Skip to main content

Full text of "Scripta quae manserunt omnia;"

See other formats 


•ir' 


LU 
65684-^1  u 


y, 


M.  TULLI  CICERONIS 

SCRIPTA  QUAE  MANSERUNT  OMNIA. 


RECOGNOVIT 


C.  P.  W.  MUELLER. 


PARTIS  IV  VOL.  III 


CONTINENS 


LrBEOS  DE  OFFICUS,  CATONEM  EIAIOKEM  DE  SENECTTJTE, 
LAEIilUM   DE  AMICITIA,   PABADOXA,   TIMAEUM,   FRAGMENTA. 


EDITIO  STEREOTYPA. 


LIPSIAE 

IN    AEDIBUS   B.    O.  TEUBNERI. 
MDCCCxcvrn. 


LIPSIAE:    TYPIS    B.  O.  TErBNERI. 


-*!> 


ADNOTATIO  CRITICA. 


Librormn  de  officiis,  quos  quidem  cognitos  habeamus, 
hodie  fere  convenit  inter  doctos  optimos  esse  Bernens.  b, 
Ambros.  A,  Bamberg.  B,  Wirceburg.  H,  sed  ita  optimos, 
ut  non  pauca  in  iis  adeo  depravata  sint,  ut  medicina  quaerenda 
sit  ab  aliis  codicibus  librarionun  temeritate  passim  corruptis, 
quo  ex  numero  noti  nobis  sunt  Bern.  c  et  Palat  p;  nam 
Bem.  a  ne  mentione  quidem  dignus  videtur.  Propterea,  quod 
in  codd.  cp  non  pauca  vel  verius  vel  veri  similius  scripta  sunt 
quam  in  ceteris,  illos  pluris  facere  quam  hos  srmilis  inscitiae 
est,  ac  si  quis  inde,  quod  nunc  Laeli  codd.  DE  sumraa  libidine 
interpolati  compluribus  locis  similiores  inventi  sunt  optimo 
Parisino  nuper  reperto  quam  alii  non  tam  audacter  a  correcto- 
ribus  deformati,  colligat  immerito  illis  adhuc  praelatos  esse 
Gudianum,  Monacenses,  cett.,  magnamque  iis  fidem  usque  qua- 
que  esse  habendam.  Infra  posuimus  discrepantiam  editionum 
Baiteri,  Turicensis  et  Lipsiensis,  et  Heini  quintae  a.  1878. 

P.  2.  27  magnopere  codd.,  Hein.,  magno  opere  et  sim.  Bait. 
constanter;  nos  codices  sequimur;  v.  ad  p.  144.  35,  N.  D.  p.  5. 
37.  —  P.  4.  10  dicant  codd.,  Bait.  H,  Hein.,  ducant  Bakio 
auctore  Bait.  I;  cf.  p.  44.  8,  194.  36.  —  P.  4.  23  a  om.  Bait. 
et  Hein.  —  P.  4.  25  disputetur .  omnis  Bait.  H.  —  P.  4.  31 
Qu^e  autem  Muthero  auctore  Hein.  rectius  fortasse  quam  verius. 

—  P.  4.  36 — 5.  6  [Atque  etiam  —  reddi  possitj  de  Ungeri  sen- 
tentia  (cf.  idem  in  Philol.   suppl.  UI  p.  14 — 18)  Bait.  I,  Hein. 

—  P.  5.  19  In  Tiac  divisione  Bait.,  Hein.  —  P.  5.  33  auteni 
codd.,  item  Manut.,  Bait.,  Hein.,  quos  magis  dubitassem  sequi 
(cf.  p.  51.  19  sqq.  improbantur  ii  qtiaestus  — .  Inliberales  autem 
et  sordidi  quaestus,  p.  31.  15,  48.  11,  79.  12,  107.  19),  nisi  p.  94.  2 
quoque  codd.  haberent  autem  pro  item  aut  idem;   cf.  p.  7.  35. 

—  P.  5.  35  sint  codd.,  sunt  vulg.  probab.;  cf.  p.  111.  33,  128. 
35,  210.  33,  ad  Acad.  68.  14.  —  P.  6.  10  sqq.  fingeneratque  — 
procreati  suntj  Facciol.,  Bait.  II.  —  P.  6.  27  [praecipientij  H. 
Saupp.   ind.   lect.  Gotting.   hib.  1857   p.  10,  Bait.,  Hein.  —  P, 


IV  ADNOTATIO  CRITICA. 

6.  31  sq.  deceat  in  factis  dictisque,  qui  modus  nullo  modo  tolerab. 
Bait.  I,  melius  Ungero  auctore  ed.  II  et  Hein.  deceat  in  factis 
dictisque,  quid  modus,  recte,  ut  opinor,  vett.  edd.  deceat,  in 
factis  dictisque  qui  modus.  Non  puto  Ciceronem  additurum 
fuisse  in  factis  dictisque,  si  hoc  dicere  voluisset,  solum  homi- 
nem  sentire,  quid  esset  ordo,  quid  decentia,  quid  modus.  — 
P.  6.  37  sq.  conservandam  codd. ,  — dum  vulg. ,  — da  all., 
Bait.,  Hein.  V.  Wesenberg.  obs.  in  Sest.  p.  13  sqq.,  fam.  X 
25.  1  istam  operam  tuam,  navitatem,,  animum  in  rem  p.  ante- 
ponendam,  lul.  Obs.  20  caelum  ac  terra  ardere  visum,  C.  I.  I 
200.  7  p.  79  ager,  locus,  aedificium  omnis,  quei  — ,  ib.  12  ager, 
locus,  aedificium  privatus  siet,  41  p.  82  si  quae  lex  plebeve  scitum 
est,  quae  — ,  ib.  46  manceps,  praevides  praediaque  soluti  sunto 
(,206.  38  sqq.  y>-  120  eum  eosque  —  —  referundum  curato), 
cf.  infi-a  p.  97.  14.  —  P.  7.  5  honestum  sit  codd.,  Bait.,  est 
all.,  Hein.  —  P.  7.  21  discripta  Hein.,  descr.  codd.,  vulg. ;  discr. 
est  in  codd.  p.  9.  10  B  (descr.  Hein.),  p.  19.  12,  35.  18  {descr. 
Bait,  II,  Hein.),  61.  18  Hb,  p.  33.  27  b  {descr.  Bait.  II),  p.  133. 
20  L  (Bait.,  rell.  descr.),  p.  152.  33  B,  ib.  35  P  (et  edd.),  descr. 
p.  47.  24,  148.  36;  v.  ad  N.  D.  p.  13.  14.  —  P.  7.  35  item 
Pearc,  Bait.,  Hein.,  autem  codd.;  ad  p.  5.  33.  —  P.  8.  35  duae 
sunt  cod.  c,  Bait.,  Hein.;  v.  de  rep.  p.  327.  11.  —  P.  9.  7 
conditione  codd.  praeter  A,  p.  16.  13  praeter  Ab,  125.  19  praeter 
b,  226.  20  praeter  V^E,  117.  21,  209.  26,  428.  29,  434.  21  omnes, 
ut  videtur,  174.  33  solus  P,  Bait.  I,  Halm.;  de  div.  p.  230.  12.  — 
P.  9.  10  fit,  eorum  Lund.  (de  emend.  Cic.  libris  de  off.  observ. 
crit.  p.  7),  Baii,  Hein.  Hoc  dicit  Cicero,  tenere  id  quemque 
debere,  quod  cuique  obtigerit,  quia  eorum,  quae  olim  fuerint 
communia,  nihil  non  suum  cuiusque  fiat,  ut  contraria  sint  suu7n 
cuiusque  fieri  —  natura  fuisse  communia  et  quod  obtigit  —  id 
teneat,  responderentque  inter  se,  sicut  quod  obtigit  et  id 
teneat,  sic  quae  communia  fuerant  et  ea  fiunt,  nisi  alterum 
necessario  esset  plurale,  alterum  singulare,  quippe  totum  et 
pars.  —  P.  9.  12  e  quo  codd.  praeter  B,  in  quo  est  eo,  cum 
cruce  Bait.  I,  sed  de  quo  in  suppl.  adn.  p.  742  et  in  ed.  II, 
Hein.,  nescio  cur;  fortasse  addend.  quid.  —  P.  11.  13  —  16 
[Nam  alterum  —  deserunt]  Unger.,  Bait.  11;  v.  14  [iustitiae 
genusj  Pearc,  Heusing. ;  ut  Halm.,  in  codd.,  del.  Bait.,  Hein. ; 
v.  15  in  alterum  incidunt  codd.  praeter  c,  Bait.  II,  in  altero 
delinquunt  e  cod.  c  Bait.  I,  Hein.  —  P.  11.  26  Quando  codd., 
Hein.  (Philol.  XXIV  p.  490),  Quoniam  Bait.;  ad  p.  204.  5.  — 
P.  12.  34  [sed  malitiosaj  Bait,  Hein.  —  P.  13.  31  oportun.  codd., 
opport.  edd.,  item  p.  48.  32  (Hbc);  p.  101.  29  de  BH,  p.  49. 
6,  7,  9  de  nuUo  cod.  testatur  Baiter.;  v.  ad  p.  170.  2,  N.  D. 
p.  9.  22.  —  P.  14.  18  Marci  codd.,  ut  videtur,  Bait.,  Hein.; 
ad  p.  89.  1.  —  P.  14.  19  epistola  Bait.  I  tac,  item  p.  73.  1, 


ADNOTATIO  CRITICA.  V 

75.  1  {epistula  cod.  H),  9'2.  22  (etiam  Hein.).  —  P.  15.  12  Non 
caup.  cod.  p,  Vahl.,  Eait.,  Hein.  —  P.  15.  16  virtuti  codd.  Ac, 
Bait.,  virtute  BHb,  virtutei  Vahl.,  Hein.  —  P.  15.  31  sq.  qtiia 
peierassent  S.  I.  Hellero  auctore  Bait.  —  P.  17.  22  .sq.  et  com- 
munitas  ac  societas  vitae  transp.  post  officia  ante  conlata  Ungero 
auctore  Hein.  —  P.  17.  35  sapienti  de  Wesenbergi  sententia 
Bait.   et  Hein.,  p.  90.  2  non  item;  v.  p.  203.  26   et  cf.  p.  19. 

24.  —  P.  18.  1  benivol.  codd.  'ubique',  henev.  edd. ;  v.  p.  169. 
14,  434. 11,  N.  D.  p.  6.  5.  —  P.  18. 3  diligimur  Bait.  in  suppl.  adnot. 
p.  742  e  cod.  B'H(?),  non  in  ed.  Tauchn.;  v.  p.  19.  13,  30.  3,  95,  3, 
102.  20,  155.  2,  182.  35,  185.  31,  212.  29,  216.  15^,  fin.  p.  110.  10 
(indic.  p.  181.  22),  cf.  ad  p.  25.  24,  44.  30.  —  P.  19.  13  ut  est 
constitiitum  Pearc,  Bait.  II,  Hein. ;  ad  p.  18.  3.  —  P.  19.  24  jjro- 
fhienti  Hein.;  cf.  ad  p.  17.  35.  —  P.  19.  31  Ennii  codd.  et  edd.; 
ad  p.  72.  23.  —  P.  20.  19  sepulcra  codd.  Ab,  Bait.  II,  sepulchra 
cett.,  Bait.  I,  Hein.,  p.  34.  7  sepulcliro  codd.,  Bait.  I,  Hein.,  139. 
3  Halm.  tac.  sepulcr..,  item  153.  19,  sed  in  adn.:  'sepulcro  IP^', 
Bait.  sepulcr.;  v.  ad  legg.  p.  406.  1.  —  P.  20.  32  vult  {volt 
Bait.  11  semper)  in  amicitia  codd.,  Bait.,  ultimum  in  amicitia 
putavit  Non.,  Hein.  —  P.  20.  34  datis  acceptisq^ue,  quae  falso 
codd.  testatus  Hein.,  nam  habent  aut  que  aut  quae.  —  P.  21. 
18  sq.  [estque  —  coniugavitj  Bait.  11,  v.  Hein.  Phil.  XXIV  p. 
497.  —  P.  22.  11  lilla  virgd  non  posse  a  poeta  positum  esse, 
id  quod  post  Lachmannum  creditum  est,  demonstrasse  mihi 
videor  in  prosod.  Plaut.  p.  330  sqq.,  potest  v.  c.  illa  autem.  — 
P.  22.  13  Salmaci,  da  alL,  Bait.  II.  —  P.  22.  31  enim  om.  opt. 
codd.,  Unger.  Phil.  suppl.  111  p.  75,  Bait.  II.  —  P.  23.  12  ex- 
cellet  opt.  codd.,  Hein.,  excellit  vulg.,  Bait.  recte,  ut  videtur. 
—  P.  24.  35  nimia  Or,,  Lund.  'probante  Madv.',  animi  codd., 
seel.  Hein.,  del.  Baiter.  —  P.  25.  24  nuUa  est  Man.,  Bait.  II,  Hein. ; 
cf.  p.  61.  1,  69.  21,  75.  14,  81.  20,  178.  20,  ad  18.  3,  N.  D.  p.  16. 
31.  —  P.  26.  12  stiidia  add.  Unger.  Phil.  suppl.  III  p.  75,  maior- 
que  cura  cod.  a,  vulg.  —  P.  26.  15  accedet  Ciceronem  scripsisse 
suspicor;  ad  p.  87.  10,  N.  D.  p.  44.  7.  —  P.  26.  27  [et  cupidi 
bellorum  gerend.J  Sauppio  auctore  Bait.  et  Hein. ;  v.  Muther. 
Fleckeis.  ann.  1863  p.  22,  Unger.  suppl.  Phil.  III  p.  31.  —  P. 
26.  33  Ariopag.  codd.  Abc,  v.  37  solus  c  Ariopagum,  div.  I 

25.  54  cod.  A,  arium  pagum  VB,  Ariopagitae  ib.  V^B"^,  Ario- 
pagi  N.  D.  II  29.  74  A,  arpagi  VB,  rep.  1  27.  43  ex.  Areopago 
cod.,  Balb.  12.  30  Ariopagitarum  codd.  GE,  P  Areop.,  ut  vide- 
tur,  in  epistulis  Areop.  plerumque  Medic-  —  P.  27.  5  Laced. 
partum  Lamb.,  partum  Lac.  Bait.,  Lac.  diJatatum  cod.  A^,  Hein. 
(Phil.  XXIV  p.  490).  —  P.  27.  13  exscind.  cod.  B,  Bait.  etiam 
in  maiore  edit.  (in  min.  constanter  exsistere  et  sim.),  Hein.  — 
P.  27.  29  m.  fili  hic  opt.  codd.  (cf.  p.  2.  1,  7.  8,  56.  2,  130.  4), 
Marce  f.   edd.;   ad  p.  89.  1.  —  P.  28.  18   in  del.  Bait.  II.  — 


VI  ADNOTATIO  CRITICA. 

P.  28.  34  magni  viri  codd.  Ab,  viri  magni  cett.,  vulg.  —  P. 
29.  36  Noenum  Lachm.,  Bait.,  Non  enim  codd.,  Hein.,  in  heroo 
versu  intolerab.;  p.  135.  19.  —  P.  29.  37  plusque  magisque 
Bemays.,  Vahl.,  priusque  Bergk.;  v.  p.  135.  20.  —  P.  30.  3 
sit  codd.,  Bait.  J,  est  Halmio  auctore  Bait.  II,  Hein. ;  ad  p.  18. 
3.  —  Ib.  audeant  Em.,  Bait.  II,  audent  codd.,  Bait.  I,  Hein. ; 
Tusc.  I  9.  18  codd.  Sunt  qui  putant,  sunt  qui  censeant,  III 
31.  76  Sunt  qui  putent  —  sunt  qui  abducunt  —  sunt  qui 
putant  — .  Sunt  etiam  qui  colligunt.  —  P.  31.  25  [super- 
biamj  Bait.  II.  —  P.  34.  21  uno  [quoque]  Hein.,  uno  suo- 
que  Unger.  Phil.  suppl.  III  p.  34.  Mihi  Cicero  non  intel- 
lexisse  magis  videtur,  quid  vellet,  quam  explanasse.  —  P.  34. 
28  [adversus  hominesj  Bait.  II  Lambino  auctore.  —  P.  35.  14 
fugiendumque  opt.  codd.,  Bait.  II,  Hein.,  fugiendumve  cp,  Bait.  I 
recte,  ut  videtur.  —  P.  35.  14  — 18  [Ita  fit  —  officiij  Faecio- 
lato  auctore  Bait.;  v.  Unger.  Phil.  suppl.  III  p.  34  sqq.  —  P. 
35.  21  [animij  Hein.  —  P.  36. 18  in  tempore  Pleckeiseno  auctore 
Bait.  II,  Hein.  Nusquam  afferri  invenio  Varr.  r.  r.  I  69.  1  ex.,  Rut. 
Lup.  I  1  p.  4.  8;  cf.  p.  108.  16.  —  Ib.  ut  si  codd.,  Hein.,  aut  si 
Madvig.  apud  Lund.,  Bait.  —  Ib.  magno  homine  Madv.,  Bait.,  Hein., 
maximo  hom.  M.  Seyffert.  —  P.  37.  5  volumus  codd.  AB'b,  volemus 
B^H  corr.  ead.  m.  ex  volumus,  Bait.,  Hein.  Eecte  p.  50.  9  si  volu- 
mus,  intellegemus,  Verr.  I  15.  38  si  volumus,  reddemus,  infra  p. 
199.  23  licet  inrideat,  si  qui  vult,  plus  vera  ratio  valebit,  Phil.  VII 
6.  19  si  volumus,  bellum  gerendum  est,  si  omittimus,  fruemu/r, 
infra  p.  189.  29  si  volumus,  opera  danda  est,  N.  D.  II  12.  33 
si  volumus,  perveniamus  necesse  est,  rep.  I  34.  51  deliget,  si 
modo  salvus  esse  vult,  optimum  quemque,  infra  p.  118.  9  Si  gloriae 
causa  imperium  expetundum  est,  scelus  absit,  sin  ipsae  opes  ex- 
petuntur,  non  poterunt  utiles  esse,  p.  114.  4  Hoc  qui  admiratur, 
is  fateatur,  215.  3  si  is,  qui  molitur,  intuebitur;  nam,  quid,  si 
nunc  velimus  etc,  consecuturum  sit,  deliberatur.  Non  nihil 
diffenmt  talia:  p.  64.  25  qui  se  metui  volent,  a  quibus  me- 
tu^ntu/r ,  eosdem  metuant  necesse  est,  p.  8.  13  qmd  vitium  effu- 
gere  qui  volet,  adhibebit  diligentiam,  71.  20  Qui  adipisci  veram 
gloriam  volet,  iustitiae  fungatur  muneribus,  42.  29  quod  erit 
facilius,  si  nolent,  p.  78.  17  In  iis,  qui  se  adiuvari  volent,  — 
debemus  {volunt  cod.  b),  p.  96.  28,  128.  24,  Verr.  IV  58.  129 
conicere  potestis,  si  recordari  volueritis.  Cf.  p.  104.  9  sqq.  cum 
comparatur,  iaceat;  cum  autem  postulabuntur,  anteponatur,  fat. 
18.  42  qui  fatum  introducunt,  in  eos  valebit  illa  conclusio;  qui 
autem  dicent,  in  eos  nihil  valebit,  fam.  II  1.  1  si  iniquus  es 
iudex,  condemnabo,  sin  me  id  facere  noles,  debebis,  Q.  fr.  I  1. 
11.  32  si  adversamur ,  diiungemus;  sin  obscquemur,  patiemur, 
Sest.  68.  143  id  esse  optimum  putemus,  quod  erit  rectissimum, 
speremus,  quae  volumus,  sed,  quod  acciderit,  feramus,  Att.  IV 


ADNOTATIO  CRITICA.  VII 

14.  2  etc;  cf.  p.  26.  15,  87.  10,  129.  37,  144.  25.  —  P.  37.  6 
natwra  hominis  vulg.,  Hein.  —  P.  37.  30  accepimus  facile  sine 
■distinct.  Hein.  —  P.  38.  6  Callicratidam  codd.  Ab,  Hein.,  Calli- 
cratidan  BH,  Bait.  —  P.  38.  8  aliquem  Pearc,  Bait.,  alium  om. 
quemque  Facciol.,  Hein.  —  P.  38.  10  idemque  codd.  (ut  p.  41. 
2  al.),  Bait.  II,  Hein.  —  P.  38.  11  in  Mancia  Unger.  Phil. 
suppl.  III  p.  43,  Mancia  sine  cruce  Bait.  I.  —  P.  39.  2  sq. 
alius  in  eadem  causa  non  debeat  codd.  cp  coniectura,  ut  opinor, 
om.  meliores,  in  eadem  causa  secl.  Bait.  —  P.  39.  3  Non  enim 
cod.  c,  Seyff.  schol.  Lat.  I  §  52  p.  119  ed.  III.  —  P.  39.  14  et 
iucundum  e  codd.  cp  Hein.,  om.  Bait.  II.  —  P.  39.  22  prius 
suum  om.  Bait.  —  P.  39.  28  Clytemestram  codd.,  Hein.,  Clytaemn. 
vulg.,  Bait.  De  fato  quoque  15.  34  ' cli/temestram  cod.  B,  neque 
dubito  quin  AV  quoque  idem  vel  clytaemestram  exhibeant,  quam- 
vis  nihil  ex  iis  adnotaverit  Christ.'  Bait.  ed.  Tauchn.,  fam.  VII 
1.  2  et  de  inv.  1 22.  31  clytaemestra  opt.  codd. ;  v.  Fleckeis.  Tiinfzig 
Artikel'  p.  13.  —  P.  41.  9  sine  Stuerenb.,  Bait.  II,.Hein.,  sive  codd., 
Bait.  I.  —  P.  42. 16  [et  vitiumj  Bait.  II,  et  impium  cod.  p,  Bait.  I, 
Hein.  —  P.  43.  33  foedum  Klotz.,  Hein.,  formam  opt.  codd., 
iurpem  c,  Bait.  —  P.  44.  8  verbis  opt.  codd.,  Hein.,  nominibus 
ac  verbis  codd.  cp,  Bait.  I,  nominihus  Bait.  II  errore,  ut  vide- 
tur,  ita  scriptum  esse  in  codd.  ABHab  testatus  in  adn.  crit.  — 
Ib.  ducamus  codd.  cp,  Hein.,  dicamus  ABb,  Bait.;  p.  4.  10.  —  P.  44. 
17  teneat  codd.,  tencant  vulg.;  cf.  p.  53.  17,  80.  37,  Tusc.  III  3.  5 
corpora  et  natura  valeat,  Acad.  II  14.  43  similitudines  et  di- 
stinctio  est,  35.  113  et  Peripatetici  et  Academia  concedit,  de  or. 
III  49.  191  ex.  vires  atque  anima  patiatur,  Ellendt.  de  or.  I  61. 
257,  Halm.  Sull.  22.  62  cet.  —  P.  44.  30  est  pro  sit  Halmi  ad- 
monitu  Bait.  II,  Hein. ;  cf.  ad  p.  52.  17  cum  honestas  manet 
a  partibus  quattuor,  quarum  una  sit  cognitionis,  p.  72.  32 
cutn  duplex  ratio  sit  orationis,  quanim  in  altera  sermo  sit,  p. 
179.  13  cum  contrahat,  si  qua  significatio  virtutis  eluceat,  p. 
205.  13  cum,  quicquid  peccetur,  perturbatione  peccetur  {peccatwr 
edd.),  p.  207.  32  cum  apud  prudentissimos  loquar,  quibus  haec 
inaudita  non  sint  {sunt  Or.),  de  div.  I  29.  60  cum  ea  pars 
animi,  quae  mentis  et  rationis  sit  particeps,  sopita  langueat,  Tusc. 
V  15.  43  Cum  duplex  ratio  perturbationis  sit,  qtiod  libido  — 
versetu/r,  (39.  114  cum  aUi,  quod  ante  pedes  esset,  non  viderent,) 
I  19.  44  Cum  inflammari  soleamus  eoque  magis  incendi,  quod  iis 
aemulemur ,  qui  ea  habeant,  fin.  IV  9.  22  ex.  pi'aesertim  cum, 
quod  illi  verbis  suis  significent,  in  eo  nihil  novetur  (significant 
Bait.  H),  Acad.  II  20.  66  cum  gandeam,  si  invenerim,  (rep.  II 
21.  38  cum  regnare  coepisset  concessu  civium,  quod  ille  regio 
ornatu  ius  dixisset,)  II  36.  61  cum  potestatem  summam  haberet, 
quod  decem  virum  sine  provocatione  esset;  cf.  ad  p.  18.  3.  — 
P.  45.  37  hii  codd.  ABHb,  ii  Bait.  —  P.  46.  20  severe,  male- 


VIII  ADNOTATIO  CRITICA. 

dice  all.,  Bait.,  Hein.  —  P.  46.  25  neque  enim  omnes  cod.  c, 
vulg.  —  P.  47.  12  est  ipsius  [id]  causa  Bait.  —  P.  48.  3  modi 
Non.,  codcl.  cp,  Bait.  II,  Hein.,  generis  e  cod.  a  Bait.  I,  om. 
BHb.  —  P.  48.  16  [imitatij  Bait.,  Hein.  —  P.  48.  18  que  om. 
Bait.  —  P.  49.  28  Atqui  dubit.  scr.  auctore  Heinio,  Atque  rell.; 
cf.  p.  93.  23,  105.  1,  109.  9,  120.  30,  149.  10.  —  P.  49.  37  sq. 
apparet  —  desiderat  codd.,  Hein.,  apparent  —  desiderant  vulg., 
Bait.  —  P.  50  10  *  animadversoresquc  Bait.,  que  del.  Hein.  — 
P.  50.  18  in  illos  opt.  codd.,  illos  Bait.  II.  —  P.  51.  32  In 
quibus  Lund.,  Hein.,  Quihus  autevi  in  art.  Bait.  II.  —  P.  51. 
35  Jiae  Hein.,  hee  cod.  c.  —  P.  52.  17  est  Fleckeis.,  Klotz.,  Bait. 
II,  Hein. ;  v.  ad  p.  44.  30.  —  P.  52.  24  quainvis  recte  om.  Bait , 
Hein.  —  P.  52.  29  dicunt  cod.  b,  Hein.,  om.  rell.,  Bait.  —  P. 
52.  33  [deorum  etj  all.,  Bait.  —  P.  52.  35  ut  est,  certe  nec.  est 
vulg.  —  P.  52.  37  sq.  rerum  naturae  —  actio  consequatur  Scheib., 
Bait.,  Hein.  probab.,  non  necess.,  ut  mihi  videtur;  cf.  Unger. 
suppl.  Phil.  III  p.  47—50.  —  P.  53.  4  cognitio  'operae  Turi- 
censes'.  —  P.  53.  15  hominum  caritatem  e   codd.   cp  Bait.   I. 

—  P.  53.  32  sq.  prudentiam.  intellegentiamque  opt.  codd.,  Bait., 
intell.  prudentiamque  cp,  Hein.  —  P.  54.  8  remota  a  commun 
Anemoec,  Bait.  I,  Hein.,  praepositionem  recte  om.  codd.,  Bait. 
II;  cf.  p.  78.  24  Temeritate  remota  gratissima  est  liberalitas,  215. 
2  nullius  rei  causa  remota  reperiri  origo  potest,  PI?nc.  16.  39  ex. 
remota  ratione  illa,  N.  D.  11  38.  98  remota  subtilitate  disputandi, 
Arch.  12.  32  remota  mea  iudicialique  consuetudine  ex  Jeepi 
emendat.  corrupta  a  Kaysero  addito  a,  Tusc.  V  10.  29  secretis 
malis  omnibus,  IV  15.  34  separata  utiJitate,  Liv.  40.  12.  10  si 
illa  separata  hac  vana  accusatio  erat  praeclare  emendat.  a 
Weissenb.,  non  intellect.  a  Madv.  (quod  is  em.  Liv.^  p.  567 
''significari  debere'  ait:  'sine  huius  adiunctione',  id  ipsum  signi- 
ficat  separata  hac),  Quint.  V  10.  124  cantus  vocis  sociata  nervo- 
rum  concordia,  al.  detracto,  dempto,  sublato,  excluso  (de  div.  p. 
195.  8),   saepius  adiuncto,   mixto  cet.  —  P.  54.  15  —  19  quodsi 

—  collocaret  non  recte  explic.  Madv.  fin.  p.  429  et  Hein.; 
transitur  in  rectam  orationem,  de  quo  Madv.  fin.  p.  67.  —  P. 
54.  36  sq.  effectum  est  Halmio  auctore  Bait.  II,  Fleckeiseno 
Hein.  fals.;  v.  ad  Seyff.  Lael.  p.  346  et  ad  Acad.  p.  35.  13, 
fin.  IV  10.  25  positum  sit,  Tusc.  III  11.  25  Id  enim  sit  proposi- 
tum,  legg.  I  9.  27  perspicuum  sit  illud,  rej).  II  29.  51  prima 
sit  haec  forma  tyranni  inventa  nobis,  infra  p.  66.  28^  certum  hoc 
sit,  p.  105.  17  Maneat  ergo  cet.  —  P.  55.  1  sqq.  [Etenim  — 
prudenterj  Unger.,  Hein.  —  P.  59.  22  [verboj  Lundio  (p.  34)  auct. 
Bait.  —  P.  59. 28  genere  cod.  c,  Bait.  I.  —  P.  60.  6  opere  opt.  codd., 
Unger.  Philol.  suppl.  III  p.  75,  opera  e  cod.  a  Baii,  Hein. ;  v. 
35  opere  omn.  codd.,  opera  ed.  Ascens.,  Bait.,  Hein.,  nescio  an 
vere;  cf.  p.  186.  22.  —  P.  60.  30  subvenire  mell.  codd.,  Bait., 


ADNOTATIO  CRITICA.  IX 

subveniri  c,  Hein.  —  P.  61.  1  sint  codcl.,  Bait.  I,  Hein.,  sunt 
all.,  Bait.  II;  ad  p.  25.  24.  —  P.  61.  9  eae,  quae  codd.,  Bait.  I, 
eae  om.  Non.,  all.,  Bait.  II,  Hein.  —  P.  61.  15  distat  codd.  cp, 
Hein.  (Philol.  XXIV  p.  491),  destitit,  fort.  ortum  ex  destat,  opt. 
codd.,  Bait.;  cf.  p.  291.  26.  —  P.  61.  22  mutuandis  —  commo- 
dandis  Non.,  Bait.  II,  mutandis  —  commodis  codd.,  Bait.  I,  Hein. 

—  P.  61.  27  bello  opt.  codd.,  Hein.,  beUi  cp,  Bait.  —  P.  62. 
10  usti,  et  codd.  cp,  Hein.,  om.  opt.  codd.,  Bait.  II,  secl.  ed.  I. 

—  P.  62.  14  fvirorum  praestantium]  scr.,  sine  uncis  Bait.,  mo- 
rum  praestantia  fsapientiaj  Madv.  apud  Lund.  de  emend.  Cic. 
libr.  de  oflF.  p.  35  et  Advers.  II  p.  241  n.,  Hein.  —  P.  62.  24 
habemus  Bait.  in  utraque  edit.  haud  scio  an  errore.  —  P.  63. 
32  benevol.  et  benef.  Pearc,  Bait.,  Ilein.  supervac. ;  cf.  p.  150.  7, 
Ellendt.  de  or.  p.  29,  Sorof.  de  or.  III  19.  70,  Madv.  fin.  p.  266. 

—  P.  64.  7  ac  paret  Halm.,  apparet  opt.  codd.,  paretque  c, 
vulg. ;  maxume  cod.  b,  maxime  rell.,  vulg.  —  P.  65.  4  paelica- 
tus  Hein.;  p.  415.  26,  424.  13.  —  Ib.  suspit.  in  his  libris  Bait 
et  Hein.  constanter  minus  bene  testatum  quam  v.  c.  provintia' 
hic  suspicio  est  in  codd.  Hc,  67.  36,  79.  14  in  BHbc,  77.  7, 
83.  17  in  bc,  191.  14  in  omnibus  praeter  M,  ut  videtur,  certe 
in  P,  121.  29  in  ABbc,  431.  13  in  Par.  suspit.  —  P.  65.  8 
fAlexander]  Hein. ;  v.  lin.  p.  139.  32.  —  P.  66.  20  malumus 
codd.  BHb,  Hein.  (v.  Philol.  XXIV  p.  488),  maluimus  c, 
Bait.  —  P.  67.  1  sq.  [qui  inscribitur  Laeliits]  Gulielm.,  Bait., 
Hein. ;  cf.  ad  fat.  p.  252.  10.  —  P.  67.  14  sq.  fvoluntate  —  move- 
tur]  et  V.  16  fautem]  Saupp.,  Bait.,  Hein.  —  P.  68.  5  est  e 
cod.  b  assumpsi,  om.  rell.  —  P.  68.  8  fiustitia  —  poterit]  Bait. 
II.  —  P.  68.  33  maleficos  all.,  Hein.  —  P.  68.  35  haud  cont. 
cod.  b,  Bait.  II,  cont.  quidem  neutiquam  BHp  (nequaquam  c),  Bait. 
I,  Hein.  —  P.  69.  2  adficiunt  Lamb.,  Bait.,  Hein.  —  P.  69.  11  est 
om.  cod.  c,  all.,  Bait.,  Hein.  —  P.  69.  21  perspectum  est  Phil. 
Wagner.,  Bait.  II,  Hein.,  nescio  cur;  ad  p.  25.  24.  —  P.  70.  10 
flatro]  Bsiit,  Hein.  —  P.  71.  17  Tiberius  codd.,  Bait.,  Hein.;  ad  p. 
89.  1.  —  P.  71.  32  sq.  Quarum  Bait.  in  utraque  ed.  —  P.  72.  1 
igitur  est  cod.  b,  est  igitur  cett.  —  P.  72.  23  JRutili,  v.  25 
Muci,  p.  73.  22  Std^nci  etc,  Panaeti  p.  92.  15,  Pythi  108.  19 
(ut  idem  plur.  p.  70.  35  etc.  cum  Bait.  et  Hein.)  nunc  animum 
induxi  scribere  inveteratum  eiTorem  non  amplius  sustineri  posse 
ratus,  Eutilii  etc.  codd.,  ut  videtur,  et  edd.,  at  Pompei  p.  77.  5 
al.  e  codd.  etiam  Bait.  I  et  Hein.,  Puhli  p.  109.  24,  minuci  p. 
113.  4  Bb  {inimici  c),  mercuri  223.  3  VB;  ad  p.  163.  17.  —  P. 
72.  33  sit  codd.,  Bait.  I,  est  Or.,  Bait.  II,  Hein.;  ad  p.  44.  30. 

—  P.  72.  34  forationis]  Fleckeis.,  Bait.  II,  Hein.  probab.  — 
P.  73.  6  sermone  om.  Bait.,  Hein.  —  Ib.  deliniant  codd.  BHb, 
p.  76.  16  tantum  b,  delen.  c,  Bait.,  Hein.  —  P.  73.  8  gloriam 
om.  Bait ,  Hein.  —  P.  74.  18  urgueri  Bait.  II,  Hein.,  urgeri  codd., 


X  ADNOTATIO  CRITICA. 

Bait.  I,  p.  102.  10  etiam  Bait.  I  iirguent  e  cod.  H,  p.  111.  11  e 
BHb  {arg.);  cf  p.  132.  8,  231.  13,  div.  p.  239.  5.  —  P.  74.  28  utra- 
que  Lamb.,  all.,  Bait.  II,  Hein.;  v.  ''Zeitschr.  f.  d.  G.  W.'  1879 
p.  17.  —  P.  75.  14  constat  Bait.  II;  v.  ad  p.  25.  24.  —  P.  76. 
12  fructum  maximum  divit.  coni.  Bait.  —  P.  76.  17  Ait  enim 
me  auctore  Bait.  II,  Hein.,  At  ii  (Jii,  hii)  codd.,  Bait.  I.  —  P. 
76.  18  cogerentur  codd.  BHb,  Hein.,  cogantur  cp,  Bait.  —  P. 
76.  19  auditu  incredib.  cod.  c,  [audituj  Bait.  I.  —  P.  76.  26 
capiatur  add.  Beier.  p.  444,  Hein.,  temjnis*  Bait.  —  P.  76.  35 
postuletur  codd.  BHb,  Hein.,  postularetur  cp,  Bait.  —  P.  77.  15 
Marco  e  codd.  Bait.,  Hein.;  v.  ad  p.  89.  1.  —  P.  77.  31  Quam- 
quam  enim  e  cod.  a  Bait.  I;  v.  ad  p.  190.  9.  —  P.  78.  31  in 
del.  Bait.  II;  v.  Hein.  ad  h.l.,  supra  p.  27.  13.  —  P.  79.  12 
delahi  opt.  codd.,  Bait. ;  cf.  vel  p.  85.  9;  ad  N.  D.  p.  18.  18, 
infra  p.  181.  17.  —  P.  79.  24  [AthenisJ  Hein.,  Bait.  fort.  recte.  — 
P.  79.  25  [LaciadasJ  Bait.  —  P.  79.  30  [consilio  iuvarej  Muthero 
auctore  Bait.  II,  Hein.  —  P.  80.  10  quoque  codd.,  Bait., 
■del.  Facciol.,  Hein.  —  P.  80.  27  animum  advert.  codd.  cp,  Bait. 
—  P.  80.  35  videbitur  admodum  dubit.  cum  Bait.  et  Hein.  scr.  e 
codd.  cp,  om.  rell.  {est  a);  cf.  ad  rep.  p.  327.  11.  —  P.  81.  20 
factum  est  de  Halmi  sent.  Bait.  II,  Hein. ;  mihi  potius  v.  21  putat 
in  putet  mutandum  visum  est;  v.  ad  p.  25.  24,  44.  30  et  ad  p.  155. 
31,  408.  3,  415.  6.  —  P.  82.  5  ojmlentior  pro  utentior  Lamb.,  Bait. 
II  probab.  —  P.  82.  20  ut  utrisque  malim.  —  P.  82.  34  es^  om. 
codd.  cp,  Bait.  II;  cf  p.  81.  2.  —  P.  82.  36  tenerent  idem  codd., 
Hein.;  cf.  p.  7.  33  animi  excellentia  in  utilitatibus  sibi  et  suis 
comparandis  elucet,  87.  17  valetudo  sustentatur  notitia  sui  cor- 
poris,  de  or.  III  2.  8  fuit  hoc  luctuosum  suis,  fin.  I  20.  67  ami- 
citiae  effectrices  sunt  voluptatum  tam  amicis  quam  sibi,  part.  or. 
22.  76  ex.  illa  prudentia  in  suis  rebus  domestica,  in  pubUcis 
civilis  appellari  solet,  23.  80  in  suis  rebus  studia  litterarum,  27. 
96  proficient  sentcntiae  de  retinendis  suis  fortunis,  Rosc.  com. 
17.  52  ex.  quod  sibi  petitur ,  certe  alteri  non  exigitur ,  Varro  1. 
L.  VII  105  quod  obligatur  per  libram  nec  suum  fit,  inde  nexum 
dictum.  —  P.  83.  7  malo  enim  alii  quam  nostrae  cod.  a,  Bait., 
malo  en.  ita  q.  n.  Hein.;  v.  Unger.  yuppl.  Philol.  III  p.  77.  — 
P.  83.  13  ad  victum  necessariae  codd.  cp,  Bait.  I,  Hein.  —  P. 
83.  20  accipere  dona  cod.  b,  dona  accip.  rell.,  vulg.  —  P.  83. 
29  [ItalicumJ  Bak.,  Bait.  —  P.  83.  36  est  om.  Bait.  II,  Hein.  — 
P.  84.  3  Carthag.  hic  codd.,  Karth.  Bait.,  Hein.;  cf.  p.  122.  19, 
200.  30.  —  P.  84.  9  egressa  codd.  BHb,  Hein.,  digr.  c,  Non., 
Bait.,  degr.  Lamb.,  Lund.  (ad  N.  D.  p.  82.  24).  —  P.  84.  13 
oraclum  codd.  BHb,  oraculum  cp,  Bait ,  Hein.;  v.  ad  N.  D.  p. 
105.  6.  —  P.  84.  26  sq.  atque  urbis  mihi  suspect.  —  P.  85.  11 
profectae  manarunt  codd.  Hbc  (profecto  p),  profectae  manaverunt 
B,  Hein.,  profecta  emanarunt  I3ait.  —  P.  85.  18  sexcent.  codd. 


ADNOTATIO  CKITICA.  XI 

bc,  Hein.  —  Ib.  exules  et  p.  9G.  24  exilio  Hein.,  ut  p.  69. 
18;  nos  in  talibus  a  codicum  raemoria  recedere  noluimus,  etsi 
aliorum  librorum  boni  codices  longe  praestantes  horum  opti- 
mis  paene  constanter  exiil  et  exilium  habent.  —  P.  85.  32 
Ftdlom.  codd.,  Ftolem.  edd.;  ad  divin.  p.  245.  17.  —  P.  86.  34 
victus,  quae  cogitarat  —  vulg.  disting.,  victus,  quae  cogitarat, 
cum  ipsius  intererat,  tum  ea  perfecit  codd.  cp,  Bait.  1,  Hein. ; 
Ciceronem  scripturum  fuisse  puto  vel  ea  tum  perf.  vel  ea  perf. 
tum.  —  P.  86.  36  [peccare,]  Bak.,  Bait.  —  P.  87.  2  dabunt 
operam  cod.  c  haud  scio  an  vere.  —  P.  87.  10  persequentur 
cod.  c.  Non  puto  certos  illius  aetatis  homines  significari,  id 
quod  ii  statuunt,  qui  scrib.  persecuntur  ex  BH,  Bait.  1,  Hein., 
persequuntur  b,  Bait.  II  (de  p  error  apud  Bait.);  cf.  ad  p.  37.  5. 

—  P.  87.  29  vellem  etiam  de  utenda  codd.  cp,  Bait.  I,  Hein., 
vellem  om.  rell.,  etiam  de  augenda  Ungero  auctore  Bait.  II;  v. 
Hein.  Philol.  XXIV  p.  524.  —  P.  88.  11  Vel  male  paseere  Hein. 

—  P.  89.  1  Marce  codd.,  Bait.,  Hein.,  M.  scriptum  fuisse  docet 
Nonius,  qui  bis  habet  M.  filitim,  qui;  v.  p.  14.  18,  27.  29,  71. 
17,  77.  15,  109.  23  sq.,  135.  2,  14o.  27,  146.  6,  147.  13,  162.  7, 
172.  35,  175.  21,  176.  13  et  23,  185.  25,  186.  28,  187.  37  quinti 
codd.  GBS,  194.  30;  p.  113.  7  M.  Crassum  et  Quintum  Hortens. 
codd.  (cf.  legg.  13.  439.  25),  p.  135.  35  in  aliis  est  m.,  in  aliis  marci 
filii  sine  dubio  ortum  ex  jjraeced.  m,  p.  110.  24.  t.  in  c,  titum 
in  rell.  pro  Tih.  —  P.  92.  15  et  29  Panaetii  codd.,  ut  videtur, 
et  vulg.  {Panaeti  iam  Beier.);  ad  p.  72.  23.  —  P.  93.  15  est 
codd.  BHb,  Hein.,  esset  'c  et  Chapmannus',  Bait.,  'ex  coniectura 
Ernesti'  Lund.  —  P.  93.  23  Atqui  Fleckeis.,  Bait.  II,  Hein., 
Atque  codd.,  Bait.  I  fort.  recte;  ad  p.  49.  28.  —  P.  93.  30  sq. 
assecuntur  cod.  H,  Bait.  I,  Hein.;  p.  34.  1,  80.  25,  84.  29  secv/n- 
tur  et  p.  81.  1  locuntur  solus  p,  p.  20.  11  et  14,  53.  27,  75.  22  et 
25,  257.  10  omnes,  p.  187.  2  P  sequuntur,  insecuntur  p.  231.  13; 
cf  p.  87.  10,  ad  divin.  p.  202.  11.  —  P.  94.  2  idem  Non.,  Hein., 
item  cod.  c,  Bait.,  autem  BHb;  ad  p.  5.  33.  —  P.  94.  6  qui  quidem 
'codd.  multi',  Bait.  I,  qui  idem  aut  quidem  opt.  codd.,  qui  [idemj 
Bait.  II,  Hein.  —  P.  94.  18  sunt  (Jiabiti),  quod  nec  in  codd. 
nec  apud  Lactant.  invenitur,  vulg.  edd.;  v.  rep.  p.  327.  11.  — 
P.  94.  20  melim-um  Bait.  invit.  —  P.  94.  30  si  qua  codd.  bc, 
si  quae  BH,  Bait.,  Hein.  —  P.  95.  3  sit  cod.  c,  Bait.  II,  om.  rell., 
Bait.  I,  est  Fleckeis.,  Hein. ;  ad  p.  18.  3.  —  P.  95.  28  sq.  disserentur 
codd.,  Bait.,  quod  ferri  posset,  nisi  sequeretur  Nobis  autem.  —  P. 
95.  31  et  honestum  —  et  utile  Lamb.,  Bait.  II,  Hein.,  et  hon.  — 
aut  utile  codd.  BHb,  aut  hon.  —  aut  tit.  c,  Bait.  I.  —  P.  97.  14 
fugiendam  cod.  b,  fugienda  BHc,  Bait.,  Hein.  fort.  recte,  sed 
cf.  p.  6.  37,  fam.  I  9.  21  omni  et  gratia  et  opibus,  rep.  I  28.  44  ex. 
finitimus  est,  qui  fuit  consensus  et  factio,  infra  p.  205.  14  per- 
iurbata  ratione  et  ordine,  Liv,  VI  18.  14  solo  aequandae  sunt 


XII  ADNOTATIO  CRITICA. 

dictaturae  consulatusque,  Cels.  V  26.  23  p.  192.  21  Dar.  quales  aures 
vel  labra  sunt,  Plaut.  Mil.  564  Domitos  habere  oportet  oculos  et 
manus  orationcmque  cet.  —  P.  98.  12  sq.  corporis  .  .  .  .  vel 
etiam  ips.  an.,  quae  vacent  iustitia  (ita  codd.)  Lamb.,  Unger., 
Bait.  II,  Hein.,  corporis  vel  etiam  —  vacent  iniustitia  e  'cod. 
Ubaldini'  Lund  prob.  Madv.,  Bait.  I.  —  P.  99.  22  sq.  consult. 
super.  libris  —  ex  quibus  Pearc,  Bait.  II,  cons.  ex  sup.  libr. 

—  quibus  codd.,  Bait  I,  cons.  sup.  libr.  —  quibus  Hein.  —  P. 
100.  8  sq.  ea  —  incidissent  codd.,  Bait.  I,  eam  —  incidisset 
Ungero  auctore  Bait.  II,  Hein.,  ut  p.  107.  26  diiudicanda  est 
illi,  non  Hein.  —  P.  101.  35  [peccare  —  haberet]  Madvig.  auct. 
Bait.  —  P.  102.  20  deliberatur  Heumann.,  Bait.  II,  Hein.;  ad 
p.  18.  3.  —  P.  103.  26  erit  me  auctore  Bait.  II,  Hein.,  sit  codd., 
est  Lund.,  Bait.  I.  —  P.  104.  3  sibi  Non.,  Hein.,  om.  codd. 
{su4}rum  sibi  c),  Bait.  —  P.  104.  37  Xersem  Non.  xersen  c,  Xer- 
xem.  rell  et  edd.;  ad  N.  D.  p.  41.  34.  —  P.  105.  1  Atqui  non 
sine  aliqua  dubitat.  scr.  cum  Victor.,  Fleckeis.,  Bait.  II,  Hein., 
Atque  codd.,  Bait.  I;  v.  ad  p.  49.  28.  —  P.  106.  19  idem  codd. 
Bb,  Hein.,  id  rell.;  cf.  legg.  p.  410.  6.  —  P.  106.  20  Immo  vero 
necesse  est  codd.  cp,  om.  relL,  Unger.  suppl.  Philol.  III  p.  87  sq. ; 
inquiet  ille  om.  etiam  cod.  p.  Bait.  II,  secl.  Bait.  I.  —  P.  106. 
32  sq.  [ignoretur  —  serpentis]  om.  sint  Bait.  II.  —  P.  107.  2 
exsecr.  Buzygis  Valcken.  ad  Herod.  VII  231,  Haupt.  op.  III  p. 
506.  —  P.  107.  26  diiudic.  est  Ungero  auctore  Bait.  II;  v.  ad 
p.  100.  8.  —  P.  108.  16  tempori  codd.  BHb  [tempore  c),  Bait.  I, 
temperi  Fleckeis.,  Bait.  II,  Hein.;  cf.  ad  p.  36.  18.  —  P.  109.  9 
Atqui  Manut.,  Fleckeis.,  Bait.  II,  Hein.,  Atque  codd.,  Bait.  I; 
V.  p.  49.  28.  —  P.  109.  10  ut  in  tiitela  Hein.,  in  tutela  Unger. 
suppl.  Phil.  III  p.  89,  ut  tut.  codd.,  Bait.,  ut  tutelae  Pearc.  —  P. 
109.  23  Q.  cod.  b,  Hein.,  Quintus  rell.  codd.,  Bait.;  v.  24  P.  F. 
Hein.,  .  p.  filius  c,  pupli  fiJius  B,  p?<6?j  filius  Hb,  Non.,  Bait.  I, 
Publii  filius  Bait.  II;  ad  p.  89.  1  et  72.  23.  —  P.  110.  26  sq.  ven- 
didit  om.  Bait.  — P.  111.  5  omnes  vulg.  add.  ante  comprehendi.  — 
P.  111.  20  teneri  Hein.,  i.  e.  leges,  ut  opinor.  —  P.  111.  33  sunt 
e  cod.  B  Bait.,  Hein.;  cf.  p.  5.  35.  —  P.  113.  17  [nomen  illo- 
rum]  Victor.,  Hein.,  sine  uncis  Bait.  —  P.  114.  1  qui  codd., 
vulg.,   cui  Bait.  —  P.  116.  4  species  [forma]  all.,   Bait.  —  P. 

116.  llsqq.  [Quid  enim  —  heluae?]  Bait.  II.  —  P.  116.  19  [et 
quam  inutile]  post  quam  turpe  Bait.  I,  Hein.,  om.  codd.  Baiteri. 

—  P.  116.  25  [Eteocles  vel  potius  Euripides]  Bait.  II,  Hein.  — 
P.  116.  36  convitio  e  codd.  BH  (convivio  b)  Bait.,  Hein.  —  P. 

117.  4  derig.  scr.,  dirig.  codd,  et  edd.,  item  p.  118.  37,  direxit 
p.  221.  27;  ad  p.  152.  29,  N.  D.  p.  26.  28.  —  P.  117.  34  [clam] 
Cobeto  auctore  Bait.  —  P.  118.  31  sq.  cum  utilem  non  esse 
diceret,  esse  aequam  Facciol.,  Hein.,  cum  utilem  {utile  b)  esse 
diceret,  non  esse  aequam  opt.  codd.,  cum  non  utilem  diceret  esse, 


ADNOTATIO  CRITICA.  Xlll 

aequam  c,  Bait.  I,  c.  n.  ut.  diceret,  esse  aeqiiam  Bait.  II.  —  P.  119. 
5  Quid  dom.  navis?  Bait.,  Hein.;  v.  rep.  p.  299.  7.  —  P.  120. 
19  sq.  Fromisisset  nollem  Bait.,  Hein.,  non  necess.;  ad.  p.  142. 
18.  —  P.  120.  30  Atqui  Fleckeis.,  Bait.  II,  Hein.,  Atque  codd., 
Bait.  I;  V.  p.  49.  28.  —  P.  120.  33—37  [Quid?  quod  —  lucti- 
busj  Bait.  —  P.  120.  37  sqq.  Quid,  quod  — pulchrius?  scr.,  Quid? 
Agam.  —  pulchrius.  vulg.  —  P.  121.  20—26  [Ac  de  pi-udentia 

—  temperantiaej  Ungero  auctore  Bait.  —  P.  121.  31  Non  hone- 
stum  consilium,  at  utile,  ut  —  interp.  SeyfFert.  schol.  Lat.  P 
p.  141  n.,  Non  hon.  consilium.  '^At  utile'  [ut  aliq.  fort.  dix.J 
Bait.,  Hein.  —  P.  122.  19  et  123.  1  Carthug.  codd.  ABHb, 
Karthag.  c,  Bait.,  Hein.;  ad  p.  84.  3.  —  P.  124.  22  non  sine 
uncis  Hein.,  om.  cp  recte,  ut  multa;  cf.  ad  p.  202.  13.  De  rep. 
p.  37G.  6  sero  animadverti  non  adnotatum  esse  seclusum  a 
me  non.  —  P.  125.  5  sq.  [Ext  autem  —  servandaj  Ungerc 
auctore  Bait.  II,  Hein.  —  P.  125.  10  fraus  sit  Seyifert.  scliol. 
Lat.  P  p.  191,  est  codd.  et  edd.  —  P.  125.  12  [definitus]  all., 
Bait.  II.  —  P.  127.  1  primo  luci  Noni  testimon.  all.^Hein., 
primo  lucis  cod.  c,  pritna  luce  rell.,  Bait.  —  P.  127.  12—16 
[Atque  hic  —  in  filiumj  Ernestio  auctore  Bait.  —  P.  127.  24  sq. 
missi,  unum,  qui  egressus  e  castris  Ungero  auctore  Bait.  II,  nam 
verba  novem  revertisse  —  post  quam  erat  unus  cod.  c  habet.  — 
P.  127.  29  astringit  codd.  cp,  Hein.,  distringit  ABHb,  Bait.  — 
P.  127.  32  —  128.  5  [Sed  illud  —  vincunturj  all.,  Bait.  —  P. 
128.  5  C.  Acilius  Hein.,  Facilius  codd.  BHb,  Acilius  Ac,  vulg. 

—  P.  128.  21  conlaudandum  Bait.,  Hein.,  claud.  codd.  BH,  ut 
non  raro  cludere  pro  ludere  etc.  —  P.  128.  35  dicat  codd.,  iudi- 
cat  Lamb.,  Bait.,  Hein. ;  cf  vel  p.  129.  3  qui  ierminaverit  et  v.  7 
qui  ponat,  ad  p.  5.  35  et  Tusc.  p.  455.  10;  indic.  p.  189.  1.  — 
P.  129.  4  sqq.  dolore;  ut,  si  illum  audiam  de  contin.  et  temp., 
dicit  —  ut  aiunt.  Nam  Bait.,  Hein.  lam  hic  sequitur  tertia 
vii-tus,  non  v.  6  demum  Nam  qui  potest  temper.  Pro  Ut  pro- 
fecto  scribend.  Et.  —  P.  129.  26  CalUphontem  praetuli  cum 
plerisque  edd.,  quamquam  mihi  non  tam  certum  est  quam  cum 
aliis,  tum  Madvigio  ad  fin.  p.  206  falso  scriptum  esse  in  omni- 
bus  codd.  et  hic  et  de  fin.  p.  136.  33  et  244.  1  Calliphon.,  div. 
p.  188.  13  Antiphonis.  —  P.  129.  37  dicitur  codd.  Ac,  Hein.; 
cf.  ad  p.  37.  5.  —  P.  130.  17  monitis  Lamb.,  Bait.  11,  Hein., 
monumentis  codd.,  Bait.  I. 

In  Catone  Maiore  plurimum  auctoritate  valet  cod. 
Leidensis  L,  de  quo  scripserunt  Th.  Mommsen.  in  actis  acad. 
Berol.  a.  1863  p.  10  —  21  et  Lahmeyer.  in  Philol.  XXXIII  p. 
479  —  481,  hic,  ut  mihi  videtur,  paulo  iniquius,  quamquam 
Leidens.  longe  cedit  Parisini  Laeli  codicis  praestantiae.  Proxi- 
mus  est  Parisin.  P;  praeterea  Halm.   adhibuit  Monacenses 


XIV  ADNOTATIO  CRITICA. 

B,  I,  S,  Erfurt.  E,  Bernens.  N,  Rhenaugiens.  R,  Baiter. 
Rhenaug.  alterum  Q,  de  quo  scripsit  ipse  Phil.  XXI  p. 
535—539  et  675  —  679,  Lahmeyer.  ib.  XXIII  p.  473—481.  Nos 
infra  rationem  reddimus  de  editt.  Halmi  Turicensi,  Baiteri 
Lipsiensi,  Sommerbrodti  octava,  Lahmeyeri  quarta. 

P.  131.  1  ego  cod.  L  ceterique  praeter  P,  te  P,  Halm.,  Bait, 
Sommerbr.,  Lahm.  —  P.  131.  3  erat  invit.  Halm.  —  P.  132.  8 
urguentis  Bait.  {surgentis  L,  turgentis  E');  ad  p.  74.  18.  —  Ib. 
etiam  cod.  L,  Sommerbr.,  om.  rell.  —  P.  132.  10  certo  codd. 
LR,  Charis.,  Bait.,  Lalim.,  certe  rell.  codd.,  Hahn.,  Sommerbr. 
—  P.  132.  16  sq.  digne  satis  laudari  codd.  LE,  Sommerbr., 
laudari  satis  digne  cett.  —  P.  132.  21  Cius  Sommerbr.,  Lahm., 
Chius  codd.  LE,  Ceus  vulg.;  cf.  N.  D.  I  42.  118.  —  P.  132.  27 
id  trihuito  e  cod.  L  Sommerbr.  —  P.  132.  37  diffic,  Scijno  et 
Laeli  cod.  L,  Sommerbr.,  Scip.  et  L.,  diffic.  rell.  —  P.  133.  3 
ipsi  codd.  LPK,  Sommerbr.,  Lahm.,  ipsis  alii  codd.,  Halm.,  Bait. ; 
cf.  p.  160.  21,  164.  15,  188.  27,  Tusc.  p.  438.  9,  N.  D.  p.  123. 
11.  —  P.  133.  4  malum  potest  cod.  L,  mali  potest  E,  potest 
malum  rell.  et  edd.  —  P.  133.  6  adepti  codd.  LE,  Bait.,  adep- 
tam  rell.,  vulg.  —  P.  133.  8  putassent  codd.  LR,  Sommerbr., 
putavissent  rell.  —  P.  133.  12  si  om.  codd.  praeter  LP^  et 
Halmius.  —  P.  133. 14  consolatio  codd.  LP  et  all.,  Momms.,  Bait., 
consolatione  EI,  Halm.,  Sommerbr.,  Lahm.  —  P.  133.  20  discr. 
V.  ad  p.  7.  21.  —  P.  133.  24  ferendum,  v.  36  ingrediendum 
Sommerbr. ;  p.  137.  32.  —  P.  133.  35  qua  Brieger.  progr.  Posnan. 
1873  p.  1.  —  P.  134.  2,  12,  14  querell.  Bait.;  p.  86.  7  quae- 
rella  est  in  codd.  BH,  Arat.  v.  299  in  Cottoniano;  v.  ad  p. 
163.  15.  —  P.  134.  20  opis  Halm.  tac.  —  P.  134.  23  istud  codd. 
LQ,  Charis.,  Bait.,  Sommerb.,  istuc  rell.,  Halm.,  Lahm.  —  P. 
134.  24  sunt  codd.  LE,  Bait.,  Sommerbr.,  Lahm.,  om.  rell.  — 
P.  134.  28  post  Athcniensis  add.  esses  codd.  praeter  LE,  Halm. ; 
V.  27  Th.  Opitz.  Fleckeis.  ann.  1873  p.  609  recte  requint  ego 
si,  nisi  forte  post  essem  aliquid  intercidit,  ubi  in  codd.  praeter 
L  est  ignohilis.  —  P.  135.  2  Quintum  (Sommerbr.),  v.  24  Quinte 
(om.  L),  V.  27  Spurio  {spu  B,  Sp.  Charis.,  Bait.)  codd.,  ut  vide- 
tur,  et  Halm.,  Bait. ;  ad  p.  89.  1.  —  P.  135.  3  feum  qui  Taren- 
tum  recepit]  Cobet.,  Bait.  —  P.  135.  5  virtutis  gravitas  Sommerbr., 
virtus  gravis  cod.  L,  gravis  virtus  E.  —  P.  135.  15  Annih.  e 
cod.  P  et  Non.  Halm.,  Sommerbr.  —  P.  135.  20  priusque 
magisque  Bergk.,  Sommerbr. ;  ad  p.  29.  37.  —  P.  135.  23  fuerat 
in  arce  cod.  L',  Momms.,  Sommerbr.  —  P.  135.  34  nihil  est  codd. 
praeter  LE,  Halm.  —  P.  136.  7  ita  cupide  fruehar  tum  Momms., 
Sommerbr.,  ita  cupide  fruehatur  cod.  L,  ita  cup.  fruebar  {per- 
fruehar)  tunc  rell.  praeter  P.  —  P.  136.  9  Quorsum  cod.  L  {cur- 
sum),  Quorsus  cett.,  edd.;  cf.  p.  146.  6,  147.  2,  182.  24,  ad  fin.  p. 
99.  22  (H.  Hellmuth  'de  serni.  proprietatibus,  quae  in  priorib. 


ADNOTATIO  CRITICA.  XV 

Cic.  oratt.  inv.'  in  Actis  soc.  phil.  Erl.  I  p.  112sq.).  —  P.  186. 
18 sq.  quarto  et  nonag.  codd.  LK,  Bait.,  Sommerbr.,  Lahm.,  nonag. 
qu.  Q,  quarto  nonag.  rell.,  Halm.  —  P.  136.  32  sq.  undevicensi- 
mum  cod.  L,  vigesimo  E,  undevicesimum  cett.,  undevicesimo  ecld. 

—  P.  136.  37  suasi.  Sed  Forchhammer.  apud  Madv.  Advers.  II 
244,  sua.'<isset  cod.  P  (de  L  ignoramus),  suasissem  cett.  codd.  et 
edd.  —  P.  137.  7  fere  omnibus  codd.  LQBIRS,  omnibus  fere  PE, 
edd.  —  P.  137.  15  tuus,  Scipio  ''pauci  dett.'  codd.,  Sommerbr. 

—  P.  137.  24  viai  Lachm.,  Halm.,  Bait.,  Sommerbr.,  via  cett. 
codd.,  ruina  Q,  Lahm.  —  P.  137.  26  etiam  pro  et  tamen  Halmio 
et  G.  Wagnero  auctoribus  Baiter.,  Sommerbr. ;  v.  Brieger.  progr. 
Posn.  1873  p.  2.  —  P.  137.  27  septimo  decimo  anno  codd.  QS 
corr.,  Lahm.,  Bait.,  Sommerbr.,  septem  decem  annos  cett.  codd. 
(de  L  non  constat),  septemdecim  annis  Halm.  —  P.  137.  30  sq. 
fuisse  eum,  sicut  a  patribus  Sommerbr.,  fuisse,  etiam  sic  a  patr. 
coni.  Halm.,  del.  towenKIein.  progr.  Wetzlar.  1855.  —  P.  137.  32 
gerunda  cod.  L,  Bait.,  gerenda  rell.;  p.  133.  24.  —  P.  137.  32  sq, 
similesque  sunt  om.  codd.  BIS,  secl.  Halmio  auctore  Bait.  — 
P.  137.  35  autem  om.  unus  cod.  P,  Halm.,  Bait.,  Sommerbr., 
Lahm.;  cf.  p.  143.  13,  156.  16.  —  P.  137.  36  et  37  faciat  omnes 
codd.  praeter  S  altero  loco,  edd.  uno  consensu  puppi.  Non  facit 

—  meliora  facit,  nescio  cur;  cf.  p.  174.  7.  —  P.  138.  1  velo- 
citate  codd.  LE,  Bait.,  Lahm.,  veJocitatibus  cett.,  Halm.,  Sommerbr., 
hic  secl.  aut  celeritate.  —  P.  138.  6  sq.  et  quo  modo  Karthagini 
male  codd.  QER,  vulg.,  et  (om.  L)  quo  modo  Kart.  cui  male 
LPBS  {cartagini  resistendum  sit  cui  male  I).  Mihi  subabsurde 
videtur  Cato  gloriari,  non  solum  quae  gerenda  sint,  sed  etiam 
quo  modo,  senatui  se  praescribere.  —  P.  138.  8  exscissam  Lamb. 
(exciss.),  Lahm.,  exscisam  cod.  L.  — P.  138.  11  sextus  McManut., 
Bait.,  Lahm.,  quintus  hic  Sommerbr.  —  P.  138. 13  decem  Sommerbr. 

—  P.  138.  27  f  ludo  Halm.,  sine  cruce  Bait.,  piercontantibus 
(Momms.)  in  Naevii  poetae  Lupo  Ribbeck.  trag.  fragm.*  p.  278, 
percontantur  illi  in  N.  p.  L.  Brieger.,  Sommerbr.,  del.  ut  est 
Opitz.,  Lahm.  —  P.  139.  8  quis  codd.  LE,  Sommerbr.,  Lahm., 
qui  rell.  —  P.  139.  23  sq.  num  Homerum,  Hesiod.  Momms., 
Hein.  Phil.  XXIV  p.  532,  Homerum  num  Hesiod.  cod.  L,  num 
Hesiod.  (esiodum)  rell.,  Halm.,  sed  v.  25  post  Gorgian  inser. 
codd.  praeter  L  num  homerum;  num  Hom.,  num  Hes.  vulg., 
Bait.,  Sommerbr.,  Lahm.  —  P.  139.  25  Isocratem,  Gorgiam, 
v.  27  Xenocratem  Sommerbr.  —  P.  139.  29  obmutiscere  cod. 
P,  Bait.,  Lahm.;  cf.  Acad.  p.  28.  22,  N.  D.  p.  65.  2,  92.  10; 
p.   161.   6  repuerisc.  codd.  praeter  LN,   qui  habent  repueresc, 

—  P.  139.  36  his  pro  aliis  codd.  QER,  Bait.,  Sommerbr.;  v. 
Lahm.  Phil.  XXIII  p.  478.  —  P.  140.  2  saecJo  codd.  Tusc. 
I  14.  31,  Halm.,  Bait.,  Sommerbr.,  Lahm.  —  P.  140.  4  du- 
hitet  all.,  Sommerbr.  —  P.  140.  16  eumpse  esse  Fleckeis.  ann. 


XVI  ADNOTATIO  CRITICA. 

phil.  XCI  p.  5GC,  Ribbeck.  Caec.  com.*  29  p.  40,  Sommerbr., 
Lahm.  {empse  esse  Fruterius),  etim  se  esse  cod.  L,  eum  ipsum 
esse  Non.,  esse  se  I,  Halm.,  se  esse  aut  esse  all.  codcl.,  ipsum 
esse  Both.,  Bait.  —  P.  140.  31  essent  nota  T  solus,  sed  signis 
transpositionis  additis',  Sommerbr.  —  P.  140.  34  [discehant  — 
antiqui]  Lahm.,  Maehly,  Sommerbr.  —  P.  141.  3  quicguid  codd., 
Bait.,  Lahm.,  quidquid  Halm.,  Sommerbr. ;  Baiter,  '"'  "iinter 
in  utraque  edit.  quicqitid,  tacit.  p.  216.  21,  'B<i:^m.  qiiidquid 
tacit.  p.  205.  2  et  3,  contra  codd.  GV  in  LaeHo  p.  112.  15, 
175.  27,  176.  5  (v.  p.  623.  7  ed.  Or.,  in  cod.  Paris.  quidquid 
esse  videtur),  contra  omnes  p.  150.  13,  202.  37  sq.,  205.  13, 
ABV^  p.  202.  11,  B  209.  29;  ad  divin.  fj.  217.  30.  —  P.  141.  19  seni 
'scribendum  est',  inquit  Madv.  Adv.  II  p.  244.  —  Ib.  per  se  ipsa 
cod.  L\  Sommerbr.,  ^'^'''saepe  ipsa  cett.  i.t  Non. ;  per  sepse?  rep. 
p.  377.  19.  —  P.  141.  20  compta  plerique  - codd.  !(oota  L'),  vulg., 
conposita  Q,  Bait.,  Lahm.  —  P.  141.  23  on.  «e  iUas  coni.  Halm., 
scr.  Sommerbr.,  Lahm.,  annales  codd.  LP'"""'^  '■?;,  ne  eas  vulg 
—  P.  141.  24  relinquemus  cod.  L,  rbutv^.^Mtis  rell.,  Halm., 
Bait.,  Sommerbr.,  Lahm.  —  P.  141.  26  et  codd.  {et  gneus  p. 
scipiones  L'P),  Bait.,  Lahra.,  om.  Halm.,  Sommerbr.  —  P.  141 
31  ipsa  ista  codd.  LP\  Bait.,  Sommerbr.,  Lahm.,  ista  ipsa  rell., 
Halm.  —  P.  142.  2  et  om.  cod.  Q,  Bait.  —  P.  14-2.  8  sq.  Ter- 
tiam  iam  enim  codd.  PR,  iam  enim  tertiam  LBEIS,  tertiam 
enim  iam  Q,  vulg.,  Tertiam  enim  Lahm.  non  bene.  —  P.  142.  9 
videhat  cod.  L,  Momms.,  Sommerbr.,  Lahm.,  vivebat  vulg.  — 
P.  142.  10  verc  cod.  L  fortasse  recte.  —  P.  142.  18  possem 
codd.  BS  {possim  L),  Halm.,  Bait.,  posse  PQEIR  (in  marg.),  "vmlg., 
Lahm,  (Philol.  XX  290  sq.,  XXIII  480),  2^osse  me  Maehly, 
Sommerbr. ;  v.  Wesenb.  observ.  in  Sest.  p.  2  (Cluent.  70.  198, 
fam.  VII  14.  2,  Att.  VIII  11  D  5),  Att.  X  8.  10  velim  possim 
{velim  possem  Med.),  de  or.  I  ext.  vellem  non  constituissem  (Tusc. 
V  7.  20  ex.  nos  vellem  possemus);  sed  non  opus  erat  corrigere 
Verr.  IV  23.  43  nec  p.  120.  19.  —  P.  142.  24  nec  affl.  ''dett. 
pauci'  codd.,  Sommerbr.  —  P.  142.  35  Ne  ille  quidem  e  cod. 
L  (BIS)  videtur  voluisse  Sommerbr.  —  P.  142.  37  umeris  Bait., 
Sommerbr.,  Lahm.  —  Ib.  sq.  Utrum  igitur  Manut.,  Momms.,  Bait., 
Sommerbr.,  Lahm.,  uirum  igitur  cod  L',  uiuum  igitur  L^PQS, 
uiuum  litrum  igitur  BJi]R,  uiuum  igitur  utrum  I,  bovem  vivum: 
igitur  Halm.  —  P.  143.  4  paululum  codd.  LEQ,  Sommerbr., 
paulum  rell.,  Halm.,  Bait.,  Lahm.,  haud  scio  an  recte;  mirum 
est,  quam  saepe  paululum  et  aliquantulum  inculcaverint  librarii ; 
cf.  p.  176.  30,  325.  32,  ad  N.  D.  p.  89.  11.  —  P.  143.  13  autetn 
om.  all.,  Sommerbr.;  cf.  p.  137.  35.  —  P.  143.  15  sq.  siccit.  corp. 
codd.  LBIS,  corp.  sicc.  rell.,  edd.  —  P.  143.  19  Non  sunt  codd. 
LBIS,  Momms.  rectissime,  ne  sint  R,  vulg.,  ne  desint  P,  nec 
desint  E.  —  P.  143.  20  vires  'videtur  glossema'  Halmio  recte, 


ADNOTATIO  CRITICA  XVII 

si  scribitur  ne  sint.  —  P.  143.  27  TabJii  Halm.  (P.  a/>-/canus  PE); 
ad  p.  89.  1.  —  P.  143.  32  sint  codd.  LPER,  sunt  BIS,  edd.;  v.  Seyff. 
Lael.  p.  206  sq.,  de  div.  II  39.  81  ex.,  S.  Rosc.  8.  22.  —  P.  143. 
36  morborum  superscr.  m.  1,  ut  videtur,  uim  cod.  L,  morbum 
rell.,  vulg.,  morhorum  sic  contra  senectutis  vim  Sommerbr.  — 
Pi  144.  5  defatigat.  codd.  LEI,  clefetig.  rell.,  Halm.,  Bait., 
Soi.  Lahm.  (quod  nollem  scripsissem  de  fin.  I  1.  3).  — 

P.  144.  \j  e...ccendo  codd.  LER.  Sommerbr.,  exercitando  rell.  — 
P.  144.  7  hos  codd.  LER,  Sommerbr.,  Lahm.,  hoc  rell.  —  P. 
144.  -JO  domo  patrius  mos  et  discipl.  scr.,  domus  {domo  test. 
Sovamexhx.)  patri  domus  discipl.  cod.  L',  domo  patrii  moris  disc. 
Sonunerbr.,  domoiuspatrium,  vetus  disc.  Lahm.,  domo  mos patrius 
et  disc.  ER.  vulg.,  vig.  in  illo  animus  patrius  et  disc.  PBISL^.  — 
P.  144.  22  emuiicip.  Noti.,  Momms.,  Sommerbr.,  Lahm.  (Fleckeis. 
in  ann.  phil.  X^V  p.  6-14),  neminem  mancip.  cod.  L,  mancip.  vulg. 

—  P.  144.  2;')  •:quetur  cod.  R,  haud  scio  an  recte;  ad  p.  37.  5. 

—  P.  144.  '■i*ii^".^'^ii.gurium  cod.  R,  Bait.,  Sommerbr.,  Lahm., 
augur\im  -ut  pormfwk^i  BEl)  rell.,  Halm.;  ad  divin.  p.  222.  11. 

—  P.  144  33  Haec  codd.  LB  Qiec),  Hae  rell.,  edd.;  v.  divin.  p. 
222.  33,  Weidner.  Cic.  art.  rhet.  prolegg.  p.  L  m.  et  p.  87.  13. 

—  P.  144.  35  magno  opere  cod.  L  solus,  edd.,  magnopere  rell. 
codd.;  ad  p.  2.  27.  —  P.  145.  1  Quae  si  codd.  ER,  Sommerbr. 

—  P.  145.  2  sqq.  quae  iam  agerem.  Semper  enim  in  his  stud. 
e  cod.  L  Momms.,   Sommerbr.  —  P.  145.  16  [voluptatisj  Bait. 

—  P.  145.  36  longinquior  codd.  BERS,  Sommerbr.,  longior  PI, 
Halm.,  Bait.,  Lahm.,  de  L  non  constat.  —  P.  146.  6  Appio  cod. 
T.  Halm.,  Sommerbr.,  upp.  PBS;  ad  p.  89.  1.  —  Ib.  Quorsum 
Bait.;  p.  13C.  9.  —  P.  146.  7  hoc  codd.  LPBS,  Sommerbr.,  Lahm., 
haec  rell.  —  P.  146.  8  hubendam  esse  cod.  L,  Sommerbr.,  es.se  hah. 
PBIS,  Halm.,  Bait.,  Lahm.,  esse  om.  ER.  —  P.  146.  23  ex  Bait., 
Sommerbr.,  Lahm.,  ea  cod.  L,  ea  a  PBIS,  e  ER,  a  Halm.  —  P. 
147.  2  Quorsns  cod.  L,  Quorsum  rell.  et  edd.;  ad  p.  136.  9.  —  P. 
147.  6  vinuJentia  codd.  LP,  Bait.,  Sommerbr.,  Lahm.,  linol.  rell. 
codd.,  Halm.;  ad  fat.  p.  255.  32,  infra  p.  339.  13  et  22.  —  P.  147. 
10  sq.  fquod  ea  —  ttt  ptisces]  Valcken.,  Lahm.  —  P.  147.  13 
M.  F.  Lahm.,  Marci  filium  rell.  et,  ut  videtur,  codd.;  ad  p. 
89.  1.  —  P.  147.  15  cereo  Momms.  'Roem.  Staatsrecht'  P  p. 
408  n.  6  et  p.  409  n.  2  (v.  Sommerbr.  p.  84),  credo  codd.  LR, 
crehro  rell.,  edd.  —  P.  147.  19  Magnae  Matris  transp.  v.  18 
post  Sodal.  autem  Brieger.,  Sommerbr.  —  P.  148.  5  sq.  [et 
refrigeratio  —  hihernusj  Brieger.,  Sommerbr.  —  P.  148.  11 
desideratur  cod.  L\  Bait.  —  P.  148.  14  sq.  Uhenter  vero  codd. 
L'B1RS,  Lahm.,  ego  vero  PL^,  Halm.,  Bait.,  ego  lihenter  vero  E, 
ego  vero  libenter  all.,  Sommerbr.  —  P.  148.  19  hoc  om.  cod.  P, 
Ilalm.,  Bait.,  Lahm.  —  P.  148.  33  3Iori  videbamus  in  studio 
B  {videbamur)  IRS,  Sommerbr.,  in  studio  om.  L',  mari  P  {videa- 

CIC.  IV.  3.  b 


XVni  ADNOTATIO  CRITICA. 

mus),  Videamus  mori  (hoc  in  ras.)  in  sttidio  (in  ras.)  E;  incerta 
sunt  igitur  et  mori  et  in  studio;  Videbamus  in  studw  Halm., 
Bait.,  .  .  .  videbamus  in  st.  Lahm.  —  P.  148.  34  Galum  cod. 
P',  Bait.,  Sommerbr.,  Lahm.,  om.  Q,  GaUum  rell.  codd.,  Halm.; 
V.  p.  165.  23,  337.  6;  C.  om.  codd.  praeter  Q,  Lahm.  —  P. 
149.  4  Pseudolo  P,  ut  videtur  {speudolo  R),  Halm.,  Sommerbr., 
Lahm.,  Pseudulo  rell.  codd.,  Bait.  —  P.  149.  10  Atque  cod.  L 
(Lahm.  test.),  Seyff.  schol.  Lat.  P  p.  199,  Lahm.,  Atqui  cett. ; 
cf.  ad  p.  48.  20.  —  P.  149.  26  nec  cuiquam  Momms.,  Bait.,  ne 
cuiquam  cod.  L.  —  P.  149.  35  aduUscit  codd.,  ut  videtur,  omnes 
et  edd.,  adoh  Lahm.;  ad  N.  D.  p.  36.  23.  —  P.  149.  36  ex  cod. 
L,  e  rell.,  vulg.  —  P.  150.  3  requiem  cod.  L,  Sommerbr.,  re- 
quietem  rell,  Prisc.  VI 11.  58  (v.  p.  304  XIV).  —  P.  150.  7  ac  stir- 
pimn  all.,  Sommerbr.;  ad  p.  03.  32.  —  P.  150.  9  ea  effic.  codd.  prae- 
ter  L,  Halm.,  Sommerbr.  —  P.  150_  \1  ad  terram  fertur  vett.  edd., 
Sommerbr.  —  P.  150.  20  dein  e  codd.  PBIS  et  R  in  ras.  m.  2 
Lahm.  —  P.  150.  23  Et  vitis  pro  Cuius  Lahm.  —  P.  150.  25 
et  natura  ipsa  v.  24  post  dixi  transp.  Sommerbr.,  Brieger.  progr. 
Posn.  1873  p.  4;  v.  p.  149.  28  sq.  —  P.  151.  5  liaec  cod.  L. 
Sommerbr.,  ea  rell.  —  P.  151.  10  triumphasset  codd.  BEIR, 
Sommerbr.   (e  Leid.?),  triumphavisset  PS,  Halm.,   Bait.,  Lahm. 

—  P.  151.  13,  me  codd.,  edd.,  mea  Maehly  nov.  mus.  Helv.  1866 
p.  248  non  prorsus  necessar.,  sed  tamen  veri  simill.  —  P. 
151.  18  sq.  non  effic.  iuc.  codd.  ER,  (ex  L?)  Sommerbr.  —  P. 
151.  31  de  qua  Th.  Opitz.  Fleckeis.  ann.  1873  p.  610,  qua  codd., 
quod  etsi  fen-i  potest,  ego  nolo  defendere  (in  L  etiam  ne  de 
verbo  anteced.  intercidit),  quam  vulg.  —  P.  152.  11  Sibi  habeant 
igitur  e  codd.  LBIRS  Sommerbr.,  Lahm.,  Sihi  igitur  hubeant 
Q,  Bait.,  Habeant  igitur  sibiPE,  Halm.  — P.  152. 14  sq.  titcunque 
lubebit  Nauck.,  Sommerbr.;  v.  Fleckeis.  ann.  1865  p.  560  n.  3. 

—  P.  152.  26  comem  Hahn.,  Bait.,  Lahm.,  comen  (ut  al.  sublimen, 
exanimen,  deformen  cet.)  cod  L,  communem  rell.,  Sommerbr.  — 
P.  152.  29  derectos  Non.,  Bait.,  Lahm.,  dir.  codd.,  Halm., 
Sommerbr.;  ad  p.  117.  4.  —  P.  153.  2  Bite  codd.  PL^,  Sommerbr., 
ritu  L\  recte  rell.,  vulg.  —  P.  153.  7  Corvinum  codd.,  Momms., 
Bait.,  Sommerbr.,  Lahm.,  Corvum  Halm.  —  P.  153.  11  maio- 
res  nostri  codd.  praetev  LP,  Halm.  —  P.  153.  16  A.  add. 
Fleckeis.,  Bait.,  Sommerbr.  —  P.  153.  17  Hunc  unum  Madv., 
Fleckeis.  misc.  crit.  p.  56,  Halm.,  Sommerbr.,  Lahm.,  unicum 
codd.,  Unum  hunc  alL,  Bait.  —  P.  153.  18  cosentiunt  —  popli  — 
fuise  Sommerbr. ;  cf.  de  fin.  p.  167.  6.  —  P.  153.  19  est  carmen 
vulg.,  Halm.,  Bait.,  est  itiotum  carmen  cod.  L',  est  totum  carmen 
PEL*,  Lahm.,  totum  est  c.  BRS,  extimo  c.  Q,  totum  c.  est  I,  est 
id  totum  c.  Momms.,  Fleck^is.,  Sommerbr.  —  P.  154.  11  con- 
siderant  cod  P,  Lahm.;  cf.  div.  p.  175.  2.  —  P.  154.  15  vestro 
cod.  L*,  Momms.,  uiro  (om.  in)  L',  uro  PEIR,  nostro  BS,  edd. 


ADNOTATIO  CRITICA.  XIX 

—  P.  154.  25  interpunx.  Schaeffer.  'Zeitschv.  f.  d.  G.  W.' 
XVII  p.  80,  Brieger.  progr.  Posn.  1873  p.  4,  Bait.,  Sommerbr., 
Lahm. ;  Halm.  cum  prioribus  senes:  si  quaeris,  etiam  avari. 
Sed  — .  —  P.  154.  35  natura  codd.  L'QBR1S,  Halm.,  Sommerbr., 
Lahm.,  aetas  naturae  PEL*,  aetas  matura  Bezzenb.,  Bait.  —  P. 
154.  36  sed  P  et  L,  ut  videtur,  Halm.,  Bait..  Lahm.,  et  BEIRS, 
Sommerbr.  —  P.  155.  2  restet  codd.  PBS,  Halm.,  Bait.,  Lahm., 
restat  LEIR,  Sommerbr.,  neutrum  falsum;  ad  p.  18.  3.  —  P. 
156.  6  sq  esse  longe  codd.  L  (longae)  P,  Bait.,  Sommerbr,,  Lahm., 
longe  abesse  rell.,  Halm.  —  P.  155.  31  quod  Lambin.,  cttm  codd., 
Halm.,  Bait.,  Sommerbr.  nullo  modo  ferendum,  ut  mihi  videtur, 
vel  propter  eo,  quoniam  Klein  pro^r.  Wetzlar.  1855,  si  quidem 
Lahm.,  cum  —  sit  Brieger.  progr.  Posn.  1873  p.  4sq.;  cf.  p. 
81.  21.  —  P.  155.  33  natura  codd.  L  (om.  est  et  diu)  P, 
Sommerbr.,  vita  cett.  —  P.  155.  34  suvimum  cod.  L,  supremum 
rell.  et  edd.  —  P.  155.  36  sq  regnavit  —  vixit  OrelL,  regna- 
vit  codd.  L'R  {regnaverit  BS)  —  vixerit  L'BEIRS,  regnaverat 
PEI  —  vixerat  P,  Halm.,  Bait.,  Sommerbr.,  Lahm.,  quod  non 
intellego.  Praeterea  imperativi  da  et  expectemus  quid  sibi  velint, 
nemo  dixerit,  si,  ut  fit  in  edd.,  punctum  aut  semic.  ponatur  ante 
Sed  mihi.  —  P.  156.  10  sapientibus  codd.  LPE,  Sommerbr.  — 
P.  156.  11  est  om.  codd.  LR,  Sommerbr.;  cf  p.  10.  16  sq.,  78. 
Ssqq.,  99.  9  sq.,  151.  36  sq.,  177.  25  sq.,  202.  35  sq.,  N.  D.  p. 
96.  28,  rep.  290.  36,  292.  19  sqq.,  373.  4  sq.,  378.  3,  legg.  404. 
2,  422.  8sqq.,  441.  1  cet.,  ad  Tusc.  p.  38.  13.  —  P.  156.  16 
autem  om.  cod.  R,  all.,  Sommerbr.;  v.  ad  p.  137.  35.  —  P.  156. 
28  vix-  avelluntur  Orell.  haud  scio  an  recte,  vi  aveJluntur  codd. 
BIRS,  vi  eveUentur  E;  cf  ad  Acad.  p.  6.  11.  —  P.  156.  35 
possit  cod.  P  (possetL),  Lahm.,  possis  rell.,  Halm.,  Bait.,  Sommerbr. 

—  Ib.  mortemque  contemnere  om.  Sommerbr.  —  P.  157.  2  re- 
spondit  codd.  ER  fort.  recte,  dicitur  om.  etiam  L.  —  P.  157.  13 
elegium  all.,  Bait. ;  est  om.  codd.  LP,  post  sapientis  Halmio 
auctore  pos.  Bait.,  Lahm.,  rell.  post  elogium.  —  P.  157.  17 
dacrumis  Bergk.,  Sommerbr.  —  P.  157.  18  Bait.  add.  cur? 
volito  vivos  per  ora  virum.  —  P.  157.  24  sq.  tranquillo  esse 
animo  (BS)  potest  nemo  (P,  'sed  add.  signis  transpositionis') 
Sommerbr.  —  P.  157.  25  et  id  incert.  rell.  codd.,  Halm.,  id  om. 
LP,  Bait.,  Sommerbr.;  Lahm.  —  P.  157.  29  recordor  codd.  S 
et  E  (hic  cum  modo  non  recordor)  et  Sommerbr.  —  P.  157.  35 
eluit  Bakio  auct.  Bait.  —  P.  158.  3  saepe  codd.  QR,  Bait., 
Sommerbr.,  Lahm.,  saepe  esse  BS,  Halm.,  se  {propJiectas)  L', 
esse  om.  saepe  PIL*.  —  P.  158.  4  numquam  redit.  cod.  R, 
Sommerbr.  —  P.  158.  8  studiorum  codd.  LPIS,  rerum  ER,  edd., 
studiorum  rerum  B.  —  P.  158.  9  certa  studia  codd.  ER,  Sommerbr. 

—  P.  158.  16  Non  enim  codd.  LP,  Halm.,  Bait.,  Lahm.,  Equi- 
dem  non  rell.   codd.,    Sommerbr.  —   P.  158.  19  sq.  tu,   Scipio, 

b* 


XX  -ADNOTATIO  CRITICA. 

tuque,  Laeli  codd.  LP,  Bait. ;  optimus  quisque  codex  saep.  prae- 
nomina  om.  —  P.  159.  2  oraculo  ApolUnis  codd.  LQBIS,  Lahm., 
Apoll.  orac.  ER-  {apoll.  in  marg.  add.),  Halm.,  Bait.,  Sommerbr. 

—  P.  159.  3  persuasi  mihi  codd.  LBIS,  Sommerbr.,  Lahm.,  mihi 
persuasi  rell.,  Non.  —  P.  159.  5  tot  artes,  tantae  scientiae 
Sommerbr.,  tot  artes  tantae  sc.  Halm.,  Lahm.,  [tantae  scientiaej 
Bait.  —  P.  159.  10  esset  natura  codd.  LBIS,  nat.  esset  rell., 
edd.  —  P.  159.  12.  posset  Halmi  codd.  et  LQ,  Lahm.,  possit  dett., 
Halm.,  Bait.,  Sommerbr.  —  P.  159.  19  mihi  codd.  LBIR, 
Sommerbr.,  mei  E  {mi  S),  Halm.,  Bait.,  Lahm.  —  159.  21  Ne- 
que  e  cod.  E  Sommerbr.  —  P.  159.  28  sq.  numquam  persuaderi 
codd.  praeter  EI,  Sommerbr.,  Lahm.,  persuad.  numq.  EI,  Halm., 
Bait.  —  P.  160.  1  omnia  illuc  et  aninius  vero  ex  E  Sommerbr. 

—  P.  160.  2  discessit  cod.  L,  Sommerbr.,  discesserit  BS.  — 
P.  lf)0.  9  inquit  om.  all.,  Sommerbr.  —  P.  160.  15  inihi  um- 
quam  cod.  E,  Sommerbr.  —  P  160.  20  se  ipsos  Opitz.  Fleckeis. 
ann.  1873  p.  611,  Sommerbr.,  se  posse  codd.  LBINS,  se  ER, 
Halm.,  Bait.,   ij)sos  Lahm.  —  P.  160.  21  Anne  cod.  L,   Lahm. 

—  Ib.  ipse  codd.  LBIS,  Sommerbr.,  Lahm.,  ipso  relL,  Halm., 
Bait  ;  cf.  p.  133.  3.  —  P.  160.  25  multo  melius  cod.  E,  Sommerbr. 

—  Ib.  otiosam  et  quietam  aetatem  cod.  N,  Lahm.,  Sommerbr. 
fort.  recte,  otiosam  aetatnn  et  quiaetatem  cod.  L.  —  P.  160.  26 
aut  lab.  aut  cont.  codd.  LER,  Sommerbr.,  lab.  et  cont.  rell.,  sed 
et  cont.  om.  BS.  —  P.  160.  31  immortalitatem  et  gloriam  cod. 
L,  Sommerbr.,  quo  nihil  existimo  melius  potuisse  dici,  nec  ivi- 
mortalitattm  gloriae,  quae  aliis  placuit,  nec  immortalem  gloriam 
(sic  cod.  N  et  Lahm.)  nec  vero  inmortalitatis  gloriam  (BIS,  Halm., 
Bait.)  aptam  esse,  commodissimam  esse  inmortalitatem  cum 
gloria  coniunctam.  —  P.  160.  35  cuius  codd.  LR,  Sommerbr., 
Lahm.,  cui  QBINS,  Halm.,  Bait.  —  P.  160.  37  solos  codd.  LBEINS, 
solum  Non.,   edd.  —  P.  161.  3  facile  quis   cod.   E,   Sommerbr. 

—  P.  161.  7  habet  enim  codd.  LIS,  Lahm.,  enim  habet  BNR, 
Halm.,  Bait.,  Quid  enim.  vita  habet  QE,  Sommerbr.  —  P.  161. 
14  ex  cod.  B,  Sommerbr.,  om.  LE.  —  Ib.  devorsorium  cod. 
L,  Bait.,  Sommerbr.,  diversor.  relL,  Halm.,  divors.  Lahm.  —  P. 
161.  16  in  cod.  R,  Non.,  Bait.,  Sommerbr.,  Lahm.,  om.  L,  ad 
relL,  Halm.  —  P.  161.  37  sq.  omnium  rerum  codd.  LQBIRS, 
Sommerbr.,  Lahm ,  rerum  omnium  EN,  Halm.,  Bait.  —  P.  162. 
2  defectionem  codd.  QE,  Sommerbr.,  defectigationem  L,  defetigat. 
IRS  {defatig.  BN),  Halm.,  Bait.,  Lahm. 

Laeli  codicibus  usus  est  Halmius  sex,  GudianoG,  Mona- 
censibus  B  et  S,  Vindob.  D  et  V,  Erfurt.  E,  quos  omnes 
•■vincit,  opinor,  cum  aetate,  tum  bonitate'  Parisinus  P  a 
Mommseno  apud  Didotum  iuventus,  '^scriptus  saeculo  decimo 
vel  fortasse    exeunte  nono'.     Descripsit  eum  Momms.  in  mus. 


ADNOTATIO  CRITICA.  XXI 

Rhenan.  XVI 11  p.  594  —  601  iniliique  benignissime  suae  coUa- 
tionis  potestatem  fecit,  quam  infra  plenam  transcripsi.  Prae- 
terea  Baiterus  milii  commodavit,  quicquid  de  cod.  Monacensi 
M  notatum  habebat,  quo  ab  Halmio  invento  ipse  primus  usus 
erat.  Editiones  adhibui  praeter  Halmi  Turicens.  et  Baiteri 
Lipsiens.  Lahmeyeri  tertiam  et  Naucki  scptimam  omniaque 
minima  ex  iis  notavi  praeter  orthographica  talia:  moriendi, 
extare,  adgnosc,  maxwn.,  inbeciU.,  nunquom ,  acc.  in  es  aut  is, 
in  quibus,  quantum  potui,  secutus  sum  Parisin.  codicem. 

P.  162.  7  Quintus  cod.  P  et,  ut  videtur,  rell.  et  Charisiua 
semel  (bis  Q.),  Halm.,  Nauck.;  ad  p.  89.  1.  —  P.  163.  7  hemi- 
ciclio  cod.  P.  —  P.  163.  8  ciini,  et  ego  cod.  P  solus,  ut  videtur, 
Bait.,  Lahm.,  Nauck.,  cum  ego  GD,  Hahn.,  et  ego  BESV;  ad  p. 
169.  24.  —  P.  163.  10  forte  scr.,  fere  codd.  et  edd.,  Nauck.  del. 
multis,  all.  del.  fere,  all.  fere  multis,  all.  (cod.  D)  scr.  fere  omnihus. 

—  P.    163.    12  tri.  pl.   et  v.  13  cos.   cod.  P,   item  p.  175.  25, 

176.  12,  193.  10  et  17  (de  p.  166.  7  dub.);  cf.  p.  166.  8  et  27, 
193.  16.  —  P.  163.  15  querella  Bait.  {quaerella  cod.  P,  sed  p. 
175.  11  quaerela),  querela  Halm.  tac,  Lahm.,  Nauck. ;  ad  p. 
134.  2.  —  P.  163.  17  Laelii  et  sim.  plerumque  codd.  et  edd., 
p.  164.  16,  l65.  6  etiam  vocat.  laelii  cod.  P,  sed  idem  P  habet 
curi  p.  172.  33  (non  fahrici)  et  rtitili  p.  195.  12  (non  vergini), 
et  Halm.  scr.  Gai  p.  177.  1,  1'ompei  187.  37,  Licini  193.  11 
(ita  codd.  PMGE);  v.  ad  p.  168.  1  et  72.  23.  —  P.  163.  22  et 
175.  29  inqiiid  cod.  P;  cf.  cajmd  p.  178.  10  et  183.  2,  quod  p. 
183.  11,  ad  175.  23,  commendandi  165.  3  (,negligendis  183.  14). 

—  P.  163.  26  cognatione  cod.  P.  —  P.  163.  29  feci  post  Maiore 
recte  unus  om.  cod.  P;  cf.  p.  164.  5,  165.  27,  169.  33,  177.  30, 
178.  21,  181.  3;   ad  p.  167.  13   et  169.  24.  —  Ib.  a  te  cod.  P. 

—  P.  164.  5  ad  senem  senex  cod.  P,  ceteri  praeter  D,  ''ut  vide- 
tur',  add.  aut  te  aut  attice  aut  te  o  attice  (G)  aut  ego;  ad  p. 
163.  29.  —   P.  164.  7   loquutus  cod.  P,   sed  secut.  p.    176.  35, 

177.  15,  de  195.  4  dub.  {sequuntur  p.  187.  2).  —  P.  164.  15 
ipse  codd.  PDE,  Lahm.,  Nauck.,  ipsum  GBSV,  Halm.,  Bait. ;  ad 
p.  133.  3.  —  P.  164.  22  qui  prud.  cod.  P;  cf.  p.  169.  27  stqje- 
rior.  —  P.  164.  29  sicut  ut  cod.  P;  similia  sunt  p.  179.  14 
quasi  sign.,  193.  6  romani  mi,  173.  26  sq.  henivolencitiam,  191. 
30  adsententatio.  —  P.  164.  30  reliqua  Graecia  codd.  PD,  Bait., 
Lahm.,  Nauck.,  Graecia  reliqua  cett.  codd.  (E  om.  reliqua), 
Halm.  —  P.  164.  31  aiypellatur  cod.  P,  ut  p.  165.  27  laudatur 
superscr.  n,  (169.  3  sitque,)  170.  16  aiut,  174.  31  poneretur 
superscr.  n,  178.  20  putetur  superscr.  n,  189.  5  deriderat;  cf. 
ad  179.  15,  168.  6;  n  addit.  p.  165.  33,  174.  26,  (181.  11,  185. 
7,)  189.  2.  —  P.  164.  32  suptilius  cod.  P.  —  P.  164.  33  quidem 
codd.  PDE,  Bait.,  Lahm.,  Nauck.,  om.  G,  Halm.;  etiam  om. 
BSV.  —  P.  165.  3  commentandi  cod.  P.  corr.  ex  commendandi 


XXII  ADNOTATIO  CRITICA. 

(sic  GBS);  ad  p.  163.  22.  —  P.  165.  6  laelii  (ad  p.  163.  17) 
multum  cod.  P,  hoc  scr.  Hirschfeldero  auctore  Lahm.  collato 
loco  dissimillimo,  multam  G.  Littera  m  falso  adiect.  p.  166. 
22  et  170.  29,  (167.  53,  169.  27,)  181.  6,  189.  5  (,193.  19).  — 
P.  165.  12  valitud.  cod.  P  omnibus  locis,  p.  169.  25,  170.  12; 
in  officiis  p.  25.  21  in  omnibus,  p.  60.  18  in  Hc,  96.  9  in  BH, 
p.  143.  26  in  P  est,  valet.  p.  87.  14  et  17,  88.  5,   143.  28  et  36. 

—  Ib.  causae  ut  Halmi  codd.  jjraeter  D  et  E  etiam  P.  —  P. 
165.  13  scaeuolae  tuere  cod.  P.  —  P.  165.  19  sq.  nec  recte  cod. 
P'  fortasse  vere;  v.  Ribbek.  ''Beitr.  zur  Lehre  v.  d.  lat.  Partik.' 
p.  24,  Draeger.  synt.  II  p.  64;  est  etiam  apud  Mai-t.  Cap.  IV  388 
p.  121.  15  Eyss.  {nec  inmerito  apud  ApuL  Met.  IX  13  p.  163.  1  et, 
ut  videtur,  I  17  et  18  p.  11.  7  et  28  Eyss.).  —  P.  165.  23  et  195. 
6  et  169.  36  Galum  et  Galos  Momms.  (mus.  Rhen.  XVI  p.  355), 
Bait.,  Lahm.,  Nauck.,  gaium,  gallum  et  gaios  codd.,  Gallum  et 
Gallos  vulg.,  Halm.;  ad  p.  148.  34.  —  Ib.  in  iueris  cod.  P.  —  P. 
165.  27  vestrum  add.  post  utroque  codd.  Halmi  praeter  D,  Halm. ; 
ad  p.  163.  29.  —  P.  165.  33  egeno  cod.  P;  v.  ad  p.  164.  31.  — 
P.  166.  2  minimi  codd.  PEB^S^;  ad  p.  181.  17.  —  P.  166.  7 
[consulj  Halm.,  Bait.,  Lahm.  —  P.  166.  8  rei  p.  cod.  P  et  sic 
aut  sine  linea  p.  175.  36,  176.  27  et  30,  177.  13  et  29,  195.  31, 
nihil  adnot.  de  p.  175.  21,  183.  36,  187.  31  {rep.  M),  190.  17;  cf  p. 
171.  28;  ad  p.  163.  12.  —^.  166.  14  iudicatum  ut  Halmi  codd. 
etiamP,  Nauck.  —  P.  166.  22  dictum  cod.  P,  item  p.  170.  29;  ad 
p.  165.  6.  —  P.  166.  26  quam  cod.  P  (quo  E),  ctim  rell.  et  edd., 
item  p.  168.  6,  170.  23,  175.  24;  cf.  ad  p.  185.  18.  —  P.  166. 
26  sq.  reductus  ad  vesperum  codd.  PDE,  Bait.,  Lahm.,  Nauck., 
ad  vesp.  red.  rell.,  Halm.  —  P.  166.  27  p.  r.  cod.  P,  ut  saepe 
codd.,  velut  p.  211.  24;  v.  p.  176.  33,  193.  6  et  16;  cf.  p.  163. 
12.  —  P.  166.  28  socis  cod.  P;  cf.  p.  170.  36  sq.  —  P.  166.  31 
adsenior  (del.  i  et  superscr.  ti)  his  cod.  P.  Similiter  peccatum  in 
singulis  paucisve  litteris  p.  167.  25,  169.  17,  172.  11,  173.  9  et 
10  et  26  et  32,  174.  24  et  37,  175.  17,  176.  19,  177.  25,  184. 
28,  186.  11  et  14,  189.  30,  193.  28,  194.  7,  195.  12  et  32,  196.  4. 

—  Ib.  haec  nuper  codd.  PDE,  Bait.,  Lahm.,  Nauck.,  nuper  haec 
GBLV,  Halm.  —  P.  166.  36  arbitrarentur  corr.  ex  arhitratantur 
cod.  P.  —  P.  166.  37  Greciam  cod.  P;  e  pro  ae  in  P  est  p. 
167.  17  merere,  173.  31  feneramur,  175.  23  vestre,  186.  35  pe- 
dagogi,  191.  14  cause,  195.  13  sq.  natu/reque,  175.  20  ammelium; 
ae  pro  e  p.  168.  15.  —  P.  167.  3  /•  add.,  cui  Gulielmio  et 
Putschio  auctoribus  Bait.  et  Lahm.  —  P.  167.  4  uti  plerisque 
Halmio  auctore  Bait. ;  ut  implerisque  cod.  P.  —  P.  167.  6  sq. 
iustissimoque  quique  cod.  P;  ad  p.  169.  2.  —  P.  167.  8  quique 
idem  codd.  PGBSV.  —  P.  167.  9  adesset  codd.  PE,  Lahm., 
Nauck.,  adessent  rell.  —  P.  167.  13  per  om.  P.  Praeterea  haec 
desiderantur  in  eodem:  iit  p.  170.  12  et  184.  1,  {que  172.  6,) 


ADNOTATIO  CRITICA.  XXIII 

quos  post  eosp.  172.  31,  7?.  p.  176.  34,  ne  anto  nec.  p.  178.  5 
cum  ceteris,  sic  post  sit  p.  181.  25,  e^  ante  ae<.  186.  32,  con 
superscr.  p.  189.  21.  —  P.  167.  18  autem  aut  codd.  PG,  a^item 
Jiaut  BES;  ad  p.  169.  2.  —  Ib.  verew  (corr.)  aut  cod.  P;  ad  p. 
181.  17.  —  P.  167.  22  quem  corr.  ex  quam  cod.  P;  p.  166.  36 
arhitratantur,   170.  12  laudare,   177.  22  aperta  (ut  BV),  (181. 

10  Idborantur,)  190.  14  existimant  et  v.  24  cxpartem  del.  a  et 
superscr.  e;  187.  8  quadam,  188.  10  ferenda,  193.  19  scamna 
pio  scaena.  —  P.  167.  25  furatae  (p.  166.  31),  v.  28  sq.  con- 
tMWte  (p.  173.  9)  cod.  P.  —  P.  167.  33  sapientiam  cod.  P  {sapien- 
tium  E^;  ad  p.  165.  6,  169.  2.  —  P.  168.  1  Laeli  Halm.  tac, 
Lahm.,  laelii  cod.  P,  Bait.,  Nauck.;  ad  p.  163.  17.  —  P.  168.  6 
quam  cod.  P,  quae  DE,  cum  GBSV,  edd.;  ad  p.  166.  26.  —  Jb. 
sq.  quaeritur  cod.  P,  Bait.,  Lahm.,  Nauck.;  v.  ''Zeitschr.  f.  d.  G. 
W.'  1879  p.  16  sq.  (ubi  scrbnd.  'raoglich'  pro  ''nutzlich');  cf. 
p.  164.  31  de  n  om.,  i  et  u  pemiut.  p.  178.  31,  182.  35,  186. 
2,  190.  18  et  20,  194.  37;  176.  5,  180.  26,  183.  33,  185.  31 
(et  36)  in  aliis  codd.,  p.  180.  14  erint  GrK  —  P.  168.  9  erit 
gratum  Beiero  auctore  om.  Halm.,  Bait.,  in  G  erit  est  ''post 
gratum  sup.  lin.',  vero  om.  E,  pergratum  vero  erit  D.  —  P. 
168.  15  quae  pro  que  cod.  P;    cf.  p.  163.  15  quaerella  et  175. 

