtin;  man 
mi>d)te  iîd)  über  fein  Segräbniö  eutfc^eiben  me  man  rcoütc, 
fc  war  eâ  au^er  ber  Siegel. 

^fnnalen. 

1794.     -  -  -  5lud)    roar    eô    eine   2(rt   SfWittefafter, 

tat    einer    ()of;eren    ßultur    ccrangiiig ,     nne    mr    ia^t 

v>cl)\  überfe^en,  ba  une  mcf;rere  ß-inblicfe  in  bicfen  ntd)t 

ju  l)cfrf)reibenben ,   vielleicht  für  9îaci)lebeube  nic^t  ju  faf» 


403 

fcubon  3uflanb  eröffnet  jworbcit.  ^o  m  a  un  S  35rtefe  )ïub 
\)ieiu  ein  unfct)ä0barc3  5lrct)iü,  ju  m\d)m  ber  @c{)(üffcl 
im  ®aii5eu  ioof;I  möd)te  fiefuiiben  merbeu ,  fut  bie  ein» 
jcinen  getieimen  gäcl)et  iMe((eid)t  nie. 

1806.  >£)  a  m  a  n  n  â  ©c&riften  rourben  »on  3eit  ju 
3cit  auâ  bem  mp{lifd)en  ©eroi^Ibe  wo  fte  ruf^ten,  ^etüor« 
gejoçien.  îiec  burd)  bie  fonberbare  <Spract)f;ü((e  ^in» 
burd)  roicfenbc  rein  ftaft-ige  ©eifl  303  immer  bie  QSiibungS^ 
Iu(îiç\en  lüicbet  an,  biê  man,  an  fo  »iel  Dîdt^feln  miibe 
unb  irre ,  Ile  bei  ©eite  lecjte  uub  bod)  l'ebeêmal  eine  »od* 
(laubige  ^uêgabe  g"  »ünf^eii  uic^t  uiiterlaffen  fonnte. 

Sàmmtl.  aSerBe  btâ  95anbêk(ïer  JBot^ett. 
S)rtttec  S^^eir.  «©anbêbeif  1T77. 

Christ.  Zacli.  Telon.  Proleg.  über  „bie  neueftcîtuô* 
legung  K. 

Ergo  ubi  cotnmota  fervet  plebecula  bile, 
Fert  aniuius  calidae  fecisse  sileiitia  turbac 
Majestate  manus Perslus  Sat.  VI. 

2)ic  Plebecula  ^at  au§er  ber  commota  bile  noc^ 
baâ  îîebenuerbienjl,  ia^  jïe  ben  SSerfajfer  ber  neuejleit 
Stuêlcgung  nic^t  »erjîe^t,  unb  bod)  üerjlauben  l&aben 
»il! ,  uub  bariiber  gefdjicdfjig  icirb  ;  basier  benn  fo'n  ilBnu» 
ber  —  Majestate  manus  —  gar  fein  übler  Einfall  i(}. 
SBir  uuferö  ^rtê  fönuen  aud)  biefen  JKecenfenten, 
uac^  fo  »ielen  unb  maud)erlet)  Slu^eigeu  ber  n  c  u  c  <l  e  w 
3tuê[egung,  mit  nid)té  bejyeré  »ergieidien ,  aie  mitbent 
befannten  50îann  bepm  SSirgil,  ber,  rcenu  er  fein  «öaupt 
über  bie  SBeüe  ^erauê^ebt,  Majestate  Oris  uub  Manus 
aüe  wiubige  Beaux  Esprits,  ©og»  uub  ©d)ieê  =  Sölatifcc 
bec  aSaifentieit  auf  ber  ©teile  Mores  Ief;rt.  (Sr  giebt  ju» 
eï|î  (Sarbinal  «  ^^unfte  ber  n  e  u  e  (i  e  n  2t  u  ê  l  e  9  u  n  9  an, 
mib  beantwortet  beuu  einige  Dorlduftge  fragen ,  bod)  alles 

26  * 


ao4 

mô)  feinet  2lrt,  b.i.  ba§  et  nld)t  fct)n)i^t  itod)  fa^t,  fou* 
tocfii  nuf  3etrf)eu  unb  SBiuFe  madjt,  bet  Sefet  abet  ciel 
SU  beuFen  iiub  su  letnen  \)at.  Uebtigenê  i(l  et  bet  ÜKama» 
inufc^i  Don  3  gebetn ,  feinet  ©anéfebet ,  feinet  ©ci)n3a» 
nenfebet  unb  feinet  Oîabenfebet. 

SS^tetter  %f)dl  «Banbêbe^  1T82. 