11  quaerela,  169.  17  maximae,  169.  33  sq.  interpraetemur ,  170. 
10  et  al.  caeter.,  170.  33  benivolaentiae,  178.  10  beatae,  179. 
34  sq.  consuJaere,  181.  7  praetiosa,  1^2.  12  et  24  repraehend., 
183.  10  quaerebatur,  183.  17  paenuria,  183.  22  aequis,  184.  6 
laevitatis,  184.  34  saevcritas,  186.  11  quaerunt,  186.  13  quaeant, 
190.  14  laevius,  191.  18  benivolae,  194.  27  laeves;  e  pro  ae  ad 
p.  166.  37.  —  P.  168.  16  his  codd.  PDV,  is  S,  disponatur  GB; 
ad  p.  177.  9.  —  P.  168.  32  m.  et  t.  (ad  p.  175.  21)  cod.  P.  — 
P.  169.  2  aequalitas,  credo,  propter  seq.  liberalitas  et  v.  3  sit- 
que  (p.  164.  31)  cum  ceteris  codd.  P;  illud  scr.  Nauck.  Propter 
eandem  causam  fortasse  p.  167.  6  add.  que,  (167.  18  aut,) 
167.  33  script.  sapientiam,  169.  27  illum,  170.  2  tantes,  172.  6 
reciperandis ,  176.  23  quidem,  180.  14  diliciis,  180.  24  at  pro 
aut,  183.  14  negligendis,  191.  8  tamquod.  —  P.  169.  6  quia  se- 
quantur  solus  cod.  P(I)E?),  ceteri  qui  assequatitur,  qui  se- 
quantur,  qui  sequntur;  ad  p.  169.  24.  —  P.  169.  14  benivol. 
cod.  P,  ut  semper,  p.  174.  4  corr.  ex.  henevol.,  p.  178.  14 
henevol.  corr.  ex  henivol,  ''BGSV,  ut  fere  semper',  benevol. 
edd.;  v.  ad  p.  18.  1.  —  P.  169.  17  inftrmitas  otietate  (p.  166. 
31),  V.  25  divicias  cod.  P;  cf.  p.  176.  31  spacio,  184.  23  inicio, 
174.  33  condition.;  189.  16  (item  G),  193.  27  (item  M.)  jjernitios., 
(177.  3  pernitiem  G,  419.  31  opt.  codd.,  430.  8  Gemblac,  non 
Paris.,)  180.  28  cum  pro  tum  cod.  P.  — •  P.  169.  20  duo  cod. 
P  (171.  27),  Lahm.,  Nauck.  —  P.  169.  23  haut  codd.  PES,  haud 
edd.;  V.  p.  180.  8,  216.  10.   —  P.  109.  24  nihil  codd.  PE,  Bait., 


XXIV  ADNOTATIO  CRITICA. 

Lahm.,  Nauck.,  quicquam  rell.,  cum  cruce  Halm.  Similiter  vel 
ceteris  omnibus  vel  plerisque  praestat  cod.  P  p.  163.  8,  169.  5, 
170.  26,  171.  10,  174.  32,  175.  29,  176.  5,  7,  10,  30,  35,  37  bis,  177. 
13,  178.  20,  24,  179.  18,  180.  26,  181.  1,  9,  26,  182.  13,  21,  183. 
26  et  33,  185.  13,  33,  193.  16;  v.  ad  p.  163.  29  et  194.  12.  — 
P.  169.  24  homini  sit  codd.  PDE,  Bait.,  Lahm.,  Nauck.,  sit 
hominibus  rell.,  Halm.  —  P.  169.  27  illa  corr.  ex  iUum  cod.  P 
propter  extremum;  ad  p.  169.  2.  —  Ib.  superior  cod.  P;  cf. 
p.  164.  22.  —  P.  169.  33  vitae  nostrae  Halm.  e  suis  codd.  (de 
D  dubit.);  cf.  ad  p.  163.  29.  —  P.  169.  34  sq.  magniftcentiam 
etiam  uir.  cod.  P;  v.  ad  p.  173.  16.  —  P.  169.  36  Paullos  cod.  P, 
sed  p.  165.  23  et  195.  5  Pauhim;  GaJos  v.  p.  165.  23.  —  P. 
170.  1  repperiuntur  cod.  P,  item  p.  183.  36,  188.  18  et  30  (182. 
14  SV,  de  P  nihil  adnot.).  —  P.  170.  2  ta^ttes  cod.  P;  cf.  p. 
170.  11  colere,  176.  31  specio  corr.,  178.  1  pereatur,  178.  24 
repudienda  corr.,  194.  23  stultissime;  sed  veri  similius  est  tantes 
scriptum  esse  propter  seq.  oportunitates;  ad  p.  169.  2.  —  Ib. 
opportunit.  hic  cod.  P  (oport.  GBSV  ''et  sic  semper'),  sed  v. 
10  oport.;  ad  p.  13.  31.  —  P.  170.  6  Qui  codd.  PEV,  Gr  sup. 
lin.,  Bait.,  Lahm.,  Nauck.,  quis  cett.,  Hahn.  —  P.  170.  10 
caeterae  cod.  P,  item  p.  181.  6  et  9,  189.  10,  190.  15,  ceteri 
p.  163.  33,  176.  26;  ad  p.  168.  15  —  P.  170.  11  sq.  ut  colere 
(p.    170.  2)  honores  laudare  (p.   167.  13  et   22)   cod.   P.   —   P. 

170.  17  locis  phiribus  codd!!^  PDE,  Bait.,  Lahm.,  Nauck.,  pluri- 
bus  locis  cett.,  Halm.  —  P.  170.  23  Quamque  cod.  P,  Cumque 
rell.,  edd.;  ad  p.  166.  26.  —  P.  170.  26  enim  cod.  P  et,  ut 
videtur,  E,  rell.  codd.  etiam;  ad  p.  169.  24.  —  P.  170.  29  in- 
hecili  et  dictum  (p.  166.  22)  cod.  P.  —  P.  170.  34-  nec  agri 
quidem  codd.  PGBDSV;  ne  pro  nec  p.  183.  5  P.  —  P.  170.  35 
intellegitur  corr.  ex  intcllegetiir  cod.  P;  p.  181.  17.  —  P.  170. 
36  sq.  id  et  excordis  (ut  socis  p.  166.  28),  ex  om.  rell.  praeter 
G.  Conferri  possunt  cum  hac  perversitate  p.  166.  36,  177.  5, 
180.  11,  183.  7,  184.  28,  193.  23.  —  P.  170.  37  perspici  Mndv., 
Bait.,  Lahm.,  percipi  codd.,  Halm.  dubit.,  Nauck.  —  P.  171.  4 
esse  post  vaticinatum  add.   codd.  G,   E   sup.   lin.,  Ealm.  —  P. 

171.  10  ecferat  cod.  P,  efterat  rell.,  edd.;  ad  p.  169.  24.  —  P. 
171.  11  ospitis  cod.  P;  p.  180.  8  aut  pro  haut,  191.  16  hiitilitas. 
—  P.  171.  12  novi  codd.  PBESV  (propter  Pacuvi?)  —  P.  171. 
13  uter  Orestes  esset,  PyJades  Orestem  se  esse  Halm.,  Bait.,  Lahm., 
Nauck.,  uter  orestes  esse  cod.  P  (intercidit  igitur  esset  Pylades 
Orestem  se),  uter  Orestem  se  esse  (om.  Orestes  esset  Pylades) 
GBESV.  —  P.  171.  21  quae  cod.  P,  Nauck.,  qua  rell.,  edd.  (cf. 
qiiaepropter  p.  172.  16).  —  P.  171.  24  Nos  vero  e  cod.  E  Bait., 
Nauck.  —  P.  171.  27  dicere  (s  om.  etiam  p.  169.  20,  179.  12),  v.  28 
re  plibUca  (p.  166.  8),  v.  30  PiU  (p.  185.  24  filo  cum  G,  de  p. 
167.  9  et  169.  36  nihil  adnot.),  v.  35  coeperit  (ut  GV)  cod.  P. 


ADNOTATIO  CRITICA.  XXV 

—  P.  172.  6  reciperandlsqne  (propter  dandis;  ad  p.  169.  2) 
meritis  quo  (p.  181.  19)  quis  (quod  quis  Lahm.),  v.  1 1  et  pro  est 
alter.  (p.  16G.  31),  v.  13  uohmtur  (corr.  col.)  cod.  P.  —  P.  172.  14 
est  om.  cod.  G  {factum  uelfictum),  Halm.  —  P.  172.  16  quaepropter, 
V.  26  nati  (ad  p.  173.  9),  v.  28  aliquid,  v.  30  adliceat  [allic.  Halm., 
Lahm.,  Nauck. ;  ad  p.  181.  17),  v.  31  quos  om.  (ad  p.  167.  13), 
v.  33  m.  curi  (ad  p.  163.  17)  cod.  P.  —  P.  172.  35  p.  cassium 
cum  ceteris  cod.  P,  sed  Spurium  Maelium  (ad  p.  89.  1).  — 
P.  172.  37  pyrro  cod.  P.  —  P.  173.  9  adiucta  cod.  P;  cf.  p. 
177.  7  disiuctum  superscr.  n,  186.  7  coniuctionis ,  167.  28  sq. 
coniunta,  174.  35  proventi,  172.  36  nati,  177.  2  expetem,  sed 
coniunct.  p.  163.  14,  170.  33,  173.  6,  176.  13,  179.  27,  189.  9 
et  21,  196.  5.  —  P.  173.  10  maris  (p.  166.  31),  v.  16  mlunttir 
cod.  P;  cf.  V.  22  excellitur,  181.  10  laborantur,  sed  186.  11 
quaerimt,  169.  34  — iam  etiam.  —  P.  173.  19  sibi  plurimum 
codd.  PDE,  Bait.,  Lahm.,  Nauck.,  plurimum  sibi  GBSV,  Halm. 

—  P.  173.  21  quinque  litterae  in  se  i  corr.  cod.  P.  —  P.  173 
22  excellitiir  (cf.  v.  16),  "v.  26  ut  D  haheat  (p.  166.  31),  ib.  sq. 
benivolencitiam  (p.  164.  29),  v.  31  feneramur  (p.  166.  37),  v. 
32  libertatem  (p.  166.  31)  cod.  P.  —  P.  173.  34  Ab  his  codd., 
Bait.,  Lahm.,  Nauck.,  At  ii  all.,  Halra.  —  P.  174.  6  se  codd. 
PDE,  Bait.,  Lahm.,  Nauck.,  sese  rell.,  Halm.  —  Ib.  proprius 
cod.  P  (Halm.  err.).  —  P.  174.  7  sintque  et  v.  9  sit  codd., 
Nauck.,  suntque  (Beiero  auctore)  et  est  {fit  Beier.)  Halm.,  Bait., 
Lahm.;  cf.  ad  p.  137.  36.  —  P.  174.  11  sq.  ad  inbecilJitate  cod. 
P.  —  P.  174.  12  sq.  amicitias  conghitinaret  codd.  PDE,  Bait., 
Lahm.,  Nauck.,  congl.  amie.  rell.,  Halm.  —  P.  174.  14  mutari 
corr.  ex  mutare  (ad  p.  181.  17),  v.  22  scipione,  v.  24  amicitia 
cod.  P;  litt.  m  om.  etiam  p.  181.  18,  183.  34,  185.  14,  190.  27 
et  33.  —  P.  174.  24  vitae  diem  codd.  PDE,  Bait.,  Lahm.,  Nauck., 
diem  vitae  rell.,  Halm.  —  Ib.  sq.  permare  (p.  166.  31\  v.  26 
sentirentur  (p.  164.  31),  v.  28  ingravescenies  ut  GBS,  sed  cen 
superscr.,  cod.  P.  —  P.  174.  28  alias  secundis  add.  Brieger. 
progr.  Posn.  1873  p.  T.  —  P.  174.  31  ponerentur  codd.  P 
(superscr.  n;  p.  164.  31)  DE,  Bait.,  Lahm.,  Nauck.,  deponerentur 
rell.,  Halm.  —  P.  174.  32  sq.  vel  luxoriae  cod.  P,  vel  luxuriae 
(— e,  — a)  rell.;  ad  p.  169.  24.  —  P.  174.  33  conditionis 
(ad  p.  9.  7  et  169.  17),  v.  35  provecti  coit.  ex  proventi  (p.  173.  9) 
cod.  P.  —  P.  174.  37  amicis  ut  D  cod.  P;  ad  p.  166.  31.  — 
P.  175.  6  sqq.  iniuriam.  Quod  —  f  arguerentur  Halm.,  quod, 
qui  recus.  —  arguerentur  fals.  cum  Seyfferto  Lahm.,  et  vol.  Bait., 
recte  Nauck.  —  P.  175.  12  odia  etiam  codd.  PDE,  Bait.,  Lahm., 
Nauck.,  etiam  odia  relL,  Halm.  —  P.  175.  15  disceret  cod.  P.  —  P. 
175.  16  sq.  quatenus  cod.  P  (etE?),  rell.  vel  quatinus  vel  quo- 
tenus.  —  P.  175.  17  in  progredi  alterum  r  superscr.  in  cod. 
P;  ad  p.  166.  31.  —  P.  175.  19  Vecellinum  lAomms.  mus.  Rhen 


XXVI  ADNOTATIO  CRITICA. 

XVIII  p.  598  sq.,  'Rom.  Forschungen*  p.  108,  Lahm.,  Nauck., 
becilUnum  codd.,  etiam  P  (inhecill.  G),  Viscellinum  vulg.  —  P. 
175.  20  Maelium  Momms.,  Lahm.,  Bait.,  Nauck.,  ammelium 
cod.  P,  ameUium,  amilium,  A  melium,  C.  Maelium  rell.,  Sp.  Mae- 
lium  Tulg.  —  Ib.  iuuare  corr.  ex  iouare  cod.  P;  cf.  p.  178.  23 
iocundius,  sed  quinquiens  iucund.,  p.  162.  8  iocunde  GS,  189. 
27  iocunditas  G,  p.  425.  22  opt.  cod.  Paris.,  non  426.  33.  — 
P.  175.  21  Tiberium  cod.  P  et  rell.,  ut  videtur,  Halm.,  Bait., 
Ti.  Lahm.,  Nauck.,  p.  176.  31  tiberius  solus  cod.  P,  sed  p. 
175.  26,  176.  21,  177.  1  tib.,  p.  175.  32  et  176.  14  ti,  p.  168. 
32  r.,  Titum  cum  ceteris  praeter  G  p.  195.  6,  Ti.  edd.;  ad  p. 
89.  1.  —  Ib.  graccum  cod.  P  (item  v.  27,  176.  21  et  32,  177.  1 
bis)  et  GBS,  'ut  fere  semper'.  —  P.  175.  23  ad  (p.  163.  22) 
et  cum  ceteris  bissius  cod.  P.  —  P.  175.  24  qua^n  cod.  P,  cwn 
rell.  et  edd. ;  ad  p.  166.  26.  —  Ib.  laenate  etiam  cod.  P  (p.  181. 
17).  —  P.  175.  28  Etiamne  Lahm.,  Nauck.,  ctiamni  cod.  P  (p. 
181.  17),  Etiamne,  inquam,  relL,  Halm.,  Bait.  —  P.  175.  29 
inquit  e  cod.  P  {inquid;  v.  p.  163.  22)  Bait.,  Lahm.,  Nauck., 
om.  relL  (G  numquid  ortum  ex  numquam  inquid),  Halm.  —  P. 
175.  36  sq.  prosolvit,  p.  176,  2  opinioni,  v.  4  his  ut  rell.  (prae- 
ter  E?  eis  Halm.,  Nauck.;  ad  p.  177.' 9)  cod.  P.  —  P.  176.  5 
si  simus  alL,  Halm.,  Bait.,  Lahm.,  simus  si  codd.  PE,  Nauck., 
sumus  si  rell. ;  p.  168.  6.  —  P.  176.  7  vidimus  solus  cod.  E, 
Halm.,  Bait.,  Nauck.,  videmus  etiam  P,  Momms.,  Lahm. ;  cf.  ad 
legg.  p.  430.  6,  infra  p.  181.  17.  —  Ib.  memoria  cod.  P,  Momms., 
Hirschfeld.  'Zeitschr.  f  d.  G.  W.'  1868  p.  609,  Lahm.,  Nauck., 
memoriam  relL,  Halm.,  Bait.;  ad  p.  169.  24.  —  P.  176.  10  sq.  Fa- 
pum  Aemilium  Luscino  in  cod.  P  esse  testatur  Momms.  (vocab. 
Papum  subscripta  linea,  C.  del.;  ad  p.  169.  24),  Nauck.,  paulum 
aemilium  DE,  p.  aemilium  BSV,  A.  aemilium  G;  C.  om.  omnes, 
Papum  Aemilium  C.  Luscino  Halm.,  Aemilium  Luscino  M.om.mseno 
auctore  Bait.,  Lahm.  —  P.  176.  13  marchum  cod.  P,  m.  BESV 
(m'.  G?);  V.  p.  89.  1.  —  P.  176.  15  suspicare  (p.  181.  17),  v. 
19  imperaturum  (p.  166.  31),  v.  23  C.  frater  cod.  P,  Gaius 
frater  Halm.,  Bait.,  Lahm.,  Caius  frater  Nauck.,  carissimus  fr\ 
BS,  carus  fr.  D;  ad  p.  89.  1.  —  P.  176.  23  quidem  cod.  P;  ad 
p.  169.  2.  —  P.  176.  24  aut  pro  tit  cod.  P;  cf  p.'l80.  24  at,  183.  2 
ut  pro  aut;  Tusc.  p.  314.  12.  —  P.  176.  30  aliquantum  codd.  PB, 
Hirschf  'Zeitschr.  f.  d.  G.  W.'  1868  p.  609,  Lahm.,  aliquantuluvi 
rell.  codd.,  Hahn.,  Bait.,  Nauck.;  ad  p.  143.  4,  169.  24.  —  P.  176. 
31  specio  subscr.  puncto  et  superscr.  a  cod.  P;  p.  169.  17  et 
170.  2.  —  P.  176.  33  sq.  p.  om.  Eovi.  (p.  167.  13)  cod.  P;  v. 
ad  p.  166.  27.  —  P.  176.  35  ablat.  P.  Scipione  cod.  P  solus 
habet,  ceteri  omnes  accusativum  (ad  p.  169.  24),  GBSV  p. 
nasicam  scipionem.  —  P.  176.  37  quocumque  Klotz.,  Halm., 
Bait.,  Lahm.,  Nauck.,  quoque  cod.  P  solus  (p.  169.  24),  rell.  quo- 


ADNOTATIO  CRITICA.  XXVII 

que  quem  (quae  G),  quoquo  alii  fort.  recte.  —  Ib.  potuimus 
videtur  esse  in  cod.  P,  Halmi  codd.  posuimus;  ad  p.  169.  24. 
—  P.  177.  1  de  C.  Gracchi  (gracci)  autem  codd.,  Bait.,  Lahm., 
De  Gai  (p.  163.  17)  autem  Gracchi  Halm.,  de  Gai  autem  Nauck., 
ut  coni.  Halm.  Cf.  p.  128.  5  C.  Acilius  autem.  —  P.  177.  2 
expetem  cod.  P;  ad  p.  173.  9.  —  Ib.  sq.  Serpit  deinde  malum, 
resque  Brieger.  progr.  Posn.  1873  p.  7,  Serpit  in  dies  res,  deni- 
que  (aut  atque)  coni.  in  Seyif.  Lael.  p.  293.  Vix  ferendum  vide- 
tur  deinde,  nullo  modo  quae.  —  P.  177.  3  proclivis  codd. 
PBDSV,  Momms.,  Hirschf.,  Lahm.,  Nauck.,  procUvius  GE,  ut 
videtur,  Halm.,  Bait.,  procUvi  coni.  cum  alii,  tum  Lahm., 
Brieger.  progr.  Posn.  1873  p.  7  sq.  —  P.  177.  5  gabiani  {p. 
170.  36),  V.  7  disiuetum  superscr.  n  (p.  173.  9),  v.  11  modi  corr. 
ex  modo  cod.  P.  —  P.  177.  9  iis  scr.,  his  codd.  et  edd.  lis 
aut  iisdem  ne  semel  quidem  habet  cod.  P  nec  Halmi  codd. 
praeter  E  et  D,  ut  videtur,  sed  aut  eis  (p.  168.  19,  his  BSV, 
169.  2,  172.  21,  173.  3,  179.  34,  185.  34)  aut  his  septiens  de- 
ciens  (v.  ad  p.  168.  16,  176.  4,  181.  3  sq.)  aut  is  (P  semel  p. 
186.  20,  BDGS  his,  p.  168.  16  S).  Nominat.  est  aut  hii  (qua- 
ter  in  P,  bis  in  D)  aut  hi  (sexieus  in  P,  imdeciens  in  reliquis, 
nara  178.  21  om.  P).  Dat.  plur.  pron.  idem  est  isdem  ter  in 
P,  hisdem  p.  195.  16  in  G  (in  reliquis  isdem)  et  184.  18  in 
BDG-S  (in  PG'V  isdem,  in  ME  eisdem);  nominat.  his  habet  M 
p._185.  27.  Cf.  ad  fin.  p.  93.  9.  —  P.  177.  13  in  magna  aUqua 
rep.  (p.  166.  8)  cod.  P  solus  (p.  169.  24),  in  magnci  aUqua  re 
2).  (hoc  om.  V)  relL,  in  magna  aliqua  re  recentt.  edd.,  in  re 
pubUca  Orell.,  Gernh.,  Beier.,  alii  aliter.  —  P.  177.  21  XX 
cod.  P,  Nauck.,  viginti  cett.  edd.  —  P.  177.  25  vincanda  cod. 
P;  ad  p.  166.  31.  —  P.  177.  30  futura  sit  Halm.  e  suis  codd. 
praeter  E,  sit  om.  etiam  P,  Bait.,  Lahm.,  Nauck. ;  ad  p.  163. 
29.  —  Ib.  quales  cod.  P;  ad  p.  181.  17.  —  P.  177.  34  verum 
ut  Halmi  codd.  etiam  P.  —  P.  178.  5  ne  om.  PMBS'V^  v.  p. 
167.  13.  —  P.  178.  10  et  cum  G  183.  2  capud  (p.  163.  22),  v. 
14  adiuuentique  cod.  P.  —  P.  178.  20  putentur  codd.  P  (superscr. 
w;  V.  p.  164.  31)  et  D,  Lahm.,  Nauck.,  putantur  rell.,  Halm.,  Bait. ; 
ad  p.  169.  24  et  ad  25.  24.  —  P.  178.  21  ii,  qui  Halm.,  Jii  qui  codd. 
GBSV  (p.  177.  9),  gmPMDE,  Bait.,  Lahm.,  Nauck.;  ad  p.  163. 
29.  —  P.  178.  24  reapse  cod.  E,  re  ab  se  PD  (p.  169.  24),  re  a  se 
M,  re  ipsa  GBSV.  —  P.  178.  29  sibi  sup.  lin.,  v.  34  dolore  con- 
trariis  corr.  ex  contraritis  (p.  168.  6),  v.  34  sq.  insipientem  cum 
M  cod.  P;  cf.  p.  182.  32.  —  P.  179.  6  quamdam  (cf.  p.  188. 
29),  v.  8  diffundantur  —  contrahantur  (cum  M  et  rell.,  et 
sic  scr.  Nauck.),  v.  12  moJestia  (p.  171.  27),  v.  14  si  quasi  signif. 
(si  qua  quasi  sign.  D,  sic  quasi  sign.  GBS,  si  qua  sign.  M)  cod. 
P;  p.  164.  29.  —  P.  179.  15  contigit  codd.  PMGBSV,  Bait.,  Lahm., 
Nauck.,  contingit  DE,  Halm.,  fort.   recte,  nam  saepe  erratum 


XXVIII  ADNOTATIO  CRITICA. 

est  in  eodem  vocabulo  (v.  p.  186.  20,  ad  fin.  p.  180.  36)  et  in 
toto  hoc  genere  (ad  p.  164.  31).  —  P.  179.  17  inanimis  '"Victor. 
teste  Spengelio  "'Gel.  Anz.  d.  bayer.  Akad.'  1846  p.  924  sq.' 
(Bait.),  inanibus  codd.  et  edd.  —  P.  179.  18  animante  codd. 
PMD,  Bait.,  Lahm.,  Nauck.  (p.  169.  24),  animo  autem  GBSV, 
Halm.,  animi  autem  E.  —  P.  179.  20  admodum  corr.  ex  admodo 
cod.  P.  —  P.  179.  24  dlliciat  dett.  codd.  et  multi  vett.  edd., 
illiciat  ,opt.  codd.,  Halm.,  Bait.,  Lahm.,  Nauck.,  'indigna  vox 
amicitia'  (Gernh.);  tam  traliat  etiam  codd.  PM.  —  Ib.  qimm 
amicitiam  Brieger.  progr.  Posn.  1873  p.  24.  —  P.  179.  37  utili- 
tatum  codd.  P  (sed  um  in  litura)  et  E,  Hirschf.  'Zeitschr.  f.  d. 
G.  y^.'  1868  p.  609,  Nauck.,  utilitatis  rell.  —  P.  180.  7  in- 
digent  cod.  M,  Bait.  —  P.  180.  8  aut  codd.  PM,  haud  rell.;  ad 
p.  169.  23,  171.  11.  —  P.  180.  11  amicitiae  pro  miUtiae  cod 
P.  —  P.  180.  13  secuta  codd.  PMDE,  Bait.,  Lahm.,  Nauck., 
consecuta  G  ( consecutata)  BSV,  Halm.  —  P.  180.  14  dUiciis  cod. 
P  (propter  difil:}  p.  169.  2);  ad  p.  181.  17.  —  P.  180.  16  proh 
ex  uno  cod.  G  Halm.,  Bait.,  Lahm.,  Nauck. ;  p.  210.  28  pro 
tac.  Halm.,  Bait.  —  P.  180.  20  nimirum  del.  Halm.,  vita,  nimi- 
rum  in  qua  Bait.,  Lahm.,  rect.  Nauck.  —  P.  180.  24  ai  euin 
cod.  P  (propter  metuat;  p.  169.  2);  ad  p.  176.  24.  —  P.  180. 
26  ceciderunt  praeter  cod.  G*  etiam  P,  ceciderint  M  quoque 
(ad  p.  168.  6);  V.  p.  169.  24.  —  P.  180.  28  exulantem,  tum 
Madv.,  tum  exulantem  codd.  (cum  exultantem  P;  p.  169.  17), 
Halm.,  Nauck.,  tum  [exsuJantemJ  Hottingero  auctore  Bait.  — 
P.  180.  29  neutri  codd.  praeter  S.  —  P.  180.  30  miror  corr.  ex 
minor,  v.  36  efferuntur  corr.  ex  offer.  cod.  P.  —  P.  180.  37  nec 
codd.  PMBDSV,  Nauck.,  ncque  GE,  ut  videtur,  Halm.,  Bait., 
Lahm.  —  P.  181.  1  hoc  relL  codd.,  Bait.,  Lahm.,  Nauck.,  hic 
G,  Halm.  —  Ib.  videre  codd.  PM  soli,  rell.  videri,  G  corr.;  p. 
169.  24.  —  P.  181.  3  sq.  sperni  —  novis  om.  in  cod.  P  delend. 
cens.  Momms.  p.  595,  secl.  Bait.,  Lahm.,  Nauck. ;  ad  p.  163. 
29.  —  P.  181.  6  pecuniam  (p.  105.  6),  v.  9  suppellect.  non  raro 
exempio,  velut  p.  199.  25  et  200.  8  in  VA,  cod.  P  cum  ceteris 
Halmi  {subpell.  BS),  Halm.  —  P.  181.  9  sq.  parant  —  parent 
codd.  PM,  Bait.,  Lahm.,  Nauck.,  j^cti^cmtur  —  parcntur  rell., 
Halm.;  ad  p.  169.  24.  —  P.  181.  10  Jaborantur  cod.  P,  labo- 
rant  relL;  ad  p.  167.  22  et  173.  16.  —  P.  181.  11  vicit  codd. 
PMBDSVGS  Lahm.,  Nauck.,  vincit  G^E,  Halm.,  Bait.;  ad  p. 
164.  31.  —  P.  181.  12  quique  cod.  P.  —  P.  181.  13  Quod 
etiam  si  ut  Quodsi  Lahm.  —  P.  181.  16  autem  sunt  codd.  PMDE 
(sint),  Bait.,  Lahm.,  Nauck.,  sunt  autem  BSV,  Halm.,  sunt  aut 
G.  —  P.  181.  17  diligendi  codd.  DES^  ut  videtur,  Halm.,  Lahm., 
Nauck.,  deligendi  PS\  Bait.,  delegendi  GV,  diliendi  B,  diriqendi 
M;  cf.  ad  p.  182.  31,  183.  14,  189.  37;  p.  188.  22  delig.  cod.  B.  Prae- 
terea  in  cod.  P  c  script.  pro  i  p.  174.  14  mutare,  (175.  24  Jaenate,) 


ADNOTATIO  CKITICA.  XXIX 

176.  15  suspicare,  1G7.  18  vereor,  170.  35  intellegetur,  172.  30  ad- 
liccat,  (174.  4  benevoh,)  176  7  videmus,  183.  7  collegere,  184.  16 
t/cif/t',  11)4.  35  accepit,  195.  2  indegentia,  177.  30  quales,  i  pro  e  p. 
(183.  14  negligentis,)  184.  3  discendant,  (187.  21  d?7at/iztr  MGBDS, 
181.  34  diftinitBSV ,)  180.  14  diliciis,  166.  2  minimi,  17;').  28  etiamni, 
190.  30  poAsrt  (omn.).  —  P.  181.  18  tma  (ad  p.  174.  22  et  24),  v.  19 
quod  del.  d  cod.  P;  cf.  quo  pio  ^wod  p.  172.  6.  —  P.  181.  22 
faciat  Bait.  Halniio  auctore,  Lahin.;  ad  p.  18.  3.  —  P.  181.  25 
sit,  sic  Halm.  e  suis  codd.,  sit  P  (p.  167.  13),  sic  M,  Momms., 
Bait.,  Lahm.,  Nauck.  —  P.  181.  26  nostra  codd.  PM,  Bait., 
Lahm.,  Nauck.,   nostri  rell.  codd.,  Halm.;   v.  p.  169.  24.  —  P. 

181.  27  [causaj  Beiero  auctore  Bait.,  om.  Nauck.  —  P.  181. 
37  vera  amicitia  codd.  PMDE,  Bait.,  Lahm.,  Nauck.,  amicitia 
vera  GBSV,   Halm.  —  P.  182.  1    stricte  Halm.  e  cod.  G.  —  P. 

182.  7  aut  si  spes  codd.  PM;  ad  p.  194.  12.  —  P.  182.  13  dixero 
codd.  PM,  Bait.,  Lahm.,  Nauck.,  edixero  Halm.  e  suis;  ad  p. 
169.  24.  —  P.  182.  17  dictum  esse  cod.  G  solus,  Halm.,  Bait., 
Lahm.,  Nauck.  —  P.  182.  21  ei  cod.  P,  Bait.,  Lahm.,  Nauck., 
eius  M,  6  suis  Halm. ;  ad  p.  169.  24.  —  P.  182.  24  rursum  codd. 
PBDESV,  Lahm.,  Nauck.,  rursus  GM,  Halm.,  Bait.;  cf.  ad  p. 
136.  9.  —  P.  182.  25  [necesse  eritj  alL,  Bait.;  cf.  p.  76.  36  sqq., 
ad  N.  D.  p.  99.  15.  —  P.  182.  31  diligendo  Halm.  e  suis  codcl., 
delig.  P,  Bait.,  Lahm.,  Nauck.;  v.  'Zeitschr.  f.  d.  G.  W.'  1879 
p.  17  sq.,  ad  p.  181.  17.  —  P.  182.  32  in  amicitiarum  cod.  P; 
cf.  p.  178.  34  sq.  —  P.  182.  35   sunt  Gell.  I  3.  13,  itemque  p. 

183.  1  miro  consensu  opt.  codd.  Gelli  et  cod.  P  sunt;  ad  p.  168. 
6,  18.  3.  —  P.  182.  37  Plerique  edd.  orationem  sic  distinxerunt: 
ut  etiam,  si,  ut  etiam  pertineret  ad  declinandum  sit.  Ego  etiam 
et  si  divellenda  non  arbitror,  Ciceronemque,  cum  dicere  vellet: 
'ut  etiam  minus  iustis  voluntatibus  obsequendum  sit',  iam  ab 
initio  autem,  quid  faciendum  esset  {voluntates  adiuvandae), 
posuisset,  ne  adderet  subabsurde:  ''id  faciendum  sit',  praeser- 
tim  paulo  latius  fusa  oratione  substituisse  paulo  neglegentius 
id,  quod  eam  rem  sequitur:  declinandum  de  via  sit.  —  P.  183. 
2  tit  fama  cod.  P;  ad  p.  176.  24.  —  Ib.  sq.  de  via  sit  codd.  BVS*, 
Gell.  (nescio  quo  modo  erravi  in  Se^^flf.  ed.  H  p.  397),  Halm., 
Bait.,  Lahm.,  de  via  est  PMGDES',  Nauck.  —  P.  183.  7  colle- 
geretur  (del.  e  et  superscr.  i)  potest  uirtus  cod.  P;  ad  p.  170. 
36,  181.  17.  —  P.  183.  11  et  12  quod  cod.  P,  ut  p.  214.  8  ali- 
quod  AB'V',  224.  18  quot  coiT.  ex  quod  B;  ad  p.  163.  22,  rep. 
p.  334.  4.  —  P.  183.  12  posset  bis  codd.  omnes  praeter  E,  ut 
videtur.  —  F.  183.  14  eligendis  codd.  PDE,  Lahm.,  Nauck., 
delig.  M,  Bait.,  dilig.  GBSV,  Halm.;'  ad  p.  181.  17.  —  Ib. 
negligendis  cod.  P  superscr.  ti,  neglegentes  Halm.,  Lahm., 
Nauck.;  ad  p.  169.  2,  181.  17.  -  P.  183.  15  amicitias  codd. 
PMD.  Nauck.,  amicitiam  rell.,  Halm.,  Bait.,  Lahm.  —  P.  183.  22 


XXX  ADNOTATIO  CRITICA. 

f  add.  coni.  in  ed.  SeyfF.  11  quoad  utatur.  —  P.  183.  23  tempe- 
statis  codd.  PGM,  i.  e.,  ut  suspicor,  temptatis  superscr.  ex,  teni- 
peratis  BDESV.  —  Ib.  amicitia  codd.  EV,  Bait.,  Lahm.,  Nauck., 
aviicitiasPMG  (amiticias)  BS,  amicitiisl),  "'ut  videtur',  Halm.  — 
Ib.  ex  add.  —  P.  183.  26  sq.  sin  erunt  codd.  DE,  sinuerunt  P, 
sin  uero  erunt  MGBSV,  recentt.  edd.;  p.  169.  24.  —  P.  183. 
32  sq.  contemnendam  potentiam  cod.  P  corr.  ex  —  dum  —  tium. 

—  P.  183.  33  sint  codd  PMV*,  sunt  rell. ;  ad  p.  168.  6  et  169. 
24.  —  P.  183.  34  obscuratu  cod.  P;  p.  174.  22  et  24.  —  P.  184.  1  ut 
om.  cod.  P;  ad  p.  167.  13.  —  P.  184.  3  discendant  cod.  P,  disten- 
dant  M;  ad  p.  181.  17.  —  P.  184.  16  eligi  corr.  ex  eUgi  (p.  181. 
17),  V.  28  occulta  reserent.  lam  cod.  P;  ad  p.  166.  31.  —  P.  184. 
30  sq    fsemper  —  violatumj  ''cum  Ruhnkenio  et  Beiero'  Halm. 

—  P.  185.  7  debent  omnes  codd.;  p.  164.  31.  —  P.  185.  13 
Quin  all.,  Bait ,  Lahm.,  qui  in  cod.  P,  qu^  in  M,  quin  et  in 
GBESV,  atqui  in  D,  Quin  etiam  in  Klotz.,  Halm.,  Nauck.;  ad 
p.  169.  24.  —  P.  185.  14  mentione  cod,  P;  ad  p.  174.  24.  — 
P.  186.  15  quin  codd.  PMDE,  Bait.,  Lahm.,  Nauck.,  qui  non 
GBSV,  Hahii.  —  P.  185.  18  quom  scr.,  quin  codd.  PMGBSV 
Cin  G  etiam  qum  legere  possis'),  qui  in  E,  cum  edd.;  cf.  ad  p. 
166.  26.  —  P.  185.  24  etiam  codd.  PM  rutilio  et  p.  186.  27  rutilium. 

—  P.  185.  25  (^iuintum  cod.  P,  Halm.  tac,  Bait.;  p.  89.  1.  —  P. 
185.  28  posse  del.  alh,  Hahn.,  Bait.,  Lahm.;  v.  ''Zeitschr.  f.  d.  G. 
W.'  1879  p.  21.  —  P.  185.  31  sint  codd.  PBS,  Bait.,  Lahm., 
Nauck.,  sunt  relh,  Halm.;  ad  p.  18.  3,  168.  6.  —  P.  185.  33  inbecil- 
liore  codd.  PG\  inbecilliores  rell.  et  edd.;  ad  p.  169.  24.  —  P. 
185.  36  fuerint  ut  Halmi  codd.  etiam  PM  et  Non.  —  P.  186.  2 
duxerunt  codd.  DE,  ut  videtur,  Hahn.,  Bait.,  duxerint  PM, 
Lahm.,  Nauck.  fort.  recte,  dixerunt  GBSV;  ad  p.  168.  6.  — 
P.  186.  11   quaerunt  (p.    168.  15   et   173.  16)  —   exprobant   (p. 

166.  31),  V.  14  exprobantium  cod.  P.  —  P.  186.  18  se  extollere 
Halm.,  Lahm.  ed.  II.  —  P.  186.  20  ferre  et  contigit  (ad  p.  179. 
1.5)  praeter  codd.  BS*  etiam  P.  —  P.  186.  28  l.  cod.  P,  Lu- 
cium  Hahn.  tac,  Bait.,  Lahm.,  Nauck.;  ad  p.  89.  1.  —  P.  186. 
32  alterum  et  om.  codd.  PE  (p.  167.  13),  prius  M.  —  P.  186. 
34  hahere  debent  Lahm.  —  P.  187.  1  aestimandi  Momms.,  Bait., 
est  codd.  PMGDES,  e<  B,  **  Halm.,  Lahm.,  om.  Nauck.  —  P. 
187.  2  mores  disparia  sine  interp.  edd.  —  Ib.  sq.  secuntur  Halm. 
tac,  sequuntur  cod.  P,  Bait.,  Lahm.,  Nauck. ;  ad  p.  93.  30,  164. 
7.  —  P.  187.  8  quadam  cod.  P;  cf.  p.  167.  22.  —  P.  187.  9 
magnas  usque  ad  p.  188.  7  ne  etiam  in  lacuna  in  cod.  P.  — 
P.  187.  35  est  enim  cod.  M,  rell.  et  edd.  enim  est,  om.  est  D 
et  Nauck.  —  P.  188.  3  graviter  ac  temperate  et  offens.  Lahm. 

—  P.  188.  6  Ojpressae  esse  Halm.  e  suis  codd.,  Nauck.,  esse 
om.  cod.  M,  Non.,  Bait.,  Lahm.  —  P.  188.  10  ferenda  cod.  P  (p. 

167.  22),  ferundae  GE(?),  Halm.,  Bait.,  ferendae  MBE(?)S,  Lahm. 


ADNOTATIO  CRITICA.  XXXI 

Nauck.  —  P.  188.  25  et  rec.  edd.,  est  codd.  PGBS,  est  et  M,  onr 
DE.  —  P.  188.  27  ipse  codd.  PMBDSE  (hic  ante  a  se),  Bait., 
Lahm.,  Nauck.,  ipso  G,  Halm.;  ad  p.  133.  3.  —  P.  188.  28  sihi 
quisque  codd.  PME,  Nauck.,  quisque  sibi  GBS,  Halm.,  Bait., 
Lahm.  —  P.  188.  29  sn.  et,  ut  videtur,  195.  33  nunquam  raro 
exemplo  -cod.  P;  cf.  unquam  cod.  V  p.  212.  13,  quanquam  P 
p.  155.  13,  tanquam  {tantam  opt.  codd.)p.  423.  14;  quumdam 
p.  179.  6,  rep.  p.  303.  3.  —  P.  188.  32  ipsae  om.  codd.  GBS, 
Halm.,  ipsae  se  dilig.  E,  se  dil.  ipsae  D.  —  P.  188.  37  sit  pro 
fit  codd.  PMGDS,  est  B,  fit  'E,  ut  videtur'.  —  P.  189.  1  diligit 

—  anquirit  codd.  praeter  G,  Bait.,  Lahm.,  Nauck.,  diligat  — 
anquirat  e  G  Halm. ;  cf.  ad  p.  128.  35.  —  P.  189.  2  misceant 
(ad  p.  164.  31)  et  poene  cod.  P.  —  P.  189.  3  sq.  habere  taUm 
amicum  codd.  PM,  Bait.,  Lahm.,  Nauck.,  tal.  am.  hab.  GBDSV, 
Halm.,  tal.  hab.  am.  E.  —  P.  189.  5  quaeque  corr.  ex  quaequam 
(p.  105.  6)  et  deriderat  (p.  1G4.  31),  v.  10  caeteris  (seq.  s 
littera,  ut  p.  195.  17;  ad  p.  170.  10),  v.  16  pernitiosus  (ad  p. 
169.  17),  V.  17  lubidinem  (libidinetn  MGDE),  v.  21  sociatc 
superscr.  con  (p.  167.  13),   v.  30  operanda  (p.  166.  31)  cod.  P. 

—  P.  189.  35  iudicaris  codd.  PMD,  Bait.,  Lahm.,  Nauck.,  iudi- 
caveris  rell.,  Halm.  —  P.  189.  37  diligendis  recte  codd.,  Halm., 
Bait.,  Nauck.  (cf.  v.  14),  delig.  all.,  Lahm. ;  ad  p.  181.  17.  — 
P.  190.  9  Quamquam  del.  Madv.,  Bait.  Eodem  modo  inter- 
pretor,  quo  p.  184.  4:  Nam  quamquam  —  (v.  16)  de  ami^ 
citia;  v.  Seyff.  Lael.  p.  415  ex.,  ad  Tusc.  p.  279.  15,  III  22. 
52,  div.  II  39.  82,  fat.  7.  14  ex.,  legg.  II  16.  41  ex.,  off.  p. 
11.   31,   27.    15,    77.    34,   Tim.   p.    226.  6,   fam.   II  7.  2   ex.   eet. 

—  P.  lUO.  13  'contempnurd  cod.  P,  ut  saepe  boni  codd.  — 
P.  190.  18  contulerint  codd.  PMSV,  v.  20  tradiderint  PMD; 
ad  p.  168.  6.  —  P.  190.  27  que  pro  quem  (p.  174.  22  et 
24),  V.  28  adquirat  codd.  PM  {acquirat  E,  inquirat  D;  cf.  p. 
195.  18),  V.  30  possit  omnes,  v.  32  usquiain  P,  v.  33  sq.  abun- 
dantia  et  copia  PM  (p.  174.  22  et  24),  v.  36  possit  PM(?) 
(p.  181.  17).  —  P.  191.  8  tamquod  propter  aliquod  cod.  P; 
ad  p.  169.  2.  —  P.  191.  14  suspicionum  cod.  P,  Halm.  tac, 
Nauck.,  suspit.  M,  Bait.,  Lahm. ;  ad  p.  65.  4.  —  P.  191.  16 
sublevanda  omn.  codd.  (m  sublevandam  G,  in  sublevando  BS), 
Nauck.,  subeunda  Facciol.,  Madvig.,  Halm.,  Bait.,  Lahm.  —  Ib. 
offensio  est  codd.  PMD,  Nauck.,  est  offensio  rell.,  Halm.,  Bait., 
Lahm.  —  P.  191.  17  mouendi  cod.  P,  admonendi  M.  —  Ib. 
amici  Saepe  sunt  codd.  PMDE,  Bait.,  Lahm.,  Nauck.,  amici  sunt 
saepe  G,  Halm.,  sunt  saepe  amici  BSV.  —  P.  191.  30  adsenten- 
tatio  cod.  P;  ad  p.  164.  29.  —  P.  192.  4  peccasse  usque  ad  p. 
193.  4  de  Scipione  lacuna  in  cod.  P.  —  P.  192.  13  voluptatem 
etiam  cod.  M.  —  P.  193.  1  severum  codd.  MGDE,  Nauck.,  et 
severum  BSV,  Halm  ,  Bait.,  id  est  severtim  Klotz.,  id  est  vcrmn 


XXXII  ADNOTATIO  CRITICA. 

Lalim.  —  P.  193.  2  auris  cod.  M,  Bait.  ut  semper,  aures  rell. 

—  P.  193.  4  illa  codd.  MGD,  Halm.,  Bait.,  Lahm.,  illi  PBESV, 
Nauck.  —  P.  193.  5  magestas,  v.  6  romani  mi  cod.  P;  cf.  p. 
166.  27  et  164.  29.  —  P.  193.  11  coaptatio  omn.  codd.  —  P. 
193.  16  p  r  cod.  P  pro  praetore,  p.  r.,  sed  sup.  lin.  per,  6,  per 
BDESV;  ad  p.  163.  12  et  169.  24.  —  P.  193.  17  summa  del. 
multi,  mea  scr.  Lahm.;  v.  ''Zeitschr.  f.  d.  G.  W.'  1879  p.  19  sq. 

—  P.  193.  19  sm  pro  si  in  cod.  P.  —  Ib.  scena  cod.  G,  scana 
MBSV,  scamna  PDE;  ad  p.  165.  6  et  167.  22.  —  P.  193.  23 
peccatum  pro  pectus  (p.  170.  36),  v.  27  pernitiosa  (p.  169.  17),  v. 
28  delectur  superscr.  ta  (p.  166.  31)  et  si  pro  is  (item  M)  cod.  P. 

—  P.  194.  7  adsenator  codd.  PM;  v.  p.  166.  31.  —  P.  194.  12  et 
add.  post  enim  cod.  P  haud  scio  an  recte,  ut  interciderit  vel 
blandientem  vel  adsentantem;  nam  in  opt.  cod.  nihil  paene  omis- 
sum,  nihil  teniere  adiectum  est;  nam  si  ante  sj^es  p.  182.  7  M  quo- 
que  habet.  —  P.  194. 16  sq.  Utiga  se  simulans  cod.  P,  litigasse  simul. 
DG  (in  hoc  se  add.  sup.  lin.),  litigare  simulans  E.  —  P.  194.  21 
coamicos  omn.  codd.  (praeter  E?)  —  P.  194.  22  inlusseris  (inluseris) 
all.,  Bait.,  Lahm.  {illuss.),  ut  iusseris  codd.  (in  G  om.  tit),  elusseris 
Halm.,  Nauck.  —  P.  194.  30  virtus  semel  codd.  GDS,   Halm. 

—  Ib.  Quinte,  p.  195.  6  Fublium  et  Titum  ut  MBESV  pro 
Tiber.  (ad  p.  175.  21),  v.  11  Quinti  cod.  P;  ad  p.  89.  1.  — 
P.  194.  35  uccepit  codd.  PM;  ad  p.  181.  17.  —  P.  194.  36  duc- 
tum  codd.  PDE,  Bait.,  Lahm.,  Nauck.;  v.  ''Zeitschr.  f.  d.  G.  W.' 
1879  p.  17,  supr.  p.  4.  10  et  168.  6.  —  P.  195.  2  indigentia  corr. 
ex  indeg.  (p.  181.  17),  v.  3  exfrorescit  corr.  exfJor.  (ut  est  in 
GBESV,  exjjJor.  M)  cod.  P.  —  P.  195.  6  Galum  ad  p.  165.  23. 

—  P.  195.  12  olescentis  cod.  P,  si  recte  notavi;  ad  p.   166.  31. 

—  P.  195.  14  ex  alia  add.  Orell.,  Bait.  —  P.  195.  17  j'jcr«/-em- 
res  codd.  PM  {pervenias  G)  ut  p.  189.  10  seq.  litt.  s.  —  P. 
195.  18  semperque  PMBDS.  —  Ib.  sq.  an  requirendi  cod.  P, 
requir.  M,  adquir.  G,  acquir.  S,  inquir.  DE;  cf.  \).  190.  28.  — 
P.  195.  32  oblationis  et  p.  196.  4  odisset  sujDerscr.  cci  cod.  P; 
ad  p.  166.  31.  —  P.  196.  8  adfert  cod.  P,  affert  GDE,  Lahm., 
Nauck.,  affet  M,  adfcrret  rell.,  Halm.,  Bait. 

Paradoxorum  et  Timaei  idem  codd.  sunt  optimi,  qui 
LucuIIi,  de  nat.  deor.  cett.,  Vindobon.  V  et  Leidens.  AB. 
'FI.  ann.'  signif.  Fleckeiseni  ann.  phil.  a.  1864. 

P.  198.  8  volgus  cod.  B,  Bait,  ut  semper,  rell.  vulgus.  — 
P.  198.  22  sq.  [ab  ipsis  —   appeUantur]  FI.   ann.  p.  135,  Bait. 

—  P.  199.  3  ex  Socraticorum  unus  cod.  Aldi,  FI.  ann.  p.  276, 
Bait.,  exoticorum  codd.,  ex  otiosorumMa.rkl.,  Halm.,  ex  Stoicorum 
all. ;  cf.  Acad.  11  44.  136  sunt  enim  Socratica  pJeraque  mirabiJia 
Stoicorum,  quae  nccQddo^a  nominantur;  rep.  I  10.  16  homines 
Fgthagorei ,   pet.   cons.    12.   46  homo   Flatonicus.   —   P.    199.  4 


ADNOTATIO  CRITICA.  XXXIII 

(lepromfa  codd.  V'A,  Halm.  —  P.  199.  6  [clicij  poscet  Halin.; 
V.  Fl.  ann.  p.  280.  —  P.  199.  22  et  inprohi  Madv.,  Bait.,  Fl. 
ann.  p.  270,    etiam  inprohi  codd.,  Halm.  —  P.  200.  3  sq.  [haec 

—  videnturj  Halm.,  Bait. ;  quam  satis  est,  quod  ''cj[uid  h.  1. 
valeat,  difficile  esse  dictu'  ait  Halm.,  vakt  id,  quod  solet: 
quam  opus  est.  —  P.  200.  10  veterum  H.  A.  Koch.  piogr.  Port. 
1868  p.  42,  [regumj  Madvigio  auctore  Halm.,  Bait.  —  P.  200. 
12  escendit  codd.  A'B',  Bait.,  ascendit  VA-,  Halm.,  scendit  B*. 
• —  P.  200.  16  Saliorum  Bait.  praeclave  eraend.,  aliorum  codd., 
Halm.  —  P.  200.  .30  Kartliag.  Bait.;  ad  p.  84.  3.  —  P.  200. 
31  sq.  verba  quid?  minor  a  suis  cocld.  abesse  testatus  Halm. 
om.,  habent.  cett.  edd.  —  P.  200.  36  videntur  Moser.,  videlur 
codd.  V'.\B,  xnderetur  Y'^,  Halm.,  esse  —  rideretur  Bait.  —  P. 
202  13  [nonj  Fl.  ann.  p.  279,  Bait.;  ad  p.  124.  22.  —  P.  202. 
19  Mors  est  Halm.,  3Iors  terrihilis  est  vulg.,  om.  est  codd.  et 
Bait  ;  ad  legg.  p.  398.  25.  —  P.  202.  25  qui  te  florent.  'aliquot 
codd.  dett.',  qui  florent.  codd.  AB,  Halm.,  Bait.,  te  florent.  V;  v. 
Fl.  ann.  p.  275.  —  )b.  sq.  te  tuae  lubid.  torquent  'aliquot  dett.', 
FI.  ann.  p.  275,  te  lubid.  torquent  Baitero  auctore  Halm.,  Bait., 
tuae  lubid.  {Jib.  V)  torquentur  codd.  VAB,  tuae  te  libid.  torquent, 
tuae  libid.  te  torq.  all.  —  P.  202.  31  Ubere  om.  codd.  VA\ 
Halm. ;  V.  Fl.  ann.  p.  275.  —  P.  203.  17  transeundi  del.  Halm.; 
V.  Fl.  ann.  1.  1.  —  P.  203.  22  nascantur  codd.,  nascuntur  Halm., 
Bait.;  ad  fin.  p.  198.  9,  N.  D.  JI  11.  29  ex.,  15.  42,  III  14. 
36  ex.,  off.  p.  52.  35.  —  P.  203.  26  sapiente  cod.  B,  sapienti 
VA,  Halm.,  Bait.;  cf.  ad  p.  17.  35;  Acad.  II  24.  77  in  codd. 
AB  est  sapienti,  Halm.  et  Bait.  scr.  sapiente.  —  P.  203.  30 
pondo  auri  om.  Halm.,  Bait.,  auri  all.  —  P.  20'i.  33  huc  codd. 
ABV*,  hic  V,  huie  Halm.;  v.  Fl.  ann.  p.  280  et  cf.  ad  fin.  p. 
151.  29.  —  P.  204.  5  quaMo  codd.  VAB,  quoniam  Y'\  Halm., 
Bait.;  V.  Fl.  ann.  p.  277,  supr.  p.  11.  26.  —  P.  204.  24  iudi- 
cari  —  possint  codd.  [possim  VA'),  iudicare  —  possim  Heinio 
auctore  Halm.,  Bait.;  v.  FI.  aim.  p.  277.  —  P.  205.  12  sq.  Si  vis 

—  possunt  videri?  FI.  ann.  p.  131  sq.,  Bait.  (possis  etiam  Si  vis, 
sane  videantur  breviora),  si  uisa  {'uisae  A\  ut  videtur')  sint 
hreuiora.  leuiora  uideantur  qui  (quo  V)  possint  uideri  codd., 
Visa  sint  breviora,   leviora  qui  possunt?  Madv.   auctore  Halm. 

—  P.  205.  13  peccetur  codd.,  peccatur  vulg. ;  ad  p.  44.  30.  — 
P.  205.  20  dementem  hisanire  cod.  V,  Halm.,  dementem  omnes 
stuJtos  insanire  {omnes  stuJtos  insanire  expunct.)  B;  v.  Fl.  ann. 
p.  132.  —  P.  205.  32  sq.  f  senatus  Halm.,  cui  vera  videtur 
Borgersi  emendatio  senatus  nomine  in  re  publ.,  non  re  erat.  De 
nomine  senatus  v.  FI.  ann.  p.  277,  ad  Seyff.  Lael.  p.  123,  Vahlen. 
ind.  Berol.  aest.  1878  p.  8  sq.,  supra  p.  203.  34  virtutis  nomen 
reJinquatur.  —  P.  206.  2  comma  ante  non  non  recte  mihi  viden- 
tur  omisisse   cura  alii,  tum  Halm.   et  Bait.   —  P.  206.  15  sq. 

cic.  IV.  3  c 


XXXIV  ADNOTATIO  CRITICA. 

conscientiam  —  stare  te  invit.  rem  publicam  Fl.  ann.  p.  274, 
Bait.,  'quam  lectionem,  stare  rem  p.,  etiam  Moserus  se  pro- 
baturum  fuisse  dicit,  si  scriptum  esset  conscientiam\  constan- 
tiam  —  stare  —  rem  p.  codd.,  constantiam,  cum  —  staret  — 
res  p.  Halm.  —  P.  206.  22  exitum  codd.,  Bait.,  exilium  Halm. ; 
V.  Wesenberg.  obs.  in  Sest.  p.  35:  ''vocc.  similiter  desinentibus 
quasi  ludens  dicit:  reditum  mihi  gloriosum  iniuria  tua  de- 
dit,  non  exitum  calamitosum\  —  P.  206.  26  natura  {naturae 
A'V')  offensioni  multis  fuit,  ^natione  Bentley  recte,  ut  videtur; 
fortuna  Heine'  (Halm);  v.  FI.  ann.  p.  277.  —  P.  207.  3  non  eris  tu 
exul?  Exul  non  appelletur  is,  qui  Halm.,  Bait.,  non  omnes  te 
leges  exulem  esse  iubent?  appelletur  enim  is  civis  leep.  progr. 
Wolfenb.  1865  p.  21.  —  P.  207.  6  aedes  Bait.  —  P.  207.  27 
his  cod.  V,  iis  AB,  Halm.,  Bait.  —  P.  208.  2  recte  vivit?  FI. 
ann.  p.  132,  Bait.,  nisi  quod  interrog.  sign.  posuit  post  provisa 
est,  recte  sequitur  codd.  AB,  ''in  V  verbum  erasum  est  et  super 
Im.  scriptum  uiuit\  f  recta  sequitur  Halm.;  v.  p.  201.  26,  Sen. 
ep.  92.  24  rectius  vivat  oportet,  ut  heatius  vivat  cet.  —  P.  208. 
8  referuntur  ''pauci  codd.  dett.',  vulg.,  Bait.,  feruntur  VAB, 
Halm.  —  P.  208.  10  quidem  om.  cod.  V,  Halm.;  v.  FI.  ann.  p. 
145  et  275.  —  P.  208.  12  si,  ut  codd.  VA'B',  Bait.,  sicut  all., 
Halm.  —  P.  208.  17  sq.  Servi  igitur  omnes  improbi  Halm.,  Bait., 
serui  ig.  omn.  impr.  serui  codd.  —  P.  208.  22  et  arbitrio  codd. 
AB,  Bait.,  et  om.  V,  Halm.;  v.  Fl.  ann.  p.  275.  —  P.  208.  34  At 
del.  Seyffert.  schol.  Lat.  P  p.  141  n.  —  P.  209.  10  Non  dett.  codd., 
Ernest.  veri  simil.  (ad  divin.  p.  236.  10),  quamquam  ad  ea,  quae 
collegit  Madv.  fin.  p.  152,  addi  possunt  Tusc.  I  8.  17,  N.  D.  III 
37.  89,  div.  II  14.  33,  Halm.  ad  S.  Rosc.  29.  80  ex.  —  P.  209.  37 
precari  vulg.,  Bait.,  praecie  cod.  V,  praec  .  .  A,  prece  B  e  poster. 
in  ras.,  precibus  Halm.;  Fl.  ann.  p.  278.  —  P.  210.  33  sit 
''malim',  inquit  Halm.,  scr.  Bait.  (FI.  ann.  p.  279),  est  codd., 
Halm.;  cf.  p.  5.  35.  —  P.  211.  11  quae  add.  Brieger.  progr. 
Posn.  1873  p.  23.  —  P.  211.  16  ut  aiunt  Danaum,  quinquag. 
Halm.  'scil.  habuisse',  ut  aiunt  Danao,  quinq.  Bait. ;  v.  Fl. 
ann.  p.  278  sq.  —  P.  212.  7  locupletium  codd.  AB,  Bait.,  locu- 
pletum  V,  Halm.  —  Ib.  caedes  {'cedes  AB,  sed  edes  A  in  ras.') 
codd.,  clades  Ruhnk.,  Halm.,  Bait.  —  P.  212.  10  edictum  Manut., 
Madv.,  Bait.,  prob.  Halm.,  sed  scr.,  quod  est  in  codd.,  dilectum. 

—  P.  212.  29  sq.  sit,  possideat  —  sit  codd.,  Halm.,  est,  possidet 

—  est  Bait. ;  ad  p.  18.  3.  —  P.  212.  30  divitissimus  codd.  AB, 
Bait.,  ditiss.  V,  Halm.  —  P.  213.  12  tandem  fuit?  Wyttenb., 
Bait.,  tandem  fuit;  Halm. ;  FI.  ann.  p.  278.  — 

i^imaeus.  P.  216.  10  haut  cod.  B  corr.  ex  haud,  aut  V, 
haud  A  corr.  ex  aut,  haud  edd.;  ad  p.  169.  23.  —  P.  216.  15 
sit  codd.,  Bait.  I,  est  Bait.  II;  ad  p.  18.  3.  —  P.  217.  11  sq. 
cum  deus  eius  Klotz.,   ei  cum  deus  Lamb.,  Bait.  —  P.  218.  3<". 


ADNOTATIO  CRITICA.  XXXV 

vi  caloris  vel  frigoris  de  Halmi  sent.  Bait.,  vel  caloris  vi  vel 
frigoris  Klotz.  —  P.  219.  11  et  222.  2  rutund.  cod.  V,  Bait., 
sed  p.  224.  27  rotundavit ;  ad  N.  D.  p.  25.  23.  —  P.  221.  13 
[comparationemquej  Bait.  II  fort.  recte.  —  P.  222.  21  quaeque 
pro  cum  Orellio  auctore  Bait.  II.  —  P.  222.  28  et  de  Or.  coni. 
Bait.  II.  —  P.  223.  4  eaque  inter  se  concwsationes  codd.,  fort. 
quasque  inter  se  concurs.  —  P.  223.  9  attingimus  codd.,  Bait. 
II,  aUigimus  ed.  I;  cf.  ad  p.  179.  15.  —  P.  223.  10  sibi  Bait. 
II,  ibi  codd.,  unum  vulg.  —  P.  223.  14  tum  dett.  codd.,  tunc 
VAB,  Bait.,  sed  v.  13  ttan  add.  codd.  ante  animantia;  p.  214. 
5  quoque  ABV*  habent  tunc,  p.  224.  7  omnes,  ut  videtur,  et 
scr.  Bait.;  ad  N.  D.  p.  188.  29.  —  P.  224.  8  retulerunt  uno  t 
Bait.  I  tac.  —  P.  224.  15  expressa  Henr.  Stephano  auct.  vulg, 
fals.;  V.  Acad.  II  6.  18  m.  visum  impressum  effictumque  ex  eo. 
24.  77  m.  ex  eo  impressum  et  signatum  et  effictum,  I  5.  19  ex 
explanata  vocum  impressio.  —  P.  225.  9  [deos]  Or.,  Bait.  — 
P.  225.  11  eorum  codd.  B'G  (Gudian.),  eos  B*E  (Erlang.)  et  A 
in  ras.  (de  V  tac.  Bait.),  Bait.,  quod  non  intellego;  onoloi  xmv 
&ecov  Plat.  —  P.  225.  22   [eoi-umj  Bait.  II,   del.   Lamb.  —  P. 

225.  31  et  2-27.  17  iis  Or.,  his  {hiis)  codd.,  Bait.  —  P.  226.  11 
perement  codd.  A^B'V',  Bait.  II;  ad  N.  D.  p.  118.  13.  —  P. 

226.  21  imitaminique  Ot.,  Bait.,  fort.  recte,  nonnecess.;  TQSTtBa^s 
STtl  rrjV  Tojv  ^oacov  dri^iovQyiuv  ^ifiovfisvoi  rrjv  ifiijv  Svvaynv 
Plat.  —  P.  227.  17  contrarios  codd.,  contrarie  Henr.  Stephan., 
Bait.,  ivavricog  StsarrfKOtcc  Plat. ;  v.  Nipperd.  opusc.  p.  66.  — 
P.  227.  32  designasset  codd.  et  edd.,  Suid^satio&srrjaccg  Plat. ; 
ad  N.  D.  p.  11.  14.  —  P.  227.  35  sq.  scr.  cum  Bait.  II,  quod 
est  in  codd.,  vulg.  et  Bait.  I  ad  spatiorum  temporis  significa- 
tionem  notae  constitutae,  secl.  tamen  notae,  in.  ed.  II  del  ad. 
—  P.  228.  24  ante,  sig  nQoadsv,  add.  ad  fin.  p.  250.  19  et  cf. 
hic  p.  225.  12.  —  P.  229.  4  illincqtce  rell.  codd.,  illinc  A,  Bait., 
tllimque  credo  Cic.  scripsisse. 

In  fragmentis  non  omnia  infra  posui  quae  aliter  scripsi 
atque  Orell.,  Kayser.,  Baiter.  Plurimos  eorumlocorum,  qui  ante- 
hac  in  fragmentorum  numerum  relati  nunc  in  integris  Ciceronis 
libris  inventi  sunt,  indagavit  G.  L.  F.  Hoppe  progr.  Gumbinn.  1875. 

P.  235.  31  Mutone  Orell.,  Kays.  —  P.  237.  22  abfuit  Cic. 
codd.,  V.  25  Halm.,  ahest  Quint.  codd.  —  P.  237.  34  reo  peciinias 
Halm.,  in  se  poenas  Orell.,  ei  aversas  pecunias  Kays.  —  P.  240. 
30  inprobaretur  vulg.,  injyrobabatur  Kiessl.  et  Schoell.  —  P. 
240.  37  expectatio  fuit  K.  et  Sch.  —  P.  241.  32  religione  R.  G. 
Beck.  'Quaestionum  in  Cic.  pro  C.  Cornelio  orationes  capita 
IV',  diss.  Lips.  1877  p.  40,  quem  secutus  sum  in  ordinandis 
harum  oratt.  fragmentis,  officio  K.  et  Sch.  —  P.  242.  28  ser- 
vata  scr.,  observata  Momms.,  K.  et  Sch.,  firmata  vulg.  —  P.  243. 


XXXVI  ADNOTATIO  CRITICA. 

IG  sq.  Attulit  —  Attulisse  Madv.,  K.  et  Sch.  —  P.  246.  28  ob- 
rogat.  Beck.  1.  1.  p.  45  sqq.,  [de  Jegum  abrogationibusj  Madv. 
auctore  K.  et  Sch.  —  P.  246.  30  quo  derog.  Buechel.,  K.  et 
Sch.,  quo  decretum  est,  ut  ei  obrogaretur  Beck.  —  P.  248.  30  sq. 
sint  scr.,  sunt  vulg. ;  iubeat  discedere  K.  et  Sch.  Ciceroni  dant. 
—  P.  249.  5  ut  om.  cod.  et  vulg.  —  P.  249.  31  minari  Orell., 
id  minari  K.  et  Sch.,  damnari  cod.  —  P.  250.  10  iwopugn. 
Buechei.,  K.  et  Sch.  —  P.  250.  25  partim  etiam  quod  K.  et 
Sch.  —  P.  250.  34  quale  vulg.  —  P.  256.  8  Quod  enim  mihi  —?- 
Patric,  Hahn.  'Beitriige  zur  Berichtig.  und  Erganz.  der  Ciceron. 
Fragm.'  1862  p.  21,  Quid  enim?  mihi  — .  Arus.,  Kays.  —  P. 
258.  2  ante  minus  K.  et  Sch.  —  P.  258.  34  eis  Prisc.  {eis  rebus), 
his  Cic.  edd.  —  P.  259.  1  Qui  potius  quam  Quid  scribi  iussit 
Garaton.  ad  Cic.  Mil.  p.  321  Or.,  aliquid  coni.  Keil.  ind.  Hal. 
aest.  1879  p.  XI.  —  P.  261.  31  Nec  senatum  rcspexit  et  v.  34  sq. 
etiam  tum  Halm.,  K.  et  Sch.  —  P.  262.  12  supra  scr.,  sua  codd. 
et  edd.,  ''fort.  del.'  K.  et  Sch.  in  Addend.  —  P.  263.  25  sq. 
Ita  quidem  iud.  K.  ot  Sch.  —  P.  263.  31  mami  Mari  scr., 
mari  codd.  MP,  manu  S,  Mari  K.  et  Sch.  —  P.  265.  33  sit 
Manut.,  K.  et  Sch.  in  Addend.,  fuit  cod.,  K.  et  Sch.  —  P.  266. 
32  Quam  pro  Hanc  Maehly  'Zeitschr.  f.  d.  G.  W.'  1870  p. 
822  probab.  —  P.  267.  32  a  (ab)  suis  Sigon.,  auus  suus  cod., 
ab  wbe  RobertelL,  K.  et  Sch.  —  Ib.  ibi  del.  que  Rau., 
K.  et  Sch.  —  P.  269.  1  cum  a  ludis  contionem  avocavit 
rest.  Madv.  Adv.  II  p.  244,  pro  l.  othone  edd.  —  P.  269.  24 
agam  id.  ib.  —  P.  270.  19  /-  add.  —  P.  270.  31  [patefactaj, 
sublata  [delataj  Hahii.  —  P.  271.  1  sq.  in  senatum  sunt  iniro- 
ducti  Hahn.,  in  senatus  fide  posui  Madv.  Adv.  II  p.  244  sq., 
senatus  fidem  interposui  scribend.  videtur.  —  P.  271.  22  eo 
tempore,  quo  Ziegler.  mus.  Rhen.  XXVII  p.  433,  cum  eo  tempore 
Bait.  —   P.  272.  14  petiverunt  Ziegler.,  petivcrant  Bait.  —  P. 

273.  4  quom  Hahn.  ''Beitraege'  p.  15  ex.,  quo  edd.  —  P.  273. 
8  vide,  an  Cicero  non  scripsit,  fortasse  scripsit  vide,  ut.  —  P. 

274.  4  sq.  et  13  sq.  Kayserum  secutus  sum,  Halm.  1.  1.  p.  16 
ubi  nihil  habeo,  ibi  fuisse,  quo  adire  nemini  non  Hcitumst.  O 
inpotentem  {jpatentem  cod.)  adv.  —  P.  276.  24  simul  add.  e  cod. 
Ziegler.  mus.  Rhen.  XXVII  p.  434.  —  P.  277.  8  [nostrisj  lectori- 
bus  Bait.,  Kays.,  non  lect.  cod.,  non  del.  Ziegler.  p.  434.  —  P. 
277.  11  variae  coni.  Orell.,  Ziegler.  1.  1.,  varia  Bait.,  Kays.  — 
P.  277.  12  sq.  usus  fuit  in  euni  P.  Clodius,  cum  leg.  int.  Bait., 
Kays.,  v.  Ziegler.  1.  1.  —  P.  277.  31  sqq.  Scholia  cur  adiecerim, 
ipsa  docebunt.  —  P.  279.  21  est  auteni  Ziegler.  1.  1.,  autem  est 
Bait.  —  P.  279.  32  re  pertimesc.  cod.,  Bait. ;  v.  Ziegler.  1.  1.  —  Ib. 
senatus  consuUum  Bait.,  senatus  consuUus  cod.,  sen.  consultis  coni. 
Or.  —  P.  280.  19  desistere  coni.  Orell.,  desinere  Bait.  —  P.  280. 
28  sq.  tit  et  iptsi  f  eum  in  cens.  acq.  perv.  v.  Ziegler.  mus.  Rhen. 


ADNOTATIO  CRITICA.  XXXVII 

XXVII  p.  435,  ut  f  et  istorum  in  censum  aeq.perv.  Bait.  —  P.  281.  6 
.  .  .  turae  Ciceroni  trib.  Bait.  —  P.  281.  10  aestumandam  Ziegler. 
1.  1.,  aestim.  Bait.  —  P.  281.  15  delapsa  scr.,  dil.  Bait.  —  P.  2s2.  3 
enim  Ziegler.  1.  1.,  om.  Baiter.  —  P.  282.  27  coeperit  Bait.  — 
P.  282.  33  conatur  coni.  Orell.,  cogitatur  Bait.  —  P.  283.  25 
i.  e.  ano  ^ovli^GBcog  kccI  8vvcc(is(aq  Ziegler.  1.  1.  p.  4'<5  sq.,  om. 
Bait.  —  P.  283.  26  pueritiae  facit  mentionem  em.  Orell.,  /-  peri- 
tiae  facit  meliorem  Bait.  —  P.  283.  30  copiam  Ziegler.  mus. 
Rhen.  XXVII  p.  436,  'moram  dubitanter  in  cod.  legit'  Mai., 
Bait.  —  P.  284.  2  augmenta  Ziegler.  1.  1.,  argumenta  Bait.  — 
P.  284.  12  esse  add.  Froehlich.   in  Fleckeis.    ann.  1864  p.  209. 

—  P.  284.  31sqq.  v.  Nipperd.  mus.  Rhen.  XIX  p.  586.  —  P. 
285.  10  probavit  pro  protulit  Or.  et  Kays.  errore,  ut  videtur.  — 
P.  285.  19  Orationem  Pro  negotiatoribiis  Achaeis  detexit  Madv. 
Adv.  I  p.  155.  —  P.  286.  29  ducitur  Madv.  Adv.  H  p.  538, 
dicitur  vulg.  Quod  addi  solet  ut  tertium  fragm. :  Possum  dicere, 
non  solum  pro  Caelio  invenitur,  sed  etiam  pro  Corn.  I  18  p 
245.  9.  —  P.  287.  16  tct  ipsi  iudicare  potestis  Halm.,  Kayser., 
iit  ipse  iudicare  potes,  viridi  Froehlich.  in  Fleckeis.  ann.  1864 
p.  211,   vepallido  Maehly  'Zeitschr.  f.   d.  G.  W.'  1870  p.  825. 

—  P.  288.  16  coruscans  Gul.  Freundio  auctore  Halm.,  conificans 
codd.,  cornificans  Bonnell.,  Bait.  Irg.  L  3  p.  144.  —  P.  288. 
24  non  esse  detrectationem  (sic  Hahn.)  circa  f  pacem  Kays.  — 
P.  289.  23  'a  Parmenone  aliquis  scribendum  est'  Madv.  Adv. 
II  p.  244,  Parmeno  alioqui  Halm.,  [ParmenoJ  alius  quis  Kays.  — 
P.  290.  1  de  Asicio  v.  Buechel.  mus.  Rhen.  XXV  p.  170.  — 
P.  290.  2  De  orationibus,  quae  feruntur  Pro  Atratino,  sexta 
Kayseri,  et  undecima,  Pro  L.  Corvino,  et  tricesima  altera,  Pro 
Caesare  Vopisco,  v.  Madv.  Advers.  II  p.  245.  —  P.  291.  26 
exsistat  cod.,  exsistit  Bait.;  ad  p.  61.  15.  —  P.  294.  12  Quem 
si  videres  non  de  exercitu  retin.  queri,  sed  de  eo  Quicherat., 
non  te  (sic  Kays.)  exercitu  retin.  tuereris,  sed  eo  'scribendum 
est',  inquit  Madv.  Adv.  II  p.  245.  —  P.  295.  19  ferret  codd.,  fert  et 
all.,  Quich.  —  P.  296.  18  sq.  togatus  —  togati  codd.,  sagatus  — 
togati  Bait.  —  P.  296.  28  constaret  Halm.  'Beitraege'  p.  31, 
Bait.,  constat  aut  constet  codd.  —  P.  296.  31  sq.  At  de  statua 

—  quum  ea  deiecta  esset  Quicher.  —  P.  297.  5  vel  peditis  vel 
militis  autem  Madv.  Adv.  II  p.  245.  —  P.  297.  9  adhuc  Luc. 
Mueller.  in  Fleckeis.  ann.  XCV  p.  494.  —  P.  297.  10  habemus 
Quicher.  tac.  —  P.  297.  18  antiquus  sum,  oriundus  Madv.  Adv. 
II  p.  245,  antiquissimum ,  oriundum  codd.,  vulg.,  antiquis  sim 
oriundus  Quicher.  —  P.  297.  28  Antio  et  antitio  codd.,  Antistio 
Quich.  —  P.  298.  5  concalefecimus  Quich.  —  P.  299.  15  scribend. 
videtur  vel  quod  te  tantum  amat,  ut  me  aud.  prov.  —  P.  299.  17 
Hoc  frgm.  cur  omiserit  Bait.,  nescio,  Orell.  habet  p.  971  lib.  VIII  1. 

—  P.  300.  15  iUimaU  quid  cod.  Bem.,  iUinc  aliquid  Toernebl., 


XXXVIII  ADNOTATIO  CRITICA. 

Halm.,  illim  niali  quid  Bait.  —  P.  303.  22  attium  codd.,  ut 
test.  Quich.,  'jn  Leid.  tt  superscr.'  Gerl.  et  Roth.  —  P.  303 
frg.  6  non  debebant  omitti,  quae  addit  Seneca:  Alia  deinceps 
adicit,  quihus  et  priorem  aetatem  complorat  et  de  praesenti  queri- 
tur  et  de  futura  despcrat,  quibus  coarguitur,  ut  opinor,  Buecheleri 
(mus.  Rhen.  1879  p.  355)  aut  opinio  Senecam  censentis  nondum 
legisse  epistulas  ad  Atticum,  sed  ex  recitatione  aliove  quo 
modo  nihil  nisi  istud  nomen  ac  mirabile  vocabulum  (semiliber) 
tenuisse,  aut  repudiatio  coniecturae  Lipsi  Axium,  quam  nos  cum 
Baitero  secuti  sumus;  nam  in  cod.  Mediol.  est  atticum.  —  P.  304. 
2  sqq.  Plus,  sicut  in  plerisque,  maioris  —  magis  discrevit  Quich., 
quod  non  intellego;  cruces  add.  —  P.  304.  5  deserendam  Madv. 
Adv.  II  p.  245,  desiderandam  codd.  et  edd.  —  P.  308.  28  In 
opt.  cod.  Bodleiano  esse  est  Ciceronis  pro  deiotaro  quid  igitur 
pro  deum  imortalium  artificiose  prior  ea  — ,  artificiose  et  p7'ior 
etiam  in  cod.  Leid.,  docuit  me  C.  Dziatzko.  Sub  illo  artificiose 
fortasse  latet  Ischomache;  Xen.  quidem  IJQog  xwv  Q^^wv^  ftpriv 
iyw,    io   'lcxo^axB ,    ti   TiQarov   SiSda^nsLV    r]QXOV   avtrjv;.    —   P. 

311.  16  cod.  BodL  dempta  sillaba  complura  primus  dicit  dicito 
Cato  originum  quinto  (y)  fana  in  loco  compluritiem  in  protagora 
confirmanda  genera  compluria;  confirmanda  etiam  Leid.  —  P. 

312.  24  sqq.  ''Sine  dubio  frgm.  esse  Ciceronis  libri  de  auguriis 
deperditi'  videtur  P.  Regello  'De  augurum  i^ubl.  libris',  diss. 
Vratisl.  1878  p.  3  n.  2.  Verba  sine  dubio  non  sunt  Ciceronis, 
sententia  autem  fere  expressa  est  de  div.  I  6.  1 1  sq.,  furor  appel- 
latur  ib.  31.  66.  —  P.  314.  4   belUca  instituta  coni.  Or.  —  P. 

314.  11  esset  e  cod.  Emmerano  Halm.  ''Beitraege'  p.  35,  Bait., 
est  vulg.  —  P.  314.  13  Quod  subiciunt  frgm.  (Or.  n.  24,  Bait. 
n.  23):  aut  tandem  doceas,  quod  vix  cuiquam  contigit,  de  eo  v. 
Thilo  Serv.  I  331  p.  118.  —  P.  315.  2  hunc  Quicherat.,  mme 
cod.  Par.,   om.  vulg.  —  P.  315.  21  bellica  res  Or.,  Bait.  —  P. 

315.  23  autem  ad  Halm.  ''Beitraege'  p.  35.  —  P.  315.  30  ex- 
plicando  Aristoteli  all.,  Bait.,  Aristotelem  cod.  Par.;  legis  Quich. 
tac.  —  P.  317.  14  esset  Halm.  'Beitraege'  p.  35  ex.;  rectum  et 
hon.  tralatic.  err.  edd.  —  P.  317.  33  De  frg.  42  (de  rep.  I 
frg.  5)  V.  Halm.  1.  1.  p.  36.  —  P.  318.  22  si  qui  forte  scripsisse 
Ciceronem  suspicor.  —  P.  319.  13  apta  atque  pendens  Halm. 
'Beitraege'  p.  36,  Bait.,  aptaeque pendens  codd.  Non.,  apteque pen- 
dens  vulg.  —  P.  319.  20  in  obscuratione  vulg.;  v.  21  raptus  coni. 
Or.  —  P.  319.  22  sqq.  Tune  —  increpas?  vulg.  —  P.  320.  29 
eum  vulg.  nulla  idonea  causa.  —  P.  320.  32  incertam  et  in- 
definitam  Quich.,  incertam  et  deinfinitam  cod.  Par.,  incertam  et 
infin.  marg.  ed.  luni  recte,  ut  videtur,  certam  et  definitam  viam, 
sed  vulg.  —  P.  320.  37  sq.  Imbecillis  Non.,  Bait.,  ImbecHlus 
vulg.  recte.  —  P.  321.  6  sq.  Si  ad  iuv.  lib.  copia  voluptatum 
accessit,  gliscit  Madv.  Adv.  II  p.  245,  ad  iuv.  hih.,  copia  vohipt. 


ADNOTATIO  CRITICA.  XXXIX 

gliscit  Patric,  Halni.  'Beitraege'  p.'  36  sq.,  Bait.  —  P.  323. 
31  sq.  Aegyptium ,  acre;  alterius,  sicut  mel  Hymettium,  [dulce] 
dicimus  Quicher.,  sic  acidum,  ut  acetum  Aeg.  Halm.  'Beitraege' 
]).  38  sq.,  melius,  ut  opinor,  priores  sic  dulce,  ut  ac.  Aeg.  — 
P.  324.  27  horum  corpora  ut.viva,  v.  28  artissime  Bernays.  de 
dialog.  Arist.  p.  144.  —  P.  325.  18  quod  sentimus  August.  edd. 

—  Ib.  et  si,  V.  26  implicaverint,  v.  29  repetendo,  v.  31  artubus, 
V.  32  paululum  (ad  p.  143.  4)  Claud.  Taur.  —  P.  326.  n.  103 
add.  Usener.  mus.  Rhen.  XXVIH  p.  391.  Quod  praeterea  Hor- 
tensio  vindicavit  frgm.  Devit  ''Sentent.  M.  Terent.  Varronis' 
Patav.  1843  p.  81,  Vincent.  Bellov.  Spec.  doctrin.  IV  13  (non 
V  12  in  tribus  iis  edd.,  quas  inspexi)  T.  H  p.  309  ed.  Duac. 
a.  1624  Tullius  in  dialogo  ad  Hortensium:  Nulla  quidem  virtus 
esse  potest,  nisi  gratuita  sit;  nam  quae  vohqjtate  quasi  mercede 
aliqua  ad  officium  impellitur,  non  est  virtus,  sed  fallax  quaedam 
mutatio  (miituatio?)  ac  sinmlatio  virtutis,  ""dialogus  ad  Horten- 
sium'  non  est  "'Hortensius',  sed  Academica;  v.  Baiter.  p.  56.  — 
P.  330.  3  a  cognitione  Or.,  Bait.  —  P.  332.  20 sq.  aeream  leaenam 
Spengelio  auctore  Orell.  et  Bait.  fals.  —  P  334.  7  praefatus  e 
cod.  Emmerano  Halm.  ''Beitraege'  p.  32,  profatus  edd.  —  P.  334. 
11  tenet  scribi  oporteret,  si  constaret  verba  non  pendere.  —  Ib. 
«cHalm.  1. 1.  ex  eodem  cod.,  Bait.,  aut  vulg.  —  P.  334. 19Halm.  1. 1. 
p.  33  e  cod.  Emm.,  qiiam  primum  mori  et  tamquam  ex  incendio 
effugere  vioJentiam  fortimae  vulg.   et  sic  Bait.   del.  violentiam. 

—  P.  335.  27  Amphionis  Ald.,  Orell.,  all.  —  P.  337.  6  Gallos 
edd.,  Cajos  codd.;  v.  ad  p.  148.  34.  —  P.  337.  36  frg.  17  add. 
Halm.  '^Beitraege'  p.  34;  sed  Seneca  de  tranq.  an.  11.  4  non 
Consolationis  locum,   sed  pro  Mil.  34.  92   expressisse  videtur. 

—  P.  339.  27  psalteria  III  nefas  duxi  viro  optimo  Vincentio 
eripere   et  substituere   cum  Baitero  levem  aliquam  psaltriam. 

—  P.  341  Inter  'fragmenta  librorum  deperditorum  philosopho- 
rum'  rettulit  Baiterus  j).  77—83  n.  XV  'locos  philosophorum 
Graecorum  a  Cicerone  in  Latinum  conversos' ;  quos  omittendos 
putavi  non  tam,  quod  non  sunt  'fragmenta  librorum  deper- 
ditorum'  (nam  carmina  Homerica,  Aeschylea  cet.  non  rectius 
in  Ciceronis  fragmentis  numerantur),  quam  quod  tam  paucos 
seligere  nuUa  ratio  est.  —  P.  344.  24  stasin  Haupt.  op.  III  p. 
480,  f  sapasim  Halm.,  qui  cum  in  Pansam  vulg.  —  P.  345. 
34  sq.  V.  Ritschel.  op.  IV  p.  251. 

P.  360  sqq.  In  Groti  sui^plementis  Arateorum  quam  potui 
accuratissime  secutus  sum  ij^sius  'syntagma  Arateorum'  a. 
1600;  reieci  igitur,  et  quae  'passim  emendanda'  censuerunt  poste- 
riores  editores,  et  quae  tralaticio  errore  propagarunt,  nisi  quae 
ipso  Grotio  invito  peccata  videbantur,  velut  Phaen.  v.  32  nitidas, 
Progn.  V.  25  Nosce,  v.  227  ora.  Orelli  et  Baiteri  communes  quos- 
dam  errores  (Progn.  202  varia,  246  purpuream,  336  si  frig.)  aut 


XL  ADNOTATIO  CRITICA. 

Baiteri  proprios  (Phaen  519  his,  Progn.  v.  333  non  pro  nain  etc.) 
non  commemoravi. 

V.  39  sq  sed  illa  Se  fidunt  Grot.,  sed  iUa  Confidunt  Or.,  libenter 
Hac  fid.  Klotz ,  usque  Bait.  —  V.  63  sq  Quod  caput  —  subito- 
que  recondit  (ut  Cic.  codd.)  —  jmrte  —  una  Hyg.  Poet.  astr.  IV  3. 

—  V.  91  sq  tollit  se  parte  sinistra,  Ac  Serta  attingunt  summae 
Min.  recentt.  edd.  —  V.  100  Sub pedibus profertur  Prisc.  —  V.  lio 
In  magnove  foro  lateve  pat  pilat.  recc.  edd.  —  Y.Wi  At  pro  Sed 
recc.  edd.  —  V.  120  Moribus  et  versis  versa  est  prior  ipsa  vol. 
recc.  edd.  —  ¥.124  Migrarat  pro  venisset  recc  edd.  —  V.  158  et 
spirant  fiamine  longo  Bait.  —  V.  165  Sub  laeva  is  Grot.,  Or.  — 
V.  179  sq.  lam  Tauri  —  feruntur  Bait.,  Sed  pes  Aurigae  dexter 
cornuque  sinistrum  Tauri  uno  igne  micant ,  x>ariterqiie  feruntur 
uterque  Grot.,  Or.  —  V.  225  tetigit  pro  feriit  et  prosiluit 
recc.  edd.  —  V.  246  pjaulum  praelabitur  antc  et  v.  247  horri- 
feris  codd.  N.  D.  II  43.  111,  praelabitur  etiam  Arat.  codd.,  sed 
V.  V.  370,  642,  706.  —  V.  263  Haee  Bait.  invitus,  ut  videtur. 
• —  V.  310  vagato  codd.,  Grot.,  cui  vitio  accommodati  sunt  v. 
312  sq.,  quos  recte  om  all.,  Orell.  —  V.  318  plexum  codd. 
N.  D.  II  44.  113,  sed  AB  superscr.  /";  quamquam  etiara  v.  556 
codd.  habent  inflexus.  —  V.  373  rostris  Hygin.  —  V.  375 
Sicuti  codd.,  ut  p.  136.  29,  Or.,  Bait  —  V.  381  sq  Inde 
giib.  tendens  a  puppe  volante  Clari  post.  Canis  vest.  tangit 
Hygin.  —  V  388  inlustris  Or.,  Bait.,  inlustri  Cic.  —  V.  452 
scr.  clare.  —  V.  406  Ante-canis  Lamb.,   Or.,  A^itecanem  Bait. 

—  V.  512  distinguitur ,  ipso  Subter  testarum  cava  tegmina,  et 
intus  et  extra,  Lumen  habens,  saevi  sed  vis  horrenda  Leonis 
Pectoribus  —  Grot,  —  Lacun.  post  v.  517  sic  expl.  Grot. : 
Hle  quidem  a  Boreae  cancro  connectitur  auris  et  v.  518  sic 
scnps. :  Alter  ab  infernis  contra  connitur  Austris.  —  V.  569 
prosectae,  v.  576  prosecto  ex  opt.  cod.  Harl.  Or.  et  Bait.  —  V. 
574  f  om.  Bait.,  pergunt  eludere  pisces  coni.  Or.  —  V.  596 
simul  ac  primo  {primum  all.,  Bait.)  supero  se  lumine  codd., 
simul  ut  supero  se  lumine  ed.  princ,  simul  ut  supero  se  totum 
Grot.,  Or.,  simul  ut  supra  se  toto  lumine  all.  —  V.  GOO  revolsa 
Bait.,  revisa  codd.,  repuJsa  ed.  princ,  vulg.  —  V.  667—671  Groti 
suppl.  om.  Or.  —  V.  744  cessansne  Grotium  corrigentes  recc.  edd. 

—  Prognostica  v.  31  etiam  Grot.,  etenim  corr.  in  Corrig.  — 
V.  152  utrumque  Groti  edit.  sine  dubio  errore,  quem  nemo 
posteriorum,  ut  videtur,  correxit.  —  V.  158  ora  recc.  edd.  non 
minus  absurd.  —  V.  220  Isid.  Origg.  XII  7.  37  p.  406  Luscinia 

—  quasi  lucinia.  Eadem  et  acrcdula,  de  qua  Cicero  in  Pro- 
gnosticis:  Et  matutinos  exercet  acredula  cantiis.  —  Post  v.  233 
tres  vers.  del.  Grot.  in  Errat.  —  V.  266  ante  om.  add.  in  Errat. 
Grot.  —  V.  330  Et  modica  edd.  vulg.  —  V.  415  ternis  ut  sit 
Grot.,  corr.  in  Errat. 


ADNOTATIO  CRITICA.  XLl 

P.  394.  5  sqq.  v.  G.  Schulz.  jnogr.  Neu-Iluppin.  1868  p. 
9—15.  —  P.  394.  25  Alcyonibus  all.,  Quicherat.,  alcion  codd., 
edd.  vel  Alcyon  hunc  vel  AJcyoncm.  —  P.  395.  3  affers  Ritschel. 
mus.  Ilhen.  XV  p.  G28  et  v.  4  dulcia  miscens.  —  P.  401.  32 
foitunam  et  censa  peredit  Quicherat.  —  P.  405.  21  Ecfetos 
Ries.,  Et  foetos  cod.,  Bait.,  Effoet.  Pithoe.,  effet.  Buech.  —  P.  405. 
23  iubar  exspirat  lan.  Helvetius  prob.  Buechel.,  iubar  est  spirans 
cod.,  iubare  spirat  Bait.  —  P.  405.  25  urgentur  himina  Buechel., 
uigentumiflumina  cod.,  vigent  ubi  flumitia  Bait.,  vigent  vi  lumina 
Ries.,  videntur  lumina  Roscher.  act.  soc.  phil.  Lips.  I  p.  94.  — 
P.  405.  27  simul  astra  Baehrens.  Fleckeis.  ann.  1872  p.  49.  — 
P.  405.  28  aetherio  Heins.,  Buech.,  aeterno  cod.,  Bait.  —  P. 
407.  30  declamare  codd.,  Madv.  op.  II  p.  121  sq.,  declamare  aut 
declamitare  solitos  vulg.,  declamasse  Kiessl.  —  P.  408.  3  quoniam 
scr.,  cum  vulg. ;  v.  ad  p.  81.  20.  —  P.  408.  25  sequitur  apud 
Orell.  (n.  16  et  17)  et  Bait.  (n.  37  et  38)  non  solum  Schol. 
Lucan.  VII  559  currentem,  ut  dicitur,  occupavi  sine  dubio  cor* 
ruptum  ex  incitavi,  sed  etiam  Serv.  Verg.  Aen.  11  157  Nemc 
umquam  sapiens  proditori  credendum  putavit,  quod  ipse  Bait. 
indieavit  totidem  verbis  inveniri  Verr.  I  15.  38.  —  P.  409. 
4  sq.  Sic,  ut  scr.,  cod.  Bodl.  a  Dziatzkone  coll.,  factum  est  rell. 
quoque  ab  eodem  inspecti,  vulg.  verum  tamen  fac,  tametsi  cri- 
minosum,  id  est  faJsa  insimulatio  est.  —  P.  409.  20  aQKxa  Becker. 

—  P.  410.  34  sqq.  Halm.  'Beitraege'  p.  35  in.  Crecelio  assen- 
tiri  videtur  libris  de  gloria  vindicanti  et  scribend.  suspicatur 
vt  ineptos  inridet.  —  P.  411.  5  aequabilitas  vulg.,  aequalitas 
Eyssenh.,  Gardth.,  qualitas  cod.  —  P.  411.  23  foi-em  pro  picem 
Orell.  p.  1060  n.  3.  —  P.  413.  34  subic.  Baiter.  frgm.  (36) 
'Inberbi''  dicuntur,  non  Hnberbes\  Sic  enim  et  Varro  —  — 
et  Cicero:  inberbum  perduxit,  non  inberbem.  Charis.  p.  95.  19. 
Scribend.  esse:  "'inberbum'  dixit  (de  dom.  14.  37)  vidit  Hoppe 
progr.  Gumbinn.  1875  p.  1,  et  sic  scr.  Keil.  Bed.  orthogr.  T. 
VII  p.  276.  27.  —  P.  414.  2  ut  Mar.  Plot.,  et  Prob.  —  P.  414.  17 
Curriculum  scr.  dubit.,  ctm-iculus^^on.  codd.  et  edd.  —  P.  415.  6 
quoniam  coni.  Halm.  ap.  Bait.  ed.  Or.  II  vol.  II  p.  1421,  cum 
codd.  et  edd. ;  v.  ad  p.  81.  20.  —  P.  415.  12  itt  se  ipse  opt. 
codd.,  Bait.,  71^1  sese  vulg.  et  is,  qui  in  ed.  Tauchn.  has  decla- 
mationes  recognovit,  Kayserus,  credo,  nam  Baiterum  rem  longe 
aliter  administraturum  fuisse  certo  scio.  —  P.  416.  26  sq.  remo- 
vetur  codd.,  Bait.,  commovetur:  illud  vero  amicitiae  [tantumj,  hoc 
virtutis  est  animi  Lamb.,  Kays.  —  P.  417.  7  iis  ex  opt.  codd.  Bait.  — 
P.  417.  8  i)rofeceris  codd.,  perfeceris  edd.  —  P.  417.  16  concilio 
codd.,   Bait.   et  del.   in  Kays.  —  P.  417.  21  et  om.  all.,    Kays. 

—  Ib.  sq.  in  civitate  insidias  codd.,  insidias  in  civitate  edd.  — 
P.  417.  22  sq.  (quo  iure  —  sequens?)  Kays.,  :  qiio  iure  —  sequeris? 
codd.,   Bait.  —  P.  417.,24sq.  nunc  et  post  eorum  et  post  eos- 


XLII  ADNOTATIO  CRITICA. 

dem  add.  vulg.,  Kays.,  post  eosdem  etiam  Bait.  —  P.  418.  21 
mentitum  esse  videatur  opt.  codd.,  Gud.  A  et  Tegems.,  Bait.,  Kays., 
mentitum  esse  videar  dett.  codd.  —  P.  418.  26  debebitis  opt. 
codd.,  Bait.,  debetis  cod.  Giss.,  vulg.,  Kays.  et  p.  419.  3  debe- 
bitis  codd.  praeter  G,  Bait.,  Kays.,  debetis  G,  vulg.  —  P.  418. 
30  uti  all.,  Kays.  —  P.  419.  4  potuero  codd.,  Bait.,  potero  vulg., 
Kays.  —  P.  419.  11  foverit  coni.  Bait.,  M  (v.  10),  quos  pro- 
tulit  Scipiones  et  Metellos  vel  Fabios  e  cod.  G  Kays.  —  P.  419. 
12  suae  gestae  opt.  codd.,  Bait.,  gestae  suae  G,  Kays.  —  P. 
419.  18  maior.  meis  codd.  TB  (Benedictob),  meis  maior.  AG,  Bait., 
Kays.  —  P.  419.  22  mihi  noli  codd.  AG,  Bait.  —  P.  419.  36  in 
urbe  codd.,  Bait.,  in  hac  urbe  vulg.,  Kays.  —  P.  420.  4  togatus 
[armatos]  Bait.,  armatos  om.  codd.,  Kays.  —  P.  420.  9  in 
Jdstoriis  edd.,  cf.  Tusc.  p.  293.  12,  311.  3,  IV  33.  70  in.  —  P.  420.  10 
f  add.  —  P.  420.  11  [illumj  Bait.  —  Ib.  in  hoc  ordine  Lamb., 
Bait.,  Kays.,  v.  p.  422.  35,  423.  29,  Aur.  Vict.  Caes.  5  palam  senatu. 

—  P.  420.  22  est  pro  sit  coni.  Bait.,  scr.  Kays.;  ad  p.  5.  35.  —  P. 
420  27  tuos  tac.  Bait.,  tuas  vulg.,  Kays.  —  P.  420.  28  satis 
[esj  materiae  habes  scr.,  es  satis  (sic  cod.  A,  rell.  satis  es) 
mat.  habens  codd.,  edd.  —  P.  420.  37  essem  recte  codd.,  esse 
edd. ;  illud  est  ^illud  utilius  duxi  quam  hoc',  hoc  quasi  'nolui 
dissensionis  causa  esse  illudque  utilius  duxi'.  —  P.  421.  5 
superet  codd.,  vulg.,  superat  Kays.  —  P.  421.  11  tantum  mihi  opt. 
codd.,  Bait.,  mihi  tantum  vulg.  Kays.  —  P.  421.  12  adversarius 
codd.,  Bait.,  inimicus  vulg.,  Kays.  —  P.  421.  13  sq.  mdriverunt 
Bait.  tac,  metuerunt  all.,  Kays.  —  P.  421.  19  Neqiie  enim  all., 
Kays.  —  P.  421.  23  egregiae  cod.  Tegerns.  T  mea  sent.  opti- 
mus,  Bait.,  egregii  rell.,  vulg.,  Kays.  —  P.  421.  26  disserendum 
Cort.,  Bait.,  vel  discern.  vel  discerendum  codd.,  dicendum  vulg., 
Kays.  —  P.  421.  27  mearum  actionum  codd.  TB,  actionum 
mearum  AG,  Bait.,  Kaj^s.  —  P.  422.  12  nequeat  codd.  TBG, 
non  queat  A,  edd.  —  P.  422.  13  et  424.  3  hercules  codd.  ATB, 
Bait.,  hercule  G,  Kays.  —  P.  422.  15  iudicis  ad  codd.  ATB, 
Bait.,  ad  iudicis  G,  Kays.  —  P.  422.  19  f  Bait.  pos.  ante  de- 
spectus,  Kays.  adeptus  hunc  locum  ct  hunc  ordinem  f  despectus. 

—  P.  422.  21  sua  pro  eius  vulg.,  Kays.  —  P.  422.  22  matrum 
codd.  ATB,  Kays.,  matribus  G,  Bait.;  viris  G,  vulg.,  Kays., 
vestris  ATB,  Bait.  —  P.  422.  33  sq.  elogium  vulg.,  Kays.,  eloquium 
codd.,  Bait.  —  P.  423.  1  te  vidimus  codd.  TBG,  vidimus  te  A, 
Bait.,  Kays.  —  P.  423.  5  f  victorcs  Bait.,  Kays.  —  P.  423.  23 
exspectarint,  v.  27  p«fr.  conscr.,  exh.  cod.  G,  Kays.  —  P.  423.  28 
duodeciens  Kays.  —  P.  424.  16  bonos  pet.  cons.  lingua  codd. 
TBG,  petidantissime  consectari  bonos  A,  Bait.,  Kays.  —  P.  424. 
18  sq.  efficere  codd.  ATB,  Bait.,  facere  G,  Kays.  —  P.  424  19  velle 
codd.  TBG,  Kays.,  malle  A,  Bait.  —  P.  426.  2  praemium  (proem.) 
et  fructiim  ogregius  ille  cod.  Paris.  7794,  Bait.,  frtictum  et  prae- 


ADNOTATIO  CRITICA.  XLIII 

viiwn  rell.,  vulg.,  Kays.  —  P.  426.  25  vi  oppugn.  vulg.,  Kays, 

—  P.  426.  27  laudatissime  vulg.,  Kays.  —  P.  426.  37  perdere 
vulg.,  Jia,ys..,  petere  (^e^e)  codcl.,  cum  cruce  Bait.,  fort.  proterere 
aut  opterere  (p.  429.  27).  —  P.  427.  10  expertem  coni.  Halm. 
apud  Baiter.,  scr.  Kays.,  *  *  Bait.  —  P.  427.  16  sine  interp. 
Bait.,  oblivisci,  retrihuere  qitod  debuistis  Kays.  {istis  non  dativ. 
pronominis  esse  puto,  sed  terminationem  verborum  vel  memi- 
nistis  vel  debuistis).  —  P.  427.  19  incendio  cod.  Par.,  Bait.,  ab 
incendio  Gemblac.  G,  Erfurt.  E,  Erlang.  S,  Kays.  —  P.  427. 
24  fugient  vulg.,  Kays.,  fugiant  codd.,  Bait.  —  Ib.  custodi 
patriae  vulg.,  Kays.  —  P.  427.  27  cum  iam  vulg.,  Kays.  —  P. 
428.  f)  advorsis  codd.  PG,  adversis  rell.,  edd.  —  P.  428.  13 
nequidquam  queremur  Kays.  —  P.  428.  19  sq.  At  parum  est 
fortes  esse  amicos  coni.  Bait.,  apparuere  foi-tasse  amicos  cod.  P, 
Bait.cum  cruce,  apparuere  fortes  se  esse  amicos  GES,  at  parum 
est  fortes  se  esse  amicos  soloec.  Kays.  —  P.  429.  5  sq.  religionis 
jjietate  def  est  Kays.,  religioni  pietatis  def.  codd.  —  P.  429.  7 
numen  cod.  P,  Bait.,  numini  GES,  Kays.  —  P.  429.  16  inimi- 
cimi  codd.  GES,  Kays.,  inicum  P,  iniquum  Bait.  —  P.  429.  19 
atque  vulg.,  Kays.  —  P.  429.  37  sq.  quondam,  amicorum  multo- 
rum  praesidio  munitus,  nunc  partim  vulg.,  Kays.  —  P.  430.  2 
eget  indigne  vulg.,  Kays.  —  P.  430.  4  tantum  cod.  P,  Bait., 
tanta  GES,  Kays.  —  P.  430.  5  fecistis  Bait.,  e  istis  ''superscr. 
litt.  g  a  manu  sec'  cod.  P,  egistis  GES,  Kays.  —  P.  430.  17 
iudice  codd.,  Bait.,  indice  vulg.,  Kays.  —  P.  430.  19  cotidie 
codd.  PG,  Kays.,  cottidie  ES,  quotidie  Bait.  —  P.  430.  30  me- 
moriam  vestris  codd.  GES,  memoria  vestra  P,  Bait.,  et  memoria 
vestra  vulg.,  Kays.  —  P.  430.  35  M.  Tullio  vulg.,  Kays.  — 
P.  431.  4  in  eum  locum  rem  coni.  Halm.,  scr.  Kays.,  in  eum  ** 
Bait.  —  P.  431.  22  abire  cod.  P,  Bait.,  audire  GES,  Kays.  — 
P.  431.  22  sq.  du/rum  —  acerbum  scr.,  duri  —  acerbi  codd.  et 
edd.  —  P.  431.  32  futura  mea  codd.,  Bait.,  cura  mea  erit  vulg., 
Kays.  —  P.  432.  10  in  excell.  coni.  Bait.,  scr.  Kays.  —  P.  432. 
13  altaribus  vulg.,  Kays.  —  P.  433.  11  iudicandi  codd.,  audiendi 
edd.,  vindicandi  coni.  Halm. ;  mihi  non  bene,  sed  necessario 
scribi  videtur  iudicandi,  aut  omnino  non  posse  intellegi.  —  P. 

433.  26  de   magniiudine  scelerum  erravit  Bait.  in  adnot.  —  P. 

434.  4  [defensumj  Bait.,  Kays.,  nam  in   cod.  P   superscr.  est. 

—  P.  434.  10  in  exsilium  itaque:  nimirum  Bait.,  Kays. 


INDEX  FRAGMENTORUM. 


Ed.  Or.  JI 

Ed. 

Kays.  et  Bait. 

Haec  ed. 

Al 

AI 

B  27 

II 

— 

— 



II 

P.   11  vol.  II 

— 

III 
lY 

)) 



V 

P.  II  vol.  III 



VI 

B  I     1-6 

BII 

1-6 

AII 

1—6 

— 

7 

JJ 

7 

8 

8 

(13) 

9 

9 

8 

10 

10 

9 

11 
12 

11 
12 

— 

13 

18 

10 

14 

14 

11 

15 

15 

[12] 

[16] 

16 

13 

17 

17 

14 

18 

18 

— 

19 

19 

11 

I 

1 

III  1-7 

III 

1—7 

III 

1—7 

8 

8 

7 

9 

9 

8 

10 

10 

9 

11 

11 

10 

12 

12 

11 

13 

13 

7 

— 

14 

12 

IV 

IV 

IV 

V    1—7 

V 

1-7 

V 

1—7 

[8]  =  XIV  V  5 

8 

B  32 

33 

— 

VII  16 

A  VII 1 

VI  1 

VI 

1 

3 

2 

2 

4 

— 

VII  17 

6 

3 

VI 

3 

8 

TNDEX  FKAGMENTORUM.  XLV 


Ed.  Or.  11 

Ed.  Kays.  et  Bait. 

Haec  ed 

B  V14 

B  VI  4 

A  VII  9 

5 

5 

10 

6 

6 

16 

7 

7 

17 

8 

8 

18 

9 

9 

19 

10 

10 

20 
^22 

11 

11 

24 
\23 

12 

12 

25 

13 

13 

29 

14 

14 

30 

15 

15 

31 

16 

16 

33 

17 

17 

35 

18 

18 

36,  37 

19 

19 

40 

20 

20 

41 

21 

21 

44 

22 

22 

45 

23 

23 

47 

24 

24 

48 

25 

25 

49 

26 

26 

50 

27 

27 

51 

28 

28 

52 

29 

29 

53 

30 

30 

2 

31 

31 

32 

32 

32  a,  b 

27,  5 

33 

33 

5,  28 

34 

34 

39 

35 

35 

69 

36 

36 

61 

37 

37 

60 

38 

38 

42 

39 

39 

34 

40 

40 

21 

41 

41 

55 

42 

42 

66 

43 

43  , 

58 

44 

44 

14 

45 

45 

57 

46 

46 

38 

XLVI  INDEX  FRAGMENTORUM. 


Ed.  0 

i:  II 

Ed.  Kay.s.  et  Ba 

t.              Haec  ed. 

B  VI      47 

B  VI 

47 

AVII 

15 

48 

48 

7 

49 

49 

11 

50 

50 

12 

51 

51 

13 

52 

52 

43 

53 

53 

26 

54 

C  30 

B25 

55 

B  VI 

55 

A  VII 

46 

56 

56 

pro 

Corn.  inc.  2 

57 

57 

VII 

5 

58 

58 

46 

— 

VII 

lOb 

54 

VII     1- 

3 

1—3 

VIII 

1-3 

4 

4 

5 

5 

5 

6 

6 

6 

7 

7 

7 

8 

8 

8 

9 

9 

9 

16 

10 

lOa 

11 

11 

11 

12 

12 

12 

13 

13 

13 

15 

14 

14a 

17 

— 

14b 

10 

15 

15 

14 

— 

16 

VII 

1 



17 

6 

.     — 

18 

VIII  4 

— 

Ift 

18 

— 

— 

inc. 

1 

VIII  p. 

940. 

19 

VIII  1 

IX 

1 

1» 

28 

2 

•2 

941. 

1 

3 

3 

1) 

6 

4 

4 

1? 

16 

5 

5 

1? 

24 

6 

6 

1) 

38 

7 

7 

11 

41 

8' 

8 

942 

8 

9 

9 

1» 

11 
15 

18 
24 

10 
11 

12 
13 

10 
11 
12 
13 

INDEX  FRAGMENTORUM.  XLVII 

Ed.  Or.  II  Ed.  Kays.  et  Bait.  Haec  ed. 

B  Vlll  p.  942.  ;U  BVHIUa  A  IX       14 

„     38  14 b  15 

943.  3  14c  16 
„  8  14d  17 
„  12  14e  18 
.,  16  15  19 
.,  24  16  20 
„      27  17  21 

944.  1  18  a  22 
„  9  18  b  23 
„  15  19  a  24 
„  20  19  b  25 
„  30  20  26 
„      39  21  '              27 

945.  3  22  28 
IX      1-4  IX      1-4  VI        1-4 

5  5  4 

6  6  5 

7  7  6 

8  8  7 

—  9  —                 • 
[X]  X  et  K  42  X 

[IJ 

—  K42  1 

XI  B  X[  XT 

XII  1-10  XII    1-10  XII     1-10 
HII        o  11  J  32 

B  [XIII]  .T  X      b8  inc.  1  H  X        b  7 

XIV    I      1-6  B  Xni  I       1-6  AXIII    1-6 

7  A  V  •    3  or.  in  Pis. 

n   1-7  Bxmn    1-7  axiii  7-13 

Iir   1-6  III     1—6  14—19 

IV  1—4  IV     1—4  20,  21 

V  1—4  V       1—4  22—25 

5  =  BV8  V       8  B  32 

VI  1—3  xnivi   1-3  Axni  26-28 

VII 1  VII    1,  2  29,  30 

2  3  31 

3  4  32 

4  VIII  33 

xv  =  cni  xiv  =  Dni  d  in 

XVI    I      1—4  XV    l        1-4  A  XIV    1-4  • 

II     1—8  II      1-8  5—12 

ni    1-4  ]I[     1-4  13—16 

IV    1  —  4  IV     1—4  17—20 


XLVIII 

INDEX  FRAGMENTORUM. 

Ed.  Or.  II 

Ed.  Kays. 

et  Bait. 

Haec  ed. 

B  XVI     V     1-5 

B  XV     V 

1—5 

A  XIV   21-24 

XVII  I      1,  2 

XVI    1 

1,  2 

XV      1,  2 

II     1-3 

II 

1—3 

3-5 

III   1-5 

III 

1—5 

6—10 

— 

G 

11 

— 

7 

12 

6 

8 

13 

XVIII  l-;i 

XVII  1  - 

-3 

XVI    1-3 

HIV       11 

K  33 

XVII 

BXIX 

Vol.  V  p. 

207 

p.  II  voi.  ni 

XX 

B  XIX 

C  XIV 

xxr 

XX 

D  III 

XXII 

— 

— 

H  11        V.  infra 

c 

B 

C  I,  II 

D  I,  II 

C  I,  II 

111  =  B  XV 

III  =  B  XIV 

in 

IV 

IV 

IV 

V 

V 

V 

VI 

VI 

— 

vn 

VII 

VI 

VIII 

vin 

VII 

IX 

IX    . 

VIII 

X 

X 

IX 

XI 

XI 

— 

XII 

XII 

X 

XIII,  XIV 

XIII,  XIV 

XI,  XI 1 

XV 

XV 

XIII 

B  XX 

B  XIX 

XIV 

C  XVI 

D  XVI 

XV 

XVII 

XVII 

XVI 

XVIII 

XV  HI 

XVIT 

XIX 

XIX 

xvni 

XX 

XX 

XIX 

XXI 

XXI 

XX 

XXII 

XXII 

XXI 

XXIII 

XXIII 

XXII 

XXIV 

XXIV 

XXIII 

XXV 

XXV 

XXIV 

XXVI,  XXVI  [ 

XXVI,  XXVI I 

XXV,  XXVI 

XXVIII 

XXVIII 

XXVII 

XXIX,  XXX 

XXIX,  XXX 

XXVIII,  XXIX 

XXXI 

XXXI 

XXX 

XXXII 

XXXII 

— 

XXXIII 

XXXIII 

XXXI 

INDEX  FRAGMENTORUM.  XLIX 


Ed.  0 

r.  II 

Ed.  Kays. 

et  Bait. 

Haec  ec 

C  XXXIV 

D  XXXIV 

— 

p.  967n. 

1 

— 

— 

2 

E  1 

D  IV 

3 

2 

II 

I 

III 

B  XXI 

B  XX 

D  I 

P  I 

E  I 

II 

II 

II 

1 

inc. 

1—5 

inc. 

1—5 

2—6 

III 

1—4 

III 

I 

1—4 

III 

1—4 

V 

8 

5 

5 

III 

II 

1 

2 

II 

1 
2 

7 
8 

3 

I 

6 

6 

III 

1 
2 

III 

1 

2 

9 

10 

inc 

1,  2 

inc. 

1,  2 

11,   12 

IV 

IV 

IV 

V 

1-5 
6 

7 

V 

I 

1—5 

7 
8 

V 

1—5 

7 
8 

8 

III 

I 

5 

111 

5 

9 

V 

I 

9 

V 

9 

10 

10 

10 

11 

12 

12 

12 

14 

14 

13 

15 

15 

14 

16 

16 

II 

1 
2 

II 

1 
2 

17 
18 

3 

I 

6 

6 

4 

II 

3 

19 

5 

4 

20 

6 

5 

21 

8 

6 

22 

7 

I 

11 

11 

9 

II 

7 

23 

10 

I 

13 

13 

11 

II 

8 

24 

12 

9 

25 

III 

1 
2 

III 

1 
2 

26 

27 

inc 

1 
2 

inc. 

1 
2 

28 
29 

VI 

I 

1,  2 

VI 

I 

1,  2 

VI 

1,  2 

CIC 

IV. 

3. 

d 

INDEX  FEAGMENTORUM. 


Ed.  Or.  U 

Ed.  Kays.  et  Bait. 

Haec  ed. 

D  VI 

III  1 

F  VI 

III  1 

inc. 

E 

VI 

3 
4 

VJ[ 

II 

V 

IX 

inc.  1 
2 

VII 

II 

V 

IX 

inc. 

VII 

VII 

1 
2 
4 
5 
3 

VIIII 

VIII  J 

VIII 

1 

VII 

VII 

2 

vini 

— 

4 

2 

inc.   1 

5 

3 

VIII 

3 

ep.  Bi-ufc.  I  1.  1 

IX 

ep.  Bru 

t.  I  1. 

D  VIII 

inc.  1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 

10 
[11] 

inc.  2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 

10 
11 

E 

VIII 

6 

7 

8 

9 

10 

11 

12 

13 

14 

15 

IX 

1—3 

flX 

1-3] 

— 

X 

1 

II 

inc.  1 
2 
3 
4 

X 

I 

11 

inc.   1 
2 
3 
4 
5 

IX 

1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 

XI 

I        1 
2 

XI 

I 

inc.    1 
2 

X 

1 

2 
3 

■   — 

XII 

XI 

1 

XII 

I        1 
2 

3 
4 

I        1 
2 

II 

inc.   1 
2 

2 
3 
4 

6 

XIII 

XIII 

XII 

XIV 

1,  2 

XIV 

1,  2 

XIII 

1,  2 

XV 

XV 

XIV 

XVI 

1-4 

XVI 

1-4 

XVIII  1-4 

INDEX  FRAGMENTORUM 


LI 


Ed.  Oi 

.  II 

Ed.  Kay,s.  et  Bait. 

Haec  ed. 

D  XVI     5 

F  XVI 

4 

E  XVIII  4 

6 

5 

5 

7 

6 

J  37 

8 

7 

— 

9 

8==C  23 

B  18 

XVII 

XVII 

1  —  3 

E  XV, 

Att.  VIII  11 

[21.7  et25 

D  2,  3 

XVIlI  =  fam.XVI 

XIX 

XVI II 



— 

XIX 

2 

EXVI 

— 

3 



— 

XX 

XVII 

— 

GI 

1 

^^  l 

1 

— 

20 

2 

[p.  977.  43] 

7 

3 

E  I           1 

2 

6 

2 

3 

7 

3 

4 

8 

4 

5 

9 

11 



5 



9 



6 



8 

. 

6 



7 



10 

10 

13 



12. 



14 

8 

11 

15 

9 



16 

10 

12 

17  ■ 

11 

13 

18 

12 

14 

19 

13 

16 

20 

14 

18 

21 

15 

17 

22 

16 



23 

17 

15 

24 

18 

4 

[26] 

— 

— 

19 

5 

11         p.  979. 

19 

II 

p.  54  sq. 

11 

1 

1 

1 

2 

2 

2 

3 

3 

3 

4 

d* 


Lll  INDEX  FEAGMENTORUM. 


Ed.  Or. 

II 

Ed. 

Kays. 

et  Bait. 

Haec  ed 

E  II    4 

GII 

4 

F  II    5 

III  p.  979. 

43 

T.  VIII  p. 

312 

III  1 

1 

n 

9 

3 

2 

8 

2 

IV  p.  980 

7 

GiVl 

IV  [1] 

16 

2 

2 

1 

3 

3 

2 

4 

4 

— 

— 

.r     f^^J 

— 

V 

arg. 

1—6 

V    1-6 

V    1 

7 

7 

2 

8 

8 



9 

9 



10 

10 

3 

fvg 

1 

15 

4 

2 

16 

5 

3 

17 

6 

4 

18 

7 

5 

19 

8 

6 

20 

9 

7 

21 

10 

8 

22 

11 

9 

23 

12 

10 

24 

13 

11 

11 

14 

12 

25 

15 

13 

26 

16 

14 

27 

17 

15 

28 

18 

16 

29 

19 

17 

30 

20 

18 

31 

21 

19 

12 

22 

20 

32 

23 

21 

33 

[24] 

22 

13 

24 

23 

— 

25 

24 

34 

26  \ 

25 

35 

27) 

28 

26 

36 

.29 

27 

37 

30 

28 

38 

31 

29 

39 

32 

30 

40 

INDEX  FRAGMENTORUM.  LIII 


Ed.  Or.  II 

Ed.  Kays.  et  Bait. 

Haec  ed 

V  3.3 

G  V  31 

F  V  41 

34 

32 

42 

35 

33 

43 

36 

34 

44 

37 

35 

45 

38 

36 

46 

39 

37 

47 

40 

38 

48 

41 

39 

49 

42 

40 

50 

43 

41 

51 

44 

42 

52 

45 

43 

53 

4G 

44 

54 

47 

45 

55 

48 

46 

56 

49 

47 

14 

50 

48 

57 

51 

49 

58 

52 

50 

59 

53 

51 

60 

54 

52 

01 

55 

53 

62 

56 

54 

63 

57 

55 

64 

58 

56 

65 

59 

57 

66 

60 

58 

67 

61 

59 

08 

62 

60 

69 

63 

61 

70 

64 

62 

71 

65 

63 

72 

[66] 

[64] 

.— 

67 

65 

73 

68 

66 

74 

69 

67 

75 

70 
71 

681 
69/ 

76 

72 

70 

77 

73 

71 

78 

74 

72 

79 

75 

73 

80 

76 

74 

81 

77 

75 

82 

LIV  INDEX  FRAGMENTORUM. 


Ed.  Or.  1] 

Ed.  K 

ay.s. 

et  Ba 

it. 

Haec  ed 

E  V  78 

G  V 

7r, 

F 

V 

83 

79 

77 

84 

80 

78 

85 

81 

79 

86 

82 

80 

87 

83 

81 

88 

84 

82 

89 

85 

83 

90 

86 

84 

91 

87 

85 

92 

88 

86 

93 

89 

87 

94 

90  • 

88 

95 

91 

89 

96 

92 

88 

95 

93 

90 

97 

94 

91 

98 

95 

92 

A 

:ad 

U   8.  7 

p.  1061  11.  .'^1 

93 

=  L  29  K 

22 

— 

94 

F 

V 

99 

— 

95 

100 

— 

96 

101 

— 

97 

102 

— 

— 

103 

— 

VI 

1  — 

12 

VI 

1—12 

— 

13 

(12) 

E  VI  1 

14 

13 

2 

15 

14 

3    ■[ 

14.  .U 

16 

15 

4  =  pro 

Cael. 

5  =  H  III  9 

K  17 

J 

U 

F  III 

G  VII 

F 

VII 

p.  988.  15sqq. 

VIII 

1  - 

7 

VIII 

1-7 

E  VK  I 

8 

8 

II  1 

9 

9 

2  . 

10 

10 

3 

12 

12 

4 

11 

11 

inc.  1 

13 
14 

13 
14 

2 

15 

J 

38 

— 

IX 

1— 

3 

F  IX 

1  —  3 

— 

4 
5 

(2) 
4 

— 

6 

5 

INDEX  FRAGMENTORUM.  LV 

Ed.  Or.  II  Ed.  Kays.  et  Bait.  Haec  ed. 

—  G  IX      7  F  IX      6 

—  8  7 
H  III     2  9  =  [K  Uj      J    7 

E  VIII  1  10  F  IX      8 

2  11  9 

3  ■  12  8 

4  13  10 

5  14  11 

6  1.5  12 

7  16  13 

8  17  14 

9  18^ 

10  19 J  15 

—  20J 

(11)  21—24  16 

—  —  17 

IX  p.  992.  7X1  X       1 
12  2 

2  3  3 
— ,  4  4 

3  5  .T  .S9 

X  1,  2  XI       1,  2  F  XI      1,  2 
3  [3]  _ 

[XI] 

XII  XII  XH 

XIII  1-6  Xiri   1-5  XIII  1-.5 

6  6  5 

7  7  6 

8  8  J  40 

XIV  XIV,  T.  vni  p.  131  p.  ni  Voi.  ni  p.  214 

—  XV  _                 "^ 

F  I  —  _ 

H  — 

III  VII     1,  2  F  VII    1,  2 

IV  J  X  b«  1,  2  H  X  a  8,  9 

V  G  XVI  F  XIV 


VI-IX 


H  a  1—5  G  a  1—5 

b  1  —  15  b  1—15 

—  16 
16  ==A  11123  17 
17—20  18-21 
21  (.1  XIV  4)                   22—24 

—  25 

—  26,  27 


LVI  INDEX  FRAGMENTOIiUM. 

Ed.  Or.  II  Ed.  Kays.  et  Bait.  Haec  ed. 

—  —  G  b  28 

—  —  29 

—  H       b  22  — 

—  23  30 

—  24  31,  32 

—  —  33 

—  —  34 

—  25  — 

—  26-44  35—53 
GIAl,  2                       JI        al,  2                     Hlal,  2 

—  3—5  3—5 
3                                                6  6 

—  7  7 

B  1,  2                                      b  1.  2  "  b  1,  2 

—  II      a-d  II      a-d 

—  m     1-8  HI    1-8 

—  XIV  5.  G  9,  10 
II       p.   ]014— lOlG  IV      1—37  — 

p.  1017—1036  p.  101—119  IV     a 

ni      1—5  p.  lOOsq.  60— 68  — 

p.  1038—1047  p.  119-129  IV     b 

II  p.  1014  II  2  c  1 
p.   1016  XXn  27  2 

III  6  69  3 

IV  V  V 

V  VI  VI 
[VI]                                       VII                                      VII 

VII  VHI  VHI 

VIII  1—3  IX     1-3  IX    1—3 

IX  inc.  p.  1051  4  4 

p.  1048  sq.  X       a  1— 7  X      al— 7 
p.   1049                                  ba  1  8 

—  2  9 
lib.  I                                   h§  lib.  I                            b  1 

II  lib.  II    1  2 

p.  1051.  18  2  3 

—  3  4 

—  4  5 
p.  1051.  20  inc.  1  7 
lib.  III  lib.  HI  ^  6 
inc.                                IX     4  IX    4 

XI  X    •  b/3  inc.  2  et  4  X      b  8 

2  3  et  4  9 

3  4  10 

—  5  11 


INDEX  FRAGMENTORUM.  LVII 

Ed.  Or.  II  Ed   Kays.  et  Bait.  Haec  ed. 

—  J    XI      1-4  H  XI      1—4 

XI  Xn  XII 

XII  XIV  1  XIV  1 

2  [2J 

xni  XIII  XIII 

XIV  XIV  3  XIV  3 

XV  4  =  Hb  21     G  b  24 

—  5,  6  H  ni     9,  10 
[XVT] 

XVII  XV  XV 

XVIII  1,  2  XVI  1,  2  — 

H  I           1  K  1  (de  or.  III  25,  99) 

2                            

3  2  J    1                 ■ 

4  3  2 

5  4  3 
G  5  4 

7  6  5 

8  7  6 
11           1  —  — 

2  —  — 

3  B  XII  11  32 

4  C   4  B   1 

5  5  2 

6  6  =  Hb6  3  =  Gb6 

7  7  4 

8  8  5  . 

9  9  6 

10  10  — 

11  11,  12  Cluent.  61.  169 
—  11,  12  B   7,  8 

12  11,  12  9 

13  13  Cael.  26.  62 

14  14  B   10 

15  15  11 

16  16  12 

17  17  13 

18  18  — 

19  19  14 

20  20  15 

21  21  16 
B  XIX  45  n  22  17 
D  XVI   9  23  =  F  XVI  8  18 

—  24  =  K  51  19 
H  IV    7  K  29  20 


LVIII  INDEX  FRAGMENTORUM. 


Ed.  Or.  II 

Ed.  Kay 

s.  et 

Bait. 

Haec  ed. 

— 

L 

3 

B 

21 



C 

25  = 

K  8 

V€ 

rr.  I  16.  43 



26 

Cluent.  65.   185 



27  = 

K  61 

B 

22 

.  — 

28 

23 

— 

29 

24 

B  VI  54 

30 
31 

25 

28 



32,  33 

P. 

II  vol.  Hl 



K 

49 

B 

26 

A  I 

A 

I 

27 



K 

58 

29 

— 

9 

30 



60 

31 

[BV   8] 

B 

V  8 

32,  33 
34 

H  III  [1] 

— 

— 

•^ 

K 

[111  = 

=  G 

IX  9 

J 

7 

3 

fat."  fror. 

i 

fat.  frg.  4 

4 

K 

12 

J 

8 

5 

13 

— 

6 

14 

9 

7 

15 

10 

8 

16 

10 

9  =  E  VI  .5 

17 

11 

[10]  =  rep    fr. 

18  =  1 

'ep.  fi 

.  inc.  8 

rep.  frg.  inc.  5 

inc.  8 

[11]  =  fat.fr.  2 

19  = 

fat. 

fr.  2 

fat.  frg.  2 

p.  1060    11 

L 

13 

J 

12 

H  III  12 

K 

20 

13 

13 

21 

Att.  XVI  13  a  2 

14 

67  p; 

558 

J 

31 

15 

23 

— 

IV  1 

24 

K 

34 

2 

25 

J 

15 

3 

26 

16 

14] 

[27] 

— 

5 

28 

17 

6 

7 

29 

B 

20 

8  =  rep.  III 

[30]  = 

rep. 

III 

— 

.30.  42 

30 

42 

9 

31 

J 

18 

10 

32 

K 

35 

11 

33 

A 

xvn 

INDEX  FRAGMENTORUM.  LIX 


Ed.  Or.   11 

Ed.  Kays.  et  Bait. 

Haec  ed. 

H  IV    12 

K  34 

J    19 

[13] 

— 

— 

14 

35 

20 

16 

36 

21 

16 

37 

~ 

17 

[38] 

— 

18 

— 

19 

39 

22 

20 

40 

23 

21 

— 

— 

22 

41 

24 

— 

8  = 

C  25 

Verr    I  16.  43 

— 

9 

B  30 

— 

10 

Seaur.  6.  9 

III    2 

[111 

=  G  IX  9 

J    7 

— 

22 

14 

— 

4  2 

A  X 

— 

43 

or.  47.  157 

— 

44 

Verr.  III  3.  7 

— 

45 

J    25 

— 

46 

26 

— 

47 

Verr.  I  33.  83 

— 

48 

J    27 

— 

49 

B   26 

— 

50  = 

rep  IV  11. 13 

— 

— 

51   = 

C  24 

19 

— 

52 

[J  28] 

— 

53 

Verr.  II  32.  78 

— 

54 

J    29 

— 

55 

N.  D.  II  39.  98 

— 

56 

Verr.   IV  48.  107 

— 

57 

J    30 

—  ■ 

58 

B  29 

— 

59  = 

=  A  V  11 

in  Pis. 

— 

60 

B  31 

— 

tU   = 

=   C  27 

22 

— 

62 

rep.  I  17.  27 

— 

63 

K  36 

B  XII  5 

64  = 

=  B  XII  5 

A  xn  5 

— 

65 

K  37 

— 

66  = 

rep.  IV  1.  1 

— 

H  III   14 

67  p 

558 

J    31 

II     3 

B  XII 

11 

32 

Irg.  legg.  4 

frg.  legg.  [4] 

33 

2 

2 

34 

LX 

INDEX  FRAGMENTORUM. 

Ed.  Or.  II 

Ed.  Kays.  et 

Bait. 

Haec  ed. 



— 

J 

'35] 



— 

'36] 

D  XVI  7 

F  XVI  6 

37 

E  VII    inc.  2 

G  VIII  15 

38 

IX      3 

X        5 

39 

XIII  8 

XIII  8 

40 

L  1 

41 



— 

42 

rep.  inc.  5 

[rep.  inc.  5] 

43 

p.  1060n.  1 

L  2 

K 

1 



3 

B 

21 

2 

4 

K 

2 



5 

3 

3=26 

7 

4 

4 

6 

S. 

Rosc.  9, 

25 

5 

8 

K 

5 

6 

9 

ad  Her.  III  8.  15,  IV       | 

17.  25 

7 

— 

— 

8 

10 

K 

[6] 

9 

17 

11 

10 

11 

7 

11 

13 

J 

12 

12 

12 

K 

[8] 

13 

14 

— 

14 

15 

9 

1 

15 

16 

10 

p.  1061  n.  16 

— 

— 

17 

— 

— 

18 

18 

12 

[19] 

19 

13 

20 

20 

14 

21 

21       ( 

15 

22 

22 

16 

23 

23 

17 

24 

24 

18 

25 

25 

Acad.  II  6. 

17 

26=3 

7  ■ 

K 

4 

27 

26 

19 

28 

— 

— 

29 

27 

20 

30 

[28] 

21 

31 

29  =  G  V 

93 

22 

30 

23 

p.  1062  n.  32 

31 

H 

IV  a  V. 

252 

INDEX  FRAGMEKTORUM.  LXI 


TI 


Ed.  Or.  II 

Ed.  Kays. 

et  Bait. 

Haec  ed. 

1062  n.  33  = 

Sest 

8.  10 

34 

L     33 

K 

25 

35 

34 

26 

— 

.      35 

27 

— 

36 

— 

.z 

37 
38 

[28] 
29 

— 

39 

30 

— 

— 

[31] 

—  ^ 

— 

32 

— ' 

— 

[33] 

IV  1 

K    24 

34 

10 

32 

35 

— 

63 

36 

— 

05 

37 

uli  oper.  dub. 

fid. 

— 

■: — 

Dum  lianc  extremam  plagulam  iterum  corrigo,  adfertur  ad 
rae  vol.  I  poetai-um  Lat.  min.  ab  Aem.  Baehrensio  recognito- 
rum.  Qui  in  Arateis  haec  aliter  scripsit  atque  ego:  V.  41 
discincta,  87  tortus,  88  iMctore,  100  Suh  pedibus  profertur  .  .  ., 
186  ii^se,  3  (237)  qiia  cern.,  12  praelah.,  19  supra,  21  umero 
retinet.  def.  corp.  Pers.  .  .  .,  22  Qua,  27  sq.  omnis  parte  locatas 
Parva  Vcrg.,  34  vario  qui  nom.  dignant,  36  Asterope,  48  pinnis, 
55  mutis,  68  fessum,  69  insani  lah.,  70  Nec  vi,  v.  311 — 313  sine 
uncis,  77  ostendens  emergit,  110  Haut  vero,  124  orientem  den. 
ponto,  144  inlustri,  153  Hao,  163  dignavit,  165  Consimilis  spe- 
ciei,  170  Et,  176  magnis,  187  spatium  supero  dedit  orbe,  189 
Hac,  206  A  sign.  obitu,  209  perport.,  213  cedit,  222  Antecanem, 
229  feruntur,  232  Haec,  246  deterget  (detergit  opt.  codd.,  de- 
trivit?),  247  superat  cum,  248,  266,  268,  298  circlum  cet.,  256 
soera  semel,  273  fes  (?),  279  defix.,  289  toto,  311  Qiiantum,  328 
Exini  (semel)  sqiiam.  serp.,  330  Inflexiisque  genus,  335  Tantum 
se  pandens,  340  orhi  sex  sign.  ord.  fultum  est,  350  Nam  et  354 
repulsa  tacit.,  373  adflexo,  395  adversa,  397  disparsa,  432  figens, 
451  et  471  ec. 


]\I.  TULLT    CICEROMS 
DE  OFFICIIS  AD  MARCUM  FILIUM 

LIBER  PRIMUS. 


ARGUMENTUM. 

M.  Tullius  cum  temporum  iniquitate  ab  administratione 
rei  publicae  exclusus  ad  philosophiae  scriptiones  studium  con- 
vertisset  et  multas  iam  difficillimas  de  philosophia  quaestiones 
absolvisset,  altera  parte  aimi  post  urb.  cond.  710,  de  officiis 
quae  sua  esset  sententia,  Graecos  auctores  maximeque  Panae- 
tium  secutus  conscribere  coepit  et  id  argumentum  tribus  libris 
pertractavit,  quos  misit  ad  M.  filium,  qui  tum  Athenis  philo- 
sophiae  studium  colebat.  Ac  primo  quidem  libro  filium  cohor- 
tatus,  ut  non  solum  in  philosophia,  verum  etiam  in  dicendi  exer- 
citatione  cum  Graecis  Latina  semper  coniungeret  et  suum  patris 
exempium  sequeretur,  ut  parem  dicendi  copiam  in  utroque  ge- 
nere  orationis,  et  hoc  sedato  disputandi  et  illo  forensi  com- 
motiore,  sibi  compararet  (cap.  1),  primum  propositum  suum,  ut 
de  officiis  ad  M.  filium  aliquid  conscriberet,  exponit,  in  quo 
se  Stoicos  potissimum  secuturum  esse  ait  (cap.  2  §  4 — 6),  et 
definit  ac  dividit  officium,  omnique  quaestione  in  quinque  par- 
tes  divisa  primum  de  honesto,  tum  de  honestonim  compara- 
tione,  dein  de  utili,  porro  de  utilium  comparatione ,  denique 
de  honesti  et  utilis,  quae  videatur  esse,  contentione  dicendum 
esse  dicit  (cap.  3,  4  §  7—10).  Tum  hoc  libro  primum  de  ho- 
nesto  agit  (cap.  4  —  42),  et  explicata  quidem  universa  honesti 
natui-a  (cap.  4)  eam  in  quattuor  partes  dividit,  quae  in  sa- 
pientia,  iustitia,  fortitudine,  temperantia  positae  sint  (cap.  6). 
De  his  igitur  iam  explicatius  dicit,  et  de  sapientia  et  in- 
CIC.  IV.  3.  1 


2  DE  OFFICIIS 

veniendi  veri  prudentia  breviter  (cap.  6),  tum  de  iustitia  et 
beneficentia,  quae  cum  ea  coniuncta  sit,  exponit  (cap.  7  — 18 
§  20—60),  deinde  de  fortiturline  (cap.  18—26  §  61—92),  deni- 
que  de  temperantia  et  decoro,  quod  cum  ea  coniunctum  sit 
(cap.  27 — 42).  Postremo  honestorum  inter  se  comparationem 
instituit  (cap.  43 — 45). 


j  Quamquam  te,  Marce  fili,  amium  iam  audientem 
Crafcippum,  idque  Athenis,  abundare  oportet  prae- 
ceptis  institutisque  philosopliiae  propter  summam  et 
doctoris  auctoritatem  et  urbis,  quorum  alter  te  scien- 
tia  augere  potest,  altera  exemplis,  tamen,  ut  ipse  ad  5 
meam  utilitatem  semper  cum  Graecis  Latina  coniunxi 
neque  id  in  philosophia  solum,  sed  etiam  in  dicendi 
exercitatione  feci,  idem  tibi  censeo  faciendum,  ut  par 
sis  in  utriusque  orationis  facultate.  Quam  quidem 
ad  rem  nos,  ut  videmur,  magnum  attulimus  adiumen-  lo 
tum  hominibus  nostris,  ut  non  modo  Graecarum  litte- 
rarum  rudes,  sed  etiam  docti  aliquantum  se  arbitren- 

2  tur  adeptos  et  ad  dicendum  et  ad  iudicandum.  Quam 
ob  rem  disces  tu  quidem  a  principe  huius  aetatis  phi- 
losophorum,  et  disces,  quam  diu  voles;  tam  diu  autem  i& 
velle  debebis,  quoad  te,  quantum  proficias,  non  pae- 
nitebit;  sed  tamen  nostra  legens  non  multum  a  Pe- 
ripateticis  dissidentia,  quoniam  utrique  Socratici  et 
Platonici  volumus  esse,  de  rebus  ipsis  utere  tuo  iu- 
dicio  (nihil  enim  impedio),  orationem  autem  Latinam  20 
efficies  profecto  legendis  nostris  pleniorem.  Nec  vero 
hoc  arroganter  dictum  existimari  velim.  Nam  philo- 
sophandi  scientiam  concedens  multis,  quod  est  orato- 
ris  proprium,  apte,  distincte,  ornate  dicere,  quoniam 
in  eo    studio   aetatem  consumpsi,  si  id  mihi  assumo,  25 

3  videor  id  meo  iure  quodam  modo  vindicare.  Quam 
ob  rem  magnopere  te  hortor,  mi  Cicero,  ut  non  so- 
lum  orationes  meas,  sed  hos  etiam  de  philosophia 
libros,  qui  iam  illis  fere  se  aequarimt,  studiose  legas; 
vis  enim  maior  in  illis   dicendi,    sed  hoc   quoque  co-  '^a 


LIB.  I.     CAP.  1,2.     §  1—5.  3 

lendum  est  aequabile  et  temperatum  orationis  genus. 
Et  id  quidem  nemini  video  Graecorum  adhuc  conti- 
gisse,  ut  idem  utroque  in  genere  elaboraret  sequere- 
turque  et  illud  forense  dicendi  et  hoc  quietum  dispu- 
5  tandi  genus,  nisi  forte  Demetrius  Phalereus  in  hoc 
numero  haberi  potest,  disputator  subtilis,  orator  pa- 
rum  vehemens,  dulcis  tamen,  ut  Theophrasti  discipu- 
lum  possis  agnoscere.  Nos  autem  quantum  in  utroque 
profecerimus ,    aliorum   sit   iudicium,    utrumque  certe 

10  secuti  sumus.    Equidem  et  Platouem  existumo,  si  ge-  4 
nus  forense  dicendi  tractare  voluisset,  gravissime  et 
copiosissime  potuisse  dicere,  et  Demosthenem ,  si  illa, 
quae  a  Platone  didicerat,  tenuisset  et  pronuntiare  vo- 
luisset,  ornate  splendideque  facere  potuisse;  eodemque 

15  modo  de  Aristotele  et  Isocrate  iudico,  quorum  uter- 
que  suo  studio  delectatus  contempsit  alterum. 

Sed    cum    statuissem    scribere    ad   te  aliquid   hoc  2 
tempore,  multa  posthac,  ab   eo   ordiri  maxime  volui, 
quod   et   aetati   tuae   esset  aptissimum   et  auctoritati 

20  meae.  Nam  cum  multa  sint  in  philosophia  et  gravia 
et  utilia  accurate  copioseque  a  philosophis  disputata, 
latissime  patere  videntur  ea,  quae  de  officiis  tradita 
ab  illis  et  praecepta  sunt.  Nulla  enim  vitae  pars 
neque  publicis  neque  privatis  neque  forensibus  neque 

25  domesticis  in  rebus,  neque  si  tecum  agas  quid,  neque 
si  cum  altero  contrahas,  vacare  officio  potest,  in  eo- 
que  et  colendo  sita  vitae  est  honestas  omnis  et  negle- 
gendo  turpitudo.     Atque  haec   quidem  quaestio  com-  5 
munis    est    omnium    philosophorum;    quis    est   enim, 

30  qui  nullis  officii  praeceptis  tradendis  philosophum  se 
audeat  dicere?  Sed  sunt  non  nullae  disciplinae,  quae 
propositis  bonorum  et  malorum  finibus  officium  omne 
pervertant.  Nam  qui  summum  bonum  sic  instituit, 
ut  nihil   habeat  cum   virtute   coniunctum,  idque  suis 

iJ5  commodis,  non  honestate  metitur,  hic,  si  sibi  ipse 
consentiat  et  non  interdum  naturae  bonitate  vincatur, 
neque  amicitiam  colere  possit  nec  iustitiam  nec  libe- 


4  DE  OFFICIIS 

ralitatem;  fortis  vero  dolorem  summum  malum  iudi- 
cans  aut  temperans  voluptatem  summum  bonum  sta- 

6  tuens  esse  certe  nullo  modo  potest.  Quae  quamquam 
ita  sunt  in  promptu,  ut  res  disputatione  non  egeat, 
tamen  sunt  a  nobis  alio  loco  disputata.  Hae  disci-  5 
plinae  igitur  si  sibi  consentaneae  velint  esse,  de  officio 
nihil  queant  dicere,  neque  ulla  officii  praecepta  firma, 
stabilia,  coniimcta  naturae  tradi  possunt  nisi  aut  ab 
iis,  qui  solam,  aut  ab  iis,  qui  maxime  honestatem 
propter  se  dicant  expetendam.  Ita  propria  est  ea  lo 
praeceptio.Stoicorum,  Academicorum,  Peripateticorum, 
quoniam  Aristonis,  Pyrrhonis,  Erilli  iam  pridem  ex- 
plosa  sententia  est;  qui  tamen  haberent  ius  suum  dis- 
putandi  de  officio,  si  rerum  aliquem  dilectum  reli- 
quissent,  ut  ad  officii  inventionem  aditus  esset.  Se-  is 
t[uemur  igitur  hoc  quidem  tempore  et  hac  in  quaestione 
potissimum  Stoicos  non  ut  interpretes,  sed,  ut  sole- 
mus,  e  fontibus  eorum  iudicio  arbitrioque  nostro,  quan- 
tum  quoque  modo  videbitur,  hauriemus. 

7  Placet  igitur,  quoniam  omnis  disputatio  de  officio  20 
futura  est,  ante  definire,  quid  sit  officium;  quod  a 
Panaetio  praetermissum  esse  miror.    Omnis  enim,  quae 
[a]  ratione  suscipitur  de  aliqua  re  institutio,  debet  a 
definitione  proficisci,  ut  intellegatur,  quid  sit  id,  de 

3  quo  disputetur.  . . .  Omnis  de  officio  duplex  est  quae-  25 
stio:  unum  genus  est,  quod  pertinet  ad  finem  bono- 
rum,  alterum,  quod  positum  est  in  praeceptis,  quibus 
in  omnis  partis  usus  vitae  conformari  possit.  Supe- 
rioris  generis  huius  modi  sunt  exempla:  omniane  ot- 
ficia  perfecta  sint,  num  quod  officium  aliud  alio  maius  3o 
sit,  et  quae  sunt  generis  eiusdem.  Quorum  autem 
officiorum  praecepta  traduntur,  ea  quamquam  perti- 
nent  ad  finem  bonorum,  tamen  minus  id  apparet,  quia 
magis  ad  iustitutionem  vitae  communis  spectare  vi- 
dentur;    de   quibus   est  nobis  his   libris   explicandum.  35 

8  Atque  etiam  alia  divisio  est  officii.    Nam  et  medium 
quoddam  officium  dicitur  et  perfectum.    Perfectum  of- 


LIB.  I.    CAP.  2-4.    §  5—11.  5 

ficium  rectum,  opinor,  vocemus,  quoniam  Graeci  xarog- 
^■(ona,  hoc  autem  commune  officium  xad^rjxov  vocant. 
Atque  ea  sic  definiunt,  ut,  rectum  quod  sit,  id  officium 
perfectum  esse  definiant;  medium  autem  officium  id  esse 
5  dicunt,  quod  cur  factum  sit,  ratio  probabilis  reddi 
possit.  Triplex  igitur  est,  ut  Panaetio  videtur,  con-  9 
silii  capiendi  deliberatio.  Nam  aut  honestumne  factu 
sit  an  turpe  dubitant  id,  quod  in  deliberationem  cadit; 
in  quo  considerando  saepe  animi  in  contrarias  senten- 

10  tias  distrahuntur.  Tum  autem  aut  anquirunt  aut  cou- 
sultant,  ad  vitae  commoditatem  iucunditatemque,  ad 
facultates  rerum  atque  copias,  ad  opes,  ad  potentiam, 
quibus  et  se  possint  iuvare  et  suos,  conducat  id  necne, 
de  quo  deliberant;  quae  deliberatio  omnis  in  rationem 

15  utilitatis  cadit.  Tertium  dubitandi  genus  est,  cum 
pugnare  videtur  cum  honesto  id,  quod  videtur  esse 
utile;  cum  enim  utilitas  ad  se  rapere,  honestas  contra 

■  revocare  ad  se  videtur,  fit  ut  distrahatur  in  deliberando 
animus   adferatque   ancipitem    curam    cogitandi.     Hac  10 

20  divisione,  cum  praeterire  aliquid  maxumum  vitium  in 
dividendo  sit,  duo  praetermissa  sunt;  nec  enim  solum 
utrum  honestum  an  turpe  sit,  deliberari  solet,  sed 
etiam  duobus  propositis  honestis  utrum  honestius, 
itemque  duobus  propositis  utilibus  utrum  utilius.    Ita, 

25  quam  ille  triplicem  putavit  esse  rationem,  in  quinque 
partes  distribui  debere  reperitur.  Primum  igitur  est 
de  honesto,  sed  dupliciter,  tum  pari  ratione  de  utili, 
post  de  comparatione  eorum  disserendum.  /, 

Principio   generi    animantium    omni   est  a  natura  u 

30  tributum,  ut  se,  vitam  corpusque  tueatur,  declinet  ea, 
quae  nocitura  videantur,  omniaque,  quae  sint  ad  viven- 
dum  necessaria,  anquirat  et  paret,  ut  pastum,  ut  lati- 
bula,  ut  alia  generis  eiusdem.  Commune  item  ani- 
mantium  omnium  est  coniunctionis  adpetitus  procreandi 

35  causa  et  cura  quaedam  eorum,  quae  procreata  sint; 
sed  inter  hominem  et  beluam  hoc  maxime  interest, 
quod  haec  tantum,    quantum    sensu    movetur,    ad  id 


6  DE  OFFICIIS 

solum,  quod  adest  quodque  praesens  est,  se  accommodat 
paulum  admodum  seutiens  praeteritum  aut  futurum; 
homo  autem,  quod  rationis  est  particeps,  per  quam 
consequentia  cernit,  causas  rerum  videt  earumque  prae- 
gressus  et  quasi  antecessiones  non  iguorat,  similitudines  5 
comparat  rebusque  praesentibus  adiungit  atque  adnectit 
futuras,  facile  totius   vitae  cursum  videt   ad  eamque 

12  degendam  praeparat  res  necessarias.  Eademque  na- 
tura  vi  rationis  hominem  conciliat  homini  et  ad  ora- 
tionis  et  ad  vitae  societatem  ingeneratque  in  primis  lo 
praecipuum  quendam  amorem  in  eos,  qui  procreati 
sunt,  impellitque,  ut  hominum  coetus  et  celebrationes 
et  esse  et  a  se  obiri  velit  ob  easque  causas  studeat 
parare  ea,  quae  suppeditent  ad  cultum  et  ad  victum, 
nec  sibi  soli,  sed  couiugi,  liberis  ceterisque,  quos  caros  i5 
habeat  tuerique  debeat;    quae    cura   exsuscitat  etiam 

13  animos  et  maiores  ad  rem  gerendam  facit.  In  primis- 
que  hominis  est  propria  veri  inquisitio  atque  investi- 
gatio.  Itaque  cuni  sumus  necessariis  negotiis  curisque 
vacui,  tum  avemus  aliquid  videre,  audire,  addiscere  2c 
cognitionemque  rerum  aut  occultarum  aut  admirabi- 
lium  ad  beate  vivendum  necessariam  ducimus.  Ea 
quo  intellegitur,  quod  verum,  simplex  sincerumque  sit, 
id  esse  naturae  hominis  aptissimum.  Huic  veri  videndi 
cupiditati  adiuncta  est  adpetitio  quaedam  principatus,  26 
ut  nemini  parere  animus  bene  informatus  a  natura 
velit  nisi  praecipienti  aut  docenti  aut  utilitatis  causa 
iuste  et  legitime  imperanti;  ex  quo  magnitudo  animi 

14  existit  humanarumque  rerum  contemptio.  Nec  vero 
illa  parva  vis  naturae  est  rationisque,  quod  unum  hoc  3o 
animal  sentit,  quid  sit  ordo,  quid  sit,  quod  deceat,  in 
factis  dictisque  qui  modus.  Itaque  eorum  ipsorum, 
quae  aspectu  sentiuntur,  nullum  aliud  animal  pulchri- 
tudinem,  venustatem,  convenientiam  partium  sentit; 
quam  similitudinem  natura  ratioque  ab  oculis  ad  ani-  35 
mum  transfereus  multo  etiam  magis  pulchritudinem, 
constantiam,  ordinem  in  consiliis  factisque  conservan- 


LIB.  I.    CAP.  4,  5.    §  11  —  17.  7 

dam  putat  cavetque,  ne  quid  indecore  effeminateve 
faciat,  tum  in  omnibus  et  opinionibus  et  factis  ne 
quid  lubidinose  aut  faciat  aut  cogitet.  Quibus  ex  rebus 
conflatur  et  efficitur  id,  quod  quaerimus,  honestum, 
6  quod  etiamsi  nobilitatum  non  sit,  tamen  honestum  sit, 
quodque  vere  dicimus,  etiamsi  a  nullo  laudetur^  natura 
esse  laudabile. 

Formam   quidem  ipsam,    Marce  fili,   et   tamquam  5 
faciem  honesti  vides,   'quae   si  oculis  cerneretur, 

loniirabiles  amores',  ut  ait  Plato,  'excitaret  sa- 
pientiae'.  Sed  omne,  quod  est  honestum,  id  quattuor 
partium  oritur  ex  aliqua:  aut  enim  in  perspicientia 
veri  soUertiaque  versatur  aut  in  hominum  societate 
tuenda  tribuendoque  suum  cuique  et  rerum  contracta- 

15  rum  fide   aut  in  animi  excelsi   atque    invicti    magni- 
tudine  ac  robore  aut  in  omnium,  quae  fiunt  quaeque 
dicuntur,  ordine  et  modo,  in  quo   inest  modestia  et 
temperantia,    Quae  quattuor  quamquam  inter  se  colli-  (15) 
gata  atque  implicata  sunt,    tamen   ex   singulis   certa 

«0  officiorum  genera  nascuntur,  velut  ex  ea  parte,  quae 
prima  discripta  est,  in  qua  sapientiam  et  prudentiam 
ponimus,  inest  indagatio  atque  inventio  veri,  eiusque 
virtutis  hoc  munus   est  proprium.     Ut  enim  quisque  16 
maxime  perspicit,  quid  in  re  quaque  verissimum  sit, 

85  quique  acutissime  et  celerrime  potest  et  videre  et  ex- 
plicare  rationem,   is  prudentissimus  et  sapientissimus 
rite  haberi  solet.    Quociixa  huic  quasi  materia,  quam 
tractet  et  in  qua  versetur,  subiecta  est  veritas.    Reli-  17 
quis   autem  tribus  virtutibus  necessitates    propositae 

30  sunt  ad  eas  res  parandas  tuendasque,  quibus  actio 
vitae  continetur,  ut  et  societas  hominum  coniunctioque 
servetur  et  animi  excellentia  magnitudoque  cum  in 
augendis  opibus  utilitatibusque  et  sibi  et  suis  com- 
parandis,  tum  multo  magis  in  his  ipsis  despiciendis 

35  eluceat.  Ordo  item  et  constantia  et  moderatio  et 
ea,  quae  sunt  his  similia,  versantur  in  eo  genere,  ad 
quod  est  adhibenda  actio  quaedam,  non  solum  mentis 


8  DE  OFFICUS 

agitatio.  lis  enim  rebus,  quae  tractantur  in  vita, 
modum  quendam  et  ordinem  adhibentes  honestatem 
et  decus  conservabimus. 

jg  Ex  quattuor  autem  locis,  in  quos  honesti  naturam 
vimque  divisimus,  primus  ille,  qui  in  veri  cognitione  5 
consistit,  maxime  naturam  attingit  humanam.  Omnes 
enim  trahimur  et  ducimur  ad  cognitionis  et  scientiae 
cupiditatem,  in  qua  excellere  pulchrum  putamus,  labi 
autem,  errare,  nescire,  decipi  et  malum  et  turpe  duci- 
mus.  In  hoc  genere  et  naturali  et  honesto  duo  vitia  lo 
vitanda  sunt,  unum,  ne  incognita  pro  cognitis  habea- 
mus  iisque  temere  assentiamur;  quod  vitium  effugere 
qui  volet  (omnes   autem  velle   debent),   adhibebit  ad 

19  considerandas  res  et  tempus  et  diligentiam.    Alterum 
est  vitium,  quod  quidam  nimis  magnum  studium  mul-  i5 
tamque  operam  in  res   obscuras   atque   difficiles    con- 
ferunt  easdemque  non  necessarias.     Quibus  vitiis  de- 
clinatis   quod  in  rebus  honestis   et  cognitione  dignis 
operae  curaeque  ponetur,   id    iure    laudabitur,    ut  in 
astrologia  C.  Sulpicium  audivimus,  in  geometria  Sex.  20 
Pompeium  ipsi  cognovimus,  multos  in  dialecticis,  plures 
in  iure  civili,  quae  omnes  artes  in  veri  investigatione 
versantur-,  cuius  studio  a  rebus  gerendis  abduci  contra 
officium    est.     Virtutis    enim    laus    omnis    in    actione 
consistit;  a"qua  tamen  fit  intermissio  saepe  multique  25 
dantur  ad  studia  reditus;   tum   agitatio  mentis,   quae 
numquam  adquiescit,  potest  nos  in  studiis  cognitionis 
etiam  sine  opera  nostra  continere.    Omnis  autem  cogi- 
tatio  motusque  animi  aut  in  consiliis  capiendis  de  rebus 
honestis  et  pertinentibus  ad  bene  beateque  vivendum  so 
aut  in  studiis  scientiae  cognitionisque  versabitur.    Ac 
de  primo  quidem  officii  fonte  diximus. 

"^         De  tribus  autem  reliquis  latissime  patet  ea  ratio, 
qua  societas  hominum  inter  ipsos  et  vitae  quasi  com- 
munitas  continetur;  cuius  partes  duae,  iustitia,  in  qua  35 
virtutis  est  splendor  maximus,  ex  qua  viri  boni  nomi- 
nantur,  et  huic  coniuncta  beneficentia,  quam  eandem 


LIB.  I.    CAP.  5—7.    §  17—24.  9 

vel  benignitatem  vel  liberalitatem  appellari  licet.  Sed 
iustitiae  primum  munus  est,  ut  ne  cui  quis  noceat 
nisi  lacessitus  iniuria,  deinde  ut  communibus  pro  com- 
munibus  utatur,  privatis  ut  suis.    Sunt  autem  privata  21 

5  nulla  natura,  sed  aut  vetere  occupatione,  ut  qui  quon- 
dam  in  vacua  venerunt,  aut  victoria,  ut  qui  bello  potiti 
sunt,  aut  lege,  pactione,  condicione,  sorte;  ex  quo  fit, 
ut  ager  Arpinas  Arpinatium  dicatur,  Tusculanus  Tus- 
culanorum;    similisque    est    privatarum    possessionum 

10  discriptio.    Ex    quo,    quia    suum  cuiusque   fit  eorum, 
quae  natura  fuerant  communia,  quod  cuique   obtigit, 
id  quisque  teneat;  e  quo  si  quis  sibi  appetet,  violabit 
ius  humanae   societatis.     Sed   quoniam,    ut   praeclare  22 
scriptum  est  a  Platone,  non  nobis  solum  nati  sumus 

15  ortusque  nostri  partem  patria  vindicat,  partem  amici, 
atque,  ut  placet  Stoicis,  quae  in  terris  gignantur,  ad 
usum  hominum  omnia  creari,  homines  autem  homi- 
num  causa  esse  generatos,  ut  ipsi  inter  se  aliis  alii 
prodesse   possent,    in   hoc   naturam    debemus    ducem 

20  sequi,  communes  utilitates  in  medium  afi"erre  mutatione 
officiorum,  dando  accipiendo,  tum  artibus,  tum  opera, 
tum  facultatibus  devincire  hominum  inter  homines  so- 
cietatem.  Fundamentum  autem  est  iustitiae  fides,  id  est  2S 
dictorum   conventorumque  constantia   et  veritas.     Ex 

25  quo,  quamquam  hoc  videbitur  fortasse  cuipiam  durius, 
tamen  audeamus  imitari  Stoicos,  qui  studiose  exquirunt, 
unde  verba  sint  ducta,  credamusque,  quia  fiat,  quod 
dictum  est,  appellatam  fidem. 

Sed  iniustitiae  genera  duo  sunt,  unum  eorum,  qui 

30  inferunt,  alterum  eorum,  qui  ab  iis,  quibus  infertur, 
si  possunt,  non  propulsant  iniuriam.  Nam  qui  iniuste 
impetum  in  quempiam  facit  aut  ira  aut  aliqua  pertur- 
batione  incitatus,  is  quasi  manus  afi^erre  videtur  socio; 
qui  autem  non  defendit  nec  obsistit,  si  potest,  iniuriae, 

35  tam   est  in  vitio,   quam  si  parentes   aut  amicos   aut 
patriam   deserat,     Atque  illae  quidem  iniuriae,   quae  24 
nocendi  causa  de  industria  inferuntur,  saepe  a  metu 


10  DE  OFFICIIS 

proficiscuntur,  cum  is,  qui  nocere  alteri  cogitat,  timet, 
ne,  nisi  id  fecerit,  ipse  aliquo  afficiatur  incommodo. 
Maximam  autem  partem  ad  iniuriam  faciendam  adgre- 
diuntur,  ut  adipiscantur  ea,  quae  concupiverunt;  in 
quo  vitio  latissime  patet  avaritia.  5 

2?  Expetuntur  autem  divitiae  cum  ad  usus  vitae  ne- 
cessarios,  tum  ad  perfruendas  voluptates.  In  quibus 
autem  maior  est  animus,  in  iis  pecuniae  cupiditas 
spectat  ad  opes  et  ad  gratificandi  facultatem,  ut  nuper 
M.  Crassus  negabat  ullam  satis  magnam  pecuniam  10 
esse  ei,  qui  in  re  publica  princeps  vellet  esse,  cuius 
fructibus  exercitum  alere  non  posset.  Delectant  etiam 
magnifici  apparatus  vitaeque  cultus  cum  elegantia  et 
copia;  quibus  rebus  effectum  est,  ut  infinita  pecuniae 
cupiditas  esset.  Nec  vero  rei  familiaris  amplificatio  is 
nemini  nocens  vituperanda  est,   sed  fugienda  semper 

26  iniuria  est.  Maxume  autem  adducuntur  plerique,  ut 
eos  iustitiae  capiat  oblivio,  cum  in  imperiorum,  hono- 
rum,  gloriae  cupiditatem  inciderunt.  Quod  enim  est 
apud  Ennium:  20 

Nulla  sancta  societas 
Nec  fides  regni  est, 
id  latius  patet.    Nam  quicquid  eius  modi  est,  in  quo 
non  possint  plures  excellere,  in  eo  fit  plerumque  tanta 
contentio.  ut  difficillimum  sit  servare  'sanctam  socie-  25 
'^  tatem'.  '  Declaravit   id    modo    temeritas    C.   Caesaris, 
qui   omnia  iura  divina  et  humana   pervertit   propter 
eum,  quem  sibi  ipse  opinionis  errore  finxerat,  princi- 
patum.    Est  autem  in  hoc  genere  molestum,  quod  in 
maximis  animis  splendidissimisque  ingeniis  plerumque  3o 
existunt  honoris,  imperii,  potentiae,  gloriae  cupiditates. 
Quo  magis  cavendum  est,   ne  quid  in  eo  genere  pec- 

27  cetur.  Sed  in  omni  iniustitia  permultum  interest,  utrum 
perturbatione  aliqua  animi,  quae  plerumque  brevis  est 
et  ad  tempus,    an    consulto    et   cogitata  fiat  iniuria.  35 
Leviora  enim   sunt  ea,    quae    repentino   aliquo  motu 
accidunt,   quam  ea,  quae   meditata  et  praeparata  in- 


LIB.  I.    CAP.  7—9.    §  24-30.  11 

ferimtur.     Ac  de  infercnda  quidem  iniuria  satis  dic- 
tum  est. 

Praetermittendae    autem    defensionis    deserendique  ^g 
officii  plures  solent  esse  causae;  nam   aut  inimicitias 

5  aut  laborem  aut  sumptus  suscipere  nolunt  aut  etiam 
neglegentia,  pigritia,  inertia  aut  suis  studiis  quibus- 
dam  occupationibusve  sic  impediuntur,  ut  eos,  quos 
tutari  debeant,  desertos  esse  patiantur.  Itaque  viden- 
dum  est,  ne  non  satis  sit  id,  quod  apud  Platonem  est 

10  in  philosophos  dictum,  quod  in  veri  investigatione  ver- 
sentur  quodque  ea,  quae  plerique  vehementer  expetant, 
de  quibus  inter  se  digladiari  soleant ,  contemnant  et 
pro  nihilo  putent,  propterea  iustos  esse.\  Nam  alterum 
[iustitiae  genus]  assequuntur,  ut  inferenda  ne  cui  noceant 

15  iniuria,  in  alterum  incidunt;  discendi  enim  studio  im- 
pediti,  quos  tueri  debent,  deserunt.  Itaque  eos  ne  ad 
rem  publicam  quidem  accessuros  putat  nisi  coactos. 
Aequius  autem  erat  id  volimtate  fieri;  nam  hoc  ipsum 
ita  iustum  est,  quod  recte  fit,  si  est  voluntarium.    Sunt  29 

20  etiam,  qui  aut  studio  rei  familiaris  tuendae  aut  odio 
quodam  hominum  suum  se  negotium  agere  dicant  nec 
facere  cuiquam  videantur  iniuriam.  Qui  altero  genere 
iniustitiae  vacant,  in  alterum  incurrunt;  deserunt  enim 
vitae  societatem,   quia  nihil  conferunt  in  eam  studii, 

25  nihil  operae,  nihil  facultatum. 

Quando  igitur  duobus  generibus  iniustitiae  propo- 
sitis  adiunximus  causas  utriusque  generis  easque  res 
ante  constituimus,  quibus  iustitia  contineretur,  facile, 
quod  cuiusque  temporis   officium  sit,   poterimus,  nisi 

80  nosmet    ipsos    valde    amabimus,    iudicare;    est    enim  30 
difficilis    cura    rerum    alienarum.     Quamquam    Teren- 
tianus  ille  Chremes  'humani  nihil   a   se   alienum 
putat';   sed  tamen,   quia  magis  ea  percipimus  atque 
sentimus,   quae  nobis  ipsis  aut  prospera  aut  adversa 

95  eveniunt,  quam  illa,  quae  ceteris,  quae  quasi  longo 
intervallo  interiecto  videmus,  aliter  de  illis  ac  de  nobis 
iudicamus.    Quocirca  bene  praecipiunt,  qui  vetant  quic- 


12  DE  OFFICIIS 

quam   agere,    quod    dubites    aequum   sit  an  iniquum. 
Aequitas  enim  lucet  ipsa  per  se,  dubitatio  cogitationem 
significat  iniuriae. 
oj   ^     Sed  incidunt  saepe  tempora,  cum  ea,  quae  maxime 
videntur  digna  esse  iusto  homine  eoque,  quem  virum  5 
bonum  dicimus,  commutantur  fiuntque   contraria,   ut 
reddere   depositum,    facere    promissum;    quaeque  per- 
tinent  ad  veritatem  et  ad  fidem,  ea  migrare  interdum 
et  non  servare  fit  iustum.     Referri  enim  decet  ad  ea, 
quae  posui  principio,    fundamenta   iustitiae,    primum  lo 
ut  ne  cui  noceatur,  deinde  ut  communi  utilitati  servia- 
tur.    Ea  cum  tempore  commutantur,  commutatur  offi- 

32  cium  et  non  semper  est  idem.     Potest   enim  accidere 
promissum  aliquod  et  conventum,  ut  id  effici  sit  inutile 
vel  ei,  cui  promissum  sit,  vel  ei,  qui  promiserit.    Nam  is 
si,  ut  in  fabulis  est,  Neptunus,  quod  Theseo  promise- 
rat,  non  fecisset,  Theseus   Hippolyto  filio  non  esset 
orbatus;  ex  tribus  enim  optatis,  ut  scribitur,  hoc  erat 
tertium,    quod   de  Hippolyti   interitu   iratus    optavit; 
quo  impetrato  in  maximos   luctus  incidit.  ^  Nec  pro-  20 
missa  igitur  servanda  sunt  ea,   quae   sint  iis,   quibus 
promiseris,  inutilia,  nec,  si  plus  tibi  ea  noceant  quam 
illi  prosint,  cui  promiseris,  contra  officium  est  maius 
anteponi  minori;  ut,  si  constitueris  cuipiam  te  advoca- 
tum  in  rem  praesentem  esse  venturum  atque  interim  25 
graviter  aegrotare  filius  coeperit,  non  sit  contra  offi- 
cium  non  facere,  quod  dixeris,  magisque  ille,  cui  pro- 
missum  sit,  ab  officio  discedat,  si  se  destitutum  que- 
ratur.    lam  illis  promissis  standum  non  esse  quis  non 
videt,    quae   coactus    quis   metu,    quae   deceptus   dolo  30 
promiserit?  quae  quidem  pleraque  iure  praetorio  libe- 
rantur,  non  nulla  legibus. 

33  Existunt  etiam  saepe  iniuriae  calumnia  quadam  et 
nimis  callida,  sed  malitiosa  iuris  interpretatione.    Ex 
quo  illud   '^Summum  ius    summa  iniuria'  factum  35 
est  iam  tritum  sermone  proverbium..     Quo  in  genere 
etiam  in  re  publica  multa  peccantur,  ut  ille,  qui,  cum 


LIB.  I.    CAP.  9-11.    §  30  —35.  13 

triginta  dierum  essent  cum  hoste  indutiae  factae,  noctu 
populabatur  agros,  quod  dierum  essent  pactae,  non 
noctium  indutiae.  Ne  noster  quidem  probandus,  si 
verum    est   Q.   Fabium    Labeonem    seu    quem    alium 

5  (nihil  enim  habeo  praeter  auditum)  arbitrum  Nolanis 
et  Neapolitanis  de  finibus  a  senatu  datum,  cum  ad 
locum  venisset,  cum  utrisque  separatim  locutum,  ne 
cupide  quid  agerent,  ne  adpetenter,  atque  ut  regredi 
quam  progredi  mallent.    Id  cum  utrique  fecissent,  ali- 

10  quantum  agri  in  medio  relictum  est.  Itaque  illorum 
finis  sic,  ut  ipsi  dixerant,  terminavit;  in  medio  relictum 
quod  erat,  populo  Romano  adiudicavit.  Decipere  hoc 
quidem  est,  non  iudicare^  Quocirca  in  omni  est  re 
fugienda  talis  sollertia.  / 

15        Sunt  autem  quaedam  officia  etiam  adversus  eos  ser- 1 1 

vanda,  a   quibus  iniuriam   acceperis.     Est   enim  ulci- 

scendi  et  puniendi  modus;  atque  haud  scio  an  satis  sit 

eum,  qui  lacessierit,  iniuriae  suae  paenitere,  ut  et  ipse 

ne   quid  tale  posthac  et  ceteri  sint  ad  iniuriam  tar- 

20  diores.    Atque  in  re  publica  maxime  conservanda  sunt  34 
iura  belli.   Nam  cum  sint  duo  genera  decertandi,  unum 
per  disceptationem,    alterum  per  vim,    cumque  illud 
proprium   sit  hominis,    hoc   beluarum,    confugiendum 
est  ad   posterius,    si  uti  non  licet  superiore.     Quare  35 

25  suscipienda  quidem  bella  sunt  ob  eam  causam,  ut  sine 
iniuria  in  pace  vivatur,  parta  autem  victoria  conser- 
vandi  ii,  qui  non  crudeles  in  bello,  non  inmanes  fuerunt, 
ut  maiores  nostri  Tusculanos,  Aequos,  Volscos,  Sabi- 
nos,  Hernicos  in  civitatem  etiam  acceperunt,  at  Kar- 

so  thaginem  et  Numantiam  funditus  sustulerunt;  nollem 
Corinthum,  sed  credo  aliquid  secutos,  oportunitatem 
loci  maxume,  ne  posset  aliquando  ad  bellum  facien- 
dum  locus  ipse  adhortari.  Mea  quidem  sententia  paci, 
quae  nihil  habitura   sit  insidiarum,   semper  est  con- 

35  sulendum.  In  quo  si  miEi  esset  optemperatum,  si  non 
optumam,  at  aliquam  rem  publicam,  quae  nunc  nulla 
est,  haberemus.     Et  cum  iis,   quos  vi  deviceris,  con- 


14  DE  OFFICUS 

sulendum  est,  tum  ii,  qui  armis  positis  ad  imperato- 
rum  fidem  confugient,  quamvis  murum  aries  percusserit, 
recipiendi.  In  quo  tantopere  apud  nostros  iustitia  culta 
est,  ut  ii,  qui  civitates  aut  nationes  devictas  bello  in 
fidem  recepissent,  earum  patroni  essent  more  maiorum.  5 

36  Ac  belli  quidem  aequitas  sanctissime  fetiali  populi 
Romani  iure  perscripta  est.  Ex  quo  intellegi  potest 
nullum  bellum  esse  iustum,  nisi  quod  aut  rebus  repe- 
titis  geratur  aut  denuntiatum  ante  sit  et  indictum. 
[Popilius  imperator  tenebat  provinciam,  in  cuius  exer-  lo 
citu  Catonis  filius  tiro  militabat.  Cum  autem  Popilio 
videretur  unam  dimittere  legionem,  Catonis  quoque 
filium,  qui  in  eadem  legione  militabat,  dimisit.  Sed 
cum  amore  pugnandi  in  exercitu  remansisset,  Cato  ad 
Popilium  scripsit,  ut,  si  eum  patitur  in  exercitu  rema-  i5 
nere,  secundo  eum  obliget  militiae  sacramento,  quia 
priore  amisso  iure  cum  hostibus  pugnare  non  poterat. 

37  Adeo  summa  erat  observatio  in  bello   movendo.]    M. 
quidem  Catonis   senis    est  epistula  ad  M.    filium,    in 
qua  scribit  se  audisse  eum  missum  factum  esse  a  con-  20 
sule,  cum  iu  Macedonia  bello  Persico  miles  esset.  Monet 
igitur,  ut  caveat,  ne  proelium  ineat;   negat  enim  ius 

12  esse,  qui  miles  non  sit,  cum  hoste  pugnare.  Equidem 
etiam  illud  animadverto,  quod,  qui  proprio  nomine 
perduellis  esset,  is  hostis  vocaretur,  lenitate  verbi  25 
rei  tristitiam  mitigatam.  Hostis  enim  apud  maiores 
nostros  is  dicebatur,  quem  nunc  peregrinum  dicimus. 
Indicant  duodecim  tabulae:  aut  status  dies  cmi 
nosTE,  itemque:  adversus  hostem  aeterna  aucto- 
RITAS.  Quid  ad  hanc  mansuetudinem  addi  potest,  so 
eum,  quicum  bellum  geras,  tam  molli  nomine  appel- 
lare?  Quamquam  id  nomen  durius  efi"ecit  iam  vetustas; 
a  peregrino  enim  recessit  et  proprie  in  eo,  qui  arma 

38  contra  fertet,  remansit.     Cum  vero  de  imperio  decer- 
tatur  belloque   quaeritur  gloria,  causas   omnino  sub-  35 
esse  tamen  oportet  easdem,  quas  dixi  paulo  ante  iustas 
causas   esse   bellorum.     Sed   ea  bella,  quibus  imperii 


LIB.  I.    CAP.  11—13.    §  35—40.  15 

proposita  gloria  est,  minus  acerbe  gerenda  sunt,  Ut 
enini  cum  civi  aliter  contendimus,  si  est  inimicus, 
aliter,  si  competitor  (cum  altero  certamen  honoris  et 
dignitatis  est,  cum  altero  capitis  et  famae),  sic  cum 
S  Celtiberis,  cum  Cimbris  bellum  ut  cum  inimicis  gere- 
batur,  uter  esset,  non  uter  imperaret,  cum  Latinis, 
Sabinis,  Samnitibus,  Poenis,  Pyrrho  de  imperio  dimi- 
cabatur,  Poeni  foedifragi,  crudelis  Hannibal,  reliqui 
iustiores.  Pyrrhi  quidem  de  captivis  reddendis  illa 
10  praeclara: 

Nec  mi  aurum  posco  nec  mi  pretium  dederitis, 
Nec  cauponantes  bellum,    sed  belligerantes 
Ferro,  non  auro  vitam  cernamus  utrique. 
Vosne  velit  an  me  regnare  era,  quidve  ferat 

Fors, 
15      Virtute    experiamur.      Et    hoc    simul    accipe 

dictum: 
Quorum  virtuti  belli  fortuna  pepercit, 
Eorundem  libertati  me  parcere  certum  est. 
Dono,  ducite,   doque  volentibus  cum  magnis 

dis. 
Regalis  sane  et  digna  Aeacidarum  genere  sententia. 
20  Atque  etiam  si  quid  singuli  temporibus  adducti  ^^ 
hosti  promiserunt,  est  in  eo  ipso  fides  conservanda, 
ut  primo  Punico  bello  Regulus  captus  a  Poenis  cum 
de  captivis  commutandis  Romam  missus  esset  iurasset- 
que  se  rediturum,  primum,  ut  veuit,  captivos  redden- 
25  dos  in  senatu  non  censuit,  deinde,  cum  retineretur  a 
propinquis  et  ab  amicis,  ad  supplicium  redire  maluit 
quam  fidem  hosti  datam  fallere.  [Secundo  autem  Punico  40 
bello  post  Cannensem  pugnam  quos  decem  Hamiibal 
Romam  astrictos  misit  iure  iurando  se  redituros  esse, 
80  nisi  de  redimendis  iis,  qui  capti  erant,  impetrassent, 
eos  omnes  censores,  quoad  quisque  eorum  vixit,  qui 
peierassent,  in  aerariis  reliqueruut  nec  minus  illum, 
qui  iuris  iurandi  fraude  culpam  invenerat.  Cum  enim 
Hannibalis  permissu  exisset  de  castris,   rediit  paulo 


16  DE  OFFICIIS 

post,  quod  se  oblitum  nescio  quid  diceret;  deinde 
egressus  e  castris  iure  iurando  se  solutum  putabat, 
et  erat  verbis,  re  non  erat.  Semper  autem  in  fide 
quid  senseris,  non  quid  dixeris,  cogitandum.  Maximum 
autem  exemplum  est  iustitiae  in  hostem  a  maioribus  & 
nostris  constitutum,  cum  a  Pyrrho  perfuga  senatui 
est  pollicitus  se  venenum  regi  daturum  et  eum  ne- 
caturum,  senatus  et  C.  Fabricius  perfugam  Pyrrho 
dedidit.     Ita  ne  hostis  quidem  et  potentis  et  bellum 

41  ultro  inferentis  interitum  cum  scelere  approbavit.]    Ao  lo 
de  bellicis  quidem  officiis  satis  dictum  est.     Memine- 
rimus   autem    etiam    adversus    infimos    iustitiam    esse 
servandam.    Est  autem  infima  condicio  et  fortuna  ser- 
vorum,    quibus  non  male  praecipiunt  qui  ita  iubent 
uti,  ut  mercennariis :   operam   exigendam,  iusta  prae-  is 
benda.     Cum  autem  duobus  modis,  id  est  aut  vi  aut 
fraude,  fiat  iniuria,  fraus  quasi  vulpeculae,  vis  leonis 
videtur;  utrumque  homine  alienissimum,  sed  fraus  odio 
digna  maiore.    Totius  autem  iniustitiae  nulla  capitalior 
quam  eorum,  qui  tum,  cum  maxime  fallunt,  id  agunt/20 
,  ut  viri  boni  esse  videantur.    De  iustitia  satis  dictum. 

^£  Deinceps,  ut  erat  propositum,  de  beneficentia  ac 
de  liberalitate  dicatur,  qua  quidem  nihil  est  naturae 
hominis  accommodatius,  sed  habet  multas  cautiones. 
Videndum  est  enim,  primum  ne  obsit  benignitas  et  iis  25 
ipsis,  quibus  benigne  videbitur  fieri,  et  ceteris,  deinde 
ne  maior  benignitas  sit  quam  facultates,  tum  ut  pro 
dignitate  cuique  tribuatur;  id  enim  est  iustitiae  fun- 
damentum,  ad  quam  haec  referenda  sunt  omnia.  Nam 
et  qui  gratificantur  cuipiam,  quod  obsit  illi,  cui  prod-  30 
esse  velle  videantur,  non  benefici  neque  liberales,  sed 
perniciosi  adsentatores  iudicandi  simt,  et  qui  aliis  no- 
cent,  ut  in  alios  liberales  sint,  in  eadem  sunt  iniustitia, 

13  ut    si   in   suam  rem  aliena  convertant.     ISunt  autem 
multi,  et  quidem  cupidi  splendoris  et  gloriae,  qui  eri-  ss 
piunt  aliis,  quod  aliis  largiantur,  iique  arbitrantur  se 
beneficos  in  suos  amicos  visum  iri,  si  locupletent  eos 


LIB.  I.    CAP.  13-15.    §  40-4G.  17 

quacumque  ratione.  Id  autem  tantum  abest  ab  officio, 
ut  nihil  magis  officio  possit  esse  contrarium.  Viden- 
dum  est  igitur,  ut  ea  liberalitate  utamur,  quae  prosit 
amicis,  noceat  nemini.     Quare  L.  Sullae,  C.  Caesaris 

5  pecuniarum  translatio  a  iustis  dominis  ad  alienos  non 
debet  liberalis  videri;    nihil   est  enim  liberale,   quod 
non  idem  iustum.     Alter  locus  erat  cautionis,  ne  be-  44 
nignitas  maior  esset  quam  facultates,  quod,  qui  beni- 
gniores  volunt  esse,  quam  res  patitur,  primum  in  eo 

10  peccant,  quod  iniuriosi  sunt  in  proximos;  quas  enim 
copias  his  et  suppeditari  aequius  est  et  relinqui,  eas 
transferunt  ad  alienos.  Inest  autem  in  tali  liberalitate 
cupiditas  plerumque  rapiendi  et  auferendi  per  iniuriam, 
ut  ad  largieudum  suppetant  copiae.    Videre  etiam  licet 

15  plerosque  iion  tam  natura  liberales  quam  quadam  gloria 
ductos,  ut  benefici  videantur,  facere  multa,  quae  pro- 
ficisci  ab  ostentatione  magis  quam  a  voluntate  videan- 
tur.  Talis  autem  simulatio  vanitati  est  coniunctior 
quam  aut  liberalitati  aut  honestati.    Tertium  est  pro-  45 

20  positum,  ut  in  beneficentia  dilectus  esset  dignitatis; 
in  quo  et  mores  eius  erunt  spectandi,  in  quem  bene- 
ficium  conferetur,  et  animus  erga  nos  et  communitas  ac 
societas  vitae  et  ad  nostras  utilitates  officia  ante  con- 
lata;  quae  ut  concurrant  omnia,  optabile  est;  si  minus, 

25  plures  causae  maioresque  ponderis  plus  habebunt. 

Quoniam  autem  vivitur  non  cum  perfectis  homini-  ^^ 
bus  planeque  sapieutibus,  sed  cum  iis,  in  quibus  prae- 
clare  agitur  si  sunt  simulacra  virtutis,  etiam  hoc  in- 
tellegendum  puto,  neminem  omnino  esse  neglegendum, 

30  in  quo  aliqua  significatio  virtutis  appareat,  colendum 
autem  esse  ita  quemque  maxime,  ut  quisque  maxime 
virtutibus  his  lenioribus  erit  ornatus,  modestia,  tem- 
perantia,  hac  ipsa,  de  qua  multa  iam  dicta  sunt, 
iustitia.     Nam  fortis    animus    et    magnus   in   homine 

35  uon  perfecto  nec  sapiente  ferventior  plerumque  est, 
illae  virtutes  bonum  virum  videntux  potius  attingere. 
Atque  haec  in  moribus. 

CIC.  IV.    3  2 


18  DE  OFFICIIS 

fi7  De  benivolentia  autem,  quam  quisque  habeat 
erga  nos,  primum  illud  est  in  officio,  ut  ei  pluri- 
mum  tribuamus,  a  quo  plurimum  diligamur,  sed  be- 
nivolentiam  non  adulescentulorum  more  ardore  quo- 
dam  amoris,  sed  stabilitate  potius  et  constantia  6 
iudicemus.  Sin  erunt  merita,  ut  non  ineunda,  sed 
referenda  sit  gratia,  maior  quaedam  cura  adhibenda 
est;  nuUum  enim  officium  referenda  gratia  magis  ne- 

48  cessarium  est.  Quodsi  ea,  quae  utenda  acceperis,  maiore 
mensura,  si  modo  possis,  iubet  reddere  Hesiodus,  quid-  lo 
nam  beneficio  provocati  facere  debemus?  an  imitari 
agros  fertiles,  qui  multo  plus  efferunt  quam  accepe- 
runt?  Eteuim  si  in  eos,  quos  speramus  nobis  pro- 
futuros,  non  dubitamus  officia  conferre,  quales  in  eos 
esse  debemus,  qui  iam  profuerunt?  Nam  cum  duo  ie- 
genera  liberalitatis  sint,  unum  dandi  beneficii,  alterum 
reddendi,  demus  necne,  in  nostra  potestate  est,  non 
reddere  viro   bono  non  licet,   modo  id  facere  possit 

49  sine  iniuria.    Acceptorum  autem  beneficiorum  sunt  di- 
lectus  habendi,  nec  dubium,  quin  maximo  cuique  plu-  20 
rimum  debeatur.     In  quo  tamen  in  primis,  quo  quis- 
que  animo,  studio,  benivolentia  fecerit,  ponderandum 
est.    Multi  enim  faciunt  multa  temeritate  quadam  siue 
iudicio    vel    morbo    in    omnes    vel  repentino   quodam 
quasi  vento  impetu  animi  incitati;  quae  beneficia  aeque  25 
magna  non  sunt  habenda  atque  ea,  quae  iudicio,  con- 
siderate  constanterque  delata  sunt.    Sed  in  collocando 
beneficio  et  in  referenda  gratia,  si  cetera  paria  sunt, 
hoc  maxume  officii  est,  ut  quisque  maxume  opis  in- 
digeat,  ita  ei  potissimum  opitulari;  quod  contra  fit  a  3o 
plerisque;  a  quo  enim  plurimum  sperant,  etiamsi  ille 
iis  non  eget,  tamen  ei  potissimum  inserviunt. 

^^  Optime    autem    societas    hominum    coniunctioque 

servabitur,  si,  ut  quisque  erit  coniunctissimus,  ita  in 
eum  benignitatis  plurimum  conferetur.    Sed,  quae  na-  ss 
turae  principia  sint  communitatis  et  societatis  humanae, 
repetendum    videtur    altius;    est   enim  primum,   quod 


LIB.  I.    CAP.  15—17.   §  47—53.  19 

cernitur  in  universi  generis  Iiumani  societate.  Eius 
autem  vinculum  est  ratio  et  oratio,  quae  docendo,  di- 
scendo,  communicando,  disceptando,  iudicando  conciliat 
inter  se  homines  coniungitque  naturali  quadam  socie- 

6  tate;  neque  ulla  re  longius  absumus  a  natura  ferarum, 
in  quibus  inesse  fortitudinem  saepe  dicimus,  ut  in  equis, 
in  leonibus,  iustitiam,  aequitatem,  bonitatem  non  dici- 
mus;  sunt  enim  rationis  et  orationis  expertes.  Ac  latis-  51 
sime  quidem  patens   hominibus   inter  ipsos,   omnibus 

10  inter  omnes  societas  haec  est;  in  qua  omnium  rerum, 
quas  ad  communem  hominum  usum  natura  genuit, 
est  servanda  communitas,  ut,  quae  discripta  sunt  legi- 
bus  et  iure  civili,  haec  ita  teneantur,  ut  sit  constitu- 
tum  legibus  ipsis,  cetera  sic  observentur,  ut  in  Grae- 

15  corum  proverbio  est,  amicorum  esse  communia 
omnia.  Omnium  autem  communia  hominum  videntur 
ea,  quae  sunt  generis  eius,  quod  ab  Ennio  positum 
in  ima  re  transferri  in  permultas  potest: 

Homd,  qui  erranti  comiter  monstrat  viam, 

80      Quasi  liimen  de  suo  liimine   accendat,  facit. 
Nihilo  minus  ipsi  liicet,  cum  illi  accenderit. 
Una  ex  re  satis  praecipit,  ut,  quicquid  sine  detrimento 
commodari  possit,  id  tribuatur  vel  ignoto;  ex  quo  sunt  52 
illa  communia:   non  prohibere  aqua  profluente, 

25patiabigneignemcapere,  siquivelit,  consilium 
fidele  deliberanti  dare,  quae  sunt  iis  utilia,  qui 
accipiunt,  danti  non  molesta.  Quare  et  his  utendum 
est  et  semper  aliquid  ad  communem  utilitatem  afferen- 
dum.     Sed   quoniam  copiae  parvae   singulorum    sunt, 

30  eorum  autem,  qui  his  egeant,  infinita  est  multitudo, 
vulgaris  liberalitas  referenda  est  ad  illum  Enni  finem: 
^Nihilo  minus  ipsi  lucet',  ut  facultas  sit,  qua  in 
nostros  simus  liberales. 

Gradus  autem  plures  sunt  societatis  hominum.    Ut  \* 

35  enim  ab  illa  infinita  discedatur,  propior  esfc  eiusdem 
gentis,  nationis,  linguae,  qua  maxume  homines  con- 
iunguntur;  interius    etiam   est  eiusdem   esse  civitatis; 

2* 


20  DE  OFFICIIS 

multa  enim  sunt  civibus  inter  se  communia,  forum, 
fana,  porticus,  viae,  leges,  iura,  iudicia,  suffragia,  con- 
suetudines  praeterea  et  familiaritates  multisque  cum 
multis  les  rationesque  contractae.  Artior  vero  colli- 
gatio  est  societatis  propinquorum ;  ab  illa  enim  in-  5 
mensa  societate  humani  generis  in  exiguum  angustum- 

54  que  concluditur.  Nam  cum  sit  hoc  natura  commune 
animantium,  ut  habeant  lubidinem  procreandi,  prima 
societas  in  ipso  coniugio  est,  proxima  in  liberis,  deinde 
una  domus,  communia  omnia;  id  autem  est  principium  lo 
urbis  et  quasi  seminarium  rei  publicae.  Sequuntur  fra- 
trum  coniunctiones,  post  consobrinorum  sobrinorum- 
que,  qui  cum  una  domo  iam  capi  non  possint,  in  alias 
domos  tamquam  in  colonias  exeunt.  Sequuntur  conubia 
et  adfinitates,  ex  quibus  etiam  plures  propinqui;  quae  15 
propagatio  et  suboles  origo  est  rerum  publicarum. 
Sanguinis  autem   coniunctio    et   benivolentia    devincit 

55  homines  et  caritate;  magnum  est  enim  eadem  habere 
monumenta  maiorum,  eisdem  uti  sacris,  sepulcra  habere 
communia.  Sed  omnium  societatum  nulla  praestantior  20 
est,  nulla  firmior,  quam  cum  viri  boni  moribus  similes 
suut  familiaritate  coniuncti;  iUud  enim  honestum,  quod 
saepe  dicimus,  etiam  si  in  alio  cernimus,  [tamen]  nos 
movet  atque  illi,    in    quo    id  inesse    videtur,    amicos 

56  facit.  Et  quamquam  omnis  virtus  nos  ad  se  allicit  25 
facitquc,  ut  eos  diligamus,  in  quibus  ipsa  inesse  vi- 
deatur,  tamen  iustitia  et  liberalitas  id  maxime  efficit. 
Nihil  autem  est  amabilius  nec  copulatius  quam  morum 
similitudo  bonorum;  in  quibus  enim  eadem  studia  sunt, 
eaedem  voluntates,  in  iis  fit  ut  aeque  quisque  altero  30 
delectetur  ac  se  ipso,  efficiturque  id,  quod  Pythagoras 
vult  in  amicitia,  ut  unus  fiat  ex  phiribus.  Magna  etiam 
illa  communitas  est,  quae  conficitur  ex  beneficiis  ultro 
et  citro  datis  acceptis,  quae  et  mutua  et  grata  dum 
sunt,  inter  quos  ea  sunt,  firma  devinciuntur  societate.  35 

57  Sed  cum  omnia  ratione  animoque  lustraris,  omnium 
societatum  uulla  est  gvavior,  nulla  carior  quam  ea, 


LIB.  I.     CAP.  17,  18.     §  53-60.  21 

quae  cum  re  publica  esfc  uni  cuique  nostrum.  Cari 
sunt  parentes,  cari  liberi,  propinqui,  familiares,  sed 
omnes  omnium  caritates  patria  una  complexa  est,  pro 
qua  quis  bonus  dubitet  mortem  oppetere,  si  ei  sit 
5  profuturus?  Quo  est  detestabilior  istorum  inmanitas, 
qui  lacerarunt  omni  scelere  patriam  et  in  ea  funditus 
delenda  occupati  et  sunt  et  fuerunt.  Sed  si  contentio  58 
quaedam  et  comparatio  fiat,  quibus  plurimum  tribuen- 
dum  sit  officii,  principes  sint  patria  et  parentes,  quo- 

10  rum  beneficiis  maximis  obligati  sumus,  proximi  liberi 
totaque  domus,  quae  spectat  in  nos  solos  neque  aliud 
ullum  potest  habere  perfugium,  deinceps  bene  con- 
venientes  propinqui,  quibuscum  communis  etiam  for- 
tuna  plerumque   est.     Quam   ob  rem  necessaria  prae- 

15  sidia  vitae  debentur  iis  maxime,  quos  ante  dixi,  vita 
autem  victusque  communis,  consilia,  sermones,  cohor- 
tationes,  consolationes,  interdum  etiam  obiurgationes 
in  amieitiis  vigent  maxime,  estque  ea  iucundissima 
amicitia,  quam  similitudo  morum  coniugavit. 

20        Sed  in   his    omnibus   officiis    tribuendis  videndum  \^ 
erit,  quid  cuique  maxime  necesse  sit,  et  quid  quisque 
vel   sine   nobis   aut   possit   consequi   aut    non    possit. 
Ita  non  iidem  erunt  necessitudinum  gradus,  qui  tem- 
porum;  suntque  officia,  quae  aliis  magis  quam  aliis 

25  debeantur;  ut  vicinum  citius  adiuveris  in  fructibus 
percipiendis  quam  aut  fratrem  aut  familiarem,  at,  si 
lis  in  iudicio  sit,  propinquum  potius  et  amicum  quam 
vicinum  defenderis.  Haec  igitur  et  talia  circumspi- 
cienda  sunt  in  omni  officio  [et  consuetudo  exercitatio- 

30  que  capienda],  ut  boni  ratiocinatores   officiorum   esse 
possimus  et   addendo  deducendoque  videre,  quae  reli- 
qui  summa  fiat,    ex   quo,   quantum  cuique   debeatur, 
intellegas.     Sed    ut    nec  medici  nec   imperatores  nec  60 
oratores,   quamvis    artis  praecepta  perceperint,   quic- 

S5  quam  magna  laude  dignum  sine  usu  et  exercitatione 
consequi  possunt,  sic  officii  conservandi  praecepta  tra- 
duntur  illa  quidem,  ut  facimus   ipsi,   sed  rei  magni- 


22  DE  OFFICIIS 

tudo  usum  quoque  exercitationemque  desiderat.  Atque 
ab  iis  rebus,  quae  sunt  in  iure  societatis  humanae, 
quem  ad  modum  ducatur  honestum,  ex  quo  aptum 
est  officium,  satis  fere  diximus. 
61  Intellegendum  autem  est,  cum  proposita  sint  ge-  5 
nera  quattuor,  e  quibus  honestas  officiumque  manaret, 
splendidissimum  videri,  quod  animo  magno  elatoque 
humanasque  res  despiciente  factum  sit.  Itaque  in 
probris  maxime  in  promptu  est,  si  quid  tale  dici 
potest:  10 

'Vds   enim,    iuvenes,  animum    geritis    miilie- 
brem,  lUa'  virgo  'viri' 
et  si  quid  eius  modi: 

Salmacida,   spolia  sine  sudore  et  sanguine. 
Contraque  in  laudibus,  quae  magno  animo  et  fortiter 
excellenterque  gesta  sunt,  ea  nescio  quo  modo  quasi  is 
pleniore    ore    laudamus.      Hinc    rhetorum  campus   de 
Marathone,  Salamine,  Plataeis,  Thermopylis,  Leuctris, 
hinc  noster  Cocles,  hinc  Decii,  hinc  Cn.  et  P.  Scipio- 
nes,  hinc  M.  Marcellus,  innumerabiles  alii,  maximeque 
ipse    populus    Romanus    animi    magnitudine    excellit.  20 
Declaratur  autem  studium  bellicae  gloriae,  quod  sta- 
tuas  quoque  videmus  ornatu  fere  militari. 

l^  Sed  ea  animi  elatio,  quae  cernitur  in  periculis  et 
laboribus,  si  iustitia  vacat  pugnatque  non  pro  salute 
communi,  sed  pro  suis  commodis,  in  vitio  est;  non  25 
modo  enim  id  virtutis  non  est,  sed  est  potius  inma- 
nitatis  omnem  humanitatem  repellentis.  Itaque  probe 
definitur  a  Stoicis  fortitudo,  cum  eam  virtutem  esse 
dicunt  propugnantem  pro  aequitate.  Quocirca  nemo,  qui 
fortitudinis  gloriam  consecutus  est  insidiis  et  malitia,  3o 
laudem  est  adeptus;  nihil  enim  honestum  esse  potest, 

63  quod  iustitia  vacat.  Praeclarum  igitur  illud  Platonis: 
'Non',  inquit,  'solum  scientia,  quae  est  remota 
ab  iustitia,  calliditas  potius  quam  sapientia 
est  appellauda,  verum   etiam   animus    paratus  35 


LIB.  I.    CAP.  18—20.     §  60-66.  23 

ad  periculum,  si  sua  cupiditate,  noii  utilitate 
communi  inpellitur,  audaciae  potius  nomen 
habeat  quam  fortitudinis.'  Itaque  viros  fortes  et 
magnanimos  eosdem  bonos  et  simplices,  veritatis  ami- 

b  cos  minimeque  fallaces   esse  volumus;    quae   sunt  ex 
media  laude   iustitiae.     Sed  illud   odiosum  est,    quod  64 
in  hac  elatione  et  magnitudine  animi  facillime  perti- 
nacia   et  nimia  cupiditas   principatus  innascitur.     Ut 
enim  apud  Platonem  est,  omnem  morem  Lacedae- 

10  moniorum  inflammatum  esse  cupiditate  vin- 
cendi,  sic,  ut  quisque  animi  magnitudine  maxume 
excellet,  ita  maxume  vult  princeps  omnium  vel  potius 
solus  esse.  Difficile  autem  est,  cum  praestare  omni- 
bus  concupieris,  servare  aequitatem,  quae  est  iustitiae 

15  maxume  propria.  Ex  quo  fit,  ut  neque  disceptatione 
vinci  se  nec  ullo  publico  ac  legitimo  iure  patiantur, 
existuntque  in  re  publica  plerumque  largitores  et 
factiosi,  ut  opes  quam  maxumas  consequantur  et  sint 
vi   potius    superiores    quam   iustitia   pares.      Sed  quo 

20  difficilius,  hoc  praeclarius;   nullum   enim   est  tempus, 
quod  iustitia  vacare  debeat.    Fortes  igitur  et  magna-  65 
nimi  sunt  habendi,  non  qui  faciunt,   sed  qui  propul- 
sant  iniuriam.     Vera  autem   et  sapiens  animi  magni- 
tudo  honestum  illud,   quod  maxume  natura  sequitur, 

25  in  factis  positum,  non  in  gloria  iudicat  principemque 
se  esse  mavult  quam  videri;  etenim  qui  ex  errore 
imperitae  multitudinis  peudet,  hic  in  magnis  viris 
non  est  habendus.  Facillime  autem  ad  res  iniustas 
inpellitur,    ut    quisque    altissimo    animo    est,    gloriae 

so  cupiditate;  qui  locus  est  sane  lubricus,  quod  vix 
invenitur,  qui  laboribus  susceptis  periculisque  adi- 
tis  non  quasi  mercedem  rerum  gestarum  desideret 
gloriam. 

Omnino  fortis   animus    et    magnus    duabus   rebus  ^^ 

86  maxime  cernitur,  quarum  una  in  rerum  externarum 
despicientia  ponitur,  cum  persuasum  est  nihil  homi- 
nem,  nisi  quod  honestum  decorumque  sit,  aut  admi- 


24  DE  OFFICIIS 

rari  aut  optare  aut  expetere  oportere  nullique  neque 
homini  neque  perturbationi  animi  nec  fortunae  sub- 
cumbere.  Altera  est  res,  ut,  cum  ita  sis  affectus 
animo,  ut  supra  dixi,  res  geras  magnas  illas  quidem 
et  maxume  utiles,  sed  [ut]  vehementer  arduas  plenas-  5 
que   laborum   et  periculorum   cum  vitae,  tum  multa- 

67  rum  rerum,  quae  ad  vitam  pertinent.  Harum  rerum 
duarum  splendor  omnis,  amplitudo,  addo  etiam  utili- 
tatem,  in  posteriore  est,  causa  autem  et  ratio  efficiens 
magnos  viros  in  priore;  in  eo  est  enim  illud,  quod  lo 
excellentes  animos  et  humana  contemnentes  facit.  Id 
autem  ipsum  cernitur  in  duobus,  si  et  solum  id,  quod 
honestum  sit,  bonum  iudices  et  ab  omni  animi  per- 
turbatione  liber  sis.  Nam  et  ea,  quae  eximia  pleris- 
que  et  praeclara  videntur,  parva  ducere  eaque  ratioue  is 
stabili  firmaque  contemnere  fortis  animi  magnique 
ducendum  est,  et  ea,  quae  videntur  acerba,  quae 
multa  et  varia  in  hominum  vita  fortunaque  versantur, 
ita  ferre,  ut  nihil  a  statu  naturae  discedas,  nihil  a 
dignitate  sapientis,  robusti  animi  est  magnaeque  con-  20 

68  stantiae.  Non  est  autem  consentaneum ,  qui  metu 
non  frangatur,  eum  frangi  cupiditate  nec,  qui  invictum 
se  a  labore  praestiterit,  vinci  a  voluptate.  Quam  ob 
rem  et  haec  vitanda  et  pecuniae  fugienda  cupiditas; 
nihil  enim  est  tam  angusti  animi  tamque  parvi  quam  25 
amare  divitias,  nihil  honestius  magnificentiusque  quam 
pecuniam  contemnere,  si  non  habeas,  si  habeas,  ad 
beneficentiam  liberalitatemque  conferre.  Cavenda  etiam 
est  gloriae  cupiditas,  ut  supra  dixi;  eripit  enim  liber- 
tatem,  pro  qua  magnanimis  viris  omnis  debet  esse  so 
contentio.  Nec  vero  imperia  expetenda  ac  potius  aut 
non  accipienda  interdum  aut  deponenda  non  numquam. 

69  Vacandum  autem  omni  est  animi  perturbatione,  cum 
cupiditate  et  metu,  tum  etiam  aegritudine  et  voluptate 
nimia  et  iracundia,  ut  tranquillitas   animi  et  securi-  35 
tas  adsit,    quae   afi"ert    cum  constantiam,    tum   etiam 
dignitatem.    Multi  autem  et  sunt  et  fuerunt,  qui  eam. 


LIB.  I.     CAP.  20,  21.    §  66—72.  25 

quam  clico,  tranquillitatem  expetentes  a  negotiis  pu- 
blicis  se  removerint  ad  otiumque  perfugerint;  in  his 
et  nobilissimi  philosophi  longeque  principes  et  qui- 
dam   homines  severi  et  graves  nec  populi  nec  princi- 

6  pum  mores  ferre  potuerunt,  vixeruntque  non  nuUi  in 
agris  delectati  re  sua  familiari.    His  idem  propositum  70 
fuit,  quod  regibus,  ut  ne  qua  re  egerent,  ne  cui  pa- 
rerent,  libertate  uterentur,  cuius  proprium  est  sic  vi- 
vere,  ut  velis.    Quare  cum  hoc  commune  sit  potentiae21 

10  cupidorum  cum  iis,  quos  dixi,  otiosis,  alteri  se  adi- 
pisci  id  posse  arbitrantur,  si  opes  magnas  habeant, 
alteri,  si  contenti  sint  et  suo  et  parvo.  In  quo  neu- 
trorum  omnino  contemnenda  sententia  est,  sed  et  fa- 
cilior  et  tutior  et  minus  aliis  gravis  aut  molesta  vita 

15  est  otiosorum,  fructuosior  autem  hominum  generi  et 
ad  claritatem  amplitudinemque   aptior  eorum,   qui  se 
ad  rem  publicam   et  ad  magnas  res  gerendas  accom- 
modaverunt.    Quapropter  et  iis  forsitan  concedendum  71 
sit   rem  publicam  non    capessentibus,    qui    excellenti 

20  ingenio  doctrinae  sese  dediderunt,  et  iis,  qui  aut  va- 
letudinis  inbecillitate  aut  aliqua  graviore  causa  im- 
pediti  a  re  publica  recesserunt,  cum  eius  admini- 
strandae  potestatem  aliis  laudemque  concederent.  Qui- 
bus  autem  talis  nulla  sit  causa,  si  despicere  se  dicant 

»5  ea,  quae  plerique  mirentur,  imperia  et  magistratus, 
iis  non  modo  non  laudi,  verum  etiam  vitio  dandum 
puto;  quorum  iudicium  in  eo,  quod  gloriam  contem- 
nant  et  pro  nihilo  putent,  difficile  factu  est  non  pro- 
"bare;  sed  videntur  labores  et  molestias,  tum  bffensio- 

30  num  et  repulsarum  quasi  quandam  ignominiam  timere 
et  infamiam.  Sunt  enim,  qui  in  rebus  contrariis  pa- 
rum  sibi  constent,  voluptatem  severissime  contemnant, 
in  dolore  sint  molliores,  gloriam  neglegant,  frangan- 
tur  infamia,   atque    ea   quidem  non  satis   constanter. 

35  Sed  iis,  qui  habent  a  natura  adiumenta  rerum  geren-  72 
darum,  abiecta  omni  cunctatione  adipiscendi  magistra- 
tus  et  gerenda  res  publica  est;   nec  enim  aliter  aut 


26  DE  OFFICIIS 

regi  civitas  aut  declarari  animi  magnitudo  potest. 
Capessentibus  autem  rem  publicam  niliilo  minus  quam 
piiilosophis,  haud  scio  an  magis  etiam  et  magnifi- 
centia  et  despicientia  adhibenda  est  rerum  humana- 
rum,  quam  saepe  dico,  et  tranquillitas  animi  atque  s 
securitas,  siquidem  nec  anxii  futuri  sunt  et  cum  gra- 

73  vitate  constantiaque  victuri.    Quae  faciliora  sunt  phi- 
losophis,  quo  minus  multa  patent  in  eorum  vita,  quae 
fortuna  feriat,  et  quo   minus  multis  rebus  egent,  et 
quia,  si  quid  adversi  eveniat,  tam  graviter  cadere  non  lo 
possunt.    Quocirca  non  sine  causa  maiores  motus  ani- 
morum    concitantur    maioraque   studia   efficiendi   rem 
publicam  gerentibus   quam  quietis,   quo   magis  iis  et 
magnitudo  est  animi  adhibenda  et  vacuitas  ab  ango- 
ribus.     Ad  rem  gerendam  autem  qui  accedit,   caveat,  i5 
ne   id    modo    consideret,    quam   illa   res  lii)nesta  sit, 
sed  etiam  ut  habeat  efficieudi  facultatem;  in  quo  ipso 
considerandum   est,   ne    aut  temere  desperet    propter 
ignaviam  aut  nimis  confidat  propter  cupiditatem.    In 
omnibus  autem  negotiis,  prius  quam  adgrediare,   ad-  20 
hibenda  est  praeparatio  diligens. 

^^  Sed  cum  plerique  arbitrentur  res  bellicas  maiores 
esse  quam  urbanas,  minuenda  est  haec  opinio.  Multi 
enim  bella  saepe  quaesiverunt  propter  gloriae  cupidi- 
tatem,  atque  id  in  magnis  animis  ingeniisque  plerum-  25 
que  contingit,  eoque  magis,  si  sunt  ad  rem  militarem 
apti  et  cupidi  bellorum  gerendorum;  vere  autem  si 
volumus  iudicare,  multae  res  extiterunt  urbanae  ma- 

75  iores  clarioresque  quam  bellicae.  Quamvis  enim  The- 
mistocles  iure  laudetur  et  sit  eius  nomen  quam  Solo-  so 
nis  inlustrius  citeturque  Salamis  clarissimae  testis 
victoriae,  quae  anteponatur  consilio  Solonis  ei,  quo 
primum  constituit  Ariopagitas,  non  minus  praeclarum 
hoc  quam  illud  iudicandum  est;  illud  enim  semel  pro- 
fuit,  hoc  semper  proderit  civitati;  hoc  consilio  leges  35 
Atheniensium,  hoc  maiorum  instituta  servantur;  et 
Themistocles  quidem  nihil  dixerit,  in  quo  ipse  Areo- 


LIB.  I.    CAP.  21,  22.    §  72-78.  27 

pagum   adiuverit,   at  ille  vere  a  se   adiutum  Themi- 
stoclem;   est    enim    bellum   gestum    consilio    senatus 
eius,  qui  a  Solone   erat  constitutus.     Licet  eadem  de  76 
Pausania   Lysandroque    dicere,    quorum    rebus    gestis 

5  quamquam  imperium  Lacedaemoniis  partum  putatur, 
tamen  ne  minima  quidem  ex  parte  Lycurgi  legibus 
et  disciplinae  conferendi  sunt;  quin  etiam  ob  has 
ipsas  causas  et  parentiores  habuerunt  exercitus  et 
fortiores.     Mihi  quidem  neque  pueris  nobis  M.  Scau- 

10  rus  C.  Mario  neque,  cum  versaremur  in  re  publica, 
Q.  Catuhis  Cn.  Pompeio  cedere  videbatur;  parvi  enim 
sunt  foris  arma,  nisi  est  consilium  domi;  nec  plus 
Africanus,  singularis  et  vir  et  imperator,  in  excindenda 
Numantia  rei  publicae  profuit  quam  eodem  tempore 

15  P.  Nasica  privatus,  cum  Ti.  Gracchum  interemit;  quam- 
quam  haec  quidem    res   non   solum   ex  domestica  est   . 
ratione  (attingit  etiam  bellicam,  quoniam  vi  manuque 
confecta  est),  sed  tamen  id  ipsum  est  gestum  consilio 
urbano  sine   exercitu.     Ilhid  autem  optimum   est,    in  77 

20  quod  invadi  solere  ab  inprobis  et  invidis  audio: 

Cedant  arma  togae,  concedat  laurea  laudi. 

Ut  enim   alios   omittam,  nobis  rem  publicam  guber- 

nantibus  nonne  togae    arma    cesserunt?    neque   enim 

periculum   in   re   publica   fuit   gravius    umquam   nec 

25  maius  otium.     Ita   consiliis  diligentiaque  nostra  cele- 
riter  de  manibus  audacissimorum  civium  delapsa  arma 
ipsa  ceciderunt.     Quae   res    igitur  gesta  umquam  in 
bello  tanta?  qui  triumphus   conferendus?     licet  enim  78 
mihi,    M.  fili,    apud   te    gloriari,    ad    quem    et    here- 

80  ditas  huius  gloriae  et  factorum  imitatio  pertinet.  Mihi 
quidem  certe  vir  abundans  bellicis  laudibus,  Cn.  Pom- 
peius,  multis  audientibus  hoc  tribuit,  ut  diceret  fru- 
stra  se  triumphum  tertium  deportaturum  fuisse,  nisi 
meo  in  rem  publicam  beneficio,  ubi  triumpharet,  esset 

85  habiturus.  Sunt  igitur  domesticae  fortitudines  non 
inferiores  militaribus;  in  quibus  plus  etiam  quam  in 
his  operae  studiique  ponendum  est. 


28  r>B  OFFICIIS 

^^  Omnino  illiicl  honestum,  quod  ex  animo  excelso 
magnificoque  quaerimus,  animi  efficitur,  non  corporis 
viribus.  Exercendum  tamen  corpus  et  ita  afficiendum 
est,  ut  oboedire  consilio  rationique  possit  in  exsequen- 
dis  negotiis  et  in  labore  tolerando.  Honestum  autem  5 
id,  quod  exquirimus,  totum  est  positum  in  animi  cura 
et  cogitatione;  in  quo  non  minorem  utilitatem  affe- 
runt,  qui  togati  rei  publicae  praesunt,  quam  qui  bel- 
lum  gerunt.  Itaque  eorum  consilio  saepe  aut  non 
suscepta  aut  confecta  bella  sunt,  non  numquam  etiam  lo 
inlata,  ut  M.  Catonis  bellum  tertium  Punicum,  in  quo 

80  etiam  mortui  valuit  auctoritas.    Quare  expetenda  qui- 
dem  magis  est  decernendi  ratio  quam  decertandi  for- 
titudo,  sed  cavendum,  ne  id  bellandi  magis  fuga  quam 
utilitatis  ratione  faciamus.    Bellum  autem  ita  suscipia-  is 
tur,  ut  nihil  aliud  nisi  pax  quaesita  videatur. 