9îeue  2CpoIogte  beê  ©octateê  îc    ©^[ieêlii^ 

fep  eâ  bct)  biefet  ©elegenÇcit  etiaubt,  einen  ®octa= 
tifcfeen  ©^tiftfleHet  übet  ben  ©octateê  in  2fnbenfen 
2u  btingen,  ben  ÜBetfaffet  bet  1759  ^etauêgefommenen 
„©octatifc^en  2)enfn)ütbigf  eiten  2c."  St  giuat 
fc^eint  ein  Unbolb  ju  fepn,  bet  feinen  ©ang  »ot  jtd) 
ÇingeÇt  unb  ftd)  nic!)t  narf)  Seçfall  obet  îabet  umfîef;f, 
aUt  bem  Dîiemanb  unb  ben  3n5eenen  ifî  eê  nii^c,  ba§ 
et  uic^t  oetgeffen  roetbe,  roieroobl  et  boc^  nic^t  »iel  «et» 
flanben  njitlD.  ©eiuiffc  „5fîad)tict)ten  au§  bem  Sîeic^e  bet 
©eIelE)tfamfeit"  »etmiefen  i^n  beç  iÇ)tet  SInjeige  feinet  4  55o* 
gen  in  tiî  Sltbeitê»  unb  3îafpel=^ûufet,  weld^et  ©cntenj 
Slnbenfen  et  in  einem  eigenen  Dîac^fpief  gebüf;tenb  gefeçett 
unb  allen  9ïîenfd)cn,  bie  ntc^t  anbetâ  rccKen,  gteç^eit 
gegeben  \)at,  an  ben  >£){tfci)bötnetn  i^tet  SSotutt^eile  unb 
©^oogneigungen  ungeflött  fottjutafpefn. 

9îeue  2(ppIogie  beS  S3ucl)(labeu  ^  zc.  35ie  S5e* 
ttadjtungeu  übet  bie  Oîeligion  unb  ibt  9ceuc8, 
bie  Ott^ogtapl;ie  o^ne -f),  fînb  befannt;  biefe  apologie 
t(l  ein  Siinf  unb  Slntn^ott  batauf  unb  aile  S5ettad)tuHgen 
bet2(tt,  iU  fdmmtlic^  auf  bemfefben  Sort),  nut  me^t  obet 
lîiinbet  laut  gepfiffen  reetben  unb  gepfiffen  rvotben  fînb, 
feit  bem  ©tflen,  ttt  ben  ^oÇanniênjutm  bet  allgemeinen 
SSetnunft,  (latt  i^n  auf  bet  (Stbe  feinet  ^^epmatO  fott» 
Ftiec^cn  unb  glänjen  ju  laffen,  übet  tik  Sîeligion  onfjleis 
gen  lie§,  wie  He  Änaben  if;ten  2)tarf)en;  unb  bie  fämmt* 
li(^  auf  bemfelben  2ocö  werben  gepfiffen  roerben  biâ  an 
5et  aSelt  Gnbe  unb  bet  2of;annien)ütmef  unb  Änaben 


-•.. 


405 

mib  S)racî)eii.  t>cx  IBcrfaiTcr  Iä§t  fid^  in  baê  ©ejïnge  uiit> 
©efumfe  luiber  uuî)  für  bie  Oîeligiou  gar  iucl)t  ein,  fon» 
betn  anatomirt  ben  3of;anniöiuurm ,  unb  maà)t  if;n  ver» 
fcädjtig  JC  Ucbriflenê  r;at  er  ftd)  in  ein  mitternäcl)i:nd)ee 
©onaub  gewicfeft,  «bet  bie  golbnen  ©tcrulein  ^in  unb 
l;cr  im  ©eiwanbe  »errat^jen  if;n,  unb  reisen,  H^  man  fic^ 
feine  Sötü^e  cerbrie^en  lä^t. 


^,    ^.     ^  a  c  0  B  i 

2Ser!e ,  dritter  SSant». 

@.  500.  5iu  «Berber.  2)u  bijî  su  gut,  ba§  3)u  bie 
SKetafritif  mit  eigener  >&anb  für  midi  flbgefd)rieben  f;afl. 
3cl)  Umx  '£>ir  uid)t  fagen,  wie  banfbar  id)  bafür  bin. 
^ant'»  S3u^  ^abc  id)  flei§ig  genug  gelefen,  bennoc^  fann 
Ic^  Hamann'»  ÎCuffag  utd)t  genug  oerjîeben,  um  ba»  ^c» 
fîtioe  barinn  rein  ^erauê  S"  finben.  25iefe§  'Pofitiüe  ifl 
in  3ronie  \\id)t  bloß  »erf;üüt,  foubern  barinn  »ergraben 
unb  bamit  umgegraben.  25aê  ÎJKoti»  beê  ©tucîê  (ici)  meiç 
feinen  beffern  aie  biefen  mujïfalifdjeu  5Iu6bru(f)  i\l  einfacf) 
unb  0rü§,  wie  in  allem  wa»  »ou  >&amann  fommt. 