Fortis    vero    animi    et    constantis    est    non    per- 
turbari   in  rebus  asperis  nec  tumultuantem  de  gradu  , 
deici,    ut    dicitur,    sed    praesenti    animo    uti   et    con- 

81  silio  nec  a  ratione  discedere.     Quamquam  hoc  animi,  20 
illud    etiam    ingenii    magni    est,    praecipere    cogita- 
tione    futura    et    aliquanto     ante    constituere,    quid 
accidere   possit   in   utramque  partem,    et    quid  agen- 
dum    sit,    cum    quid    evenerit,    nec    committere,    ut 
aliquando    dicendum  sit:   'Non  putaram'.     Haec  sunt  25 
opera  magni  animi  et  excelsi  et  prudentia  consilioque 
fidentis;    temere  autem  in  acie  versari  et  manu  cum 
hoste  confligere  immane  quiddam  et  beluarum  simile 
est;    sed   cum    tempus   necessitasque   postulat,   decer- 
tandum    manu    est    et    mors    servituti    turpitudinique  so 
anteponenda. 

^^        De  evertendis  autem   diripiendisque  urbibus  valde 
considerandum  est  ne  quid  temere,  ne  quid  crudeliter.     ■ 
Idque   est    magni  viri,    rebus   agitatis   punire   sontes, 
multitudinem  conservare,  in  omni  fortuna  recta  atque  35 
honesta   retinere.      Ut    enim   sunt,   quem   ad   modum 
supra  dixi,  qui  urbanis  rebus  bellicas  anteponant,  sic 


LIB.  I.    CAP.  23,  24.    §  79—84.  29 

reperias  multos,.  quibus   periculosa  et  calida  consilia 
quietis  et  cogitatis   splendidiora  et  maiora  videantur. 
Numquam   omnino    periculi   fuga    committendum   est,  83 
ut  inbelles   timidique   videamur,  sed  fugiendum  illud 

5  etiam,  ne  offeramus  uos  periculis  sine  causa,  quo  esse 
nihil  potest  stultius.  Quapropter  in  adeundis  periculis 
consuetudo  imitanda  medicorum  est,  qui  leviter  aegro- 
tantes  leniter  curant,  gravioribus  autem  morbis  peri- 
culosas  curationes  et  ancipites  adhibere  coguntur.  Quare 

10  in  tranquillo  tempestatem  adversam  optare  dementis 
est,  subvenire  autem  tempestati  quavis  ratione  sapien- 
tis,  eoque  magis,  si  plus  adipiscare  re  explicata  boni 
quam  addubitata  mali.  Periculosae  autem  rerum  actio- 
nes  partim  iis  sunt,  qui  eas  suscipiunt,  partim  rei  pu- 

15  blicae.  Itemque  alii  de  vita,  alii  de  gloria  et  beni- 
volentia  civium  in  discrimen  vocantur.  Promptiores 
igitur  debemus  esse  ad  nostra  pericula  quam  ad  com- 
munia  dimicareque  paratius  de  honore  ct  gloria  quam 
de  ceteris  commodis. 

80        Inventi  autem  multi  sunt,  qui  non  modo  pecuniam,  84 
sed  etiam  vitam  profundere  pro  patria  parati  essent, 
iidem   gloriae   iacturam  ne    minimam    quidem    facere 
vellent,   ne  re  publica  quidem   postulante;    ut  Calli- 
cratidas,  qui  cum  Lacedaemoniorum  dux  fuisset  Pelo- 

25  pounesiaco  bello  multaque  fecisset  egregie,  vertit  ad 
extremum  omnia,  cum  consilio  non  paruit  eorum,  qui 
classem  ab  Arginusis  removendam  nec  cum  Athenien- 
sibus  dimicandum  putabant;  quibus  ille  respondit  Lace- 
daemonios   classe  illa  amissa  aliam  parare  posse,   se 

30  fugere  sine  suo  dedecore  uon  posse.  Atque  haec  qui- 
dem  Lacedaemoniis  plaga  mediocris,  illa  pestifera,  qua, 
cum  Cleombrotus  invidiam  timens  temere  cum  Epa- 
minonda  conflixisset,  Lacedaemoniorum  opes  corruerunt. 
Quanto  Q.  Maximus  melius!  de  quo  Ennius: 

85      Unus  homo  nobis  cunctando  restituit  rem. 
Noenum  rumores  ponebat  aute  salutem. 
Ergopostquemagisquevirinuncgloriaclaret. 


30  DE  OFFICIIS 

Quod  genus  peccandi  vitandum  est  etiam  in  rebus 
urbanis.  Sunt  enim,  qui,  quod  sentiunt,  etsi  optimum 
sit,  tamen  invidiae  metu  non  audeant  dicere. 
^^  Omnino  qui  rei  publicae  praefuturi  sunt,  duo  Pla- 
-tonis  praecepta  teneant,  unum,  ut  utilitatem  civium  s 
sic  tueantur,  ut,  quaecumque  agunt,  ad  eam  referant 
obliti  commodorum  suorum,  alterum,  ut  totum  corpus 
'  rei  publicae  curent,  ne,  dum  partem  aliquam  tuentur, 
reliquas  deserant.  Ut  enim  tutela,  sic  procuratio  rei 
publicae  ad  eorum  utilitatem,  qui  commissi  sunt,  non 
ad  eorum,  quibus  commissa  est,  gerenda  est;  qui 
autem  parti  civium  consulunt,  partem  neglegunt,  rem 
perniciosissimam  in  civitatem  inducunt,  seditionem  at- 
que  discordiam;  ex  quo  evenit,  ut  alii  populares,  alii 
studiosi  optimi  cuiusque  videantur,  pauci  universorum.  is 

86  Hinc  apud  Atheniensis  magnae  discordiae,  in  nostra 
re  publica  non  solum  seditiones,  sed  etiam  pestifera 
bella  civilia;  quae  gravis  et  fortis  civis  et  in  re  pu- 
blica  dignus  principatu  fugiet  atque  oderit  tradetque 
se  totum  rei  publicae  neque  opes  aut  potentiam  con-  20 
sectabitur  totamque  eam  sic  tuebitur,  ut  omnibus  con- 
sulat;  nec  vero  criminibus  falsis  in  odium  aut  invidiam 
quemquam  vocabit  omninoque  ita  iustitiae  honestatique 
adhaerescet,  ut,  dum  ea  conservet,  quamvis  graviter 
offendat  mortemque  oppetat  potius  quam  deserat  illa,  25 

87  quae  dixi.  Miserrima  omnino  est  ambitio  honorumque 
contentio,  de  qua  praeclare  apud  eundem  est  Platonem, 
'similiter  facere  eos,  qui  inter  se  contenderent, 
uter  potius  rem  publicam  administraret,  ut  si 
nautae  certarent,  quis  eorum  potissimum  gu-  so 
bernaret.'  Idemque  praecipit,  ut  'eos  adversarios 
existimemus,  qui  arma  contra  ferant,  non  eos, 
qui  suo  iudicio  tueri  rem  publicam  velint', 
qualis  fuit  inter  P.  Africanum  et  Q.  Metellum  sinB 
acerbitate  dissensio.  S5 

88  Nec   vero   audiendi,   qui   graviter  inimicis  irascen- 
dum   putabunt  idque    magnanimi    et    fortis    viri    esse 


LIB.  I.     CAP.  24—26.     §  84-90.  '  31 

censebunt;  nihil  enim  laudabilius,  nihil  magno  et  prae- 
claro  viro  dignius  placabilitate  atque  clementia.  In 
liberis  vero  populis  et  in  iuris  aequabilitate  exercenda 

.   etiam  est  facilitas  et  altitudo  animi,  quae  dicitur,  ne, 

5  si  irascamur  aut  intempestive  accedentibus  aut  in- 
pudenter  rogantibus,  in  morositatem  inutilem  et  odio- 
sam  incidamus.  Et  tamen  ita  probanda  est  mansue- 
tudo  atque  clementia,  ut  adhibeatur  rei  publicae  causa 
severitas,    sine    qua    administrari    civitas   non   potest. 

10  Omnis  autem  et  animadversio  et  castigatio  contumelia 
vacare  debet  neque  ad  eius,  qui  punitur  aliquem  aut 
verbis  castigat,  sed  ad  rei  publicae  utilitatem  referri. 
Cavendum  est  etiam,  ue  maior  poena  quam  culpa  sit,  89 

»  et  ne  isdem  de  causis  alii  plectantur,   alii   ne   appel- 

15  lentur  quidem.  Prohibenda  autem  maxime  est  ira  in 
puniendo;  numquam  enim,  iratus  qui  accedet  ad  poeuam, 
mediocritatem  illam  tenebit,  quae  est  inter  nimium  et 
parum,  quae  placet  Peripateticis,  et  recte  placet,  modo 
ne  laudarent  iracundiam  et  dicerent  utiliter  a  natura 

20  datam.     Tlla  vero   onmibus  in  rebus    repudianda    est 
optandumque,  ut  ii,  qui  praesunt  rei  publicae,  legum 
similes  sint,  quae   ad  puniendum  non  iracundia,   sed 
aequitate  ducuntur. 
i       Atque  etiam  in  rebus  prosperis  et  ad  voluntatem  g^ 

25lnostram  fluentibus  superbiam  magnopere,  fastidium 
arrogautiamque  fugiamus.  Nam  ut  adversas  res,  sic 
secundas  inmoderate  ferre  levitatis  est,  praeclaraque 
est  aequabilitas  in  omni  vita  et  idem  semper  vultus 
eademque  frons,   ut  de  Socrate  itemque  de  C.  Laelio 

30  accepimus.  Philippum  quidem,  Macedonum  regem, 
rebus  gestis  et  gloria  superatum  a  filio,  facilitate  et 
humanitate  video  superiorem  fuisse*,  itaque  alter  sem- 
per  raagnus,  alter  saepe  turpissimus;  ut  recte  prae- 
cipere  videantur,   qui   monent,  ut,   quanto   superiores 

85  simus,  tanto  nos  geramus  summissius.  Panaetius  qui- 
dem  Africanum,  auditorem  et  familiarem  suum,  soli- 
tum  ait  dicere,  *ut  equos  propter  crebras  conten- 


32  DE  OFFICIIS 

tiones  proeliorum  ferocitate  exultantes  domi 
toribus  tradere  soleant,  ut  iis  facilioribus  pos- 
sint  uti,  sic  homines  secundis  rebus  ecfrenatos 
sibique  praefidentes  tamquam  in  gyrum  ratio- 
nis  et  doctrinae  duci  oportere,  ut  perspicerent  .'i 
rerum  humanarum  inbecillitatem  varietatem- 

91  que  fortunae/  Atque  etiam  in  secundissimis  rebus 
maxime  est  utendum  consilio  amicorum  iisque  maior 
etiam  quam  ante  tribuenda  auctoritas.  Isdemque  tem- 
poribus  cavendum  est,  ne  assentatoribus  patefaciamus  lo 
auris  neve  adulari  nos  sinamus,  in  quo  falli  facile  est; 
tales  enim  nos  esse  putamus,  ut  iure  laudemur;  ex 
quo  nascuntur  innumerabilia  peccata,  cum  homines 
inflati  opinionibus  turpiter  irridentur  et  in  maximis 

92  versantur  erroribus.    Sed  haec  quidem  hactenus.    Illud  i5 
autem  sic  est  iudicandum,  maximas  geri  res  et  maximi 
animi  ab  iis,    qui  res   publicas  regant,    quod   earum 
administratio    latissime    pateat    ad   plurimosque    per- 
tineat;  esse  autem  magni  animi  et  fuisse  multos  etiam 
in  vita  otiosa,   qui   aut  investigarent  aut  conarentur  20 
magna  quaedam  seseque    suarum  rerum   finibus   con- 
tinerent  aut  interiecti  inter  philosophos  et  eos,  qui  rem 
publicam  administrarent,  delectarentur  re  sua  familiari 
non  eam  quidem  omni  ratione  exaggerantes  neque  ex- 
cludentes  ab  eius  usu  suos  potiusque  et  amicis  inper-  25 
tientes  et  rei  publicae,   si  quando  usus   esset.     Quae 
primum    bene    parta    sit    nullo    neque    turpi    quaestu 
neque  odioso,  deinde  augeatur  ratione,  diligentia,  par- 
simonia,  tum  quam  plurimis,  modo  dignis,  se  utilem 
praebeat   nec  lubidmi  potius  luxuriaeque   quam   libe-  so 
ralitati  et  beneficentiae  pareat.    Haec  praescripta  ser- 
vantem    licet   magnifice,    graviter    animoseque   vivere 
atque  etiam  simpliciter,  fideliter,  f  vere  hominum  amice. 

^J        Sequitur,  ut  de  una  reliqua  parte  honestatis  dicen- 
dum  sit,  in   qua  verecundia  et  quasi  quidam  ornatus  35 
vitae,  temperantia  et  modestia  omnisque  sedatio  per- 
turbationum  animi  et  rerum  modus  cernitur.    Hoc  loco 


LIB.  I.     CAP.  26-28.     §  90-97.  33 

coutinetur  id,  quod  dici  Latine  decorum  potest;  Graece 
enim  nQsnov  dicitur.    Huius  vis  ea  est,  ut  ab  honesto 
non  queat  separari;  nam  et,  quod  decet,  honestum  est  94 
et,  quod  honestum  est,  decet;  qualis  autem  diiferentia 

5  sit  honesti  et  decori,  facilius  intellegi  quam  explanari 
potest.  Quicquid  est  enim,  quod  deceat,  id  tum  apparet, 
cum  antegressa  est  honestas.  Itaque  non  solum  in 
hac  parte  honestatis,  de  qua  hoc  loco  disserendum  est, 
sed  etiam  in  tribus  superioribus  quid  deceat  apparet. 

10  Nam  et  ratione  uti  atque  oratione  prudenter  et  agere, 
quod  a^s,  considerate  omnique  in  re  quid  sit  veri 
videre  et  tueri  decet,  contraque  falli,  errare,  labi,  de- 
cipi  tam  dedecet  quam  delirare  et  mente  esse  captum; 
et  iusta  omnia  decora  sunt,  iniusta  contra,  utTurpia, 

15  sic  indecora.    Similis  est  ratio  fortitudinis.    Quod  enim 
viriliter  animoque  magno  fi.t,  id  dignum  viro  et  deco- 
rum  videtur,  quod  contra,  id  ut  turpe,  sic  indecorum. 
Quare  pertinet  quidem  ad  omnem  honestatem  hoc,  quod  95 
dico,  decorum,  et  ita  pertinet,  ut  non  recondita  qua- 

20  dam  ratione  cernatur,  sed  sit  in  promptu.  Est  enim 
quiddam,  idque  intellegitur  in  omni  virtute,  quod  de- 
ceat;  quod  cogitatione  magis  a  virtute  potest  quam 
re  separari.  Ut  venustas  et  pulchritudo  corporis  se- 
cerni  non  potest  a  valetudine,  sic  hoc,  de  quo  loqui- 

«5  mur,    decorum  totum  illud  quidem    est    cum    virtute 
confusum,  sed  mente  et  cogitatione  distinguitur.    Est  96 
autem  eius  discriptio  duplex;  nam   et  generale  quod- 
dam.decorum  intellegimus,    quod   in   omni  honestate 
versatur,   et  aliud  huic   subiectum,   quod  pertinet  ad 

30  singulas  partes  honestatis.  Atque  illud  superius  sic 
fere  definiri  solet:  decorum  id  esse,  quod  consen- 
taneum  sit  hominis  excelleutiae  in  eo,  in  quo  natura 
eius  a  reliquis  animantibus  differat.  Quae  autem  pars 
subiecta  generi  est,  eam  sic  definiunt,  ut  id  decorum 

33  velint  esse,  quod  ita  naturae  consentaneum  sit,  ut  in 
eo  moderatio  et  temperantia  appareat  cum  specie  qua-  cf^ 
dam  liberali.    Haec  ita  intellegi  possumus  existimare  "97 

CIC.  IV.  3.  3 


34  DE  OFFICIIS 

ex  eo  decoro,  quod  poetae  seqmmtur;  de  quo  alio  ioco 
plura  dici  solent.  Sed  tum  servare  illud  poetas,  quod 
deceat,  dicimus,  cum  id,  quod  quaque  persona  diguum 
est,  et  fit  et  dicitur;  ut,  si  Aeacus  aut  Minos  diceret: 

Oderint,  dum  metuant, 
aut: 

natis  sepulcliro  ipse  est  parens, 
indecorum  videretur,  quod  eos  fuisse  iustos  accepimus; 
at  Atreo  dicente  plausus   excitantur;   est  enim   digna 
persona  oratio.    Sed  poetae,  quid  quemque  deceat,  ex  : 
persona  iudicabmit;  nobis   autem   personam  imposuit 
ipsa    natura    magna    cum    excellentia    praestantiaque 

98  animantium  reliquarum.  Quocirca  poetae  in  magna 
varietate  personarum,  etiam  vitiosis  quid  conveniat 
et  quid  deceat,  videbunt,  nobis  autem  cum  a  natura  15  j 
constantiae,  moderationis,  temperantiae,  verecundiae 
partes  datae  sint,  cumque  eadem  natura  doceat  non 
neglegere,  quem  ad  modum  nos  adversus  homines  ge- 
ramus,  efficitur,  ut  et  illud,  quod  ad  omnem  honesta- 
tem  pertinet,  decorum  quam  late  fusum  sit,  appareat  20 
et  hoc,  quod  spectatur  in  uno  quoque  genere  virtutis. 
Ut  enim  pulchritudo  corporis  apta  compositione  mem- 
brorum  movet  oculos  et  delectat  hoc  ipso,  quod  inter 
se  omnes  partes  cum  quodam  lepore  consentiunt,  sie 
hoc  decorum,  quod  elucet  in  vita,  movet  adprobationem  25 
eorum,  quibuscum  vivitur,  ordine  et  constantia  et  mode- 

99  ratione  dictorum  omnium  atque  factorum.  Adhibenda 
est  igitur  quaedam  reverentia  adversus  homines  et 
optimi  cuiusque  et  reliquorum.  Nam  neglegere,  quid 
de  se  quisque  sentiat,  non  solum  arrogantis  est,  sed  3( 
etiam  omnino  dissoluti.  Est  autem,  quod  differat  in 
hominum  ratione  habenda  inter  iustitiam  et  verecun- 
diam.  lustitiae  partes  sunt  non  violare  homines,  vere- 
cundiae  non  offendere;  in  quo  maxume  vis  perspicitur 
decori.  His  igitur  expositis,  quale  sit  id,  quod  decere  s 
dicimus,  inteliectum  puto. 

100  Officium  autem,  quod  ab  eo  ducitur,  hanc  primum 


LIB.  I.     CAP.  28,  29.     §  97—103.  35 

habet  viam,  quae  deducit  ad  convenientiam  conser- 
vationemque  naturae;  quam  si  sequemur  ducem,  num- 
quam  aberrabimus  sequemurque  et  id,  quod  acutum 
et  perspicax  natura  est,  et  id,  quod  ad  hominum  con- 

5  sociationem  accommodatum,  et  id,  quod  vehemens 
atque  forte.  Sed  maxuma  vis  decori  in  hac  inest 
parte,  de  qua  disputamus;  neque  enim  solum  corporis, 
qui  ad  naturam  apti  sunt,  sed  multo  etiam  magis 
animi  motus  probandi,    qui   item   ad   naturam  accom- 

10  modati  sunt.     Duplex  est  enim  vis  animorum  atque  lOl 
natura;    una  pars    in    appetitu    posita    est,    quae    est 
OQ^TJ  Graece,  quae  hominem  huc  et  illuc  rapit,  altera 
in  ratione,    quae   docet  et  explanat,    quid  faciendum 
fugiendumque  sit.     Ita  fit,  ut  ratio  praesit,  adpetitus 

15  obtemperet.     Omnis   autem   actio   vacare   debet  teme-  29 
ritate  et  neglegentia  nec  vero  agere  quicquam,  cuius 
non  possit  causam  probabilem  reddere;  haec  est  enim 
fere  discriptio  officii.    Efficiendum  autem  est,  ut  ad-  102 
petitus  rationi   oboediant  eamque  neque    praecurrant 

20  nec  propter  pigritiam  aut  ignaviam  deserant  sintque 
tranquilli  atque  omni  animi  perturbatione  careant;  ex 
quo  elucebit  omnis  constantia  omnisque  moderatio. 
Nam  qui  appetitus  longius  evagantur  et  tamquam 
exultantes   sive   cupiendo    sive    fugiendo    non    satis  a 

25  ratione  retinentur,  ii  sine  dubio  finem  et  modum  trans- 
eunt;  relinquunt  enim  et  abiciunt  oboedientiam  nec 
rationi  parent,  cui  sunt  subiecti  lege  naturae;  a  qui- 
bus  non  modo  animi  perturbantur,  sed  etiam  corpora. 
Licet  ora  ipsa  cernere  iratorum   aut  eorum,  qui   aut 

30  lubidine    aliqua    aut    metu   commoti  sunt    aut   volup- 
tate  nimia  gestiunt;    quorum   omnium  voltus,   voces, 
motus    statusque    mutantur.     Ex    quibus   illud  intel-  103 
legitur,    ut  ad   officii   formam    revertamur,    appetitus 
omnes  contrahendos  sedandosque  esse  excitandamque 

85  animadversionem  et  diligentiam,  ut  ne  quid  temere 
ac  fortuito,  inconsiderate  neglegenterque  agamus.  Ne- 
que  enim  ita  generati  a  natura  sumus,   ut  ad  ludum 

3* 


36  DE  oPFicns 

et  iocum  facti  esse  videamur,  ad  severitatem  potius 
et  ad  quaedam  studia  graviora  atque  maiora.  Ludo 
autem  et  ioco  uti  illo  quidem  licet,  sed  sicut  somno 
et  quietibus  ceteris  tum,  cum  gravibus  seriisque  rebus 
satis  fecerimus.  Ipsumque  genus  iocandi  non  profusum  s 
nec  immodestum,  sed  ingenuum  et  facetum  esse  debet. 
TJt  enim  pueris  non  omnem  ludendi  licentiam  damus, 
sed  eam,  quae  ab  honestatis  actionibus  non  sit  aliena, 
sic  in  ipso  ioco  aliquod  probi  ingenii  lumen  eluceat. 

101  Duplex   omnino   est  iocandi  genus,  unum  inliberale,  i  • 
petulans,  tlagitiosum,  obscenum,  alterum  elegans,  urba- 
num,    ingeniosum,    facetum.     Quo   genere  non    modo 
Plautus   noster   et   Atticorum   antiqua    comoedia,    sed 
etiam  philosophorum  Socraticorum   libri  referti  sunt, 
multaque  multorum  facete  dicta,   ut  ea,    quae  a  sene  is 
Catone  collecta  sunt,  quae  vocant  anofp&iyiiaxa.  Facilis 
igitur  est  distinctio  ingenui  et  inliberalis  ioci.     Alter 
est,   si  tempore  fit,  ut  si  remisso   animo,  gravissimo 
homine  dignus,  alter  ne  libero  quidem,  si  rerum  tur- 
pitudini  adhibetur  verborum  obscenitas.   Ludendi  etiam  20 
est  quidam  modus  retinendus,  ut  ne  nimis  omnia  pro- 
fundamus  elatique  voluptate  in  aliquam  turpitudinem 
delabamur.     Suppeditant  autem  et  campus  noster  et 

„^  studia  venandi  honesta  exempla  ludendi, 

j^  Sed  pertinet  ad  omnem  officii  quaestionem  semper  25 
in  promptu  habere,  quantum  natura  hominis  pecudibus 
reliquisque  beluis  antecedat;  illae  nihil  sentiunt  nisi 
voluptatem  ad  eamque  feruntur  omni  impetu,  hominis 
autem  mens  discendo  alitur  et  cogitando,  semper  ali- 
quid  aut  anquirit  aut  agit  videndique  et  audiendi  de-  30 
lectatione  ducitur.  Quin  etiam,  si  quis  est  paulo  ad 
voluptates  propensior,  modo  ne  sit  ex  pecudum  genere 
(sunt  enim  quidam  homines  non  re,  sed  nomine),  sed 
si  quis  est  paulo  erectior,  quamvis  voluptate  capiatur, 
occultat    et    dissimulat   appetitum  vohiptatis    propter  35 

106  verecundiam.    Ex  quo  intellegitur  corporis  voluptatem 
non   satis   esse   dignam  homiuis  praestantia,   eamque 


LIB.   i.     CAP.  29,  30.     §  103  —  109.  37 

contemni  et  reici  oportere;  sin  sit  quispiam,  qui  ali- 
quid  tribuat  voluptati,  diligenter  ei  tenendum  esse 
eius  fruendae  raodum.  Itaque  victus  cultusque  cor- 
poris   ad   valetudinem   referatur  et  ad  vires,   non   ad 

6  voluptatem.    Atque  etiara  si  considerare  volumu.s,  quae 

sit  in  natura  excellentia  et  dignitas,  intellegeraus,  quara 

sit  turpe  difHuere  luxuria  et  delicate  ac  molliter  vivere 

quaraque  honestum  parce,  continenter,  severe,  sobrie. 

Intellegendura  etiam  est  duabus  quasi  nos  a  natura  107 

10  indutos  esse  personis;  quarum  una  comraunis  est  ex 
eo,  quod  omnes  participes  suraus  rationis  praestantiae- 
que  eius,  qua  antecellimus  bestiis,  a  qua  omne  hone- 
stura  decoruraque  trahitur,  et  ex  qua  ratio  inveniendi 
officii  exquiritur,  altera  autem,  quae  proprie  singulis 

15  est  tributa.  Ut  enim  in  corporibus  magnae  dissimili- 
tudines  sunt  (alios  videmus  velocitate  ad  cursum,  alios 
viribus  ad  luctandum  valere,  itemque  in  formis  aliis 
dignitatem  inesse,  aliis  venustatera),  sic  in  animis 
existunt  maiores  etiam  varietates.    Erat  in  L.  Crasso,  108 

20  in  L.  Philippo  multus  lepos,  maior  etiam  magisque 
de  industria  in  C.  Caesare  L.  filio;  at  isdem  tempori- 
bus  in  M.  Scauro  et  in  M.  Druso  adulescente  singu- 
laris  severitas,  in  C.  Laelio  multa  hilaritas,  in  eius 
farailiari   Scipione    arabitio    raaior,    vita   tristior.     De 

25  Graecis  autem  dulcem  et  facetura  festivique  sermonis 
atque  in  omni  oratione  simulatorera,  quem  siqcovcc 
Graeci  norainarunt,  Socratem  accepimus,  contra  Pytha- 
gorara  et  Periclem  summam  auctoritatem  consecutos 
sine  ulla  hilaritate.    Callidum  Hannibalem  ex  Poeno- 

30  rum,  ex  nostris  ducibus  Q.  Maximum  accepiraus,  facile 
celare,  tacere,  dissiraulare,  insidiari,  praeripere  hostium 
consilia.  In  quo  genere  Graeci  Themistoclera  et  Phe- 
raeum  lasonera  ceteris  anteponunt;  in  primisque  ver- 
sutum  et  callidura  factum  Solonis,  qui,  quo  et  tutior 

»5  eius   vita  esset   et  plus   aliquanto   rei  publicae   prod- 
esset,  furere  se  simulavit.    Sunt  his  alii  multum  dis-  109 
pares,  simplices  et  aperti,  qui  nihil  ex  occulto,  nihil 


38  i)K  OFFICIIS 

de  insidiis  agendum  putant,  veritatis  cultores,  fraudis 
inimici,  itemque  alii,  qui  quidvis  perpetiantur,  cuivis 
deserviant,  dum,  quod  velint,  consequantur,  ut  Sullam 
et  M.  Crassum  videbamus.     Quo   in   genere  versutis- 
simum  et  patientissimum  Laeedaemonium  Lysandrum  s 
accepimus,    contraque    Callicratidam,    qui    praefectus 
classis  proximus  post  Lysandrum  fuit;  itemque  in  ser- 
monibus    alium    [quemque],    quamvis    praepotens    sit, 
efficere,    ut    unus    de    multis    esse    videatur;    quod   in 
Catulo,    et  in  patre  et  in   lilio,   itemque   in  Q.  Mucio  i^' 
f  Maucia    vidimus.      Audivi    ex    maioribus    natu    hoc 
idem  fuisse  m  P.  Scipioue  Nasica,    contraque  patrem 
eius,  illum  qui  Ti.  Gracchi  conatus  perditos  vindicavit, 
uullam  comitatem  babuisse  sermonis  [ne  Xenocratem 
quidem,  severissimura  pbilosophorum,]  ob  eamque  rem  i5 
ipsam  magnum  et  clarum  fuisse.    Innumerabiles  aliae 
dissimilitudines  sunt  uaturae  morumque,  minime  tamen 
vituperandorum. 
jjQ       Admodum  autem  tenenda  sunt  sua  cuique  non  vi- 
tiosa,  sed  tamen  propria,  quo  faeilius  decorum  illud,  20 
quod  quaerimus,  retineatur.     Sic  enim  est  faciendum, 
ut  contra  uuiversara   naturam   uihil   contendamus,   ea 
tamen    conservata    propriam    nostram    sequamur,    ut, 
etiamsi  'sint   alia   graviora   atque  meliora,   tameu  nos 
studia  nostra  nostrae  naturae  regula  metiamur;  neque  25 
euim  attinet  uaturae  repugnare  nec   quicquam  sequi, 
quod  assequi  non  queas.   Ex  quo  magis  emergit,  quale 
sit  decorum  illud,  ideo  quia  nihil  decet  iuvita  Miuerva, 
ut    aiuut,    id    est    adversante    et    repugnaute    natura, 

111  Omuino  si  quicquam  est  decorum,  uihil  est  profecto  so 
magis  quam  aequabilitas  cum  universae  vitae,  tum 
singularum  actionum,  quam  conservare  uou  possis,  si 
aliorum  naturam  imitaus  oraittas  tuam.  Ut  enim  ser- 
mone  eo  debemus  uti,  qui  inuatus  est  nobis,  ne,  ut 
quidam,  Graeca  verba  inculcantes  iure  optimo  ridea- ss 
mur,  sic  in  actiones  omnemque  vitam  nullam  discre- 

112  pantiam    conferre    debemus.     Atque    haec    differentia 


LIB.  I.     CAP.  30,  31.     §  109—114.  39 

naturarum  tantam  habet  vim,  ut  non  numquam  mortem 
sibi  ipse  consciscere  alius  debeat,  alius  [in  eadem  causa] 
non  debeat.  Num  enim  alia  in  causa  M.  Cato  fuit, 
alia  ceteri,  qui  se  in  Africa  Caesari  tradiderunt?  Atqui 

5  ceteris  forsitan  vitio  datum  esset,  si  se  interemissent, 
propterea  quod  lenior  eorum  vita  et  mores  fuerant 
faciliores,  Catoni  cum  incredibilem  tribuisset  natura 
gravitatem  eamque  ipse  perpetua  constantia  robora- 
visset    semperque    in    proposito    susceptoque    consilio 

10  permansisset,  moriendum  potius  quam  tyranni  vultus 
aspiciendus   fuit.     Quam   multa  passus  est  Ulixes  in  113 
illo  errore  diuturno,   cum   et  mulieribus,   si  Circe  et 
Calypso   mulieres   appellandae  sunt,    inserviret    et  in 
omni  sermone  omnibus   adfabilem  [et  iucundum]  esse 

15  se  vellet!  domi  vero  etiam  contumelias  servorum  an- 
cillarumque  pertulit,  ut  ad  id  aliquando,  quod  cupie- 
bat,  veniret.  At  Aiax,  quo  animo  traditur,  milies  op- 
petere  mortem  quam  illa  perpeti  maluissef,.  Quae 
contemplantes  expendere  oportebit,  quid  quisque  liabeat 

20  sui,  eaque  moderari  nec  velle  experiri,  quam  se  aliena 
deceant;   id   enim   maxume   quemque   decet,   quod   est 
cuiusque  maxume  suum.    Suiini  quisque  igitur  noscat  114 
ingenium  acremque  se  et  bonorum  et  vitiorum  suorum 
iudicem  praebeat,  ne  scaenici  plus  quam  nos  videan- 

25  tur  habere  prudentiae.  lUi  enim  non  optumas,  sed 
sibi  accommodatissumas  fabulas  eligunt;  qui  voce  freti 
sunt,  Epigonos  Medumque,  qui  gestu,  Melanippam, 
Clytemestram,  semper  Rupilius,  quem  ego  memini,  An- 
tiopam,    non    saepe    Aesopus   Aiacem.     Ergo    histrio 

30  hoc  videbit  in  scaena,  non  videbit  sapiens  vir  in  vita? 
Ad  quas  igitur  res  aptissimi  erimus,  in  iis  potissimum 
elaborabimus;  sin  aliquando  necessitas  nos  ad  ea  de- 
truserit,  quae  nostri  ingenii  non  erunt,  omnis  ad- 
hibenda  erit  cura,  meditatio,  diligentia,  ut  ea  si  non 

35  decore,  at  quam  minime  indecore  facere  possimus;  nec 
tam  esl  enitendum,  ut  bona,  quae  nobis  data  non  sint, 
sequamur,  quam  ut  vitia  fugiamus. 


40  DE  OFFICIIS 

j^g  Ac  duabus  iis  personis,  quas  supra  dixi,  tertia 
adiungitur,  quam  casus  aliqui  aut  tempus  inpouit; 
quarta  etiam,  quam  nobismet  ipsi  iudicio  nostro  ac- 
commodamus.  Nam  regna,  imperia,  nobilitas,  honores, 
divitiae,  opes  eaque,  quae  sunt  his  contraria,  in  casu  5 
sita  temporibus  guberuantur;  ipsi  autem  gerere  quam 
personam  velimus,  a  nostra  vohmtate  proficiscitur. 
Itaque  se  alii  ad  philosophiam,  alii  ad  ius  civile,  alii 
ad  eloquentiam  applicant,  ipsarumque  virtutum  in  alia 

116  alius  mavult  excellere.  Quorumvero  patres  aut  maiores  lo 
aliqua  gloria  praestiterunt,  ii  student  plerumque  eodem 
in  genere  laudis  excellere,  ut  Q.  Mucius  P.  f.  in  iure 
civili',   Pauli  filius  Africanus  in  re  militari.     Quidam 
autem  ad  eas  laudes,  quas  a  patribus  acceperunt,  ad- 
dunt  aliquam  suam,  ut  hic  idem  Africanus  eloquentia  i5 
cumulavit  bellicam   gloriam;    quod  idem    fecit  Timo- 
theus  Cononis  filius,  qui  cum  belli  laude  non  inferior 
fuisset  quam  pater,  ad  eam  laudem  doctrinae  et  ingenii 
gloriam   adiecit.     Fit  autem  interdum,    ut   non   nulli 
omissa  imitatione  maiorum  suum  quoddam  institutum  20 
consequautur,   maximeque  in  eo  plerumque  elaborant 
ii,  qui  magna  sibi  proponunt  obscuris  orti  maioribus. 

117  Haec  igitur  omnia,  cum  quaerimus,  quid  deceat,  com- 
plecti  animo  et  cogitatione  debemus;  in  primis  autem 
constituendum  est,  quos  nos  et  quales  esse  velimus  25 
et  in  quo  genere  vitae,  quae  deliberatio  est  omnium 
difficillima.  Ineunte  enim  adulescentia,  cum  est  maxima 
inbecillitas  consilii,  tum  id  sibi  quisque  genus  aetatis 
degendae  constituit,  quod  maxime  adamavit;  itaque 
ante  implicatur  aliquo  certo  genere  cursuque  vivendi,  so 

118  quam  potuit,  quod  optimum  esset,  iudicare.  Nam 
quod  Herculem  Prodicus  dicit,  ut  est  apud  Xenophon- 
tem,  cum  primum  pubesceret,  quod  tempus  a  natura 
ad  deligeudum,  quam  quisque  viam  vivendi  sit  ingres- 
surus,  datum  est,  exisse  in  solitudinem  atque  ibi  seden-  35 
tem  diu  secum  multumque  dubitasse,  cum  duas  cer- 
neret  vias,  unam  Vohiptatis,  altcram  Virtutis,  utram 


LIB.  1.     CAP.  32,  33.     §  115-120.  41 

ingredi  melius  esset,  hoc  Herculi  'lovis  satu  edito* 
potuit  fortasse  contingere,  nobis  non  item,  qui  imita- 
mur,  quos  cuique  visum  est,  atque  ad  eorum  studia 
institutaque  impellimur;   plerumque  autem   parentium 

5  praeceptis  inbuti  ad  eorum  consuetudinem  moremque 
deducimur;  alii  multitudinis  iudicio  feruntur,  quaeque 
uiaiori  parti  pulcherrima  videntur,  ea  maxime  exoptant; 
non  nulli  tamen  sive  felicitate  quadam  sive  bonitate 
naturae  sine  parentium  disciplina  rectam  vitae  secuti 

10  sunt  viam. 

Ilhid  autem  maxime  rarum  genus  est  eorum,  qui  ^^ 
aut  excellenti  ingenii  magnitudine  aut  praeclara  erudi- 
tione   atque   doctrina  aut  utraque  re   ornati    spatium , 
etiam  deliberandi  habuerunt,   quem  potissimum  vitae 

15  cursum  sequi  vellent;  in  qua  deliberatione  ad  suam 
cuiusque  naturam  consilium  est  omne  revocandura. 
Nam  cum  in  omnibus,  quae  aguntur,  ex  eo,  quo  modo 
quisque  natus  est,  ut  supra  dictum  est,  quid  deceat, 
exquirimus,  tum   in  tota  vita  constituenda  multo  est 

20  ei  rei  cura  maior  adhibenda,  ut  constare  in  perpetui- 
tate  vitae  possimus  nobismet  ipsis  nec  in  ullo  officio 
claudicare.    Ad  hanc  autem  rationem  quoniam  maxi-  120 
mam  vim  natura  habet,  fortuna  proximam,  utriusque 
omnino  habenda  ratio  est  in  deligendo  genere  vitae, 

25  sed  naturae  magis;  multo  enim  et  firmior  est  et  con- 
stautior,  ut  fortuna  non  numquam  tamquam  ipsa  mor- 
talis  cum  inmortali  natura  pugnare  videatur.  Qui 
igitur  ad  naturae  suae  non  vitiosae  genus  consilium 
vivendi    omne    contulerit,   is    constantiam    teneat    (id 

30  enim  maxime  decet),  nisi  forte  se  intellexerit  errasse 
in  deligendo  genere  vitae.  Quod  si  acciderit  (potest 
autem  accidere),  facienda  morum  institutorumque  muta- 
tio  est.  Eam  mutationem  si  tempora  adiuvabunt,  faci- 
lius  commodiusque  faciemus;  sin  minus,  sensim  erit 

35  pedetemptimque  facienda,  ut  amicitias,  quae  minus 
delectent  et  minus  probentur,  magis  decere  censent 
sapientes    sensim    diluere    quam    repente    praecidere. 


42  DE  OFFICllS 

121  Commutato  autem  genere  vitae  omni  ratione  curau- 
dum  est,  ut  id  bono  consilio  fecisse  videamur.  Sed 
quoniam  paulo  ante  dictum  est  imitandos  esse  maiores, 
primum  illud  exceptum  sit,  ue  vitia  siut  imitanda, 
dfeiude,  si  natura  non  feret,  ut  quaedam  imitari  possit  5 
(ut  superioris  filius  Africani,  qui  hunc  Paulo  natum 
adoptavit,  propter  infirmitatem  valetudinis  non  tam 
potuit  patris  similis  esse,  quam  ille  fuerat  sui);  si 
igitur  uon  poterit  sive  causas  defensitare  sive  populum 
■  contionibus  teuere  sive  bella  gerere,  illa  tamen  prae-  lo 
stare  debebit,  quae  erunt  iu  ipsius  potestate,  iustitiam, 
fidem,  liberalitatem,  modestiam,  temperantiam,  quo 
minus  ab  eo  id,  quod  desit,  requiratur.  Optuma  autem 
hereditas  a  patribus  traditur  liberis  omuique  patri- 
monio  praestantior  gloria  virtutis  rerumque  gestarum,  is 
cui  dedecori  esse  nefas  [et  vitium]  iudicandum  est. 

jgg  Et  quoniam  officia  non  eadem  disparibus  aetatibus 
tribuuntur  aliaque  sunt  iuvenum,  alia  seniorum,  aliquid 
etiam  de  hac  distinctione  dicendum  est.  Est  igitur 
adulescentis  maiores  natu  vereri  exque  iis  deligere  20 
optimos  et  probatissimos,  quorum  consilio  atque  aucto- 
ritate  uitatur;  ineuntis  enim  aetatis  iuscitia  senum 
constitueuda  et  regenda  prudentia  est.  Maxume  autem 
haec  aetas  a  libidinibus  arcenda  est  exercendaque  in 
labore  patientiaque  et  animi  et  corporis,  ut  eorum  et  25 
in  bellicis  et  in  civilibus  officiis  vigeat  industria.  Atque 
etiam  cum  relaxare  animos  et  dare  se  iucunditati  volent, 
caveant  iutemperantiam,  memineriut  verecuudiae,  quod 
erit  facilius,  si  ne  in  eius  modi  quidem  rebus  maiores 

123  natu  nolent  interesse.  Senibus  autem  labores  cor-  so 
poris  minuendi,  exercitationes  animi  etiam  augeudae 
videntur;  danda  vero  opera,  ut  et  amicos  et  iuven- 
tutem  et  maxime  rem  publicam  consilio  et  prudentia 
quam  plurimum  adiuvent.  Nihil  autem  magis  caven- 
dum  est  senectuti,  quam  ne  lauguori  se  desidiaeque  35 
dedat;  luxuria  vero  cum  omui  aetati  turpis,  tum  sene- 
ctuti  foedissima  est;    sin  autem   etiam   libidinum   in- 


LIB.  I.     CAP.  33-35.     §   121-127.  43 

temperantia  accessit,  duplex  malum  est,  quod  et  ipsa 
seuectus   dedecus   concipit  et   lacit   adulescentium   in- 
pudentiorem  intemperantiam.  Ac  ne  illud  quideni  alie-  124 
num  est,  de  magistratuum,  de  privatorum[,  de  civium], 

5  de  peregrinorum  officiis  dicere.  Est  igitur  proprium 
munus  magistratus  intellegere  se  gerere  personam 
civitatis  debereque  eius  dignitatem  et  decus  sustinere, 
servare  leges,  iura  discribere,  ea  fidei  suae  commissa 
meminisse.     Privatum   autem    oportet    aequo    et    pari 

10  cum  civibus  iure  vivere  neque  summissum  et  abiectum 
neque  se  ecferentem,  tum  in  re  publica  ea  velle,  quae 
tranquilla  et    honesta    sint;    talem    enim    solemus    et 
sentire  bonum  civem  et  dicere.    Peregrini  autem  atque  i2r> 
incolae  officium  est  nihil  praeter  suum  negotium  agere, 

15  nihil  de  alio  anquirere  minimeque  esse  in  aliena  re 
publica  curiosum.  Ita  fere  officia  reperientur,  cum 
quaeretur,  quid  deceat,  et  quid  aptum  sit  personis, 
temporibus,  aetatibus.  Nihil  est  autem,  quod  tam 
deceat,  quam  in  omni  re  gerenda  consilioque  capiendo 

20  servare  constantiam. 

Sed    quoniam    decorum    illud    in    omnibus    factis,  ^ 
dictis,  in  corporis  denique  motu  et  statu  cernitur  idque 
positum  est  in  tribus  rebus,  formositate,  ordine,   or- 
natu  ad  actionem  apto,  difficilibus  ad  eloquendum,  sed 

25  satis  erit  intellegi,  in  his  autem  tribus  continetur  cura 
etiam  illa,  ut  probemur  iis,  quibuscum  apud  quosque 
vivamus,  his  quoque  de  rebus  pauca  dicantur.  Prin- 
cipio  corporis  nostri  magnam  natura  ipsa  videtur 
habuisse  rationem,  quae  formam  nostram  reliquamque 

30  figuram,  in  qua  esset  species  honesta,  eam  posuit  in 
promptu,  quae  partes  autem  corporis  ad  naturae  ne- 
cessitatem  datae  aspectum  essent  deformem  habiturae 
atque  foedum,  eas  contexit  atque  abdidit.     Hanc  na-  127 
turae  tam   diligentem  fabricam  imitata  est  hominum 

85  verecundia.  Quae  enim  natura  occultavit,  eadem  omnes, 
qui  sana  mente  sunt,  removent  ab  oculis  ipsique  ne- 
cessitati   dant  operam  ut  quam  occultissime  pareant; 


44  DE  OFFICIIS 

quarumque  partium  corporis  nsns  sunt  necessarii,  eas 
neque  partes  neque  earum  usus  suis  nominibus  appel- 
lant;  quodque  facere  turpe  non  est,  modo  occulte,  id 
dicere  obscenum  est.    Ttaque  nec  actio  rerum  illarum 

128  aperta  petulantia  vacat  nec  orationis  obscenitas.    Nec  5 
vero   audiendi  sunt  Cynici,   aut  si   qui  fuerunt  Stoici 
paeno  Cynici,  qui  reprehendunt  et  inrident,   quod  ea, 
quae  turpia  non  sint,   verbis    flagitiosa  ducamus,   illa 
autem,   quae  turpia  sint,   nominibus   appellemus  suis. 
Latrocinari,    fraudare,    adulterare    re    turpe    est,    sed  lo 
dicitur  non  obscene;  liberis  dare  operam  re  honestum 
est,  nomine  obscenum;  pluraque  in  eam  sententiam  ab 
eisdem   contra  verecundiam   disputantur.     Nos   autem 
naturam    sequamur    et    ab    omni,    quod    abhorret    ab 
oculorum   auriumque   approbatione,    fugiamus;    status  i5 
incessus,  sessio  accubitio,  vultus  oculi  manuum  motus 

129  teneat  illud  decorum.  Quibus  in  rebus  duo  maxime 
sunt  fugienda,  ne  quid  efferainatum  aut  moUe  et  ne 
quid  durum  aut  rusticum  sit.  Nec  vero  histrionibus 
oratoribusque  concedendum  est,  ut  iis  haec  apta  sint,  20 
nobis  dissoluta.  Scaenicorum  quidem  mos  tantam 
habet  vetere  disciplina  verecundiam,  ut  in  scaenam 
sine  subligaculo  prodeat  nemo;  verentur  enim,  ne,  si 
quo  casu  evenerit,  ut  corporis  partes  quaedam  ape- 
riantur,  aspiciantur  non  decore.  Nostro  quidem  more  25 
cum  parentibus  puberes  filii,  cum  soceris  generi  non 
lavantur.     Retinenda    igitur    est    huius    generis    yere- 

.     cimdia,  praesertim  natura  ipsa  magistra  et  duce. 

V'!^  Cum  autem  pulchritudinis  duo  genera  sint,  quorum 
in  altero  venustas  sit,  in  altero  dignitas,  venustatem  so 
muliebrem  ducere  debemus,  dignitatem  virilem.  Ergo  et 
a  forma  removeatur  omnis  viro  non  dignus  ornatus,  et 
huic  simile  vitium  in  gestu  motuque  caveatur.  Nam  et 
palaestrici  motus  sunt  saepe  odiosiores,  et  histrionum 
non  nulli  gestus  ineptiis  non  vacant,  et  in  utroque  35 
genere  quae  sunt  recta  et  simplicia,  laudantur.  For- 
mae  autem  dignitas  coloris  bonitate  tuenda  est,  color 


LIB.  1.     CAP.  35—37.     §  127—133.  45 

exercitationibus  corporis.  Adhibenda  praeterea  mun- 
ditia  est  non  odiosa  neque  exquisita  uimis,  tantum 
quae  fugiat  agrestem  et  inhumanam  neglegentiam. 
Eadem  ratio   est  habenda  vestitus,  in   quo,  sicut  in 

0  plerisque  rebus,   mediocritas  optima  est.     Cavendum  131 
autem    est,    ne    aut    tarditatibus    utamur   in  ingressu 
mollioribus,  ut  pomparum  ferculis  similes  esse  videa- 
mur,  aut  in  festinationibus  suscipiamus  nimias  celeri- 
tates,    quae    cum    fiunt,    anhelitus    moventur,    vultus 

10  mutantur,  ora  torquentur;  ex  quibus  magna  signi- 
ficatio  fit  non  adesse  constantiam.  Sed  multo  etiam 
magis  elaborandum  est,  ne  animi  motus  a  natura 
recedant;  quod  assequemur,  si  cavebimus,  ne  in  pertur- 
bationes  atque  exanimationes  incidamus,  et  si  attentos 

15  animos  ad  decoris  conservationem  tenebimus.    Motus  132 
autem    animorum    duplices    sunt,    alteri    cogitationis, 
alteri  appetitus;  cogitatio  in  vero  exquirendo  maxume 
versatur,   appetitus  inpellit   ad   agendum.     Curandum 
est  igitur,  ut  cogitatione  ad  res   quam  optumas  uta- 

so  mur,  appetitum  rationi  oboedientem  praebeamus. 

Et  quoniam  magna  vis  orationis  est,  eaque  duplex,  37 
altera  contentionis,  altera  sermonis,  contentio  discepta- 
tionibus  tribuatur  iudiciorum,  contionum,  senatus,  sermo 
in  circulis,  disputationibus,  congressionibus  familiarium 

25  versetur,  sequatur  etiam  convivia.  Contentionis  prae- 
cepta  rhetorum  sunt,  uulla  sermonis,  quamquam  haud 
scio  an  possiut  haec  quoque  esse.  Sed  discentium 
studiis  inveuiuntur  magistri,  huic  autem  qui  studeant, 
sunt  nulli,  rhetorum  turba  referta  omnia;  quamquam, 

30  quae  verborum  sententiarumque  praecepta  sunt,  eadem 
ad  sermonem  pertinebunt.    Sed  cum  orationis  indicem  133 
vocem   habeamus,   iu   voce   autem   duo   sequamur,    ut 
clara  sit,  ut  suavis,  utirumque  omnino  a  natura  petun- 
dum  est,  verum  alterum  exercitatio  augebit,   alterum 

85  imitatio  presse  loquentium  et  leniter.  Nihil  fuit  in 
Catulis,  ut  eos  exquisito  iudicio  putares  uti  litterarum, 
quamquam  erant  litterati;  sed  et  alii;  hi  autem  optime 


46  DE  OFFICIIS 

uti  lingua  Latina  putabantur;  sonus  erat  dulcis,  lit- 
terae  neque  expressae  neque  oppressae,  ne  aut  obscu- 
rum  essefc  aut  putidum,  sine  contentione  vox  nec 
languens  nec  canora.  Uberior  oratio  L.  Crassi  nec 
minus  faceta,  sed  bene  loquendi  de  Catulis  opinio  non  ^- 
minor.  Sale  vero  et  facetiis  Caesar,  Catuli  patris 
frater,  vicit  omnes,  ut  in  illo  ipso  forensi  genere 
dicendi  conteutiones  aliorum  sermone  vinceret.  In 
omnibus   igitur  his  elaboraudum   est,    si  in   omni  re 

131:  quid  deeeat  exquirimus.  Sit  ergo  hic  sermo,  in  quo  --» 
Socratici  maxime  excellunt,  lenis  minimeque  pertinax, 
insit  in  eo  lepos;  nec  vero,  tamquam  in  possessionem 
suam  venerit,  excludat  alios,  sed  cum  reliquis  in  rebus, 
tum  in  sermone  communi  vicissitudinem  non  iniquam 
putet;  ac  videat  in  primis,  quibus  de  rebus  loquatur;  i5 
si  seriis,  severitatem  adhibeat,  si  iocosis,  leporem;  in 
primisque  provideat,  ne  sermo  vitium  aliquod  indicet 
inesse  in  moribus;  quod  maxume  tum  solet  evenire, 
cum  studiose  de  absentibus  detrahendi  causa  aut  per 
ridiculum  aut  severe  maledice  cohtumelioseque  dicitur.  -'o 

135  Habentur  autem  plerumque  sermones  aut  de  dome- 
sticis  negotiis  aut  de  re  publica  aut  de  artium  studiis 
atque  doctrina.  Danda  igitur  opera  est,  ut,  etiamsi 
aberrare  ad  alia  coeperit,  ad  haec  revocetur  oratio, 
sed  utcumque  aderunt;  neque  enim  isdem  de  rebus  25 
nec  omni  tempore  nec  similiter  delectamur.  Animad- 
vertendum  est  etiam,  quatenus  sermo  delectationem 
habeat,  et,  ut  incipiendi  ratio  fuerit,  ita  sit  desinendi 
modus. 

?gg  Sed  quo  modo  in  omni  vita  rectissime  praecipitur,  ao 
ut  perturbationes  fugiamus,  id  esfc  motus  animi  nimios 
rationi  non  optemperantes,  sic  eius  modi  motibus 
sermo  debet  vacare,  ne  aut  ira  existat  aut  cupiditas 
aliqua  aut  pigritia  aut  ignavia  aut  tale  aliquid  appa- 
reat,  maximeque  curandum  est,  ut  eos,  quibuscum  ser-  35 
monem  conferemus,  et  vereri  et  diligere  videamur. 
Obiurgationes   etiam  non  numquam  incidunt  necessa- 


LIB.  1.     CAP.  a7-3y.     §  133—139.  47 

riae,  in  quibus  utendum  est  fortasse  et  vocis  conten- 
tione  maiore  et  verborum  gravitate  acriore,  id  agen- 
dum  etiam,  ut  ea  facere  videamur  irati.  Sed,  ut  ad 
urendum   et  secandum,    sic   ad  hoc  genus   castigandi 

5  raro  invitique  veniemus  nec  umquam  nisi  necessario, 
si  nulla  reperietur  alia  medicina;   sed  tamen  ira  pro- 
cul  absit,  cum  qua  nihil  recte  fieri,  nihil  considerate 
potest.    IVIagnam  autem  ^artem  clementi  castigatione  137 
licet  uti,   gravitate   tamen  adiuncta,   ut  severitas  ad- 

10  hibeatur  et  contumelia  repellatur,  atque  etiam  illud 
ipsum,  quod  acerbitatis  habet  obiurgatio,  significandum 
est,  ipsius  id  causa,  qui  obiurgetur,  esse  susceptum. 
Rectum  est  autem  etiam  in  illis  contentionibus,  quae 
cum  inimicissimis  fiunt,   etiamsi  nobis  indigna  audia- 

15  mus,  tamen  gravitatem  retinere,  iracundiam  pellere. 
(Juae  enim  cum  aliqua  perturbatione  fiunt,  ea  nec 
constanter  fieri  possunt  neque  iis,  qui  adsunt,  pro- 
bari.  Deforme  etiam  est  de  se  ipsum  praedicare  falsa 
praesertim  et  cum  inrisione  audientium  imitari  mili- 

20  tem  gloriosum.  ^ 

Et  quoniam  omnia  persequimur,  volumus  quidem  j^g 

certe,   dicendum  est  etiam,   qualem  hominis  honorati 

et  principis  domum  placeat  esse,  cuius  finis  est  usus, 

ad  quem   accommodanda  est  aedificandi  descriptio   et 

25  tamen  adhibenda  commoditatis  dignitatisque  diligentia. 
Cn.  Octavio,  qui  primus  ex  illa  familia  consul  factus 
est,  honori  fuisse  accepimus,  quod  praeclaram  aedifi- 
casset  in  Palatio  et  plenam  dignitatis  domum;  quae 
cum  vulgo  viseretur,  sufi^ragata  domino,  novo  homini, 

30  ad  consulatum  putabatur;  hanc  Scaurus  demolitus 
accessionem  adiunxit  aedibus.  Itaque  ille  in  suam 
domum  consulatum  primus  attulit,  hic,  summi  et  cla- 
rissimi  viri  filius,  in  domum  multiplicatam  non  repul- 
sam  solum  rettulit,  sed  ignominiam  etiam  et  calami- 

35  tatem.    Omanda  enim  est  dignitas  domo,  non  ex  domo  139 
tota  quaerenda,  nec  domo  dominus,  sed  domino  domus 
honestanda  est,  et,  ut  in   ceteris  habenda  ratio  non 


48  DE  OFFICIIS 

sua  soluiii,  sed  etiam  aliorum,  sic  in  domo  clari  ho- 
minis,  in  quam  et  liospites  multi  recipiendi  et  ad- 
mittenda  hominum  cuiusque  modi  multitudo,  adhibenda 
cura  est  laxitatis;  aliter  ampla  domus  dedecori  saepe 
domino  fit,  si  est  in  ea  solitudo,  et  maxime,  si  ali-  i 
quando  alio  domino  solita  est  frequeutari.  Odiosum 
est  enim,  cum  a  praetereuntibus  dicitur: 

o  domus  antiqua,  heu  quam  dispari 

Dominare  domino! 
quod   quidem  his    temporibus  in  multis  licet   dicere.  ic 

140  Cavendum  autem  est,  praesertim  si  ipse  aedifices,  ne 
extra  modum  sumptu  et  magnificentia  prodeas;  quo 
iu  genere  multum  mali  etiam  in  exemplo  est.  Studiose 
enim  plerique  praesertim  in  hanc  partem  facta  prin- 
cipum  imitantur,  ut  L.  Luculli,  summi  viri,  virtutem  i5 
quis?  at  quam  multi  villarum  magnificentiam  imitati! 
quarum  quidem  certe  est  adhibendus  modus  ad  me- 
diocritatem^w^  revocandus.  Eademque  mediocritas  ad 
omnem  usum  cultumque  vitae  transferenda  est.  Sed 
haec  hactenus.  20 

141  In  omni  autem  actione  suscipienda  tria  sunt  te- 
nenda,  primum  ut  appetitus  rationi  pareat,  quo  nihil 
est  ad  officia  conservanda  accommodatius,  deinde  ut 
animadvertatur,  quanta  illa  res  sit,  quam  efficere  veli- 
mus,  ut  neve  maior  neve  minor  cura  et  opera  susci-  25 
piatur,  quam  causa  postulet.  Tertium  est,  ut  cavea 
mus,  ut  ea,  quae  pertinent  ad  liberalem  speciem  et 
dignitatem,  moderata  siut.  Modus  autem  est  optimus 
decus  ipsum  tenere,  de  quo  ante  diximus,  uec  pro- 
gredi  longius.    Horum  tamen  trium  praestantissimum  30 

.^  est  appetitum  optemperare  rationi. 

142  Deinceps  de  ordine  rerum  et  de  oportunitate  tempo 
rum  dicendum  est.     Haec  autem  scientia  continentur 
ea,  quam  Graeci  svxa^Cav  uominant,  non  hanc,  quam 
interpretamur   modestiam,    quo    in    verbo    modus  S5 
inest,  sed  illa  est  Evxai,Cu,  in  qua  intellegitur  ordinis 
conservatio.    Itaque,  ut  eandem  nos  modestiam  appel- 


LIB.  1.     CAP.  39,  40.     §  139  —  145  49 

lemus,  sic  definitur  a  Stoicis,  ut  modestia  sit  scientia 
rerum  earum,  quae  agentur  aut  dicentur,  loco  suo  col- 
locandarum.  Ita  videtur  cadem  vis  ordinis  et  coUo- 
cationis  fore;  nam  et  ordinem  sic  definiunt:  compo- 

5  sitionem  rerum  aptis  et  accommodatis  locis;  locum 
autem  actionis  oportunitatem  temporis  esse  dicunt; 
tempus  autem  actionis  oportunum  Graece  svxaiQ^a, 
Latine  appellatur  occasio.  Sic  fit,  ut  modestia  haec, 
quam  ita  interpretamur,   ut  dixi,  scientia  sit  oportu- 

10  nitatis  idoneorum  ad  agendum  temporum.    Sed  potest  143 

eadem  esse  prudentiae  definitio,  de  qua  principio  dixi- 

mus;  hoc  autem  loco   de  moderatione  et  temperantia 

et  harum  similibus  virtutibus  quaerimus.    Itaque,  quae 

erant  prudentiae  propria,   suo   loco   dicta  sunt;  quae 

»5  autem  harum  virtutum,  de  quibus  iam  diu  loquimur, 
quae  pertinent  ad  verecundiam  et  ad  eorum  appro- 
bationem,  quibuscum  vivimus,  nunc  dicenda  sunt. 

Talis  est  igitur  ordo  actionum  adhibendus,  ut,  quem  144 
ad  modum  in  oratione   constanti,    sic  in  vita  omnia 

20  sint  apta  inter  se  et  convenientia;  turpe  enim  valde- 
que  vitiosum  in  re  severa  convivio  digna  aut  delica- 
tum  aliquem  inferre  sermonem.  Bene  Pericles,  cum 
haberet  collegam  in  praetura  Sophoclem  poetam  iique 
de    communi    officio   convenissent    et    casu   formosus 

25  puer  praeteriret  dixissetque  Sophocles:  ^O  puerum 
pulchrum,  Pericle!'  'At  enim  praetorem,  So- 
phocle,  decet  non  solum  manus,  sed  etiam  ocu- 
los  abstinentes  habere.'  Atqui  hoc  idem  Sopho- 
cles    si    iu   athletarum  probatione   dixisset,    iusta  re- 

80  prehensione  caruisset.  Tanta  vis  est  et  loci  et  temporis. 
Ut,  si  qui,  cum  causam  sit  acturus,  in  itinere  aut  in 
ambulatione  secum  ipse  meditetur,  aut  si  quid  aliud 
attentius  cogitet,  non  reprehendatur,  at  hoc  idem  si 
in  convivio  faciat,  inhumanus  videatur  inscitia  tempo- 

85  ris.    Sed  ea,  quae  multum  ab  humanitate  discrepant,  145 

nt  si  qui  in  foro  cantet,   aut  si  qua  est  alia  magna 

perversitas,  facile  apparet  nec  magnopere  admonitio- 

CIC.  IV.  3.  4 


50  DE  OFFICIIS 

nem  et  praecepta  desiderat;  quae  autem  parva  viden- 
tur  esse  delicta  ueque  a  multis  intellegi  possunt,  ab 
iis  est  diligentius  declinandum.  Ut  in  fidibus  aut 
tibiis,  quamvis  paulum  discrepent,  tamen  id  a  sciente 
animadverti  solet,  sic  videndum  est  in  vita  ne  forte 
quid  discrepet,  vel  multo  etiam  magis,  quo  maior  et 
j/g  melior  actionum  quam  sonorum  concentus  est.  Ita- 
que,  ut  in  fidibus  musicorum  aures  vel  minima  sen- 
tiunt,  sic  nos,  si  acres  ac  diligentes  esse  volumus  ani- 
madversores[que]  vitiorum,  magna  saepe  intellegemus  :  j 
ex  parvis.  Ex  oculorum  optutu,  superciliorum  aut  re- 
missione  aut  contractione,  ex  maestitia,  ex  hilaritate, 
ex  risu,  ex  locutione,  ex  reticentia,  ex  contentione 
vocis,  ex  summissione,  ex  ceteris  similibus  facile  iudi- 
cabimus,  quid  eorum  apte  fiat,  quid  ab  officio  natura-  is 
que  discrepet.  Quo  in  genere  non  est  incommodum, 
quale  quidque  eorum  sit,  ex  aliis  iudicare,  ut,  si  quid 
dedeceat  in  illis,  vitemus  ipsi;  fit  enim  nescio  quo 
modo,  ut  magis  in  aliis  cernamus  quam  in  nobismet 
ipsis,  si  quid  delinquitur.  Itaque  facillume  corriguntur  20 
in  discendo,  quorum  vitia  imitantur  emendandi  causa 

147  magistri,  Nec  vero  alienum  est  ad  ea  eligenda,  quae 
dubitationem  aff^erunt,  adliibere  doctos  homines  vel 
etiam  usu  peritos  et,  quid  iis  de  quoque  officii  genere 
placeat,  exquirere.  Maior  enim  pars  eo  fere  deferri  ^s 
solet,  quo  a  natura  ipsa  deducitur.  In  quibus  viden- 
dum  est,  non  modo  quid  quisque  loquatur,  sed  etiam 
quid  quisque  sentiat  atque  etiam  de  qua  causa  quis- 
que  sentiat.  Ut  enim  pictores  et  ii,  qui  signa  fabri- 
cantur,  et  vero  etiam  poetae  suum  quisque  opus  a  30 
vulgo  considerari  vult,  ut,  si  quid  reprehensum  sit  a 
pluribus,  id  corrigatur,  iique  et  secum  et  ab  aliis,  quid 
in  eo  peccatum  sit,  exquirunt,  sic  aliorum  iudicio  per- 
multa  nobis   et  facienda  et  non  facienda  et  mutanda 

148  et  corrigenda  sunt.     Quae  vero   more  agentur  insti-  35 
tutisque  civilibus,  de  iis  nihil  est  praecipiendum;  illa 
enim  ipsa  praecepta  sunt,  nec  quemquam  hoc  errore 


LIB.  I.     CAP.  40-42.     §   145—151.  51 

duci  oportet,  ut,  si  quid  Socrates  aut  Aristippus  con- 
tra  morem  consuetudinemque  civilem  fecerint  locutive 
sint,  idem  sibi  arbitretur  licere;  magnis  illi  et  divinis 
bonis  hanc  licentiam  assequebantur.    Cynicorum  vero 

5  ratio  tota  est  eicienda;  ^st  enim  inimica  verecundiae, 
sine   qua  nibil    rectum    esse    potest,    nihil    honestum. 
Eos  autem,  quorum  vita  perspecta  in  rebus  honestis  149 
atque   magnis   est,  bene   de  re   publica  sentientes   ac 
bene   meritos   aut  merentes   sic  ut  aliquo  honore  aut 

10  imperio  affectos  observare  et  colere  debemus,  tribuere 
etiam  multum  senectuti,  cedere  iis,  qui  magistratum 
habebunt,  habere  dilectum  civis  et  peregrini  in  ipso- 
que  peregrino,  privatimne  an  publice  venerit.  Ad 
summam,  ne  agam  de  singulis,  communem  totius  ge- 

15  neris  hominum  couciliationem  et  consociationem  colere, 
tueri,  servare  debemus. 

lam   de  artificiis  et  quaestibus,   qui  liberales  ha-  ^A 
bendi,  qui  sordidi  sint,  haec  fere  accepimus.    Primum 
improbantur  ii  quaestus,  qui  in  odia  hominum  incur- 

20  runt,  ut  portitorum,  ut  faeneratorum.  Inliberales  autem 
et  sordidi  quaestus  mercennariorum  omnium,  quorum 
operae,  non  quorum  artes  emuntur;   est  enim  in  illis. 
ipsa  merces  auctoramentum  servitutis.     Sordidi  etiam 
putandi,   qui  mercantur  a  mercatoribus,   quod    statim 

85  vendaut;  nihil  enim  proficiant,  nisi  admodum  men- 
tiantur;  nec  vero  est  quicquam  turpius  vanitate.  Opi- 
ficesque  omnes  in  sordida  arte  versantur;  nec  enim 
quicquam  ingenuum  habere  potest  officina.  Minimeque 
artes  eae  probandae,quae  ministrae  sunt  voluptatum: 

30      Cetarii,  lanii,  coqui,  fartores,  piscatores, 
ut  ait  Terentius;    adde  huc,  si  placet,  unguentarios, 
saltatores   totumque  luduni.Ja,larium.     Quibus  autem  151 
artibus   aut  prudentia  maior  inest  aut  non  mediocris 
utilitas    quaeritur,    ut    medicina,    ut    architectura,    ut 

85  doctrina  rerum  honestarum,  eae  sunt  iis,  quorum  or- 
dini  conveniunt,  honestae.  Mercatura  autem,  si  tenuis 
est,  sordida  putanda  est;  sin  magna  et  copiosa,  multa 


52  DE  OFFICIIS 

iindique  apportans  multisque  siue  vanitate  inpertiens, 
non  est  admoduni  vituperanda,  atque  etiam,  si  satiata 
quaestu  vel  eontenta  potius,  ut  saepe  ex  alto  in  por- 
tum,  ex  ipso  portu  se  in  agros  possessionesque  con- 
tulit,  videtur  iure  optimo  posse  laudari.  Omnium 
autem  rerum,  ex  quibus  aliquid  adquiritur,  nihil  est 
agri  eultura  melius,  nihil  uberius,  nihil  dulcius,  nihil 
homine  libero  dignius;  de  qua  quoniam  in  Catone 
maiore  satis  multa  diximus,  illim  assumes,  quae  ad 
hunc  locum  pertinebunt.  ; 

jfl  Sed  ab  iis  partibus,  quae  sunt  honestatis,  quem 
ad  modum  officia  ducerentur,  satis  expositum  videtur. 
Eorum  autem  ipsorum,  quae  honesta  sunt,  potest  in- 
cidere  saepe  contentio  et  comparatio,  de  duobus  hone- 
stis  utrum  honestius,  qui  locus  a  Panaetio  est  prae-  i5 
termissus.  Nam  cum  omnis  honestas  manet  a  partibus 
quattuor,  quarum  una  sit  cognitionis,  altera  communi- 
tatis,  tertia  magnanimitatis,  quarta  moderationis,  haec 
in  deligendo   officio   saepe  inter   se  comparentur    ne- 

153  cesse    est.      Placet   igitur    aptiora    esse    naturae    ea  20 
officia,  quae  ex  communitate,  quam  ea,  quae  ex  cogni- 
tione  ducantur,  idque  hoc  argumento  confirmari  potest, 
quod,  si  contigerit  ea  vita  sapienti,  ut  omnium  rerum 
affluentibus  copiis  [quamvis]   omnia,   quae  cognitione 
digna  sint,  summo  otio  secum  ipse  consideret  et  con-  25 
templetur,  tamen,  si  solitudo  tanta  sit,  ut  hominem 
videre  non  possit,  excedat  e  vita.    Princepsque  omnium 
virtutum  illa  sapientia,  quam  GocpCav  Graeci  vocant,  — 
prudentiam  enim,  quam  Graeci  q^QovrjGLv  dicunt,  aliam 
quandam  intellegimus,   quae  est  rerum  expetendarum  3o 
fugiendarumque  scientia;  illa  autem   sapientia,   quam 
principem   dixi,  rerum  est   divinarum  et  humanarum 
scientia,  in  qua  continetur  deorum  et  hominum  com- 
munitas  et  societas  inter  ipsos;  ea  si  maxima  est,  ut 
est  certe,  necesse  est,   quod  a  commmiitate  ducatur  35 
officium,  id  esse  maximum.    Etenim  cognitio  contem- 
platioque  naturae  manca  quodam  modo  atque  inchoata 


LIB.  I.     CAP.  42—44.     §  151  —  157.  53 

sit,  si  nulla  actio  rerum  consequatur.  Ea  autem  actio 
in  hominum  commodis  tuendis  maxime  cernitur;  per- 
tinet  igitur  ad  societatem  generis  humani;  ergo  haec 
cognitioni  anteponenda  est.  Atque  id  optimus  quis-  154 
5  que  re  ipsa  ostendit  et  iudicat.  Quis  enim  est  tam 
cupidus  in  perspicienda  cognoscendaque  rerum  natura, 
ut,  si  ei  tractanti  contemplantique  res  cognitione  dignis- 
simas  subito  sit  allatum  periculum  discrimenque  patriae, 
cui  subvenire  opitularique  possit,  non  illa  omnia  reliu- 

10  quat  atque  abiciat,  etiamsi  dinumerare  se  stellas  aut 
metiri   mundi   magnitudinem   posse   arbitretur?   atque 
hoc  idem  in  pareutis,  in  amici  re  aut  periculo  fecerit. 
Quibus   rebus  intellegitur  studiis  officiisque  scientiae  155 
praeponenda  esse   officia  iustitiae,   quae  pertinent  ad 

15  hominum  utilitatem,  qua  nihil  homini  esse  debet  anti- 
quius.     Atque  illi,    quorum   studia  vitaque   omnis  in44 
rerum  cognitione  versata  est,  tamen  ab  augendis  homi- 
num  utilitatibus   et  commodis  non  recesserunt;  nam 
et  erudiverunt  multos,  quo  meliores  cives  utilioresque 

20  rebus  suis  publicis  essent,  ut  Thebanum  Epaminon- 
dam  Lysis  Pythagoreus,  Syracosium  Dionem  Plato 
multique  multos,  nosque  ipsi,  quicquid  ad  rem  publi- 
cam  attulimus,  si  modo  aliquid  attulimus,  a  doctori- 
bus  atque  doctrina  instructi  ad  eam  et  ornati  acces- 

25  simus.    Neque  solum  vivi  atque  praesentes  studiosos  15G 
discendi  erudiunt  atque   docent,  sed  hoc  idem  etiam 
post  mortem  monumentis  litterarum  assequuntur.   Nec 
enim  locus  ullus  est  praetermissus  ab  iis,  qui  ad  leges, 
qui  ad  mores,    qui   ad   disciplinam  rei  publicae  per- 

»0  tineret,  ut  otium  suum  ad  nostrum  negotium  contulisse 

(  videantur.    Ita  illi  ipsi  doctrinae  studiis  et  sapientiae 

'  dediti  ad  hominum  utilitatem  suam  prudentiam  intel- 

legentiamque  potissimum  conferunt;  ob  eamque  etiam 

causam   eloqui  copiose,    modo   prudenter,    melius   est 

*5  quam  vel  acutissime  sine  eloquentia  cogitare,  quod 
cogitatio  in  se  ipsa  vertitur,  eloquentia  complectitur 
eos,  quibuscum  communitate  iuncti  sumus.    Atque  ut  157 


54  DE  OFFICIIS 

apium  examina  non  fingendorum  favorum  causa  con- 
gregantur,  sed,  cr.m  congregabilia  natura  sint,  fingunt 
favos,  sic  homines,  ac  multo  etiam  magis  natura  con- 
gregati  adhibent  ageudi  cogitandique  sollertiam.  Ita- 
que,  nisi  ea  virtus,  quae  constat  ex  hominibus  tuendis,  5 
id  est  ex  societate  generis  humani,  attingat  cogni- 
tionem  rerum,  solivaga  cognitio  et  ieiuna  videatur, 
itemque  magnitudo  animi  remota  communitate  con- 
iunctioneque  humana  feritas  sit  quaedam  et  immanitas. 
Ita  fit,  ut  vincat  cognitionis  studium  consociatio  homi-  lo 

158  num  atque  communitas.  Nec  verum  est,  quod  dicitur 
a  quibusdam,  propter  necessitatem  vitae,  quod  ea, 
quae  natura  desideraret,  consequi  sine  aliis  atque 
efficere  non  possemus,  idcirco  initam  esse  cum  homi- 
nibus  communitatem  et  societatem;  quodsi  omnia  nobis,  i5 
quae  ad  victum  cultumque  pertinent,  quasi  virgula 
divina,  ut  aiunt,  suppeditarentur,  tum  optimo  quisque 
iugenio  negotiis  omnibus  omissis  totum  se  in  cogni- 
tione  et  scientia  collocaret.  Non  est  ita;  nam  et 
solitudinem  fugeret  et  socium  studii  quaereret,  tum  20 
docere  tum  discere  vellet,  tum  audire  tum  dicere.  Ergo 
omne  officium,  quod  ad  coniunctionem  hominum  et 
ad  societatem   tuendam   valet,   anteponendum  est  illi 

^^cofficio,  quod  cognitione  et  scientia  continetur. 

159  Illud  forsitan  quaerendum  sit,  num  haec  communi-  25 
tas,  quae  maxime  est  apta  naturae,  sit  etiam  mode- 
rationi  modestiaeque  semper  anteponenda.  Non  placet; 
sunt  enim  quaedam  partim  ita  foeda,  partim  ita  flagi- 
tiosa,  ut  ea  ne  conservandae  quidem  patriae  causa 
sapiens  facturus  sit.  Ea  Posidonius  collegit  permulta,  30 
sed  ita  taetra  quaedam,  ita  obscena,  ut  dictu  quoque 
videantur  turpia.  Haec  igitur  non  suscipiet  rei  jDublicae 
causa,  ne  res  publica  quidem  pro  se  suscipi  volet. 
Sed  hoc  commodius  se  res  habet,  quod  non  potest 
accidere    tempus,    ut   intersit    rei    publicae   quicquam  35 

160  illorum  facere  sapientem.    Quare  hoc  quidem  eS^ectum 
sit,  in  officiis  deligendis  id  genus  officiorum  excellere, 


LIB.  I.     CAP.  44,  45.     §  157—161.  55 

quod  teneatur  hominum  societate.  [Etenim  cogni- 
tionem  prudentiamque  sequetur  considerata  actio;  ita 
tit,  ut  agere  considerate  pluris  sit  quam  cogitare  pru- 
denter.]      Atque    haec    quidem    hactenus.     Patefactus 

5  enim  locus  est  ipse,  ut  ndn  difficile  sit  in  exquirendo 
officio,  quid  cuique  sit  praeponendum,  videre.  In  ipsa 
autem  communitate  sunt  gradus  officiorum,  ex  quibus, 
quid  cuique  praestet,  intellegi  possit,  ut  prima  dis 
inmortalibus,  secunda  patriae,  tertia  parentibus,  dein- 

10  ceps   gradatim   reliquis   debeantur.     Quibus  ex  rebus  161 
breviter   disputatis   intellegi  potest  non  solum  id  ho- 
mines  solere  dubitare,   honestumne  an  turpe  sit,    sed 
etiam  duobus  propositis  honestis  utrum  honestius  sit. 
Hic  locus  a  Panaetio  est,  ut  supra  dixi,  praetermissus. 

16  Sed  iam  ad  reliqua  pergamua. 


M.  TULLI  CICERONIS 
m  OFFIGIIS  AD  MARCUM  FILIUM 

LIBER  SECUNDUS. 


ARGUMENTUM. 

Proposito  argumento,  de  quo  hoc  libro  ex  partitione  ea, 
quam  in  priore  libro  fecerat,  disputaturus  sit,  primum  prooe- 
mium  facit  M.  Tullius  explicando  de  suis  philosophiae  studiis 
et  scriptionibus  ac  de  ratione  philosophandi  Academica,  ut  de 
ima  quaque  causa  in  utramque  partem  disputetur  (cap.  1,  2). 
Tum  argumentum  tractat  id,  de  quo  hoc  libro  potissimum  sibi 
dicendum  esse  ait,  ac  primum  quidem  de  utili  exponit  (cap.  3 — 24 
§  9  —  87),  et  explicata  quidem  universa  utilis  natura,  quam 
negat  ab  honestate  esse  seiunctam,  (cap.  3  §  9,  10)  hoc  ad- 
severat,  nihil  aut  utUius  aut  nocentius  esse  hominibus  in  eis 
rebus,  quae  utiles  sint,  quam  homines  ipsos  (cap.  3 — 5  §  11  —  16), 
quam  ob  rem  conciliandos  animos  hominum  et  ad  usus  nostros 
adiungendos  esse  dicit,  quod  sit  munus  virtutis  exclusa  etiam 
vi  fortunae  (cap.  5,  6  §  17—20).  Tum  causas,  quam  ob  rem 
homines  hominibus  inserviant,  enumerat  et  pertractat,  benivo- 
lentiam,  admirationem,  conmioda  accepta  aut  accipienda  (cap.  6 
§  20 — 22),  dein  separatim  dicit  de  benivolentia  et  contrario 
eius  metu  (cap.  7,  8  §  23  —  30),  tum  de  gloiia  (cap.  9  — 14 
§  31  —  51),  tum  de  beneficentia  et  liberalitate  (cap.  15  —  24 
§  62—85),  denique  de  aliarum  rerum  utilitate  (cap.  24  §  86,  87), 
postremo  utilitatum  comparationem  instituit  (cap.  26). 


Quem  ad  moclum  officia  ducerentur  ab  honestatey 
Marce  fili,  atque  ab  omni  genere  virtutis,  satis  expli- 
catum  arbitror  libro  superiore.  Sequitur,  ut  baec  officio- 


DE  OFFICIIS  LIB.  II.     CAP.  1,  2.     §  1-5.  57 

rum  geiiera  persequar,  quae  pertinent  ad  vitae  cultum 
et  ad  earum  rerum,  quibus  utuntur  homines,  facul- 
tatem,  ad  opes,  ad  copias  [;  in  quo  tum  quaeri  dixi, 
quid  utile,   quid  inutile,   tum  ex   utilibus  quid  utilius 

5  aut  quid  maxime  utilej.  De  quibus  dicere  adgrediar, 
si  pauca  prius  de  instituto  ac  de  iudicio  meo  dixero. 
Quamquam  enim  libri  nostri  complures  non  modo 
ad  legendi,  sed  etiam  ad  scribendi  studium  excita- 
verunt,  .tamen  interdum  vereor,   ne  quibusdam  bonis 

10  viris  philosophiae  nomen  sit  invisum  mirenturque  in 
ea  tantum  me  operae  et  temporis  ponere.  Ego  autem, 
quam  diu  res  ptiblica  per  eos  gerebatur,  quibus  se 
ipsa  commiserat,  omnis  meas  curas  cogitationesque 
in  eam  conferebam;  cum  autem  dominatu  unius  omnia 

15  tenerentur  neque  esset  usquam  consilio  aut  auctoritati 
locus,  socios  denique  tuendae  rei  publicae,  summos 
viros,  amisissem,  nec  me  angoribus  dedidi,  quibus 
essem  confectus,  nisi  iis  restitissem,  nec  rursum  in- 
dignis  homine  docto  voluptatibus.     Atque  utinam  res 

20  publica  stetisset,  quo  coeperat,  statu  nec  in  homines 
non  tam  commutandarum  quam  evertendarum  rerum 
cupidos  incidisset!  Primum  enim,  ut  stante  re  publica 
facere  solebamus,  in  agendo  plus  quam  in  scribendo 
operae  poneremus,  deinde  ipsis  scriptis  non  ea,  quae 

25  nunc,  sed  actiones  nostras  mandaremus,  ut  saepe  feci- 
mus.  Cum  autem  res  publica,  in  qua  omnis  mea  cura, 
cogitatio,  opera  poni  solebat,  nulla  esset  omnino,  illae 
scilicet  litterae  conticuerunt  forenses  et  senatoriae. 
Nihil   agere   autem  cum  animus    non    posset,    in  his 

30  studiis  ab  initio  versatus  aetatis  existimavi  honestis- 
sime  molestias  posse  deponi,  si  me  ad  philosophiam 
rettulissem.  Cui  cum  multum  adulescens  discendi 
causa  temporis  tribuissem,  posteaquam  honoribus  in- 
servire  coepi  meque  totum  rei  publicae  tradidi,  tantum 

S5  erat  philosophiae  loci,  quantum  superfuerat  amicorum 
et  rei  publicae  temporibus;  id  autem  omne  consumeba- 
tur  in  legendo,    scribendi   otium  non  erat.     Maximis 


58  DE  OFFICIIS 

igitur  in  malis  hoc  tamen  boni  assecuti  videmur,  ut 
ea  litteris  mandaremus,  quae  nec  erant  satis  nota 
nostris  et  erant  cognitione  dignissima.  Quid  enim 
est,  per  deos,  optabilius  sapientia;  quid  praestantius, 
quid  homini  melius,  quid  homine  dignius?  Hanc  f 
igitur  qui  expetunt,  philosophi  nomiuantur,  nec  quic- 
quam  aliud  est  philosophia,  si  interpretari  velis,  prae- 
ter  studium  sapientiae.  Sapientia  autem  est,  ut  a 
veteribus  philosophis  definitum  est,  rerum  divinarum 
et  humanarum  causarumque,  quibus  eae  res  con-  lo 
tiuentur,  scientia;  cuius  studium  qui  vituperat,  haud 
sane   intellego,   quidnam   sit,    quod  laudandum  putet. 

6  Nam     sive     oblectatio     quaeritur     animi     requiesque 
curarum,    quae    conferri    cum    eorum    studiis    potest, 
qui    semper    aliquid    anquirunt,    quod    spectet    et  va-  i5 
leat    ad    bene    beateque    vivendum?    sive    ratio    con- 
stantiae    virtutisque    ducitur,    aut   haec    ars    est    aut 
nulla  omniuo,  per  quam  eas  assequamur.    Nullam  di- 
cere  maxumarum  rerum  artem  esse,  cum  minimarum 
sine   arte  nuUa  sit,  hominum   est  parum  considerate  20 
loquentium    atque   in   maxumis   rebus  errantium.     Si 
autem  est  aliqua  disciplina  virtutis,  ubi  ea  quaeretur, 
cum   ab  hoc  discendi  genere  discesseris?     Sed   haec, 
cum  ad  philosophiam  cohortamur,  accuratius  disputari 
solent,   quod  alio   quodam   libro   fecimus;   hoc  autem  25 
tempore  tantum  nobis   declarandum  fuit,    cur  orbati 
rei  publicae  muneribus  ad  hoc  nos  studium  potissimum 

7  contulissemus.  Occurritur  autem  nobis,  et  quidem  a 
doctis  et  eruditis  quaerentibus,  satisne  constanter  fa- 
cere  videamur,  qui,  cum  percipi  nihil  posse  dicamus,  30 
tamen  et  aliis  de  rebus  disserere  soleamus  et  hoc  ipso 
tempore  praecepta  officii  persequamur.  Quibus  vellem 
satis  cognita  esset  nostra  sententia.  Non  enim  sumus 
ii,  quorura  vagetur  animus  errore  nec  habeat  umquam, 
quid  sequatur.  Quae  enim  esset  ista  mens  vel  quae  35 
vita  potius  non  modo  disputandi,  sed  etiam  vivendi 
ratione  sublata?    Nos  autem,  ut  ceteri  alia  certa,  alia 


LIB.  II.     CAP.  2,  3.     §  5-11.  59 

iiicerta  esse  dicunt,  sic  ab  his  dissentientes  alia  pro- 
babilia,   contra  alia   dicimus.     Quid   est  igitur,    quod  8 
me  impediat  ea,  quae  probabilia  mihi  videantur,  sequi, 
quae  contra,  inprobare  atque  adfirmandi  arrogantiam 

6  vitantem  fugere  temeritatem,  quae  a  sapientia  dis- 
sidet  plurimum?  Contra  autem  omnia  disputatur  a 
nostris,  quod  hoc  ipsum  probabile  elucere  non  posset, 
nisi  ex  utraque  parte  causarum  esset  facta  contentio. 
Sed  haec  explanata  sunt  in  Academicis  nostris  satis, 

10  ut  arbitror,  diligenter.  Tibi  autem,  mi  Cicero,  quam- 
quam  iu  antiquissima  nobilissimaque  philosophia  Cra- 
tippo  auctore  versaris  iis  simillimo,  qui  ista  praeclara 
pepererunt,  tamen  haec  nostra  finituma  vestris  ignota 
esse  nolui.     Sed  iam  ad  instituta  pergamus. 

15        Quinque  igitur  rationibus  propositis  officii  perse-  g 
quendi,  quarum  duae  ad  decus  honestatemque  pertine- 
rent,  duae  ad  commoda  vitae,  copias,  opes,  facultates, 
quinta  ad  eligendi  iudicium,  si  quando  ea,  quae  dixi, 
pugnare  inter  se  viderentur,  honestatis  pars  confecta 

20  est,  quam  quidem  tibi  cupio  esse  notissimam.  Hoc 
autem,  de  quo  nunc  agimus,  id  ipsum  est,  quod  utile 
appellatur.  In  quo  verbo  lapsa  consuetudo  defiexit 
de  via  sensimque  eo  deducta  est,  ut  honestatem  ab 
utilitate  secernens  constitueret  esse  honestum  aliquid, 

25  quod  utile  non   esset,   et  utile,  quod  non  honestum, 
qua  nulla  peruicies  maior  hominum  vitae  potuit  afferri. 
Summa  quidem  auctoritate  philosophi  severe  sane  at-  lO 
que  honeste  haec  tria  genera  confusa  cogitatione  distin- 
guunt.    [Quicquid  enim  iustum  sit,  id  etiam  utile  esse 

30  censent,  itemque  quod  honestum,  idem  iustum;  ex  quo 
efficitur,  ut,  quicquid  honestum  sit,  idem  sit  utile.] 
Quod  qui  parum  perspiciunt,  ii  saepe  versutos  homines 
et  callidos  admirantes  malitiam  sapientiam  iudicant. 
Quorum  error  eripiendus  est  opinioque  omnis  ad  eam 

85  spem  traducenda,  ut  honestis  consiliis  iustisque  factis, 
non  fraude  et  malitia  se  intellegant  ea,  quae  velint, 
consequi  posse.     Quae  ergo  ad  vitam  hominum  tuen-  il 


60  DE  OFFICIIS 

dam  pertment,  partim  sunt  inanima,  ut  aurum,  argen- 
tum,  ut  ea,  quae  gignuntur  e  terra,  ut  alia  generis 
eiusdem,  partim  animalia,  quae  habent  suos  impetus 
et  rerum  appetitus.  Eorum  autem  alia  rationis  expertia 
sunt,  alia  ratione  utentia;  expertes  rationis  equi,  boves,  5 
reliquae  pecudes,  [apes,]  quarum  opere  efficitur  aliquid 
ad  usum  hominum  atque  vitam;  ratione  autem  uten- 
tium  duo  genera  ponunt,  deorum  unum,  alterum  ho- 
minum.  Deos  placatos  pietas  efficiet  et  sanctitas, 
proxime  autem  et  secimdum  deos  homines  hominibus  lo 

12  maxume  utiles  esse  possunt.  Earumque  item  rerum, 
quae  noceant  et  obsint,  eadem  diviso  est.  Sed  quia 
deos  nocere  non  putant,  iis  exceptis  homines  homini- 
bus  obesse  plurimum  arbitrantur.  Ea  enim  ipsa,  quae 
inanima  diximus,  pleraque  sunt  hominum  operis  efi^ecta;  is 
quae  nec  haberemus,  nisi  manus  et  ars  accessisset, 
nec  iis  sine  hominum  administratione  uteremur.  Ne- 
que  enim  valetudinis  curatio  neque  navigatio  neque 
agri  cultura  neque  frugum  fructuumque  reliquorum 
perceptio  et  conservatio  sine  hominum  opera  ulla  esse  20 

13  potuisset.  lam  vero  et  earum  rerum,  quibus  abun- 
daremus,  exportatio  et  earum,  quibus  egeremus,  in- 
vectio  certe  nulla  esset,  nisi  his  muneribus  homines 
fungerentur.  Eademque  ratione  nec  lapides  ex  terra 
exciderentur  ad  usum  nostrum  necessarii,  nec  4'er-  25 
rum,  aes,  aurum,  argentum'  efi^oderetur  '^penitus 

4  abditum'  sine  hominum  labore  et  manu.  Tecta  vero, 
quibus  et  frigorum  vis  pelleretur  et  calorum  mole- 
stiae  sedarentur,  unde  aut  initio  generi  humano  dari 
potuissent  aut  postea  subvenire,  si  aut  vi  tempestatis  30 
aut  terrae  motu  aut  vetustate  cecidissent,  nisi  com- 
munis  vita  ab  hominibus  harum  rerum  auxilia  petere 

14  didicisset?    Adde  ductus  aquarum,  derivationes  fiumi- 
num,  agrorum  inrigationes,  moles  oppositas  fluctibus, 
portus  manu  factos,   quae   unde   sine   hominum  opere  35 
habere    possemus?     Ex    quibus    multisque    aliis    per- 
spicuum  est,   qui  fructus   quaeque  utilitates  ex  rebus 


LIB    II.     CAP.  3—5.     §  11—16.  61 

iis,  quae  sint  inanimae,  percipiantur,  eas  nos  nullo 
modo  sine  hominum  manu  atque  opera  capere  potuisse. 
Qui  denique  ex  bestiis  fructus  aut  quae  commoditas, 
nisi  homines  adiuvarent,  percipi  posset?    Nam  et  qui 

5  principes  inveniendi  fuerunt,  quem  ex  quaque  belua 
usum  habere  possemus,  homines  certe  fuerunt,  nec 
hoc  tempore  sine  hominum  opera  aut  pascere  eas  aut 
domare  aut  tueri  aut  tempestivos  fructus  ex  iis  capere 
possemus;   ab  eisdemque  et,  quae  nocent,  interficiun- 

»0  tur  et,  quae  usui  possunt  essc,  capiuntur.     Quid  enu-  15 
merem  artium  multitudinem,  sine  quibus  vita  omnino 
nulla   esse  potuisset?     Qui   enim  aegris  subveniretur, 
quae  esset  oblectatio  valentium,  qui  victus  aut  cultus, 
nisi    tam    multae    nobis    artes    ministrarent?    quibus 

15  rebus  exculta  hominum  vita  tantum  distat  a  victu 
et  cultu  bestiarum.  Urbes  vero  sine  hominum  coetu 
non  potuissent  nec  aedificari  nec  frequentari;  ex  quo 
leges  moresque  constituti,  tum  iuris  aequa  discriptio 
certaque  vivendi   disciplina;  quas   res   et  mansuetudo 

20  animorum  consecuta  et  verecundia  est  efPectumque, 
ut  esset  vita  munitior,  atque  ut  dando  et  accipiendo 
mutuandisque  facultatibus  et  commodandis  nulla  re 
egeremus. 

Longiores  hoc  loco  sumus,  quam  necesse  est.   Quis  jg 

25  est  enim,  cui  non  perspicua  sint  illa,  quae  pluribus 
verbis  a  Panaetio  commemorantur,  neminem  neque 
ducem  bello  nec  principem  domi  magnas  res  et  salu- 
tares  sine  hominum  studiis  gerere  potuisse?  Com- 
memoratur  ab  eo  Themistocles,  Pericles,  Cyrus,  Age- 

30  silaus,  Alexander,  quos  negat  sine  adiumentis  hominum 
tantas  res  efficere  potuisse.  Utitur  in  re  non  dubia 
testibus  non  necessariis.  Atque  ut  magnas  utilitates 
adipiscimur  conspiratione  hominum  atque  consensu, 
sic  nulla  tam  detestabilis  pestis  est,  quae  non  homini 

85  ab  homine  nascatur.  Est  Dicaearchi  liber  de  interitu 
hominum,  Peripatetici  magni  et  copiosi,  qui  collectis 
ceteris  causis  eluvionis,  pestilentiae,  vastitatis,  belua- 


62  DE  OFFICIIS 

rum  etiam  repentinae  multitudinis,  quarum  impetu 
docet  quaedam  hominum  geuera  esse  consumpta,  deinde 
comparat,  quanto  plures  deleti  sint  homines  hominum 
impetu,  id  est  bellis  aut  seditionibus,  quam  omni 
reliqua  calamitate.  ;. 

17  Cum  igitur  hic  locus  nihil  habeat  dubitationis, 
quin  homines  plurimum  hominibus  et  prosint  et  ob- 
sint,  proprium  hoc  statuo  esse  virtutis,  conciliare  ani- 
mos  hominum  et  ad  usus  suos  adiungere.  Itaque, 
quae  in  rebus  inanimis  quaeque  in  usu  et  tractatione  lo 
beluarum  fiunt  utiliter  ad  hominum  vitam,  artibus  ea 
tribuuntur  operosis,  hominum  autem  studia  ad  am- 
plificationem  nostrarum  rerum  prompta  ac  parata 
[virorum  praestantium]  sapientia  et  virtute  excitantur. 

18  Etenim  virtus   omnis    tribus    in   rebus    fere    vertitur,  i5 
quarum  una   est  in  perspiciendo,   quid  in  quaque   re 
verum    sincerumque    sit,    quid    consentaneum    cuique, 
quid    consequens,    ex    quo    quaeque    gignantur,    quae 
cuiusque  rei  causa  sit,  alterum  cohibere  motus  animi 
turbatos,  quos  Graeci  7rdd'rj  nominant,  appetitionesque,  20 
quas  illi  oQ^ug,  oboedientes  efficere  rationi,  tertium 
iis,  quibuscum  congregemur,  uti  moderate  et  scienter, 
quorum    studiis    ea,    quae    natura    desiderat,    expleta 
cumulataque  habeamus,  per  eosdemque,   si  quid  im- 
portetur  nobis  incommodi,  propulsemus  ulciscamurque  25 
eos,  qui  nocere  nobis  conati  sint,  tantaque  poena  ad- 

jg  ficiamus,  quantam  aequitas  humanitasque  patitur.  Qui- 
bus  autem  rationibus  hanc  facultatem  assequi  possi- 
mus,  ut  hominum  studia  complectamur  eaque  tenea- 
mus,  dicemus,  neque  ita  multo  post,  sed  pauca  ante  30 
dicenda  sunt.  Magnam  vim  esse  in  fortuna  in  utram- 
que  partem,  vel  secundas  ad  res  vel  adversas,  quis 
ignorat?  Nam  et,  cum  prospero  flatu  eius  utimur, 
ad  exitus  pervehimur  optatos  et,  cum  reflavit,  affligi- 
mur.  Haec  igitur  ipsa  fortuna  ceteros  casus  rariores  35 
habet,  primum  ab  inanimis  procellas,  tempestates, 
naufragia,    ruinas,    incendia,    deinde    a    bestiis    ictus, 


LIB.  II.     CAP.  5-7.     §  lG-23.  63 

morsus,  impetus;  haec  ergo,  ut  dixi,  rariora.  At  20 
vero  interitus  exercituum,  ut  proxime  trium,  saepe 
multorum,  clades  imperatorum,  ut  nuper  summi  et 
singularis  viri,  invidiae  praeterea  multitudinis  atque 
5  ob  eas  bene  meritorum  saepe  civium  expulsiones,  cala- 
mitates,  fugae,  rursusque  secundae  res,  honores,  im- 
peria,  victoriae,  quamquam  fortuita  sunt,  tamen  sine 
hominum  opibus  et  studiis  neutram  in  partem  effici 
possunt.     Hoc  igitur  cognito   dicendum  est,    quonam 

10  modo  hominum  studia  ad  utilitates  nostras  allicere 
atque  excitare  possimus.  Quae  si  longior  fuerit  oratio, 
cum  magnitudine  utilitatis  comparetur;  ita  fortasse 
etiam  brevior  videbitur. 

Quaecumque  igitur   homines    homini    tribuunt    ad  21 

»5  eum  augendum  atque  honestandum,  aut  benivolentiae 
gratia  faciimt,  cum  aliqua  de  causa  quempiam  diligunt, 
aut  honoris,  si  cuius  virtutem  suspiciunt,  quemque 
dignum  fortuna  quam  amplissima  putant,  aut  cui  fidem 
habent  et  bene  rebus  suis  consulere   arbitrantur,   aut 

20  cuius  opes  metuunt,  aut  contra,  a  quibus  aliquid  ex- 
spectant,  ut  cum  reges  popularesve  homines  largitiones 
aliquas  proponunt,  aut  postremo  pretio  ac  mercede 
ducuntur,  quae  sordidissima  est  illa  quidem  ratio  et 
inquinatissima  et  iis,  qui  ea  tenentur,  et  illis,  qui  ad 

«5  eam  confugere  conantur;  male  enim  se  res  habet,  cum,  22 
quod  virtute  effici  debet,  id  temptatur  pecunia.     Sed 
quoniam    non   numquam    hoc    subsidium  necessarium 
est,    quem    ad    modum   sit  utendum   eo,    dicemus,    si 
prius  iis  de  rebus,  quae  virtuti  propiores  sunt,   dixe- 

30  rimus.  Atque  etiam  subiciunt  se  homines  imperio 
alterius  et  potestati  de  causis  pluribus.  Ducuntur 
enim  aut  benivolentia  aut  beneficiorum  magnitudiue 
aut  dignitatis  praestantia  aut  spe  sibi  id  utile  futurum 
aut  metu,  ne  vi  parere  cogantur,  aut  spe  largitionis 

85  promissisque  capti  aut  postremo,   ut  saepe  in  nostra 
re  publica  videmus,  mercede  conducti.    Omnium  autem  ^3 
rerum  nec  aptius   est  quicquam   ad  opes  tuendas   ac 


64  DE  OFFICIIS 

tenendas  quam  diligi  nec  alienius  quam  timeri.    Prae- 
clare  enim  Ennius: 

Quem  metuunt,  oderunt;  quem  quisque  odit, 

periisse  expetit. 
Multorum  autem  odiis  nuUas  opes  posse  obsistere,  si 
antea  fuit  ignotum,    nuper  est  cognitum.     Nec  vero  s 
huius  tyranni  solum,  quem  armis  oppressa  pertulit  civi- 
tas  ac  paret  cum  maxume  mortuo,  interitus  declarat, 
quantum  odium  hominum  valeat  ad  pestem,  sed  reli- 
quorum  similes  exitus  tyraimorum,  quorum  haud  fere 
quisquam    talem    interitum    effugit;    malus    enim    est  lo 
custos  diuturnitatis  metus  contraque  benivolentia  fide- 

24  lis  vel   ad  perpetuitatem.     Sed  iis,   qui  vi  oppressos 
imperio  coercent,  sit  sane  adhibenda  saevitia,  ut  eris 
in  famulos,  si  aliter  teneri  non  possunt;   qui  vero  in 
libera  civitate  ita  se  instruunt,  ut  metuantur,  iis  nihil  is 
potest  esse  dementius.     Quamvis   enim  sint  demersae 
leges  alicuius  opibus,  quamvis  timefacta  libertas,  emer- 
gunt  tamen  haec   aliquando    aut    iudiciis    tacitis    aut 
occultis  de  honore  suffragiis.    Acriores  autem  morsus 
sunt  intermissae  libertatis  quam  retentae.     Quod  igi-  20 
tur  latissume  patet  neque    ad    incolumitatem    solum, 
sed  etiam  ad  opes   et  potentiam  valet  plurimum,  id 
amplectamur,  ut  metus  absit,  caritas  retineatur.     Ita 
facillime,  quae  volemus,  et  privatis  in  rebus  et  in  re 
publica  consequemur.    Etenim  qui  se  metui  volent,  a  25 
quibus  metuentur,   eosdem   metuant  ipsi  necesse   est. 

25  Quid  enim  censemus  superiorem  illum  Dionysium  quo 
cruciatu  timoris  angi  solitum,  qui  cultros  metuens  ton- 
sorios  candente  carbone  sibi  adurebat  capillum?  quid 
Alexandrum  Pheraeum  quo  animo  vixisse  arbitramur?  30 
qui,  ut  scriptum  legimus,  cum  uxorem  Theben  admo- 
dum  diligeret,  tamen  ad  eam  ex  epulis  in  cubiculum 
veniens  barbarum,  et  eum  quidem,  ut  scriptum  est, 
conpunctum  notis  Thraeciis,  destricto  gladio  iubebat 
anteire  praemittebatque  de  stipatoribus  suis,  qui  scru-  35 
tarentur  arculas  muliebres  et,  ne  quod  in  vestimentis 


LIB.  II.     CAP.  7,  8.    §  23  -28.  65 

telum  occultaretur,  exquirerent.  0  miserum,  qui  fide- 
liorem  et  barbarum  et  stigmatiam  putaret  quam  con- 
iugem!  Nec  eum  fefellit;  ab  ea  est  enim  ipsa  propter 
pelicatus  suspicionem  interfectus.  Nec  vero  ulla  vis 
5  imperii  tanta  est,  quae  premente  metu  possit  esse 
diuturna.  Testis  est  Fhalaris,  cuius  est  praeter  cete-  26 
ros  nobilitata  crudelitas,  qui  non  ex  insidiis  interiit, 
ut  is,  quem  modo  dixi,  Alexander,  non  a  paucis,  ut 
hic  noster,  sed  in  quem  universa  Agrigentinorum  mul- 

10  titudo  impetum  fecit.  Quid?  Macedones  nonne  De- 
metrium  reliquerunt  universique  se  ad  Pyrrhum  con- 
tulerunt?  Quid?  Lacedaemonios  iniuste  imperantes 
nonne  repente  omnes  fere  socii  deseruerunt  spectatores- 
que    se    otiosos    praebuerunt    Leuctricae    calaraitatis? 

15  Externa  libentius  in  tali  re  quam  domestica  recordor.  8 
Verum    tamen,    quam    diu    imperium    populi   Romani 
beneficiis  tenebatur,  non  iniuriis,  bella  aut  pro  sociis 
aut  de  imperio  gerebantur,  exitus  erant  bellorum  aut 
mites    aut    necessarii,    regum,    populorum,    nationum 

20  portus  erat  et  refugium  senatus,  nostri  autem  magi-  27 
stratus  imperatoresque  ex  hac  una  re  maximam  laudem 
capere  studebant,  si  provincias,  si  socios  aequitate  et 
fide  defendissent;  itaque  illud  patrocinium  orbis  terrae  (27) 
verius  quam  imperium  poterat  nominari.    Sensim  hanc 

25  consuetudinem  et  disciplinam  iam  antea  minuebamus, 
post  vero  SuUae  victoriam  penitus  amisimus;  desitum 
est  enim  videri  quicquam  in  socios  iniquum,  cum  ex- 
stitisset  in  cives  tanta  crudelitas.  Ergo  in  illo  secuta 
est  honestam  causam  non  honesta  victoria;  est  enim 

30  ausus  dicere,  hasta  posita  cum  bona  in  foro  venderet 
et  bonorum  virorum  et  locupletium  et  certe  civium, 
'praedam  se  suam  vendere'.  Secutus  est,  qui  in 
causa  impia,  victoria  etiam  foediore  non  singulorum 
civium  bona  publicaret,   sed  universas  provincias   re- 

35  gionesque  uno  calamitatis  iure  comprehenderet.     Ita-  28 
que  vexatis  ac  perditis  exteris  nationibus  ad  exemplum 
amissi  imperii  portari  in  triumpho  Massiliam  vidimus 
cic.  rv.  3.  5 


66  DE  OFFICIIS 

et  ex  ea  urbe  triumphari,  sine  qua  numquam  nostri 
imperatores  ex  Transalpinis  bellis  triumpharunt.  Multa 
praeterea  commemorarem  nefaria  in  socios,  si  hoc  uno 
quicquam  sol  vidisset  indignius.  lure  igitur  plectimur. 
Nisi  enim  multorum  inpunita  scelera  tulissemus,  num-  & 
quam  ad  unum  tanta  pervenisset  licentia;  a  quo  qui- 
dem  rei  familiaris  ad  paucos,   cupiditatum  ad  multos 

29  inprobos  venit  hereditas.  Nec  vero  umquam  bellorum 
civilium  semen  et  causa  deerit,  dum  homines  perditi 
hastam  illam  cruentam  et  meminerint  et  sperabunt;  lo 
quam  P.  Sulla  cum  vibrasset  dictatore  propinquo  suo, 
idem  sexto  tricensimo  anno  post  a  sceleratiore  hasta 
non  recessit;  alter  autem,  qui  in  illa  dictatura  scriba 
fuerat,  in  hac  fuit  quaestor  urbanus.  Ex  quo  debet 
intellegi  talibus  praemiis  propositis  numquam  defutura  is 
bella  civilia.  Itaque  parietes  modo  urbis  stant  et 
manent,  iique  ipsi  iam  extrema  scelera  metuentes,  rem 
vero  publicam  penitus  amisimus.  Atque  in  has  clades 
incidimus  (redeundum  est  enim  ad  propositum),  dum 
metui  quam  cari  esse  et  diligi  malumus.  Quae  si  20 
populo  Romano  iniuste  imperanti  accidere  potuerunt, 
quid  debent  putare  singuli?  Quod  cum  perspicuum 
sit,  benivolentiae  vim  esse  magnam,  metus  inbecillam, 
sequitur,  ut  disseramus,  quibus  rebus  facillime  possi- 
mus  eam,  quam  volumus,  adipisci  cum  honore  et  fide  25 

io  caritatem.  Sed  ea  non  pariter  omnes  egemus;  nam 
ad  cuiusque  vitam  institutam  accommodandum  est,  a 
multisne  opus  sit  an  satis  sit  a  paucis  diligi.  Certum 
igitur  hoc  sit,  idque  et  primum  et  maxume  necessa- 
rium,  familiaritates  habere  fidas  amantium  nos  amico-  so 
rum  et  nostra  mirantium;  haec  enim  una  res  prorsus, 
ut  non  multum  differat  inter  summos  et  mediocris 
viros,    aeque   utrisque    est   propemodum   comparanda. 

«1  Honore  et  gloria  et  benivolentia  civium  fortasse  non 
aeque  omnes  egent,  sed  tamen,  si  cui  haec  suppetunt,  35 
adiuvant  aliquantum  cum  ad  cetera,  tum  ad  amicitias 
comparandas. 


LIB.  II.     CAP.  8,  9.    §  28—33.  67 

Sed  de  amicitia  alio  libro  dictum  est,   qui  inscri-  9 
bitur  Laelius;  nunc  dicamus  de  gloria,  quamquam  ea 
quoque   de  re  duo  sunt  nostri  libri,  sed  attingamus, 
quandoquidem   ea  in  rebus  maioribus   administrandis 

6  adiuvat  plurimum.  Summa  igitur  et  perfecta  gloria 
constat  ex  tribus  his:  si  diligit  multitudo,  si  fidem 
habet,  si  cum  admiratione  quadam  honore  dignos  putat. 
Haec  autem,  si  est  simpliciter  breviterque  dicendum, 
quibus  rebus  pariuntur  a  singulis,  eisdem  fere  a  mul- 

10  titudine.    Sed  est  alius  quoque  quidam  aditus  ad  mul- 
titudinem,  ut  in  universorum  animos  tamquam  infiuere 
possimus.    Ac  primum  de  illis  tribus,  quae  ante  dixi,  32 
benivolentiae  praecepta  videamus;  quae   quidem  capi- 
tur  beneficiis  maxime,   secundo   autem  loco  voluntate 

15  benefica  benivolentia  movetur,  etiamsi  res  forte  non 
suppetit;  vehementer  autem  amor  multitudinis  com- 
movetur  ipsa  fama  et  opinione  liberalitatis,  beneficen- 
tiae,  iustitiae,  fidei  omniumque  earum  virtutum,  quae 
pertinent    ad    mansuetudinem    morum    ac   facilitatem. 

20  Etenim  illud  ipsum,  quod  honestum  decorumque  dici- 
mus,  quia  per  se  nobis  placet  animosque  omnium 
natura  et  specie  sua  commovet  maximeque  quasi  per- 
lucet  ex  iis,  quas  commemoravi,  virtutibus,  idcirco 
illos,  in  quibus  eas  virtutes  esse  remur,  a  natura  ipsa 

25  diligere  cogimur.    Atque  hae  quidem  causae  diligendi 
gravissimae;  possunt  enim  praeterea  non  nullae  esse 
leviores.    Fides  autem  ut  habeatur,  duabus  rebus  effici  33 
potest,  si  existimabimur  adepti  coniunctam  cum  iustitia 
prudentiam.     Nam  et  iis  fidem  habemus,   quos  plus 

30  intellegere  quam  nos  arbitramur  quosque  et  futura 
prospicere  credimus  et,  cum  res  agatur  in  discrimen- 
que  ventum  sit,  expedire  rem  et  consilium  ex  tempore 
capere  posse;  hanc  enim  utilem  homines  existimant 
veramque  prudentiam.    lustis  autem  [et  fidis]  homini- 

35  bus,  id  est  bonis  viris,  ita  fides  habetur,  ut  nulla  sit 
in  iis  fraudis  iniuriaeque  suspicio.  Itaque  his  salutem 
nostram,  his  fortunas,  his  liberos  rectissime  committi 

6* 


68  DE  OFFICIIS 

34  arbitramur.  Harum  igitur  duarum  ad  fidem  facien- 
dam  iustitia  plus  pollet,  quippe  cum  ea  sine  prudentia 
satis  habeat  auctoritatis,  prudentia  sine  iustitia  nihil 
valet  ad  faciendam  fidem.  Quo  enim  quis  versutior 
et  callidior,  hoc  invisior  et  suspectior  est  detracta  s 
opinione  probitatis.  Quam  ob  rem  intellegentiae  iustitia 
coniuncta,  quantum  volet,  habebit  ad  faciendam  fidem 
virium;  iustitia  sine  prudentia  multum  poterit,  sine 
iustitia  nihil  valebit  prudentia. 

gg^  Sed  ne  quis  sit  admiratus,  cur,  cum  inter  omnes  lo 
philosophos  constet  a  meque  ipso  saepe  disputatum 
sit,  qui  unam  haberet,  omnes  habere  virtutes,  nunc 
ita  seiungam,  quasi  possit  quisquam,  qui  non  idem 
prudens  sit,  iustus  esse,  alia  est  illa,  cum  veritas  ipsa 
limatur  in  disputatione,  subtilitas,  alia,  cum  ad  opi-  i5 
nionem  communem  omnis  accommodatur  oratio.  Quam 
ob  rem,  ut  volgus,  ita  nos  hoc  loco  loquimur,  ut  alios 
fortes,  alios  viros  bonos,  alios  prudentes  esse  dicamus; 
popularibus  enim  verbis  est  agendum  et  usitatis,  cum 
loquimur    de  opinione    populari,    idque    eodem    modo  20 

36  fecit  Panaetius.  Sed  ad  propositum  revertamur.  Erat 
igitur  ex  iis  tribus,  quae  ad  gloriam  pertinerent,  hoc 
tertium,  ut  cum  admiratione  hominum  honore  ab  iis 
digni  iudicaremur.  Admirantur  igitur  communiter  illi 
quidem  omnia,  quae  magna  et  praeter  opinionem  suam  25 
animadverterunt,  separatim  autem,  in  singulis  si  per- 
spiciunt  necopinata  quaedam  bona.  Itaque  eos  viros 
suspiciuut  maxumisque  ecferunt  laudibus,  in  quibus 
existumant  se  excellentes  quasdam  et  singulares  per- 
spicere  virtutes,  despiciunt  autem  eos  et  contemnunt,  so 
in  quibus  nihil  virtutis,  nihil  animi,  nihil  nervorum 
putant.  Non  enim  omnes  eos  contemuunt,  de  quibus 
male  existumant.  Nam  quos  improbos,  maledicos, 
fraudulentos  putant  et  ad  faciendam  iniuriam  instruc- 
tos,  eos  haud  contemnunt  quidem,  sed  de  iis  male  35 
existumant.  Quam  ob  rem,  ut  ante  dixi,  contemnun- 
tur  ii,  qui  'nec  sibi  nec  alteri',  ut  dicitur,  in  qui- 


LIB.  II.    CAP.  9-11.    §  34—40.  69 

bus  nullus  labor,  nulla  industria,  nulla  cura  est.  Ad-  37 
miratione  autem  adficiuntur  ii,  qui  anteire  ceteris  vir- 
tute  putantur  et  cum  omni  carere  dedecore,  tum  vero 
iis  vitiis,  quibus  alii  non  facile  possunt  obsistere. 
5  Nam  et  voluptates,  blandissumae  dominae,  maioris 
partis  animos  a  virtute  detorquent  et,  dolorum  cum 
admoventur  faces,  praeter  modum  plerique  exterren- 
tur;  vita  mors,  divitiae  paupertas  omnes  homines  ve- 
hementissime  permovent.    Quae  qui  in  utramque  par- 

10  tem  excelso  animo  magnoque  despiciunt,  cumque  ali- 
qua  iis  ampla  et  honesta  res  obiecta  est,  totos  ad  se 
convertit  et   rapit,   tum  quis  non  admiretur  splendo- 
rem  pulchritudinemque  virtutis?    Ergo  et  haec  animi  ^ 
despicientia  admirabilitatem  magnam  facit  et  maxume 

J5  iustitia,  ex  qua  una  virtute  viri  boni  appellantur,  mi- 
rifica  quaedam  multitudini  videtur,  nec  iniuria;  nemo 
enim  iustus  esse  potest,  qui  mortem,  qui  dolorem, 
qui  exilium,  qui  egestatem  timet,  aut  qui  ea,  quae 
sunt  his   contraria,   aequitati    anteponit.     Maximeque 

so  admirantur  eum,  qui  pecunia  non  movetur;  quod  in 
quo  viro  perspectum  sit,  hunc  igni  spectatum  arbi- 
trantur.  Itaque  illa  tria,  quae  proposita  sunt  ad  glo- 
riam,  omnia  iustitia  conficit,  et  benivolentiam,  quod 
prodesse  vult  plurimis,  et  ob  eandem  causam  fidem 

25  et  admirationem,  quod  eas  res  spernit  et  neglegit,  ad 
quas  plerique  inflammati  aviditate  rapiuntur. 

Ac  mea  quidem  sententia   omnis  ratio   atque   in-  39 
stitutio  vitae   adiumenta  hominum   desiderat,  in  pri- 
misque  ut  habeat,    quibuscum   possit  familiares   con- 

30  ferre  sermones;  quod  est  difficile,  nisi  speciem  prae 
te  boni  viri  feras.  Ergo  etiam  solitario  homini  at- 
que  in  agro  vitam  agenti  opinio  iustitiae  necessaria 
est,  eoque  etiam  magis,  quod,  eam  si  non  habebunt, 
[iniusti  habebuntur,]  nullis  praesidiis  saepti  multis  af- 

85  ficientur  iniuriis.    Atque  iis  etiam,  qui  vendunt  emunt,  40 
conducunt  locant  contrahendisque    negotiis  implican- 
tur,  iustitia   ad  rem   gerendam    necessaria   est,  cuius" 


70  DE  OFFICIIS 

tanta  vis  est,  ut  ne  illi  quidem,  qui  maleficio  et  sce- 
lere  pascuntur,  possiut  sine  ulla  particula  iustitiae 
vivere.  Nam  qui  eorum  cuipiam,  qui  una  latrocinan- 
tur,  furatur  aliquid  aut  eripit,  is  sibi  ne  in  latrocinio 
quidem  relinquit  locum,  ille  autem,  qui  archipirata  5 
dicitur,  nisi  aequabiliter  praedam  dispertiat,  aut  inter- 
ficiatur  a  sociis  aut  relinquatur;  quin  etiam  leges 
latronum  esse  dicuntur,  quibus  pareant,  quas  obser- 
vent.  Itaque  propter  aequabilem  praedae  partitionem 
et  Bardulis  Illyrius  latro,  de  quo  est  apud  Theopom-  lo 
pum,  magnas  opes  habuit  et  multo  maiores  Viriathus 
Lusitanus;  cui  quidem  etiam  exercitus  nostri  impera- 
toresque  cesserunt;  quem  C.  Laelius,  is  qui  Sapiens 
usurpatur,  praetor  fregit  et  comminuit  ferocitatemque 
eius  ita  repressit,  ut  facile  bellum  reliquis  traderet.  i5 
Cum  igitur  tanta  vis  iustitiae  sit,  ut  ea  etiam  latro- 
num  opes  firmet  atque  augeat,  quantam  eius  vim  inter 
.  c,  leges  et  iudicia  et  in  constituta  re  publica  fore  puta- 

41  mus?  Mihi  quidem  non  apud  Medos  solum,  ut  ait 
Herodotus,  sed  etiam  apud  maiores  nostros  iustitiae  20 
fruendae  causa  videntur  olim  bene  morati  reges  cou- 
stituti.  Nam  cum  premeretur  inops  multitudo  ab  iis, 
qui  maiores  opes  habebant,  ad  unum  aliquem  confugie- 
bant  virtute  praestantem;  qui  cum  prohiberet  iuiuria 
tenuiores,  aequitate  constituenda  summos  cum  infimis  25 
pari  iure  retinebat.   Eademque  constituendarum  legum 

42  fuit  causa,  quae  regum.  lus  enim  semper  est  quae- 
situm  aequabile;  neque  enim  aliter  esset  ius.  Id  si 
ab  uno  iusto  et  bono  viro  consequebantur,  erant  eo 
contenti;  cum  id  minus  contingeret,  leges  sunt  in-  30 
ventae,  quae  cum  omnibus  semj^er  una  atque  eadem 
voce  loquerentur.  Ergo  hoc  quidem  perspicuum  est, 
eos  ad  imperandum  deligi  solitos,  quorum  de  iustitia 
magna  esset  opinio  multitudinis.  Adimicto  vero,  ut 
idem  etiam  prudentes  haberentur,  nihil  erat,  quod  35 
homines  iis  auctoribus  non  posse  consequi  se  arbitra- 
rentur.     Omu'  igitur  ratione  colenda  et  retinenda  iu- 


LIB.  II.    CAP.  11-13.    §  40—45.  7l 

stitia  est  cum  ipsa  per  sese  (nam  aliter  iustitia  non 
esset),  tum  propter  amplificationem  honoris  et  gloriae. 
Sed  ut  pecuniae  non  quaerendae  solum  ratio  est,  verum 
etiam  collocandae,  quae  perpetuos  sumptus  suppeditet, 
f'  nec  solum  necessarios,  sed  etiam  liberales,  sic  gloria 
et  quaerenda  et  collocanda  ratione  est.  Quamquam  43 
praeclare  Socrates  lianc  viam  ad  gioriam  proximam 
et  quasi  compendiariam  dicebat  esse,  si  quis  id  ageret, 
ut,   qualis  liaberi  vellet,   talis   esset.     Quodsi  qui  si- 

10  mulatione  et  inani  ostentatione  et  ficto  non  modo 
sermone,  sed  etiam  voltu  stabilem  se  gloriam  con- 
sequi  posse  rentur,  vehementer  errant.  Vera  gloria 
•radices  agit  atqiie  etiam  propagatur,  ficta  omnia  ce- 
leriter  tamquam  flosculi  decidunt,  nec  simulatum  pot- 

15  est  quicquam  esse  diuturnum.  Testes  sunt  permulti 
in  utramque  partem,  sed  brevitatis  causa  familia  con- 
tenti  erimus  una.  Ti.  enim  Gracchus  P.  f.  tam  diu 
laudabitur,  dum  memoria  rerum  liomanarum  manebit; 
at    eius    filii    nec  vivi  probabantur    bonis    et    mortui 

20  numerum  optinent  iure  caesorum.    Qui  igitur  adipiscilS 
veram  gloriam  volet,  iustitiae  fungatur  officiis.     Ea 
quae  essent,  dictum  est  in  libro  superiore. 

Sed  ut  facillime,  quales  simus,  tales  esse  videa-^l^^ 
mur,  etsi  in  eo  ipso  vis  maxima  est,  ut  simus  ii,  qui 

25  haberi  velimus,  tamen  quaedam  praecepta  danda  sunt 
Nam  si  quis  ab  ineunte  aetate  habet  causam  celebri- 
tatis  et  nominis  aut  a  patre  acceptam,  quod  tibi,  mi 
Cicero,  arbitror  contigisse,  aut  aliquo  casu  atque  for- 
tuna,    in    hunc    oculi    omnium    coniciuutur    atque   in 

30  eum,  quid  agat,  quem  ad  modum  vivat,  iuquiritur  et, 
tamquam  iu  clarissima  luce  versetur,  ita  nullum  ob- 
scurum  potest  nec  dictum  eius  esse  nec  factum.    Quo-  45 
rum   autem   prima  aetas  propter  humilitatem  et  ob- 
scuritatem  in  hominum  ignoratione  versatur,  ii,  simul 

35  ac  iuvenes  esse  coeperunt,  magna  spectare  et  ad  ea 
rectis  studiis  debent  contendere;  quod  eo  firmiore 
animo  facient,   quia  non  modo  non  invidetur  illi  ae- 


72  DE  OFFICUS 

tati,  verum  etiam  favetur.  Prima  igitur  est  adulescenti 
commendatio  ad  glonam,  si  qua  ex  bellicis  rebus 
comparari  potest,  in  qua  multi  apud  maiores  nostros 
exstiterunt;  semper  enim  fere  bella  gerebantur.  Tua 
autem  aetas  incidit  in  id  bellum,  cuius  altera  pars  s 
sceleris  nimium  liabuit,  altera  felicitatis  parum.  Quo 
tamen  in  bello  cum  te  Pompeius  alae  [alteri]  prae- 
fecisset,  magnam  laudem  et  a  summo  viro  et  ab  exer- 
citu  consequebare  equitando,  iaculando,  omni  militari 
labore  tolerando.  Atque  ea  quidem  tua  laus  pariter  lo 
cum  re  publica  cecidit.  Mihi  autem  haec  oratio 
suscepta  non  de  te  est,  sed  de  genere  toto;  quam  ob 

46  rem  pergamus  ad  ea,  quae  restant.  Ut  igitur  in  re- 
liquis  rebus  multo  maiora  opera  sunt  animi  quam 
corporis,  sic  eae  res,  quas  ingenio  ac  ratione  perse-  i5 
quimur,  gratiores  sunt  quam  illae,  quas  viribus.  Prima 
igitur  commendatio  proficiscitur  a  modestia  cum  pie- 
tate  in  parentes,  in  suos  benivolentia.  Facillume  au- 
tem  et  in  optimam  partem  cognoscuntur  adulescentes, 
qui  se  ad  claros  et  sapientes  viros  bene  consulentes  '^o 
rei  publicae  contulerunt;  quibuscum  si  frequentes  sunt, 
opinionem  adferunt  populo  eorum  fore  se  similes,  quos 

47  sibi  ipsi  delegerint  ad  imitandum.  P.  Rutili  adule- 
scentiam  ad  opinionem  et  innocentiae  et  iuris  scientiae 
P.  Muci  commendavit  domus.  Nam  L.  quidem  Cras-  25 
sus,  cum  esset  admodum  adulescens,  non  aliunde  mu- 
tuatus  est,  sed  sibi  ipse  peperit  maxumam  laudem  ex 
illa  accusatione  nobili  et  gloriosa,  et,  qua  aetate  qui 
exercentur,  laude  adfici  soleut,  ut  de  Demosthene  ac- 
cepimus,  ea  aetate  L.  Crassus  ostendit  id  se  in  foro  30 
optume    iam    facere,    quod    etiam  tum    poterat   domi 

l^  cum  laude  meditari.  Sed  cum  duplex  ratio  sit  oratio- 
nis,  quarum  in  altera  sermo  sit,  in  altera  contentio, 
non  est  id  quidem  dubium,  quin  contentio  orationis 
maiorem  vim  habeat  ad  gloriam  (ea  est  enim,  quam  35 
eloquentiam  dicimus);  sed  tamen  difficile  dictu  est, 
quantopere    conciliet    animos    comitas    adfabilitasque 


LIB.  11.    CAP.  13,  14.    §  45—50.  73 

sermonis.  Exstant  epistulae  et  Philippi  ad  Alexan- 
drum  et  Antipatri  ad  Cassandrum  et  Antigoni  ad 
Pliilippum  filium,  trium  prudentissimorum  (sic  enim 
accepimus);  quibus  praecipiunt,  ut  oratioue  benigna 
5  multitudinis  animos  ad  benivolentiam  alliciant  mili- 
tesque  blande  appellando  [sermone]  deliniant.  Quae 
autem  in  multitudine  cum  contentione  habetur  oratio, 
ea  saepe  universam  excitat  [gloriam];  magna  est  enim 
admiratio    copiose    sapienterque    dicentis;    quem    qui 

10  audiunt,  intellegere  etiam  et  sapere  plus  quam  cete- 
ros  arbitrantur.    Si  vero  inest  in  oratione  mixta  mo- 
destia  gravitas,  nihil  admirabilius  fieri  potest,  eoque 
magis,  si  ea  sunt  in  adulescente.     Sed  cum  sint  plura  49 
causarum  genera,   quae   eloquentiam  desiderent,  mul- 

15  tique  in  nostra  re  publica  adulescentes  et  apud  iudi- 
ces  et  apud  populum  et  apud  senatum  dicendo  laudem 
assecuti  sint,  maxima  est  admiratio  in  iudiciis;  quo- 
rum  ratio  duplex  est.  Nam  ex  accusatione  et  ex  de- 
fensione  constat;  quarum  etsi  laudabilior  est  defensio, 

20  tamen  etiam  accusatio  probata  persaepe  est.  Dixi 
paulo  ante  de  Crasso;  idem  fecit  adulescens  M.  An- 
tonius.  Etiam  P.  Sulpici  eloquentiam  accusatio  in- 
lustravit,  cum  seditiosum  et  inutilem  civem,  C.  Nor- 
banum,    in    iudicium  vocavit.     Sed  hoc   quidem    non  50 

«5  est  saepe  faciendum  uec  umquam  nisi  aut  rei  publi- 
cae  causa,  ut  ii,  quos  ante  dixi,  aut  ulciscendi,  ut 
duo  Luculli,  aut  patrocinii,  ut  nos  pro  Siculis,  pro 
Sardis  in  Albucio  lulius.  In  accusando  etiam  M'. 
Aquilio   L.  Fufi   cognita  industria   est.     Semel  igitur 

30  aut  11011  saepe  certe.  Sin  erit,  cui  faciendum  sit 
saepius,  rei  publicae  tribuat  hoc  muneris,  cuius  ini- 
micos  ulcisci  saepius  non  est  reprehendendum;  modus 
tamen  adsit.  Duri  enim  hominis  vel  potius  vix  ho- 
minis    videtur  periculum    capitis    inferre   multis.      Id 

85  cum  periculosum  ipsi  est,  tum  etiam  sordidum  ad  fa- 
mam,  committere,  ut  accusator  nominere;  quod  con- 
tigit  M.  Bruto   summo   genere  nato,  illius  filio,   qui 


74  DE  OFFICIIS 

61  iuris  civilis  in  primis  peritus  fuit.  Atque  etiam  hoc 
praeceptum  officii  diligenter  tenendum  est,  ue  quem 
umquam  innocentem  iudicio  capitis  arcessas;  id  enim 
sine  scelere  fieri  nuUo  pacto  potest.  Nam  quid  est 
tam  inhumanum  quam  eloquentiam  a  natura  ad  salu-  s 
tem  hominum  et  ad  conservationem  datam  ad  bono- 
rum  pestem  perniciemque  convertere?  Nec  tamen,  ut 
hoc  fugiendum  est,  item  est  habendum  religioni  no- 
centem  aliquando,  modo  ne  nefarium  impiumque,  de- 
fendere;  vult  hoc  multitudo,  patitur  consuetudo,  fert  lo 
etiam  humanitas.  ludicis  est  semper  in  causis  verum 
sequi,  patroni  non  numquam  veri  simile,  etiamsi  mi- 
nus  sit  verum,  defendere;  quod  scribere,  praesertim 
cum  de  philosophia  scriberem,  non  auderem,  nisi 
idem  placeret  gravissimo  Stoicorum,  Panaetio.  Maxume  i5 
autem  et  gloria  paritur  et  gratia  defensionibus,  eoque 
maior,  si  quando  accidit,  ut  ei  subveniatur,  qui  po- 
tentis  alicuius  opibus  circumveniri  urguerique  videatur, 
at  nos  et  saepe  alias  et  adulescentes  contra  L.  Sullae 
dominantis  opes  pro  Sex.  Roscio  Amerino  fecimus,  20 
quae,  ut  scis,  exstat  oratio. 

}^^  Sed  exjoositis  adulescentium  officiis,  quae  valeant 
ad  gloriam  adipiscendam,  deinceps  de  beneficentia  ac 
de  liberalitate  dicendum  est;  cuius  est  ratio  duplex; 
nam  aut  opera  benigne  fit  indigentibus  aut  pecunia.  25 
Facilior  est  haec  posterior,  locupleti  praesertim,  sed 
illa  lautior  ac  splendidior  et  viro  forti  claroque  dignior. 
Quamquam  enim  in  utroque  inest  gratificandi  liberalis 
voluntas,  tamen  altera  ex  arca,  altera  ex  virtute  de- 
promitur,  largitioque,  quae  fit  ex  re  familiari,  fontem  3o 
ipsum  benignitatis  exhaurit.  Ita  benignitate  benigni- 
tas  tollitur;  qua  quo  in  plures  usus  sis,  eo  minus  in 

53  multos  uti  possis.    At  qui  opera,  id  est  virtute  et  in- 
dustria,  benefici  et  liberales  erunt,  primum,  quo  pluri- 
bus  profuerint,   eo  plures    ad  benigne  faciendum  ad-  35 
lutores  habebunt,  dein  consuetudine  beneficentiae  pa- 
ratiores  erunt  et  tamquam  exercitatiores  ad  bene  de 


LIB.  II.    CAP.  14—16.    §  51-55.  75 

multis  promereiidum.  Praeclare  in  epistula  quadam 
Alexandrum  filium  Philippus  accusat,  quod  largitione 
benivolentiam  Macedonum  consectetur:  'Quae  te,  ma- 
lum!'  inquit,  'ratio   in    istam  spem   induxit,  ut 

5  eos  tibi  fideles  putares  fore,  quos  pecunia 
corrupisses?  An  tu  id  agis,  ut  Macedones  non 
te  regem  suum,  sed  ministrum  et  praebitorem 
spereut  forer*'  Bene  ^ministrum  et  praebitorem', 
quia  sordidum  regi,   melius  etiam,   quod  largitionem 

10  'corruptelam'  dixit  esse;  fit  enim  deterior,  qui  accipit, 
atque   ad   idem   semper   exspectandum   paratior.     Hoc  54 
ille  filio,  sed   praeceptum   putemus   omnibus.     Quam 
ob  rem  id  quidem  non  dubium  est,  quin  illa  benignitas, 
quae  constet  ex  opera  et  industria,   et  honestior  sit 

15  et  latius  pateat  et  possit  prodesse  pluribus;  non  num- 
quam  tamen  est  largiendum,  nec  hoc  benignitatis  genus 
omnino  repudiandum  est  et  saepe  idoneis  hominibus  in- 
digentibus  de  re  familiari  inpertiendum,  sed  diligen- 
ter  atque  moderate;  multi  enim  patrimonia  effuderunt 

20  inconsulte  largiendo.  Quid  autem  est  stultius  quam, 
quod  libenter  facias,  curare,  ut  id  diutius  facere  non 
possis?  Atque  etiam  sequuntur  largitionem  rapinae; 
cum  euim  dando  egere  coeperunt,  alienis  bonis  manus 
afferre  coguntur.    Ita,  cum  benivolentiae  comparandae 

25  causa  benefici  esse  velint,  non  tauta  studia  assequun- 
tur  eorum,  quibus  dederunt,  quanta  odia  eorum,  qui- 
bus  ademerunt.     Quam  ob  rem  nec  ita  claudenda  res  55 
est  familiaris,  ut  eam  benignitas  aperire  non  possit, 
nec  ita  reseranda,  ut  pateat  omnibus;  modus  adhibea- 

30  tur,  isque  referatur  ad  facultates.  Omnino  meminisse 
debemus,  id  quod  a  nostris  hominibus  saepissime  usur- 
patum  iam  in  proverbii  consuetudinem  venit,  'largi- 
tionem  fundum  non  habere';  etenim  quis  potest 
modus   esse,  cum  et  idem,   qui  consuerunt,    et  idem 

15  illud  alii  desiderent?     Omnino   duo   sunt  genera  lar- 16 

gorum,  quorum  alteri  prodigi,  alteri  liberales,  prodigi, 

qui  epulis   et  viscerationibus   et   gladiatorum  muneri- 


76  DE  OFFICIIS 

bus,  ludorum  venationumque   apparatu  pecunias  pro- 
fundimt  in  eas   res,    quarum   memoriam  aut   brevem 

56  aut  nullam  omnino  sint  relicturi,  liberales  autem,  qui 
suis  facultatibus   aut  captos   a  praedonibus  redimunt 
aut  aes  alienum  suscipiunt  amicorum  aut  in  filiarum  s 
collocatione  adiuvant  aut  opitulantur  in  re  vel  quae- 

(56)  renda  vel  augenda.  Itaque  miror,  quid  in  mentem 
venerit  Theopbrasto  in  eo  libro,  quem  de  divitiis 
scripsit;  iu  quo  multa  praeclare,  illud  absurde:  est 
enim  multus  in  laudanda  magnificentia  et  apparatione  lo 
popularium  munerum  taliumque  sumptuum  facultatem 
fructum  divitiarum  putat.  Mihi  autem  ille  fructus 
liberalitatis,  cuius  pauca  exempla  posui,  multo  et 
maior  videtur  et  certior.  Quanto  Aristoteles  gravius 
et  verius  nos  reprehendit!  qui  has  pecuniarum  effusio-  i5 
nes  non  admiremur,  quae  fiunt  ad  multitudinem  de- 
liniendam.  Ait  enim,  'qui  ab  hoste  obsidentur, 
si  emere  aquae  sextarium  cogerentur  mina, 
hoc  primo  incredibile  nobis  videri,  omnesque 
mirari,  sed  cum  attenderint,  veniam  necessi-  20 
tati  dare,  in  his  inmanibus  iacturis  infinitis- 
que  sumptibus  nihil  nos  magnopere  mirari, 
cum  praesertim  neque  necessitati  subveniatur 
nec  dignitas  augeatur  ipsaque  illa  delectatio 
multitudinis  ad  breve  exiguumque  tempus  25 
capiatur,  eaque  a  levissumo  quoque,  in  quo  ta- 
men  ipso   una  cum   satietate  memoria   quoque 

67  moriatur  voluptatis.'  Bene  etiam  colligit  'haec 
pueris  et  mulierculis  et  servis  et  servorum 
simillimis  liberis  esse  grata,  gravi  vero  ho-  3o 
mini  et  ea,  quae  fiunt,  iudicio  certo  ponde- 
ranti  probari  posse  nullo  modo.'  Quamquam 
intellego  in  nostra  civitate  inveterasse  iam  bonis 
temporibus,  ut  splendor  aedilitatum  ab  optimis  viris 
postuletur.  Itaque  et  P.  Crassus  cum  cognomine  di-  35 
ves,  tum  copiis  functus  est  aedilicio  maximo  munere, 
et  paulo  post  L.  Crassus  cum  omnium  hominum  mo- 


LIB.  II.     CAP.   16,  17.     §  55-60.  7/ 

deratissimo  Q.  Mucio  inagnificentissima  aedilitate 
functus  est,  deinde  C.  Claudius  App.  f.,  multi  post, 
Luculli,  Hortensius,  Silanus;  omnes  autem  P.  Lentu- 
lus    rae    consule    vicit    superiores;    liunc    est    Scaurus 

5  imitatus;   magnificentissima  vero   nostri   Pompei   mu- 
nera  secundo  consulatu;  in  quibus  omnibus  quid  mihi 
placeat,  vides.     Vitanda  tamen  suspicio  est  avaritiae.  ^g 
Mamerco,  homini  divitissimo,  praetermissio  aedilitatis 
consulatus  repulsam   attulit.     Quare  et,  si  postulatur 

10  a  populo,  bonis  viris  si  non  desiderantibus,  at  tamen 
adprobantibus  faciundum  est,  modo  pro  facultatibus, 
nos  ipsi  ut  fecimus,  et,  si  quando  aliqua  res  maior 
atque  utilior  populari  largitione  adquiritur,  ut  Oresti 
nuper  prandia  in  semitis  decumae  nomine  magno  ho- 

is  nori  fuerunt.  Ne  M,  quidem  Seio  vitio  datum  est, 
quod  in  caritate  asse  modium  populo  dedit;  magna 
enim  se  et  inveterata  invidia  nec  turpi  iactura,  quando 
erat  aedilis,  nec  maxima  libcravit.  Sed  honori  summo 
nuper    nostro    ]\Iiloni    fuit,    qui    gladiatoribus    emptis 

20  rei  publicae   causa,  quae   salute  nostra  continebatur, 
omnes  P.  Clodi  conatus  furoresque  compressit.    Causa 
igitur  largitionis  est,  si  aut  necesse  est  aut  utile.    In  59 
]iis   autem  ipsis  mediocritatis  regula  optima  est.     L. 
quidem  Philippus  Q.  f,  magno  vir  ingenio  in  primis- 

25  que  clarus,  gloriari  solebat  se  sine  ullo  munere  ad- 
eptum  esse  omnia,  quae  haberentur  amplissima.  Dice- 
bat  idem  Cotta,  Curio.  Nobis  quoque  licet  in  hoc 
quodam  modo  gloriari;  nam  pro  amplitudine  hono- 
rum,  quos  cunctis  suffragiis  adepti  sumus  nostro  qui- 

30  dem  anuo,   quod   contigit  eorum  nemini,   quos  modo 
nominavi,  sane  exiguus  sumptus  aedilitatis  fuit.     At-  60 
que    etiam    illae    impensae    meliores,    muri,    navalia, 
portus,  aquarum  ductus  omniaque,  quae  ad  usum  rei 
publicae  pertinent.    Quamquam,  quod   praesens   tam- 

35  quam  in  manum  datur,  iucundius  est;  tamen  haec  in 
posterum  gratiora.  Theatra,  porticus,  nova  templa 
verecundius  reprehendo  propter  Pompeium,  sed  doctis- 


78  DE  OFFICIIS 

simi  non  probant,  ut  et  hic  ipse  Panaetius,  quem 
multum  in  his  libris  secutus  sum,  non  interpretatus, 
et  Phalereus  Demetrius,  qui  Periclem,  principem  Grae- 
ciae,  vituperat,  quod  tantam  pecuniam  in  praeclara 
illa  propylaea  coniecerit.  Sed  de  hoc  genere  toto  in  5 
iis  libris,  quos  de  re  publica  scripsi,  diligenter  est 
disputatum.  Tota  igitur  ratio  talium  largitionum  ge- 
nere  vitiosa  est,  temporibus  necessaria,  et  tum  ipsum 
et  ad  facultates  accommodanda  et  mediocritate  mode- 
randa  est.  lo 

g^  In  illo  autem  altero  genere  largiendi,  quod  a  libe- 
ralitate  proficiscitur,  non  uno  modo  in  disparibus  causis 
adfecti  esse  debemus.  Alia  causa  est  eius,  qui  cala- 
mitate  premitur,  et  eius,  qui  res  meliores  quaerit  nullis 

62  suis  rebus  adversis.  Propensior  benignitas  esse  debe-  is 
bit  in  calamitosos,  nisi  forte  erunt  digni  calamitate. 
In  iis  tamen,  qui  se  adiuvari  volent,  non  ne  adfligan- 
tur,  sed  ut  altiorem  gradum  ascendant,  restricti  om- 
nino  esse  nuilo  modo  debemus,  sed  in  deligendis  ido- 
neis  iudicium  et  diligentiam  adhibere.  Nam  praeclare  20 
Ennius: 

Bene  facta  male  locata  male  facta  arbitror. 

63  Quod  autem  tributum  est  bono  viro   et  grato,  in  eo 
cum  ex  ipso  fructus  est,  tum  etiam  ex  ceteris.    Teme- 
ritate  enim  remota  gratissima  est  liberalitas,   eoque  ^^ 
eam  studiosius  plerique  laudant,  quod  summi  cuiusque 
bonitas  commune  perfugium  est  omnium.    Danda  igitur 
opera  est,  ut  iis  beneficiis  quam  plurimos  adficiamus, 
quorum  memoria  liberis  posterisque  prodatur,   ut  iis- 
ingratis    esse    non    liceat.     Omnes    enim    inmemorem  so 
beneficii  oderunt  eamque  iniuriam  in  deterrenda  libe- 
ralitate  sibi  etiam  fieri  eumque,  qui  faciat,  communem 
hostem  tenuiorum  putant.   Atque  haec  benignitas  etiam 
rei  publicae  est  utilis,  redimi  e  servitute  captos,  locu- 
pletari  tenuiores;  quod  quidem  volgo  solitum  fieri  ab  35 
ordine  nostro  in  oratione  Crassi  scriptum  copiose  vide- 
mus.    Hanc  ergo  consuetudinem  benignitatis  largitioni 


LIB.  II.     CAP.  17—19.     §  60-65.  79 

munerum  longe  antepono;  haec  est  gravium  hominum 
atque  magnorum,  illa  quasi  adsentatorum  populi  mul- 
titudinis  levitatem  voluptate  quasi  titillantium.     Con-  64 
veniet  autem   cum   in  dando  munificum  esse,   tum  in 

5  exigendo  non  acerbum  in  omnique  re  contrahenda, 
vendundo  emendo,  conducendo  locando,  vicinitatibus 
et  confiniis,  aequum,  facilem,  multa  multis  de  suo  iure 
cedentem,  a  litibus  vero,  quantum  liceat  et  nescio  an 
paulo  plus  etiam,  quam  liceat,  abhorrentem.    Est  enim 

10  non  modo  liberale  paulum  non  numquam  de  suo  iure 
decedere,  sed  interdum  etiam  fructuosum.  Habenda 
autem  ratio  est  rei  familiaris,  quam  quidem  dilabi 
sinere  flagitiosum  est,  sed  ita,  ut  inliberalitatis  avari- 
tiaeque  absit  suspicio;  posse  enim  liberalitate  uti  non 

15  spoliantem  se  patrimonio  nimirum  est  pecuniae  fruc- 
tus  maximus.  Recte  etiam  a  Theophrasto  est  laudata 
hospitalitas;  est  enim,  ut  mihi  quidem  videtur,  valde 
decorum  patere  domus  hominum  inlustrium  hospitibus 
inlustribus,  idque  etiam   rei  publicae  est  ornamento, 

20  homines  externos  hoc  liberalitatis  genere  in  urbe  nostra 
non  egere.  Est  autem  etiam  vehementer  utile  iis,  qui 
honeste  posse  multum  volunt,  per  hospites  apud  ex- 
ternos  populos  valere  opibus  et  gratia.  Theophrastus 
quidem  scribit  Cimonem  Athenis  etiam  in  suos  curia- 

«  les  Laciadas  hospitalem  fuisse;  ita  enim  instituisse  et 
vilicis  imperavisse,  ut  omnia  praeberentur,  quicumque 
Laciades  in  villam  suam  devertisset. 

Quae  autem  opera,  non  largitione  beneficia  dantur,  g^ 
haec  tum  in  universam  rem  publicam,  tum  in  singulos 

30  cives  conferuntur.  Nam  in  iure  cavere,  consilio  iuvare 
atque  hoc  scientiae  genere  prodesse  quam  plurimis 
vehementer  et  ad  opes  augendas  pertinet  et  ad  gra- 
tiam.  Itaque  cum  multa  praeclara  maiorum,  tum 
quod  optime  constituti  iuris  civilis  summo  semper  in 

36  honore  fuit  cognitio  atque  interpretatio ;  quam  quidem 
ante  hanc  confusionem  temporum  in  possessione  sua 
principes  retinuerunt,  mmc,  ut  honores,  ut  omnes  digni- 


80  DE  OFFICIIS 

tatis  gradus,  sic  huius  scientiae  splendor  deletus  est, 
idque  eo  indignius,  quod  eo  tempore  lioc  contigit,  cum 
is  esset,  qui  omnes  superiores,  quibus  honore  par  esset, 
scientia  facile  vicisset.  Haec  igitur  opera  grata  mul- 
tis   et   ad   beneficiis  obstringendos  homines  accommo-   5 

66  data.  Atque  huic  arti  finituma  est  dicendi  fgravior] 
facultas  et  gratior  et  ornatior.  Quid  enim  eloquentia 
praestabilius  vel  admiratione  audientium  vel  spe  in- 
digentium  vel  eorum,  qui  defensi  sunt,  gratia?  Huic 
[quoque]  ergo  a  maioribus  nostris  est  in  toga  dignitatis  lo 
principatus  datus.  Diserti  igitur  hominis  et  facile 
laborantis,  quodque  in  patriis  est  moribus,  multorum 
causas   et  non   gravate  et  gratuito   defendentis  bene- 

67  ficia  et  patrocinia  late  patent.  Admonebat  me  res,  ut 
hoc  quoque  loco  intermissionem  eloquentiae,  ne  dicam  i5 
interitum,  deplorarem,  ni  vererer,  ne  de  me  ipso  ali- 
quid  viderer  queri.  Sed  tamen  videmus,  quibus  ex- 
stinctis  oratoribus  quam  in  paucis  spes,  quanto  in 
paucioribus  facultas,  quam  in  multis  sit  audacia.  Cum 
autem  omnes  non  possint,  ne  multi  quidem,  aut  iuris  20 
periti  esse  aut  diserti,  licet  tamen  opera  prodesse 
multis  beneficia  petentem,  commendantem  iudicibus, 
magistratibus,  vigilantem  pro  re  alterius,  eos  ipsos, 
qui  aut  consuluntur  aut  defendunt,  rogantem;  quod 
qui  faciunt,  plurimum  gratiae  consequuntur,  latissime-  25 

68  que  eorum  manat  industria.  lam  ilhid  non  sunt  ad- 
monendi  (est  enim  in  promptu),  ut  animadvertant, 
cum  iuvare  alios  velint,  ne  quos  offendant.  Saepe 
enim  aut  eos  laedunt,  quos  non  debent,  aut  eos,  quos 
non  expedit;  si  inprudentes,  neglegentiae  est,  si  scien-  30 
tes,  tcmeritatis.  Utendum  etiam  est  excusatione  ad- 
versus  eos,  quos  invitus  offendas,  quacumque  possis, 
quare  id,  quod  feceris,  necesse  fuerit  nec  aliter  facere 
potueris,  ceterisque  operis  et  officiis  erit  id,  quod 
violatum  videbitur,  compensandum.  ss 

gg         Sed  cum  in  hominibus  iuvandis  aut  mores  spectari 
aut  fortuna  solcat,   dictu  quidem  est  proclive,  itaque 


LIB    11.     CAP.  19,  20.     §  65-71.  81 

volgo  loquuutiir,  se  in  beneficiis  collocaudis  mores 
homiuum,  non  ibrtunam  sequi.  Honesta  oratio  est; 
sed  quis  est  tandem,  qui  inopis  et  optimi  viri  causae 
non   anteponat  in   opera  danda  gratiam   fortunati   et 

5  potentis?  a  quo  enim  expeditior  et  celerior  remune- 
ratio  fore  videtur,  in  eum  fere  est  voluntas  nostra 
propensior.  Sed  animadvertendum  est  diligentius,  quae 
natura  rerum  sit.  Nimirum  enim  inops  ille,  si  bonus 
est  vir,    etiamsi  referre   gratiam  non  potest,  habere 

10  certe  potest.  Commode  autem,  quicumque  dixit,  'pe- 
cuniam  qui  habeat,  non  reddidisse,  qui  reddi- 
derit,  non  habere,  gratiam  autem  et,  qui  rettu- 
lerit,  habere  et,  qui  habeat,  rettulisse.'  At 
qui  se  locupletes,  honoratos,  beatos  putant,  ii  ne  ob- 

15  ligari  quidem  beneiicio  volunt;  quin  etiam  beneficmm 
se  dedisse  arbitrantur,  cum  ipsi  quamvis  magnum 
aliquod  acceperint,  atque  etiam  a  se  aut  postulari 
aut  exspectari  aliquid  suspicantur,  patrocinio  vero  se 
usos  aut  clientes   appellari  mortis  instar  putant.     At  70 

20  vero  ille  tenuis,  cum,  quicquid  factum  sit,  se  specta- 
tum,  non  fortunam  putet,  non  modo  illi,  qui  est  meri- 
tus,  sed  etiam  illis,  a  quibus  exspectat  (eget  enim 
multis),  gratum  se  videri  studet  neque  vero  verbis 
auget  suum  munus,  si  quo  forte  fungitur,  sed  etiam 

25  extenuat.  Videndumque  illud  est,  quod,  si  opulentum 
fortunatumque  defenderis,  in  uno  illo  aut,  si  forte,  in 
liberis  eius  manet  gratia;  sin  autem  inopem,  probum 
tamen  et  modestum,  omnes  non  inprobi  humiles,  quae 
magna  in  populo  multitudo  est,  praesidium  sibi  para- 

30  tum  vident.     Quam  ob  rem  melius  apud  bonos  quam  71 
apud    fortunatos    beneficium    collocari    puto.      Danda 
omnino  opera  est,  ut  omni  generi  sat?s  facere  possi- 
mus;    sed    si    res    in   contentionem   veniet,    nimirum 
Themistocles  est  auctor  adhibendus;   qui  cum  consu- 

85  leretur,  utrum  bono  viro  pauperi  an  minus  probato 
diviti  filiam  collocaret:  'Ego  vero',  inquit,  'malo 
virum,  qui  pecunia  egeat,  quam  pecuniam,  quae 

CIC.  IV.  3.  6 


82  DE  OFFICIIS 

viro.'  Sed  corrupti  mores  depravatique  sunt  admira- 
tione  divitiarum;  quarum  maguitudo  quid  ad  unum 
quemque  nostrum  pertinet?  Illum  fortasse  adiuvat, 
qui  habet.  Ne  id  quidem  semper;  sed  fae  iuvare; 
utentior  sane  sit,  honestior  vero  quo  modo?  Quodsi  5 
etiam  bonus  erit  vir,  ne  impediant  divitiae,  quo  minus 
iuvetur,  modo  ne  adiuvent,  sitque  omne  iudicium,  non 
quam  locuples,  sed  qualis  quisque  sit!  Extremum 
autem  praeceptum  in  beneficiis  operaque  danda,  ne 
quid  contra  aequitatem  contendas,  ne  quid  pro  in-  lo 
iuria;  fundameutum  enim  est  perpetuae  commenda- 
tionis  et  famae  iustitia,  sine  qua  nihil  potest  esse 
laudabile. 

^^  Sed,  quoniam  de  eo  genere  beneficiorum  dictum 
est,  quae  ad  singulos  spectant,  deinceps  de  iis,  quae  is 
ad  universos  quaeque  ad  rem  publicam  pertinent, 
disputandum  est.  Eorum  autem  ipsorum  partim  eius 
modi  sunt,  ut  ad  universos  cives  pertineant,  partim, 
singulos  uc  attingant;  quae  sunt  etiam  gratiora.  Danda 
opera  est  omnino,  si  possit,  utrisque,  nec  minus,  ut  20 
etiam  singulis  consulatur,  sed  ita,  ut  ea  res  aut  prosit 
aut  certe  ne  obsit  rei  publicae.  C.  Gracchi  frumen- 
taria  magna  largitio;  exhauriebat  igitur  aerarium; 
modica  M.  Octavi  et  rei  publicae  tolerabilis  et  plebi 
necessaria;   ergo   et  civibus  et  rei  publicae  salutaris.  25 

73  In  primis  autem  videndum  erit  ei,  qui  rem  publicam 
administrabit,  ut  suum  quisque  teneat  neque  de  bonis 
privatorum  publice  deminutio  fiat.  Perniciose  enim 
Philippus,  in  tribunatu  cum  legem  agrariam  ferret, 
quam  tamen  antiquari  facile  passus  est  et  in  eo  ve-  3o 
hementer  se  moderatum  praebuit,  —  sed  cum  in  agendo 
multa  populariter,  tum  illud  male,  'non  esse  in 
civitate  duo  milia  hominum,  qui  rem  haberent.' 
Capitalis  oratio  est,  ad  aequatiouem  bonorum  perti- 
nens;  qua  peste  quae  potest  esse  maior?  Hanc  enim  35 
ob  causam  maxume,  ut  sua  tenerentur,  res  publicae 
civitp.tesque  constitutae  sunt.     Nam,  etsi  duce  natura- 


LIB.  II.     CAP.  20—2-2.     §  71-7G.  83 

congregabantur  homines,  tamen  spe  custodiae  rerum 
suarum  urbium  praesidia  quaerebant.  Danda  etiam  74 
opera  est,  ne,  quod  apud  maiores  nostros  saepe  fiebat 
propter  aerarii  tenuitatem  assiduitatemque  bellorum, 
5  tributum  sit  conferendum,  idque  ne  eveniat,  multo 
ante  erit  providendura.  Sin  quae  necessitas  huius 
muneris  alicui  rei  publicae  obvenerit  (malo  enim  quam 
nostrae  ominari;  neque  tamen  de  nostra,  sed  de  omni 
re  publica  disputo),  danda  erit  opera,  ut  omnes  intel- 

10  legant,  si  salvi  esse  velint,  necessitati  esse  parendum. 
Atque  etiam  omnes,  qui  rem  publicam  gubernabunt, 
consulere  debebunt,  ut  earum  rerum  copia  sit,  quae 
sunt  necessariae.  Quarum  qualis  comparatio  fieri  so- 
leat  et  debeat,  non  est  necesse  disputare;  est  enim  in 

15  promptu;  tantum  locus  attingendus  fuit.    Caput  autem  78 
est  in  omni   procuratione  negotii   et  muneris  publici, 
ut  avaritiae  pellatur  etiam  minima  suspicio.  'Utinam', 
inquit  C.  Pontius  Samnis,  'ad  illa  tempora  me  for- 
tuna  reservavisset  et  tum  essem  natus,  quando 

«oRomani  accipere  dona  coepissent!  non  essem 
passus  diutius  eos  imperare.'  Ne  illi  multa  saecula 
exspectanda  fuerunt;  modo  enim  hoc  malum  in  hanc 
rem  publicam  invasit.  Itaque  facile  patior  tum  po- 
tius  Pontium  fuisse,  siquidem  in  illo  tantum  fuit  ro- 

25  boris.  Nondum  centum  et  decem  anni  sunt ,  cum  de 
pecuniis  repetundis  a  L.  Pisone  lata  lex  est,  nulla 
antea  cum  fuisset.  At  vero  postea  tot  leges  et  pro- 
xumae  quaeque  duriores,  tot  rei,  tot  damnati,  tantum 
[Italicum]  bellum  propter  iudiciorum  metum  excitatum, 

30  tanta  sublatis  legibus  et  iudiciis  expilatio  direptioque 
sociorum,  ut  inbecillitate  aliorum,  non  nostra  virtute 
valeamus.     Laudat  Africanum  Panaetius,   quod  fuerit  4g 
abstinens.     Quidni   laudet?     Sed  in  illo   alia  maiora; 
laus   abstinentiae   non  hominis  est  solum,  sed   etiam 

55  temporum  illorum.  Omni  Macedonum  gaza,  quae  fuit 
maxima,  potitus  [est]  Paulus  tantum  in  aerarium  pe- 
cmiiae  invexit,  ut  unius  inperatoris  praeda  finem  attu- 


84  DE  OFFICIIS 

ierit  tributorum.  At  hic  nihil  domum  suam  intulit 
praeter  memoriam  nominis  sempiternam.  Imitatus 
patrem  Africanus  nihilo  locupletior  Carthagine  eversa. 
Quid?  qui  eius  collega  fuit  in  censura,  L.  Mummius, 
numquid  copiosior,  cum  copiosissimam  urbem  fundi-  ? 
tus  sustulisset?  Italiam  ornare  quam  domum  suam 
maluit;  quamquam  Italia  ornata  domus  ipsa  mihi  vide- 

77  tur  ornatior.  NuUum  igitur  vitium  taetrius  est,  ut 
60,  unde  egressa  est,  referat  se  oratio,  quam  avaritia, 
praesertim  in  principibus  et  rem  publicam  gubernan-  ^ 
tibus.  Habere  enim  quaestui  rem  publicam  non  modo 
turpe  est,  sed  sceleratum  etiam  et  nefarium.  Itaque, 
quod  Apollo  Pythius  oraclum  edidit,  Spartam  nulla 
re  alia  nisi  avaritia  esse  perituram,  id  videtur  non 
sohim  Lacedaemoniis,  sed  etiam  omnibus  opulentis 
iiopulis  praedixisse.  Nulla  autem  re  conciliare  faci- 
lius  benivolentiam  multitudinis  possunt  ii,  qui  rei  pu- 

78  blicae  praesunt,  quam  abstinentia  et  continentia.  Qui 
vero  se  populares  volunt  ob  eamque  causam  aut  agra- 
riam  rem  temptant,  ut  possessores  pellantur  suis  sedi-  - 
bus,  aut  pecunias  creditas  debitoribus  condonandas 
putant,  labefactant  fundamenta  rei  publicae,  concor- 
diam  primum,  quae  esse  non  potest,  cum  aliis  adi- 
muntur,  aliis  condonantur  pecuniae,  deinde  aequitatem, 
quae  tollitur  omnis,  si  habere  suum  cuique  non  licet.  '^s 
Id  enim  est  proprium,  ut  supra  dixi,  civitatis  atque 
urbis,  ut  sit  libera  et  non  sollicita  suae  rei  cuiusque 

79  custodia.  Atque  iu  hac  pernicie  rei  publicae  ne  illam 
quidem  consequuutur,  quam  putant,  gratiam;  nam 
cui  res  erepta  est,  est  inimicus,  cui  data  est,  etiam  su 
dissimulat  se  accipere  voluisse  et  maxime  in  pecuniis 
creditis  occultat  suum  gaudium,  ne  videatur  non  fuisse 
solvendo;  at  vero  ille,  qui  accepit  iniuriam,  et  memi- 
nit  et  prae  se  fert  dolorem  suum,  nec,  si  plures  sunt 
ii,  quibus  inprobe  datum  est,  quam  illi,  quibus  iniuste  35 
ademptum  est,  idcirco  plus  etiam  valent;  non  enim 
numero   haec  iudicantur,   sed   pondere.     Quam  autem 


LIB.  II.     CAP.  22,  23.     §  76-82.  85 

habet   aequitatem,   ut   agrum   multis   annis  aut  etiam 
saeculis  ante  possessum,   qui  nullum   habuit,   habeat, 
qui  autem  habuit,  amittat?     Ac  propter  hoc  iniuriae  4^ 
genus  Lacedaemonii  Lysandrum  ephorum  expulerunt, 

5  Agim  regem ,  quod  numquam  antea  apud  eos  accide- 
rat,  necaverunt,  exque  eo  tempore  tantae  discordiae 
secutae  sunt,  ut  et  tyranni  existerent  et  optumates 
exterminarentur  et  praeclarissime  constituta  res  pu- 
blica  dilaberetur;    nec  vero    solum    ipsa    cecidit,    sed 

jo  ctiam  reliquam  Graeciam  evertit  contagionibus  malo- 
rum,  quae  a  Lacedaemoniis  profectae  manarunt  latius. 
Quid?  nostros  Gracchos,  Ti.  Gracchi  summi  viri  filios, 
Afiicani  nepotes,  nonne  agrariae  contentiones  perdi- 
derunt?    At  vero  Aratus  Sicyonius  iure  laudatur,  qui,  81 

!.'>  cum  eius  civitas  quinquaginta  annos  a  tyrannis  tenere- 
tur,  profectus  Argis  Sicyonem  clandestino  introitu  urbe 
est  potitus,  cumque  tyrannum  Nicoclem  improviso 
oppressisset,  sescentos  exsules,  qui  locupletissimi 
fuerant  eius   civitatis,   restituit  remque  publicam  ad- 

20  ventu  suo  liberavit.  Sed  cum  magnam  animadverteret 
in  bonis  et  possessionibus  difficultatem,  quod  et  eos, 
quos  ipse  restituerat,  quorum  bona  alii  possederant, 
egere  iniquissimum  esse  arbitrabatur  et  quinquaginta 
annorum  possessiones  moveri  non  nimis  aequum  puta- 

25  bat,   propterea  quod  tam  longo  spatio  multa  heredi- 
tatibus,  multa  emptionibus,  multa  dotibus  tenebantur 
sine  iniuria,  iudicavit  neque  illis   adimi  nec  iis  non 
satis  fieri,  quorum  illa  fuerant,  oportere.    Cum  igitur  82 
statuisset  opus   esse  ad  eam  rem   constituendam   pe- 

30  cunia,  Alexandream  se  proficisci  velle  dixit  remque 
integram  ad  reditum  suum  iussit  esse,  isque  celeri- 
ter  ad  Ptolomaeum,  suum  hospitem,  venit,  qui  tum 
regnabat  alter  post  Alexandream  conditam.  Cui  cum 
exposuisset  patdam   se   liberare  velle  causamque  do- 

55  cuisset,  a  rege  opulento  vir  summus  facile  impetravit, 
ut  grandi  pecunia  adiuvaretur.  Quam  cum  Sicyonem 
attulisset,  adhibuit  sibi  in  consilium  quindecim  prin- 


86  DE  OFPICIIS 

cipes,  cum  quibus  causas  cognovit  et  eorum,  qui  aliena 
tenebant,  et  eorum,  qui  sua  amiserant,  perfecitque 
aestumandis  possessionibus,  ut  persuaderet  aliis,  ut 
pecuniam  accipere  mallent,  possessionibus  cederent, 
aliis,  ut  commodius  putarent  numerari  sibi,  quod  tanti  s 
esset,  quam  suum  recuperare.  Ita  perfectum  est,  ut 
omnes  concordia  constituta  sine   querella  discederent. 

83  0  virum  magnum  dignumque,  qui  in  re  publica  nostra 
natus  esset!  Sic  par  est  agere  cum  civibus,  non,  ut 
bis  iam  vidimus,  hastam  in  foro  ponere  et  bona  civium  lo 
voci  subicere  praeconis.  At  ille  Graecus,  id  quod  fuit 
sapicntis  et  praestautis  viri,  omnibus  consulendum  pu- 
tavit,  eaque  est  summa  ratio  et  sapientia  boni  civis, 
commoda  civium  non  divellere  atque  omnis  aequitate 
eadem  continere.  Habitent  gratis  in  alieno.  Quid  is 
ita?  ut,  cum  ego  emerim,  aedificarim,  tuear,  impendam, 
tu  me   invito   fruare  meo?     Quid   est  aliud  aliis  sua 

84  eripere,  aliis  dare  aliena?     Tabulae  vero  novae  quid 
habent  argumenti,  nisi  ut  emas  mea  pecunia  fundum, 

24eum  tu  habeas,   ego  non  habeam  pecuniam?     Quam  20 
ob  rem  ne  sit  aes  alienum,  quod  rei  publicae  noceat, 
providendum  est,  quod  multis  rationibus  caveri  potest, 
non,  si  fuerit,  ut  locupletes  suum  perdant,  debitores 
lucrentur  alienum;  nec  enim  ulla  res  vehementius  rem 
publicam  continet  quam  fides,  quae  esse  nulla  potest,  25 
nisi  erit  necessaria  solutio   rerum   creditarum.     Num- 
quam  vehementius   actum  est  quam   me  consule,   ne 
solveretur;  armis  et  castris  temptata  res  est  ab  omni 
genere  hominum  ct  ordine;  quibus  ita  restiti,  ut  hoc 
totum    malum    de    re    publica   tolleretur.     Numquam  3o 
nec   maius   aes   alienum  fuit  nec    melius  nec  facilius 
dissolutum  est;   fraudandi   enim   spe   sublata   solvendi 
necessitas    consecuta    est.     At    vero   hic  nunc  victor, 
tum  quidem  victus    quae  cogitarat,  ea  perfecit,  cum 
eius  iam  nihil  interesset.    Tanta  in  eo  peccandi  libido  35 
fuit,  ut  hoc  ipsum  eum   delectaret,   peccare,  etiamsi 

85  causa  non   esset.     Ab  hoc   igitur    genere    largitiouis, 


LIB.  II.     CAP.  23-25.     §  82-88.  87 

ut  aliis  detur,  aliis  auferatur,  aberunt  ii,  qui  rem  yn- 
blicam  tuebuntur,  iu  primisque  operam  dabunt,  ut  iuris 
et  iudiciorum  aequitate  suum  quisque  teneat  et  neque 
tenuiores  propter  humilitatem  circumveniantur  neque 
5  locupletibus  ad  sua  vel  tenenda  vel  recuperauda  obsit 
invidia,  praeterea,  quibuscumque  rebus  vel  belli  vel 
domi  poterunt,  rem  publicam  augeant  imperio,  agris, 
vectigalibus.  Haec  magnorum  hominum  sunt,  haec 
apud  maiores  nostros  factitata,  haec  genera  officiorum 

!"  qui  persequentur,  cum  summa  utilitate  rei  publicae 
magnam  ipsi  adipiscentur  et  gratiam  et  gloriam. 

In  his  autem  utilitatum  praeceptis  Antipater  Ty-  86 
rius  Stoicus,  qui  Athenis  nuper  est  mortuus,  duo  prae- 
terita  censet  esse  a  Panaetio,   valetudinis  curationem 

15  et  pecuniae;  quas  res  a  summo  philosopho  praeteritas 
arbitror,  quod  essent  faciles;  sunt  certe  utiles.  Sed 
valetudo  sustentatur  uotitia  sui  corporis  et  observa- 
tione,  quae  res  aut  prodesse  soleant  aut  obesse,  et 
continentia  in  victu  omni  atque  cultu  corporis  tuendi 

20  causa    [praetermittendis    voluptatibus],  postremo  arte 
eorum,    quorum    ad    scientiam    haec    pertinent.      Res  87 
autem  familiaris  quaeri  debet  iis  rebus,  a  quibus  abest 
turpitudo,   conservari  autem  diligentia  et  parsimonia, 
eisdem  etiam  rebus   augeri.     Has    res    commodissime 

35  Xenophon  Socraticus  persecutus  est  in  eo  libro,  qui 
Oeconomicus  iuscribitur,  quem  nos,  ista  fere  aetate 
eum  essemus,  qua  es  tu  nunc,  e  Graeco  in  Latiuum  con- 
vertimus.  Sed  toto  hoc  de  genere,  de  quaerenda,  de  col- 
locanda  pecimia,  (vellem  etiam  de  utenda)  commodius  a 

K  quibusdam  optumis  viris  ad  lanum  medium  sedenti- 
"ous  quam  ab  ullis  philosophis  ulla  in  schola  disputa- 
tur.  Suut  tamen  ea  cognoscenda;  pertinent  enim  ad 
utilitatem,  de  qua  hoc  libro  disputatum  est. 

Sed  utilitatum  comparatio,  quoniam  hic  locus  erat  gg 

35  quartus,  a  Panaetio  praetermissus,  saepe  est  neces- 
saria.  Nam  et  corporis  commoda  cum  externis  [et 
externa    cum    corporis]    et    ipsa    inter   se  corjDoris  et 


88  DE  OFFICIIS  LIB.  II.    CAP.  25.    §  88,  89. 

externa  cum  externis  coniparari  solent.  Cum  externis 
corporis  hoc  modo  comparantur,  valere  ut  malis  quam 
dives  esse,  [cum  corporis  externa  hoc  modo,  dives 
esse  potius  quam  maxumis  corporis  viribus,]  ipsa 
inter  se  corporis  sic,  ut  bona  valetudo  voluptati  ante-  5 
ponatur,  vires  celeritati,  externorum  autem,  ut  gloria 
89  divitiis,  vectigalia  urbana  rusticis.  Ex  quo  genere 
comparationis  illud  est  Catonis  senis:  a  quo  cum  quae- 
reretur,  quid  maxume  in  re  familiari  expediret,  respon- 
dit:  'Bene  pascere';  quid  secundum:  ^Satis  bene  lo 
pascere';  quid  tertium:  ^Male  pascere';  quid  quar- 
tum:  ^Arare';  et  cum  ille,  qui  quaesierat,  dixis- 
set:  'Quid  faenerari?',  tum  Cato:  'Quid  hominem', 
inquit,  'occidere?'  Ex  quo  et  multis  aliis  intellegi 
debet  utilitatum  comparationes  fieri  solere,  recteque  u 
hoc  adiunctum  esse  quartum  exquirendorum  officio- 
rum  genus.     Reliqua  deinceps  persequemur. 


M.  TULLI  CICERONIS 
DE  OFFICIIS  AD  MARCUM  FILIUM 

LIBER  TERTIUS. 


ARGUMENTUM. 

Hoc  libro  M.  Tullius  prooemio  praemisso,  in  quo  de  otii 
sui  ratione  exponit  et  filium  ad  studia  colenda  hortatur  (cap. 
1,  2  §  1 — 6),  restare  ait  tertium  quaestionis  suae  locum  prae- 
termissum  a  Panaetio,  de  contentione  honestatis  et  utilitatis 
(cap.  2  §  7  — 10),  qui  locus  etsi  fortasse  hic  tractandus  esse 
non  videatur,  propterea  quod,  honestum  quod  sit,  numquam 
cum  utili  pugnare  posse  videatur  (nihil  enim  esse  utile,  quod 
non  idem  honestum),  tamen  apparere  dicit  Panaetium  eam 
causam  pertractare  voluisse  (cap.  3 — 7).  Et  cum  sane  interdum 
aliqua  species  utilitatis  offerri  possit,  quae  cum  honestate 
pugnare  vid^atur,  ait  se  hunc  locum  suscipere  velle,  et  expli- 
cata  univerFfi  natura  utilitatis,  quae  cum  turpitudine  plane  esse 
non  possit  (cap.  8,  9),  tamen  concedit  interdum  propter  spe- 
ciem  falsae  utilitatis  non  solum  in  rebus  privatis,  verum  etiam 
in  publicis  in  dignoscenda  utilitate  et  honestate  titubari  posse 
(cap.  10,  11  §  40  —  49).  Itaque  primum  de  peculiari  conten- 
tione  utilitatis,  quae  prudentia  videri  velit,  cum  iustitia  agit 
(cap.  12  —  25  §  50  —  95),  deinde  de  contentione  utilitatis  cum 
fortitudine  exponit  (cap.  26—32),  denique  de  contentione  utili- 
tatis  cum  temperantia  disputat  (cap.  33  §  116—120)  et  brevi 
epilogo  concludit  argumentum  (§  121). 


P.   Scipionem,    M.  fili,    eum,    qui   primus    Africa-  ^ 
nus  appellatus  est,   dicere   solitum  scripsit  Cato,  qui 
fuit  eius  fere  aequalis,  numquam  se  minus  otiosum 
esse,  quam  cum  otiosus,  nec  minus  solum,  quam  cum 


90  DE  OFFICIIS 

solus  esset.  Magnifica  vero  vox  et  magno  viro  ac 
sapiente  digna;  quae  declarat  illum  et  in  otio  de  ne- 
gotiis  cogitare  et  in  solitudine  secum  loqui  solitum, 
ut  neque  cessaret  umquam  et  interdum  conloquio  alte- 
rius  non  egeret.  Ita  duae  res,  quae  languorem  ad-  s 
ferunt  ceteris,  illum  acuebant,  otium  et  solitudo.  Vel- 
lem  nobis  hoc  idem  vere  dicere  liceret;  sed  si  minus 
imitatione  tantam  ingenii  praestantiam  consequi  possu- 
mus,  voluntate  certe  proxime  accedimus;  nam  et  a  re 
publica  forensibusque  negotiis  armis  impiis  vique  pro-  lo 
hibiti  otium  persequimur  et  ob  eam  causam  urbe  re- 

2  licta  rura  peragrantes  saepe  soli  sumus.  Sed  nec  hoc 
otium  cum  Africani  otio  nec  haec  solitudo  cum  illa 
comparanda  est.  Ille  enim  requiescens  a  rei  publicae 
pulcherrimis  muneribus  otium  sibi  sumebat  aliquando  is 
et  e  coetu  hominum  frequentiaque  interdum  tamquam 
in  portum  se  in  solitudinem  recipiebat,  nostrum  autem 
otium  negotii  inopia,  non  requiescendi  studio  consti- 
tutum  est.  Extincto  enim  senatu  deletisque  iudiciis 
quid  est  quod  dignum  nobis  aut  in  curia  aut  in  foro  so 

3  agere  possimus?  Ita,  qui  in  maxima  cclebritate  atque 
in  oculis  civium  quondam  vixerimus,  nunc  fugientes 
conspectum  sceleratorum,  quibus  omnia  redundant,  ab- 
dimus  nos,  quantum  licet,  et  saepe  soli  sumus.  Sed 
quia  sic  alD  hominibus  doctis  accepimus,  non  solum  25 
ex  malis  eligere  minima  oportere,  sed  etiam  excer- 
pere  ex  his  ipsis,  si  quid  inesset  boni,  propterea  et 
otio  fruor,  non  illo  quidem,  quo  debebat  is,  qui  quon- 
dam  peperisset  otium  civitati,  nec  eam  solitudinem 
languere  patior,  quam  mihi  adfert  necessitas,  non  vo-  so 

i  luntas.  Quamquam  Africanus  maiorem  laudem  meo 
iudicio  assequebatur.  Nulla  enim  eius  ingenii  monu- 
menta  mandata  litteris,  nullum  opus  otii,  nullum  soli- 
tudinis  munus  exstat;  ex  quo  iutellegi  debet  illum 
mentis  agitatione  investigationeque  earum  rerum,  quas  35 
cogitando  consequebatur,  nec  otiosum  nec  sohim  um- 
quam  fuisse;  nos  autem,  qui  non  tantum  roboris  habe- 


LIB.  lll.     CAP.  1,2.     §  1-7.  91 

mus,  ut  cogitatione  tacita  a  solitudine  abstrahamur, 
ad  hanc  scribendi  operam  omne  studium  curamque 
convertimus.  Itaque  plura  brevi  tempore  eversa  quam 
multis  annis  stante  re  publica  scripsimus. 
6  Sed  cum  tota  philosophia,  mi  Oicero,  frugifera  et  ^ 
fructuosa  nec  ulla  pars  eius  inculta  ac  deserta  sit, 
tum  nullus  feracior  in  ea  locus  est  nec  uberior  quam 
de  officiis,  a  quibus  constanter  honesteque  vivendi 
praecepta    ducuntur.     Quare,    quamquam    a    Cratippo 

10  nostro,  principe  huius  memoriae  philosophorum,  haec 
te  assidue  audire  atque  accipere  confido,  tamen  con- 
duccre  arbitror  talibus  aures  tuas  vocibus  undique 
circumsonare,  nec  eas,  si  fieri  possit,  quicquam  aliud 
audire.    Quod  cum  omnibus  est  faciendum,  qui  vitam  6 

15  honestam  ingredi  cogitant,  tum  haud  scio  an  nemini 
potius  quam  tibi;  sustines  enim  non  parvam  expec- 
tationem  imitandae  industriae  nostrae,  magnam  ho- 
norum,  non  nullam  fortasse  nominis.  Suscepisti  onus 
praeterea  grave   et  Athenarum   et  Cratippi;   ad   quos 

20  cum  tamquam  ad  mercaturam  bonarum  artium  sis 
profectus,  inanem  redire  turpissimum  est  dedecoran- 
tem  et  urbis  auctoritatem  et  magistri.  Quare,  quan- 
tum  coniti  animo  potes,  quantum  labore  contendere, 
si  discendi  labor  est  potius   quam  voluptas,  tantum 

25  fac  ut  efficias  neve  committas,  ut,  cum  omnia  suppe- 
ditata  sint  a  nobis,  tute  tibi  defuisse  videare.  Sed 
haec  hactenus;  multa  enim  saepe  ad  te  cohortandi 
gratia  scripsimus;  nunc  ad  reliquam  partem  propo- 
sitae  divisionis  revertamur. 

30        Panaetius   igitur,   qui  sine  controversia  de  officiis  7 
accuratissime  disputavit,  quemque  nos  correctione  qua- 
dam  adhibita  potissimum  secuti  sumus,  tribus  generi- 
bus  propositis,  in  quibus  deliberare  homines  et  consul- 
tare  de  officio  solerent,  uno,  cum  dubitarent,  honestumne 

35  id  esset,  de  quo  ageretur,  an  turpe,  altero,  utilene 
esset  an  inutile,  tertio,  si  id,  quod  speciem  haberet 
honesti,  pugnaret  cum  eo,   quod  utile  videretur,   quo 


92  DE  OFFICnS 

modo  ea  discerni  oporteret,  de  diiobus  generibus  pri- 
mis  tribus  libris  explicavit,  de  tertio  autem  genere 
deinceps   se   scripsit  dicturum  nec   exsolvit   id,    quod 

8  promiserat.     Quod  eo  magis   miror,   quia  scriptum  a 
discipulo    eius    Posidonio    est     triginta    annis    vixisse   5 
Panaetium,  posteaquam  illos  libros  edidisset.     Quem 
locum  miror  a  Posidonio  breviter  esse  tactum  in  qui- 
busdam  commentariis,  praesertim  cum  scribat  nullum 

9  esse  locum  in  tota  philosopbia  tam  necessarium.  Minime 
vero  assentior  iis,  qui  negant  eum  locum  a  Panaetio  lo 
praetermissum,  sed  consulto  relictum,  nec  omnino  scri- 
bendum  fuisse,  quia  numquam  posset  utilitas  cum  ho- 
nestate  pugnare.  De  quo  alterum  potest  habere  dubi- 
tationem,  adhibendumne  fuerit  hoc  genus,  quod  in 
divisione  Panaeti  tertium  est,  an  plane  omittendum,  is 
alterum  dubitari  non  potest,  quin  a  Panaetio  suscep- 
tum  sit,  sed  relictum.  Nam  qui  e  divisione  tripertita 
duas  partes  absolverit,  huic  necesse  est  restare  ter- 
tiam;   praeterea  in  extremo  libro  tertio  de  hac  parte 

10  pollicetur  se  deinceps  esse  dicturum.  Accedit  eodem  no 
testis  locuples  Posidonius,  qui  etiam  scribit  in  qua- 
dam  epistula  P.  Rutilium  Rufum  dicere  solere,  qui 
Panaetium  audierat,  ut  nemo  pictor  esset  inventus,  qui 
in  Coa  Venere  eam  partem,  quam  Apelles  inchoatam 
reliquisset,  absolveret  (oris  enim  pulchritudo  reliqui  cor-  25 
poris  imitandi  spem  auferebat),  sic  ea,  quae  Panaetiu? 
praetermisisset  [et  non  perfecisset]  propter  eorum,  quae 
perfecisset,  praestantiam  neminem  persecutum. 

.j         Quam   ob    rem    de    iudicio    Panaeti    dubitari   non  - 
potest;  rectene  autem  hanc  tertiam  partem  ad  exqui-  so 
rendum  officium  adiunxerit  an  secus,   de  eo  fortasse 
disputari  potest.     Nam,  sive  honestum  solum  bonum 
est,  ut  Stoicis  placet,  sive,  quod  honestum  est,  id  ita 
summum  bonum   est,   quem   ad   modum  Peripateticis 
vestris  videtur,  ut  omnia  ex  altera  parte  collocata  \b:  25 
minimi  momenti  instar  habeant,  dubitandum  non  est, 
quin  numquam  possit  utilitas  cum  honestate  conten- 


LIB.  III.    CAP.  2,  3.    §  7-15.  93 

(lere.  Itaque  accepimus  Socratem  exsecrari  solitum 
eos,  qui  primum  haec  natura  cohaerentia  opinione 
distraxissent.  Cui  quidem  ita  sunt  Stoici  adsensi,  ut 
et,   quicquid  honestum  esset,  id  utile  esse  censerent 

fi  uec  utile  quicquam,  quod  non  honestum.  Quodsi  is  esset  12 
Panaetius,    qui  virtutem   propterea  colendam   diceret, 
quod  ea  efficiens  utilitatis  esset,  ut  ii,   qui  res  expe- 
tendas  vel  voluptate  vel  indolentia  metiuntur,   liceret 
ei  dicere  utilitatem  aliquando  cum  honestate  pugnare; 

10  sed  cum  sit  is,  qui  id  solum  bonum  iudicet,  quod 
honestum  sit,  quae  autem  huic  repugnent  specie  qua- 
dam  utilitatis,  eorum  neque  accessione  meliorem  vitam 
fieri  nec  decessione  peiorem,  non  videtur  dehuisse  eius 
modi  deliberatiouem   introducere,  in  qua,  quod   utile 

15  videretur,  cum  eo,  quod  honestum  est,  compararetur. 
Etenim  quod  summum  bonum  a  Stoicis  dicitur,   con-  13 
venienter  naturae  vivere,    id  habet  hanc,   ut   opinor, 
sententiam:    cum    virtute    congruere    semper,    cetera 
autem,  quae  secundum  naturam  essent,  ita  legere,  si 

20  ea  virtuti  non  repugnarent.  Quod  cum  ita  sit,  putant 
quidam  hanc  comparationem  non  recte  introductam, 
nec  omnino  de  eo  genere  quicquam  praecipiendum 
fuisse.  Atqui  illud  quidem  honestum,  quod  proprie 
vereque   dicitur,   id  in   sapientibus   est  solis   neque   a 

25  virtute  divelli  umquam  potest;   in   iis  autem,  in   qui- 
bus   sapientia  perfecta  non  est,    ipsum   illud  quidem 
perfectum  honestum  nullo  modo,  similitudines  honesti 
esse  possunt.    Haec  enim  officia,  de  quibus  his  libris  14 
disputamus,  media  Stoici  appellant;  ea  communia  sunt 

30  et  late  patent;  quae  et  ingenii  bonitate  multi  asse- 
quuntur  et  progressione  discendi.  Illud  autem  offi- 
cium,  quod  rectum  idem  appellant,  perfectum  atque 
absolutum  esT~et,  ut  idem  dicunt,  omnes  numeros 
habet   nec    praeter    sapientem    cadere    in    quemquam 

35  potest.    Cum  autem  aliquid  actum  est,  in  quo  media  15 
officia  compareant,  id  cumulate  videtur  esse  perfectum, 
propterea  quod  volgus,  quid  absit  a  perfecto,  non  fere 


94  DE  OFFICIIS 

intellegit;  quatenus  autem  intellegit,  nihil  putat  prae- 
termissum;  quod  idem  in  poematis,  in  picturis  usu 
venit  in  aliisque  compluribus,  ut  delectentur  imperiti 
laudentque  ea,  quae  laudanda  non  sint,  ob  eam,  credo, 
causam,  quod  insit  in  iis  aliquid  probi,  quod  capiat  5 
ignaros,  qui  quidem,  quid  in  una  quaque  re  vitii  sit, 
nequeant  iudicare;  itaque,  cum  sunt  docti  a  peritis, 
4  desistunt  facile  sententia.  Haec  igitur  officia,  de  qui- 
bus  his  libris  disserimus,  quasi  secunda  quaedam  ho- 
nesta  esse  dicunt,  non  sapientium  raodo  propria,  sed  lo 

16  cum  omni  hominum  genere  communia.  Itaque  iis 
omnes,  in  quibus  est  virtutis  indoles,  commoventur. 
Nec  vero,  cum  duo  Decii  aut  duo  Scipiones  fortes  viri 
commemorantur,  aut  cum  Fabricius  [aut  Aristides] 
iustus  nominatur,  aut  ab  illis  fortitudinis  aut  ab  hoc  is 
iustitiae  tamquam  a  sapiente  petitur  exemplum;  nemo 
enim  horum  sic  sapiens,  ut  sapientem  volumus  intel- 
legi,  nec  ii,  qui  sapientes  habiti  et  nominati,  M.  Cato 
et  C.  Laelius,  sapientes  fuerunt,  ne  illi  quidem  septem, 
sed   ex  mediorum  officiorum  frequentia  similitudinem  20 

17  quandam  gerebant  speciemque  sapientium.  Quocirca 
nec  id,  quod  vere  honestum  est,  fas  est  cum  utilitatis 
repugnantia  comparari,  nec  id,  quod  communiter  appel- 
lamus  honestum,  quod  colitur  ab  iis,  qui  bonos  se 
viros  haberi  volunt,  cum  emolumentis  umquam  est  25 
comparandum,  tamque  id  honestum,  quod  in  nostram 
intellegentiam  cadit,  tuendum  conservandumque  nobis 
est  quam  illud,  quod  proprie  dicitur  vereque  est  ho- 
nestum,  sapientibus;  aliter  enim  teneri  non  potest,  si 
qua,  ad  virtutem  est  facta  progressio.  Sed  haec  qui-  30 
dem  de  iis,  qui  conservatione  officiorum  existimantur 

18  boni.  Qui  autem  omnia  metiuntur  emolumentis  et 
commodis  neque  ea  volunt  praeponderari  honestate, 
ii  solent  in  deliberando  honestum  cum  eo,  quod  utile 
putant,  comparare,  boniviri  nonsolent.  Itaque  existimo  35 
Panaetium,  cum  dixerit  homines  solere  in  hac  com- 
paratione  dubitare,   hoc  ipsum  sensisse    quod  dixerit, 


LIB.  III.     CAP.  3—5.     §  15-21.  95 

'solere'  modo,  non  etiam  'oportere'.  Etenim  non  modo 
pluris  putare,  quod  utile  videatur,  quam  quod  hone- 
stura  sit,  sed  etiam  haec  inter  se  comparare  et  in  his 
addubitare  turpissimum  est. 

5        Quid  ergo  est,  quod  non  numquam   dubitationem 
adferre  soleat  considerandumque  videatur?     Credo,  si 
quando  dubitatio  accidit,   quale  sit  id,  de  quo  consi- 
deretur.  Saepe  enim  tempore  fit,  ut,  quod  turpe  plerum-  19 
que  haberi  soleat,  inveniatur  non  esse  turpe;  exempli 

10  causa  ponatur  aliquid,  quod  pateat  latius:  Quod  potest 
maius  esse  scelus  quam  non  modo  hominem,  sed  etiam 
familiarem  hominem  occidere?  Num  igitur  se  astrinxit 
scelere,  si  qui  tyrannum  occidit  quamvis  familiarem? 
Populo  quidem  Romano  non  videtur,  qui  ex  omnibus 

15  praeclaris  factis  illud  pulcherrimum  existimat.  Vicit 
ergo  utilitas  honestatem?  Immo  vero  honestas  utili- 
tatem;  honestatem  utiUtas  secuta  est. 

Itaque,  ut  sine  ullo  errore  diiudicare  possimus,  si 
quando  cum  illo,  quod  honestum  intellegimus,  pugnare 

20  id  videbitur,  quod  appellamus  utile,  formula  quaedam 
constituenda  est;  quam   si  sequemur  in  comparatione 
rerum,   ab   officio   numquam  recedemus.     Erit   autem  20 
haec  formula  Stoicorum  rationi  disciplinaeque  maxime 
consentanea;  quam  quidem  his  libris  propterea  sequi- 

25  mur,  quod,  quamquam  et  a  veteribus  Academicis  et 
a  Peripateticis  vestris,  qui  quondam  idem  erant,  qui 
Academici,  quae  honesta  sunt,  anteponuntur  iis,  quae 
videntur  utilia,  tamen  splendidius  haec  ab  eis  disse- 
runtur,  quibus,  quicquid  honestum  est,  idem  utile  vide- 

30  tur  nec  utile  quicquam,  quod  non  honestum,  quam  ab 
iis,  quibus  et  honestum  aliquid  non  utile  et  utile 
non  honestum.  Nobis  autem  nostra  Academia  ma- 
gnam  licentiam  dat,  ut,  quodcumque  maxime  probabile 
occurrat,   id   nostro   iure  liceat  defendere.     Sed  redeo 

85  ad  formulam. 

Detrahere  igitur  alteri  aliquid  et  hominem  hominis  ^j 
incommodo  suum  commodum  augere  magis  est  contra 


96  CE  OFFICIIS 

naturam  quam  mors,  quam  paupertas,  quam  dolor,  quam 
cetera,  quae  possunt  aut  corjiori  accidere  aut  rebus 
extemis.  Nam  principio  tollit  convictum  humanum 
et  societatem.  Si  enim  sic  erimus  adfecti,  ut  propter 
suum  quisque  emolumentum  spoliet  aut  violet  alte-  s 
rum,  disrumpi  necesse  est,  eam  quae  maxime  est  se- 

22  cundum  naturam,  humani  generis  societatem.  Ut,  si 
unum  quodque  membrum  sensum  liunc  haberet,  ut 
posse  putaret  se  valere,  si  proximi  membri  valetu- 
dinem  ad  se  traduxisset,  debilitari  et  interire  totum  lo 
corpus  necesse  esset,  sic,  si  unus  quisque  nostrum  ad 
se  rapiat  commoda  aliorum  detraliatque,  quod  cuique 
possit,  emolumenti  sui  gratia,  societas  hominum  et 
communitas  evertatur  necesse  est.  Nam  sibi  ut  quis- 
que  malit,  quod  ad  usum  vitae  pertineat,  quam  alteri  i5 
adquirere,  concessum  est  non  repugnante  natura,  illud 
natura  non   patitur,  ut  aliorum   spoliis  nostras  facul- 

23  tates,  copias,  opes  augeamus.  Neque  vero  hoc  solum 
natura,  id  est  iure  gentium,  sed  etiam  legibus  popu- 
lorum,  quibus  in  singulis  civitatibus  res  publica  con-  20 
tinetur,  eodem  modo  constitutum  est,  ut  non  liceat 
sui  commodi  causa  nocere  alteri;  hoc  enim  spectant 
leges,  hoc  volunt,  incolumem  esse  civium  coniunctio- 
nem;  quam  qui  dirimunt,  eos  morte,  exsilio,  vinclis, 
damno  coercent.  25 

Atque  hoc  multo  magis  efficit  ipsa  naturae  ratio, 
quae  est  lex  divina  et  humana;  cui  parere  qui  velit 
(omnes  autem  parebunt,  qui  secundum  naturam  volent 
vivere),  numquam  committet,  ut  alienum  appetat  et 

24  id,  quod  alteri  detraxerit,  sibi  adsumat.  Etenim  so 
multo  magis  est  secundum  naturam  excelsitas  animi 
et  magnitudo  itemque  comitas,  iustitia,  liberalitas 
quam  voluptas,  quam  vita,  quam  divitiae;  quae  qui- 
dem  contemnere  et  pro  nihilo  ducere  comparantem 
cum  utilitate  communi  magni  animi  et  excelsi  est.  35 
[Detrahere  autem  de  altero  sui  commodi  causa  magis 
est  contra  naturam   quam   mors,   quam   dolor,   quam 


LIB,  lU.    CAP.  5,  6.    §  21-28.  97 

cetera  generis  eiusdem.]    Itemque  magis  est  secundum  2b 
naturam  pro   omnibus   geutibus,   si  fieri  possit,  con- 
servandis  aut  iuvandis  maximos  labores  molestiasque 
suscipere  imitantem  Ilerculem  illum,  quem  hominum 

5  fama  beneficiorum  memor  in  concilio  caelestium  col- 
locavit,  quam  vivere  in  solitudine  non  modo  sine  ullis 
molestiis,  sed  etiam  in  maximis  voluptatibus  abun- 
dantem  omnibus  copiis,  ut  excellas  etiam  pulchritu- 
dine  et  viribus.    Quocirca  optimo  quisque  et  splendi- 

10  dissimo  ingenio  longe  illam  vitam  huic  anteponit.  Ex 
quo   efficitur    hominem   naturae   oboedientem   homini 
nocere  non   posse.     Deinde,    qui    alterum    violat,   ut  26 
ipse  aliquid  commodi  consequatur,  aut  nihil  existimat 
se  facere  contra  naturam  aut  magis  fugiendam  censet 

15  mortem,  paupertatem,  dolorem,  amissionem  etiam  li- 
berorum,  jiropiuquorum,  amicorum  quam  facere  cui- 
quam  iniui*iam.  Si  nihil  existimat  contra  naturam 
fieri  hominibus  violandis,  quid  cum  eo  disseras,  qui 
oninino  hominem  ex  homine  tollat?  sin  fugiendum  id 

20  quidem  censet,  sed  multo  illa  peiora,  mortem,  pau- 
pertatem,  dolorem,  errat  in  eo,  quod  ullum  aut  cor- 
poris  aut  fortunae  vitium  vitiis  animi  gravius  existu- 
mat.    Ergo  unum  debet  esse  omnibus  propositum,  ut  6 
eadem  sit  utilitas  unius  cuiusque  et  universorum;  quam 

25  si  ad  se  quisque  rapiet,  dissolvetur  omnis  humana 
consortio. 

Atque  etiam,  si  hoc  natura  praescribit,  nt  homo  27 
homini,   quicumque  sit,  ob  eam  ipsam  causam,  quod 
is  homo  sit,  consultum  velit,  necesse  est  secundum 

30  eandem  naturam  omnium  utilitatem  esse  communem. 
Quod  si  ita  est,  una  continemur  omnes  et  eadem 
lege  naturae,  idque  ipsum  si  ita  est,  certe  violare 
alterum  naturae  lege  prohibemur.  Verum  autem  pri- 
mum;  verum  igitur  extremum.    Nam  illud  quidem  ab-  28 

35  surdum  est,  quod  quidam  dicunt,  parenti  se  aut  fratri 
nihil  detracturos  sui  commodi  causa,  aliam  rationem 
esse  civium  reliquorum.     Hi  sibi  nihil  iuris,  nullam 

CIC.  IV.  3.  7 


98  DE  OFFICIIS 

societatem  communis  utilitatis  causa  statuunt  esse  cum 
civibus,  quae  sentenfcia  omnem  societatem  distraliit 
civitatis.  Qui  autem  civium  rationem  dicunt  liaben- 
dam,  externorum  negant,  ii  dirimunt  communem  hu- 
mani  generis  societatem;  qua  sublata  beneficentia,  li-  5 
beralitas,  bonitas,  iustitia  funditus  tollitur;  quae  qui 
tollunt,  etiam  adversus  deos  inmortales  impii  iudi- 
candi  sunt.  Ab  iis  enim  constitutam  inter  homines 
societatem  evertunt,  cuius  societatis  artissimum  vin- 
culum  est  magis  arbitrari  esse  contra  naturam  homi-  lo 
nem  homini  detrahere  sui  commodi  causa  quam  om- 
nia  incommoda  subire  vel  externa  vel  corporis  .... 
vel  etiam  ipsius  animi,  quae  vacent  iustitia;  haec 
enim  una  virtus  oninium  est  domina  et  regina  vir- 
tutum.  15 

29  Forsitan  quispiam  dixerit:  Nonne  igitur  sapiens, 
si  fame  ipse  conficiatur,  abstulerit  cibum  alteri  ho- 
mini  ad  nuUam  rem  utili?  [Minime  vero;  non  enim 
mihi  est  vita  me?'.  utilior  quitm  animi  talis  adfectio, 
neminem  ut  violem  commodi  mei  gratia.J  Quid?  si  20 
Phalarim,  crudelem  tyrannum  et  inmanem,  vir  bonus, 
ne    ipse    frigore    conficiatur,    vestitu    spoliare    possit, 

80  nonne  faciat?  Haec  ad  iudicandum  sunt  facillima. 
Nam,  si  quid  ab  homine  ad  nullam  partem  utili  utili- 
tatis  tuae  causa  detraxeris,  inhumane  feceris  contra-  25 
que  naturae  legem;  sin  autem  is  tu  sis,  qui  multam 
utilitatem  rei  publicae  atque  hominum  societati,  si  in 
vita  remaneas,  adferre  possis,  si  quid  ob  eam  causam 
alteri  detraxeris,  non  sit  reprehendendum.  Sin  autem 
id  non  sit  eius  modi,  suum  cuique  incommodum  fe-  ao 
rendum  est  potius  quam  de  alterius  commodis  detra- 
hendum.  Non  igitur  magis  est  contra  naturam  mor- 
bus  aut  egestas  aut  quid  eius  modi  quam  detractio 
atque  appetitio  alieni,  sed  communis  utilitatis  derelictio 

31  contra  naturam  est;  est  enim  iniusta.    Itaque  lex  ipsa  35 
naturae,   quae  utilitatem  hominum  conservat  et  con- 
tinet,   decernet  profecto,  ut  ab   homine  inerti   atque 


LIB.  III.    CAP.  6,  7.    §  28-34.  99 

inutili  ad  sapieiitem,  bonum,  fortem  virum  transferan- 
tur  res  ad  vivendum  necessariae,  qui  si  occiderit,  mul- 
tum  de  communi  utilitate  detraxerit,  modo  hoc  ita 
faciat,  ut  ne  ipse  de  se  bene  existimans  seseque  dili- 

5  gens  hanc   causam  habeat  ad  iniuriam.     Ita  semper 
officio    fungetur    utilitati    consulens    hominum    et    ei, 
quam    saepe   commemoro,   humanae    societati.      Nam  32 
quod  ad  Phalarim  attinet,  perfacile  iudicium  est.  Nulla 
est  enim  societas  nobis  cum  tyrannis,  et  potius  summa 

10  distractio  est,  neque  est  contra  naturam  spoliare  eum, 
si  possis,  quem  est  honestum  necare,  atque  hoc  omne 
genus  pestiferum  atque  impium  ex  hominum  commu- 
nitate  exterminandum  est.  Etenim,  ut  membra  quae- 
dam    amputantur,    si    et    ipsa    sanguine    et  tamquam 

15  spiritu  carere  coeperunt  et  nocent  reliquis  partibus 
corporis,  sic  ista  in  figura  hominis  feritas  et  inmani- 
tas  beluae  a  communi  tamquam  humanitatis  corpore 
segreganda  est.  Huius  generis  quaestiones  sunt  om- 
nes  eae,  in  quibus  ex  tempore  officium  exquiritur. 

20        Eius  modi  igitur  credo   res  Panaetium  persecutu-  ^ 
rum  fuisse,  nisi  aliqui   casus  aut  occupatio  eius  con- 
silium  peremisset.    Ad  quas   ipsas   consultationes  su- 
perioribus  libris  satis  multa  praecepta  sunt,  ex  quibus 
perspici  possit,  quid  sit  propter  turpitudinem  fugien- 

25  dum,  quid  sit,  quod  idcirco  fugiendum  non  sit,  quod 
omnino  turpe  non  sit.  Sed  quoniam  operi  inchoato, 
prope  tamen  absohito  tamquam  fastigium  inponimus, 
ut  geonietrae  solent  non  omnia  docere,  sed  postulare, 
ut  quaedam  sibi  concedantur,   quo  facilius,   quae  vo- 

80  lunt,  explicent,  sic  ego  a  te  postulo,  mi  Cicero,  ut 
mihi  concedas,  si  potes,  nihil  praeter  id,  quod  ho- 
nestum  sit,  propter  se  esse  expetendum.  Sin  hoc  non 
licet  per  Cratippum,  at  ilkid  certe  dabis,  quod  ho- 
nestum  sit,  id  esse   maxume  propter  se  expetendum. 

85  Mihi  utrumvis  satis  est  et  tum  hoc,  tum  illud  pro- 
babilius  videtur  nec  praeterea  quicquam  probabile. 
Ac  primum   in  hoc  Panaetius   defendendus  est,  quod  34 

7* 


100  DE  OFFICIIS 

non  utilia  cum  honestis  puguare  aliquando  posse  dixe- 
rit  (neque  enim  ei  fas  erat),  sed  ea,  quae  viderentur 
utilia.  Niliil  vero  utile,  quod  non  idem  lionestum, 
nihil  honestum,  quod  non  idem  utile  sit,  saepe  testa- 
tur  negatque  ullam  pestem  maiorem  in  vitam  homi-  5 
num  invasisse  quam  eorum  opinionem,  qui  ista  dis- 
traxerint.  Itaque,  non  ut  aliquando  anteponeremus 
utilia  houestis,  sed  ut  ea  sine  errore  diiudicaremus, 
si  quando  incidissent,  induxit  eam,  quae  videretur 
esse,  non  quae  esset,  repugnantiam.  Hanc  igitur  lo 
partem  relictam  explebimus  nullis  admiuiculis,  sed, 
ut  dicitur,  Marte  nostro.  Neque  enim  quicquam  est 
de  hac  parte  post  Panaetium  explicatum,  quod  qui- 
dem  mihi  probaretur,  de  iis,  quae  in  manus  meas 
venerunt.  i5 

o  Cum  igitur  aliqua  species  utilitatis  obiecta  est, 
commoveri  necesse  est-,  sed  si,  cum  animum  atten- 
deris,  turpitudinem  videas  adiunctam  ei  rei,  quae  spe- 
ciem  utilitatis  attulerit,  tum  non  utilitas  relinquenda 
est,  sed  intellegendum ,  uhi  turpitudo  sit,  ibi  utilita-  20 
tem  esse  non  posse.  Quodsi  nihil  est  tam  contra  na- 
turam  quam  turpitudo  (recta  enim  et  convenientia  et 
constantia  natura  desiderat  aspernaturque  contraria) 
nihilque  tam  secundum  naturam  quam  utilitas,  certe 
in  eadem  re  utilitas  et  turpitudo  esse  non  potest.  25 
Itemque,  si  ad  honestatem  nati  sumus  eaque  aut  sola 
expetenda  est,  ut  Zeuoni  visum  est,  aut  certe  omni 
pondere  gravior  habenda  quam  reliqua  omnia,  quod 
Aristoteli  placet,  necesse  est,  quod  honestum  sit,  id 
esse  aut  solum  aut  summum  bonum ;  quod  autem  bo-  3o 
num,  id  certe  utile;  ita,  quicquid  honestum,  id  utile. 

86  Quare  error  hominum  non  proborum,  cum  aliquid, 
quod  utile  visum  est,  arripuit,  id  continuo  secernit 
ab  honesto.  Hinc  sicae,  hinc  venena,  hinc  falsa  testa- 
menta  nascuntur,  hinc  furta,  peculatus,  expilationes  35 
direptionesque  sociorum  et  civium,  liinc  opum  uimia- 
nim,  potentiae  non  ferendae,  postremo  etiam  in  liberis     1 


LIB.  111.    CAP.  7-9.    §  34—39.  101 

civitatibus  regnandi  existunt  cupiditates ,  quibus  niliil 
nec  taetrius  nec  foedius  excogitari  potest.  Emolu- 
menta  enim  rerum  fallacibus  iudiciis  vident,  poenam 
non  dico  legum,   quam  saepe  perrumpunt,  sed  ipsius 

5  turpitudinis,  quae  acerbissima  est,  non  vident.    Quam  37 
ob  rem  lioc   quidem   deliberantium  genus  pellatur  e 
medio   (est  enim    totum  sceleratum  et  impium),    qui 
deliberant,   utrum  id   sequantur,  quod  honestum  esse 
videant,   an   se  scientes  scelere  contaminent;    in  ipsa 

10  enim  dubitatione  facinus  inest,  etiamsi  ad  id  non  per- 
veuerint.  Ergo  ea  deliberanda  omnino  non  sunt,  in 
quibus  est  turpis  ipsa  deliberatio. 

Atque  etiam  ex  omni  deliberatione  celandi  et  oc- 
cultandi  spes   opinioque  removenda   est.     Satis   enim 

15  nobis,  si  modo  in  pbilosophia  aliquid  profecimus,  per- 
suasum  esse  debet,  si  omnes  deos  hominesque  celare 
possimus,  nihil  tamen  avare,  nihil  iniuste,  nihil  libi- 
dinose,  nihil  incontinenter  esse  faciendum.     Hinc  ille  ^ 
Gyges  inducitur  a  Platone,  qui,  cum  terra  discessisset 

?.o  magnis  quibusdam  imbribus,  descendit  iu  illum  hiatum 
aeneumque  equum,  ut  ferunt  fabulae,  animadvertit, 
cuius  in  lateribus  fores  essent;  quibus  apertis  corpus 
hominis  mortui  vidit  magnitudine  invisitata  anulum- 
que  aureum  in  digito;  quem  ut  detraxit,  ipse  induit 

25  (erat  autem  regius  pastor),  tum  in  concilium  se  pa- 
storum  recepit.  Ibi  cum  palam  eius  anuli  ad  palmam 
converterat,  a  nullo  videbatur,  ipse  autem  omnia  vi- 
debat;  idem  rursus  videbatur,  cum  in  locum  anu^uin 
inverterat.    Itaque  hac  oportunitate  anuii  usus  reginae 

30  stuprum  intulit  eaque  adiutrice  regem  dominum  inter- 
emit,  sustulit,  quos  obstare  arbitrabatur,  nec  in  his 
eum  facinoribus  quisquam  potuit  videre.  Sic  repente 
anuli  beneficio  rex  exortus  est  Lydiae.  Hunc  igitur 
ip5um  anulum   si  habeat  sapiens,  nihiio  plus  sibi  li- 

35  cere  putet  peccare,    quam    si  non   haberet;    honesta 
enim     bonis     viris,     non     occulta    quaeruntur.      At-  39 
que    hoc    loco    philosophi   quidam,    minime    mali  illi 


102  DE  OFFICIIS 

quidem,  sed  non  satis  acuti,  fictam  et  commenticiam 
labulam  prolatam  dicunt  a  Platone;  quasi  vero  ille 
aut  factum  id  esse  aut  fieri  potuisse  defendat!  Haec 
est  vis  huius  anuli  et  huius  exempli:  si  nemo  scitu- 
rus,  neino  ne  suspicaturus  quidem  sit,  cum  aliquid  5 
divitiarinn,  potentiae,  dominationis,  libidinis  causa  fe- 
ceris,  si  id  dis  hominibusque  futurum  sit  semper 
ignotum,  sisne  facturus.  Negant  id  fieri  posse.  Ne- 
quaquam  potest  id  quidem;  sed  quaero,  quod  negant 
posse,  id  si  posset,  quidnam  facereut.  Urguent  ru-  lo 
stice  sane;  negant  enim  posse  et  in  eo  perstant;  hoc 
verbum  quid  valeat,  non  vident.  Cum  enim  quaeri- 
mus,  si  celare  possint,  quid  facturi  sint,  non  quaeri- 
mus,  possintne  celare,  sed  tamquam  tormeuta  quae- 
dam  adhibemus,  ut,  si  responderint  se  inpunitate  pro-  i5 
posita  facturos,  quod  expediat,  facinorosos  se  esse 
fateantur,  si  negent,  omnia  turpia  per  se  ipsa  fugienda 
esse  concedant.     Sed  iam  ad  propositum  revertamur. 