@.503ff.  an  3-  ®-  Saccbi  ma)  |Çrep5urg.  «Pempel» 
fort  5.  @ept.  1787.  —  SOiit  meiner  ©cfunbbeit  ge^t  eê 
eine  3eit  f;er  »iel  bcffer,  unb  itf:,  mu§  fagen ,  U^  irf)  bfe» 
feê  Hamann  ju  »erbaufen  ^abe,  bejTen  Umgang  mic^  ju 
SOÎunjîer,  n)ct)in  it^  if;m  (gnbe  3ulp  entgegenreijîe ,  burcï) 
unb  burd)  erl)eitertç,  unb  ber  nun,  mit  feinem  ©ebne 
unb  nod)  einem  Segleiter ,  feinem  alten  greunbe  unb  35er« 
Pfleger  2).  Sinbner,  feit  »ier  aBod)en  bep  mir  ijï,  reo  mt 
baè  in  SOîunjîer  angefangene  Seben  fortfe^ien.  ©er  ©e^ 
iiuf ,  ben  iä)  an  ibm  l^abe ,  (ä§t  |ld)  nid)t  befd)reiben,  wie 
tenu  immer  bcp  auêerorbentlid)en  SKenf^en,  waê  ibreu 
tefonbcrn  unb  eigentlichen  Êinbrncf  mad)t,  gerabe  baè  i\t, 
juaê  iic^  nic^t  befc^reiben  ebcr  angeben  lä§t.  Qè  ift  wun* 


4i)6 

berbar,  in  welâ)  f;of;cm  ©rabc  et  fafî  aile  S;treme  in  fîrf) 
»ern'iugt.  X>c§n)egeu  ijl  er  avté)  »on  3ugenb  auf  bent 
principio  contradictionis ,  fo  wie  bem  beê  jiireicf)enbeu 
©ruubeê  »on  <&ecjen  Qxam  gemefen,  unb  iinmec  nur  ber 
coincidentiae  oppositorum  nacl)gcgau(îen.  î)ie  Gotnci« 
bcn3,  bic  gcnnel  ber  2luflöfuiig  einiger  entgegengcfe^teu 
25inge  in  if;m,  bin  ici)  noc^  wi&it  im®tanbe,  »oßfommen 
ju  ftnben,  aber  irf)  et^dU  bcct)  fajl  mit  jebem  îage  bar* 
über  neueê2ict)t,  unterbeffen  ict)  mid)  an  bcrgreçf^cit  fei-= 
lies  ©eijleé,  bic  3n)ifd)en  i^m  uub  mir  bie  fö(ind)(ie  >f)ar= 
monie  ^ercorbringt,  bcjîanbig  roeibe.  2)a  er  eben  fo  ge« 
neigt  i(l,  aie  ià) ,  feiner  Saune  freien  Sauf  ju  laffen  unb 
bie  5tnftd)t  beê  Slugenblicfê  p  »erfoigen ,  fo  i)aitn  mit  ju 
SDîunjîer  beç  feinem  ctkn  2öirt{)e  S5urf)^o(3  manche  fufiige 
Sluftrittc  gehabt.  î)u  n)ci§t,  Sud)()ol3  rcirft  oft  gragcit 
auf,  bie  in  Ueberfeguug  ju  nehmen  anberen  ÜJleufc^en  nie 
eingefallen  ifl,  unterbricht  and)  n>oÇl  mit  berg[eicl)eu  beit 
Sauf  ber  Unterrebung  auf  eine  5lrt,  [Ht  nur  i^m  ni^t 
obgebrc^en  fc^eint.  î)a  gab  ci  benn  immer  etiniaè.  5Buc^« 
ÇoIà  fagte  im  ©c^erj  »on>£)amann,  cr  fet)  ein  »oufommea 
lier  3»biffcrenti(l;,  unb  ià)  i)abc  biefen  SBepnafpmen  nid)t 
ûbFommen  laffen.  2)ie  »erfd)ieben(îen ,  ^eterogenjlen  ®ingc, 
i»oè  nur  in  feiner  2lrt  fd)ön ,  rca^r  unb  gan^  ijl ,  eigenem 
Ceben  i)at .  güUe  unb  3Strtuolltät  »errät^,  genie§t  er  mit 
9leid)em  ßutjüden.  Omnia  divina,  et  humana  omnia. 
^einfe'ê  2Crbingf;ello  geiïet  i^m  bii  über  bie  -öälfte  be5 
erften  XOeileé  f)incin  gan^  auêne()menb.  25aê  ijl  ein  50îenfd), 
fagte  er,  »or  bem  id)  Oiefpect  ^abe.  —  Sa»atcr'é  enti»nrf 
einiger  ©ebanfen  ju  einem  Dîeligionôbegrifîe  ^a.t  er  mit 
örc§em  SBergnügen  unb  nsa^rer  ®pmpat(;ie  gelefen.  ©r 
fiirdjtet  nur  immer,  £a»ater  fage  ben  Seuten  me^ï,  ali 
fie  faffen  unb  »ertragen  fönnen.  î)aiTelbe  fabelt  er  auci) 
an  mir.  SDleine  (grFenntni^  ber  2Sa()rl;eit,  fagt  cr,  (an» 
fpielcnb  auf  einen  Dîoman  beê  5)iberot)  fep  ein  bijou  in- 
discret,  —  3()m  tfl  bcr  ïoal)xc  ©laube,  »ic  bem  ä>cc» 


407 

fajycv  beS  JBricfc«  an  bie  ^tixUx,  auf  Un  er  fïc^  beruft, 
^çpojîaftS.  2füto  anbcre,  fprid)t  er  »cnvecjeH,  i(î  f;ei» 
Icger  Jtotf;  be»  grcêeu  fiama.  SBcr  aber  beu  wal()ren  ©fait« 
ben  f;at,  ber  ivei§  auc^,  reic  er  baju  gefommen  ifl,  unb 
^dlt  itcö  ind)t  mit  eiteln  35erfucî)eu  auf,  2fnbercn  tic  3Ba^r» 
^eit  et  njutri^  terii.  2)arum  i(l  i^m  Sauater'ê  2)ur|l 
noc^  SBunbern  ein  bittereê  îfergeruig  unb  erregt  if;m  9Hi§» 
trauen  in  2lbftd)t  ber  ®  o  ttfcligf  ett  beê  îOîanneê,  be« 
cr  iibrigcnê  »on  >£)erjen  liebt  unb  e^rt,  unb  jnjifc^en  bef» 
fen  neueilen  3Sor(ieuungâarten  unb  feinen  er,  reie  i^  fcl)on 
bemerft  f)aiiî,  eine  groçe  Uebereinjlimmuug  ftnbet.  —  3« 
^erber'o  ®  ott  ^at  er  nur  geblättert,  aber  i^n  noc^  nic^t 
gelefen;  cr  für^tet  Itc^  bacor.  2)te  »orige  2Bocl)e  rcar 
fein  greunb  Sinbner  mit  biefen  ©efpräc^en  fe|)r  befc^äftigt. 
^à)  ^attc  eben  ben  inerten  2:^eil  »on  ®ötf;e'e  ©c^rifte« 
erhalten;  biefen  gab  icf)  <f)amann  an  einem  îOîorgen,  n>o 
er  ^i)püci)onbrifc^  uub  fe()r  uuiuflig  roar.  Dîac^  einer  SSeife 
fam  er  lüieber,  fa()  ganj  f;eiter  unb  begeijîcrt  auâ  unb 
fragte  mid):  „t)aben  ®ic  bie  Sßögef  gefefeu?"  —  ^a, 
fagte  id),  fd)on  liingjl  in  ber  >£)anbfd)rift.  —  „9îun, 
nun?"  —  @ê  i\l  ein  f;errlid)eê  <StücE,  barum  qai  id)  ti 
Sinnen,  id)  î)abe30nen  aud)  fd)on  ef;er  baüon  gefprod)en  — 
„baâ  i(l  ein  SSIi^ferf,  bas  ijî  ein  îaufenbFuufîIer  !  (lac^enb) 
®er  Doctor  ^at  jid)  in  ■f)erber'6  58uc^  »erliebt;  iâ)  l)abi 
eê  beffer  gef;abt,  iä)  \)abc  tic  SBögei  geiefen.  (5â  ijl,  afâ 
wenn  mir  auo  bem  ganjen  ïi.eibc  lauter  gunfen  fpringen." — 
25a  id)  nac^b^r  in  feine  ©tube  Fam,  fieng  er  lieber  »on 
ben  QSogeln  an.  2)er  2)cctcr,  fagte  er,  ^at  mir  an$ 
^erber'ê  ®ott  »orlefen  reoHen;  ber  mag  ftc^  i>erFried)en  ; 
baè  i(l  ein  ©c^ubu  ;  bie  3S6gel  jtub  etwao  aubereê.  Uebrt» 
genS  fommt  er  bep  ber  frobcjîcn  Saune  fo  wenig  auä  bent 
©eleifc,  als  bet)  bem  feperlidijîcn  ©rnjÎ5  nie  verliert  et 
eine  geiviije  «Haltung,  tie  eine  golge  ber  fejîen  unb  er= 
^abenen  ©timmung  feiner  Seele  i\t ,  bie  mit  feinem  finb» 
Iid)en  SBefen,  S^un  unb  Soffen,  baö  oft,  fiir5lnberc  unb 