10        Incidunt    multae    saepe   causae,    quae    conturbent 
animos  utilitatis  specie,  non  cum  hoc  deliberetur,  re-  20 
linquendaue    sit  honestas  propter  utilitatis   magnitu- 
dinem  (nam  id  quidem  improbum  est),  sed  illud,  pos- 
sitne  id,  quod  utile  videatur,  fieri  non  turpiter.    Cum 
Collatino  collegae  Brutus  imperium  abrogabat,  pote- 
rat  videri  facere  id  iniuste;   fuerat    enim   in  regibus  25 
expellendis  socius  Bruti  consiliorum  et  adiutor.    Cum 
autem  consilium  hoc  principes  cepissent,  cognationem 
Superbi  nomenque  Tarquiniorum   et  memoriam  regni 
esse  tollendam,  quod  erat  utile,  patriae  consulere,  id 
erat  ita  honestum,    ut    etiam    ipsi  Collatino    placere  so 
deberet.     Itaque    utilitas    valuit    propter    honestatem, 
sine  qua  ue  utilitas  quidem  esse  potuisset.    At  in  eo 

41  rege,    qui    urbem    coudidit,    non    item;    species    enim 
utilitatis   animum  pepulit  eius;  cui  cum  visum  esset 
utilius  solum   quam  cum  altero  regnare,  fratrem  in-  35 
teremit.     Omisit  hic  et  pietatem  et  humanitatem,  ut 
id,  quod  utile   videbatur  neque  erat,  assequi  posset, 


LIB.  III.     CAP.  9,  10.     §  39—45.  103 

et  tamen  muri  causam  opposuit,  speciem  honestatis 
nec  probabilem  nec  sane  idoneam.  Peccavit  igitur, 
pace  vel  Quirini  vel  Romuli  dixerim.  Nec  tamen  42 
nostrae  nobis  utilitates  omittendae  sunt  aliisque  tra- 
5  dendae,  cum  iis  ipsi  egeamus,  sed  suae  cuique  utili- 
tati,  quod  sine  alterius  iniuria  fiat,  serviendum  est. 
Scite  Chrysippus,  ut  multa:  'Qui  stadium',  iuquit, 
'currit,  eniti  et  contendere  debet,  quam  ma- 
xume  possit,  ut  vincat,  supplantare  eum,  quo- 

10  cum  certet,  aut  manu  depellere  nullo  modo 
debet;  sic  in  vita  sibi  quemque  petere,  quod 
pertineat  ad  usum,  non  iniquum  est,  alteri 
deripere  ius  non  est.' 

Maxume   autem    perturbantur    officia  in  amicitiis,  43 

15  quibus  et  nou  tribuere,  quod  recte  possis,  et  tribuere, 
quod  uon  sit  aequum,  contra  olficium  est.  Sed  huius 
generis  totius  breve  et  non  difficile  praeceptum  est. 
Quae  enim  videntur  utilia,  honores,  divitiae,  volupta- 
tes,  cetera  generis  eiusdem,  haec  amicitiae  numquam 

20  anteponenda  simt.  At  neque  contra  rem  publicam 
neque  contra  ius  iurandum  ac  fidem  amici  causa  vir 
bouus  faciet,  ne  si  iudex  quidem  erit  de  ipso  amico; 
ponit  enim  personam  amici,  cum  induit  iudicis.  Tan- 
tum    dabit    amicitiae,    ut   veram    amici    causam    esse 

25  malit,  ut  orandae  litis  tempus,  quoad  per  leges  liceat, 
accommodet.    Cum  vero  iurato  sententia  dicenda  erit,  44 
meminerit  deum   se   adhibere  testem,  id   est,  ut  ego 
arbitror,  mentem  suam,   qua  nihii  homini  dedit  deus 
ipse  divinius.    Itaque  praeclarum  a  maioribus  accepi- 

30  mus  morem  rogandi  iudicis,  si  eum  teneremus,  quae 
SALVA  FiDE  FACERE  POSSIT.  Haec  rogatio  ad  ea  per- 
tinet,  quae  paulo  ante  dixi  honeste  amico  a  iudice 
posse  concedi;  nam  si  omnia  facienda  sint,  quae  amici 
velint,  non  amicitiae  tales,  sed  coniurationes  putandae 

35  sint.     Loquor  autem   de  communibus    amicitiis;   nam  45 
in  sapientibus  viris  perfectisque  nihil  potest  esse  tale. 
Damonem  et  Phintiam  Pythagoreos  ferunt  hoc  animo 


104  DE  OFFICIIS 

inter  se  fuisse,  ut,  cum  eorum  alteri  Dionysius  tyran- 
nus  diem  necis  destinavisset  et  is,  qui  morti  addictus 
esset,  paucos  sibi  dies  commendandorum  suorum  causa 
postulavisset,  vas  factus  sit  alter  eius  sistendi,  ut,  si  ille 
non  revertisset,  moriendum  esset  ipsi.  Qui  cum  ad  diem  s 
se  recepisset,  admiratus  eorum  fidem  tyrannus  petivit, 

46  ut  se  ad  amicitiam  tertium  ascriberent.  Cum  igitur 
id,  quod  utile  videtur  in  amicitia,  cum  eo,  quod  hone- 
stum  est,  comparatur,  iaceat  utilitatis  species,  valeat 
honestas*,  cum  autem  in  amicitia,  quae  honesta  non  lo 
sunt,  postulabuntur,  religio  et  fides  anteponatur  ami- 
citiae.  Sic  habebitur  is,  quem  exquirimus,  dilectus  officii. 

11  Sed  utilitatis  specie  in  re  publica  saepissime  pec- 
catur,  ut  in  Corinthi  disturbatione  nostri;  durius  etiam 
Athenienses,  qui  sciverunt,  ut  Aeginetis,  qui  classe  is 
valebant,  pollices  praeciderentur.  Hoc  visum  est  utile; 
nimis  enim  imminebat  propter  propinquitatem  Aegina 
Piraeo.  Sed  nihil,  quod  crudele,  utile;  est  enim  ho- 
minum  naturae,  quam  sequi  debemus,  maxime  inimica 

47  crudelitas.     Male   etiam,    qui    peregrinos  urbibus    uti  20 
prohibent  eosque  exterminant,  ut  Pennus  apud  patres 
nostros,  Papius  nuper.     Nam  esse  pro  cive,  qui  civis 
non  sit,  rectum  est  non  licere;  quam  legem  tulerunt 
sapientissimi  consules  Crassus   et  Scaevola;   usu  vero 
urbis  prohibere  peregrinos  sane  inhumanum  est.    Illa  25 
praeclara,   in   quibus  publicae  utilitatis   species  prae 
honestate  contemnitur.    Plena  exemplorum  est  nostra 
res    publica    cum    saepe,    tum    maxime    bello    Punico 
secundo;    quae   Caimensi    calamitate    accepta  maiores 
animos   habuit   quam  umquam  rebus   secundis;  nuUa  30 
timoris  significatio,  nulla  mentio  pacis.    Tanta  vis  est 

48  honesti,  ut  speciem  utilitatis  obscuret.  Athenienses 
cum  Persarum  impetum  nullo  modo  possent  sustinere 
statuerentque,  ut  urbe  relicta  coniugibus  et  liberis 
Troezene  depositis  naves  conscenderent  libertatemque  33 
Graeciae  classe  defenderent,  Cyrsilum  quendam  suaden- 
tem,  ut  in  urbe  manerent  Xersemque  reciperent,  lapi- 


LIB.  III.    CAP.  10—12.    §  45-51.  105 

dibus  obruerunt.     Atqui  ille  utilitatem   sequi  videba- 
tur;  sed  ea  nuUa  erat  repugnante  honestate.    Themi-  4& 
stocles  post  victoriam  eius  belli,  quod  cum  Persis  fuit, 
dixit  in  contione  se  habere  consilium  rei  publicae  sa- 

5  lutare,  sed  id  sciri  non  opus  esse;  postulavit,  ut  ali- 
quem  populus  daret,  quicum  communicaret;  datus  est 
Aristides;  huie  ille,  classem  Lacedaemoniorum,  quae 
subducta  esset  ad  Gytheum,  clam  incendi  posse,  quo 
facto  frangi  Lacedaemoniorum  opes  necesse  esset.  Quod 

10  Aristides  cum  audisset,  in  coutionem  magna  exspecta- 
tione  venit  dixitque  perutile  esse  cousilium,  c[uod  The- 
mistocles  adferret,  sed  minime  honestum.  Itaque  Athe- 
nienses,  quod  honestum  non  esset,  id  ne  utile  quidem 
putaverunt  totamque  eam  rem,  quam  ne  audierant  qui- 

15  dem,  auctore  Aristide  repudiaverunt.  Melius  hi  quam 
nos,  qui  piratas  inmunes,   socios  vectigales  habemus. 

Maneat  ergo,    quod  turpe  sit,    id  numquam   esse  12 
utile,  ne  tum  quidem,  cum  id,  quod  esse  utile  putes, 
adipiscare;  hoc  enim  ipsum,  utile  putare,  quod  turpe 

20  sit,    calamitosum    est.     Sed  incidunt,    ut    supra    dixi,  50 

saepe  causae,  cum  repugnare  utilitas  honestati  videa- 

tur,    ut    animadvertendum    sit,    repugnetne    plane   an 

possit  cum  honestate  coniungi.    Eius  generis  hae  sunt 

quaestiones:  si  exempli  gratia  vir  bonus  Alexandrea 

25  Rhodum  magnum  frumenti  numerum  advexerit  in  Rho- 
diorum  inopia  et  fame  summaque  annonae  caritate, 
si  idem  sciat  complures  mercatores  Alexandrea  sol- 
visse  navesque  in  cursu  frumento  onustas  petentes 
Rhodum  viderit,  dicturusne  sit  id  Rhodiis  an  silentio 

30  suum  quam  plurimo  venditurus.    Sapientem  et  bonum 
virum  fingimus;  de  eius  deliberatione  et  consultabione 
quaerimus,  qui  celaturus  Rhodios  non  sit,  si  id  turpe 
iudicet,  sed  dubitet,  an  turpe  non  sit.    In  huias  modi  51 
causis   aliud  Diogeni  Babylonio  videri    solet,    magno 

35  et  gravi  Stoico,  aliud  Antipatro,  discipulo  eius,  ho- 
mini  acutissimp.  Antipatro  omnia  patefacienda,  ut  ne 
quid  omnino,    quod    venditor   norit,    emptor    ignoret. 


106  DE  OFFICIIS 

Diogeni  venditorem,  quatenus  iure  civili  constitutum 
sit,  dicere  vitia  oportere,  cetera  sine  insidiis  agere  et, 
quoniam  vendat,  velle  quam  optume  vendere.  ^Ad- 
vexi,  exposui,  vendo  meum  non  pluris  quam 
ceteri,   fortasse   etiam  minoris,   cum  maior  est   5 

52  copia.  Cui  fit  iniuria?'  Exoritur  Antipatri  ratio 
ex  altera  parte:  ^Quid  ais?  tu  cum  hominibus 
consulere  debeas  et  servire  humanae  societati 
eaque  lege  natus  sis  et  ea  habeas  principia 
naturae,  quibus  parere  et  quae  sequi  debeas,  i^^ 
ut  utilitas  tua  communis  sit  utilitas  vicissim- 
que  communis  utilitas  tua  sit,  celabis  homi- 
nes,  quid  iis  adsit  commoditatis  et  copiae?' 
Respondebit  Diogenes  fortasse  sic:  'Aliud  estcelare, 
aliud  tacere;  neque  ego  nunc  te  celo,  si  tibi  i5 
non  dico,  quae  natura  deorum  sit,  qui  sit  finis 
bonorum,  quae  tibi  plus  prodessent  cognita 
quam  tritici  vilitas;  sed  non,  quicquid  tibi 
audire  utile  est,  idem  mihi  dicere  necesse  est.' 

53  'Immo  vero',  inquiet  ille,  'necesse  est,  siquidem  20 
meministi  esse  inter  homines  natura  coniunc- 
tam  societatem.'  'Memini',  inquiet  ille;  'sed  num 
ista  societas  talis  est,  ut  nihil  suum  cuiusque 
sit?  Quod  si  ita  est,  ne  vendundum  quidem 
quicquam  est,  sed  donandum.'  25 

13  Vides  in  hac  tota  disceptatione  non  illud  dici: 
'Quamvis  hoc  turpe  sit,  tamen,  quoniam  expedit,  fa- 
ciam',  sed  ita  expedire,  ut  turpe  non  sit,  ex  altera 
autem  parte,   ea  re,   quia  turpe  sit,  non  esse  facien- 

54  dum.  Vendat  aedes  vir  bonus  propter  aliqua  vitia,  30 
quae  ipse  norit,  ceteri  ignorent,  pestilentes  sint  et  habe- 
antur  salubreg,  ignoretur  in  omnibus  cubiculis  appa- 
rere  serpentes,  male  materiatae  sint,  ruinosae,  sed  hoc 
praeter  dominum  nemo  sciat;  quaero,  si  haec  empto- 
ribus  venditor  non  dixerit  aedesque  vendiderit  pluris  35 
multo,  quam  se  veuditurum  putarit,  num  id  iniuste  aut 

55  iuprobe  fecerit.    'Ille  vero',  inquit  Antipater;  'quid 


LIB.  III.    CAP.  12,  13.    §  51-57.  107 

est  enim  aliud  erranti  viam  non  monstrare, 
quod  Athenis  exsecrationibus  publicis  sanctum 
est,  si  hoc  non  est,  emptorem  pati  ruere  et  per 
errorem  in  maximam  fraudem  incurrere?    Plus 

5  etiam  est  quam  viam  non  monstrare;   nam   est 
scientem  in  errorem  alterum  inducere.'    Dioge-  (55) 
ues  contra:   'Num  te   emere   coegit,   qui  ne  hor- 
tatus    quidem    est?      Ille,    quod    non    placebat, 
proscripsit,  tu,  quod  placebat,  emisti.    Quodsi, 

jo  qui  proscribunt  villam  bonam  beneque  aedi- 
ficatam,  non  existimautur  fefellisse,  etiamsi 
illa  nec  bona  est  nec  aedificata  ratione,  multo 
minus,  qui  domum  non  laudarunt.  Ubi  enim 
iudicium    emptoris    est,    ibi    fraus    venditoris 

15  quae  potest  esse?  Sin  autem  dictum  non  omne 
praestandum  est,  quod  dictum  non  est,  id  prae- 
standum  putas?  Quid  vero  est  stultius  quam 
venditorem  eius  rei,  quam  vendat,  vitia  nar- 
rare?  quid  autem  tam   absurdum,   quam   si   do- 

20  mini   iussu  ita  praeco  praedicet:   'Domum   pe- 
stilentem  vendo?"     Sic  ergo  in  quibusdam   causis  56 
dubiis  ex  altera  parte  defenditur  honestas,   ex   altera 
ita  de  utilitate  dicitur,  ut  id,  quod  utile  videatur,  non 
modo  facere  honestum  sit,  sed  etiam  non  facere  turpe. 

25  Haec  est  illa,  quae  videtur  utilium  fieri  cum  honestis 
saepe  dissensio.    Quae  diiudicanda  sunt;  non  enim,  ut 
quaereremus,  exposuimus,  sed  ut  explicaremus.     Non  57 
igitur  videtur  nec  frumentarius  ille  Rhodios  nec  hic 
aedium  venditor  celare  emptoros  debuisse.    Neque  enim 

30  id  est  celare,  quicquid  reticeas,  sed  cum,  quod  tu  scias, 
id  ignorare  emolumeuti  tui  causa  velis  eos,  quorum 
intersit  id  scire.  Hoc  autem  celandi  genus  quale  sit 
et  cuius  hominis,  quis  non  videt?  Certe  non  aperti, 
non  simplicis,  non  ingenui,  non  iusti,  non  viri  boni, 

35  versuti  potius,  obscuri,  astuti,  fallacis,  malitiosi,  callidi, 
veteratoris,  vafri.  Haec  tot  et  alia  plura  nonne  in- 
utile  est  vitiorum  subire  nomina? 


108  DE  OFFICIIS 

^g  Quodsi  vituperandi,  qui  reticuerunt,  quid  de  iis 
existimandum  est,  qui  orationis  vanitatem  adhibue- 
runt?  C.  Canius,  eques  Romanus,  nec  infacetus  et 
satis  litteratus,  cum  se  Syracusas  otiandi,  ut  ipse 
dicere  solebat,  non  negotiandi  causa  contulisset,  dicti-  r> 
tabat  se  liortulos  aliquos  emere  velle,  quo  invitare 
amicos  et  ubi  se  oblectare  sine  interpellatoribus  posset. 
Quod  cum  percrebruisset,  Pythius  ei  quidam,  qui  argen- 
tariam  faceret  Syracusis,  venales  quidem  se  hortos  non 
habere,  sed  licere  uti  Canio,  si  vellet,  ut  suis,  et  simul  lo 
ad  cenam  hominem  in  hortos  invitavit  in  posterum 
diem.  Cum  ille  promisisset,  tum  Pythius,  qui  esset 
ut  argentarius  apud  omnes  ordines  gratiosus,  pisca- 
tores  ad  se  convocavit  et  ab  iis  petivit,  ut  ante  suos 
hortulos  postridie  piscarentur,  dixitque,  quid  eos  fa-  is 
cere  vellet.  Ad  cenam  tempori  venit  Canius;  opipare 
a  Pythio  adparatum  convivium,  cumbarum  ante  oculos 
multitudo;    pro   se   quisque,  quod  ceperat,   adferebat, 

59  ante  pedes  Pythi  pisces   alsiciebantur.     Tum  Canius: 
'Quaeso',  inquit,  'quid  est  hoc,  Pythi?  tantumne  20 
piscium?  tantumne  cumbarum?'     Et  ille:  ^Quid 
mirum?',   inquit,   '^hoc  loco  est,  Syracusis  quic- 
quid  est  piscium,    hic  aquatio,    hac    villa    isti 
carere    non    possunt.'     Incensus   Canius    cupiditate 
contendit  a  Pythio,  ut  venderet;  gravate  ille  primo;  25 
quid  multa?  impetrat.     Emit  homo   cupidus  et  locu- 
ples  tanti,   quanti  Pythius  voluit,   et  emit  instructos; 
nomina  facit,   negotium   conficit.     Invitat  Canius  po- 
stridie  familiares   suos,  venit  ipse    mature;    scalmum 
nuUum  videt,   quaerit  ex  proximo  vicino,   num  feriae  30 
quaedam  piscatorum  essent,   quod  eos  nullos  videret. 
'Nullae,    quod  sciam',    inquit;    *sed   hic    piscari 
nulli    solent;    itaque    heri    mirabar,    quid  acci- 

60  disset.'     Stomachari  Canius;  sed  quid  faceret?  non- 
dum    enim   C.  Aquilius,    collega    et   familiaris    meus,  s5 
protulerat  de  dolo  malo  formulas;  in  quibus  ipsis,  cum 
ex  eo  quaereretur,  quid  esset  dolus  malus,  respondebat: 


LIB.  III.     CAP.  14,  15.     §  58-63.  109 

cum  esset  aliud  simulafcum,  aliud  actum.  Hoc  quidem 
sane  luculente  ut  ab  homine  perito  definiendi.  Ergo 
et  Pythius  et  omnes  aliud  agentes,  aliud  simulantes 
perlidi,  improbi,  malitiosi.     NuUum  igitur  eorum  fac- 

5  tum  potest  utile  esse,  cum  sit  tot  vitiis  inquinatum.    _ 

Quodsi  Aquiliana  definitio  vera  est,  ex  omni  vita  ^ 

simulatio    dissimulatioque   tolleuda   est.     Ita,    nec   ut 

emat  melius  nec  ut  vendat,   quicquam  simulabit  aut 

dissimulabit  vir    bonus.     Atqui    iste    dolus  malus   et 

10  legibus  erat  vindicatus,  ut  in  tutela  duodecim  tabulis, 
circumscriptio  adulescentium  lege  Plaetoria,  et  sine 
lege  iudiciis,  in  quibus  additur  ex  fide  isona.  Reli- 
quorum  autem  iudiciorum  haec  verba  maxime  excel- 
lunt:  in  arbitrio  rei  uxoriae  melius  aequius,  in  fidu- 

15  cia  UT  INTER  BONOS  BENE  AGIER.  Quid  ergo?  aut  in 
eo,  QUOD  MELius  AEQUIUS,  potest  ulla  pars  inesse  frau- 
dis?  aut,  cum  dicitur  inter  bonos  bene  agier,  quic- 
quam  agi  dolose  aut  malitiose  potest?  Dolus  autem 
malus  in  simulatione,  ut  ait  Aquilius,  coutinetur.    Tol- 

20  lendum  est  igitur  ex  rebus   contrahendis  omne  men- 
dacium;   non  inlicitatorem  venditor,  non,   qui  contra 
se  liceatur,  emptor  apponet;  uterque,  si  ad  eloquendum 
venerit,  non  plus  quam  semel  eloquetur.     Q.  quidem  62 
Scaevola  P.  f.,  cum  postulasset,  ut  sibi  fundus,  cuius 

85  emptor  erat,  semel  indicaretur  idque  venditor  ita  fe- 
cisset,  dixit  se  pluris  aestumare;  addidit  centum  milia. 
Nemo  est,  qui  hoc  viri  boni  fuisse  neget,  sapientis 
negant,  ut  si  minoris,  quam  potuisset,  vendidisset. 
Haec  igitur  est  illa  pemicies,  quod  alios  bonos,  alios 

30  sapientes   existimant.     Ex   quo  Ennius    'nequiquam 
sapere  sapientem,   qui  ipse  sibi  prodesse  non 
quiret.'     Vere  id  quidem,   si,  quid  esset  'prodesse', 
mihi  cum  Ennio  conveuiret.    Hecatonem  quidem  Rho-  63 
dium,  discipulum  Panaeti,  video  in  iis  libris,  quos  de 

35  officio  scripsit  Q.  Tuberoni,  dicere  'sapientis  esse 
uihil  contra  mores,  leges,  instituta  facientem 
habere    rationem    rei   famiHaris.     Neque   enim 


110  DE  OFFICnS 

solum  nobis  divites  esse  volumus,  sed  liberig, 
propinquis,  amicis  maxumeque  rei  publicae. 
Singulorum  enim  facultates  et  copiae  divitiae 
sunt  civitatis.'  Huic  Scaevolae  factum,  de  quo  paulo 
jante  dixi,  placere  nullo  modo  potest;  etenim  omnino  5 
tantum  se  negat  facturum  compendii  sui  causa,  quod 
non  liceat.    Huic  nec  laus  magna  tribuenda  nec  gratia 

84  est.  Sed,  sive  et  simulatio  et  dissimulatio  dolns  malus 
est,  perpaucae  res  sunt,  in  quibus  non  dolus  malus 
iste  versetur,  sive  vir  bonus  est  is,  qui  prodest,  qui-  lo 
bus  potest,  nocet  nemini,  certe  istum  virum  bonum 
non  facile  reperimus.  Numquam  igitur  est  utile  pec- 
care,  quia  semper  est  turpe,  et,  quia  semper  est  ho- 
nestum  virum  bonum  esse,  semper  est  utile. 

p,  Ac  de  iure  quidem  praediorum  sanctum  apud  nos  i5 
est  iure  civili,  ut  in  iis  vendendis  vitia  dicerentur,  quae 
nota  essent  venditori.  Nam,  cum  ex  duodecim  tabulis 
satis  esset  ea  praestari,  quae  essent  lingua  nuncupata, 
quae  qui  infitiatus  esset,  dupli  poenam  subiret,  a  iuris 
consultis  etiam  reticentiae  poena  est  constituta;  quic-  20 
quid  enim  esset  in  praedio  vitii,  id  statuerunt,  si  ven- 
ditor  sciret,  nisi  nominatim  dictum  esset,  praestari  opor- 

66  tere.  Ut,  cum  in  arce  augurium  augures  acturi  essent 
iussissentque  Ti.  Claudium  Centumalum,  qui  aedes  in 
Caelio  monte  habebat,  demoliri  ea,  quorum  altitudo  25 
officeret  auspiciis,  Claudius  proscripsit  insulam  [ven- 
didit],  emit  P.  Calpurnius  Lanarius.  Huic  ab  auguri- 
bus  illud  idem  denuntiatum  est.  Itaque  Calpurnius 
cum  demolitus  esset  cognossetque  Claudium  aedes 
postea  proscripsisse,  quam  esset  ab  auguribus  demo-  3o 
liri    iussus,    arbitrum    illum    adegit,    quidquid    sibi 

DAKE    FACERE    OPORTERET    EX   FIDE    BONA.      M.    Cato 
sententiam  dixit,  buius  nostri  Catonis  pater  (ut  enim 
ceteri  ex  patribus,  sic  hic,  qui  ilkid  lumen  progenuit, 
ex  filio  est  nominandus)  —  is  igitur  iudex  ita  pronun-  35 
tiavit:  ^cum  in  vendundo  rem  eam  scisset  et  non  pro- 

67  nuntiasset,  emp^ori  damnum  praestari  oportere.'   Ergo 


LIB.  III.     CAP.  15-17.     §  63-69.  111 

ad  fitlem  bonam  statuit  pertinere  notum  esse  emptori 
vitium,  quod  nosset  venditor.  Quod  si  recte  iudicavit, 
non  recte  frumentarius  ille,  non  recte  aedium  pesti- 
lentium  venditor  tacuit.  Sed  hmus  modi  rcticentiae 
6  iure  civili  comprehendi  non  possunt;  quae  autem  pos- 
sunt,  diligenter  tenentur.  M.  Marius  Gratidianus,  pro- 
pinquus  noster,  C.  Sergio  Oratae  vendiderat  aedes  eas, 
quas  ab  eodem  ipse  paucis  ante  annis  emerat.  Eae 
serviebant,   sed  hoc  in  mancipio  Marius  non  dixerat. 

10  Adducta  res  in  iudicium  est.  Oratam  Crassus,  Gra- 
tidianum  defendebat  Antonius.  lus  Crassus  urguebat, 
'quod  vitii  venditor  non  dixisset  sciens,  id  oportere 
praestari',  aequitatem  Antonius,  'quoniam  id  vitiuni 
ignotum  Sergio  non  fuisset,  qui  illas  aedes  vendidisset, 

15  nihil  fuisse  necesse  dici,  nec  eum  esse  deceptum,  qui, 
id,   quod  emerat,   quo  iure   esset,    teneret.'     Quorsus  68 
haec?     Ut  illud  intellegas,   non   placuisse  maioribus 
nostris  astutos. 

Sed  aliter  leges,  aliter  philosophi  tollunt  astutias,  17 

20  le^es,  quatenus  manu  tenere  possunt,  philosophi,  qua- 
tenus  ratione  et  intellegentia.  Ratio  ergo  hoc  postulat, 
ne  quid  insidiose,  ne  quid  simulate,  ne  quid  fallaciter. 
Suntne  igitur  insidiae  tendere  plagas,  etiamsi  excita- 
turus  non  sis  nec  agitaturus?  ipsae  enim  ferae  nullo 

o  insequente   saepe  incidunt.     Sic  tu    aedes    proscribas, 
tabulam  tamquam  plagam  ponas,  [domum  propter  vitia 
vendas,]  in  eam  aliquis  incurrat  inprudens?    Hoc  quam-  69 
quam  video  propter  depravationem  consuetudinis  neque 
more  turpe  haberi  neque   aut  lege    sanciri    aut    iure 

30  civili,  tamen  naturae  lege  sanctum  est.  Societas  est 
enim  (quod  etsi  saepe  dictum  est,  dicendum  est  tamen 
saepius),  latissime  quidem  quae  pateat,  omnium  inter 
omnes,  interior  eorum,  qui  eiusdem  gentis  sint,  pro- 
pior  eorum,    qui    eiusdem    civitatis.     Itaque    maiores 

55  aliud  ius  gentium,  aliud  ius  civile  esse  voluerunt; 
quod  civile,  non  idem  contiuuo  gentium,  quod  autem 
gentium,  idem  civile  esse   debet.     Sed  nos  veri  iuris 


112  DE  OFFICIIS 

germanaeque  iustitiae  golidam  et  expressam  effigiem 

nullam  tenemus,   umbra  et  imaginibus  utimur.     Eas 

ipsas  utiuam   sequeremur!    feruntur  enim   ex  optimis 

70  naturae  et  veritatis  exemplis.    Nam  quanti  verba  illa: 

UTI    NE    PEOPTER   TE    FIDEMVE    TUAM   CAPTUS  FRAUDA-    5 

TUSVE  sim!  quam  illa  aurea:  UT  inter  bonos  bene 
AGiER  oportet  et  sine  praudatione!  Sed,  qui  sint 
'boni',  et  quid  sit  '^bene  agi',  magna  quaestio  est. 
Q.  quidem  Scaevola,  pontifex  maximus,  summam  vini 
esse  dicebat  iu  omnibus  iis  arbitriis,  in  quibus  adde-  lo 
retur  EX  FiDE  BONA,  fideique  bonae  nomen  existimabat 
manare  latissime,  idque  versari  in  tutelis  societatibus, 
fiduciis  mandatis,  rebus  emptis  veiiditis,  conductis  lo- 
catis,  quibus  vitae  societas  contineretur;  in  iis  magni 
esse  iudicis  statuere,  praesertim  cum  in  plerisque  essent  is 
iudicia  contraria,  quid  quemque  cuique  praestare  opor- 

7i  teret.  Quocirca  astutiae  tollendae  sunt  eaque  mali- 
tia,  quae  volt  illa  quidem  videri  se  esse  prudentiam, 
sed  abest  ab  ea  distatque  plurimum.  Prudentia  est 
enim  locata  in  dilectu  bonorum  et  malorum,  malitia,  20 
si  omnia,  quae  turpia  sunt,  mala  sunt,  mala  bonis 
ponit  ante.  Nec  vero  in  praediis  solum  ius  civile 
ductum  a  natura  malitiam  fraudemque  vindicat,  sed 
etiam  in  mancipiorum  venditione  venditoris  fraus  om- 
uis  excluditur.  Qui  enim  scire  debuit  de  sanitate,  25 
de  fuga,  de  furtis,  praestat  edicto  aedilium.    Heredum 

72  alia  causa  est.  Ex  quo  intellegitur,  quoniam  iuris 
natura  fons  sit,  boc  secundum  naturam  esse,  neminem 
id  agere,  ut  ex  alterius  praedetur  inscitia.  Nec  ulla 
peruicies  vitae  maior  inveniri  potest  quam  in  malitia  3o 
simulatio  iutellegentiae;  ex  quo  ista  innumerabilia 
nascuntur,  ut  utilia  cum  lionestis  pugnare  videantur. 
Quotus  enim  quisque  reperietur,  qui  impunitate  et 
ignoratione  omnium  proposita  abstinere  possit  iniuria? 

!^^        Periclitemur,  si  placet,  et  iu  iis  quidem  exemplis,  35 
in  quibus  peccari  volgus  hominum  fortasse  non  putet. 
Neque  enim  de  sicariis,  veneficis,  testamentariis,  furi- 


LIB.  III.     CAP.  17—19.     §  69—75.  113 

bus,  peculatoribus  hoc  loco  disserendum  est,  qui  non 
verbis  sunt  et  disjnitatione  philosophorum,  sed  vinclis 
et  carcere  fatigandi,  sed  haec  consideremus,  quae  fa- 
ciunt  ii,  qui  habentur  boni.  L.  Minuci  Basili,  locu- 
5  pletis  hominis,  falsum  testamentum  quidam  e  Graecia 
Romam  attulerunt.  Quod  quo  facilius  optinerent,  scri- 
pserunt  heredes  secum  M.  Crassum  et  Q.  Hortensium, 
homines  eiusdem  aetatis  potentissimos;  qui  cum  illud 
falsum   esse   suspicarentur,   sibi   autem  nullius  essent 

10  conscii  culpae,  alieni  facinoris  munusculum  non  repu- 
diaverunt.    Quid  ergo?  satin  est  hoc,  ut  non  deliquisse 
videantur?    Mihi  quidem  non  videtur,  quamquam  alte- 
rum  vivum  amavi,    alterum    non  odi  mortuum;    sed,  74 
cum  Basilus  M.  Satrium,  sororis  filium,  uomen  suum 

15  ferre  voluisset  eumque  feeisset  heredem  (hunc  dico 
patronum  agri  Piceni  et  Sabini;  o  turpem  notam  tem- 
porum  [nomen  illorum]!),  non  erat  aequum  principes 
civis  rem  habere,  ad  Satrium  nihil  praeter  nomen 
pervenire.     Etenim,   si  is,  qui  non  defendit   iniuriam 

20  neque  propulsat,  cum  potest,  iniuste  facit,  ut  in  primo 
libro  disserui,  qualis  habendus  est  is,  qui  non  modo 
non  repellit,  sed  etiam  adiuvat  iniuriam?  Mihi  qui- 
dem  etiam  verae  hereditates  non  honestae  videntur, 
si  sunt  malitiosis  blanditiis,  officiorum  non  veritate, 

25  sed    simulatione    quaesitae.      Atqui   in   talibus    rebus 
aliud  utile  interdum,  aliud  honestum  videri  solet.  Falso;  75 
nam  eadem  utilitatis,  quae  honestatis,  est  regula.    Qui  (75) 
hoc  non  perviderit,  ab  hoc  nulla  fraus  aberit,  nullum 
facinus.     Sic  enim  cogitans:   'Est  istuc  quidem  hone- 

30  stum,    verum    hoc    expedit'    res    a   natura    copulatas 
audebit  errore  divellere,  qui  fons  est  fraudium,  male- 
ficiorum,  scelerum  omnium.     Itaque,  si  vir  bonus  ha- 19 
beat  hanc  vim,  ut,   si  digitis  concrepuerit,  possit  in 
locupletium  testamenta  nomen  eius  inrepere,  hac  vi 

35  non  utatur,  ne  si  exploratum  quidem  habeat  id  omnino 
neminem  umquam  suspicaturum.     At  dares  hanc  vim 
M.  Crasso,  ut  digitorum  percussione  heres  posset  scrip- 
oic.  IV.  s.  8 


114  DE  OFFICIIS 

zus  esse,  qui  re  vera  non  essef.  heres,  in  foro,  mihi 
crede,  saltaret.  Homo  aiitem  iustus  isque,  quem  sen- 
timus  virum  bonum,  nihil  cuiquam,  quod  in  se  trans- 
ferat,   detrahet.     Hoc   qui  ^admiratur,  is   se,   quid  sit 

J&  vir  bonus,  nescire  fateatur,  At  vero,  si  qui  voluerit  5 
animi  sui  complicatam  notionem  evolvere,  lam  se  ipse 
doceat  eum  virum  bonum  esse,  qui  prosit,  quibus  pos- 
sit,  noceat  nemini  nisi  lacessitus  iniuria.  Quid  ergo? 
hic  non  noceat,  qui  quodam  quasi  veneno  perficiat,  ut 
veros  heredes  moveat,  in  eorum  locum  ipse  succedat?  lo 
^Non  igitur  faciat',  dixerit  quis,  'quod  utile  sit,  quod 
expediat?'  Immo  intellegat  nihil  nec  expedire  nec 
utile  esse,  quod  sit  iniustum;  hoc  qui  non  didicerit, 

77bonus  vir  esse  non  poterit.    C.  Fimbriam  consularem 
audiebam  de    patre    nostro  puer  iudicem  M.  Lutatio  '•'^ 
Pinthiae  fuisse,  equiti  Romano  sane  honesto,  cum  is 
sponsionem  fecisset,   Ni  VIR  bonus  esset.     Itaque  ei 
dixisse  Fimbriam  se  illam  rem  numquam  iudicaturum, 
ne  aut  spoliaret  fama  probatum  hominem,   si  contra 
iudicavisset,  aut  statuisse  videretur  virum  bonum  esse  20 
aliquem,  cum  ea  res  innumerabilibus  officiis  et  laudi- 
bus  contineretur.     Huic  igitur  viro  bono,  quem  Fim- 
bria  etiam,  uon  modo  Socrates  noverat,  nullo  modo 
videri  potest  quicquam  esse  utile,  quod  non  honestum 
sit.    Itaque  talis  vir  non  modo  facere,  sed  ne  cogitare  25 
quidem  quicquam  audebit,  quod  non  audeat  praedicare. 
Haec  non  turpe   est    dubitare    philosophos,    quae    ne 
rustici  quidem  dubitent?  a  quibus  natum  est  id,  quod 
iam  contritum  est  vetustate,  proverbium.     Cum  enim 
fidem  alicuius  bonitatemque  laudant,  dignum  esse  di-  3o|j 
cunt,  'quicum  in  tenebris  mices'.    Hoc  quam  habet  vim 
nisi  illam,  nihil   expedire,   quod  non  deceat,   etiamsi 

78  id  possis  nullo  refellente  optinere?    Videsne  hoc  pro- 
verbio  neque  Gygi  illi  posse  veniam  dari  neque  huic, 
quem  paulo  ante  fingebam  digitorum  percussione  here-  ssjj 
ditates    omnium    posse    converrere?     Ut   enim,    quod 
turpe   est,   id,   quamvis   occultetur,    tamen  honestum 


LIB.  III.     CAP.  19,  20.     §  76-81.  115 

fieri  nullo  modo  potest,  sic,  quod  honestum  non  est, 
id  utile  ut  sit,  effici  non  potest  adversaute  et  repu- 
gnante  natura. 

At  enim,  cum  permagna  praemia  sunt,   est  causa^O 

5  peccandi.    C.  Marius  cum  a  spe  consulatus  longe  ab-  * 
esset  et  iam  septimum  annum  post  praeturam  iaceret 
neque  petiturus  umquam  consulatum  videretur,  Q.  Me- 
tellum,  cuius  legatus  erat,  summum  virum  et  civem, 
cum  ab  eo,  imperatore  suo,  Romam  missus  esset,  apud 

«0  populum  Romanum  criminatus  est  bellum  illum  du- 
cere;  si  se  consulem  fecissent,  brevi  tempore  aut  vivum 
aut  mortuum  lugurtham  se  in  potestatem  populi  Ro- 
mani  redacturum.  Itaque  factus  est  ille  quidem  consul, 
sed  a  fide  iustitiaque  discessit,   qui   optimum   et  gra- 

t5  vissimum  civem,  cuius  legatus  et  a  quo  missus  esset, 
in  invidiam  falso   crimine   adduxerit.    Ne  noster  qui-  80 
dem  Gratidianus  officio  viri  boni  functus  est  tum,  cum 
praetor    esset    collegiumque  praetorium  tribuni  plebi 
adliibuissent,  ut  res  nummaria  de  communi  sententia 

20  constitueretur;  iactabatur  enim  temporibus  illis  num- 
mus  sic,  ut  nemo  posset  scire,  quid  haberet.  Con- 
scripserunt  communiter  edictum  cum  poena  atque  iu- 
dicio  constitueruntque,  ut  omnes  simul  in  rostra  post 
meridiem    escenderent.     Et  ceteri  quidem    alius    alio, 

25  Marius  ab  subsclliis  in  rostra  recta  idque,  quod  com- 
muniter  compositum  fuerat,  solus  edixit.  Et  ea  res, 
si  quaeris,  ei  magno  honori  fuit;  omnibus  vicis  sta- 
tuae,  ad  eas  tus,  cerei;  quid  multa?  nemo  umquam 
multitudini  fuit  carior.     Haec  sunt,   quae  conturbent  81 

30  in  deliberatione  non  numquam,  cum  id,  in  quo  viola- 
tur  aequitas,  non  ita  magnum,  illud  autem,  quod  ex 
eo  paritur,  permagnum  videtur,  ut  Mario  praeripere 
collegis  et  tribunis  plebi  popularem  gratiam  non  ita 
turpe,  consulem  ob  eam  rem  fieri,  quod  sibi  tum  pro- 

35  posuerat,  valde  utile  videbatur.  Sed  omnium  una  re- 
gula  est,  quam  tibi  cupio  esse  notissimam,  aut  illud, 
quod  utile  videtur,  turpe  ne  sit  aut,  si  turpe  est,  ne 


116  DE  OFFICIIS 

videatur  esse  utile.  Quid  igitur?  possumusne  aut 
illum  Marium  virum  bonum  iudicare  aut  hunc?  Ex- 
j)lica  atque  excute  intellegentiam  tuam,  ut  videas,  quae 
sit  in  ea  [species]  forma  et  notio  viri  boni.  Cadit 
ergo  in  virum  bonum  mentiri  emolumenti  sui  causa,  5 
criminari,  praeripere,  fallere?     Nihil  profecto  minus. 

82  Est  ergo  ulla  res  tanti  aut  commodum  ullum  tam 
expetendum,  ut  viri  boni  et  splendorem  et  nomen 
amittas?  Quid  est,  quod  adferre  tantum  utilitas  ista, 
quae  dicitur,  possit,  quantum  auferre,  si  boni  viri  lo 
nomen  eripuerit,  fidem  iustitiamque  detraxerit?  Quid 
enim  interest,  utrum  ex  homine  se  convertat  quis  in 
beluam  an  hominis  figura  inmanitatem  gerat  beluae? 

21  Quid?  qui  omnia  recta  et  honesta  neglegunt,  dum 
modo  potentiam  consequantur,  nonne  idem  faciunt,  i5 
quod  is,  qui  etiam  socerum  habere  voluit  eum,  cuius 
ipse  audacia  potens  esset?  Utile  ei  videbatur  pluri- 
mum  jjosse  alterius  invidia;  id  quam  iniustum  in 
patriam  et  quam  turpe  esset,  non  videbat.  Ipse  autem 
socer  in  ore  semper  Graecos  versus  de  Phoenissis  ha-  £o 
bebat,  quos  dicam,  ut  potero,  incondite  fortasse,  sed 
tamen,  ut  res  possit  intellegi: 

Nam   si  violandum  est  iiis,  regnandi  gratia 
Violandum  est;  aliis  rebus  pietatem  colas. 
Capitalis  [Eteocles  vel  potius  Euripides],  qui  id  unum,  ao 

83  quod  omnium  sceleratissimum  fuerit,  exceperit!  Quid 
igitur  minuta  colligimus,  hereditates,  mercaturas,  ven- 
ditiones  fraudulentas?  ecce  tibi,  qui  rex  populi  Ro- 
mani  dominusque  omnium  gentium  esse  concupiverit 
idque  perfecerit!  Hanc  cupiditatem  si  honestam  quis  so 
esse  dicit,  amens  est;  probat  enim  legum  et  libertatis 
interitum  earumque  oppressionem  taetram  et  detesta- 
bilem  gloriosam  putat.  Qui  autem  fatetur  honestum 
non  esse  in  ea  civitate,  quae  libera  fuerit  quaeque 
esse  debeat,  regnare,  sed  ei,  qui  id  facere  possit,  esse  ss 
utile,  qua  hunc  obiurgatione  aut  quo  potius  convicio 

a  tanto  errore  coner  avellere?     Potest  enim,  di  im- 


LIB.  III.     CAP.  20-22.     §  81— 8G.  117 

niortales!  cniquam  esse  utile  foedissimuni  et  taeterri- 
mum  parricidium  patriae,  quamvis  is,  qui  se  eo  ob- 
strinxerit,  ab  oppressis  civibus  parens  nominetur? 
Honestate  igitur  derigenda  utilitas  est,  et  quidem  sic, 

s  ut  haec  duo  verbo  inter   se   discrepare,   re  unum   so- 
nare  videantur.    Non  habeo,  ad  volgi  opinionem  quae  84 
maior  utilitas  quam  regnandi  esse  possit;  nihil  contra 
inutilius  ei,  qui  id  iniuste  consecutus  sit,  invenio,  cum 
ad  veritatem  coepi  revocare  rationem.    Possunt  enim 

10  cuiquam  esse  utiles  angores,  sollicitudines,  diurni  efc 
nocturni  metus,  vita  insidiarum  periculorumque  ple- 
nissima? 

Mxilti    iniqui    atque    infideles    regno,    pauci 

benivoli, 
inquit  Accius.     At    cui    reguo?     Quod    a  Tantalo   et 

15  Pelope  proditum  iure  optinebatur.  Nam  quanto  plu- 
ris  ei  regi  putas,  qui  exercitu  populi  Romani  populum 
ipsum  Romanum  oppressisset  civitatemque  non  modo 
liberam,  sed  etiam  gentibus  imperantem  servire  sibi 
coegisset?    Hunc  tu  quas  conscientiae  labes  in  animo  85 

20  censes  habuisse,  quae  vulnera?  Cuius  autem  vita  ipsi 
potest  utilis  esse,  cum  eius  vitae  ea  condicio  sit,  ut, 
qui  illam  eripuerit,  in  maxima  et  gratia  futurus  sit 
et  gloria?  Quodsi  haec  utilia  non  sunt,  quae  maxime 
videntur,  quia  plena  sunt  dedecoris  ac  turpitudinis,  satis 

25  persuasum  esse  debet  nihil  esse  utile,  quod  non  hone- 
stum  sit. 

Quamquam  id  quidem  cum  saepe  alias,  tum  Pyrrhi  gg 
bello  a  C.  Fabricio  consule  iterum  et  a  senatu  nostro 
iudicatum    est.     Cum  enim   rex  Pyrrhus    populo  Ro- 

30  mano  belhim  ultro  intulisset,  cumque  de  imperio  cer- 
tamen  esset  cum  rege  generoso  ac  potenti,  perfuga 
ab  eo  venit  in  castra  Fabrici  eique  est  pollicitus,  si 
praemium  sibi  proposuisset,  se,  ut  clam  venisset,  sic 
clam  in  Pyrrhi   castra  rediturum  et  eum  veneno  ne- 

83  caturum.  Hunc  Fabricius  reducendum  curavit  ad  Pyr- 
rhum,  idque  eius  factum  laudatum  a  senatu  est.    Atqui, 


118  DE  OFFICIIS 

si  speciem  utilitatis  opiuionemque  quaerimus,  magnum 
illud  bellum  perfuga  unus  et  gravem  adversarium  im- 
perii  sustulisset,  sed  magnum  dedecus  et  flagitium, 
quicum  laudis  certamen  fuisset,  eum  non  virtute,  sed 

87  scelere  superatum.    Utrum  igitur  utilius  vel  Fabricio,  5 
qui  talis  in  liac  urbe,   qualis  Aristides  Atlienis,  fuit, 
vel  senatui  nostro,   qui  numquam  utilitatem  a  digni- 
tate   seiunxit,    armis   cum  hoste  certare   an  venenis? 
Si    gloriae    causa   imperium    expetundum    est,    scelus 
absit,  in  quo  non  potest  esse  gloria;   sin  ipsae   opes  lo 
expetuntur  quoquo    modo,   non    poterunt    utiles    esse 
cum  infamia.     Non  igitur  utilis  illa  L.  Philippi  Q.  f. 
sententia,  quas  civitates  L.  Sulla  pecunia  accepta  ex 
senatus  consulto  liberavisset,  ut  eae  rursus  vectigales 
essent  neque  iis  pecuniam,  quam  pro  libertate  dede-  i5 
rant,    redderemus.     Ei    senatus    est    assensus.     Turpe 
imperio!   piratarum  enim  melior  fides  quam  seuatus. 
At  aucta  vectigalia,  utile  igitur.    Quousque  audebunt 

88  dicere    quicquam  utile,    quod   non  honestum?    potest 
autem  ulli  imperio,  quod  gloria  debet  fultum  esse  et  20 
benivolentia  sociorum,  utile  esse  odium  et  infamia? 
Ego    etiam    cum    Catone    meo    saepe    dissensi;    nimis 
mihi  praefracte  videbatur  aerarium  vectigaliaque  de- 
fendere,   omnia  publicanis  negare,  multa  sociis,   cum 
in  hos  benefici  esse  deberemus,   cum  illis   sic  agere,  25 
ut  cum  colonis  nostris  soleremus,  eoque  magis,  quod 
illa  ordinum  coniunctio   ad  salutem  rei  publicae  per- 
tinebat.     Male  etiam  Curio,  cum  causam  Transpada- 
norum  aequam  esse   dicebat,   semper   auteni   addebat: 
^Vincat  utilitas!'    Potius  doceret  non  esse  aequam,  30 
quia  non  esset  utilis  rei  publicae,  quam,  cum  utilem 
non  esse  diceret,  esse  aequam  fateretur. 

Plenus  est  sextus  liber  de  officiis  Hecatonis  talium 
quaestionum:   'sitne  boni  viri  in  maxima  caritate  an- 
nonae  familiam  non  alere'.    In  utramque  partem  dispu-  ss 
tat,  sed  tamen  ad  extremum  utilitate,  ut  putat,  offi- 
cium  derigit  magis  quam  humanitate.     Quaerit,  si  in 


2^ 

BQ  I 


89 


LIB.  111.    CAl'.  22,  23.    §  86—92  119 

mari  iactura  facienda  sit,  equine  pretiosi  potius  iactu- 
ram  faciat  an  servoli  vilis.  Hic  alio  res  familiaris, 
alio  ducit  humanitas.  'Si  tabulam  de  naufragio  stul- 
tus  arripuerit,  extorquebitne  eam  sapiens,  si  potuerit?' 
5  Negat,  quia  sit  iuiurium.  'Quid?  dominus  navis  eri- 
pietne  suum?'  'Minime,  non  plus  quam  navigantem 
in  alto  eicere  de  navi  velit,  quia  sua  sit.  Quoad  enim 
perventum  est  eo,  quo  sumpta  navis  est,  non  domini 
est  navis,    sed  navigantium.*     ^Quid?    si  una    tabula  90 

10  sit,  duo  naufragi,  eique  sapientes,  sibine  viterque  ra- 
piat,  an  alter  cedat  alteri?'  'Cedat  vero,  sed  ei,  cuius 
magis  intersit  vel  sua  vel  rei  publicae  causa  vivere.' 
'Quid,  si  haec  paria  in  utroque?'  'NuUum  erit  cer- 
tamen,  sed  quasi  sorte  aut  micando  victus  alteri  cedet 

!?•  alter.'  'Quid?  si  pater  fana  expilet,  cuniculos  agat 
ad  aerarium,  indicetne  id  magistratibus  filius?'  'Nefas 
id  quidem  est,  quin  etiam  defendat  patrem,  si  argua- 
tur.'  'Non  igitur  patria  praestat  omnibus  officiis?' 
'Immo    vero,    sed    ipsi    patriae    couducit  pios  habere 

20  cives  in  parentes.'  'Quid?  si  tyrannidem  occupare,  si 
patriam  prodere  conabitur  pater,  silebitne  filius?' 
^lmmo  vero  obsecrabit  patrem,  ne  id  faciat.  Si  nihil 
proficiet,  accusabit,  minabitur  etiam,  ad  extremum, 
si  ad  perniciem  patriae  res  spectabit,  patriae  salutem 

^5  anteponet   saluti   patris.'     Quaerit    etiam,    si    sapiens  91 
adulterinos    nummos    acceperit    inprudens    pro    bonis, 
cum  icT  rescierif,   soluturusne   sit  eos,   si  cui  debeat, 
pro  bonis.     Diogenes  ait,  Antipater  negat,  cui  potius 
assentior.    Qui  vinum.  fugiens  vendat  sciens,  debeatne 

30  dicere.  Non  necesse  putat  Diogenes,  Antipater  viri 
boni  existimat.  Haec  sunt  quasi  controversa  iura 
Stoicorum.  ^ln  mancipio  vendundo  dicendane  vitia. 
non  ea,  quae  nisi  dixeris,  redhibeatur  mancipium  iure 
civili,  sed  haec,  mendacem  esse,   aleatorem,   furacem, 

85  ebriosum?'    Alteri  dicenda  videntur,  alteri  non  viden- 
tur.     'Si    quis    aurum    vendens    orichalcum    se    putet  92 
vendere,  indicetne   ei  vir  bonus  aurum  illud  esse    an 


120  DE  OFFICIIS 

emat  denario,  quod  sit  mille  denarium?'  Perspicuum 
est  iam,  et  quid  mihi  videatur,  et  quae  sit  inter  eos 
philosophos,  quos  nominavi,  controversia. 

24  Pacta  et  promissa  semperne  servanda  sint,  quae 
NEC  VI  NEC  DOLO  MALO,  ut  praetores  solent,  facta  5 
siNT.  Si  quis  medicamentum  cuipiam  dederit  ad  aquam 
intercutem  pepigeritque,  si  eo  medicamento  sanus  fac- 
tus  esset,  ne  illo  medicamento  umquam  postea  utere- 
tur,  si  eo  medicamento  sauus  factus  sit  et  anuis  ali- 
quot  post  inciderit  in  eundem  morbum  nec  ab  eo,  lo 
quicum  pepigerat,  irapetret,  ut  iterum  eo  liceat  uti, 
quid  faciendum  sit.  Cum  sit  is  inhumanus,  qui  non 
concedat,  nec  ei  quicquam  fiat  iniuriae,  vitae  et  saluti 

33  consulendum.  Quid?  si  qui  sapiens  rogatus  sit  ab 
eo,  qui  eum  heredem  faciat,  cum  ei  testamento  sester-  i5 
tium  milies  relinquatur,  ut,  ante  quam  hereditatem 
adeat,  luce  palam  in  foro  saltet,  idque  se  facturum 
promiserit,  quod  aliter  heredem  eum  scripturus  ille 
non  esset,  faciat,  quod  promiserit,  necne?  Promisisse 
nollem  et  id  arbitror  fuisse  gravitatis;  quoniam  pro-  20 
misit,  si  saltare  in  foro  turpe  ducet,  honestius  men- 
tietur,  si  ex  hereditate  nihil  ceperit,  quam  si  ceperit, 
nisi  forte  eam  pecuniam  in  rei  publicae  magnum  ali- 
quod  tempus  contulerit,  ut  vel  saltare,  cum  patriae 
consulturus  sit,  turpe  non  sit.  sft 

Qp  Ac  ne  illa  quidem  promissa  servanda  sunt,  quae 
non  sunt  iis  ipsis  utilia,  quibus  illa  promiseris.  Sol 
Phaethonti  filio,  ut  redeamus  ad  fabulas,  facturum  se 
esse  dixit,  quicquid  optasset;  optavit,  ut  in  currum 
patris  tolleretur;  sublatus  est.  Atqui  is,  ante  quam  so 
constitit,  ictu  fulminis  deflagravit.  Quanto  melius 
fuerat  in  hoc  promissum  patris  non  esse  servatum! 
Quid,  quod  Theseus  exegit  promissum  a  Neptuno? 
cui  cum  tres  optationes  Neptunus  dedisset,  optavit 
interitum  Hippolyti  filii,  cum  is  patri  suspectus  esset  35 
de  noverca;  quo  optato  impetrato  Theseus  in  maxumis 

95  fuit  luctibus.     Quid,  qiiod  Agamemnon  cum  devovisset 


LIB.  IH.    CAP.  23—26.     §  92-98.  121 

Dianae,  quod  in  suo  regno  pulcherrimum  natum  esset 
illo  anno,  immolavit  Iphigeniam,  qua  nihil  erat  eo 
quidem  anno  natum  pulchrius?  Promissum  potius  non 
faciendum  quam  tam  taetrum  facinus  admittendum 
6  fuit.  Ergo  et  promissa  non  facienda  non  numquam, 
neque  semper  deposita  reddenda.  Si  gladium  quis 
apud  te  sana  mente  deposuerit,  repetat  insaniens, 
reddere  peccatum  sit,  officium  non  reddere.  Quid?  si 
is,  qui  apud   te   pecuniam   deposuerit,  bellum   inferat 

10  patriae,  reddasne  depositum?  Non  credo;  facias  enim 
contra  rem  publicam,  quae  debet  esse  carissima.  Sic 
multa,  quae  honesta  natura  videntur  esse,  temporibus 
fiunt  non  honesta;  facere  promissa,  stare  conventis, 
reddere  deposita  commutata  utilitate  fiunt  non  honesta. 

15  Ac  de  iis  quidem,  quae  videntur  esse  utilitates  contra 
iustitiam  simulatione  prudentiae,  satis  arbitror  dictum. 

Sed  quoniam  a  quattuor  fontibus  honestatis  primo  96 
libro  officia  duximus,    in  eisdem  versemur,    cum   do- 
cebimus    ea,    quae    videantur  esse  utilia   neque   sint, 

20  quam  sint  virtutis  inimica.  Ac  de  prudentia  quidem, 
quam  vult  imitari  malitia,  itemque  de  iustitia,  quae 
semper  est  utilis,  disputatum  est.  Reliquae  sunt 
duae  partes  honestatis,  quarum  altera  in  animi  ex- 
cellentis  magnitudine  et  praestantia  cernitur,  altera  in 

25  co^iformatione  et  moderatione  continentiae  et  tempe- 
rantiae.  „„ 

Utile  videbatur  Ulixi,  ut  quidem  poetae  tragici  pro-  97 
diderunt  (nam  apud  Homerum,    optumum    auctorem, 
talis  de  Ulixe  nulla  suspicio  est),   sed  insimulant  eum 

30  tragoediae  simulatione  insaniae  militiam  subterfugere 
voluisse.  Non  honestum  consilium,  at  utile,  ut  aliquis 
fortasse  dixerit,  regnare  et  Ithacae  vivere  otiose  cum 
parentibus,  cum  uxore,  cum  filio.  Ullum  tu  decus  in 
cotidianis  laboribus  et  periculis  cum  hac  tranquillitate 

35  conferendum  putas?  Ego  vero  istam  contemnendam 
et  abiciendam,  quoniam,  quae  honesta  non  sit,  ne  uti- 
lem  quidem  esse  arbitror.    Quid  enim  auditurum  putas  9*5 


122  DE  OFFICUS 

fuisse  Ulixem,  si  in  illa  simulatione  perseveravisset? 
qui  cum  maximas  res  gesserit  in  bello,  tamen  liaec 
audiat  ab  Aiace: 

Cuius  ipse  princeps  iuris  iurandi  fuit, 
Quod  omnes  scitis,  solus  neglexit  fidem-,        s 
Furere  assimulare,  ne  coiret,  institit. 
Quodni  Palamedi  perspicax  prudentia 
Istius  percepset  malitiosam  audaciam, 
Fide  sacratae  ius  perpetuo  falleret. 
39  Illi  vero  non  modo  cum  hostibus,  verum  etiam  cum  lo 
fluctibus^   id  quod  fecit,    dimicare  melius    fuit    quam 
deserere  consentientem  Graeciam   ad  bellum  barbaris 
inferendum.    Sed  omittamus  et  fabulas  et  externa;  ad 
rem  factam  nostramque  veniamus.  M.  Atilius  Regulus 
cum  consul  iterum  in  Africa  ex  insidiis  captus   esset  i5 
duce  Xanthippo  Lacedaemonio,  imperatore  autem  patre 
Hannibalis  Hamilcare,  iuratus  missus  est  ad  senatum, 
ut,  nisi  redditi  essent  Poenis  captivi  nobiles  quidam, 
rediret  ipse   Carthaginem.     Is  cum  Romam  venisset, 
utilitatis  speciem  videbat,   sed  eam,    ut   res  declarat,  20 
falsam  iudicavit;    quae  erat  talis:    manere   in  patria, 
esse  domui  suae  cum  uxore,  cum  liberis,  quam  cala- 
mitatem  accepisset  in  bello,  communem  fortunae  bel- 
licae  iudicantem  tenere  consularis   dignitatis  gradum. 
Quis  haec  negat  esse  utilia?  quem  censes?  Magnitudo  25 
animi  et  fortitudo  negat. 
^'        Num  locupletiores  quaeris  auctores?  Harum  enim 
est  virtutum  proprium  nihil  extimescere,  omnia  humana 
despicere,  nihil,  quod  homini  accidere  possit,  intole- 
randum  putare.    Itaque  quid  fecit?  In  senatum  venit,  so 
mandata  exposuit,    sententiam  ne    diceret,    recusavit, 
quam  diu  iure  iurando  hostium   teneretur,   non  esse 
se  senatorem.   Atque  illud  etiam  C^o  stultum  hominem', 
dixerit  quispiam,  'et  repugnantem  utilitati  suae!'),  reddi 
captivos  negavit  esse  utile;    illos    enim    adulescentes  ss 
esse  et  bonos  duces,  se  iam  confectum  senectute.  Cuius 
cum   vahiisset    auctoritas,    captivi   retenti    sunt,   ipse 


LIB,  III.     CAP.  26—28.     §  98—103.  123 

Carthaginem  rediit,  neque  eum  earitas  patriae  retinuit 
nec  suorum.  Neque  vero  tum  ignorabat  se  ad  cru- 
delissimum  hostem  et  ad  exquisita  supplicia  proficisci, 
sed  ius  iurandum  couservandum  putabat.  Itaque  tum, 
6  cum  vigilando  necabatur,  erat  in  meliore  causa,  quam 
si  domi  senex  captivus,  periurus  consularis  remansisset. 
At  stulte,  qui  non  modo  non  censuerit  captivos  re-  loi 
mittendos,  verum  etiam  dissuaserit.  Quo  modo  stulte? 
etiamne,  si  rei  publicae  conducebat?  potest  autem,  quod 

10  inutile  rei  publicae  sit,  id  cuiquaui  civi  utile  esse? 

Pervertunt  homines  ea,  quae  sunt  fundamenta  na-28 
turae,  cum  utilitatem  ab  honestate  seiungunt.  Omnes 
enim  expetimus    utilitatem    ad    eamque   rapimur   nec 
facere  aliter  ullo  modo  possumus.    Nam  quis  est,  qui 

15  utilia  fugiat?  aut  quis  potius,  qui  ea  nou  studiosissime 
persequatur?  Sed  quia  nusquam  possumus  nisi  in  laude, 
decore,  honestate  utilia  reperire,  proptera  illa  prima 
et  summa  habemus,  utilitatis  nomen  non  tam  splen- 
didum  quam  necessarium   ducimus.     Quid  est  igitur,  102 

20  Jixerit  quis,  in  iure  iurando?  num  iratum  timemus 
lovem?  At  hoc  quidem  commune  est  omnium  philo- 
sophorum,  non  eorum  modo,  qui  deum  nihil  habere 
ipsum  negotii  dicunt,  nihil  exhibere  alteri,  sed  eorum 
etiam,   qui  deum   semper  agere  aliquid  et  moliri  vo- 

2b  hint,  numquam  nec  irasci  deum  nec  nocere.  Quid  autem 
iratus  luppiter  plus  nocere  potuisset,  quam  nocuit 
sibi  ipse  Regulus?  Nulla  igitur  vis  fuit  religionis, 
quae  tantam  utilitatem  perverteret.  An  ne  turpiter 
faceret?  Primum  minima  de  malis.  Num  igitur  tantum 

30  mali  turpitudo  ista  habebat,  quautum  ille  cruciatus? 
Deinde  illud  etiam  apud  Accium: 

Fregistin  fidem? 
Neque  dedi  neque  do  infideli  cuiquam 
quamquam  ab  impio  rege  dicitur,  luculente  tamen  di- 

35  citur.    Addunt  etiam,  quem  ad  modum  nos   dicamus  103 
videri  quaedam  utilia,    quae  nou    sint,    sic  se  dicere 
videri  quaedam  honesta,  quae  non  sint,  'ut  hoc  ipsum 


124  DE  OFFICIiS 

■videtur  honestum,  conservandi  iuris  iurandi  causa  ad 
cruciatum  revertisse;  sed  fit  non  lionestum,  quia,  quod 
per  vim  hostium  esset  actum,  ratum  esse  non  debuit'. 
Addunt  etiam,  quicquid  valde  utile  sit,  id  fieri  hone- 
stum,  etiamsi  antea  non  videretur.     Haec  fere  contra  s 
Regulum.     Sed  prima  videamus. 
"        'Non  fuit  luppiter  metuendus  ne  iratus  noceret,  qni 
neque  irasci  solet  nec  nocere.'    Haec  quidem  ratio  non 
magis  contra  Reguli  quam  contra  omne  ius  iurandum 
valet.     Sed  in  iure  iurando  non  qui  metus,  sed  quae  lo 
vis  sit,  debet  intellegi;  est  enim  ius  iurandum  adfir- 
matio  religiosa;  quod  autem  adfirmate  quasi  deo  teste 
promiseris,  id  tenendum  est,     lam  enim  non  ad  iram 
deorum,  quae  nulla  est,  sed  ad  iustitiam  et  ad  fidem 
pertinet.     Nam  praeclare  Ennius:  is 

0  Fides    alma   apta  pinnis   et  ius   iurandiim 

lovis! 
Qui  ius  igitur  iurandum  violat,  is  Fidem  violat,  quam 
in  Capitolio    Wicinam    lovis    optimi  maximi',   ut    in 
Catonis   oratione  est,    maiores  nostri  esse  voluerunt. 

105  At  enim  ne  iratus  quidem  luppiter  plus  Regulo  no-  20 
cuisset,  quam  sibi  nocuit  ipse  Reguhis.    Certe,  si  nihil 
malum  esset  nisi  dolere.     Id  autem  non  modo   [non] 
summum  malum,  sed  ne  malum  quidem  esse  maxima 
auctoritate  philosophi  adfirmant.    Quorum  quidem  te- 
stem  non  mediocrem,  sed  haud  scio  an  gravissimum  25 
Regulum  nolite,  quaeso,  vituperare.    Quem  enim  locu- 
pletiorem  quaerimus  quam  principem  populi  Romani, 
qui  retinendi  officii  causa  cruciatum  subierit  volunta- 
rium?  Nam  quod  aiunt:  'minima  de  malis',  id  est  ut 
turpiter  potius  quam  calamitose,  an  est  ulhim  maius  30 
malum  turpitudine?    quae   si  in  deformitate  corporis 
habet    aliquid   ofFensionis,    quanta   illa  depravatio   et 

106  foeditas  turpificati  animi  debet  videri!  Itaque  nervo- 
sius  qui  ista  disserunt,   solum   audent  malum   dicere 
id,  quod  turpe  sit,  qui  autem  remissius,  ii  tamen  non  35 
dubitant  summum  malum  dicere.    Nam  illud  quidem: 


LIB.  III.     CAP.  28—30.     §  103—109.  125 

Neque  dedi  neque  do  infideli  cuiquam 
idcirco  recte  a  poeta,  quia,   cum  tractaretur  Atreus, 
personae   serviendum    fuit.     Sed   si    hoc   sibi  sument, 
nullam  esse  fidem,  quae  infideli  data  sit,  videant,  ne 

5  quaeratur  latebra  periurio.    [Est  autem  ius  etiam  bel-  107 
licum  fidesque  iuris  iurandi  saepe  cum  hoste  servanda.] 
Quod  enim  ita  iuratum  est,  ut  mens  conciperet  fieri 
oportere,  id  servandum  est;  quod  aliter,  id  si  non  fe- 
cerit,  nullum  est  periurium.    Ut,  si  praedonibus  pactum 

10  pro  capite  pretium  non  attuleris,  nulla  fraus  sit,  ne 
si  iuratus  quidem  id  non  feceris;  nam  pirata  non  est 
ex  perduellium  numero  definitus,  sed  communis  hostis 
omnium;  cum  hoc  nec  fides  debet  nec  ius  iurandum 
esse  commune.   Non  enim  falsum  iurare  periurare  est,  108 

15  sed,  quod  EX  ANIMI  TUi  SENTENTIA  iuraris,  sicut  verbis 
concipitur  more  nostro,  id  non  facere  periurium  est. 
Scite  enim  Euripides: 

luravi  lingua,  mentem  iniuratam  gero. 
Regulus    vero    non    debuit   condiciones    pactionesque 

20  bellicas  et  hostiles  perturbare  periurio.  Cum  iusto 
enim  et  legitimo  hoste  res  gerebatur,  adversus  quem 
et  totum  ius  fetiale  et  multa  sunt  iura  communia. 
Quod  ni  ita  esset,  numquam  claros  viros  senatus  vinc- 
tos  hostibus  dedidisset. 

25        At  vero  T.  Veturius  et  Sp.  Postumius  cum  iterum  ^^ 
consules  essent,  quia,  cum  male  pugnatum  apud  Cau- 
dium  esset,  legionibus  nostris  sub  iugum  missis  pacem 
cum  Samnitibus  fecerant,  dediti  sunt  iis;  iniussu  enim 
populi    senatusque  fecerant.     Eodemque   tempore   Ti. 

50  Numicius,  Q.  Maelius,  qui  tum  tribuni  pl.  erant,  quod 
eorum  auctoritate  pax  erat  facta,  dediti  sunt,  ut  pax 
Samnitium  repudiaretur ;  atque  huius  deditionis  ipse 
Postumius,  qui  dedebatur,  suasor  et  auctor  fuit.  Quod 
idem  multis  annis  post  C.  Mancinus,  qui,  ut  NumaH- 

35  tinis,  quibuscum  sine  senatus  auctoritate  foedus  fe- 
cerat,  dederetur,  rogationem  suasit  eam,  quam  L.  Fu- 
rius,    Sex.  Atilius   ex  senatus  consulto  ferebant;    qua 


126  DE  OFFICIIS 

accepta  est  hostibus  deditus.  Honestius  hic  quam  Q. 
Pompeius,  quo,  cum  in  eadem  causa  esset,  deprecante 
accepta  lex  non  est,  Hic  ea,  quae  videbatur  utilitas, 
plus  valuit  quam  honestas,  apud  superiores  utilitatis 
species  falsa  ab  honestatis  auctoritate  superata  est.  —   5 

ilO  At  non  debuit  ratum  esse,  quod  erat  actum  per  vim. 
—  Quasi  vero  forti  viro  vis  possit  adhiberi.  —  Cur 
igitur  ad  senatum  proficiscebatur,  cum  praesertim  de 
captivis  dissuasurus  esset  ?  —  Quod  maximum  in  eo  est, 
id  reprehenditis.  Non  enim  suo  iudicio  stetit,  sed  lo 
suscepit  causam,  ut  esset  iudicium  senatus;  cui  nisi 
ipse  auctor  fuisset,  captivi  profecto  Poenis  redditi  es- 
sent;  ita  incolumis  in  patria  Regulus  restitisset.  Quod 
quia  patriae  non  utile  putavit,  idcirco  sibi  honestum 
et  sentire  illa  et  pati  credidit.  Nam  quod  aiunt,  quod  is 
valde  utile  sit,  id  fieri  honestum,  immo  vero  esse,  non 
fieri.  Est  enim  nihil  utile,  quod  idem  non  honestum, 
nec,  quia  utile,  honestum,  sed,  quia  honestum,  utile. 
Quare  ex  multis  mirabilibus  exemplis  haud  facile  quis 
dixerit  hoc  exemplo   aut  laudabilius  aut  praestantius.  20 

pl  Sed  ex  tota  hac  laude  Reguli  unum  illud  est  ad- 
miratione  dignum,  quod  captivos  retinendos  censuit. 
Nam  quod  rediit,  nobis  nunc  mirabile  videtur,  illis 
quidem  temporibus  aliter  facere  non  potuit;  itaque 
ista  laus  non  est  hominis,  sed  temporum.  Nullum  25 
enim  vinculum  ad  astrigendam  fidem  iure  iurando  maio- 
res  artius  esse  voluerunt.  Id  indicant  leges  in  duodecim 
tabulis,  indicant  sacratae,  indicant  foedera,  quibus 
etiam  cum  hoste  devincitur  fides,  indicant  notiones 
animadversionesque  censorum,    qui   nulla  de   re   dili-  30 

112  gentius  quam  de  iure  iurando  iudicabant.  L.  Manlio 
A.  f.,  cum  dictator  fuisset,  M.  Pomponius  tr.  pl.  diem 
dixit,  quod  is  paucos  sibi  dies  ad  dictaturam  gerendam 
addidisset;  criminabatur  etiam,  quod  Titum  filium,  qui 
postea  est  Torquatus  appellatus,  ab  hominibus  rele-  35 
gasset  et  ruri  habitare  iussisset.  Quod  cum  audivisset 
adulescens  filius,  negotium  exhiberi  patri,   accurrisse 


LIB.  III.     CAP.  30-32.     §  109-lU.  127 

Romam  et  cum  primo  luci  Pomponi  domum  venisse 
dicitur.  Cui  cum  esset  nuntiatum,  qui  illum  iratum 
allaturum  ad  se  aliquid  contra  patrem  arbitraretur, 
surrexit    e    lectulo    remotisque    arbitris   ad   se   adule- 

5  scentem  iussit  venire.  At  ille,  ut  iugressus  est,  con- 
festim  gladium  destrinxit  iuravitque  se  illum  statim 
interfecturum,  nisi  ius  iurandum  sibi  dedisset  se  pa- 
trem  missum  esse  facturum.  luravit  hoc  terrore  co- 
actus  Pomponius;  rem  ad  populum  detulit,  docuit,  cur 

10  sibi  causa  desistere  necesse  esset,  Manlium  missum 
fecit.  Tantum  temporibus  illis  ius  iurandum  valebat. 
Atque  hic  T.  Manlius  is  est,  qui  ad  Anienem  Gaili, 
quem  ab  eo  provocatus  occiderat,  torque  detracto  co- 
gnomen  iuvenit,  cuius  tertio  consulatu  Latini  ad  Veserim 

15  fusi  et  fugati,  magnus  vir  in  primis  et,  qui  perindul- 
gens  in  patrem,  idem  acerbe  severus  in  filium. 

Sed,    ut  laudandus  Regulus  in   conservando   iure  ^^ 
iurando,  sic  decem  illi,  quos  post  Cannensem  pugnam 
iuratos  ad  senatum  misit  Hannibal  se  iu  castra  red- 

20  ituros  ea,  quorum  erant  potiti  Poeni,  nisi  de  redimendis 
captivis  impetravissent,  si  non  redierunt,  vituperandi. 
De  quibus  non  omnes  uno  modo;  nam  Polybius,  bonus 
auctor  in  primis,  ex  decem  nobilissimis,  qui  tum  erant 
missi,  novem  revertisse  dicit  re  a  senatu  non  impetrata; 

25  unum  ex  decem,  qui  paulo  post,  quam  erat  egressus  e 
castris,  redisset,  quasi  aliquid  esset  oblitus,  Romae 
remansisse;  reditu  enim  in  castra  liberatum  se  esse 
iure  iurando  interpretabatur,  non  recte;  fraus  enim 
astringit,  non  dissolvit  periurium,     Fuit  igitur  stulta 

30  calliditas  perverse  imitata  prudentiam.  Itaque  decrevit 
senatus,  ut  ille  veterator  et  callidus  vinctus  ad  Han- 
nibalem  duceretur.    Sed  illud  maxumum:  Octo  bomi-  114 
num  milia  tenebat  Hannibal,  non  quos  iii  acie  cepis- 
set,  aut  qui  periculo  mortis   diffugissent,   sed  qui  re- 

«5  licti  in  castris  fuissent  a  Paulo  et  a  Varrone  consu- 
libus.  Eos  senatus  non  censuit  redimendos,  cum  id 
parva  pecunia  fieri  posset,  ut  esset  insitum  militibus 


128  DE  OFFICIIS 

nostris  aut  vincere  aut  emori.  Qua  quidem  re  audita 
fractum  animum  Hannibalis  scribit  idem,  quod  senatus 
populusque  Romanus  rebus  afflictis  tam  excelso  animo 
fuisset.    Sic  honestatis  comparatione  ea,  quae  videntur 

115  utilia,  vincuntur.  C.  Acilius  autem,  qui  Graece  scripsit  5 
historiam,  pjures  ait  fuisse,  qui  in  castra  revertissent 
eadem  fraude,  ut  iure  iurando  liberarentur,  eosque  a 
censoribus  omnibus  ignominiis  notatos.  Sit  iam  huius 
loci  finis.  Perspicuum  est  enim  ea,  quae  timido  animo, 
humili,  demisso  fractoque  fiant,  quale  fuisset  Reguli  lo 
factum,  si  aut  de  captivis,  quod  ipsi  opus  esse  vide- 
retur,  non  quod  rei  publicae,  censuisset  aut  domi  re- 
manere  voluisset,  non  esse  utilia,  quia  sint  flagitiosa, 
foeda,  turpia. 

jjg       Restat  quarta  pars,  quae  decore,  moderatione,  mo-  is 
destia,  continentia,  temperautia  continetur.  Potest  igitur 
quicquam   utile   esse,    quod  sit  huic  talium  virtutum 
choro  contrarium?  Atqui  ab  Aristippo  Cyrenaici  atque 
Annicerii  philosophi  nominati  omne  bonum  in  volup- 
tate  posuerunt  virtutemque  censuerunt  ob   eam    rem  20 
esse  laudandam,  quod  efficiens  esset  voluptatis.  Quibus 
obsoletis  floret  Epicurus,  eiusdem  fere  adiutor  auctor- 
que  sententiae.    Cum  his  'viris  equisque',  ut  dicitur,  si       j 
houestatem  tueri  ac  retinere   sententia  est,    decertan- 

117  dum  est.    Nam  si  non  modo  utilitas,  sed  vita  omnis  25 
beata  corporis  firma  constitutione-eiusque  constitutio- 
nis  spe  explorata,  ut  a  Metrodoro  scriptum  est,  con- 
tinetur,    certe   haec    utilitas,    et    quidem  summa  (sic 
enim    censent),    cum    honestate  pugnabit.     Nam   ubi 
primum  prudentiae    locus   dabitur?    an   ut  conquirat  30 
undique    suavitates?     Quam  miser  virtutis    famulatus 
servientis  voluptati!    Quod  autem   mimus  prudentiae? 
an  iegere  intellegenter  voluptates?  Fac  nihil  isto  esse 
iucundius,  quid  cogitari  potest  turpius?  lam,  qui  do- 
lorem  summum  mahim  dicat,   apud  eum  quem  habet  ss 
locum  fortitudo,    quae   est  dolorum   laborumque  con- 
temptio?    Quamvis  enim  multis  locis  dicat  Epicurus, 


LIB.  III.     CAP.  32,  33.     §  114—120.  129 

sicuti  dicit,  satis  fortiter  de  dolore,  tamen  non  id 
spectandum  est,  quid  dicat,  sed  quid  consentaneum  sit 
ei  dicere,  qui  bona  voluptate  terminaverit,  mala  do- 
lore.  Ut,  si  illum  audiam,  de  continentia  et  tempe- 
5  rantia  dicit  ille  quidem  multa  multis  locis,  sed  aqua 
haeret,  ut  aiunt;  nam  qui  potest  temperantiam  lau- 
dare  is,  qui  ponat  summum  bonum  in  voluptate?  est 
enim  temperantia  libidinum  inimica,  libidines  autem 
consectatrices  voluptatis.    Atque  in  his  tamen  tribus  118 

10  generibus,  quoquo  modo  possunt,  non  incallide  tergi- 
versantur;  prudentiam  introducunt  scientiam  suppe- 
ditantem  voluptates,  depellentem  dolores;  fortitudinem 
quoque  aliquo  modo  expediunt,  cum  tradunt  rationem 
neglegendae   mortis,  perpetiendi  doloris;   etiam   tem- 

15  perantiam  inducunt  non  facillime  illi  quidem,  sed  ta- 
men  quoquo  modo  possunt;  dicunt  enim  voluptatis 
magnitudinem  doloris  detractione  finiri.  lustitia  va- 
cillat  vel  iacet  potius  omnesque  eae  virtutes,  quae  in 
communitate  cernuntur  et  in  societate  generis  humani. 

20  Neque  enim  bonitas  nec  liberalitas  nec   comitas  esse 
potest,  non  plus   quam  amicitia,  si  haec  non  per  se 
expetantur,  s?d  ad  voluptatera  utilitatemve  rpferantur. 
Conferamus  igitur  in  pauca.    Nam  ut  utilitatem  nul-  119 
lam  esse  docuimus,  quae  honestati  esset  contraria,  sic 

25  omnem  voluptatem  dicimus  honestati  esse  contrariam. 
Quo  magis  reprehendendosCalliphontem  et  Dinomachum 
iudico,  qui  se  dirempturos  controversiam  putaverunt, 
si  cum  honestate  voluptatem  tamquam  cum  homine 
pecudem  copulavissent.    Non  recipit  istam  coniunctio- 

so  nem  honestas,  aspematur,  repellit.  Nec  vero  finis  bo- 
norum  [et  malorum],  qui  simplex  esse  debet,  ex  dis- 
simillimis  rebus  misceri  et  temperari  potest.  Sed  de 
hoc  (magna  enim  res  est)  alio  loco  pluribas;  nunc  ad 
propositum.     Quem  ad  modum  igitur,  si  quando  ea,  120 

85  quae  videtui   atilitas,   honestati  repugnat,  diiudicanda 
res  sit,  satis  est  supra  disputatum.  Sin  autem  speciem 
utilitatis  etiam  voluptas  habere  dicetur,  nulla  potest 
cic.  IV.  s.  9 


130       DE  OFFICIIS  LIB.  III.     CAP.  38.     §  120,  121. 

esse  ei  cum  honestate  coniunctio.    Nam,  ut  tribuamus 
aliquid  voluptati,  condimenti  fortasse  non  nihil,   uti- 
litatis  certe  nihil  habebit. 
121       Habes  a  patre  munus,  Marce  fili,  mea  quidem  sen- 
tentia  magnum,  sed  perinde  erit,  ut  acceperis.   Quam-  o 
quam  hi  tibi  tres   libri   inter  Cratippi   commentarios 
tamquam   hospites  erunt  recipiendi;  sed,    ut,    si  ipse 
venissem  Athenas  (quod  quidem  esset  factum,  nisi  me 
e  medio  cursu  clara  voce  patria  revocasset),  aliquando 
me  quoque  audires,  sic,  quoniam  his  voluminibus  ad  lo 
te  profecta  vox  est  mea,  tribues  iis  temporis  quantum 
poteris,  poteris  autem,  quantum  voles.    Cum  vero  in- 
tellexero  te  hoc  scientiae  genere  gaudere,  tum  et  prae- 
sens  tecum  propediem,  ut  spero,  et,  dum  aberis,  absens 
loquar.    Vale  igitur,  mi  Cicero,  tibique  persuade  esse  is 
te  quidem  mihi  carissimum,  sed  multo  fore  cariorem, 
si  talibus  monitis  praeceptisque  laetabere. 


M.  TULLI  CICERONIS 
CATO  MAIOR  DE  SENECTUTE  LIBER 

AD  T.  POMPONIUM  ATTICUM 


ARGUMENTUM. 

Hic  liber,  qui  a  Cicerone  scriptus  et  editus  est  anno  p.  u. 
c.  710  (a.  Chr.  44),  dialogum  continet  de  senectute  habitum  a 
M.  Porcio  Catone  Censorio  cum  C.  Laelio  et  P.  Corneho  Sci- 
pione,  qui  postea  Africanus  minor  appellatus  est,  anno,  ut 
fingitur,  p.  u.  c.  604,  T.  Quinctio  Flaminino  M'.  Acilio  Balbo 
C0S8.  Appellato  primum  Attico  et  explicata  causa,  quam  ob 
rem  hoc  argumentum  tractare  voluerit,  lam  sermonem  ille 
olim  a  M.  Catone  institutum  se  relaturum  esse  promittit  et 
illum  ita  loquentem  de  senectute  facit,  ut  quattuor  causas, 
quae  adferri  soleant,  quam  ob  rem  molesta  et  misera  senectus 
sit,  singillatim  pertractet,  et  illa  argumenta  separatim  refel- 
lere  studeat,  primum  quod  senectus  avocet  a  rebus  gereiidis 
(cap.  6 — 8),  deinde  quod  corpus  faciat  infirmius  (cap.  9 — 11. 
§  27 — 38),  tum  quod  privet  omnibus  fere  voluptatibus  (cap.  12 
— 18),  denique  quod  haud  procul  absit  a  morte  (cap.  19 — 24). 


0  Tite,  si  quid  ego  adiuero  curamve  levasso,  * 

Quaenuncte  coquit  et  versatin  pectore  fixa, 

Ecquid  erit  praemi? 
Licet  enim    mihi  versibus    eisdem    ad&ri    te,    Attice, 
6  quibus  adfatur  Flamininum 

Ille  vir  haud  magna  cum  re,  sed  plenus  fidei; 
quamquam  certo  scio  non,  ut  Flamininum, 

Sollicitari  te,  Tite,  sic  noctesque  diesque; 
novi    enim    moderationem    animi    tui    et    aequitatem 

9* 


132  CATO  MAIOR  DE  SENECTUTE 

teque  non  cognomen  solum  Athenis  deportasse,  sed 
humanitatem  et  prudentiam  intellego.  Et  tamen  te 
suspicor  eisdem  rebus  quibus  me  ipsum  interdum 
gravius  commoveri,  quarum  consolatio  et  maior  est 
et  in  aliud  tempus  diflPerenda.    Nunc  autem  visum  est  5 

2  mihi  de  senectute  aliquid  ad  te  conscribere.  Hoc  enim 
onere,  quod  mihi  commune  tecum  est,  aut  iam  ur- 
gentis  aut  certe  adventantis  senectntis  et  te  et  me  etiam 
ipsum  levari  volo;  etsi  te  quidem  id  modice  ac  sa- 
pienter  sicut  omnia  et  ferre  et  laturum  esse  certo  scio.  10 
Sed  mihi,  cum  de  senectute  vellem  aliquid  scribere, 
tu  occurrebas  dignus  eo  munere,  quo  uterque  nostrum 
communiter  uteretur.  Mihi  quidem  ita  iucunda  huius 
libri  confectio  fuit,  ut  non  modo  omnes  absterserit 
senectutis  molestias,  sed  eiFecerit  moUem  etiam  et  lo 
iucundam  senectutem.  Numquam  igitur  digne  satis 
laudari  philosophia  poterit,  cui  qui  pareat,  omne  tem- 

S  pus  aetatis  sine  molestia  possit  degere.  Sed  de  ce- 
teris  et  diximus  multa  et  saepe  dicemus;  hunc  librum 
ad  te  de  senectute  misimus.  Omnem  autem  sermonem  20 
tribuimus  non  Tithono,  ut  Aristo  Cius  (parum  enim 
esset  auctoritatis  in  fabula),  sed  M.  Catoni  seni,  quo 
maiurem  auctoritatem  haberet  oratio;  apud  quem  Lae- 
lium  et  Scipionem  facimus  admirantes,  quod  is  tam 
facile  senectutem  ferat,  eisque  eum  respondentem.  Qui  25 
si  eruditius  videbitur  disputare,  quam  consuevit  ipse 
in  suis  libris,  attribuito  litteris  Graecis,  quarum  con- 
stat  eum  perstudiosum  fuisse  in  senectute.  Sed  quid 
opus  est  plura?  lam  enim  ipsius  Catonis  sermo  ex- 
plicabit  nostram  omnem  de  senectute  sententiam.         3o 

^  SciPTo.  Saepe  numero  admirari  soleo  cum  hoc  C. 
Laelio  cum  ceterarum  rerum  tuam  excellentem,  M. 
Cato,  perfectamque  sapientiam,  tum  vel  maxime,  quod 
numquam  tibi  senectutem  gravem  esse  senserim,  quae 
plerisque  senibus  sic  odiosa  est,  ut  onus  se  Aetna « 
gravius  dicant  sustinere.  " 

Cato.    Rem  haud  sane  difficilem,  Scipio  et  Laeli^ 


CAJP.  1,  2.   §  1—6.  133 

admirari  videmiiii.  Quibus  enim  nihil  est  in  ipsis  opia 
ad  bene  beateque  vivendi  m,  eis  omnis  aetas  gravis 
est;  qui  autem  omnia  bona  a  se  ipsi  petunt,  iis  nihil 
malum  potest  videri,  quo  1  naturae  necessitas  adferat. 

5  Quo  in  genere  est  in  primis  senectus ;  quam  ut  adi- 
piscantur  omnes  optant,  eandem  accusant  adepti; 
tanta  est  stultitiae  inconstantia  atque  perversitas. 
Obrepere  aiunt  eam  citius,  quam  putassent.  Primum 
quis  coegit  eos  falsum  putare?    qui   enim  citius  adu- 

10  lescentiae  senectus  quam  pueritiae  adulescentia  obrepit? 
Deinde  qui  minus  gravis  esset  iis  senectus,  si  octin- 
gentesimum  annum  agerent  quam  si  octogesimum? 
praeterita  enim  aetas  quamvis  longa  cum  effiuxisset, 
nulla  consolatio  permulcere  posset  stultam  senectutem. 

»6  Quocirca  si  sapientiam  meam   admirari  soletis   (quae  s 
utinam   digna  esset  opinione  vestra  nostroque  cogno- 
mine!),  in  hoc  sumus  sapientes,  quod  naturam  optumam 
ducem  tamquam  deum  sequimur  eique  paremus;  a  qua 
non  veri  simile  est,    cum  ceterae  partes  aetatis  bene 

20  discriptae  sint,  extremum  actum  tamquam  ab  inerti 
poeta  esse  neglectum.  Sed  tamen  necesse  fuit  esae 
aliquid  extremum  et  tamquam  in  arborum  bacis  ter- 
raeque  fructibus  maturitate  tempestiva  quasi  vietum 
et  caducum,  quod  ferundum  est  molliter  sapienti.   Quid 

2b  est  enim  aliud  Gigantum  modo  bellare  cum  dis  nisi 
naturae  repuguare? 

Laelius.    Atqui,  Cato,  gratissimum  nobis,  ut  etiam  6 
pro  Scipione  poUicear,  feceris,  si,  quoniam  speramus, 
volumus   quidem  certe   senes  fieri,    multo    ante    a  te 

30  didicerimus,  quibus  facillime  rationibus  ingravescentem 
aetatem  ferre  possimus. 

Cato.    Faciam    vero,    Laeli,  praesertim  si  utrique 
vestrum,  ut  dicis,  gratum  futurum  est. 

Laelius.    Volumus  sane,  nisi  molestum  est,  Cato, 

35  tamquam  longam  aliquam  viam  confeceris,  quam  nobis 
quoque  ingrediundum  sit,  istuc,  quo  pervenisti,  videre 
quale  sit. 


134  CATO  MAIOR  DE  SENECTUTE 

^  Cato.  Faciam,  ut  potero,  Laeli.  Saepe  enim  inter- 
fui  querelis  aequalium  meorum  (pares  autem  vetere 
proverbio  cum  paribus  facillime  congregantur) ,  quae 
C.  Salinator,  quae  Sp.  Albinus,  homines  consulares, 
nostri  fere  aequales,  deplorare  solebant,  tum  quod  vo-  s 
luptatibus  carerent,  sine  quibus  vitam  nullam  puta- 
rent,  tum  quod  spernerentur  ab  iis,  a  quibus  essent 
coli  soliti.  Qui  mihi  non  id  videbantur  accusare,  quod 
esset  accusandum.  Nam  si  id  culpa  senectutis  acci- 
deret,  eadem  mihi  usu  venirent  reliquisque  omnibus  ic 
maioribus  natu,  quorum  ego  multorum  cognovi  senec- 
tutem  sine  querela,  qui  se  et  libidinum  vinculis  laxatos 
esse  uon  moleste  ferrent  nec  a  suis  despicerentur. 
Sed  omnium  istius  modi  querelarum  in  moribus  est 
culpa,  non  in  aetate.  Moderati  enim  et  nec  difjEiciles  i6 
nec  inhumani  senes  tolerabilem  senectutem  agunt, 
inportunitas  autem  et  inhumanitas  omni  aetati  mo- 
lesta  est. 

8  Laelius.    Est,  ut  dicis,  Cato;  sed  fortasse   dixerit 
quispiam    tibi   propter    opes  et  copias  et  dignitatem  20 
tuam  tolerabiliorem  senectutem  videri,  id  autem  non 
posse  multis  contingere. 

Cato.  Est  istud  quidem,  Laeli,  aliquid,  sed  nequa- 
quam  in  isto  sunt  omnia.  Ut  Themistocles  fertur  Seri- 
phio  cuidam  in  iurgio  respondisse,  cum  ille  dixisset  ^5 
non  eum  sua,  sed  patriae  gloria  splendorem  adsecutum: 
'Nec  hercule*,  inquit,  'si  ego  Seriphius  essem, 
nec  tu  si  Atheniensis,  clarus  umquam  fuis- 
ses.'  Quod  eodem  modo  de  senectute  dici  potest. 
Nec  enim  in  summa  inopia  levis  esse  senectus  potest  3c 
ne  sapienti   quidem    nec    insipienti    etiam   in   summa 

9  copia  non  gravis.  Aptissima  omnino  sunt,  Scipio  et 
Laeli,  arma  senectutis  artes  exercitationesque  virtu- 
tum,  quae  in  omni  aetate  cultae,  cum  diu  multumque 
vixeris,  mirificos  ecferunt  fructus,  non  solum  quia  num-  36 
quam  deserunt  ue  extremo  quidem  tempore  aetatis 
(quamquam  id   quidem   maximum  est),    verum   etiam 


CA1\  3,  4.    §  7—12.  135 

quia  conscientia  bene  actae   vitae  multorumque  bene 
factorum  recordatio  iucundissima  est.     Ego  Q.  Maxi-  ^. 
mum,  eum  qui  Tarentum  recepit,  senem  adulescens  ita 
dilexi,  ut  aequalem;  erat  enim   in  illo  viro  comitate 

5  condita  gravitas,  nec  senectus  mores  mutaverat;  quam- 
quam  eum  colere  coepi  non  admodum  grandem  natu, 
sed  tamen  iam  aetate  provectum.  Anno  enim  post 
consul  primum  fuerat,  quam  ego  natus  sum,  cumque 
eo  quartum  consule  adulescentulus  miles  ad  Capuam 

10  profectus  sum  quintoque  anno  post  ad  Tareutum. 
Quaestor  deinde  quadriennio  post  factus  sum,  quem 
magistratum  gessi  consulibus  Tuditano  et  Cethego, 
cum  quidem  ille  admodum  senex  suasor  legis  Cinciae 
de  donis  et  muneribus  fuit.     Hic  et  bella  gerebat  ut 

13  adulescens,  cum  plane  grandis  esset,  et  Hannibalem 
iuveniliter  exultantem  patieutia  sua  molliebat;  de  quo 
praeclare  familiaris  noster  Ennius : 

Unus  homo  nobis  cunctando  restituit  rem. 
Noenum  rumores  ponebat  ante  salutem. 

«0      Ergo    postque    magisque    viri    nunc    gloria 

claret. 
Tarentum  vero   qua  vigilantia,    quo  consilio   recepit!  11 
cum  quidem  me   audiente  Salinatori,   qui   amisso  op- 
pido    fugerat    in   arcem,    glorianti  atque    ita    dicenti: 
*Mea  opera,  Q.Fabi,  Tarentum  recepisti':  'Certe', 

85  inquit  ridens,  'nam  nisi  tu  amisisses,  numquam 
recepissem.'  Nec  vero  in  armis  praestantior  quam 
in  toga;  qui  consul  iterum  Sp.  Carvilio  collega  quie- 
scente  C.  Flaminio  tribuno  plebis,  quoad  potuit,  restitit 
agrum  Picentem   et  Gallicum  viritim  contra  senatus 

so  auctoritatem  dividenti;  augurque  cum  esset,  dicere 
ausus  est  optimis  auspiciis  ea  geri,  quae  pro 
rei  pubHcae  salute  gererentur;  quae  contra 
rem  pubHcam  ferrentur,  contra  auspicia  ferri. 
Multa  in  eo  viro  praeclara  cognovi;  sed  nihil   admi-  12 

35  rabilius,  quam  quo  modo  ille  mortem  filii  tulit,  clari 
yiri  et  consularis.   Est  in  manibus  laudatio,  quam  cum 


136  CATO  MAIOR  DE  SENECTUTE 

legimus,  quem  philosophum  non  contemnimus?  Nec 
vero  ille  in  luce  modo  atque  in  oculis  civium  magnus, 
sed  intus  domique  praestantior.  Qui  sermo,  quae  prae- 
cepta,  quanta  notitia  antiquitatis,  scientia  iuris  augurii! 
Multae  etiam,  ut  in  homiue  Romauo,  litterae;  omnia  '•■■ 
memoria  tenebat  non  domestica  solum,  sed  etiam  ex- 
terna  bella.  Cuius  sermone  ita  tum  cupide  fruebar, 
quasi  iam  divinarem,  id  quod  evenit,  illo  extincto  fore, 

^  unde  discerem,  neminem.  Quorsum  igitur  haec  tam 
multa  de  Maximo?  Quia  profecto  videtis  nefas  esse  lo 
dictu  miseram  fuisse  talem  senectutem.  Nec  tamen 
omnes  possunt  esse  Scipiones  aut  Maximi,  ut  urbium 
expugnationes,  ut  pedestres  navalesve  pugnas,  ut  bella 
a  se  gesta,  ut  triumphos  recordentur.  Est  etiam  quiete 
et  pure  atque  eleganter  actae  aetatis  placida  ac  lenis  i5 
senectus,  qualem  accepimus  Platonis,  qui  uno  et  octo- 
gesimo  anno  scribens  est  mortuus,  qualem  Isocratis, 
qui  eum  iibrum,  qui  Panathenaicus  inscribitur,  quarto  et 
nonagesimo  anno  scripsisse  se  dicit  vixitque  quinquen- 
nium  postea;  cuius  magister  Leontinus  Gorgias  centum  20 
et  septem  complevit  annos  neque  umquam  in  suo 
studio  atque  opere  cessavit.  Qui,  cum  ex  eo  quaere- 
retur,  cur  tam  diu  vellet  esse  in  vita:  'Nihil  habeo', 
inquit,    *quod   accusem    senectutem.'     Praeclarum 

14  responsum  et  docto  homine  dignum.     Sua  enim  vitia  £6 
insipientes  et  suam  culpam  in   seuectutem   conferunt; 
quod    non   faciebat   is,    cuius    modo    mentionem   feci, 
Ennius: 

Sicut  fortis  equus,  spatio  qni  saepe  supremo 
Vicit  Olympia,  nunc  senio  confectus  quiescit.  30 
Equi  fortis  et  victoris  senectuti  comparat  suam.  Quem 
quidem  probe  meminisse  potestis;  anno  enim  xmdevi- 
censimo  post  eius  mortem  hi  consules,  T.  Flamininus 
et  M'.  Acilius,  facti  sunt,  ille  autem  Caepione  et  Phi- 
lippo  iterum  consulibus  mortuus  est,  cum  ego  quinque  35 
et  sexaginta  annos  natus  legem  Voconiam  magna  voce 
et  bonis  lateribus  suasi.  Sed  annos  septuaginta  natus  (tot 


CAP.  4-6.     §  12—17.  137 

enim  vixit  Ennius)  ita  ferebat  duo,  quae  maxima  pu- 
tantur,  onera,  paupertatem  et  senectutem,  ut  eis  paene 
delectari  videretur. 

Etenim,  cum  conplector  animo,  quattuor  reperio  15 

5  causas,  cur  senectus  misera  videatur,  unam,  quod  avocet 
a  rebus  gerendis,  alteram,  quod  corpus  faciat  infir- 
mius,  tertiam,  quod  privet  fere  omnibus  voluptatibus, 
quartam,  quod  haud  procul  absit  a  morte.  Earum, 
si    placet,    causarum    quanta    quamque   sit  iusta  una 

10  quaeque,  videamus. 

A  rebus  gerendis  senectus  abstrabit.    Quibus?  an  6 
iis,  quae  iuventute  geruntur  et  viribus?  nullaene  igi- 
tur  res  sunt  seniles,  quae  vel  infirmis  corporibus  animo 
tamen  administreutur?  nihil  ergo  agebat  Q.  Maximus, 

15  niliil  L.  Paulus,  pater  tuus,  socer  optimi  viri,  filii  mei? 
ceteri  senes,  Fabricii,  Curii,  Coruncanii,  cum  rem  pu- 
blicam  consilio  et  auctoritate  defendebant,  niliil  age- 
bant?    Ad  Appi  Claudi   senectutem   accedebat   etiam,  16 
ut  caecus  esset;  tamen  is,  cum  sententia  senatus  in- 

20  clinaret  ad  pacem  cum  Pyrrho  foedusque  faciendum, 
non  dubitavit  dicere  illa,  quae  versibus  persecutus  est 
Ennius: 

Quo  vobis  mentes,  rectae  quae  stare  solebant 
Antehac,  dementes  sese  flexere  viai? 

25  ceteraque  gravissime;  notum  enim  vobis  carmen  est; 
et  tamen  ipsius  Appi  extat  oratio.  Atque  haec  ille 
egit  ^g^ptimo  decimo  anno  post  alterum  consulatum, 
cum  inter  duos  consulatus  anni  decem  interfuissent 
censorque  ante  superiorem  consulatum  fuisset;  ex  quo 

30  intellegitur  Pyrrhi  bello  grandem  sane  fuisse;  et  tamen 
sic  a  patribus  accepimus.     Nihil  igitur  adferunt,   qui  11 
in  re  gerunda  versari  senectutem  negant,  similesque 
sunt,  ut  si  qui  gubernatorem  in  navigando  nihil  agere 
dicant,  cum  alii  malos  scandant,  alii  per  foros  cursent, 

35  alii  sentinam  exhauriant,  ille  autem  clavum  tenens  quie- 
tus  sedeat  in  puppi,  non  faciat  ea,  quae  iuvenes,  at  vero 
multo  maiora  et  meliora  faciat.    Non  viribus  aut  ve- 


138  CATO  MAIOR  DE  SENECTUTE 

locitate  aut  celeritate  corporum  res  magnae  gemiitur, 
sed  consilio,  auctoritate,  sententia;   quibus  non  modo 

18  non  orbari,  sed  etiam  augeri  senectus  solet.  Nisi  forte 
ego  vobis,  qui  et  miles  et  tribunus  et  legatus  et  con- 
sul  versatus  sum  in  vario  genere  bellorum,  cessare 
nunc  videor,  cum  bella  non  gero;    at  senatui,   quae   s 

sint  gerenda,  praescribo,  et  quo  modo  Karthagini ,  cui 

male  iam  diu  cogitanti  bellum  multo   ante  denuntio; 
de  qua  vereri  non  ante  desinam,  quam  illam    excisam 

19  esse  cognovero.  Quam  palmam  utinam  di  inmortales, 
Scipio,  tibi  reservent,  ut  avi  reliquias  persequare!  lo 
cuius  a  morte  tertius  hic  et  tricesimus  annus  est,  sed 
memoriam  illius  viri  omnes  excipient  anni  consequen- 
tes.  Anno  ante  me  censorem  mortuus  est,  novem 
annis  post  meum  consulatum,  cum  consul  iterum  me 
consule  creatus  esset.  Num  igitur,  si  ad  centesimum  is 
annum  vixisset,  senectutis  eum  suae  paeniteret?  nec 
enim  excursione  nec  saltu  nec  eminus  hastis  aut  com- 
minus  gladiis  uteretur,  sed  consilio,  ratione,  sententia. 
Quae  nisi  essent  in  senibus,   non  summum  consilium 

20  maiores  nostri  appellassent  senatum.  Apud  Lacedae-  20 
monios  quidem  ii,  qui  amplissimum  magistratum  ge- 
runt,  ut  sunt,  sic  etiam  nominantur  senes.  Quodsi 
legere  aut  audire  voletis  externa,  maximas  res  publi- 
cas  ab  adulescentibus  labefactatas,  a  senibus  susten- 
tatas  et  restitutas  reperietis.  '-i^ 

Cedo,  qui  vestram  rem  publicam  tantam  ami- 

sistis  tam  cito? 
Sic  enim  percontantur  f  ut  est  in  Naevi  poetae  Ludo; 
respondentur  et  alia  et  hoc  in  primis: 

Proveniebant    oratores    novi,    stulti    adule- 

scentuli. 
Temeritas  est  videlicet  florentis  aetatis,  prudentia  se-  3o 
nescentis. 
,J         At  memoria  minuitur.     Credo,  nisi  eam  exerceas, 
aut  etiam  si  sis  natura  tardior.    Themistocles  omnium 
civium  perceperat  nomina;   num  igitur  censetis   eum, 


21 


CAP.  6,  7.     §  17—24.  139 

cum  aetate  processisset,  qui  Aristides  esset,  Lysima- 
chum  salutare  solitumV  Equidem  uon  modo  eos  novi, 
qui  sunt,  sed  eorum  patres  etiam  et  avos,  nec  sepul- 
cra  legens  vereor,  quod  aiunt,  ne  memoriam  perdam; 

5  his  euim  ipsis  legendis  in  memoriam  redeo  mortuo- 
rum.  Nec  vero  quemquam  senem  audivi  oblitum,  quo 
loco  thesaurum  obruisset;  omnia,  quae  curant,  memi- 
nerunt,  vadimonia  constituta,  quis  sibi,  cui  ipsi  debeant. 
Quid?   iuris  consulti,  quid?  pontifices,  quid?  augures,  22 

10  quid?  philosophi  senes  quam  multa  meminerunt!  Manent 
ingenia  senibus,  modo  permaneat  studium  et  industria, 
neque  ea  solum  in  claris  et  honoratis  viris,  sed  in 
vita  etiam  privata  et  quieta.  Sophocles  ad  summam 
senectutem    tragoedias    fecit;    quod    propter    studium 

15  cum  rem  neglegere  familiarem  videretur,  a  filiis  in 
iudicium  vocatus  est,  ut,  quem  ad  modum  uostro 
more  male  rem  gerentibus  patribus  bonis  interdici 
solet,  sic  illum  quasi  desipientem  a  re  familiari  remo- 
verent  iudices.    Tum  senex  dicitur  eam  fabulam,  quam 

20  in  manibus  habebat  et  proxime   scripserat,  Oedipum 
Coloneum,  recitasse  iudicibus  quaesisseque,  num  illud 
carmen  desipientis  videretur.     Quo  recitato  sententiis 
iudicum  est  liberatus.    Num  igitur  hunc,  num  Home-  23 
rum,  Hesiodum,  Simonidem,  Stesichorum,  num,  quos 

25  ante  dixi ,  Isocraten ,  Gorgian ,  num  philosophorum 
principes,  Pythagoram,  Democritum,  num  Platonem, 
num  Xenocraten,  num  postea  Zenonem,  Cleanthem 
aut  eum,  quem  vos  etiam  vidistis  Romae,  Diogenem 
Stoicum,  coegit  in  suis  studiis  obmutescere  senectus? 

so  an  in  omnibus  his  studiorum  agitatio  vitae  aequalis 
fuit?     Age,  ut  ista  divina  studia  omittamus,  possum  24 
nominare  ex  agro   Sabino  rusticos  Romanos,  vicinos 
et  familiares  meos,  quibus  absentibus  numquam  fere 
ulla  in  agro  maiora  opera  fiunt,   non   serendis,  non 

36  percipiendis ,  non  condendis  fructibus.  Quamquam  in 
aliis  minus  hoc  mirum  est;  nemo  enim  est  tam  senex, 
qui  se  annum    non  putet  posse  vivere;   sed  idem  in 


140  CATO  MAIOR  DE  SENECTUTE 

eis  elaborant,   qaae  sciunt  nihil   ad  se  omnino  perti- 
nere:   'Serit  arbores,    quae   alteri    saeculo  pro- 

25  sint',  ut  ait  Statius  noster  in  Synephebis.    Nec  vero 
dubitat   agricoia,    quamvis    sit    senex,    quaerentr,    cui 
serat,  respondere:  *Dis  inmortalibus,  qui  me  non  s 
accipere  modo  haec  a  maioribus  voluerunt,  sed 

8  etiam   posteris   prodere.'     Et  melius  Caecilius   de 
sene  alteri  saeculo  prospiciente  quam  illud  idem: 
Edepol,  senectus,  si  nil  quicquam  aliiid  viti 
Adportes  tecum,  cum  advenis,  unum  id  sat  est,  lo 
Quod  diu  vivendo  miilta,  quae  non  volt,  videt. 
Et  multa  fortasse,  quae  volt!   atque  in  ea,  quae  non 
volt,    saepe    etiam    adulescentia   incurrit.     Illud   vero 
idem  Caecilius  vitiosius: 

Tum   equidem  in   senecta  hoc  deputo  miser-  is 

rimum, 
Sentire  ea  aetate  eumpse  esse  odiosum  alteri. 