408 

if)n  fdbfl,  6ié  jum  2acf)cr[icî)cn  ge^t,  auf  eine  fcnbcrbare 
aScife  coutrafîirt  unb  f;armoiiirt,  fo  ba§  ein  ©aujeé  bar« 
flitê  njiïb,  ivelc^eê  sugfetct)  bte  Ç)ocf)|îe  Siebe,  bie  tiefilc 
(5^rfurct)t  unb  bas  forgfofejîe  SSerfraueii  ernserft. 

©.508.  3fn  3una  ©rännu  31*»».  2)üiTe(bDtf,  7.  San. 
1788.  gicbe  ^utie!  ©§  ftnb  jroeç  entjucfenbe  «Briefe, 
ber  »cm  2ten  October,  bcn  ©ie  an  mid),  unb  bcr  »cnt 
ICten,  ben  @ie  an  Sene  9efd)ricben  Ç)aben.  5I[o  td)  «gja« 
mann  anâ  Syrern  5ßriefc  an  Sene  hk  ©telle  »on  ben  3rr» 
tr;ümcrn,  bie  unferc  @prac{)e  bilbet,  unD  bie  wit  mit  m^ 
fcrer  @prad)e  »erlieren  werben,  »orfaê,  fu^r  cr  mit  ber 
grage  auf:  rcerbe  irf)  biefe  Sî»"»  aud)  ju  feÇien  befom» 
men?  3*  rcollte,  @ie  a^ü§ten,  roaS  biefe  g-rage  in  -gta» 
mann'ê  5Jiunbe  iîiciitctl  benn  feine  geifofjnlic^e  3fîebc 
jjî:  3(^  braurf)e  bief  en  cber  biefe  bcd)  nict)t  ju  fe()eu? 
Unb  roenn  man  i^m  nod)  fo  bringenb ,  bittenb,  jürnenb, 
flcl^enb  fagt,  er  muffe,  fo  tfîé  umfonft.  3in  [Roüembec 
ifl  er  juriJc!  nad)  îOîunfler  gegangen;  —  biefer  5Kann, 
ber  fid)  burc^  fein  S3ep(»ort  ndr;er  beâeid)nen  tä§t  ;  Qin 
jvafireê  ^  a  n  ! 

mivttt  «Banb ,  5C6tî).  2.    Sgtber  aJtenbeIêfoï)n§ 
5Befd)ulb. 

©.263.  5lnm.  5ÎPd)  ein  ajîann,  in  bejfen  ®efel(» 
fc^aft  iâ)  mi&i  unbebenfiid) ,  au»  jeber  pfjifofop()ifc^eu 
©pnagoge,  gern  »erbannen  Ia)"fe,  unb  »onbem  id)  befenne, 
ba§  id)  ii;n  für  einen  groöen  unb  l^eifigen  ÜRann  \)aUe: 
Sodann  ©eorg  'f)amann  auê  Aonigêberg  fagt: 
u.  —  ÎJÎeue  5Ipolcgie  beê  ^ud)iîaben  -ê».  —  3c{)  ï»ei§ 
iii^t,  ob  roir  in  unferer  ©prad)e  etroaê  aufjureeifen  b^bcn, 
baê  an  îîiefitnn,  a3i§  unb  Saune,  iiberfiaupt  an  9îeid)= 
tl^um  »on  eigentfic^em  ®enie,  fowc^I  rcaê  ben  3»^aft  »it» 
bie  (Çcrm  angebt,  biefe  fieinc  îfpofogie  eine»  jwepbeu» 
tigcn  S5udî(îaben  überträfe. 

(.'MuS^erbem  juib  3at;freic{)c  2fnfüf;rungcn  unb  ©npci^* 
luin^cn  >f)amann§  in  3-'â  ÎBerfen  àerjïrcut.) 