26  lucundum  potius  quam  odiosum.  Ut  enim  adulescen- 
tibus  bona  indole  praeditis  sapientes  senes  delectantur 
leviorque  fit  senectus  eorum,  qui  a  iuventute  coluntur 
et  diliguntur,  sic  adulescentes  senum  praeceptis  gau-  ao 
dent,  quibus  ad  virtutum  studia  ducuntur;  nec  minus 
intellego  me  vobis  quam  mihi  vos  esse  iucundos.  Sed 
videtis,  ut  senectus  non  modo  languida  atque  iners 
non  sit,  verum  etiam  sit  operosa  et  semper  agens 
aliquid  et  moliens,  tale  scilicet,  quale  cuiusque  stu-  ^ 
dium  in  superiore  vita  fuit.  Quid?  qui  etiam  addi- 
scunt  aliquid?  ut  et  Solonem  versibus  gloriantem  vide- 
mus,  qui  se  cotidie  aliquid  addiscentem  dicit  senem 
fieri,  et  ego  feci,  qui  litteras  Graecas  senex  didici; 
quas  quidem  sic  avide  arripui  quasi  diuturnam  sitim  3o 
explere  cupiens,  ut  ea  ipsa  mihi  nota  essent,  quibus 
me  nunc  exemplis  uti  videtis.  Quod  cum  fecisse  Socra- 
tem  in  fidibus  audirem,  vellem  equidem  etiam  illud 
(discebant  enim  fidibus  antiqui),  sed  in  litteris  certe 
eiaboravi.  36 

2^        Nec  nunc  quidem  vires   desidero   adulescentis    (is 


CAP.  7—9.     §  24-30.  141 

enim  erat  locus  alter  de  vitiis  senectutis),  non  plus, 
quam  adulescens  tauri  aut  elephanti  desiderabam.  Quod 
est,  eo  decet  uti  et,  quicquid  agas,  agere  pro  viribus. 
Quae  enim  vox  potest  esse  contemptior  quara  Milonis 

5  Crotoniatae?  qui  cum  iam  senex  esset  athletasque  se 
exercentes  in  curriculo  videret,  aspexisse  lacertos  suos 
dicitur  inlacrimansque  dixisse:  '  At  hi  quidem  mortui 
iam  sunt.'  Non  vero  tam  isti  quam  tu  ipse,  nugator! 
neque  enim  ex  te  umquam  es  nobilitatus,  sed  ex  late- 

10  ribus  et  lacertis  tuis.  Nihil  Sex.  Aelius  tale,  nihil 
multis  annis  ante  Ti.  Coruncanius,  nihil  modo  P.  Cras- 
sus,  a  quibus  iura  civibus  praescribebantur;  quorum 
usque  ad  extremum  spiritum  est  provecta  prudentia. 
Orator  metuo  ne  languescat  senectute;  est  enim  munus  28 

15  eius  non  ingenii  solum,  sed  laterum  etiam  et  virium. 
Omnino  canorum  illud  in  voce  splendescit  etiam  ne- 
scio  quo  pacto  in  senectute,  quod  equidem  adhnc 
non  amisi,  et  videtis  annos;  sed  tamen  est  decorus 
senis  sermo  quietus  et  remissus,  facitque   per  se  ipsa 

ao  sibi  audientiam  diserti  senis  compta   et  mitis  oratio. 
Quam  si  ipse  exequi  nequeas,  possis   tamen  Scipioni 
praecipere  et  Laelio.    Quid  enira  est  iucundius  senec- 
tute   stipata   studiis    iuventutis?    An  ne  illas  quidem  29 
vires   senectuti  relinquemus,   ut    adulescentes    doceat, 

M  instituat,  ad  omne  officii  munus  instruat?  quo  quidem 
opere  quid  potest  esse  praeclarius?  Mihi  vero  et  Cn. 
et  P.  Scipiones  et  avi  tui  duo,  L.  Aemilius  et.  P.  Afri- 
canus,  comitatu  nobilium  iuvenum  fortunati  videban- 
tur,  nec  uili  bonarum  artium  magistri  non  beati  pu- 

30  tandi,  quamvis  consenuerint  vires  atque  defecerint.  Etsi 
ipsa  ista  defectio  virium  adulescentiae  vitiis  efficitur 
saepius  quam  senectutis;  libidinosa  enim  et  intem- 
perans  adulescentia  effetum  corpus  tradit  senectuti. 
Cyrus  quidem  apud  Xenophontem  eo  sermone,   quem  30 

»  moriens  habuit,  cum  admodum  senex  esset,  negat  se 
amquam  sensisse  senectutem  suam  imbecilliorera  fac- 
tam,    quam    adulescentia   fuisset.     Ego    L.   MeteUum 


142  CATO  MAIOR  DE  SENECTUTE 

memini  puer,  qui  cum  quadriennio  post  alterum  con- 
sulatum  pontifex  maximus  factus  esset,  viginti  et  duos 
annos  ei  sacerdotio  praefuit,  ita  bonis  esse  viribus 
extremo  tempore  aetatis,  ut  adulescentiam  non  requi- 
reret.  Nihil  necesse  est  mihi  de  me  ipso  dicere,  5 
quamquam  est  id  quidem  senile  aetatique  nostrae 
2j  conceditur.  Videtisne,  ut  apud  Homerum  saepissime 
Nestor  de  virtutibus  suis  praedicet?  Tertiam  iam 
enim  aetatem  hominum  videbat,  nec  erat  ei  veren- 
dum,  ne  vera  praedicans  de  se  nimis  videretur  aut  lo 
insolens  aut  loquax.  Etenim,  ut  ait  Homerus,  *ex  eius 
Hngua  meHe  dulcior  fluebat  oratio',  quam  ad 
suavitatem  nullis  egebat  corporis  viribus.  Et  tamen 
dux  ille  Graeciae  nusquam  optat,  ut  Aiacis  similes 
habeat  decem,  sed  ut  Nestoris;  quod  si  sibi  acciderit,  i5 

32  non  dubitat,  quiu  brevi  sit  Troia  peritura.  Sed  redeo 
ad  me.  Quartum  ago  annum  et  octogesimum;  vellem 
equidem  idem  possem  gloriari,  quod  Cyrus,  sed  tamen 
hoc  queo  dicere,  non  me  quidem  iis  esse  viribus,  qui- 
bus  aut  miles  bello  Punico  aut  quaestor  eodem  bello  20 
aut  consul  in  Hispania  fuerim  aut  quadriennio  post, 
cum  tribunus  militaris  depugnavi  apud  Thermopylas 
M'.  Glabrione  consule,  sed  tamen.  ut  vos  videtis,  non 
plane  me  enervavit,  non  adfiixit  senectus,  non  curia 
vires  meas  desiderat,  non  rostra,  non  amici,  non  clien-  26 
tes,  non  hospites  Nec  enim  umquam  sum  adsensus 
veteri  illi  laudatoque  proverbio,  quod  monet  'mature 
fieri  senem,  si  diu  veHs  senex  esse.'  Ego  vero 
me  minus  diu  senem  esse  mallem  quam  esse  senem, 
ante  quam  essem.     Itaque  nemo  adhuc  convenire  me  so 

33  voluit,  cui  fuerim  occupatus.  At  minus  habeo  virium 
quam  vestrum  utervis.  Ne  vos  quidem  T.  Ponti  cen- 
turionis  vires  habetis;  num  idcirco  est  ille  praestan- 
tior?  Moderatio  modo  virium  adsit,  et  tautum,  quan- 
tum  potest  quisque,  nitatur;  ne  ille  non  magno  desiderio  38 
tenebitur  virium.  Olympiae  per  stadium  ingressus  esse 
Milo  dicitur,  cum  humeris  sustineret  bovem.     Utrum 


CAP.  9-11.     §  30—36.  143 

igitur  has  corporis  an  Pythagorae  tibi  malis  vires  in- 
genii  dari?  Denique  isto  hono  utare,  dum  adsit,  cum 
absit,  ne  requiras,  nisi  forte  adulescentes  pueritiam, 
paululum  aetate  progressi  adulescentiam  debent  requi- 
5  rere.  Cursus  est  certus  aetatis  et  una  via  naturae, 
eaque  simplex,  suaque  cuique  parti  aetatis  tempestivi- 
tas  est  data,  ut  et  infirmitas  puerorum  et  ferocitas 
iuvenum  et  gravitas  iam  constantis  aetatis  et  senec- 
tutis   maturitas  naturale   quiddam  habeat,    quod    suo 

10  tempore  percipi   debeat.     Audire  te   arbitror,    Scipio,  34 
hospes  tuus  avitus  Masinissa  quae  faciat  hodie  nona- 
ginta   natus    annos;    cum   ingressus  iter  pedibus   sit, 
in  equum  omnino  non  ascendere,  cum  autem  equo,  ex 
equo  non  descendere,  nullo  imbri,  nullo  frigore  ad- 

15  duci,  ut  capite  operto  sit,  summam  esse  in  eo  ^icci- 
tatem  corporis,  itaque  omnia  exequi  regis  officia  et 
munera.  Potest  igitur  exercitatio  et  temperantia  etiam 
in  senectute  conservare  aliquid  pristini  roboris. 

Non  sunt  in  senectute  vires.  Ne  postulantur  quidem  1 1 

20  vires  a  senectute.    Ergo  et  legibus  et  institutis  vacat        ' 
aetas  nostra  muneribus  iis,  quae  non  possunt  sine  viri- 
bus  sustineri.    Itaque  non  modo,  quod  non  possumus, 
sed  ne  quantum  possumus  quidem  cogimur.    At  multi  35 
ita  simt  inbecilli  senes,  ut  nullum  officii  aut  omnino 

25  vitae  munus  exsequi  possint.  At  id  quidem  non  pro- 
prium  senectutis  vitium  est,  sed  commune  valetudinis. 
Quam  fuit  inbecillus  P.  Africani  filius,  is  qui  te  adop- 
tavit,  quam  tenui  aut  nulla  potius  valetudine!  Quod 
ni  ita  fuisset,  alterum  illud  extitisset  lumen  civitatis; 

so  ad  paternam  enim  magnitudinem  animi  doctrina  ube- 
rior  accesserat.  Quid  mirum  igitur  in  senibus,  si  in- 
firmi  sint  aliquando,  cum  id  ne  adulescentes  quidem 
efi^ugere  possint?  Resistendum,  Laeli  et  Scipio,  se- 
nectuti  est,  eiusque  vitia  diligentia  compensanda  sunt; 

5  pugnandum  tamquam  contra  morborum  vim  sic  contra 
senectutem,  habenda  ratio  valetudinis,  utendum  exerci-  3G 
tationibus  modicis,  tantum  cibi  et  potionis  adhibendum, 


144  CATO  MAIOR  DE  SENECTUTE 

ut  reficiantur  vires,  non  opprimantur.  Nec  vero  cor- 
pori  solum  subveniendum  est,  sed  menti  atque  animo 
multo  magis;  nam  haec  quoque,  nisi  tamquam  lumini 
oleum  instilles,  extinguuntur  senectute.  Et  corpora 
quidem  exercitationum  defatigatione  ingravescunt,  animi  & 
autem  exercendo  levantur.  Nam  quos  ait  Caecilius 
^comicos  stultos  senes',  hos  significat  credulos, 
obliviosos,  dissolutos,  quae  vitia  sunt  non  senectutis, 
sed  inertis,  ignavae,  somniculosae  senectutis.  Ut  petu- 
lantia,  ut  libido  magis  est  adulescentium  quam  senum,  lo 
nec  tamen  omnium  adulescentium,  sed  non  proborum, 
sic  ista  senilis  stultitia,  quae  deliratio  appellari  solet, 

37  senum  levium  est,  non  omnium.  Quattuor  robustos 
filios,  quinque  filias,  tantam  domum,  tantas  clientelas 
Appius  regebat  et  caecus  et  senex;  intentum  enim  ani-  55 
mum  tamquam  arcum  habebat  nec  languescens  suc- 
cumbebat  senectuti;  tenebat  non  modo  auctoritatem, 
sed  etiam' imperium  in  suos,  metuebant  servi,  vere- 
bantur  liberi,  carum  omnes  habebant;  vigebat  in  illa 

38  domo   patrius   mos   et   disciplina.     Ita  enim    senectus  20 
honesta  est,   si  se  ipsa  defendit,   si  ius  suum  retinet, 
si  nemini  emancipata  est,  si  usque  ad  ultimum  spiri- 
tum   dominatur  in  suos.     Ut  enim   adulescentem,   in 
quo  est  senile  aliquid,  sic  senem,  in  quo  est  aliquid 
adulescentis,  probo;  quod  qui  sequitur,  corpore  senex  25 
esse    poterit,    animo    numquam    erit.     Septimus   mihi 
liber    Originum    est   in    manibus,    omnia    antiquitatis 
monumenta  colligo,  causarum  inlustrium,  quascumque 
defendi,  nunc  cum  maxime  conficio  orationes,  ius  augu- 
rium,  pontificium,  civile  tracto,  multum  etiam  Graecis  so 
litteris  utor  Pythagoreorumque  more  exercendae  memo- 
riae  gratia,  quid  quoque  die  dixerim,  audierim,  egerim, 
commemoro  vesperi.    Haec  sunt  exercitationes  ingenii, 
haec  curricula  mentis,  in  his  desudans  atque  elaborans 
corpons  vires  non  magno  opere  desidero.  Adsum  amicis,  35 
venio  in  sen^tum  frequens  ultroque  adfero  res  multum 
et  diu  cogitatas  easque  tueor  animi,  non  corporis  viri- 


CAP.  11,  12.     §  36—41.  145 

bus.  Quas  si  exequi  nequirem,  tamen  me  lectulus  meus 
oblectaret  ea  ipsa  cogitantem,  quae  iam  agere  non 
possem;  sed  ut  possim,  facit  acta  vita.  Semper  enim 
in  his  studiis  laboribusque  viventi  non  intellegitur 
6  quando  obrepat  senectus.  Ita  sensim  sine  sensu  aetas 
senescit  nec  subito  frangitur,   sed  diuturnitate  extin- 

g"^^^'"-    .  ...  .  io 

Sequitur  tertia  vituperatio   senectutis,    quod    eam  A 

carere  dicunt  voluptatibus.    0  praeclarum  munus  aeta- 

10  tis,  siquidem  id  aufert  a  nobis,  quod  est  in  adule- 
scentia  vitiosissimum !  Accipite  enim,  optimi  adule- 
scentes,  veterem  orationem  Arcbytae  Tarentini,  magni 
in  primis  et  praeclari  viri,  quae  mihi  tradita  est,  cum 
essem    adulescens   Tarenti   cum   Q.  Maximo.     Nullam 

15  capitaliorem  pestem  quam  voluptatem  corporis  homi- 
nibus  dicebat  a  natura  datam,  cuius  voluptatis  avidae 
libidines  temere  et  ecfrenate  ad  potiendum  incitaren- 
tur.    Hinc  patriae  proditiones,  hinc  rerum  publicarum  40 
eversiones,    hinc    cum    hostibus   clandestina  colloquia 

20  nasci,  nullum  denique  scelus,  nullum  malum  facinus 
esse,  ad  quod  suscipiendum  non  libido  voluptatis  in- 
pelleret,  stupra  vero  et  adulteria  et  omne  tale  flagi- 
tium  nullis  excitari  aliis  inlecebris  nisi  voluptatis; 
cumque  homini  sive  natura  sive  quis  deus  nihil  mente 

25  praestabilius  dedisset,  huic  divino  muneri  ac  dono  nihil 
tam  esse  inimicum  quam  voluptatem;  nec  enim  libi-  41 
dine   dominante  temperantiae  locum  esse,   neque  om- 
nino    in   voluptatis    regno    virtutem  posse  consistere. 
Quod  quo  magis  intellegi  posset,  fingere  animo  iube- 

«0  bat  tanta  incitatum  aliquem  voluptate  corporis,  quanta 
percipi  posset  maxima;  nemini  censebat  fore  dubium, 
quin  tam  diu,  dum  ita  gauderet,  nihil  agitare  mente, 
nihil  ratione,  nihil  cogitatione  consequi  posset.  Quo- 
circa  nihil  esse  tam  detestabile  tamque  pestiferum 
5  quam  voluptatem,  siquidem  ea,  cum  maior  esset  atque 
longinquior,  omne  animi  lumen  extingueret.  Haec  cum 
C.  Pontio  Samnite,  patre  eius,  a  quo  Caudino  proelio 

1  CIC.  IV  8  10 


146  CATO  MAIOR  DE  SENECTUTE 

Sp.  Postumiiis,  T.  Veturius  consules  superati  sunt, 
locutum  Arcliytam  Nearchus  Tarentinus,  liospes  noster, 
qui  in  amicitia  populi  Romani  permanserat,  se  a  maio- 
ribus  natu  accepisse  dicebat,  cum  quidem  ei  sermoni 
interiuisset  Plato  Atheniensis,  quem  Tarentum  venisse  5 

42  L.  Camillo,  Ap.  Claudio  consulibus  reperio.  Quorsus 
hoc?  Ut  intellegeretis,  si  voluptatem  aspernari  ratione 
et  sapientia  non  possemus,  magnam  habendam  esse 
senectuti  gratiam,  quae  efficeret,  ut  id  non  liberet, 
quod  nou  oporteret.  Impedit  enim  consilium  voluptas,  lo 
rationi  inimica  est,  mentis,  ut  ita  dicam,  praestringit 
'  oculos  nec  habet  ullum  cum  virtute  commercium.  In- 
vitus  feci,  ut  fortissimi  viri  T.  Flaminini  fratrem, 
L.  Flamininum,  e  senatu  eicerem  septem  annis  post, 
quam  consul  fuisset,  sed  notandam  putavi  libidinem.  '5 
Ille  enim,  cum  esset  consul  in  Gallia,  exoratus  in  con- 
vivio  a  scorto  est,  ut  securi  feriret  aliquem  eorum, 
qui  in  vinculis  essent  damnati  rei  capitalis.  Hic  Tito 
fratre  suo  censore,  qui  proximus  ante  me  fuerat, 
elapsus  est;  mihi  vero  et  Flacco  neutiquam  probari  20 
potuit  tam  flagitiosa  et  tam  perdita  libido,  quae  cum 

Ig  probro    privato    coniungeret   imperii   dedecus.     Saepe 
audivi  ex  maioribus  natu,  qui  se  porro  pueros  a  seni- 
bus    audisse    dicebant,    mirari    solitum  C.  Fabricium, 
quod,  cum  apud  regem  Pyrrhum  legatus  esset,  audisset  25 
a  Thessalo  Cinea  esse  quendam  Athenis,  qui  se   sa- 
pientem'*  profiteretur,  eumque  dicere  omnia,  quae  face- 
remus,    ad   voluptatem    esse    referenda.     Quod  ex  eo 
audientes  M'.  Curium  et  Ti.  Coruncanium  optare  soli-     ; 
tos,   ut  id  Samnitibus  ipsique  Pyrrho  persuaderetur,  30] 
quo  facilius  Arinci  possent,  cum  se  voluptatibus  dedis-    j 
sent.     Vixerat  M'.  Curius  cum    P.   Decio,    qui    quin- 
quennio  ante  eum  consulem  se  pro  re  publica  quarto 
consulatu  devoverat;   norat   eundem  Fabricius,  norat 
Coruncanius;  qui  cum  ex  sua  vita,  tum  ex  eius,  quem  a 
dico,  Deci    facto  iudicabant  esse  profecto  aliquid  na- 
tura    pulchrum    atque    praeclarum,    quod    sua   sponte 


CAP.   12—14.     §  41—46.  147 

peteretur,  quodque  spreta  et  contempta  voluptate  optu- 
mus    quisque   sequeretur.     Quorsus   igitur   tam   multa  44 
de  voluptate?     Quia  non  modo  vituperatio  nulla,  sed 
etiam  summa  laus  senectutis  est,  quod  ea  voluptates 

5  nullas  magnopere  desiderat.  Caret  epulis  extructisque 
mensis  et  frequentibus  poculis,  caret  ergo  etiam  vinu- 
lentia  et  cruditate  et  insomniis.  Sed  si  aliquid  dan- 
dum  est  voluptati,  quoniam  eius  blanditiis  non  facile 
obsistimus    (divine    enim   Plato    *escam    malorum' 

10  appellat  voluptatem ,  quod  ea  videlicet  bomines  capi- 
antur  ut  pisces),  quamquam  inmoderatis  epulis  caret 
senectus,  modicis  tamen  conviviis  delectari  potest. 
0.  Duellium  M.  f.,  qui  Poenos  classe  primus  devicerat, 
redeuntem  a  cena  senem  saepe  videbam  puer;  delecta- 

15  batur  cereo  funali  et  tibicine,  quae  sibi  nullo  exemplo 
privatus    sumpserat;    tantum    licentiae    dabat    gloria. 
Sed  quid  ego  alios?  ad  me  ipsum  iam  revertar.    Pri-  46 
mum    habui    semper    sodales.     Sodalitates   autem  me 
quaestore  constitutae  sunt  sacris  Idaeis  Magnae  Matris 

20  acceptis.  Epulabar  igitur  cum  sodalibus  omnino  mo- 
dice,  sed  erat  quidam  fervor  aetatis;  qua  progrediente 
omnia  fiunt  in  dies  mitiora.  Neque  enim  ipsorum 
conviviorum  delectationem  voluptatibus  corporis  magis 
quam  coetu  amicorum  et  sermonibus  metiebar.    Bene 

25  enim  maiores  accubitionem  epularem  amicorum,  quia 
vitae  coniunctionem  haberet,  convivium  nominaverunt, 
melius  quam  Graeci,  qui  hoc  idem  tum  compota- 
tionem,  tum  concenatiouem  vocant,  ut,  quod  in 
eo  genere  minimum  est,  id  maxime  probare  videantur. 

30  Ego  vero  propter  sermonis  delectationem  tempestivis  ^g 
quoque  conviviis  delector,  nec  cum  aequalibus  solum, 
qui  pauci  admodum   restant,    sed    cum    vestra   etiam 
aetate  atque  vobiscum,   habeoque   senectuti  magnam 
gratiam,  quae  mihi  sermonis  aviditatem  auxit,  potio- 

85  nis  et  cibi  sustulit.  Quodsi  quem  etiam  ista  delectant 
(ne  omnino  bellum  indixisse  videar  voluptati,  cuius  est 
fortasse  quidam  naturalis  modus),  non  intellego  ne  in 

10* 


148  CATO  MAIOR  DE  SENECTUTE 

istis  quidem  ipsis  voluptatibus  carere  sensu  senectu- 
tem.  Me  vero  et  magisteria  delectant  a  maioribus 
instituta  et  is  sermo,  qui  more  maiorum  a  summo 
adhibetur  in  poculo,  et  pocula,  sicut  in  Symposio 
Xenophontis  est,  minuta  atque  rorautia  et  refrigeratio  6 
aestate  et  vicissim  aut  sol  aut  ignis  hibernus;  quae 
quidem  etiam  in  Sabinis  persequi  soleo  conviviumque 
vicinorum  cotidie  compleo,  quod  ad  multam  noctem, 
quam  maxime  possumus,   vario   sermone  producimus. 

47  At  non  est  voluptatum  tanta  quasi  titillatio  in  seni-  lo 
bus.  Credo,  sed  ne  desideratio  quidem;  nihil  autem 
est  molestum,  quod  non  desideres.  Bene  Sophocles, 
eum  ex  eo  quidam  iam  adfecto  aetate  quaereret,  utere- 
turne  rebus  veneriis:  ^Di  meliora!'  inquit;  'libenter 
vero  istinc  sicut  ab  domino  agresti  ac  furioso  i5 
profugi.'  Cupidis  enim  rerum  talium  odiosum  fortasse 
et  molestum  est  carere,  satiatis  vero  et  expletis  iucun- 
dius  est  carere  quam  frui.  Quamquam  non  caret  is,  qui 
non  desiderat;  ergo  hoc  non  desiderare  dico  esse  iucun- 

48  dius.  Quodsi  istis  ipsis  voluptatibus  bona  aetas  fruitur  20 
libentius,  primum  parvulis  fruitur  rebus,  ut  diximus, 
deinde  iis,  quibus  senectus  etiamsi  non  abunde  poti- 
tur,  non  omnino  caret.  Ut  Turpione  Ambivio  magis 
delectatur,  qui  in  prima  cavea  spectat,  delectatur 
tamen  etiam,  qui  in  ultima,  sic  adulescentia  volupta-  25 
tes  propter  intuens  magis  fortasse  laetatur,  sed  de- 
lectatur  etiam  senectus  procul   eas   spectans  tantum, 

49  quantum  sat  est.  At  illa  quanti  sunt,  animum  tam- 
quam  emeritis  stipendiis  libidinis,  ambitionis,  conten- 
tionis,  inimicitiarum,  cupiditatum  omnium  secum  esse  so 
secumque,  ut  dicitur,  vivere !  Si  vero  habet  aliquod  tam- 
quam  pabulum  studii  atque  doctrinae,  nihil  est  otiosa 
senectute  iucundius.  f  Mori  videbamus  in  studio  dime- 
tiendi  paene  caeli  atque  terrae  C.  Galum,  familiarem 
patris  tui,  Scipio;  quotiens  illum  lux  noctu  aliquid  35 
describere  ingressum,  quotiens  nox  oppressit,  cum  mane 
coepisset!    quam  delectabat  eum  defectiones   solis  et 


CAP.   14,  16.     §  46—51.  149 

lunae  multo  ante  nobis  praedicere!  Quid  in  leviori-  60 
bus  studiis,  sed  tamen  acutis?  quam  gaudebat  bello 
suo  Punico  Naevius!  quam  Truculento  Plautus,  quam 
Pseudolo!  Vidi  etiam  senem  Livium;  qui  cum  sex 
5  annis  ante,  quam  ego  natus  sum,  fabulam  docuisset 
Centone  Tuditanoque  consulibus,  usque  ad  adulescen- 
tiam  meam  processit  aetate.  Quid  de  P.  Licini  Crassi 
et  pontificii  et  civilis  iuris  studio  loquar  aut  de  huius 
P.  Scipionis,  qui  his  paucis  diebus  pontifex  maximus 

10  factus  est?  Atque  eos  omnes,  quos  commemoravi, 
his  studiis  flagrantes  senes  vidimus;  M,  vero  Cethe- 
gum,  quem  recte  'Suadae  medullam'  dixit  Ennius, 
quanto  studio  exerceri  in  dicendo  videbamus  etiam 
senem!    Quae  sunt  igitur  epularum  aut  ludorum  aut 

15  scortorum  voluptates  cum  his  voluptatibus  compa- 
randae?  Atque  haec  quidem  studia  doctrinae;  quae 
quidem  prudentibus  et  bene  institutis  pariter  cum 
aetate  crescunt,  ut  honestum  illud  Solonis  sit,  quod 
ait  versiculo  quodam,  ut  ante  dixi,  senescere  se  multa 

20  in  dies  addiscentem ,  qua  voluptate  animi  nulla  certe 
potest  esse  maior. 

Venio  nunc  ad  voluptates  agricolarum,  quibus  ego  J^ 
incredibiliter  delector;  quae  nec  ulla  impediuntur  se- 
nectute  et  mihi  ad  sapientis  vitam  proxime  videntur 

25  accedere.  Habent  enim  rationem  cum  terra,  quae  num- 
quam  recusat  imperium  nec  umquam  sine  usura  reddit, 
quod  accepit,  sed  alias  minore,  plerumque  maiore  cum 
faenore.  Quamquam  me  quidem  non  fructus  modo, 
sed  etiam  ipsius  terrae  vis  ac  natura  delectat.    Quae 

80  cum  gremio  mollito  ac  subacto  sparsum  semen  ex- 
cepit,  primum  id  occaecatum  cohibet,  ex  quo  occatio, 
quae  hoc  efficit,  nominata  est,  deinde  tepefactum  va- 
pore  et  compressu  suo  difi^undit  et  elicit  herbescentem 
ex  eo   viriditatem,   quae  nixa  fibris   stirpium  sensim 

85  adulescit  culmoque  erecta  geniculato  vaginis  iam  quasi 
pubescens  includitur;  ex  quibus  cum  emersit,  fundit 
frugem  spici  ordine  structam  et  contra  avium  mino- 


150  CATO  MAIOR  DE  SENECTUTE 

62  rum  morsus  munitur  vallo  aristarum.  Quid  ego  vitium 
ortus,  satus,  incrementa  commemorem?  Satiari  delec- 
tatione  non  possum,  ut  meae  senectutis  requiem  ob- 
lectamentumque  noscatis.  Omitto  enim  vim  ipsam 
gmnium,  quae  generantur  e  terra;  quae  ex  fici  tan-  s 
tulo  grano  aut  ex  acini  vinaceo  aut  ex  ceterarum 
frugum  aut  stirpium  minutissimis  semitiibus  tantos 
truncos  ramosque  procreet.  Malleoli,  plantae,  sar- 
menta,  viviradices,  propagines  nonne  efficiunt,  ut  quem- 
vis  cum  admiratione  delectent?  Vitis  quidem,  quae  lo 
natura  caduca  est  et,  nisi  fulta  est,  fertur  ad  terram, 
eadem,  ut  se  erigat,  claviculis  suis  quasi  manibus, 
quicquid  est  nacta,  complectitur;  quam  serpentem  mul- 
tiplici  lapsu  et  erratico  ferro  amputans  coercet  ars 
agricolarum,  ne  silvescat  sarmentis  et  in  omnes  partes  15 

63  nimia  fundatur.  Itaque  ineunte  vere  in  iis,  quae  re- 
licta  sunt,  existit  tamquam  ad  articulos  sarmentorum 
ea,  quae  gemma  dicitur,  a  qua  oriens  uva  se  ostendit, 
quae  et  suco  terrae  et  calore  solis  augescens  primo 
est  peracerba  gustatu,  deinde  maturata  dulcescit  vesti-  20 
taque  pampinis  nec  modico  tepore  caret  et  nimios 
solis  defendit  ardores.  Qua  quid  potest  esse  cum 
fructu  laetius,  tum  aspectu  pulcbrius?  Cuius  quidem 
non  utilitas  me  solum,  ut  ante  dixi,  sed  etiam  cul- 
tura  et  natura  ipsa  delectat,  adminiculorum  ordines,  25 
capitum  iugatio,  religatio  et  propagatio  vitium,  sar- 
mentorum  ea,  quam  dixi,  aliorum  amputatio,  aliorum 
inmissio.  Quid  ego  irrigationes,  quid  fossiones  agri 
repastinationesque    proferam,    quibus  fit  multo   terra 

64  fecundior?  quid  de  utilitate  loquar  stercorandi?  dixi  30 
in  eo  libro,  quem  de  rebus  rusticis  scripsi;  de  qua 
doctus  Hesiodus  ne  verbum  quidem  fecit,  cum  de  cul- 
tura  agri  scriberet.  At  Homerus,  qui  multis,  ut  milii 
videtur,  ante  saeculis  fuit,  Laertam  lenientem  deside- 
rium,  quod  capiebat  e  filio,  colentem  agrum  et  eum  ss 
stercorantem  facit.  Nec  vero  segetibus  solum  et  pratis 
et  vineis  et  arbustis  res  rusticae  laetae  sunt,  sed  hortis 


CAP.  15,  16.     §  52—56.  151 

etiam  et  pomariis,  tum  pecudum  pastu,  apium  exa- 
minibus,  florum  ommum  varietate.  Nec  consitiones 
modo  delectant,  sed  etiam  insitiones,  quibus  nihil  in- 
venit  agri   cultura  soUertius.     Possum  persequi    per-  gg 

5  multa  oblectamenta  rerum  rusticarum,  sed  haec  ipsa, 
quae  dixi,  sentio  fuisse  longiora.  Ignoscetis  autem; 
nam  et  studio  rusticarum  rerum  provectus  sum,  et 
senectus  est  natura  loquacior,  ne  ab  omnibus  eam 
vitiis  videar  vindicare.     Ergo  in  bac  vita  M'.  Curius, 

10  cum  de  Samnitibus,  de  Sabinis,  de  Pyrrho  triumphas- 
set,  consumpsit  extremum  tempus  aetatis.  Cuius  qui- 
dem  ego  villam  contemplans  (abest  enim  non  longe 
a  me)  admirari  satis  non  possum  vel  hominis  ipsius 
continentiam   vel    temporum    disciplinam.     Curio    ad(56) 

15  focum    sedenti    magnum    auri   pondus   Samnites    cum 
attulissent,  repudiati   sunt;    non  enim   aurum  habere 
praeclarum    sibi  videri    dixit,    sed    eis,    qui   haberent 
aurum,   imperare.     Poteratne    tantus    animus    efficere  56 
non  iucundam   senectutem?     Sed  venio   ad  agricolas, 

20  ne  a  me  ipso  recedam.  In  agris  erant  tum  senatores, 
id  est  senes,  siquidem  aranti  L.  Quinctio  Cincinnato 
nuntiatum  est  eum  dictatorem  esse  factum;  cuius  dic- 
tatoris  iussu  magister  equitum  C.  Servilius  Ahala  Sp. 
Maelium  regnum  adpetentem  occupatum  interemit.    A 

23  villa  in  senatum  arcessebatur  et  Curius  et  ceteri  senes, 
ex  quo,  qui  eos  arcessebant,  viatores  nominati  sunt. 
Num  igitur  horum  senectus  miserabilis  fuit,  qui  se 
agri  cultione  oblectabant?  Mea  quidem  sententia  haud 
scio  an  nulla  beatior  possit  esse,  neque  solum  officio, 

30  quod  hominum  generi  universo  cultura  agrorum  est 
salutaris,  sed  et  delectatione,  de  qua  dixi,  et  saturitate 
copiaque  rerum  omnium,  quae  ad  victum  hominum, 
ad  cultum  etiam  deorum  pertinent,  ut,  quoniam  haec 
quidam    desiderant,    in    gratiam    iam    cum    voh^ptate 

»6  redeamus.  Semper  enim  boni  assiduique  domini  re- 
ferta  cella  vinaria,  olearia,  etiam  penaria  est,  villaque 
tota  locuples  est,  abundat  porco,  haedo,  agno,  gallina, 


152  CATO  MAIOR  DE  SENECTUTE 

lacte,  caseo,  melle.    lam  hortum  ipsi  agricolae  succi- 
diam  alteram  appellant.    Conditiora  facit  haec  super- 

67  vacaneis  etiam  operis  aucupium  atque  venatio.  Quid 
de  pratorum  viriditate  aut  arborum  ordinibus  aut 
vinearum  olivetorumve  specie  plura  dicam?  brevi  5 
praecidam:  Agro  bene  culto  nihil  potest  esse  nec  usu 
uberius  nec  specie  ornatius;  ad  quem  fruendum  non  modo 
non  retardat,  verum  etiam  invitat  atque  adlectat  senec- 
tus.  Ubi  enim  potest  illa  aetas  aut  calescere  vel  aprica- 
tione    melius    vel    igni    aut    vicissim    umbris    aquisve  lo 

58  refrigerari  salubrius?  Sibi  habeant  igitur  arma,  sibi 
equos,  sibi  hastas,  sibi  clavam  et  pilam,  sibi  nata- 
tiones  atque  cursus,  nobis  senibus  ex  lusionibus  mul- 
tis  talos  relinquant  et  tesseras,  id  ipsum  utrum  lube- 

^J  bit,  quoniam  sine  iis  beata  esse  senectus  potest.   Multas  is 
ad  res  perutiles  Xenophontis  libri  sunt;   quos   legite, 
quaeso,  studiose,  ut  facitis.    Quam  copiose  ab  eo  agri 
cultura   laudatur   in    eo  libro,    qui  est  de  tuenda  re 
familiari,  qui  Oeconomicus  inscribitur!     Atque  ut  in- 
tellegatis  nihil   ei  tam  regale    videri    quam    studium  20 
agri  colendi,  Socrates  in  eo  libro  loquitur  cum  Crito- 
bulo  Cyrum  minorem,  Persarum  regem,  praestantem 
ingenio  atque  imperii  gloria,  cum  Lysander  Lacedae- 
monius,  vir  summae  virtutis,  venisset  ad  eum  Sardis 
eique    dona  a    sociis    adtulisset,    et    ceteris    in   rebus  25 
comem  erga  Lysandrum  atque  humanum  fuisse  et  ei 
quendam  consaeptum  agrum  diligenter  consitum  osten- 
disse.     Cum   autem   admiraretur  Lysander  et  proceri- 
tates   arborum  et  derectos  in  quincuncem  ordines  et 
humum  subactam  atque  puram  et  suavitatem  odorum,  30 
qui  adflarentur  ex  floribus,   tum  eum   dixisse  mirari 
se  non  modo  diligentiam,   sed  etiam  sollertiam   eius, 
a  quo  essent  illa  dimensa  atque  discripta;  et  Cyrum 
respondisse:   '^Atqui  ego  ista  sum  omnia  dimen- 
sus;   mei  sunt  ordines,  mea  discriptio,  multae  35 
etiam  istarum  arborum  mea  manu  sunt  satae.* 
Tum  Lysandrum  intuentem  purpuram  eius  et  nitoiem 


CAP.  16—18      §  66—63.  153 

corporis  ornatumqi^e  Persicum  multo  auro  multisque 
gemmis  dixisse:  'Rite  vero  te,  Cyre,  beatum 
ferunt,  quoniam  virtuti  tuae  fortuna  coniuncta 
est.'  Hac  igitur  fortuna  frui  licet  senibus,  nec  aetas  60 
5  impedit,  quo  minus  et  ceterarum  rerum  et  in  primis 
agri  colendi  studia  teneamus  usque  ad  ultimum  tem- 
pus  senectutis.  M,  quidem  Valerium  Corvinum  accepi 
mus  ad  centesimum  annum  perduxisse,  cum  esset  acta 
iam  aetate  in  agris  eosque  coleret;  cuius  inter  primum 

10  et  sextum  consulatum  sex  et  quadraginta  anni  inter- 
fuerunt.  Ita,  quantum  spatium  aetatis  maiores  ad 
senectutis  initium  esse  voluerunt,  tantus  illi  cursus 
honorum  fuit;  atque  huius  extrema  aetas  hoc  beatior 
quam  media,  quod  auctoritatis  habebat  phis,  laboris 

15  minus;  apex  est  autem  senectutis  auctoritas.     Quanta  61 
fuit  in  L.  Caecilio  Metello,  quanta  in  A.  Atilio  Cala- 
tino!  in  quem  illud  elogium:  ^Hunc  unum  plurimae 
consentiunt    gentes    popuH    primarium    fuisse 
virum.'    Notum  est  carmen  incisum  in  sepulcro.    lure 

20  igitur  gravis,  cuius  de  laudibus  omnium  esset  fama 
consentiens.  Quem  virum  nuper  P.  Crassum,  pontifi- 
cem  maximum,  quem  postea  M.  Lepidum,  eodem  sacer- 
dotio  praeditum,  vidimus!  Quid  de  Paulo  aut  Afri- 
cano   loquar  aut,  ut  iam  ante,  de  Maximo?   quorum 

«5  non  in  sententia  sohim,   sed  etiam  in  nutu  residebat 
auctoritas.     Habet  senectus  honorata  praesertim  tan- 
tam  auctoritatem,  ut  ea  pluris  sit  quam  omnes  adu- 
lescentiae  voluptates.     Sed  in  omni  oratione   memen-  ^| 
tote   eam  me   senectutem  laudare,    quae  fundamentis 

so  adulescentiae  constituta  sit.  Ex  quo  efficitur,  id  quod 
ego  magno  quondam  cum  assensu  omnium  dixi,  mise- 
ram  esse  senectutem,  quae  se  oratione  defenderet. 
Non  eani  nec  rugae  repente  auctoritatem  arripere 
possunt,  sed  honeste  acta  superior  aetas  fructus  capit 

85  auctoritatis   extremos.     Haec  enim  ipsa  sunt  honora-  63 
bilia,   quae  videntur  levia  atque  communia,  salutari, 
adpeti,   decedi,  adsurgi,  deduci,  reduci,  consuli;  quae 


154  CATO  MAIOR  DE  SENECTUTE 

et  apud  nos  et  in  aliis  civitatibus,  ut  quaeque  opume 
inorata  est,  ita  diligentissime  observantur.  Lysandrum 
Lacedaemonium,  cuius  modo  feci  mentionem,  dicere 
aiunt  solitum  Lacedaemonem  esse  honestissimum  do- 
micilium  senectutis;  nusquam  enim  tantum  tribuitur  t 
aetati,  nusquam  est  senectus  honoratior.  Quin  etiam 
memoriae  proditum  est,  cum  Athenis  ludis  quidam  in 
theatrum  grandis  natu  venisset,  magno  consessu  locum 
nusquam  ei  datum  a  suis  civibus-,  cum  autem  ad  Lace- 
daemonios  accessisset,  qui  legati  cum  essent,  certo  in  lo 
loco  consederant,  consurrexisse  omnes  illi  dicuntur  et 

64  senem  sessum  recepisse.  Quibus  cum  a  cuncto  con- 
sessu  plausus  esset  multiplex  datus,  dixisse  ex  iis 
quendam  Athenienses  scire,  quae  recta  essent,  sed  fa- 
cere  nolle.  Multa  in  vestro  collegio  praeclara,  sed  is 
hoc,  de  quo  agimus,  in  primis,  quod,  ut  quisque  aetate 
antecedit,  ita  sententiae  principatum  tenet,  neque  solum 
honore  antecedentibus,  sed  iis  etiam,  qui  cum  imperio 
sunt,  maiores  natu  augures  anteponuntur.  Quae  sunt 
igitur  voluptates  corporis  cum  auctoritatis  praemiis  20 
comparandae?  quibus  qui  splendide  usi  sunt,  ii  mihi 
videntur  fabulam  aetatis  peregisse  nec  tamquam  in- 
exercitati  histriones  in  extremo  actu  corruisse. 

S5         At  sunt  morosi  et   anxii  et  iracundi   et  difficilos 
senes.     Si  quaerimus,  etiam   avari;   sed  haec  morum  25 
vitia  sunt,  non  senectutis.    Ac  morositas  tamen  et  ea 
vitia,  quae  dixi,  habent  aliquid  excusationis  non  illius 
quidem  iustae,  sed  quae  probari  posse  videatur;  con- 
tenini  se  putant,  despici,  inludi;   praeterea  in  fragili 
corpore  odiosa  omnis  offensio  est.    Quae  tamen  omnia  3c 
dulciora  fiunt  et  moribus  bonis  et  artibus,  idque  cum 
in  vita,  tum  in  scaena  intellegi  potest  ex  iis  fratribus, 
qui  in  Adelphis   sunt.     Quanta  in   altero    diritas,   in 
altero  comitas!    Sic  se  res  habet:  ut  enim  non  omne 
vinum,  sic  non  omnis  natura  vetustate  coacescit.    Se-  35 
veritatem   in    senectute    probo,    sed    eam,    sicut    alia, 

66  modicam,  acerbitatem  nullo  modo.    Avaritia  vero  se- 


CAP.   18,  19.     §  63-69.  155 

nilis  quid  sibi  velit,  non  intellego;  potest  enim  quic- 
quam  esse  absurdius  quam,  quo  viae  minus  restet,  eo 
plus  viatici  quaerere? 

Quarta  restat  causa,   quae   maxime   angere   atque  19 

5  sollicitam  liabere  nostram  aetatem  videtur,  adpropin- 
quatio  mortis,  quae  certe  a  senectute  non  potest  esse 
longe.  0  miserum  senem,  qui  mortem  contemnendam 
esse  in  tam  longa  aetate  non  viderit!  quae  aut  plane 
neglegenda  est,  si  omnino  extinguit  animum,  aut  etiam 

10  optanda,  si  aliquo  eum  deducit,  ubi  sit  futurus  aeter- 
nus;    atqui  tertium  certe  niliil   inveniri   potest;    quid  67 
igitur    timeam,    si    aut   non  miser  post  mortem   aut 
beatus  etiam  futurus  sum?    Quamquam  quis  est  tam 
stultus,  quamvis  sit  adulescens,  cui  sit  exploratum  se 

15  ad  vesperum  esse  victurum?  Quin  etiam  aetas  illa 
multo  plures  quam  nostra  casus  mortis  habet;  facilius 
in  morbos  incidunt  adulescentes,  gravius  aegrotant, 
tristius  curantur.  Itaque  pauci  veniunt  ad  senectutem; 
quod   ni  ita  accideret,    melius    et    prudentius    vivere- 

80  tur.  Mens  enim  et  ratio  et  consilium  in  senibus  est; 
qui  si  nulli  fuissent,  nullae  omnino  civitates  fuissent. 
Sed  redeo  ad  mortem  inpendentem.  Quod  est  istud 
crimen  senectutis,  cum  id  ei  videatis  cum  adulescentia 
esse  commuue?     Sensi  ego  in  optimo  filio,  tu  in  ex-  68 

85  pectatis  ad  amplissimam  dignitatem  fratribus,  Scipio, 
mortem  omni  aetati  esse  communem.  At  sperat  adu- 
lescens  diu  se  victurum,  quod  sperare  idem  senex  non 
potest.  Insipienter  sperat.  Quid  enim  stultius  quam 
incerta  pro  certis  babere,  falsa  pro  veris?     At  senex 

80  ne    quod    speret    quidem   habet.     At   est    eo    meliore 
condicione  quam  adulescens,  quod  id,  quod  ille  sperat, 
hic  consecutus  est;  ille  vult  diu  vivere,  hic  diu  vixit. 
Quamquam,    o   di  boni!    quid  est  in  hominis  natura  69 
diu?     Da  enim  summum  tempus,  expectemus  Tartes- 

85  siorum  regis  aetatem  (fuit  enim,  ut  scriptum  video, 
Arganthonius  quidam  Gadibus,  qui  octoginta  regna- 
vit    annos,    centum    viginti    vixit)    —    sed    mihi   ne 


156  CATO  MAIOR  DE  SENECTUTE 

diuturnum  quidem  quicquam  videtur,  in  quo  est  ali- 
quid  extremum.  Cum  enim  id  advenit,  tum  illud,  quod 
praeteriit,  effluxit;  tantum  remanet,  quod  virtute  et 
recte  factis  consecutus  sis;  horae  quidem  cedunt  et 
dies  et  menses  et  anni,  nec  praeteritum  tempus  um-  5 
quam  revertitur,  nec,  quid  sequatur,  sciri  potest;  quod 
cuique  temporis   ad  vivendum    datur,    eo    debet    esse 

70  contentus.  Neque  enim  histrioni,  ut  placeat,  per- 
agenda  fabula  est,  modo,  in  quocumque  fuerit  actu, 
probetur,  neque  sapienti  usque  ad  Tlaudite'  venien-  lo 
dum  est.  Breve  enim  tempus  aetatis  satis  longum 
est  ad  bene  honesteque  vivendum;  sin  processerit  lon- 
gius,  non  magis  dolendum  est,  quam  agricolae  dolent 
praeterita  verni  temporis  suavitate  aestatem  autum- 
numque  venisse.  Ver  enim  tamquam  adulescentiam  i5 
significat  ostenditque  fructus  futuros,  reliqua  autem 
tempora   demetendis  fructibus   et  percipiendis  accom- 

71  modata  sunt.    Fructus  autem  senectutis  est,  ut  saepe 
dixi,  ante  partorum  bonorum  memoria  et  copia.    Omnia 
autem,   quae   secundum  naturam  fiunt,   sunt  habenda  -'o 
in  bonis.     Quid   est    autem    tam    secundum    naturam 
quam  senibus  emori?  quod  idem  contingit  adulescenti- 
bus  adversante  et  repugnante  natura.     Itaque  adule- 
scentes  mihi  mori  sic  videntur,   ut  cum  aquae  multi- 
tudine  flammae  vis  opprimitur,   senes   autem   sic,  ut  25 
cum   sua  sponte  nulla  adhibita  vi  consumptus  ignis 
extinguitur;    et    quasi    poma    ex    arboribus,    cruda   si 
sunt,  vix  evelluntur,  si  matura  et  cocta,  decidimt,  sic 
vitam    adulescentibus    vis    aufert,    senibus    maturitas; 
quae  quidem  mihi  tam  iucunda  est,  ut,    quo  propius  3o 
ad  mortem  accedam,   quasi  terram   videre  videar  ali- 
quandoque  in  portum  ex  longa  navigatione  esse  ven- 

;^Pturus.     Senectutis  autem  nullus   est  certus   terminus, 
recteque  in  ea  vivitur,  quoad  munus  officii  exsequi  et 
tueri  possit  [mortemque  contemnere] ;   ex  quo  fit,  ut  ss 
animosior  etiam  senectus  sit  quam  adulescentia  et  for- 
tior.    Hoc  illud  est,  quod  Pisistrato  tyranno  a  Solone 


CAP.  19,  20.     §  69-76.  157 

responsum  est,  cum  illi  quaerenti,  qua  tandem  re 
fretus  sibi  tam  audaciter  obsisteret,  respondisse  dici- 
tur:  'Senectute.'  Sed  vivendi  est  finis  optimus,  cum 
integra  mente  certisque  sensibus  opus  ipsa  suum  eadem, 

5  quae  coagmentavit,  natura  dissolvit.  Ut  navem,  ut 
aedificium  idem  destruit  facillime,  qui  construxit,  sic 
hominem  eadem  optime,  quae  conglutinavit,  natura 
dissolvit.  lam  omnis  conglutinatio  recens  aegre,  in- 
veterata  facile  divellitur.    Ita  fit,  ut  illud  breve  vitae 

»0  reliquum  nec  avide  adpetendum  senibus  nec  sine  causa 
deserendum    sit;    vetatque   Pythagoras    iniussu   impe-  73 
ratoris,   id  est  dei,  de  praesidio  et  statione  vitae  de- 
cedere.    Solonis  quidem  sapientis  est  elogium,  quo  se 
negat  velle  suam  mortem  dolore  amicorum  et  lamen- 

15  tis  vacare.    Volt,  credo,  se  esse  carum  suis;  sed  baud 
scio  an  melius  Ennius: 

Nemo    me    lacrumis    decoret    neque    funera 

fletu 
Faxit. 
Non  censet  lugendam  esse  mortem,  quam  inmortalitas 

80  consequatur.   lam  sensus  moriendi  aliquis  esse  potest,  74 
isque  ad  exiguum  tempus,  praesertim  seni,  post  mor- 
tem  quidem  sensus  aut  optandus  aut  nullus  est.    Sed 
hoc  meditatum  ab    adulescentia  debet   esse,    mortem 
ut  neglegamus,  sine  qua  meditatione  tranquillo  animo 

«5  esse  nemo  potest.     Moriendum  enim  certe  est,   et  in- 
certum  an  hoc  ipso  die.    Mortem  igitur  omnibus  horis 
inpendentem  timens  qui  poterit  animo  consistere?    De  (76) 
qua  non  ita  longa  disputatione  opus  esse  videtur,  cum 
recorder  non  L.  Brutum,   qui  in  liberanda  patria  est 

80  interfectus,  non  duos  Decios,  qui  ad  voluntariam  mor-  75 
tem    cursum   equorum  incitaverunt,    non  M.  Atilium, 
qui  ad  supplicium  est  profectus,  ut  fidem  hosti  datam 
conservaret,  non  duos  Scipiones,  qui  iter  Poenis  vel 
corporibus  suis  obstruere  voluerunt,  uon  avum  tuum  L 

85  Paulum,    qui    morte  luit  collegae  in  Cannensi  igno* 
minia  temeritatem,  non  M.  Marcellum,  cuius  interitum 


158  CATO  MAIOR  DE  SEKECTUTE 

ne  crudelissimus  quidem  hostis  honore  sepulturae  ca- 
rere  passus  est,  sed  legiones  nostras,  quod  scripsi  in 
Originibus,  in  eum  locum  saepe  profectas  alacri 
animo  et  erecto,  unde  se  redituras  numquam  arbitra- 
rentur.  Quod  igitur  adulescentes,  et  ii  quidem  non  s 
solum  indocti,  sed  etiam  rustici,  contemnunt,  id  docti 

76  senes  extimescent?  Omnino,  ut  mihi  quidem  videtur, 
studiorum  omnium  satietas  vitae  facit  satietatem.  Sunt 
pueritiae  studia  certa;  num  igitur  ea  desiderant  adu- 
lescentes?  sunt  ineuntis  adulescentiae;  num  ea  con-  lo 
stans  iam  requirit  aetas,  quae  media  dicitur?  sunt 
etiam  eius  aetatis;  ne  ea  quidem  quaeruntur  in  se- 
nectute;  sunt  extrema  quaedam  studia  senectutis;  ergo, 
ut  superiorum  aetatum   studia  occidunt,  sic  occidunt 

„.  etiam  senectutis ;  quod  cum  evenit,  satietas  vitae  tem-  is 

rjrj  pus  maturum  mortis  adfert.  Non  enim  video,  cur, 
quid  ipse  sentiam  de  morte,  non  audeam  vobis  dicere, 
quod  eo  cernere  mihi  melius  videor,  quo  ab  ea  pro- 
pius  absum.  Ego  vestros  patres,  P.  Scipio,  tuque, 
C.  Laeli,  viros  clarissimos  mihique  amicissimos,  vivere  20 
arbitror,  et  eam  quidem  vitam,  quae  est  sola  vita 
nominanda.  Nam,  dum  sumus  inclusi  in  his  compa- 
gibus  corporis,  munere  quodam  necessitatis  et  gravi 
opere  perfungimur;  est  enim  animus  caelestis  ex  al- 
tissimo  domicilio  depressus  et  quasi  demersus  in  ter-  25 
ram,  locum  divinae  naturae  aeternitatique  contrarium. 
Sed  credo  deos  inmortales  sparsisse  animos  in  corpora 
humana,  ut  essent,  qui  terras  tuerentur,  quique  cae- 
lestium  ordinem  contemplantes  imitarentur  eum  vitae 
modo  atque  constantia.  Nec  me  solum  ratio  ac  dis-  30 
putatio  impulit,  ut  ita  crederem,  sed  nobilitas  etiam 

78  summorum  philosopborum  et  auctoritas.  Audiebam 
Pythagoram  Pythagoreosque,  incolas  paene  nostros, 
qui  essent  Italici  philosophi  quondam  nominati,  num- 
quam  dubitasse,  quin  ex  universa  mente  divina  deli-  35 
batcs  animos  haberemus.  Demonstrabantur  mihi  prae- 
terea,  quae  Socrates  supremo  vitae  die  de  inmortalitate 


CAP.  20—22     §  75—80.  159 

animorum  disseruisset,  is  qui  esset  omnium  sapien- 
tissimus  oraculo  Apollinis  iudicatus.  Quid  multa?  sic 
persuasi  milii,  sic  sentio,  cum  tanta  celeritas  animo- 
rum  sit,   tanta  memoria  praeteritorum  futurorumque 

6  prudentia,  tot  artes,  tantae  scientiae,  tot  inventa,  non 
posse  eam  naturam,  quae  res  eas  contineat,  esse  mor- 
talem,  cumque  semper  agitetur  animus  nec  principium 
motus  habeat,  quia  se  ipse  moveat,  ne  finem  quidem 
habiturum  esse  motus,  quia  numquam  se  ipse  sit  re- 

10  licturus,  et,  cum  simplex  animi  esset  natura  neque 
haberet  in  se  quicquam  admixtum  dispar  sui  atque 
dissimile,  non  posse  eum  dividi;  quod  si  non  posset, 
non  posse  interire;  magnoque  esse  argumento  homines 
scire  pleraque  ante,   quam  nati  sint,  quod  iam  pueri, 

15  cum  artes  difficiles  discant,  ita  celeriter  res  innumera- 
biles  arripiant,  ut   eas  non  tum  primum  accipere  vi- 
deantur,  sed  reminisci  et  recordari.   Haec  Platonis  fere. 
Apud  Xenophontem  autem  moriens  Cyrus  maior  haec  ^^ 
dicit:    'Nolite  arbitrari,  o  mihi  carissimi  filii, 

io  me,  cum  a  vobis  discessero,  nusquam  aut  nul- 
lum  fore.  Nec  enim,  dum  eram  vobiscum,  ani- 
mum  meum  videbatis,  sed  eum  esse  in  hoc 
corpore  ex  iis  rebus,  quas  gerebam,  intellege- 
batis.     Eundem  igitur  esse   creditote,   etiamsi 

25nullum  videbitis.     Nec  vero  clarorum  virorum  80 
post    mortem    honores    permanerent,    si    nihil 
eorum  ipsorum  animi  efficerent,    quo   diutius 
memoriam  sui  teneremus.     Mihi  quidem  num- 
quam    persuaderi   potuit  animos,    dum  in  cor- 

soporibus  essent  mortalibus,  vivere,  cum  exces- 
sissent  ex  eis,  emori,  nec  vero  tum  animum 
esse  insipientem,  cum  ex  insipienti  corpore 
evasisset,  sed  cum  omni  admixtione  corporis 
liberatus  purus  et  integer  esse  coepisset,  tum 

85  esse  sapientem.  Atque  etiam  cum  hominis  na- 
tura  morte  dissolvitur,  ceterarum  rerum  per- 
spicuum  est  quo  quaeque  discedat;  abeunt  enim 


160  CATO  MAIOR  DE  SENECTUTE 

illuc  omnia,  unde  orta  sunt,  animus  autem  so- 
lus,  nec  cum   adest  nec  cum  discedit,   apparet. 

81  lam  vero  videtis  niliil  esse  morti  tam  simile 
quam  somnum.  Atqui  dormientium  animi  ma- 
xime  declarant  divinitatem  suam;  multa  enim,  6 
cum  remissi  et  liberi  sunt,  futura  prospiciunt. 
Ex  quo  intellegitur,  quales  futuri  sint,  cum 
se  plane  corporis  vinculis  relaxaverint.  Quare, 
si  haec  ita  sunt,  sic  me  colitote',  inquit,  'ut 
deum;  sin  una  est  interiturus  animus  cum  cor-  ic 
pore,  vos  tamen  deos  verentes,  qui  hanc  om- 
nem  pulchritudinem  tuentur  et  regunt,  memo- 
riam  nostri  pie  inviolateque  servabitis.'    Cyrus 

no  quidem  haec  moriens;  nos,  si  placet,  nostra  videamus. 

g2  Nemo  umquam  mihi,  Scipio,  persuadebit  aut  patrem  is 
tuum  Paulum  aut  duos  avos,  Paulum  et  Africanum, 
aut  Africani  patrem  aut  patruum  aut  multos  praestan- 
tes  viros,  quos  enumerare  non  est  necesse,  tanta  esse 
conatos,  quae  ad  posteritatis  memoriam  pertinerent, 
nisi  animo  cernerent  posteritatem  ad  se  ipsos  perti-  -'o 
nere.  An  censes,  ut  de  me  ipse  aliquid  more  senum 
glorier,  me  tantos  labores  diurnos  nocturnosque  domi 
militiaeque  suscepturum  fuisse,  si  isdem  finibus  glo- 
riam  meam,  quibus  vitam,  essem  terminaturus?  Nonne 
melius  multo  fuisset  otiosam  aetatem  et  quietam  sine  25 
uUo  aut  labore  aut  contentione  traducere?  Sed  nescio 
quo  modo  animus  erigens  se  posteritatem  ita  semper 
prospieiebat,  quasi,  cum  excessisset  e  vita,  tum  deni- 
que  victurus  esset.  Quod  quidem  ni  ita  se  haberet, 
ui  animi  inmortales  essent,  haud  optimi  cuiusque  animus  3o 

83  maxime  ad  inmortalitatem  et  gloriam  niteretur.  Quid? 
quod  sapientissimus  quisque  aequissimo  animo  mori- 
tur,  stultissimus  iuiquissimo,  nonne  vobis  videtur  is 
animus,  qui  plus  cernat  et  longius,  videre  se  ad  me- 
liora  proficisci,  ille  autem,  cuius  obtusior  sit  acies,  35 
non  videre?  Equidem  efiFeror  studio  patres  vestros, 
quos  colui  et  dilexi,   videndi,   neque  vero  eos  solos 


CAP.  22,  28.     §  80—85.  161 

convenire  aveo,  quos  ipse  cognovi,  sed  illos  etiam,  de 
quibus  audivi  et  legi  et  ipse  conscripsi.  Quo  quidem 
me  proficiscentem  haud  sane  quis  facile  retraxerit  nec 
tamquam  Peliam  recoxerit.  Et  si  quis  deus  mihi  lar- 
6  giatur,  ut  ex  hac  aetate  repuerascam  et  in  cunis  va- 
giam,  valde  recusem  nec  vero  velim  quasi  decurso 
spatio  ad  carceres  a  calce  revocari,  Quid  habet  eiiim  84 
vita  commodi?  quid  non  potius  laboris?  Sed  habeat 
sane,    habet  certe  tamen  aut   satietatem  aut  modiim. 

10  Non  lubet  enim  mihi  deplorare  vitam,  quod  multi,  et 
ii  docti,  saepe  fecerunt,  neque  me  vixisse  paenitet, 
quoniam  ita  vixi,  ut  non  frustra  me  natum  existumem, 
et  ex  vita  ita  discedo  tamquam  ex  hospitio,  non  tam- 
quam  e  domo.    Commorandi  enim  natura  devorsorium 

15  nobis,  non  habitandi  dedit.  0  praeclarum  diem,  cum 
in  illud  divinum  animorum  concilium  coetumque  pro- 
ficiscar  cumque  ex  hac  turba  et  conluvione  discedam! 
Proficiscar  enim  non  ad  eos  solum  viros,  de  quibus 
ante  dixi,  verum  etiam  ad  Catonem  meum,  quo  nemo 

jo  vir  melior  natus  est,  nemo  pietate  praestantior;  cuius 
a  me  corpus  est  crematum,  quod  contra  decuit,  ab 
illo  meum,  animus  vero  non  me  deserens,  sed  re- 
spectaus  in  ea  profecto  loca  discessit,  quo  mihi  ipsi 
cernebat  esse  veniendum.     Quem    ego    meum    casum 

ib  fortiter  ferre  visus  sum,  non  quo  aequo  animo  ferrem, 
sed  me  ipse  consolabar   existumans  non   longinquum 
inter    nos     digressum    et    discessum    fore.     His    mihi  85 
rebus,  Scipio,  (id  enim  te  cum  Laelio  admirari  solere 
dixisti)  levis  est  senectus,  nec  solum  non  molesta,  sed 

so  etiam  iucunda.  Quodsi  in  hoc  erro,  qui  animos  ho- 
minum  inmortales  esse  credam,  libenter  erro  nee 
mihi  hunc  errorem,  quo  delector,  dum  vivo,  extorqueri 
volo;  sin  mortuus,  ut  quidam  minuti  philosoplii  cen- 
sent,  nihil  sentiam,  non  vereor,  ne  hunc  errorem  meum 
'|i5  philosophi  mortui  irrideant.  Quodsi  non  sumus  in- 
mortales  futuri,  tamen  extingui  homini  suo  tempore 
optabile    est.     Nam  habet  natura  ut  aliarum  omnium 

CIC.  IV.  3  11 


162  LAELroS  DE  AMICITIA 

rerum,  sic  vivendi  modum.  Senectus  autem  aetatis 
est  peractio  tamquam  fabulae,  cuius  defectionem  fu- 
gere  debemus,  praesertim  adiuncta  satietate. 

Haec  habui,  de  senectute   quae  dicerem-,  ad  quam 
atinam  perveniatis!    ut  ea,    quae   ex  me   audistis,   re  5 
experti  probare  possitis. 


M.  TULLI  CICERONIS 
LAELIUS  DE  AMICITIA  LIBER 

AD  T.  POMPONIUM  ATTICUM. 


ARGUMENTUM. 

Cum  inter  P.  Scipionem  Africanum  et  C.  Laelium  summam 
semper  amicitiam  fuisse  constaret,  Ciceroni,  cum  vellet  aliquid 
de  amicitia  conscribere,  Laeli  persona  idonea  visa  est,  quem 
induceret  de  amicitia  disputantem  cum  utroque  genero,  C. 
Fannio  et  Q.  Mucio  Scaevola.  Hoc  igitur  sermone,  quem  Ci- 
cero  paucis  diebus  post  mortem  Africani  anno  p.  u.  c.  625, 
ante  Chx.  nat.  anno  129,  habitum  fingit,  praemisso  prooemio 
Laelius  docet,  quid  sit  amicitia,  quibua  de  causis  amici  quae- 
rantur,  quibus  causis  amicitia  contrahatur,  deinde  inter  quos 
amicitia  esse  possit,  quae  sit  amicitiae  lex,  quae  officia,  qui- 
bus  denique  modis  perpetuo  conservetur. 

Scripsit  autem  Cicero  hunc  libellum  post  Catonem  Maio- 
rem  (v.  huius  libri  cap.  1  §  4)  anno  fere  p.  u.  c.  710,  ante 
quam  libros  de  officiis  conscripsit  (vide  lib.  II  cap.  9  §  31). 


J  Q.  Mucius  augur  multa  narrare  de  C.  Laelio  so- 
cero  suo  memoriter  et  iucunde  solebat  nec  dubitare 
illum  in  omni  sermone  appellare  sapientem;  ego  autem 
a  patre  ita  eram  deductus  ad  Scaevolam  sumpta  virili  i» 
toga,  ut,  quoad  possem  et  liceret,  a  senis  latere  num- 
quam  discederem;  itaque  multa  ab  eo  prudenter  dis- 


CAP.  1     §  1—4.  163 

putata,  multa  etiam  breviter  et  commode  dicta  me- 
moriae  mandabam  fierique  studebam  eius  prudentia 
doctior.  Quo  mortuo  me  ad  pontificem  Scaevolam 
contuli,    quem   unum    nostrae    civitatis   et  ingenio  et 

5  iustitia  praestantissimum  audeo  dicere.  Sed  de  boc 
alias;  nunc  redeo  ad  augurem. 

Cum  saepe  multa,  tum  memini  domi  in  hemicyclio  2 
sedentem,  ut  solebat,  cum  et  ego  essem  una  et  pauci 
admodum  familiares,  in  eum  sermonem  illum  incidere, 

10  qui  tum  forte  multis  erat  in  ore.  Meministi  enim 
profecto,  Attice,  et  eo  magis,  quod  P.  Sulpicio  ute- 
bare  multum,  cum  is  tribunus  pl.  capitali  odio  a 
Q.  Pompeio,  qui  tum  erat  consul,  dissideret,  quocum 
coniunctissime   et  amantissime   vixerat,    quanta  esset 

15  hominimi  vel  admiratio  vel  querella.    Itaque  tum  Scae-  3 
vola  cum  in  eam  ipsam  mentionem  incidisset,  exposuit 
nobis   sermonem  Laeli    de    amicitia  habitum    ab  illo 
secum    et    cum   altero   genero,   C.  Fannio  Marci  filio, 
paucis  diebus  post  mortem  Africani.   Eius  disputatio- 

80  nis  sententias  memoriae  mandavi,  quas  hoc  libro  ex- 
posui  arbitratu  meo;  quasi  enim  ipsos  induxi  loquen- 
tes,  ne  ^inquam*  et  'inquit'  saepius  interponeretur, 
atque  ut  tamquam  a  praesentibus  coram  haberi  sermo 
videretur. 

»5        Cum   enim  saepe  mecum  ageres,    ut    de  amicitia  4 

scriberem  aliquid,  digna  mihi  res  cum  omnium  cogni- 

tione,  tum  nostra  familiaritate   visa  est.     Itaque  feci 

non  invitus,  ut  prodessem  multis  rogatu  tuo.    Sed  ut 

in   Catone  Maiore,    qui  est  scriptus  ad  te  de  senec- 

80  tute,  Catonem  induxi  senem  disputantem,  quia  nulla 
videbatur  aptior  persona,  quae  de  illa  aetate  loquere- 
tur,  quam  eius,  qui  et  diutissime  senex  fuisset  et  in 
ipsa  senectute  praeter  ceteros  floruisset,  sic,  cum  ac- 
cepissemus  a  patribus  maxime  memorabilem  C.  Laeli 

|55  et  P.  Scipionis  familiaritatem  fuisse,  idonea  mihi 
Laeli  persona  visa  est,  quae  de  amicitia  ea  ipsa  dis- 
sereret,    quae   disputata   ab  eo  meminisset  Scaevola. 

11* 


164  LAELIUS  DE  AMICITIA 

Genus  autem  hoc  sermonuiii  positum  in  homiaum  ve- 
terum  auctoritate,  et  eorum  inlustrium,  plus  nescio 
quo  pacto  videtur  liabere  gravitatis;  itaque  ipse  mea 
legens   sic    adficior   interdum,    ut  Catonem,    non    me 

5  loqui  existimem.  Sed  ut  tum  ad  senem  senex  de  se-  & 
nectute,  sic  hoc  libro  ad  amicum  amicissimus  scripsi 
de  amicitia.  Tum  est  Cato  locutus,  quo  erat  nemo 
fere  senior  temporibus  illis,  nemo  prudentior;  nunc 
Laelius  et  sapiens  (sic  enim  est  habitus)  et  amicitiae 
gloria  excellens  de  amicitia  loquetur.  Tu  velim  a  me  lo 
animum  parumper  avertas,  Laelium  loqui  ipsum  putes. 
C.  Fannius  et  Q.  Mucius  ad  socerum  veniunt  post 
mortem  Africani;  ab  his  sermo  oritur,  respondet  Lae- 
lius,  cuius  tota  disputatio  est  de  amicitia,  quam  le- 
gens  te  ipse  cognosces.  15 

g  Fannius.  Sunt  ista,  Laeii;  nec  enim  melior  vir 
fuit  Africano  quisquam  nec  clarior.  Sed  existimare 
debes  omnium  oculos  in  te  esse  coniectos  unum;  te 
sapientem  et  appellant  et  existimant.  Tribuebatur  hoc 
modo  M.  Catoni,  scimus  L.  Acilium  apud  patres  no-  20 
stros  appellatum  esse  sapientem,  sed  uterque  alio  quo- 
dam  modo,  Acilius,  quia  prudens  esse  in  iure  civili 
putabatur,  Cato,  quia  multarum  rerum  usum  habebat; 
multa  eius  et  in  senatu  et  in  foro  vel  provisa  pru- 
denter  vel  acta  constanter  vel  responsa  acute  fere-  26 
bantur;  propterea  quasi  cognomen  iam  habebat  in 
(7)  senectute  sapientis.  Te  autera  alio  quodam  modo  non 
solum  natura  et  moribus,  verum  etiam  studio  et  doc- 
trina  esse  sapientem,  nec  sicut  vulgus,  sed  ut  eruditi 
solent  appellare  sapientem,  qualem  in  reliqua  Graecia  30 

7  neminem  (nam  qui  septem  appellantur,  eos,  qui  ista 
subtilius  quaerunt,  in  numero  sapientium  non  habent), 
Athenis  unum  accepimus,  et  eum  quidem  etiam  Apol- 
linis  oraculo  sapientissimum  iudicatum;  hanc  esse  in 
te  sapientiam  existumant,  ut  omnia  tua  in  te  posita  35 
esse  ducas  humanosque  casus  virtute  inferiores  putes. 
Itaque  ex  me  quaerunt,  credo  ex  hoc  item  Scaevolap 


CAP.  1-3.     §  4-10.  165 

qaonam  pacto  mortem  Africani  feras,  eoque  magis, 
quod  proximis  Nonis  cum  in  hortos  D.  Bruti  auguris 
commentandi  causa,  ut  adsolet,  venissemus,  tu  non 
adfuisti,  qui  diligentissime  semper  illum  diem  et  illud 
R  munus  solitus  esses  obire. 

ScAEVOLA.    Quaerunt    quidem,   C.  Laeli,  multi,    ut  8 
est  a  Fannio  dictum,  sed  ego  id  respondeo,  quod  ani- 
mum  adverti,  te  dolorem,  quem  acceperis  cum  summi 
viri,  tum  amicissumi  morte,   ferre   moderate  nec  po- 

10  tuisse  non  commoveri  nec  fuisse  id  humanitatis  tuae; 

quod  autem  Nonis  in  conlegio  nostro   non   adfuisses, 

valitudinem  respondeo  causam,  non  maestitiam  fuisse. 

Laelivs.    Recte  tu  quidem,  Scaevola,  et  vere;  nec 

enim  ab  isto  officio,  quod  semper  usurpavi,  cum  va- 

15  lerem,   abduci  incommodo  meo   debui,   nec  ullo   casu 
arbitror    hoc   constanti  homini    posse    contingere,    ut 
ulla  intermissio  fiat   officii.     Tu  autem,  Fanni,   quod  9 
mihi  tantum  tribui  dicis,  quantum  ego  nec  adgnosco 
nec  postulo,    facis   amice;    sed,    ut  mihi  videris,    non 

20  recte  iudicas  de  Catone;  aut  enim  nemo,  quod  quidem 
magis  credo,  aut,  si  quisquam,  ille  sapiens  fuit.  Quo 
modo,  ut  alia  omittam,  mortem  filii  tulit!  memineram 
Paulum,  videram  Galum,  sed  hi  in  pueris,  Cato  in 
perfecto  et  spectato  viro.    Quam  ob  rem  cave  Catoni  lo 

25  anteponas  ne  istum  quidem  ipsum,  quem  Apollo,  ut 
ais,  sapientissimum  iudicavit;  huius  enim  facta,  illius 
dicta  laudantur.  De  me  autem,  ut  iam  cum  utroque 
loquar,  sic  habetote: 

Ego  si  Scipionis  desiderio  me  moveri  negem,  quam  3 

3c  id  recte  faciam,  viderint  sapientes;  sed  certe  mentiar. 
Moveor  enim  tali  amico  orbatus,  qualis,  ut  arbitror, 
nemo  umquam  erit,  ut  confirmare  possur:..  nemo  certe 
fuit;  sed  non  egeo  medicina,  me  ipse  consolor,  et 
maxime  illo  solacio,   quod  eo  errore  careo,   quo  ami- 

ss  corum  decessu  plerique  angi  solent.  Nihil  mali  acci- 
disse  Scipioni  puto,  mihi  accidit,  si  quid  accidit;  suis 
autem  incommodis  graviter  angi  non  amicum,  sed  se 


166  LAELIUS  DE  AMICITTA 

11  ipsum  amantis  est.  Cum  illo  vero  quis  neget  actum 
esse  praeclare?  Nisi  enim,  quod  ille  minime  putabat, 
inmortalitatem  optare  vellet,  quid  non  adeptus  est, 
quod  homini  fas  esset  optare?  qui  summam  spem 
civium,  quam  de  eo  iam  puero  habuerant,  continuo  5 
adulescens  incredibili  virtute  superavit,  qui  consulatum 
petivit  numquam,  factus  consul  est  bis,  primum  ante 
tempus,  iterum  sibi  suo  tempore,  rei  publicae  paene 
sero,  qui  duabus  urbibus  eversis  inimicissimis  huic 
imperio  non  modo  praesentia,  verum  etiam  futura  bella  lo 
deievit.  Quid  dicam  de  moribus  facillimis,  de  pietate 
in  matrem,  liberalitate  in  sorores,  bonitate  in  suos, 
iustitia  in  omnes?  nota  sunt  vobis.  Quam  autem  ci- 
vitati  carus  fuerit,  maerore  funeris  indicatum  est.  Quid 
igitur  hunc  paucorum  annorum  accessio  iuvare  po-  if 
tuisset?  Senectus  enim  quamvis  non  sit  gravis,  ut 
memini  Catonem  anno  ante,  quam  est  mortuus,  mecum 
et  cum  Scipione  disserere,  tamen  aufert  eam  viridita- 

12  tem,  in  qua  etiam  nunc  erat  Scipio.  Quam  ob  rem 
vita  quidem  talis  fuit  vel  fortuna  vel  gloria,  ut  nihil  20 
posset  accedere,  moriendi  autem  sensum  celeritas  ab- 
stulit;  quo  de  genere  mortis  difficile  dictu  est,  quid 
homines  suspicentur,  videtis;  hoc  vere  tamen  lieet 
dicere,  P.  Scipioni  ex  multis  diebus,  quos  in  vita  ce- 
leberrimos  laetissimosque  viderit,  illum  diem  claris-  25 
simum  fuisse,  quom  senatu  dimisso  domum  reductus 
ad  vesperum  est  a  patribus  conscriptis,  populo  Ro- 
mano,  sociis  et  Latinis,  pridie  quam  excessit  e  vita, 
ut  ex  tam  alto  dignitatis   gradu  ad  superos  videatur 

-  deos  potius  quam  ad  inferos  pervenisse.  so 

13  Neque  enim  adsentior  iis,  qui  haec  nuper  disserere 
coeperunt,  cum  corporibus  simul  animos  interire  atque 
omnia  morte  deleri;  plus  apud  me  antiquorum  aucto- 
ritas  valet,  vel  nostrorum  maiorum,  qui  mortuis  tam 
religiosa  iura  tribuerunt,  quod  non  fecissent  profecto,  35 
si  nihil  ad  eos  pertinere  arbitrarentur,  vel  eorum,  qui 
in  hac  terra  fuerimt  magnamque  Graeciam,  quae  nunc 


CAP.  3,  4.     §  11  —  15.  167 

quidem  deleta  est,  tum  fiorebat,  institutis  et  praecep- 
tis  suis  erudierunt,  vel  eius,  qui  Apollinis  oraculo 
sapientissimus  est  iudicatus,  fqui  non  tum  hoc,  tum 
illud,  ut  in  plerisque,  sed  idem  semper,  aninios  homi- 
5  num  esse  divinos,  iisque,  cum  ex  corpore  excessissent, 
reditum  in  caelum  patere,  optimoque  et  iustissimo 
cuique  expeditissimum.  Quod  idem  Scipioni  videbatur,  14 
qui  quidem,  quasi  praesagiret,  perpaucis  ante  mortem 
diebus,  cum  et  Philus  et  Manilius  adesset  et  alii  plu- 

»0  res,  tuque  etiam,  Scaevola,  mecum  venisses,  triduum 
disseruit  de  re  publica;  cuius  disputationis  fuit  extre- 
mum  fere  de  inmortalitate  animorum,  quae  se  in  quiete 
per  visum  ex  Africano  audisse  dicebat.  Id  si  ita  est, 
ut  optumi  cuiusque  animus  in  morte  facillime  evolet 

15  tamquam  e  custodia  vinclisque  corporis,  cui  censemus 
cursum  ad  deos  faciliorem  fuisse  quam  Scipioni?  Quo- 
circa  maerere  hoc  eius  eventu  vereor  ne  invidi  magis 
quam  amici  sit.  Sin  autem  illa  veriora,  ut  idem  in- 
teritus   sit   animorum   et  corporum    nec   ullus   sensus 

20  maneat,    ut  nihil  boui   est  in  morte,   sic  certe  nihil 
mali;    sensu   enim   amisso  fit  idem,    quasi  natus  non 
esset  omnino,  quem  tamen  esse  natum  et  nos  gaude- 
mus  et  haec  civitas,   dum  erit,  laetabitur.     Quam  ob  16 
rem  cum  illo  quidem,  ut  supra  dixi,  actum  optime  est, 

25  mecum  incommodius,  quem  fuerat  aequius,  ut  prius 
introieram,  sic  prius  exire  de  vita.  Sed  tamen  recor- 
datione  nostrae  amicitiae  sic  fruor,  ut  beate  vixisse 
videar,  quia  cum  Scipione  vixerim,  quocum  mihi  con- 
iuncta  cura  de  publica  re  et  de  privata  fuit,  quocum 

so  et  domus  fuit  et  militia  communis  et,  id  in  quo  est 
omnis  vis  amicitiae,  voluntatum,  studiorum,  senten- 
tiarum  summa  consensio.  Itaque  non  tam  ista  me 
sapientiae,  quam  modo  Fannius  commemoravit,  fama 
delectat,   falsa  praesertim,   quam  quod   amicitiae  no- 

3o  strae  memoriam  spero  sempiternam  fore,  idque  eo  mihi 
magis  est  cordi,  quod  ex  omnibus  saeculis  vix  tria 
aut  quattuor  nominantur  paria  amicorum;  quo  in  ge- 


168  LAELIUS  DE  AMIClTLi 

nere  sperare  videor  Scipionis   et  Laeli  amieitiam  no- 
tam  posteritati  fore. 

16  Fannws.  Istuc  quidem,  Laeli,  ita  necesse  est.  Sed 
quoniam  amicitiae  mentionem  fecisti  et  sumus  otiosi, 
pergratum  mihi  feceris,  spero  item  Scaevolae,  si,  quem  5 
ad  modum  soles  de  ceteris  rebus,  quom  ex  te  quae- 
runtur,  sic  de  amicitia  disputaris  quid  sentias,  qualem 
existumes,  quae  praecepta  des. 

ScAEvoLA.    Mihi  vero  erit  gratum;  atque  id  ipsum 
cum  tecum  agere  conarer,  Fannius  antevortit.    Quam  lo 
f.  ob  rem  utrique  nostrum  gratum  admodum  feceris. 

17  Laelius.  Ego  vero  non  gravarer,  si  mihi  ipse 
confiderem;  nam  et  praeclara  res  est  et  sumus,  ut 
dixit  Fannius,  otiosi.  Sed  quis  ego  sum?  aut  quae  est 
in  me  facultas?  doctorum  est  ista  consuetudo,  e^que  is 
Graecorum,  ut  iis  ponatur,  de  quo  disputent  quamvis 
subito;  magnum  opus  est  egetque  exercitatione  non 
parva.  Quam  ob  rem,  quae  disputari  de  amicitia  pos- 
sunt,  ab  eis  censeo  petatis,  qui  ista  profitentur;  ego 
vos  hortari  tantum  possum,  ut  amicitiam  omnibus  20 
rebus  humanis  anteponatis;  nihil  est  enim  tam  naturae 
aptum,  tam   conveniens   ad   res   vel  secundas  vel  ad- 

18  versas.     Sed  hoc  primum  sentio,  nisi  in  bonis  amici- 
tiam  esse  non  posse;    neque  id  ad  vivum  reseco,  ut 
illi,  qui  haec  subtilius  dissenmt,  fortasse  vere,  sed  ad  25 
eommunem  utilitatem  parum;  negant  enim  quemquam 
esse  virum  bonum  nisi  sapientem.     Sit  ita  sane;   sed 
eam  sapientiam  interpretantur,   quam  adhuc  mortalis 
nemo  est  consecutus,  nos  autem  ea,  quae  sunt  in  usu 
vitaque  communi,  non  ea,   quae  finguntur  aut  optan-  30 
tur,  spectare  debemus.     Numquam  ego  dicam  C.  Fa- 
bricium,  M'.  Curium,  Ti.  Coruncanium,  quos  sapientes 
nostri  maiores  iudicabant,  ad  istorum  normam  fuisse 
sapientes.    Quare  sibi  habeant  sapientiae  nomen  et  invi- 
diosum  et  obscurum,  concedant,   ut  viri  boni  fuerint.  36 
Ne  id  quidem  facient,  negabunt  id  nisi  sapienti  posse 

t9  concedi.    Agamus  igitur  pingui,  ut  aiunt,  Minerva.   Qui 


CAP.  4—6.    §  16-21.  169 

ita  se  gerunt,  ita  vivunt,  ut  eorum  probetur  fides,  in- 
tegritas,  aequitas,  liberalitas,  nec  sit  in  eis  ulla  cupi- 
ditas,  libido,  audacia,  sintque  magna  constantia,  ut  ii 
fuerunt,    modo    quos    nominavi,    hos  viros   bonos,  ut 

s  habiti  sunt,  sic  etiam  appellandos  putemus,  quia  se- 
quantur,  quantum  homines  possunt,  natui-am  optimam 
bene  vivendi  ducem.  Sic  enim  mihi  perspicere  videor, 
ita  natos  esse  nos,  ut  inter  omnes  esset  societas  quae- 
dam,  maior  autem,  ut  quisque  proxume  accederet.    Ita- 

10  que  cives  potiores  quam  peregrini,  propinqui  quam 
alieni;  cum  his  enim  amicitiam  natura  ipsa  peperit; 
sed  ea  non  satis  habet  firmitatis.  Namque  hoc  prae- 
stat  amicitia  propinquitati,  quod  ex  propinquitate  be- 
iiivolentia  tolli  potest,  ex  amicitia  non  potest;  sublata 

15  enim  benivolentia  amicitiae  nomen  tollitur,  propinqui- 
tatis   manet.    Quanta  autem  vis  amicitiae  sit,   ex  hoc  20 
intellegi  maxime  potest,  quod  ex  infinita  societate  ge- 
neris  humani,   quam  conciliavit  ipsa  natura,  ita  con- 
tracta  res  est  et  adducta  in  angustum,  ut  omnis  ca- 

»  ritas  aut  inter  duos  aut  inter  paucos  iungeretur. 

Est  enim  amicitia  nihil  aliud  nisi  omnium  divina-  6 
ram  humanarumque  rerum  cum  benivolentia  et  caritate 
consensio;  qua  quidem  haut  scio  an  excepta  sapientia 
nihil   melius    homini    sit    a    dis    inmortalibus    datum. 

35  Divitias  alii  praeponunt,  bonam  alii  valitudinem,  alii 
potentiam,  alii  honores,  multi  etiam  voluptates.  Be- 
luaram  hoc  quidem  extremum,  illa  autem  superiora 
caduca  et  incerta,  posita  non  tam  in  consiliis  nostris 
quam  in  fortunae   temeritate.     Qui  autem  in  virtute 

so  summum  bonum   ponunt,    praeclare  illi  quidem,    sed 
haec  ipsa  virtus  amicitiam  et  gignit  et  continet,  nec 
siae  virtute  amicitia  esse  ullo  pacto  potest.    lam  vir-  21 
tutem  ex  consuetudine  vitae  sermonisque  nostri  inter- 
pretemur  nec  eam,  ut  quidam  docti,  verborum  magni- 

»  ficentia  metiamur  virosque  bonos  eos,  qui  habentur, 
numeremus,  Paulos,  Catones,  Galos,  Scipiones,  Philos; 
his  communis  vita  contenta  est;  eos  autem  omittamus, 


170  LAELIDS  DE  AMICITIA 

22  qui  omnino  nusquam  reperiuntur.  Talis  igitur  inter 
viros  amicitia  tantas  oportunitates  habet,  quantas  vix 
queo  dicere.  Principio  qui  potest  esse  vita  Witalis', 
ut  ait  Ennius,  quae  non  in  amici  mutua  benivolentia 
conquiescit?  Quid  dulcius  quam  habere,  quicum  omnia  s 
audeas  sic  loqui  ut  tecum?  Qui  esset  tantus  fructus 
in  prosperis  rebus,  nisi  haberes,  qui  illis  aeque  ac  tu 
ipse  gauderet?  adversas  vero  ferre  difficile  esset  sine 
eo,  qui  illas  gravius  etiam  quam  tu  ferret.  Denique 
ceterae  res,  quae  expetuntur,  oportunae  sunt  singulae  lo 
rebus  fere  singulis,  divitiae,  ut  utare,  opes,  ut  colare, 
honores,  ut  laudere,  voluptates,  ut  gaudeas,  valitudo, 
ut  dolore  careas  et  muneribus  fungare  corporis;  ami- 
citia  res  plurimas  continet;  quoquo  te  verteris,  praesto 
est,  nullo  loco  excluditur,  numquam  intempestiva,  num-  is 
quam  molesta  est;  itaque  non  aqua,  non  igni,  ut  aiunt, 
locis  pluribus  utimur  quam  amicitia.  Neque  ego  nunc 
de  vulgari  aut  de  mediocri,  quae  tamen  ipsa  et  delec- 
tat  et  prodest,  sed  de  vera  et  perfecta  loquor,  qualis 
eorum,  qui  pauci  nominantur,  fuit.  Nam  et  secundas  20 
res  splendidiores  facit  amicitia  et  adversas  partiens 
communicansque  leviores. 

^         Quomque  plurimas  et  maximas  commoditates  ami- 
citia  contineat,  tum  illa  nimirum  praestat  omnibus, 
quod  bonam  spem  praelucet  in  posterum  nec  debili-  25 
tari  animos  aut  cadere  patitur,   Verum  enim  amicum 
qui  intuetur,  tamquam  exemplar  aliquod  intuetur  sui. 
Quocirca  et  absentes   adsunt  et  egentes  abundant  et 
inbecilli  valent  et,  quod  difficilius  dictu  est,   mortui 
vivunt;  tantus  eos  honos,  memoria,  desiderium  prose-  3o 
quitur   amicorum.     Ex  quo  illorum  beata  mors  vide- 
tur,  horum  vita  laudabilis.    Quodsi  exemeris  ex  rerum 
natura  benivolentiae  coniunctionem,   nec  domus   ulla 
nec  urbs   stare  poterit,    ne    agri   quidem   cultus  per- 
manebit.     Id  si  minus  intellegitur,  quanta  vis  amici-  95 
tiae  concordiaeque  sit,  ex  dissensionibus  atque  ex  dis- 
cordiis  perspici  potest.    Quae  enim  domus  tam  stabilis, 


CAP.  6—8.     §  22—26.  171 

qiiae  tam  firma  civitas  est,  quae  non  odiis  et  discidiis 
funditus  possit  everti?  Ex  quo,  quantum  boni  sit  in 
amicitia,  iudicari  potest.  Agrigentinum  quidem  doctum  24 
quendam  virum  carmiuibus  Graecis  vaticinatum  ferunt, 
5  quae  in  rerum  natura  totoque  mundo  constarent,  quae- 
que  moverentur,  ea  contrahere  amicitiam,  dissipare 
discordiam.  Atque  hoc  quidem  omnes  mortales  et  in- 
tellegunt  et  re  probant.  Itaque,  si  quando  aliquod 
officium  extitit  amici  in  periculis  aut  adeundis  aut 
0  communicandis,  quis  est,  qui  id  non  maximis  ecferat 
laudibus?  Qui  clamores  tota  cavea  nuper  in  hospitis 
et  amici  mei  M.  Pacuvi  nova  fabula!  cum  ignorante 
rege,  uter  Orestes  esset,  Pylades  Orestem  se  esse  di- 
ceret,  ut  pro  illo  necaretur,  Orestes  autem,  ita  ut  erat, 
15  Orestem  se  esse  perseveraret.  Stantes  plaudebant  in 
re  ficta;  quid  arbitramur  in  vera  facturos  fuisse? 
Facile  indicabat  ipsa  natura  vim  suam,  cum  homines, 
quod  facere  ipsi  non  possent,  id  recte  fieri  in  altero 
iudicarent. 

Hactenus  mihi  videor  de  amicitia  quid  sentirem 
potuisse  dicere;  si  quae  praeterea  sunt  (credo  autem 
esse  multa),  ab  iis,  si  videbitur,  qui  ista  disputant, 
quaeritote. 

Fannius.    Nos  autem  a  te  potius;  quamquam  etiam  25 
86  ab  istis  saepe  quaesivi  et  audivi  non  invitus  equidem; 
sed  aliud  quoddam  filum  orationis  tuae. 

ScAEvoLA.     Tum  magis  id  diceres,  Fanni,  si  nuper 
in  hortis  Scipionis,  cum  est  de  re  publica  disputatum, 
adfuisses.     Qualis   tum  patronus   iustitiae  fuit  contra 
10  accuratam  orationem  Phili! 

Fannius.  Facile  id  quidem  fuit,  iustitiam  iustissimo 
viro  defendere. 

ScAEvoLA.    Quid?  amicitiam  nonne  facile  ei,  qui  ob 
eam  summa  fide,  constantia  iustitiaque  servatam  maxu- 
*  mam  gloriam  ceperit? 

Laelius.    Vim  hoc  quidem  est  adferre.    Quid  enim  | 
refert,  qua  me  ratione  cogatis?  cogitis  certe.    Studiis 


172  LAELIUS  DE  AMICITIA 

enim  generorum,  praesertim  in  re  bona,  cum  difficile 
est,  tum  ne  aequum  quidem  obsistere, 

Saepissime  igitur  mihi  de  amicitia  cogitanti  maxime 
illud  considerandum  videri  solet,  utrum  propter  in- 
becillitatem  atque  inopiam  desiderata  sit  amicitia,  ut  s 
dandis  recipiendisque  meritis  quod  quisque  minus  per 
se  ipse  posset,  id  acciperet  ab  alio  vicissimque  red- 
deret,  an  esset  hoc  quidem  proprium  amicitiae,  sed 
antiquior  et  pulchrior  et  magis  a  natura  ipsa  profecta 
alia  causa.  Amor  enim,  ex  quo  amicitia  nominata  lo 
est,  princeps  est  ad  benivolentiam  coniungendam.  Nam 
utilitates  quidem  etiam  ab  iis  percipiuntur  saepe,  qui 
simulatione  amicitiae  coluntur  et  observantur  temporis 
causa,  in  amicitia  autem  nihil  fictum  est,  nihil  simu- 
latum  et,   quidquid  est,  id  est  verum  et  voluntarium.  15 

27  Quapropter  a  natura  mihi  videtur  potius  quam  ab  in- 
digentia  orta  amicitia,  adplicatione  magis  animi  cum 
quodam  sensu  amandi  quam  cogitatione,  quantum  illa 
res  utilitatis  esset  habitura.  Quod  quidem  quale  sit, 
etiam  in  bestiis  quibusdam  animadverti  potest,  quae  23 
ex  se  natos  ita  amant  ad  quoddam  tempus  et  ab  eis 
ita  amantur,  ut  facile  earum  sensus  appareat,  Quod 
in  homine  multo  est  evidentius,  primum  ex  ea  cari- 
tate,  quae  est  inter  natos  et  parentes,  quae  dirimi 
nisi  detestabili  scelere  non  potest;  deinde  cum  simi-  25 
lis  sensus  extitit  amoris,  si  aliquem  nacti  sumus,  cuius 
cum  moribus  et  natura  congruamus,  quod  in  eo  quasi 
lumen  aliquod  probitatis  et  virtutis  perspicere  videa- 

28  mur.  Nihil  est  enim  virtute  amabilius,  nihil,  quod 
magis  adliciat  ad  diligendum,  quippe  cum  propter  vir-  30 
tutem  et  probitatem  etiam  eos,  quos  numquam  vidi- 
mus,  quodam  modo  diligamus,  Quis  est,  qui  C,  Fabrici, 
M'.  Curi  non  cum  caritate  aliqua  benivola  memoriam 
usurpet,  quos  numquam  viderit?  quis  autem  est,  qui 
Tarquinium  Superbum,  qui  Sp,  Cassium,  Sp.  Maelium  as 
non  oderit?  Cum  duobus  ducibus  de  imperio  in  Italia 
est  decertatum,  Pyrrho  et  Haiinibale;  ab  altero  propter 


CAP.  8,  9.     §  26—354.  173 

probitatem  eiua   non  nimis  alienos   animos  habemus, 
alterum  propter  crudelitatem  semper  haec  civitas  oderit. 

Quodsi  tanta  vis  probitatis  est,  ut  eam  vel  in  eis,  ^ 
quos  numquam  vidimus,  vel,  quod  maius  est,  in  hoste 

5  etiam  diligamus,  quid  mirum  est,  si  animi  hominum 
moveantur,  cum  eorum,  quibuscum  usu  coniuncti  esse 
possunt,  virtutem  et  bonitatem  perspicere  videantur? 
Quamquam  confirmatur  amor  et  beneficio  accepto  et 
studio  perspecto  et  consuetudine  adiuncta,  quibus  rebus 

10  ad  illum  primum  motum  animi  et  amoris  adhibitis 
admirabilis  quaedam  exardescit  benivolentiae  magni- 
tudo.  Quam  si  qui  putant  ab  inbecillitate  proficisci, 
ut  sit,  per  quem  adsequatur,  quod  quisque  desideret, 
humilem   sane  relinquunt   et    miuime    generosum,   ut 

15  ita  dicam,  ortum  amicitiae,  quam  ex  inopia  atque  in- 
digentia  natam  volunt.    Quod  si  ita  esset,  ut  quisque 
minimum   esse  in  se   arbitraretur,    ita    ad    amicitiam 
esset  aptissimus;  quod  longe  secus  est.    Ut  enim  quis-  30 
que    sibi    plurimum    confidit,    et   ut    quisque   maxime 

20  virtute  et  sapientia  sic  munitus  est,  ut  nullo  egeat 
suaque  omnia  in  se  ipso  posita  iudicet,  ita  in  ami- 
citiis  expetendis  colendisque  maxime  excellit.  Quid 
enim?  Africanus  indigens  mei?  Minime  hercule!  ac 
ne  ego   quidem  illius;    sed    ego   admiratione  quadam 

i'5  virtutis  eius,  ille  vicissim  opinione  fortasse  non  nulla, 
quam  de  meis  moribus  habebat,  me  dilexit;  auxit  beni- 
volentiam  consuetudo.  Sed  quamquam  utilitates  mul- 
tae  et  magnae  consecutae  sunt,  non  sunt  tamen  ab 
earmn  spe  causae  diligendi  profectae.    Ut  enim  bene-  3i 

«fici  KbeUque  sumls,  no'n  ut  exigamus  gratiam 
(neque  enim  beneficium  faeneramur,  sed  natura  pro- 
pensi  ad  liberalitatem  sumus),  sic  amicitiam  non  spe 
mercedis  adducti,  sed  quod  omnis  eius  fructus  in  ipso 
amore  inest,  expetendam  putamus.     Ab  his,  qui  pe-  32 

35  cudum  ritu  ad  voluptatem  omnia  referunt,  longe  dis- 
sentiunt,  nec  mirum;  nihil  enim  altum,  nihil  magni- 
ficum  ac  divinum  suspicere  possunt,  qui  suas  omnes 


174  LAELIUS  DE  AMICITIA 

cogitationes  abiecerunt  in  rem  tam  humilem  tamque 
contemptam.  Quam  ob  rem  hos  quidem  ab  hoc  ser- 
mone  removeamus,  ipsi  autem  intellegamus  natura 
gigni  sensum  diligendi  et  benivolentiae  caritatem  facta 
significatione  probitatis.  Quam  qui  adpetiverunt,  ad-  s 
plicant  se  et  propius  admovent,  ut  et  usu  eius,  quem 
diligere  coeperunt,  fruantur  et  moribus  sintque  pares 
in  amore  et  aequales  propensioresque  ad  bene  meren- 
dum  quam  ad  reposcendum,  atque  haec  inter  eos  sit 
honesta  certatio.  Sic  et  utilitates  ex  amicitia  maximae  lo 
capientur,  et  erit  eius  ortus  a  natura  quam  ab  inbe- 
cillitate  gravior  et  verior.  Nam  si  utilitas  amicitias 
conglutinaret,  eadem  commutata  dissolveret;  sed  quia 
natura  mutari  non  potest,  idcirco  verae  amicitiae  sem- 
piternae  simt.  Ortum  quidem  amicitiae  videtis,  nisi  ib 
quid  ad  haec  forte  vultis. 

Fannius.    Tu  vero  perge,  Laeli;  pro  hoc  enim,  qui 
minor  est  natu,  meo  iure  respondeo. 

33  ScAEvoLA.    Recte  tu  quidem.    Quam  ob  rem  audia- 
mus.  20 

10  Laelius.  Audite  vero,  optumi  viri,  ea,  quae  saepis- 
sime  inter  me  et  Scipionem  de  amicitia  disserebantur. 
Quamquam  ille  quidem  nihil  difficilius  esse  dicebat, 
quam  amicitiam  usque  ad  extremum  vitae  diem  per- 
manere.  Nam,  vel  ut  non  idem  expediret,  incidere  2fi 
saepe,  vel  ut  de  re  publica  non  idem  sentiretur;  mu- 
tari  etiam  mores  hominum  saepe  dicebat,  alias  ad- 
versis  rebus,  alias  aetate  ingravescente.  Atque  earum 
rerum  exemplum  ex  similitudine  capiebat  ineuntis  aeta- 
tis,  quod  summi  puerorum  amores  saepe  una  cum  prae-  30 

34  texta  toga  ponerentur;  sin  autem  ad  adulescentiam 
perduxissent,  dirimi  tamen  interdum  contentione  vel 
uxoriae  condicionis  vel  commodi  alicuius,  quod  idem 
adipisci  uterque  non  posset.  Quodsi  qui  longius  in 
amicitia  provecti  essent,  tamen  saepe  labefactari,  si  in  ss 
honoris  contentionem  incidissent;  pestem  enim  nullam 
maiorem  esse  amicitiis  quam   in   plerisque   pecuniae 


CAP.  9—11.    §  32—37.  175 

cupiditatem,   in  optimis   quibusque  honoris   certamen 
et    gloriae;    ex    quo   iuimicitias  maximas   saepe   inter 
amicissimos   exstitisse.     Magna  etiam  discidia  et  ple-  36 
rumque  iusta  nasci,  cum  aliquid  ab  amicis,  quod  rectum 

5  non  esset,  postularetur,  ut  aut  libidinis  ministri  aut 
adiutores  essent  ad  iniuriam;  quod  qui  recusarent, 
quamvis  honeste  id  facerent,  ius  tamen  amicitiae  de- 
serere  arguerentur  ab  iis,  quibus  obsequi  nollent.  Illos 
autem,  qui  quidvis  ab  amico  auderent  postulare,  postu- 

10  latione  ipsa  profiteri  omnia  se  amici  causa  esse  factu- 
ros.  Eorum  querela  inveterata  non  modo  familiari- 
tates  exstingui  solere,  sed  odia  etiam  gigni  sempiterna. 
Haec  ita  multa  quasi  fata  inpendere  amicitiis,  ut  omnia 
subterfugere  non  modo  sapientiae,  sed  etiam  felicitatis 

15  diceret  sibi  videri. 