409 

S  a  t}  a  t  e  r 

5JI)i)fîoi3nDmtfcl)c    fragmente.    Bv^dtzt   8Jcrfucf|. 
^n-  «.  aö{ntcrtt)ut  1776.  @.  285. 

t)  —  nu  : 

@te()c  ben  Çod)|lc\uiicnbcn  ©atcapen.  1?te  ÎBcIt  ijl 
feinem  ^licfc  SBunber  uni)  3eict)cn  »oU  ©initeâ ,  coH  ®ott« 
tieit!  ....  DîucEc  beii  Äopfbuub,  ber  i^t  oaâ  9îe0  eine* 
fnnrfeii  Äcpfee  ju  l'epu  fct)eint,  jum  .Kranfcutiic^e  bec 
|"ci]iner5ücUcn ,  gebanfcnfd)rcan^ern  ©tirn  hinunter.  Sege 
fobaim  auf  bte  mtttferc,  i^t  fo  fieiïe,  pfottc,  gefpanute, 
^•Idc^c  s»üifd)en  ben  5lugenbrauneii,  bk  bemUrbtIbe,  auc^ 
in  Seit^^'ii  gro§cr  SKü^e,  nue  felreu  i{l,  eine  buufïe  elafli» 
fcfte  'ïBoU'e,  einen  .^ncten  pctl  .^ampfeê,  unb  bu  Çajl, 
biiuft  lîiid),  eine  ffcine  ©ct)attcnge(îalt  feineâ  SBefené. 

5m  2luge  ijl  gebiegnec  Stct)tflra[.  2Baê  eô  fïe()t,  ftcÇt'é 
bnrc^ ,  o^ne  müf;fame  9Jîcbitatiou  unb  3beenreiÇ)ung  — 
3llt  eê  bit  ntcf)t  bepm  Slirfc  unb  33ugc  beê  2lugcnbtauu6, 
n(6  ob  eâ  feitmartè  ober  »on  «ntenf)er  fcfcaue,  unb  ,ft(ft 
feinen  eigenen  5tnbli(f  gebe?  3ft'ê  nidjt,  ûtâ  freujtcn  jtc^ 
feine  ©traten?  ober  bet  SSrennpuuft  liege  tief  ^in?  — 
^Mm  ein  Jßfirf  mei^t  tiefet  @eÇ)etbIi(f  feçn?  «Propl^etcn» 
blicf  luï  3etmalmung  mit  bem  SSIigc  beè  ®i|eê!  — 
©ieOe,  wie  baè  abjîcOenbe  fajl  bewegliche  SDf)ï  Çotc^ct? 
Sie  SBange,  nie.  einfach,  tu()ig,  gebtdngt,  gefcftfojfen! 
5îict)to  fpi^eê,  nickte  ^etuotfüC^Ienbee  ijl  in  ber  Dîafe. 
9^ict)to  »on  bem  feinen ,  müßigen  @d)acfitnn ,  bet  in  @ub» 
tiiitat  unb  ftembem  @efd)difte  n)ü()Iet;  —  n)a§  jlc  abec 
öuiüe^t,  —  naOe,  ftarE  n)e(;t  tte'è  an;  jie^ejl  bu  nic^t  in 
it)r  beu  gcbaltenen,  tegen  2lt^em,  ju  bem  )Te  gebfibet  i(l?  — 
iinb  im  Söiunbe?  .  .  .  wie  fann  ià)  auêfprec^cn  iie  aSief« 
fcebeutfamfeit  biefee  îDîunbeé,  bec  fpfict)t,  unb  inne()ält 
im  @pted)en  —  fptäct)e  Slteopagiten  Utt^jeil  —  SBeiébcif, 
£ict)t  unb  î)unfe(  —  biefc  gjtitteltinie  beê  SKunbeS!  Dîoc^ 
Çab'  t(^  feinen  SÄenfc^en  gefe^cn  mit  biefem  fc^weigcnbeu 


410 

uub  fprec^enbcn,  »vctfeu  uitb  fanftesi,  trcffeubcn,  fpotteu» 
fcen  uub  —  ebelu  ÎDZuube!  ÜKir  ijl,  iÇm  fd)rceben  bie 
SGBortc  auf  ber  Sippe:  „bcn  ciucu  Zï)€iï  vcrbreuuct  cv 
mit  ^euer;  mit  bcm  anbcru  bratet  er  baê  gfeiftf),  ba§  cr 
ciebrateneê  cffe  unb  fatt  n^crbe.  Qt  rcärmet  |ld),  t>i\^  cr 
fprid)t:  ^a!  t)cil  3cl)  bin  wol)!  cnoarmt;  ict)  ^abc  baâ 
g-cuer  ge[c(;eu.  :£)en  übrigen  5;f;eil  beffelben  machet  er  3u 
einem  ©otte  —  unb  fpric^t:  (Srlijfe  mic^,  benu  bu  bijl 
mein  ®ott!"  — 

liefen 'Dropf^etenblidf!  biefeß  burd)fci)auenbe,  @^rfurct)t 
crcegcnbe  ©taunen!  »oU  würffamer,  treffenbet,  gebä^ren» 
ber  Urfraft!  biefeê  (lille,  friifttge  ©eben  weniger,  ge»c= 
gêner  ©oibworte  —  biefe  3Ser(egen^eit  —  feine  @cl)eibes 
miinje  für  ben  Empfänger  unb  SBarter  an  ber  >£)aub  ju 
^aben  —  -^ieroâl^p^eufciule  !   (5in  lebenbigeê: 

Uuos   ego  —  sed   motos   praestat   componere 

fluctus.  — 

Seffino 

on  S.  ©.  gerbet,  ©olfenWttel  bcn  25.  Suni  1T80. 

2Seun  ®ie  ba§  ©ing  an  .^amann  fenbcn,  fo  \>tt- 
fïc^ern  ©ie  if;n  meiner  ^od)ad)tung.  S)o(^  ein  Urtf;ei[ 
baruber  m5ct)te  id)  lieber  »on  3&neu,  aB  »ou  i^m  ^aben. 
55enn  ic^  würbe  i^n  boc^  nid)t  überall  »eriîer;enj  wenig» 
(Icué  ni^t  gen)i§  feçn  fönnen,  ob  id)  i\)n  cerflebe.  ©eine 
©d)rifteu  fd)eineu  aie  Prüfungen  ber  Ferren  aufgefegt  ju 
fepn,  bie  fîc^  für  ^olçÇjijïoreé  auêgeben.  Denn  e»  gehört 
roirflid)  ein  wenig  «p  a  n  tiiftorie  baju.  din  SBanbercr  i(l 
leicht  gefunben;  aber  ein  ©pajicrgäuger  i(l  fc^wer  ju 
treffen.  

§Borf(^uIe  bec  SCejl^etif.    ^omBurg  1804. 
(Sr(le  2lbtf;eilung.    §.  13.  (fpäter  §.  14.)    ÜKan*em 
gcttlt^eu  @emutf;c  wirb  »om  @^itffal  eine  uuförmlicl)c 


411 

^orm  rtuf^ebrimcieu ,  me  öcm  «SoFcateê  bcr  <Saft)r*Ccib  j 
benu  über  bie  gcnn ,  nict)t  über  bcn  iiuicru  Stojf  regiert 
Die  3dt.  ©0  f;iciig  ber  poetifci)C  ©pict^l,  roomit  S^cob 
S3öt;mc  -fjimmel  iinb  ©rbe  wtebcr  giebf:,  in  einem  bunfleii 
Orte,  aiici)  mangelt  bem  ®[afe  au  einigen  ©teQeu  bic 
JÇoIie.  ©0  i|î  ber  große  vjjamanu  ein  tiefer  |)immer  wü 
tclcffcpifd)er  ©terne  unb  manche  Sfîebelfledeu  (ofet  Feiii 
2(uge  auf. 

3>»eite  ?lbtr;eifung.  §.  43.  (§.  45.)  %ïit  ta^  fSc 
(greifen,  Hè  nur  ä;err;ä(tuiffe,  nid)t  lebenbigc  ©ejlatteu 
begehrt  (»ie  etroa  bie  ^l)mta\ii),  i|l  feine  Äürje  ju  f'ura  °)  ; 
bcun  biefe  ifl  Älarf;eit. 

3Cnm.  ")  :    9îur  bie  >öamannfd)e  auégcnommen ,  be« 

ren  ^ommate  jurceilen  ané  1)(aneteufplîemeu  unb  bereu 

'Pcrioben  auê  ©cnnenfpjlemeu  bejîef;en  ;  unb  bereu  2Qortc 

(gleich  beu  urfprüngtic^en ,  na^  -èerber)  ganje  @ä^e 

llnb. 

§.  50.  (§.  53.)    ^at  fîd)  ein  Scutfd^ec  mit  biefe« 

Ärtifeln  (2Bi§  unb  Saune)  xeidjUdi)  »erfe^eu  unb  legt  |Tc 

auè  •),  fo  reirb  er  »ou  ben  ÎKejeufenten  aie  ein  ©taat»« 

bürger  obgefiraft,  ber  auêrcartige  %îaUmien  bejogeu  Çat, 

cber  auéwdrtige  Sottoê  befe^t. 

5lum.  *):    Si^tenberg,  SKufauê,  >&{ppel,  Hamann 

|mb  3»ar  •f)etben  beê  SBi^eê;  ober  mau  jte^t  if;ucn  fo[= 

c^cn,  wegen  reeller  n>a()rer  ÎBerbieujîe  nac^   unb  cnt» 

f^ulbigt  gern. 

§.  51.  (§.  54.)  SBenn  ber  SJitbçrambuê  beâ  SBi^eê, 

iveld)er  freilief)  nid)t  in  einigen  fargen  guuFen  eiueé  ge- 

fcl)lageneu  tobten  .Riefele,  fonbern  im  fd?immernbcu  gort= 

unb  Ueberflromen  einer  warmen  ©etüitterroolfe  bejîc^t,  beit 

SOîeufc^en  mel;r  mit  Sic^t  alö  mit  ©eflalten  füllt:   bauii 

ijî  i{?m  burc^  bie  allgemeine  ®leicl)l;eit  unb  ?Crcif;eit  Der 

aßeg  jnr  bief) ter ifc^en  uub  jur  p^ilofop^ifdjeu  5reiÇ)cit  unb 

Grfîubung  aufgetl;an,  unb  feine  giubfunjl  (f)euri(îif)  wirb 

jcijt  nur  burc^  ein  f(^oucreé  3iel  bejîimmt.  3in  ©cijîe  i(l 


412 

bie  n  à  ^  r  e  n  b  c  SJîaferic  jugleicf)  ik  j  e  u  g  e  n  b  c  (n>tc 
nad)  îSuffou'ê  ©çiîein  imiîorper)  unb  umgeFe^ct-,  fo  wie 
ber  ®ruubfa§  :  Sanguis  martyrum  est  semen  eccle- 
siae  ftc^  eben  fo  gut  umfe^rt,  ba  eê  o^ne  semen  eccle- 
8iae  fein  sanguis  martyrum  %\i.it.  Slltein  bmui  foUte 
man  auc^  einem  SKenfcften,  3.  93.  einem  >f)amttnn,  eine 
unb  bie  onbete  Unäbu(id)feit  mel^r  ju  ®utc  fialten,  bie  et 
in  ber  ^ö^e,  »on  reelc^ec  f)crab  et  aile  SSetge  unb  î^afer 
|u  naÇe  an  einanbet  riicfte  unb  aKeOejlalteu  ju  fe^t  ein» 
fdjmcfj,  gar  nid)t  me^c  kmerfen  fonntc.  (Sin  ÜJlcnfd) 
fann  burd)  lautet  ©feic^maéen  baf;iu  fommen,  ta^  et  baö 
Unä^nlicfte  üetgiffet,  »ie  aud)  bie  Sîeuofujion  berceifet. 

§.  70.  C§.  76.)  <f)amaun'ê  @ti(  ifl  ein  ©trom,  ben 
gegen  bie  Duelle  ein  ©türm  jurücfbrängt,  fo  \iCk^  bie 
beutfd)en  5Dîatftfd)iffe  barauf  gar  nic^t  anjuPommen  wiffen. 
Srittc  '.abt^eüung.  I.  SSotiefung,  fie&enteo  ^(X^xHi, 
übet  bie  atlgemeiue  bcutfc^e  Sßifcliot^ef.  ®d)on  «Hamann, 
welket  . —  gleict)fam  mit  einet  ©roigfeit  geboren  —  jebe 
^tit  antizipierte,  itio^tt  \\)x  \\\  mel^rern  »on  5*3  2I[p^abet 
Warfen  •)  aSerfen  i[;re  ju  2:f;eolo9ie,  ?)üe|Te,  «p^tfofopbic, 
£)rt^ograpt)ie  »erfcl)iebcn  gebrort)nen  garben  nad)  feinet 
großen  Spanier  burd)  fein  er^abneô  @laê  aU  einen 
einzigen  <Straf;f. 

•)  3.  95.  in  ber  SBeifage   ju  ben  S)enfn>ürbigfeiten 

beê  fei.  ©ofrateë  —  9Scttad)tung   übet  ben  95ud)|la- 

(,gii  ^.  _  2iH  bie  ^etc  ju  Äabmonbot  —  ©elbftge- 

fpräd)  eineê  2lutorê  —  3n^eifet  unb  (Sinfottc  übet  eine 

üetmtfd)te  5(?ad)rid)t  in  bet  %.  2).  95.  — 

î)ritte  5BorIcfung.    Berber  gtid)  feinem  greunbe  ^a» 

mann,  biefem  "-èeroê  unb  Äinbe  iM^lnà),   bet  roie  ein 

cleftriftettet  SDîenfc^  im  2)nufeln  mit  bem  -^eiligenfc^ein 

um  bas  ^oupt  fanft  ba  ile^t,  U^  eine  SSerüljtung  ben 

S5Ii$  aus  iî)m  jie^it. 


IS 

O 


-P 

o 


CQ 


o 
tuooo 

o     • 

ci>   o 


s 


•gg 

CS    O 


P4 
od 

(-3   ffi 


Universityoi  Toronto 
Library 


DO  NOT 
REMOVE 
THE 
CARD 
FROM 
THIS 


POCKET 


Acme  Library  Card  Pocket 
LOWE-MARTIN  CO.  umited