Quam  ob  rem  id  primum  videamus,  si  placet,  qua- 11 
tenus  amor  in  amicitia  progredi   debeat.     Numne,  si 
Coriolanus  habuit  amicos,  ferre  contra  patriam   arma 
illi  cum  Coriolano  debuerunt?  num  Vecellinum  amici 

80  regnum  adpetentem,  num  Maelium  debuerunt  iuvare? 
Tib.    quidem    Gracchum    rem    publicam    vexantem    a  37 
Q.  Tuberone  aequalibusque  amicis   derelictum  videba- 
mus.    At  C.  Blossius  Cumanus,  hospes  familiae  vestrae, 
Scaevola,  quom  ad  me,  quod  aderam  Laenati  et  Rupilio 

25  consulibus  in  consilio,  deprecatum  venisset,  hanc,  ut 
sibi  ignoscerem,  causam  adferebat,  quod  tanti  Tib. 
Gracchum  fecisset,  ut,  quidquid  ille  vellet,  sibi  facien- 
dum  putaret.  Tum  ego:  ^Etiamne,  si  te  in  Capi- 
tolium  faces  ferre  vellet?'     'Numquam',  inquit, 

so*voluisset  id  quidem;  sed  si  voluisset,  paruis- 
sem.'  Videtis,  quam  nefaria  vox!  Et  hercule  ita  fecit 
vel  plus  etiam,  quam  dixit;  non  enim  paruit  ille  Ti. 
Gracchi  temeritati,  sed  praefuit,  nec  se  comitem  illius 
furoris,  sed  ducem  praebuit.    Itaque  hac  amentia  quae- 

85  stione  nova  perterritus  in  Asiam  profugit,  ad  hostes 
se  contulit,  poenas  rei  publicae  graves  iustasque  per- 
solvit.     NuUa  est  igitur  excusatio  peccati,   si    amici 


176  LAELIUS  DE  AMICITIA 

causa  peccaveris;  nam  cum  conciliatrix  amicitiae  vir- 
tutis  opinio  fuerit,  difficile  est  amicitiam  manere,  si  a 

38  virtute  defeceris.  Quodsi  rectum  statuerimus  vel  con- 
cedere  amicis,  quidquid  velint,  vel  inpetrare  ab  iis, 
quidquid  velimus,  perfecta  quidem  sapientia  si  simus,  5 
niliil  habeat  res  vitii;  sed  loquimur  de  iis  amicis,  qui 
ante  oculos  sunt,  quos  vidimus  aut  de  quibus  memoria 
accepimus,  quos  novit  vita  communis.  Ex  hoc  numero 
nobis  exempla  sumenda  sunt,  et  eorum  quidem  maxime, 

39  qui  ad  sapientiam  proxume  accedunt.    Videmus  Papum  lo 
Aemilium  Luscino  familiarem    fuisse  (sic  a  patribus 
accepimus),  bis  una  consules,  collegas  in  censura;  tum 
et  cum  iis  et  inter  se  coniunctissimos  fuisse  M',  Cu- 
rium,  Ti.  Coruncanium  memoriae  proditum  est.    Igitur 
ne  suspicari  quidem  possumus   quemquam  horum  ab  is 
amico  quippiam  contendisse,  quod  contra  fidem,  contra 
ius  iurandum,  contra  rem  publicam  esset.     Nam  hoc 
quidem  in  talibus  viris  quid  adtinet  dicere,  si  conten- 
disset,  impetraturum  non  fuisse?  cum  illi  sanctissimi 
viri    fuerint,    aeque    autem    nefas    sit   tale  aliquid  et  ^c 
facere    rogatum   et  rogare.     At   vero   Tib.   Gracchum 
sequebantur  C.  Carbo,  C.  Cato,  et  minime  tum  quidem 
C.  frater  nunc  idem  acerrimus. 

^r  Haec  igitur  lex  in  amicitia  sanciatur,  ut  neque 
rogemus  res  turpes  nec  faciamus  rogati.  Turpis  enim  2.=. 
excusatio  est  et  minime  accipienda  cum  in  ceteris 
peccatis,  tum  si  quis  contra  rem  publicam  se  amici 
causa  fecisse  fateatur.  Etenim  eo  loco,  Fanni  et  Scae- 
vola,  locati  sumus,  ut  nos  longe  prospicere  oporteat 
futuros  casus  rei  publicae.     Deflexit  iam  aliquantum  30 

41  de  spatio  curriculoque  consuetudo  maiorum.  Tib. 
Gracchus  regnum  occupare  conatus  est,  vel  regnavit 
is  quidem  paucos  menses.  Num  quid  simile  populus 
Romanus  audierat  aut  viderat?  Hunc  etiam  post  mor- 
tem  secuti  amici  et  propinqui  quid  in  P.  Scipione  effe-  sr 
cerint,  sine  lacrimis  non  queo  dicere.  Nam  Carbo- 
nem,   quocumque  mpdo    potuimus,   propter  recentem 


CAP.   11  —  13.     §  37—44.  177 

poenam  Tib.  Gracchi  sustinuimus;  de  C.  Gracchi  autem 
tribunatu  quid  expectem,  non  lubet  augurari.  Serpit 
f  deinde  res,  quae  proclivis  ad  perniciem,  cum  semel 
coepit,  labitur.  Videtis,  in  tabella  iam  ante  quanta 
5  sit  facta  labes,  primo  Gabinia  lege,  bienuio  autem 
post  Cassia.  Videre  iara  videor  populum  a  senatu 
disiunctum,  raultitudinis  arbitrio  res  raaximas  agi. 
Plures  enim  discent,  quem  ad  modum  haec  fiant, 
quam  quem  ad  modum  iis  resistatur.    Quorsum  haec?  42 

10  Quia  sine  sociis  nemo  quicquam  tale  conatur.  Prae- 
cipiendum  est  igitur  bonis,  ut,  si  in  eius  modi  amici- 
tias  ignari  casu  aliquo  inciderint,  ne  existiment  ita 
36  alligatos,  ut  ab  amicis  in  raagna  aliqua  re  publica 
peccantibus  non  discedant;  inprobis  autem  poena  sta- 

J5  tuenda  est,  nec  vero  minor  iis,  qui  secuti  erunt  alte- 
rum,  quam  iis,  qui  ipsi  fuerint  irapietatis  duces.  Quis 
clarior  in  Graecia  Themistocle,  quis  potentiorV  qui 
cum  imperator  bello  Persico  servitute  Graeciam  libe- 
ravisset  propterque  invidiam  in  exilium  expulsus  esset, 

20  ingratae  patriae  iniuriam  non  tulit,  quam  ferre  debuit, 
fecit  idem,  quod  xx  annis  ante  apud  nos  fecerat  Corio- 
lanus.    His  adiutor  contra  patriam  inventus  est  nemo; 
itaque    mortem    sibi    uterque    conscivit.     Quare    talis  43 
inproborum  consensio  non  raodo  excusatione  araicitiae 

«5  tegenda  non  est,  sed  potius  supplicio  omni  vindicanda 
est,  ut  ne  quis  concessum  putet  amicum  vel  bellum 
patriae  inferentem  sequi;  quod  quidem,  ut  res  ire 
coepit,  haud  scio  an  aliquando  futurum  sit.  Mihi 
autem  non  minori  curae  est,  qualis   res  publica  post 

[^  mortem  raeam  futura,  quam  qualis  hodie  sit. 

Haec  igitur  priraa  lex  araicitiae  sanciatur,  ut  ab  ^^ 
araicis  honesta  petamus,  amicorum  causa  honesta  fa- 
ciaraus,  ne  exspectemus  quidera,  dum  rogeraur;  studium 
semper  adsit,  cunctatio  absit;  consiliura  vero  daro 
audearaus  libere.  Pluriraum  in  amicitia  amicorum 
bene  suadentium  valeat  auctoritas,  eaque  et  adhibea- 
tur  ad  monendum  non  modo  aperte,  sed  etiam  acriter, 

OIC.  IV.  3.  12 


178  LAELIUS  DE  AMICITIA 

45  si  res  postulabit,  et  adhibitae  pareatur.  Nam  quibus- 
dam,  quos  audio  sapientes  habitos  in  Graecia,  pla- 
cuisse  opinor  mirabilia  quaedam  (sed  nihil  est,  quod 
illi  non  persequantur  argutiis):  partim  fugiendas  esse 
nimias  amicitias,  ne  necesse  sit  unum  sollicitum  esse  s 
pro  pluribus;  satis  superque  esse  sibi  suarum  cuique 
rerum,  alienis  nimis  implicari  molestum  esse;  com- 
modissimum  esse  quam  laxissimas  habenas  habere 
amicitiae,  quas  vel  adducas,  cum  velis,  vel  remittas; 
caput  enim  esse  ad  beate  vivendum  securitatem,  qua  lo 
frui  non  possit   animus,   si   tamquam   parturiat  unus 

46  pro  pluribus.  Alios  autem  dicere  aiunt  multo  etiam 
inhumanius  (quem  locum  breviter  paulo  ante  per- 
strinxi)  praesidii  adiumentique  causa,  non  benivolen- 
tiae  neque  caritatis  amicitias  esse  expetendas;  itaque,  is 
ut  quisque  minimum  firmitatis  haberet  minimumque 
virium,  ita  amicitias  adpetere  maxime;  ex  eo  fieri, 
ut  mulierculae  magis  amicitiarum  praesidia  quaerant 
quam  viri  et  inopes  quam  opulenti  et  calamitosi  quam 

47  ii,  qui  putentur  beati.  0  praeclaram  sapientiam!   Solem  20 
enim  e  mundo  tollere  videntur,   qui  amicitiam  e  vita 
tollunt,  qua  nihil  a  dis  inmortalibus  melius  habemus, 
nihil  iucundius.    Quae  est  enim  ista  securitas?    Specie 
quidem   blanda,    sed  reapse  multis   locis    repudianda. 
Neque   enim  est  consentaneum  ullam  honestam   rem  25 
actionemve,  ne   sollicitus   sis,   aut  non   suscipere  aut 
susceptam   deponere.     Quodsi  curam   fugimus,   virtus 
fugienda  est,   quae  necesse   est  cum   aliqua  cura  res 
sibi    contrarias    aspernetur    atque    oderit,    ut    bonitas- 
malitiam,  temperantia  lubidinem,  ignaviam  fortitudo;»c 
itaque  videas  rebus  iniustis  iustos  maxime  dolere,  in- 
bellibus  fortes,  flagitiosis  modestos.     Ergo  hoc  pro- 
prium  est  animi  bene  constituti,  et  laetari  bonis  rebus 

48  et  dolere  contrariis.     Quam   ob  rem,   si   cadit  in  sa- 
pientem  animi  dolor,  qui  profecto  cadit,  nisi  ex  eius  m 
animo  extirpatam  humanitatem  arbitramur,  quae  causa 
est,  cur  amicitiam  funditus  tollamus  e  vita,  ne  aliquas 


CAP.   13,   14.     «5  45—51.  179 

propter  eam  suscipiamus  molestias?  Quid  enim  in- 
terest  motu  animi  sublato  non  dico  inter  pecudem  et 
hominem,  sed  inter  hominem  et  truncum  aut  saxum 
aut  quidvis  generis  eiusdem?     Neque   enim   sunt   isti 

5  audiendi,  qui  virtutem  duram  et  quasi  ferream  esse 
quandam  volunt*,  quae  quidem  est  cum  multis  in  rebus, 
tum  in  amicitia  tenera  atque  tractabilis,  ut  et  bonis 
amici  quasi  dififundatur  et  incommodis  contrahatur. 
Quam  ob  rem  angor  iste,  qui  pro  amico  saepe  capien- 

»0  dus  est,  non  tantum  valet,  ut  tollat  e  vita  amicitiam, 
non  plus  quam  ut  virtutes,  quia  non  nullas  curas  et 
molestias  adferunt,  repudientur. 

Cum   autem   contrahat   amicitiam,    ut    supra    dixi,  14 
si  qua  significatio  virtutis  eluceat,  ad  quam  se  similis 

«i  animus  adplicet  et  adiungat,  id   cum   contigit,   amor 
exoriatur  necesse  est.    Quid  enim  tam  absurdum  quam  49 
delectari  multis  inanimis  rebus,  ut  honore,  ut  gloria, 
ut   aedificio,    ut    vestitu   cultuque   corporis,    animante 
virtute  praedito,  eo  qui  vel  amare  vel,  ut  ita  dicam, 

20  redamare  possit,   non  admodum  delectari?     Nihil  est 
enim  remuneratioue  benivolentiae,   nihil   vicissitudine 
studiorum  officionimque  iucundius.    Quid,  si  illud  etiam  50 
addimus,  quod  recte  addi  potest,  nihil  esse,  quod  ad 
se  rem  ullam  tam  alliciat  et  attrahat  quam   ad  ami- 

85  citiam  similitudo?  concedetur  profecto  verum  esse,  ut 
bonos  boni  diligant  adsciscantque  sibi  quasi  propin- 
quitate  coniunctos  atque  natura.  Nihil  est  enim  ap- 
petentius  similium  sui  nec  rapacius  quam  natura.  Quam 
ob  rem  hoc  quidem,  Fanni  et  Scaevola,  constet,  ut 
opinor,  bonis  inter  bonos  quasi  necessariam  benivolen- 
tiam,  qui  est  amicitiae  fons  a  natura  constitutus.  Sed 
eadem  bonitas  etiam  ad  multitudinem  pertinet.  Non 
enim  est  inhumana  virtus  neque  inmunis  neque  superba, 
quae  etiam  populos  universos  tueri  eisque  optume  con- 
sulere  soleat;  quod  non  faceret  profecto,  si  a  caritate 
vulgi  abhorreret.  Atque  etiam  mihi  quidem  videntur,  61 
qui  utilitatum  causa  fingmit  amicitias,  amabilissimum 

12* 


180  LAELIUS  DE  AMICITL&. 

nodum  amicitiae  tollere.    Non  enim  tam  utilitas  parta 
per  amicum  quam  amici  amor  ipse   delectat,   tumque 
illud  fit,  quod  ab  amico  est  profectum,  iucundum,  si 
cum  studio  est  profectum;   tantumque  abest,  ut  ami- 
citiae  propter  indigentiam  colantur,  ut  ii,  qui  opibus   ■■> 
et    copiis    maximeque    virtute,    in    qua   plurimum   est 
praesidii,  minime  alterius  indigeant,  liberalissimi  sint 
et  beneficentissimi.-    Atque  haut  sciam  an  ne  opus  sit 
quidem   nihil    umquam    omnino    deesse    amicis.      Ubi 
enim  studia  nostra  viguissent,    si  numquam   consilio,  lo 
numquam   opera  nostra  nec  domi  nec  militiae  Scipio 
eguisset?    Non  igitur  utilitatem  amicitia,  sed  utilitas 
amicitiam  secuta  est. 
J^        Non  ergo  erunt  homines  deliciis  diffluentes  audieudi, 
si  quando  de  amicitia,  quam  nec  usu  nec  ratione  ha-  is 
bent  cognitam,  disputabunt.    Nam  quis  est,  pro  deorum 
fidem  atque  hominum!  qui  velit,  ut  neque  diligat  quem- 
quam  nec  ipse  ab  ullo  diligatur,  circumfluere  omnibus 
copiis  atque  in  omnium  rerum  abundantia  vivere?  Haec 
enim  est  tyrannorum  vita  nimirum,  in  qua  nulla  fides,  20 
nulla  caritas,  nuUa   stabilis  benivolentiae  potest  esse 
fiducia,  omnia  semper  suspecta  atque  sollicita,  nullus 

63  locus  amicitiae.  Quis  enim  aut  eum  diligat,  quem 
metuat,  aut  eum,  a  quo  se  raetui  putet?  Coluntur 
tamen  simulatione  dumtaxat  ad  tempus.  Quodsi  forte,  25 
ut  fit  plerumque,  ceciderunt,  tum  intellegitur,  quam 
fuerint  inopes  amicorum.  Quod  Tarquinium  dixisse 
fenmt  exulantem,  tum  se  intellexisse,  quos  fidos  ami- 
cos  habuisset,  quos  infidos,  cum  iam  neutris  gratiam 

64  referre  posset.  Quamquam  miror,  illa  superbia  et  30 
inportunitate  si  quemquam  amicum  habere  potuit.  At- 
que  ut  huius,  quem  dixi,  mores  veros  amicos  parare 
non  potueruut,  sic  multorum  opes  praepotentium  ex- 
cludunt  amicitias  fideles.  Non  enim  solum  ipsa  For- 
tuna  caeca  est,  sed  eos  etiam  plerumque  efficit  caecos,  ss 
quos  conplexa  est;  itaque  efleruntur  fere  fastidio  et 
contumacia,    nec    quicquam    insipiente    fortunato    in- 


CAP.   14—16.     §  51—58.  181 

tolerabilius  fieri  potest.  Atque  hoc  quidem  videre 
licet,  eos,  qui  antea  commodis  fuerint  moribus,  im- 
perio,  potestate,  prosperis  rebus  inmutari[,  sperni  ab 
iis  veteres  amicitias,  indulgeri  novis].  Quid  autem  66 
>  stultius  quam,  cum  plurimum  copiis,  facultatibus,  opi- 
bus  possint,  cetera  parare,  quae  parantur  pecunia, 
equos,  famulos,  vestem  egregiam,  vasa  pretiosa,  ami- 
cos  non  parare,  optumam  et  pulcherrimam  vitae,  ut 
ita  dicam,   supellectilem?   etenim  cetera  cum  parant, 

10  cui  parent,  nesciunt,  nec  cuius  causa  laborent  (eius 
enim  est  istorum  quidque,  qui  vicit  viribus),  amicitia- 
rum  sua  cuique  permanet  stabilis  et  certa  possessio; 
ut,  etiamsi  illa  maneant,  quae  sunt  quasi  dona  For- 
tunae,  tamen  vita  inculta  et  deserta   ab   amicis  non 

15  possit  esse  iucunda.     Sed  haec  hactenus. 

Constituendi  autem  sunt,  qui  sint  in  amicitia  fines  -^ 
et  quasi  termini  diligendi.    De  quibus  tres  video  sen- 
tentias  ferri,  quarum  nullam  probo,  unam,  ut  eodem 
modo   erga  amicum   adfecti   simus,   quo   erga  nosmet 

80  ipsos,  alteram,  ut  nostra  in  amicos  benivolentia  illo- 
rum  erga  nos  benivoleutiae  pariter  aequaliterque  re- 
spondeat,    tertiam,    ut,   quanti   quisque   se   ipse  facit, 
tanti  fiat  ab  amicis.    Harum  trium  sententiarum  nulli  57 
prorsus  adsentior.    Nec  enim  illa  prima  vera  est,  ut, 

■U'  quem  ad  modum  in  se  quisque  sit,  sic  in  amicum  sit 
animatus.  Quam  multa  enim,  quae  nostra  causa  num- 
quam  faceremus,  facimus  causa  amicorum!  precari  ab 
indigno,  supplicare,  tum  acerbius  in  aliquem  invehi 
insectarique  vehementius,  quae  in  nostris   rebus  non 

30  satis  honeste,  in  amicorum  fiunt  honestissime;  multae- 
que  res  sunt,  in   quibus   de   suis   commodis  viri  boni 
multa  detrahunt  detrahique    patiuntur,   ut   iis    amici 
potius  quam  ipsi  fruantur.    Altera  sententia  est,  quae  58 
definit  amicitiam  paribus  officiis  ac  voluntatibus.    Hoc 

s£  quidem  est  nimis  exigue  et  exiliter  ad  calculos  vocare 
amicitiam,  ut  par  sit  ratio  acceptorum  et  datorum. 
Divitior  mihi  et  affluentior  videtur  esse  vera  amicitia 


182  LAELIUS  DE  AMICITIA 

nec  observare  restricte,  ne  plus  reddat  quam  acceperit; 
neque  enim  verendum  est,  ne  quid  excidat,  aut  ne 
quid  in  terram  defluat,    aut   ne  plus   aequo   quid  in 

69  amicitiam  congeratur.  Tertius  vero  ille  finis  deter- 
rumus,  ut,  quanti  quisque  se  ipse  faciat,  tanti  fiat  ab  s 
amicis.  Saepe  enim  in  quibusdam  aut  animus  ab- 
iectior  est  aut  spes  amplificandae  fortunae  fractior. 
Non  est  igitur  amici  talem  esse  in  eum,  qualis  ille 
in  se  est,  sed  potius  eniti  et  efficere,  ut  amici  iacen- 
tem  animum  excitet  inducatque  in  spem  cogitationem-  lo 
que  meliorem.  Alius  igitur  finis  verae  amicitiae  con- 
stituendus  est,  si  prius,  quid  maxume  reprehendere 
Scipio  solitus  sit,  dixero.  Negabat  ullam  vocem  in- 
imiciorem  amicitiae  potuisse  reperiri  quam  eius,  qui 
dixisset  ita  amare  oportere,  ut  si  aliquando  esset  is 
osurus;  nec  vero  se  adduci  posse,  ut  hoc,  quem  ad 
modum  putaretur,  a  Biante  esse  dictum  crederet,  qui 
sapiens  habitus  esset  unus  e  septem;  impuri  cuius- 
dam  aut  ambitiosi  aut  omnia  ad  suam  potentiam  re- 
vocantis  esse  sententiam.  Quoiiam  enim  modo  quis-  20 
quam  amicus  esse  poterit  ei,  cui  se  putabit  inimicum 
esse  posse?  quin  etiam  necesse  erit  cupere  et  optare, 
ut  quam  saepissime  peccet  amicus,  quo  plures  det 
sibi  tamquam  ansas  ad  reprehendendum;  rursum  autem 
recte  factis  commodisque  amicorum  necesse  erit  angi.  25 

60  dolere,  invidere.  Quare  hoc  quidem  praeceptum,  cuius- 
cumque  est,  ad  toUendam  amicitiam  valet;  illud  potius 
praecipiendum  fuit,  ut  eam  diligentiam  adhiberemus 
in  amicitiis  comparandis,  ut  ne  quando  amare  incipe- 
remus  eum,  quem  aliquando  odisse  possemus.  Quin  30 
etiam,  si  minus  felices  iu  diligendo  fuissemus,  feren- 
dum  id  Scipio  potius  quam  inimicitiarum  tempus  cogi- 
taudum  putabat. 

^  *        His  igitur  finibus  utendum  arbitror,  ut,  cum  emen- 
^  dati  mores  amicorum  sint,  tum  sit  inter  eos  omnium  3s 
rerum,   consiliorum,  voluntatum   sine   ulla  exceptione 
communitas,  ut,  etiamsi  qua  fortuna  acciderit  ut  minus 


CAP.   16,  17.     §  58—64.  183 

iustae  amicorum  voluntates  adiuvandae  sint,  in  quibus 
eorum  aut  caput  agatur  aut  fama,  declinandum  de  via 
sit,  modo  ne  summa  turpitudo  sequatur;  est  enim, 
quatenus  amicitiae  dari  venia  possit.  Nec  vero  negle- 
5  genda  est  fama,  nec  mediocre  telum  ad  res  gerendas 
existimare  oportet  benivolentiam  civium;  quam  blan- 
ditiis  et  adsentando  colligere  turpe  est;  virtus,  quam 
sequitur  caritas,  minime  repudianda  est.  Sed  (saepe  62 
enim  redeo  ad  Scipionem,  cuius  omnis  sermo  erat  de 

10  amicitia)  querebatur,  quod  omnibus  in  rebus  homines 
diligentiores  essent;  capras  et  oves  quot  quisque  ha- 
beret,  dicere  posse,  amicos  quot  haberet,  non  posse 
dicere,  et  in  illis  quidem  parandis  adhibere  curam,  in 
amicis    eligendis    neglegentis    esse    nec    habere    quasi 

15  signa  quaedam  et  notas,  quibus  eos,  qui  ad  amicitias 
essent  idonei,  iudicarent.  Sunt  igitur  firmi  et  stabiles 
et  constantes  eligendi;  cuius  generis  est  magna  pe- 
nuria.  Et  iudicare  difficile  est  sane  nisi  expertum; 
experiendum    autem    est  in  ipsa   amicitia.     Ita  prae- 

»0  currit  amicitia  iudicium  tollitque   experiendi  potesta- 
tem.     Est  igitur  prudentis   sustinere  ut   cursum,    sic  63 
impetum    benivolentiae ,    i*    quo    utamur    quasi    equis 
temptatis,    sic    amicitia    ex    aliqua   parte    periclitatis 
moribus   amicorum.     Quidam   saepe  in  parva  pecunia 

25  perspiciuntur  quam  sint  leves,  quidam  autem,  quos 
parva  movere  non  potuit,  cognoscuntur  in  magna.  Sin 
erunt  aliqui  reperti,  qui  pecuniam  praeferre  amicitiae 
sordidum  existiment,  ubi  eos  inveniemus,  qui  honores, 
magistratus,  imperia,  potestates,   opes   amicitiae  non 

30  anteponant,  ut,  cum  ex  altera  parte  proposita  haec 
sint,  ex  altera  ius  amicitiae,  non  multo  illa  malint? 
Inbecilla  enim  est  natura  ad  contemnendam  poten- 
tiam;  quam  etiamsi  neglecta  amicitia  consecuti  sint, 
obscuratum  iri  arbitrantur,  quia  non  sine  magna  causa 

35  sit  neglecta  amicitia.     Itaque  verae   amicitiae  difficil-  64 
lime  reperiuntur  in  iis,  qui  in  honoribus  reque  publica 
versantur;    ubi    enim    istum    invenias,    qui    honorem 


184  LAELIUS  DE  AMICITIA 

amici  anteponat  suo?  Quid?  haec  ut  omittain,  quam 
graves,  quam  difficiles  plerisque  videntur  calamitatum 
societates!  ad  quas  non  est  facile  inventu  qui  descen- 
dant.     Quamquam  Ennius  recte: 

Amicus  certus  in  re  incerta  cernitur,  s 

tamen  liaec  duo  levitatis  et  infirmitatis  plerosque  con- 
vincunt,  aut  si  in  bonis  rebus  contemnunt  aut  in  malis 

18  deserunt.     Qui  igitur  utraque  in  re  gravem,  constan- 
tem,    stabilem    se   in    amicitia   praestiterit,    liunc    ex 
maxime  raro    genere  hominum    iudicare    debemus    et  lo 
paene  divino. 

RR  Firmamentum  autem  stabilitatis  constantiaeque  est 
eius,  quam  in  amicitia  quaerimus,  fides;  nihil  est 
enim  stabile,  quod  infidum  est.  Simplicem  praeterea 
et  communem  et  consentientem,  id  est  qui  rebus  isdem  15 
moveatur,  eligi  par  est,  quae  omnia  pertinent  ad  fide- 
litatem;  neque  enim  fidum  potest  esse  multiplex  in- 
genium  et  tortuosum,  neque  vero,  qui  non  isdem  rebus 
movetur  naturaque  consentit,  aut  fidus  aut  stabilis 
potest  esse.  Addendum  eodem  est,  ut  ne  criminibus  20 
aut  inferendis  delectetur  aut  credat  oblatis,  quae  per- 
tinent  omnia  ad  eam,  quam  iam  dudum  tracto,  con- 
stantiam.  Ita  fit  verum  ilhid,  quod  initio  dixi,  ami- 
citiam  nisi  inter  bonos  esse  non  posse.  Est  enim 
boni  viri,  quem  eundem  sapientem  licet  dicere,  haec  25 
duo  tenere  in  amicitia:  primum  ne  quid  fictum  sit 
neve  simulatum;  aperte  enim  vel  odisse  magis  ingenui 
est  quam  froute  occultare  sententiam;  deinde  non 
solum  ab  aliquo  allatas  crirainationes  repellere,  sed 
ne    ipsum    quidem    esse    suspiciosum    semper    aliquid  30 

86  existimantem  ab  amico  esse  violatum.  Accedat  huc 
suavitas  quaedam  oportet  sermonum  atque  morum, 
haudquaquam  mediocre  condimentum  amicitiae.  Tri- 
stitia  autem  et  in  omni  re  severitas  habet  illa  qui- 
dem  gravitatem,  sed  amicitia  remissior  esse  debet  et  36 
liberior  et  dulcior  et  ad  omnem  comitatem  facilitatem- 
que  proclivior. 


CAP.   17—19.     §  64—70.  185 

Existit  autem  hoc  loco  quaedam  quaestio  subdif-  ^ 
ficilis,  num  quando  amici  novi,  digni  amicitia,  veteri- 
bus  siut  anteponendi,  ut  equis  vetulis  teueros  ante- 
ponere  solemus.  Indigna  homine  dubitatio!  Non  enim 
f.  debent  esse  amicitiarum  sicut  aliarum  rerum  satieta- 
tes;  veterrima  quaeque,  ut  ea  vina,  quae  vetustatem 
ferunt,  esse  debet  suavissima;  verumque  illud  est, 
quod  dicitur,  multos  modios  salis  simul  edendos  esse, 
ut  amicitiae  munus  expletum  sit.    Novitates  autem  si  68 

10  spem  adferunt,  ut  tamquam  in  herbis  non  fallacibus 
fructus  appareat,  non  sunt  illae  quidem  repudiandae, 
vetustas  tamen  suo  loco  conservanda;  maxima  est 
enim  vis  vetustatis  et  consuetudinis.  Quin  ipso  equo, 
cuius    modo  feci    mentionem,    si    nulla  res   impediat, 

lo  nemo  est,  quin  eo,  quo  consuevit,  libentius  utatur 
quam  intractato  et  novo.  Nec  vero  in  hoc,  quod  est 
animal,  sed  in  iis  etiam,  quae  sunt  inanima,  consue- 
tudo  valet,  quom  locis  ipsis  delectemur,  montuosis 
etiam    et    silvestribus,    in    quibus    diutius    commorati 

^ii  sumus. 

Sed  maximum  est  iu  amicitia  parem  esse  inferiori.  69 
Saepe   enim  excellentiae    quaedam    suut,    qualis    erat 
Scipionis  in  nostro,   ut  ita  dicam,  grege.     Numquam 
se  ille  Philo,  numquam   Rupilio,  numquam  Mummio 

25  anteposuit,  numquam  iufei'ioris  ordinis  amicis,  Q.  vero 
Maximum  fratrem,  egregium  virum  omnino,  sibi  ne- 
quaquam  parem,  quod  is  anteibat  aetate,  tamquam 
superiorem  colebat  suosque  omnes  per  se  posse  esse 
ampliores  volebat.    Quod  faciendum  imitandumque  est  70 

30  omnibus,  ut,  si  quam  praestantiam  virtutis,  ingenii, 
fortunae  consecuti  sint,  inpertiant  ea  suis  communi- 
centque  cum  proximis,  ut,  si  parentibus  nati  sint  hu- 
milibus,  si  propinquos  habeant  inbecilliore  vel  animo 
vel  fortuna,   eorum   augeant   opes  eisque  honori   sint 

55  et  dignitati.  Ut  in  fabul  s,  qui  aliquamdiu  propter 
ignoration*>m  stirpis  et  generis  in  famulatu  fuerunt, 
cum  cocmiti  sunt  et   aut   deorum   aut  recfum  filii   in- 


186  LAELIUS  DE  AMICITIA 

venti,  retinent  tameu  caritatem  in  pastores,  quos  pa- 
tres  multos  annos  esse  duxerunt.  Quod  est  multo 
profecto  magis  in  veris  patribus  certisque  faciendum. 
Fructus  enim  ingenii  et  virtutis  omnisque  praestantiae 
tum   maxumus  capitur,    cum  in  proxumum    quemque  J 

o-^  confertur. 

7j  Ut  igitur  ii,  qui  sunt  in  amicitiae  coniunctionisque 
necessitudine  superiores,  exaequare  se  cum  inferioribus 
debent,  sic  inferiores  non  dolere  se  a  suis  aut  ingenio 
aut  fortuna  aut  dignitate  superari.  Quorum  plerique  i(j 
aut  queruntur  semper  aliquid  aut  etiam  exprobrant, 
eoque  magis,  si  liabere  se  putant,  quod  officiose  et 
amice  et  cum  labore  aliquo  suo  factum  queant  dicere. 
Odiosum  sane  genus  hominum  officia  exprobrantium; 
quae  meminisse  debet  is,  in  quem  conlata  sunt,  non  i^ 

72  commemorare,  qui  contulit.  Quam  ob  rem,  ut  ii,  qui  I 
superiores  sunt,  summittere  se  debent  in  amicitia,  sic 
quodam  modo  inferiores  extollere.  Sunt  enim  quidam,  | 
qui  molestas  amicitias  faciunt,  cum  ipsi  se  contemni  ' 
putant;  quod  non  fere  contingit  nisi  iis,  qui  etiam  2c 
contemnendos  se   arbitrantur;    qui    hac  opinione  non 

73  modo  verbis,  sed  etiam  opere  levandi  sunt.  Tantum 
autem  cuique  tribuendum,  primum  quantum  ipse  effi- 
cere  possis,  deinde  etiam  quantum  ille,  quem  diligas 
atque  adiuves,  sustinere.  Non  enim  neque  tu  possis,  2f 
quamvis  excellas,  omnes  tuos  ad  honores  amplissimos 
perducere,  ut  Scipio  P.  E-upilium  potuit  consulem  ef- 
ficere,  fratrem  eius  L.  non  potuit.  Quodsi  etiam  possis 
quidvis  deferre  ad  alterum,  videndum  est  tamen,  quid 
ille  possit  sustinere.  s» 

74  Omnino  amicitiae  conroboratis  iam  confirmatisque 
et  ingeniis  et  aetatibus  iudicandae  sunt,  nec,  si  qui 
ineunte  aetate  venandi  aut  pilae  studiosi  fuerunt,  eos 
habere  necessarios,  quos  tum  eodem  studio  praeditos 
dilexerunt.  Isto  enim  modo  nutrices  et  paedagogi  iure  s 
vetustatis  plurimum  benivolentiae  postulabunt;  qui 
neglegendi  quidem  non  sunt,   sed  alio   quodam  modo 


CAP.   19-21.     §  70—77.  187 

aestimandi.  Aliter  amicitiae  stabiles  permanere  non 
possunt.  Dispares  enim  mores,  disparia  studia  se- 
quuntur,  quorum  dissimilitudo  dissociat  amicitias;  nec 
ob  aliam  causam  uliam  boni  improbis,  improbi  bonis 
amici  esse  non  possuut,  nisi  quod  tanta  est  inter  eos, 
quanta  maxima  potest  esse,  morum  studiorumque  di- 
stantia.  Recte  etiam  praecipi  potest  in  amicitiis,  ne  75 
intemperata  quaedam  benivolentia,  quod  persaepe  fit, 
impediat  magnas  utilitates  amicorum.     Nec  enim,  ut 

0  ad  fabulas  redeam,  Troiam  Neoptolemus  capere  po- 
tuisset,  si  Lycomedem,  apud  quem  erat  educatus,  mul- 
tis  cum  lacrimis  iter  suum  impedientem  audire  vo- 
luisset.  Et  saepe  incidunt  magnae  res,  ut  discedendum 
sit  ab  amicis;    quas    qui   impedire  vult,   quod  deside- 

15  rium  non  facile    ferat,    is   et  infirmus   est   mollisque 
natura  et  ob   eam  ipsam  causam  in   amicitia  paruni 
iustus.     Atque  in  omni  re  considerandum  est,  et  quid  76 
postules  ab  amico  et  quid  patiare  a  te  impetrari. 

Est  etiam  quaedam  calamitas  in  amicitiis  dimitten-  21 

20  dis  non  numquam  necessaria;  iam  enim  a  sapientium 
familiaritatibus  ad  vulgares  amicitias  oratio  nostra  dela- 
bitur.  Erumpunt  saepe  vitia  amicorum  tum  in  ipsos  ami- 
cos,  tum  in  alienos,  quorum  tamen  ad  amicos  redundet 
infamia,  Tales  igitvir  amicitiae  sunt  remissione  usus  elu- 
*  25  endae  et,  ut  Catonem  dicere  audivi,  dissuendae  magis 
quam  discindendae,  nisi  quaedam  admodum  intolerabilis 
iniuria  exarserit,  ut  neque  rectum  neque  honestum  sit 
nec  fieri  possit,  ut  non  statim  alienatio  disiunctioque 
faciunda  sit.     Sin  autem  aut  morum   aut    studiorum  77 

30  commutatio  quaedam,  ut  fieri  solet,  facta  erit  aut  in 
rei  publicae  partibus  dissensio  intercesserit  (loquor 
enim  iam,  ut  paulo  ante  dixi,  non  de  sapientium,  sed 
de  communibus  amicitiis),  cavendum  erit,  ne  non  so- 
lum  amicitiae  depositae,  sed  etiam  inimicitiae  susceptae 

35  videantur.  Nihil  est  enim  turpius  quam  cum  eo  bel- 
lum  gerere,  quocum  familiariter  vixeris.  Ab  amicitia 
Q.  Pompei  meo  nomine  se  removerat,  ut  scitis,  Scipio; 


188  LAELIUS  DE  AMICITIA 

propter  dissensionem  autem,  quae  erat  in  re  publica, 
alienatus  est  a  collega  nostro  Metello;  utrumque  egit 
graviter,    auctoritate  et  oflensione  animi  non  acerba. 

78  Quam  ob  rem  primum  danda  opera  est,  ne  qua  ami- 
corum  discidia  fiant;  sin  tale  aliquid  evenerit,  ut  ex-  e 
tinctae  potius  amicitiae  quam  oppressae  videantur. 
Cavendum  vero,  ne  etiam  in  graves  inimicitias  con- 
vertant  se  amicitiae;  ex  quibus  iurgia,  maledicta,  con- 
tumeliae  gignuntur.  Quae  tamen  si  tolerabiles  erunt, 
ferendae  sunt,  et  hic  honos  veteri  amicitiae  tribuen-  lo 
dus,  ut  is  in  culpa  sit,  qui  faciat,  non,  qui  patiatur 
iniuriam. 

Omnino  omnium  horum  vitiorum  atque  incommo- 
dorum  una  cautio  est  atque  una  provisio,  ut  ne  nimis 

79  cito  diligere  incipiant  neve  non  diguos.  Digni  autem  i5 
sunt  amicitia,  quibus  in  ipsis  inest  causa,  cur  dili- 
gantur.  Rarum  genus.  Et  quidem  omnia  praeclara 
rara,  nec  quicquam  difficilius  quam  reperire,  quod  sit 
omni  ex  parte  in  suo  genere  perfectum.  Sed  plerique 
neque  in  rebus  humanis  quicquam  bonum  norunt,  nisi  20 
quod  fructuosum  sit,  et  amicos  tamquam  pecudes  eos 
potissimum  diligunt,  ex  quibus  sperant  se  maxumum 

80  fructum  esse  capturos,  Ita  pulcherrima  illa  et  maxume 
uaturali  carent  amicitia  per  se  et  propter  se  expetita 
nec  ipsi  sibi  exemplo  sunt,  haec  vis  amicitiae  et  ^ 
qualis  et  quanta  sit.  Ipse  enim  se  quisque  diligit, 
non  ut  aliquam  a  se  ipse  mercedem  exigat  caritatis 
suae,  sed  quod  per  se  sibi  quisque  carus  est.  Quod 
nisi  idem  in  amicitiam  transferetur,  verus  amicus  num- 
quam  reperietur;  est  enim  is,   qui  est  tamquam  alter  30 

81  idem.  Quodsi  hoc  apparet  in  bestiis,  volucribus,  nan- 
tibus,  agrestibus,  cicuribus,  feris,  primum  ut  se  ipsae 
diligant  (id  enim  pariter  cum  omni  animante  nascitur), 
deinde  ut  requirant  atque  adpetant,  ad  quas  se  ad- 
plicent  eiusdem  generis  animantis,  idque  faciunt  cum  - 
desiderio  et  cum  quadam  similitudine  amoris  humani, 
quanto  id  magis  in  homine  fit  natura!  qui  et  se  ipse 


CAP.  21,  22.     §  77—85.  189 

diligit  et  alterum  anquirit,  cuius  animum  ita  cum  suo 
misceat,  ut  efficiat  paene  unum  ex  duobus.  „.^ 

Sed  plerique  perverse,  ne  dicam  inpudenter,  habere  ^c 
talem  amicum  volunt,    quales  ipsi  esse  non  possunt, 

5  quaeque  ipsi  non  tribuunt  amicis,  haec  ab  iis  deside- 
rant.  Par  est  autera  primum  ipsum  esse  virum  bonum, 
tum  alterum  similem  sui  quaerere.  In  talibus  ea,  quam 
iam  dudum  tractamus,  stabilitas  amicitiae  confirmari 
potest,    cum    homines   benivolentia  coniuncti   primum 

io  cupiditatibus  iis,  quibus  ceteri  serviunt,  imperabunt, 
deinde  aequitate  iustitiaque  gaudebunt,  omniaque  alter 
pro  altero  suscipiet,  neque  quicquam  umquam  nisi  ho- 
nestum  et  rectum  alter  ab  altero  postulabit,  neque 
solum  colent  inter  se  ac  diligent,  sed  etiam  verebuntur. 

15  Nam  maxumum  ornamentum  amicitiae  tollit,   qui   ex 
ea  toUit  verecundiam.     Itaque  in  iis  perniciosus   est  83 
error,   qui  existumant  lubidinum  peccatorumque   om- 
nium  patere  in  amicitia  licentiam;  virtutum  amicitia 
adiutrix  a  natura  data  est,   non  vitiorum   comes,  ut, 

»0  quoniam  solitaria  non  posset  virtus  ad  ea,  quae  summa 
sunt,  pervenire,  coniuncta  et  consociata  cum  altera 
perveniret.  Quae  si  quos  inter  societas  aut  est  aut 
fuit  aut  futura  est,  eorum  est  habendus  ad  summum 
naturae    bonum    optumus    beatissimusque    comitatus. 

85  Haec  est,  inquam,  societas,  in  qua  omnia  insunt,  quae  84 
putant  homines  expetenda,  honestas,  gloria,  tranquil- 
litas  animi  atque  iucuuditas,  ut  et,  cum  haec  adsint, 
beata  vita  sit  et  sine  his  esse  non  possit.    Quod  cum 
optumum    maxumumque    sit,   si  id  volumus   adipisci, 

so  virtuti  opera  danda  est,  sine  qua  nec  amicitiam  neque 
ullam  rem  expetendam  consequi  possumus;  ea  vero 
neglecta  qui  se  amicos  habere  arbitrantur,  tum  se 
denique  errasse  sentiunt,  cum  eos  gravis  aliquis  casus 
experiri  cogit.    Quocirca  (dicendum  est  enim  saepius-,  85 

86  cum  iudicaris,  diligere  oportet,  non,  cum  dilexeris. 
iudicare.  Sed  cum  multis  in  rebus  neglegentia  plecti- 
mur,  tum  maxime  in  amicis  et  diligendis  et  colendis; 


190  LAELIUS  DE  AMICITIA 

praeposteris  enim  utimur  consiliis  et  acta  agimus, 
quod  vetamur  vetere  proverbio.  Nam  impiicati  ultro 
efc  citro  vel  usu  diuturno  vel  etiam  officiis  repente  in 
medio  cursu  amicitias  exorta  aliqua  ofFensione  dis- 
rumpimus.  5 

gg  Quo  etiam  magis  vituperanda  est  rei  maxime  ne- 
cessariae  tanta  incuria.  Una  est  enim  amicitia  in 
rebus  humanis,  de  cuius  utilitate  omnes  uno  ore  con- 
sentiunt.  Quamquam  a  multis  virtus  ipsa  contemnitur 
et  venditatio  quaedam  atque  ostentatio  esse  dicitur;  10 
multi  divitias  despiciunt,  quos  parvo  contentos  tenuis 
victus  cultusque  delectat;  honores  vero,  quorum  cupi- 
ditate  quidam  inflammantur,  quam  multi  ita  contem- 
nunt,  ut  nihil  inanius,  nihil  esse  levius  existiment! 
itemque  cetera,  quae  quibusdam  admirabilia  videntur,  xs 
permulti  sunt  qui  pro  nihilo  putent-,  de  amicitia  om- 
nes  ad  unum  idem  sentiunt,  et  ii,  qui  ad  rem  publi- 
cam  se  contulerunt,  et  ii,  qui  rerum  cognitione  doctri- 
naque  delectantur,  et  ii,  qui  suum  negotium  gerunt 
otiosi,  postremo  ii,  qui  se  totos  tradiderunt  volupta-  so 
tibus,  sine  amicitia  vitam  esse  nullam,  si  modo  velint 

87  aliqua  ex  parte  liberaliter  vivere.    Serpit  enim  nescio 
quo  modo  per  oninium  vitas  amicitia  nec  ullam  aeta- 
tis  degendae  rationem  patitur  esse  espertem  sui.    Quin 
etiam  si  quis  asperitate  ea  est  et  inmanitate  naturae,  25 
congressus  ut  hominum  fugiat  atque  oderit,    qualem 
fuisse  Athenis  Timonem  nescio   quem  accepimus,  ta- 
men    is    pati   non  possit,    ut  non    anquirat    aliquem, 
apud  quem  evomat  virus  acerbitatis  suae.    Atque  hoc 
maxime  iudicaretur,  si  quid  tale  posset  contingere,  ut  so 
aliquis  nos  deus  ex  hac  hominum  frequentia  tolleret 
et  in  solitudine  uspiam  collocaret  atque   ibi  suppedi- 
tans  omnium  rerum,  quas  natura  desiderat,  abundan- 
tiam  et  copiam  hominis  omnino  aspiciendi  potestatem 
eriperet.    Quis  tam  esset  ferreus,  qui  eam  vitam  ferre  » 
posset,  cuique  non  auferret  fructum  voluptatum  om- 

88  nium  solitudo?   ^erum  ergo  illud  est,  quod  a  Taren- 


CAP,  22—24.    §  85—90.  191 

tino  Archyta,  ut  opinor,  dici  solitum  nostros  senes 
commemorare  audivi  ab  aliis  senibus  auditum:  'si 
quis  in  caelum  ascendisset  naturamque  mundi 
et    pulchritudinem    siderum    perspexisset,    in- 

5  suavem  illam  admirationem  ei  fore;  quae  iu- 
cundissima  fuisset,  si  aliquem,  cui  narraret, 
habuisset.'  Sic  natura  solitarium  nihil  amat  semper- 
que  ad  aliquod  tamquam  adminiculum  adnititur;  quod 
in  amicissimo  quoque  dulcissimum  est. 

10        Sed  cum   tot  signis  eadem  natura  declaret,    quid24 
velit,  anquirat,  desideret,  tamen  obsurdescimus  nescio 
quo  modo  nec  ea,  quae  ab  ea  monemur,  audimus.    Est 
enim  varius   et  multiplex  usus   amicitiae,    multaeque 
causae  suspicionum  offensionumque  dantur,  quas  tum 

15  evitare,  tum  elevare,  tum  ferre  sapientis  est;  ima 
illa  sublevanda  offensio  est,  ut  et  utilitas  in  amicitia 
et  fides  retineatur:  nam  et  monendi  amici  saepe  sunt 
et  obiurgandi,  et  haec  accipienda  amice,  cum  benivole 
fiunt.     Sed  nescio  quo  modo  verum  est,  quod  in  An-  89 

80  dria  familiaris  meus  dicit: 

Obsequium  amicos,  veritas  odium  parit. 
Molesta  veritas,  siquidem  ex  ea  nascitur  odium,  quod 
est  venenum  amicitiae,  sed  obsequium  multo  molestius, 
quod  peccatis  indulgens  praecipitem  amicum  ferri  sinit; 

85  maxuma  autem  culpa  in  eo,  qui  et  veritatem  asper- 
natur  et  in  fraudem  obsequio  inpellitur.  Omni  igitur 
hac  in  re  habenda  ratio  et  diligentia  est,  primum  ut 
monitio  acerbitate,  deinde  ut  obiurgatio  contumelia 
careat;  in  obsequio  autem,  quoniam  Terentiano  verbo 

so  lubenter  utimur,  comitas  adsit,   adsentatio,    vitiorum 
adiutrix,  procul  amoveatur,  quae  non  modo  amico,  sed 
ne  libero  quidem  digna  est;  aliter  enim  cum  tyranno, 
aliter  cum  amico  vivitur.     Cuius  autem  aures  clausae  90 
veritati  sunt,  ut  ab  amico  verum  audire  nequeat,  huius 

35  salus  desperanda  est.  Scitum  est  enim  illud  Catonis, 
ut  multa:  'melius  de  quibusdam  acerbos  inimi- 
cos   mereri    quam   eos    amicos,    qui  dulces    vi- 


192  LAELIUS  DE  AMICITIA 

deantur;    illos    verum   saepe   dicere,    hos   num- 
quam.'    Atque  illud  absurdum,  quod  ii,  qui  monentur, 
eam  molestiam,  quam  debent  capere,  non  capiunt,  eam 
capiunt,  qua  debent  vacare;  peccasse  enim  se  non  an- 
guntur,   obiurgari   moleste   ferunt;   quod  contra   opor-   s 
tebat,  delicto  dolere,  correctione  gaudere. 
^^        Ut  igitur  et  monere  et  moneri  proprium  est  verae 
amicitiae  et  alterum  libere  facere,  non  a.spere,  alterum 
patienter  accipere,  non  repugnanter,  sic  habendum  est 
nullam  in  amicitiis  pestem   esse  maiorem   quam  adu-  lo 
lationera,   blanditiam,    adsentationem;    quamvis    enim 
multis    nominibus    est   hoc   vitium   notandum    levium 
hominum  atque   fallacium  ad   voluntatem   loquentium 

92  omnia,  nihil  ad  veritatem.  Cum  autem  omnium  rerum 
simulatio  vitiosa  est  (tollit  enim  iudicium  veri  idque  i.'' 
adulterat),  tum  amicitiae  repugnat  maxime;  delet  enim 
veritatem,  sine  qua  nomen  amicitiae  valere  non  pot- 
est.  Nam  cum  amicitiae  vis  sit  in  eo,  ut  unus  quasi 
animus  fiat  ex  pluribus,  qui  id  fieri  poterit,  si  ne  in 
uno  quidem  quoque  unus  animus  erit  idemque  semper,  20 

93  sed  varius,  comrautabilis,  raultiplex?  Quid  enim  potest 
esse  tam  flexibile,  tam  devium  quam  animus  eius,  qui 
ad  alterius  non  modo  sensum  ac  voluntatem,  sed 
etiam  vultum  atque  nutum  convertitur? 

Negat  quis,  nego;  ait,  aio;  postremo  imperavi 

egomet  mihi  a-^ 

Omnia  adsentari, 
ut  ait  idem  Terentius,  sed  ille  in  Gnathonis  persona, 

94  quod  amici  genus  adhibere  omnino  levitatis  est.  Multi 
autem  Gnathonum  similes  cum  sint  loco,  fortuna,  fama 
superiores,  horum  est  adsentatio  molesta,  cum  ad  va-  3o 

95  nitatem  accessit  auctoritas.  Secerni  autem  blandus 
amicus  a  vero  et  internosci  tam  potest  adhibita  dili- 
gentia  quam  omnia  fucata  et  simulata  a  sinceris  atque 
veris.  Contio,  quae  ex  imperitissimis  constat,  tamen 
iudicare  solet,  quid  intersit  inter  popularem,  id  est  35 
adsentatorem    et   levem   civem,    et    inter   constantem. 


CAP.  24—26.     §  90—98.  193 

severura  et  gravem.  Quibus  blanditiis  C.  Papirius  nu-  96 
per  influebat  in  auris  contionis,  cum  ferret  legem  de 
tribunis  plebis  reficiendis!  Dissuasimus  nos;  sed  nihi' 
de  me,  de  Scipione  dicam  lubentius.  Quanta  illa,  di 
5  inmortales,  fuit  gravitas,  quanta  in  oratione  maiestas! 
ut  facile  ducem  populi  Romani,  non  comitem  diceres. 
Sed  adfuistis,  et  est  in  manibus  oratio.  Itaque  lex 
popularis  suffragiis  populi  repudiata  est.  Atque,  ut 
ad  me  redeam,  meministis,  Q.  Maxumo,  fratre  Scipio- 

10  nis,  et  L.  Mancino  consulibus  quam  popularis  lex  de 
sacerdotiis  C.  Licini  Crassi  videbatur!  cooptatio  enim 
collegiorum  ad  populi  beneficium  transferebatur;  atque 
is  primus  instituit  in  forum  versus  agere  cum  populo. 
Tamen  illius  vendibilem  orationem  religio  deorum  in- 

ir>  mortalium  nobis  defendentibus  facile  vincebat.  Atque 
id  actum  est  praetore  me  quinquennio  ante,  quam 
consul  sum  factus;  ita  re  magis  quam  summa  aucto- 
ritate  causa  illa  defensa  est.  (^^ 

Quodsi  in  scaena,  id  est  in  contione,  in  qua  rebus  97 

20  fictis  et  adumbratis  loci  plurimum  est,  tamen  verum 
valet,  si  modo  id  patefactum  et  inlustratum  est,  quid 
in  amicitia  fieri  oportet,  quae  tota  veritate  perpendi- 
tur?  in  qua  nisi,  ut  dicitur,  apertum  pectus  videas 
tuumque  ostendas,  nihil  fidum,   uihil  exploratum  ha- 

25  beas,  ne  amare  quidem  aut  amari,  cum,  id  quam  vere 
fiat,  ignores.  Quamquam  ista  adsentatio,  quamvis  per- 
niciosa  sit,  nocere  tamen  nemini  potest  nisi  ei,  qui 
eam  recipit  atque  ea  delectatur.  Tta  fit,  ut  is  adsen- 
tatoribus  patefaciat  aures  suas  maxime,  qui  ipse  sibi 

3oadsentetur  et  se   maxime  ipse   delectet.     Omnino   est  98 
amans  sui  virtus;  optume  enim  se  ipsa  novit,  quam- 
que  amabilis  sit,  intellegit.     Ego   autem  non  de  vir- 
tute  nunc   loquor,   sed  de  virtutis   opinione.  ^  Virtute 
enim  ipsa  non  tam   multi  praediti   esse   quam  videri 

85  volunt.    Hos  delectat  adsentatio,  his  fictus  ad  ipsorum 
voluntatem  sermo  cum  adhibetur,  orationem  illam  va- 
nam  testimonium  esse  laudum  suarum  putant.    Nulla 
CIC.  IV.  3.  13 


194  LAELIUS  DE  AMICITIA 

est  igitur  haec  amicitia,  cum  alter  verum  audire  noa 
vult,  alter  ad  mentiendum  paratus  est.  Nec  parasi- 
torum  in  comoediis  adsentatio  faceta  nobis  videretur, 
nisi  essent  milites  gloriosi. 

Magnas  vero  agere  gratias  Thais  mihi?  5 

Satis  erat  respondere:  ^magnas';  'ingentes',  inquit, 
Semper  auget  adsentator  id,  quod  is,  cuius  ad  volun- 

99  tatem  dicitur,  vult  esse  magnum.  Quam  ob  rem, 
quamquam  blanda  ista  vanitas  apud  eos  valet,  qui 
ipsi  illam  adlectant  et  invitant,  tamen  etiam  graviores  lo 
constantioresque  admonendi  sunt,  ut  animadvertant, 
ne  callida  adsentatione  capiantur.  Aperte  enim  adu- 
lantem  nemo  non  videt,  nisi  qui  admodum  est  excors; 
callidus  ille  et  occultus  ne  se  insinuet,  studiose  ca- 
vendum  est;  nec  enim  facillime  adgnoscitur,  quippe  i5 
qui  etiam  adversando  saepe  adsentetur  et  litigare  se 
simulans  blandiatur  atque  ad  extremum  det  manus 
vincique  se  patiatur,  ut  is,  qui  inlusus  sit,  plus  vidisse 
videatur.  Quid  autem  turpius  quam  inludi?  Quod  ut 
ne  accidat,  magis  cavendum  est.  20 

Ut  me  hodie   ante   omnes   comicos   stultos 

senes 
Versaris  atque  inliisseris  lautissume. 

100  Haec  enim  etiam  in  fabulis  stultissima  persona  est 
inprovidorum  et  credulorum  senum.  Sed  nescio  quo 
pacto  ab  amicitiis  perfectorum  hominum,  id  est  sa-  25 
pientium  (de  hac  dico  sapientia,  quae  videtur  in  ho- 
minem  cadere  posse),  ad  leves  amicitias  defluxii;  oratio. 
Quam  ob  rem  ad  illa  prima  redeamus  eaque  ipsa 
concludamus  aliquando. 

27  Virtus,  virtus,  inquam,  C.  Fanni,  et  tu,  Q.  Muci,  so 
et  conciliat  amicitias  et  conservat.  In  ea  est  enim 
convenientia  rerum,  in  ea  stabilitas,  in  ea  constantia; 
quae  cum  se  extulit  et  ostendit  suum  lumen  et  idem 
aspexit  adgnovitque  in  alio,  ad  id  se  admovet  vicis- 
simque  accipit  illud,  quod  in  altero  est;  ex  quo  exar-  35 
descit  sive  amor  sive  amicitia;  utrumque  enim  dictum 


CAP.  26,  27.      §  98—104.  195 

est  ab  amando;  amare  autem  nihil  est  aliud  nisi  eum 
ipsum  diligere,  quem  ames,  nulla  indigentia,  nulla 
utilitate  quaesita;  quae  tamen  ipsa  ecflorescit  ex  ami- 
citia,  etiamsi  tu  eam  minus  secutus  sis.  Hac  nos  lOl 
5  adulescentes  benivolentia  senes  illos,  L.  Paulum,  M. 
Catonem,  C,  Galum,  P.  Nasicam,  Ti.  Gracchum,  Sci- 
pionis  nostri  socerum,  dileximus,  haec  etiam  magis 
elucet  inter  aequales,  ut  inter  me  et  Scipionem,  L. 
Furium,  P.  Rupilium,  Sp.  Mummium.    Vicissim  autem 

10  senes  in  adulescentium  caritate  adquiescimus,  ut  in 
vestra,  ut  in  Q.  Tuberonis;  equidem  etiam  admodum 
adulescentis  P.  Rutili,  A.  Vergini  familiaritate  de- 
lector.  Quoniamque  ita  ratio  comparata  est  vitae  na- 
turaeque  nostrae,  ut  alia  ex  alia  aetas  oriatur,  maxume 

15  quidem  optandum  est,  ut  cum  aequalibus  possis,  qui- 
buscum  t£i,mquam  e  carceribus  emissus  sis,  cum  isdem 
ad  calcem,    ut  dicitur,  pervenire.     Sed  quoniam    res  102 
humanae  fragiles  caducaeque  sunt,  semper  aliqui  an- 
quirendi  sunt,  quos  diligamus  et  a  quibus  diligamur; 

20  caritate  enim  benivolentiaque  sublata  omnis  est  e 
vita  sublata  iucunditas.  Mihi  quidem  Seipio,  quam- 
quam  est  subito  ereptus,  vivit  tamen  semperque  vivet; 
virtutem  enim  amavi  illius  viri,  quae  extincta  non 
est;  nec  mihi    soli    versatur   ante  oculos,    qui    illam 

25  semper    in    manibus    habui,    sed    etiam   posteris    erit 
clara  et  insignis.  Nemo  umquam  animo  aut  spe  maiora 
suscipiet,  qui  sibi  non  illius  memoriam  atque  imagi- 
nem  proponendam  putet.   Equidem  ex  omnibus  rebus,  103 
quas  mihi  aut  fortuna  aut  natura  tribuit,  nihil  habeo, 

30  quod  cum  amicitia  Scipionis  possim  comparare.  Li 
hac  mihi  de  re  publica  consensus,  in  hac  rerum  pri- 
vatarum  consilium,  in  eadem  requies  plena  oblecta- 
tionis  fuit.  Numquam  illum  ne  minima  quidem  re 
offendi,  quod  quidem  senserim,  nihil  audivi  ex  eo  ipse, 

35  quod  nollem;  una  domus  erat,  idem  victus,  isque 
communis,  neque  solum  militia,  sed  etiam  peregrina- 
tdones  rusticationesque  communes.    Nam  quid  ego  de  104 

13* 


196         LAELIUS  DE  AMICITIA.    CAP.  27.    §  104. 

studiis  dicam  cognoscendi  semper  aliquid  atque  di- 
scendi?  in  quibus  remoti  ab  oculis  populi  omne  otio- 
sum  tempus  contrivimus.  Quarum  rerum  recordatio 
et  memoria  si  una  cum  illo  occidisset,  desiderium 
coniunctissimi  atque  amantissimi  viri  ferre  nullo  modo 
possem.  Sed  nec  illa  extincta  sunt  alunturque  potius 
et  augentur  cogitatione  et  memoria  mea,  et,  si  illis 
plane  orbatus  essem,  magnum  tamen  adfert  mihi 
aetas  ipsa  solacium.  Diutius  enim  iam  in  hoc  desi- 
derio  esse  non  possum.  Omnia  autem  brevia  tolera- 
bilia  esse  debent,  etiamsi  magna  sunt. 

Haec  habui  de  amicitia  quae  dicerem.  Vos  autem 
hortor,  ut  ita  virtutem  locetis,  sine  qua  amicitia  esse 
non  potest,  ut  ea  excepta  nihil  amicitia  praestabiliue 
putetis. 


M.  TULLI  CICERONIS 
PARADOXA 

AD  M.  BRUTUM. 


ARGUMENTUM. 

Hoc  libello  Cicero  Catonis  Uticensis,  perfecti  illius  Stoici, 
admiratione  adductus  disciplinae  Stoicae  praecepta,  quae  ho- 
mines  ob  severitatem  admirabantur  magis  quam  sequebantur, 
TtaQccSo^a,  quae  Latini  vocant  admirabilia,  orationis  suae  sua- 
vitate  mollita  probare  populo  et  commendare  voluit.  Nam  etsi 
in  oratione  pro  L.  Murena  Catone  accusante  Stoicorum  jrapa- 
So^cc  perstringit  et  in  librorum  de  finibus  III  et  IV  eorundem 
austeritati  moderandum  esse  censet,  tamen  non  tam  doctrinae 
rationem  illorum  improbat  quam  sermonis  insolentiam.  Ac 
primo  quidem  loco  bonum  sola  honestate  contineri,  deinde 
secundo  tamquam  consectario  ostendit  honestissimum  quemque 
in  se  uno  habere  omnia  bene  beateque  vivendi  praesidia.  Ex 
his  autem  locis  cetera,  quae  deinceps  persequitur,  apta  sunt 
et  suspensa.  Itaque  tertius  locus  est  de  peccatorum  aequalitate 
omnium.  Quarti  de  stultorum  insania  loci  pauca  verba  supersunt; 
sequitur  aliud,  quo  probat  solum  sapientem  esse  civem,  stultos 
omnes  exules  exemplo  usus  alicuius,  quem  Clodi  similem  esse 
fingit,  adversarii.  Quinto  lo  o,  quo  L.  Lucullum  atque  etiam 
Hortensium  videtur  carpere,  nisi  sapientem  libertate  frui  nemi- 
nem  docet,  posse  autem  unum  quemque  ita  vivere,  ut  velit,  i.  e. 
liberum  esse,  si  modo  honestacem  sequatur.  Denique  sexto  loco, 
quo  M.  Crassum  divitem  reprehendit,  aerarii  in  consulatu  se- 
cundo  (a.  u.  c.  699)  expilati  infamia  notabilem,  solum  sapientem 
ait  gaudere  divitiis,  ut  quae  cum  in  ceteris  virtutibus,  tum 
maxime  in  continentia  sint  positae.  Hoc  autem  brevium  quae- 
stionum,  quod  ad  M.  Brutum  mittit,  munusculum  unius  anni 
tempore,  ut  videtur,  hiberno  compositum  esse  e  prooemii  §  5 
apparet.  Ac  quamquam  Cicero  Crassum  a.  u.  c.  701  et  Clodium 
702  interfectos  dialogi  licentia  sibi  adesse  potuit  fingere,  non 
tamen  post  mensem  anni  708  lunium,  quo  Cato  mortem  sibi 
Uticae  conscivit,  conditum  hoc  opusculum  esse  videtur. 


Animadverti,   Brute,     aepe  Catonem,    avunculum  l 
tuum,  eum  in  senatu  sententiam  diceret,  locos  graves 


198  PARADOXA 

ex  philosophia  tractare  abhorrentes  ab  hoc  usu  forensi 
et  publico,  sed  dicendo  consequi  tanien,  ut  illa  etiam 

2  populo  probabilia  viderentur.  Quod  eo  maius  est  illi 
quani  aut  tibi  aut  nobis,  quia  nos  ea  philosophia  plus 
utimur,  quae  peperit  dicendi  copiam,  et  in  qua  dicun-  5 
tur  ea,  quae  non  multum  discrepent  ab  opinione  po- 
pulari,  Cato  autem,  perfectus  mea  sententia  Stoicus, 
et  ea  sentit,  quae  non  sane  probantur  in  volgus,  et 
in  ea  est  haeresi,  quae  nullum  sequitur^florem  oratio- 
nis  neque  ailatat  argumentum,  minutis  interrogatiun-  lo 

3  culis  quasi  punctis,  quod  proposuit,  efficit.  Sed  nihil 
est  tam  incredibile,  quod  non  dicendo  fiat  probabile, 
nihil  tam  horridum,  tam  incultur^,  quod  non  splen- 
descat  oratione  tt  tamquam  excolatur.  Quod  cum  ita 
putarem,  feci  etiam  audacius  quam  ille  ipse,  de  quo  is 
loquor.  Cato  enim  dumtaxat  de  magnitudine  animi, 
de  continentia,  de  morte,  de  omni  laude  virtutis,  de 
dis  inmortalibus,  de  caritate  patria§  Stoice  solet  ora- 
toriis  ornamentis  adhibitis  dicere,  ego  tibi  illa  ipsa, 
quae  vix  in  gymnasiis  et  in  otio  Stoici  probant,    lu-  20 

4  dens  conieci  in  communes  locos,  Quae  quia  sunt 
admirabilia  contraque  opinionem  omnium  [ab  ipsis 
etiam  TCaQccdo^K  appellantur],  temptare  volui  possentne 
proferri  in  lucem  [id  esit  in  forum],  et  ita  dici,  ut 
probarentur,  an  alia  quaedam  esset  erudita,  alia  po-  25 
pularis  oratio,  eoque  hos  locos  scripsi  libentius,  quod 
mihi  ista  jtaQccdo^cc  ,qn?ie   appellant ,  maxime  videntur 

5  esse  Socratica  longeque  v  rissima.  Accipies  igitur  hoc 
parvum  opusculum  lucubratum  his  iam  contractioribus 
noctibus,  quoniam  illud  maiorum  vigiliarum  munus  in  30 
tuo  nomine  apparuit,  et  degustabis  genus  exercita- 
tionum  earum,  quibus  uti  consuevi,  cum  ea,  quae  di- 
cuntur  in  scholis  dstLxcog,  ad  nostrum  hoc  oratorium 
transfero  dicendi  genus.  Hoc  tamen  opus  in  acceptum 
ut  referas,  nihil  postulo ;  non  enim  est  tale,  ut  in  arce  36 
poni  possit  quasi  illa  Minerva  Phidiae,  sed  tamen  ut 
ex  eadem  officina  exisse  appareat. 


PROOEM^  PARADOXON  I.    §  1—9.  199 

PARADOXON  I. 
"Ott  fiovov  t6  xaXbv  dya&ov. 

Vereor,  ne  cui  vestrum  ex  Socraticorum  hominum  * 
disputationibus,  non  ex  meo  sensu  deprompta  naec 
5  videatur  oratio,  dicam,  quod  sentio,  tamen,  et  dicam 
brevius,  quam  res  tanta  dici  potest.  Numquam  her- 
cule  ego  neque  pecunias  istorum  neque  tecta  magni- 
fica  neque  opes  neque  impei-ia  neque  eas,  quibus 
maxume  astricti   sunt,  voluptates  in  bonis  rebus  aut 

10  expetendis  esse  duxi,  quippe  cum  viderem  rebus  his 
circumfluentis  ea  tamen  desiderare  maxime,  quibus 
abundarent.  Neque  enim  umquam  expletur  nec  satia- 
tur  cupiditatis  sitis,  neque  solum  ea  qui  habent  libi- 
dine   augendi  cruciantur,    sed    etiam   amittendi   metu. 

15  In  quo  equidem  continentissimorum  hominum,   maio-  7 
rum  nostrorum,   saepe  requiro  prudentiam,   qui  haec 
inbecilla  et  commutabilia    [pecuniae    membra]    verbo 
bona  putaverunt  appellanda,   cum  re  ac  factis  longe 
aliter  iudicavissent.     Potestne  bonum   cuiquam    malo 

20  esse,  aut  potest  quisquam  in  abundantia  bonorum  ipse 
esse  non  bonus?    Atqui  ista  omnia  talia  videmus,  ut 
et  inprobi  habeant  et  absint  probis.     Quam   ob  rem  8 
licet  inrideat,   si  qui  vult,  phis  apud  me  tamen  vera 
ratio  valebit  quam  vulgi  opinio;  neque   ego  umquam 

25  bona  perdidisse  dicam,  si  quis  pecus  aut  supellectilem 
amiserit,  nec  non  saepe  laudabo  sapientem  illum, 
Biantem,  ut  opinor,  qui  numeratur  in  septem;  cuius 
quom  patriam  Prienam  cepisset  hostis  ceterique  ita 
fugerent,    ut    multa    de  suis  rebus   asportarent,    cum 

so  esset  admonitus  a  quodam,  ut  idem  ipse  faceret,  'Ego 
vero',    inquit,   'facio;    nam   omnia  mecum  porto 
mea.'      Ille    haec    ludibria   fortunae    ne    sua    quidem  9 
putavit,   quae  nos  appellamus  etiam  bona.     Quid  est 
igitur,  quaeret  aliquis,  bonum?     Si,  quod  recte  fit  et 

35  honeste  et  cum  virtute,  id  bene  fieri  vere  dicitur, 
quod  rectum  et  honestum  et  cum  virtute  est,  id  solum 


200  PARADOXA 

^  opinor  bomim.;  Sed  haec  videri  possunt  odiosiora, 
cum  lentius  disputantur;  vita  atque  factis  inlustrata 
sunt  summorum  virorum  haec,  quae  verbis  subtilius, 
quam  satis  est,  disputari  videntur.  Quaero  enim  a 
vobis,  num  uUam  cogitationem  habuisse  videantur  ii,  5 
qui  hanc  rem  publicam  tam  praeclare  fundatam  nobis 
reliquerunt,  aut  argenti  ad  avaritiam  aut  amoenitatum 
ad  delectationem  aut  supellectilis  ad  delicias  aut  epu- 

11  larum  ad  voluptates.  Ponite  ante  oculos  unum  quem- 
que  veterum.  Voltis  a  Romulo?  voltis  post  liberam  lo 
civitatem  ab  iis  ipsis,  qui  liberaverunt?  Quibus  tan- 
dem  gradibus  Romulus  escendit  in  caelum?  iisne, 
quae  isti  bona  appellant,  an  rebus  gestis  atque  vir- 
tutibus?  Quid?  a  Numa  Pompilio  mitiusne  gratas 
dis  inmortalibus  capudines  ac  fictiles  urnulas  fuisse  i5 
quam  felicatas  Saliorum  pateras  arbitramur?  Omitto- 
reliquos;    sunt    enim    omnes    pares    inter    se    praeter 

12  Superbum.    Brutum  si  qui  roget,  quid  egerit  in  patria- 
liberanda,  si  quis.item  reliquos  eiusdem  consilii  socios, 
quid  spectaverint,  quid  secuti  sint,  num  quis  existat,  20 
cui  voluptas,  cui  divitiae,  cui  denique  praeter  officium 
fortis  et  magni  viri  quicqnam  aliud  propositum  fuisse 
videatur?     Quae  res  ad  necem  Porsennae  C.  Mucium 
inpulit  sine  ulla  spe  salutis  suae?  quae  vis  Coclitem 
contra  omnes  hostium  copias  tenuit  in  ponte  solum?  25 
quae  patrem  Decium,  quae  filium  devota  vita  inmisit 
in  armatas  hostium   copias?  quid  continentia  C.  Fa- 
brici,  quid  tenuitas  victus  M'.  Curi  sequebatur?  quid? 
duo   propugnacula  belli  Punici,   Cn.   et  P.   Scipiones, 
qui  Carthaginiensium  adventum  corporibus  suis  inter-  30 
cludendum  putaverunt,  quid?    Africanus  maior,  quid? 
minor,    quid?    inter   horum    aetates    interiectus    Cato, 
quid?    innumerabiles    alii    (nam    domesticis    exemplis 
abundamus)    cogitassene    quicquam    in   vita  sibi  esse 
expetendum,  nisi  quod  laudabile  esset  et  praeclarum,  95 

^  videntur?  Veniant  igitur  isti  inrisoVes  huius  orationis 
ac  sententiae  et  iam.  vel  ipsi  iudicent,  utrum  se  ho- 


I,  II.  §  10-16.  201 

rum  alicuius,  qui  marmoreis  tectis  ebore  et  auro  ful- 
gentibus,  qui  signis,  qui  tabulis,  qui  caelato  auro  et 
argento,  qui  Corinthiis  operibus  abundant,  an  C.  Fa- 
brici,    qui  nihil   habuit    eorum,    nihil    habere   voluit, 

5  similes  malint.    Atque  haec  quidem,  quae  modo  huc,  14 
modo  illuc  transferuntur,   facile   adduci   solent  ut  in 
bonis  rebus  esse  negent,  illud  arte  tenent  accurateque 
defendunt,    voluptatem    esse    summum    bonum;    quae 
qmdem  mihi  vox  pecudum  videtur  esse,  non  hominum. 

10  Tu,  cum  tibi  sive  deus  sive  mater,  ut  ita  dicam,  rerum 
omnium  natura  dederit  animum,  quo  nihil  est  prae- 
stantius  neque  divinius,  sic  te  ipse  abicies  atque  pro- 
sternes,  ut  nihil  inter  te  atque  inter  quadripedem  ali- 
quam  putes  interesse?     Quicquam  bonum   est,   quod 

15  non  eum,  qui  id  possidet,  meliorem  facit?     Ut  enim  15 
est    quisque    maxime    boni    particeps,  ita    est    lauda- 
bilis  maxime;   neque  est  ullum  bonum,   de   quo  non 
is,  qui  id  habeat,  honeste  possit  gloriari.    Quid  autem 
est  horum  in  voluptate?  melioremne  efficit  aut  lauda- 

20  biliorem  virum?  an  quisquam  in  potiendis  voluptati- 
bus  gloriando  se  et  praedicatione  ecfert?  Atqui  si 
voluptas,  quae  plurimorum  patrociniis  defenditur,  in 
rebus  bonis  habenda  non  est,  eaque  quo  est  niaior,  eo 
magis  mentem  ex  sua  sede  et  statu  demovet,  profecto 

25  nihil  est  aliud  bene  et  beate  vivere  nisi  honeste  et 
recte  vivere. 

PARADOXON  II. 
"Oti  avrccQxrjs  ij  dQsrrj  JtQog  svdaifiovtav. 

Nec  vero  ego  M.  Regulum  aerumnosum  nec  infe-  16 
30  licem  nec  miserum  umquam  pitavi.  Non  enim  magui- 
tudo  animi  cruciabatur  eius  a  Poenis,  non  gravitas, 
non  fides,  non  constantia,  non  ulla  virtus,  non  deni- 
que  animus  ipse,  qui  tot  virtutum  praesidio  tantoque 
comitatu,  cum  corpus  eius  caperetur,  capi  certe  ipse 
35  non  potuit.    C.  vero  Marium  vidimus,  qui  mihi  secun- 


202  PARADOXA 

dis  rebus  unus  ex  fortunatis  hominibus,  adversis  unus 
ex  summis  viris  videbatur,   quo  beatius   esse  mortali 

17  nihil  potest.    Nescis,  insane,  nescis,  quantas  vires  vir- 
tus  habeat;  nomen  tantum  virtutis  usurpas,  quid  ipsa 
valeat,  ignoras.     Nemo   potest  non   beatissimus  esse,  5 
qui   est  totus   aptus   ex  sese,    quique   in  se  uno   sua 
ponit  omnia,     Cui   spes   omnis  et   ratio    et    cogitatio 
pendet  ex  fortuna,  huic  nihil  potest  esse  certi,  nihil, 
quod  exploratum  habeat  permansurum  sibi  unum  diem. 
Eum  tu  hominem  terreto,  si  quem  eris  nanctus,  istis  lo 
mortis  aut  exilii  minis.    Mihi  vero  quicquid  acciderit 
in  tam  ingrata  civitate,  ne  recusanti  quidem  evenerit, 
non  modo  [non]  repugnanti.     Quid  enim  ego  laboravi 
aut  quid  egi,  aut  in  quo  evigilarunt  curae  et  cogita- 
tiones  meae,  siquidem  nihil  peperi  tale,  nihil  conse-  i?- 
cutus  sum,  ut  eo  statu  essem,   quem  neque  fortunae 

18  temeritas  neque  inimicorum  labefactaret  iniuria?    Mor- 
temne  mihi  minitaris,   ut  omnino   ab   hominibus,   an 
exilium,  ut  ab  inprobis  demigrandum  sit?    Mors  ter- 
ribilis  iis,  quorum  cum  vita  omnia  extinguuntur,  non  20 
iis,    quorum  laus   emori   non    potest,    exilium    autem 
illis,  quibus  quasi  circumscriptus  est  habitandi  locus, 
non  iis,  qui  omnem  orbem  terrarum  unam  urbem  esse 
ducunt.     Te  miseriae,    te    aerumnae   premunt  omnes, 
qui  te  beatum,  qui  te  florentem  putas,    te  tuae  lubi-  25 
dines   torquent,    tu  dies  noctesque  cruciaris,  cui  nec 
sat  est,  quod  est,  et  id  ipsum  ne  non  diuturnum  sit 
futurum,    times,    te  conscientiae  stimulant  maleficio- 
rum  tuorum,    te    metus    exanimant  iudiciorum   atque 
legum,  quocumque  adsp^existi,  ut  furiae  sic  tuae  tibi  so 
occurrunt  iniuriae,  quae  te  suspirare  libere  non  sinunt. 

19  Quam  ob  rem,  ut  inprobo  et  stulto  et  inerti  nemini 
bene  esse  potest,  sic  bonus  vir  et  sapiens  et  fortis 
miser  esse  nemo  potest.  Nec  vero,  quoius  virtus  mores- 
que  laudandi  sunt,  eius  non  laudanda  vita  est,  neque  35 
porro  fugienda  vita  est,  quae  laudanda  est;  esset 
autem  fugienda,  si  esset  misera.    Quam  ob  rem,  quic- 


II,  III.     §  16-22.  203 

quid  est  laudabile,  idem   et  beatum  et  florens  et  ex- 
petendum  videri  decet.   . 


PARADOXON  m.  ^ 

"Ori  i'<fa  ta  afiaQt^^ata  xal  ta  xatoQ^d^ata. 

5        Parva,  inquit,  est  res.    At  magna  culpa;  nec  enim  1 
peccata  rerum  eventis,   sed  vitiis   hominum  metienda 
sunt.     In   quo   peccattir,    id   potest    aliud    alio  maius 
esse  aut  minus,  ipsum  quidem  illud  peccare,  quoquo 
verteris,  unum  est.     Auri    navem  evertat  gubernator 

10  an  paleae ,  in  re  aliquantum ,  in  gubernatoris  inscitia 
nihil  interest.  Lapsa  est  lubido  in  muliere  ignota, 
dolor  ad  pauciores  pertinet,  quam  si  petulans  fuisset 
in  aliqua  generosa  ac  nobili  virgine;  pec(59,vit  vero 
nihilo  minus,  siquidem  est  peccare  tamquam  transire 

15  lineas;  quod  cum  feceris,  culpa  commissa  est;  quam 
longe  progrediare,  cum  semel  transieris,  ad  augendam 
trauseundi  culpam  nihil  pertinet.  Peccare  certe  licet 
nemini.  Quod  autem  non  licet,  id  hoc  uno  tenetur, 
si  arguitur  non  licere.     Id  si  nec  maius  nec   minus 

20  umquam  fieri  potest,  quoniam  in  eo  est  peccatum,  si 
non  licuit,   quod  semper  unum  et  idem  est,   quae  ex 
eo  peccata  nascantur,   aequalia  sint  oportet.     Quodsi  2i 
virtutes   sunt  pares  inter  se,    paria  esse  etiam  vitia 
necesse  est.    Atqui  pares  esse  virtutes,  nec  bono  viro 

«5  meliorem  nec  temperante  temperantiorem  nec  forti 
fortiorem  nec  sapiente  sapientiorem  posse  fieri  facil- 
lume  potest  perspici.  An  virum  bonum  dices,  qui 
depositum  nullo  teste,  cum  lucrari  iiipune  posset 
auri  pondo  decem,  reddiderit,  si  idem  in  decem  mili- 

80  bus  pondo   auri  non  idem  fec6rit?   aut  temperantem, 
qui  se  in  aliqua  libidine   continuerit,  in  aliqua  effu- 
derit?     Una    virtus    est    consentiens    cum    ratione    et  22 
perpetua  constantia;  nihil  huc  addi  potest,  quo  magis 
virtus  sit,  nihil  demi,  ut  virtutis  nomen  relinquatur. 


204  PARADOXA 

Etenim  si  bene  facta  recte  facta  sunt  et  nihil  recto 
rectius,  certe  ne  bono  quidem  melius  quicquam  in- 
veniri  potest.  Sequitur  igitur,  ut  etiam  vitia  sint 
paria,  siquidem  pravitates  animi  recte  vitia  dicuntur. 
Atqui,  quoniam  pares  virtutes  sunt,  recte  facta,  quando  5 
a  virtutibus  proficiscuntur,  paria  esse  debent,  itemque 
peccata,  quoniam  ex  vitiis  manant,  sint  aequalia  ne- 
^  cesse  est.  'A  pliilosophis',  inquit,  "^ista  sumis.'  Me- 
^  tuebam,  ne  'a  lenonibus'  diceres.  ^Socrates  disputabat 
isto  modo/  Bene  hercule  narras;  nam  istum  doctum  lo 
et  sapientem  virum  fuisse  memoriae  traditum  est.  Sed 
tamen  quaerp  ex  te,  quoniam  verbis  inter  nos  con- 
tendimus,  non  pugnis:  utrum  nobis  est  quaerendum, 
quid  baioli  atque  operarii  an  quid  homines  doctissimi 
senserint?  praesertim  cum  hac  sententia  non  modo  is 
verior,  sed  ne  utilior  quidem  hominum  vitae  reperiri 
ulla  possit,  Quae  vis  est  enim,  quae  magis  arceat 
homines  ab  improbitate  omni,  quam  si  senserint  nul- 
lum  in  delictis  esse  discrimen?  aeque  peccare  se,,si 
privatis  ac  si  magistratibus  manus  adferant?  quamcum-  20 
que  in  domum  stuprum  intulerint,  eandem  esse  labem 

24  lubidinis?  'Nihilne  igitur  interest'  (nam  hoc  dicet 
aliquis),  'patrem  quis  necet  anne  servum?'  Nuda  ista 
si  ponas,  iudicari,  qualia  sint,  non  facile  possint. 
Patrem  vita  privare  si  per  se  scelus  est,  Saguntini,  25 
qui  parentes  suos  liberos  emori  quam  servos  vivere 
maluerunt,  parricidae  fuerimt.  Ergo  et  parenti  non 
numquam  adimi  vita  sine  scelere  potest  et  servo  saepe 
sine  iniuria  non  potest.  Causa  igitur  haec,  non  natura 
distinguit;  quae  quoniam  utro  accessit,  id  fit  propen-  so 
'sius,  si  utroque  adiuncta  est,  paria  fiant  necesse  est. 

25  illud  tamen  interest,  quod.  in  servo  necando,  si  id  fit 
iniuria,  semel  peccatur,  in  patris  vita  violanda  multa 
peccantur;  violaturis,  qui  procreavit,  is,  qui  aluit, 
is,  qui  erudivit,  is,  qui  in  sede  ac  domo  atque  in  re  35 
publica  conlocavit;  multitudine  peccatorum  praestat 
eoque  poena  maiore  dignus  est.    Sed  nos  in  vita,  non 


III,  IV.     §  22-27.  205 

quae  cuique  peccato  poena  sit,  sed  quantum  cuique 
liceat,  spectare  debemus;  quicquid  non  oportet,  scelus 
esse,  quicquid  non  licet,  nefas  putare  debemus.  Etiamne 
in  minimis    rebus?     Etiam,    siquidem  rerum   modum 

5  figere  non  possumus,  animorum  modum  tenere  possu- 
mus.     Histrio    si    paulum    se    movit  extra   numerum,  26 
aut    si  versus    pronuntiatus    est  syllaba  una  brevior 
aut  longior,  exsibilatur,   exploditur;  in  vita  tu,  quae 
omni  gestu  moderatior,  omni  versu  aptior  esse  debet, 

10  in  syllaba  te  peccasse  dices?  Poetam  non  audio  in 
nugis;  in  vitae  societate  audiam  civem  digitis  peccata 
dimetientem  sua?  Si  vis,  sane  sint  breviora,  leviora 
qui  possunt  videri?  cum,  quicquid  peccetur,  pertur- 
batione    peccetur    rationis    atque    ordinis,    perturbata 

15  autem  semel  ratione  et  ordine  nihil  possit  addi,  quo 
magis  peccari  posse  videatur. 


PARADOXON  IV. 
"Oti  TCccg  a(pQ(ov  ^aCvETai. 

Ego  vero  te  non  stultum,  ut  saepe,  non  inprobum,  \, 
20  at  semper,  sed  dementem  .... 


27 


....  rebus  ad  victum  necessariis  esse  invictus  potest. 
Sapientis  animus  magnitudine  consilii,  tolerantia  rerum 
humanarum,  contemptione  fortunae,  virtutibus  denique 

25  omnibus  ut  moenibus  saeptus  vincetur  et  expugnabitur, 
qui  ne  civitate  quidem  pelli  potest?  Quae  est  enim 
civitas?  omnisne  conventus  etiam  ferorum  et  imma- 
nium?  omnisne  etiam  fugitivorum  ac  latronum  con- 
gregata  unum  in   locum    multitudo?     Certe  negabis. 

90  Non  igitur  erat  illa  tum  civitas,  cum  leges  in  ea 
nihil  valebant,  cum  iudicia  iacebant,  cum  mos  patrius 
occiderat,  cum  ferro  pulsis  magistratibus  senatus  nomen 
in  re  publica  non  erat;  praedonum  ille  concursus  et 
te  duce  latrocinium  in  foro  constitutum  et  reliquiae 


206  PARADOXA 

coniurationis  a  Catilinae  furiis  ad  tuum  scelus  furorem- 

28  que  conversae,  non  civitas  erat.  Itaque  pulsus  ego 
civitate  non  sum,  quae  nulla  erat,  accersitus  in  civi- 
tatem  sum,  cum  esset  in  re  publica  consul,  qui  tum 
nullus  fuerat,  esset  senatus,  qui  tum  occiderat,  esset  s 
consensus  populi  liber,  esset  iuris  et  aequitatis,  quae 
vincla  sunt  civitatis,  repetita  memoria.  Ac  vide,  quam 
ista  tui  latrocinii  tela  contempserim.  lactam  et  in- 
missam  a  te  nefariam  in  me  iniuriam  semper  duxi, 
pervenisse  ad  me  numquam  putavi,  nisi  forte,  cum  lo 
parietes  disturbabas  aut  cum  tectis  sceleratas  faces 
inferebas,  meorum  aliquid  ruere  aut  deflagrare  arbi- 

29  trabare.     Nibil   neque  meum  est  neque    quoiusquam, 
quod  auferri,  quod  eripi,  quod  amitti  potest.  *  Si  mihi 
eripuisses  divinam  animi  mei  conscientiam  meis  curis,  is 
vigiliis,    consiliis   stare  te  invitissimo  rem  publicam, 
si  huius  aetemi  beneficii  inmortalem  memoriam  dele- 
visses,   multo  etiam    magis,    si  illam  mentem,    unde 
haec  consilia  manarunt,  mihi  eripuisses,  tum  ego  ac- 
cepisse  me  confiterer  iniuriam.    Sed  si  haec  nec  fecisti  20 
nec  facere  potuisti,    reditum    mihi   gloriosum  iniuria 
tua  dedit,  non  exitum  calamitosum.    Ergo  ego  semper 
civis,    et  tum  maxime,    cum    meam   salutem  senatus 
exteris  nationibus  \it  civis  optumi  commendabat,  tu 
ne  nunc  quidem,  nisi  forte  idem  hostis  esse  et  civis  25 
potest.     An  tu  civem  ab  hoste  natura  ac  loco,  non 

^  animo  factisque  distinguis?  Caedem  in  foro  fecisti, 
armatis  latronibus  templa  tenuisti,  privatorum  domos, 
aedes  sacras  incendisti.  Cur  hostis  Spartacus,  si  tu 
civis?  Potes  autem  esse  tu  civis,  propter  quem  ali-  3o 
quando  civitas  non  fuit?  et  me  tuo  nomine  appellas, 
cum  omnes  meo  discessu  exulasse  rem  publicam  putent? 
Numquamne,  homo  amentissime,  te  circumspicies,  num- 
quam,  nec  quid  facias,  considerabis,  nec  quid  loquare? 
Nescis  exilium  scelerum  esse  poenam,  meum  illud  iter  35 
ob  praeclarissimas  res   a  me  gestas  esse  susceptum? 

31  Omnes  scelerati  atque  impii,  quorum  tu  te  ducem  esse 


IV,  V.    §  27—33.  207 

profiteris,  quos  leges  exilio  adfici  volunt,  exules  sunt, 
etiamsi  solum  non  mutarunt.  An,  cum  omnes  te  leges 
exulem  esse  iubepit  .  .  .  .  f  appellet  inimicus,  qui 
cum  telo  fuerit?     Ante  senatum  tua  sica  deprehensa 

5  est.    Qui  hominem  occiderit?    Plurimos  occidisti.    Qui 
incendium  fecerit?     Aedis  Nympharum  manu  tua  de- 
flagravit,     Qui    templa    occupaverit?     In    foro    castra 
posuisti.    Sed  quid  ego  communes  leges  profero,  qui-  32 
bus   omnibus    es    exul?     Familiarissimus    tuus    de    te 

10  privilegium  tulit,  ut,  si  in  opertum  Bonae  Deae  acces- 
sisses,  exulares.  At  te  id  fecisse  etiam  gloriari  soles. 
Quo  modo  igitur  tot  legibus  eiectus  in  exilium  nomen 
exulis  non  perhorrescis?  *Romae  sum',  inquit.  Et 
quidem  in  operto  fuisti.    Non  i^itur,  ubi  quisque  erit, 

15  eius  loci  ius  tenebit,  si  ibi  eum  legibus  esse  non 
oportebit. 

PARADOXON  V. 
"Oti    fiovos  o   6oq)6s   iXsvdsQOs   Kccl   Ttag    a(pQ(ov 
dovkos- 

2n  Laudetur  vero  hic  imperator  aut  etiam  appelletur  \ 
aut  hoc  nomine  dignus  putetur!  Quo  modo  aut  cui 
tandem  hic  libero  imperabit,  qui  non  potest  cupiditati- 
bus  suis  imperare?  Refrenet  primum  libidines,  spernat 
voluptates,  iracundiam  teneat,  coerceat  avaritiam,  cete- 

25  ras  animi  labes  repellat ,  tum  incipiat  aliis  imperare, 
cum  ipse  improbissimis  dominis,  dedecori  ac  turpitu- 
dirii,  pari^e  desierit;  dum  quidem  his  oboediet,  non 
modo  imperator,  sed  liber  habendus  omnino  non  erit. 
Praeclare  enim  est  hoc  usurpatum  a  doctissimis  (quo- 

30  rum  ego  auctoritate  non  uterer,  si  mihi  apud  aliquos 
agrestes  haec  habenda  esset  oratio;  cum  vero  apud 
prudentissimos  loquar,  quibus  haec  inaudita  non  sint, 
cur  ego  simulem  me,  si  quid  in  his  studiis  operae 
posuerim,  perdidisse?)  dictum  est  igitur  ab  eruditissi- 

35  mis  viris  nisi  sapientem  liberum  esse  neminem.    Quid  34 


33 


208  PAKADOXA 

est  enim  libertas?  Potestas  vivendi,  ut  velis.  Qais 
igitur  vivit,  ut  volt,  nisi  qui  recte  vivit?  qui  gaudet 
officio,  cui  vivendi  via  considerata  atque  provisa  est, 
qui  ne  legibus  quidem  propter  metum  paret,  sed  eas 
sequitur  et  colit,  quia  id  salutare  esse  maxime  iudicat,  5 
qui  nihil  dicit,  nihil  facit,  nihil  cogitat  denique  nisi 
lubenter  ac  libere,  cuius  omnia  consilia  resque  omnes, 
quas  gerit,  ab  ipso  proficiscuntur  eodemque  referun- 

— '  tur,  nec  est  ulla  res,  quae  plus  apud  eum  polleat 
quam  ipsius  voluntas  atque  iudicium;  cui  quidem  lo 
etiam,  quae  vim  habere  maximam  dicitur,  Fortuna 
ipsa  cedit,  si,  ut  sapiens  poeta  dixit,  *suis  ea  cuique 
fingitur  moribus/  Soli  igitur  hoc  contingit  sa- 
pienti,  ut  nihil  faciat  invitus,  nihil  dolens,  nihil  coac- 

85  tus.     Quod  etsi  ita  esse  pluribus  verbis  disserendum  i5 
est,  illud  tamen  et  breve  et  confitendum  est,  nisi  qui 
ita  sit  adfectus,  esse  liberum  neminem.    Igitur  omnes 
improbi  servi.     Nec  hoc  tam  re  est  quam  dictu  in- 
opinatum  atque  mirabile.     Non  enim  ita  dicunt  eos 
esse  servos,  ut  mancipia,  quae  sunt  dominorum  facta  20 
nexo  aut  aliquo  iure  civili,  sed,  si  servitus  sit,  sicut  est, 
oboedientia  fracti  animi  et  abiecti  et  arbitrio  carentis 
suo,  quis  neget  omnes  leves,  omnes  cupidos,  omnes  deni- 
*  que  improbos   esse   servos?     An  ille   mihi  liber,   cui 
mulier  imperat,  cui  leges  imponit,  praescribit,   iubet,  25 
vetat,  quod  videtur?  qui  nihil  imperanti  negare  potest, 
nihil  recusare  audet?     Poscit,  dandum  est;  vocat,  ve- 
niendum  est;  eicit,  abeundum;  minatur,  extimescendum. 
Ego  vero  istum  non  modo  servum,^sed  nequissimum 
servum,  etiamsi  iii  amplissima  familia  natus  sit,  appel-  so 
landum  puto.    Atque  in  pari  stultitia  sunt,  quos  signa, 
quos  tabulae,  quos  caelatum  argentum,  quos  Corinthia 
opera,  quos  aedificia  magnifica  nimio  opere  delectant. 
'At  sumus',  inquit,  'principes  civitatis.'     Vos  vero  ne 

87  conservorum   quidem  vestrorum  principes   estis.     Sed  35 
ut  in  magna  familia  sunt  alii  lautiores,  ut  sibi  viden- 
tur,  servi,  sed  tamen  servi,  ut  atrienses,  at  qui  tractant 


V.    CAP.   1-3.    §  34-40  209 

ista;  qui  tergent,  qui  ungunt,  qui  verrunt,  qui  spargunt, 
non  honestissimum  locum  servitutis  tenent,  sic  in  civi- 
tate,  qui  se  istarum  rerum  cupiditatibus  dediderunt, 
ipsius  servitutis  locum  paene  infimum  obtinent.  'Magna', 

r.  inquit,  '^bella  gessi,  magnis  imperiis  et  provinciis  prae- 
fui.'  Gere  igitur  animum  laude  dignum.  Aetionis  ta- 
bula  te  stupidum  detinet  aut  siguum  aliquod  Polycleti. 
Mitto,  unde  sustuleris,  quo  modo  habeas;  intuentem 
te,  admirantem,  clamoi*es  tollentem  cum  video,  servum 

10  esse   ineptiarum   omnium  iudico.     'Nonne  igitur  sunt  38 
illa  festiva?'     Sunt  (nam  nos  quoque  oculos  eruditos 
habemus);  sed,  obsecro  te,  ita  venusta  habeantur  ista, 
non  ut  vincla  virorum  sint,  sed  ut  oblectamenta  puero- 
rum.    Quid  enim  censes?  si  L.  Mummius  aliquem  isto-     ' 

15  rum  videret  mateUionem  Corinthium  cupidissime  trac- 
tantem,  cum  ipse  totam  Corinthum  contempsisset,  utrum 
illum  civem  excellentem  an  atriensem  diligentem  pu- 
taret?  Revivescat  M'.  Curius  aut  eorum  aliquis,  quo- 
rum  in  villa  ac  domo  nihil  splendidum,  nihil  ornatum 

20  fuit  praeter  ipsos,  et  videat  aliquem  summis  populi 
beneticiis  usum  barbatulos  mullos  exceptantem  de  pi- 
scina  et  pertractantem  et  murenarum  copia  glorian- 
tem,  nonne  hunc  hominem  ita  servum  iudicet,  ut  ne 
in  familia  quidem  dignum  maiore  aliquo  negotio  putet? 

25  An  eorum  servitus   dubia  est,  qui  cupiditate  peculii  .33 
nullam    condicionem    recusant    durissimae    servitutis? 
Hereditatis    spes    quid   iniquitatis    in    serviendo    non 
suscipit?  quem  nutum  locupletis  orbi  senis  non  obser- 
vat?    loquitur  ad  vohintatem;    quicquid   denunciatum 

30  est,  facit,  adsectatur,  adsidet,  muneratur.    Quid  horum 
est    liberi?    quid    denique    servi   non   inertis?     Quid?  ^ 
iam  illa  cupiditas,  quae  videtur  esse  liberalior,  hono- 
ris,   imperii,    provinciarum,    quam    dura    est  domina, 
quam  imperiosa,  quam  vehemens!     Cethego^  homini 

3n  non  probatissimo,  servire  coegit  eos,  qui  sibi  esse 
amplissimi  videbantur,  munera  mittere,  noctu  venire 
domum  ad  eum,    precari,    denique  supplicare.     Quae 

CIC.  IV.  3.  14 


210  PARADOXA 

servitus  est,  si  haec  libertas  existimari  potest?  Quid? 
cum  cupiditatis  dominatus  excessit  et  alius  est  do- 
minus  exortus  ex  conscientia  peccatorum,  timor,  quam 
est  illa  misera,  quam  dura  servitus!  Adulescentibus 
paulo  loquacioribus  est  serviendum,  omnes,  qui  ali-  5 
quid  scire  videntur,  tamquam  domini  timentur.  ludex 
vero  quantum  habet  dominatum!  quo  timore  nocentes 
41  adficit!  An  non  est  omnis  metus  servitus?  Quid 
valet  igitur  illa  eloquentissimi  viri,  L.  Crassi,  copiosa 
magis  quam  sapiens  oratio:  'Eripite  nos  ex  servi-  10 
tute'?  Quae  est  ista  servitus  tam  claro  homini  tam- 
que  nobili?  Omnis  animi  debilitati  et  humilis  et 
fracti  timiditas  servitus  est.  ^Nolite  sinere  nos  cui- 
quam  servire.'  In  libertatem  vindicari  volt?  Minime; 
quid  enim  adiungit?  ^Nisi  vobis  universis.'  Domi-  15 
num  mutare,  non  liber  esse  volt.  'Quibus  et  possu- 
mus  et  debemus.'  Nos  vero,  siquidem  animo  excelso 
et  alto  et  virtutibus  exaggerato  sumus,  nec  debemus 
nec  possumus;  tu  posse  te  dicito,  quoniam  quidem 
potes,  debere  ne  dixeris,  quoniam  nihil  quisquam  de-  20 
bet,  nisi  quod  est  turpe  non  reddere.  Sed  haec  hacte- 
nus,  Ille  videat,  quo^  modo  imperator  esse  possit, 
cum  eum  ne  liberum  quidem  esse  ratio  et  veritas 
ipsa  convincat, 

PARADOXON  VI.  25 

Oti  fiovog  6  6o(pbg  nXovGiog. 


^  Quae  est  ista  in  commemoranda  pecunia  tua  tam 
insolens  ostentatio?  solusne  tu  dives?  pro  di  im- 
mortales!  egone  me  audisse  aliquid  et  didicisse  non 
gaudeam?  Solusne  dives?  Quid,  si  ne  dives  quidem?  30 
quid,  si  pauper  etiam?  Quem  enim  intellegimus  divi- 
tem  aut  hoc  verbum  in  quo  homine  ponimus?  Opinor 
in  eo,  quoi  tanta  possessio  sit,  ut  ad  liberaliter  viven- 
dum  facile  contentus  sit,  qui  nihil  quaerat,  nihil  appe- 

43  tat,    nihil    optet    amplius.     Animus    oportet    tuus    se  35 


V,  VI.    §  40-46.  211 

ludicet  divitem,  nou  lioininuin  sermo  neque  posses- 
siones  tuae.  Nihil  sibi  deesse  putat,  nihil  curat  am- 
plius,  satiatus  est  aut  contentus  etiam  pecunia;  con- 
cedo,  dives  est.  Sin  autem  propter  aviditatem  pecuniae 
6  nullum  quaestum  turpem  putas,  cum  isti  ordini  ne 
honestus  quidem  possit  esse  ullus,  si  cotidie  fraudas, 
decipis,  poscis,  pacisceris,  aufers,  eripis,  si  socios  spo- 
lias,  aerarium  expilas,  si  testamenta  amicorum  ne 
expectas    quidem    atque    ipse    supponis,    haec    utrum 

10  abundantis   an  egentis  signa  sunt?     Animus  hominis  44 
dives,  non   arca,  qiiae  appellari   solet.     Quamvis  illa 
sit  plena,  dum  te  inanem  videbo,  divitem  non  putabo. 
Etenim   ex  eo,    quantum  cuique   satis   est,   metiuntur 
homines  divitiarum  modum.    Filiam  quis  habet,  pecunia 

15  est  opus;  duas,  maiore;  pluris,  maiore  etiam;  si,  ut 
aiunt  f  Danaum  quiuquagiuta  sint  filiae,  tot  dotes 
magnam  quaerunt  pecuuiam.  Quantum  enim  cuique 
opus  est,  ad  id  accommodatur,  ut  ante  dixi,  divitiarum 
modus.    Qui  igitur  non  filias  phires,  sed  iunumerabiles 

-'0  cupiditates  habet,  quae  brevi  tempore  maximas  copias 
exhaurire  possint,  hunc  quo  modo  ego  appellabo  divi- 
tem,  cum  ipse  egere  se  seutiat?     Multi  ex  te  audie-  4S 
runt,    cum    diceres    neminem    esse    divitem,    nisi    qui 
exercitum  alere  posset  suis  fructibus,    quod  populus 

2''  Romanus  tantis  vectigalibus  iam  pridem  vix  potest. 
Ergo  hoc  proposito  numquam  eris  dives  aute,  quam 
tibi  ex  tuis  possessionibus  tantum  reficietur,  ut  eo 
tueri  sex  legiones  et  magua  equitum  ac  peditum  auxilia 
possis.     lam  fateris  igitur  uon   esse   te   divitem,    cui 

3'i  tantum   desit,    ut   expleas    id,    quod   exoptas.     Itaque 
istam  paupertatem  vel  potius   egestatem  ac  mendici- 
tatem   tuam   numquam   obscure   tulisti.     Nam    ut   iis,  -^ 
qui  houeste  rem  quaeruut  mercaturis  faciendis,  operis 
dandis,  publicis  sumendis,  iutellegimus  opus  esse  quae- 

3.=-  sito,  sic,  qui  videt  domi  tuae  pariter  accusatorum 
atque  iudicura  cousociatos  greges,  qui  nocentes  et 
pecuniosos  reos   eodem   te   actore   corruptelam  iudicii 

14* 


212  PARADOXON 

molientcs,  qui  tuas  mercedum  pactiones  in  patrociniis, 
•f  intercidas  pecuniarum  in  coitionibus  candidatorum, 
dimissiones  libertorum  ad  defaenerandas  diripiendas- 
que  provinciaS;  qui  expulsiones  vicinorum,  qui  latro- 
cinia  in  agris,  qui  cum  servis,  cum  libertis,  cum  clien-  s 
tibus  societates,  qui  possessiones  vacuas,  qui  pro- 
scriptiones  locupletium,  qui  caedes  municipiorum,  qui 
illam  Sullani  temporis  messem  recordetur/  qui  testa- 
menta  subiecta,  tot  qui  sublatos  homines/  qui  denique 
omnia  venaliaj-edictum  decretum,  alienam  suam  sen-  lo 
tentiam,  forum  domum,  vocem  silentium:  quis  hunc 
non  putet  confiteri  sibi  quaesito  opus  esse?  Cui 
quaesito    autem   opus   sit,    quis    umquam    hunc   vere 

47  dixerit  divitem?  •  Etenim  divitiarum  est  fructus  in 
copia,  copiam  autem  declarat  satietas  rerum  atque  15 
abundantia;  quam  tu  quoniam  numquam  adsequere, 
nQmquam  omnino  es  dives  futurus.  Meam  autem 
quoniam  pecmiiam  contemnis,  et  recte  (est  enim  ad 
volgi  opinionem  mediocris,  ad  tuam  nulla,   ad  meam 

48  modica),    de    me  silebo,    de  re  loquar.     Si   censenda  20 
nobis  sifc  atque  aestimanda  res,  utrum  tandem  pluris 
aestimemus  pecuniam  Pyrrhi,  quam  Fabricio  dabat,  an 
continentiam  Fabrici,  qui  illam  pecuniam  repudiabat? 
utrum  aurum  Samnitum  an  responsum  M'.  Curi?  here- 
ditatem  L.  Pauli  an  liberalitatem  Africani,  qui  eius  here-  25 
ditatis  Q.  Maximo  fratri  partem  suam  concessit?   Haec 
profecto,  quae  sunt  summarum  virtutum,  pluris  aesti- 
manda  sunt  quam  illa,  quae  sunt  pecuniae.    Quis  igi- 
tur,  siquidem,  ut  quisque,  quod  plurimi  sit,  possideat, 
ita  divitissimus  habendus  sit,  dubitet,  quin  in  virtute  30 
divitiae  sint?  quoniam  nulla  possessio,  nulla  vis  auri 

^  et  argenti  pluris  quam  virtus  aestimanda  est.  0  di 
immortales!  non  intellegunt  homines,  quam  magnum 
vectigal  sit  parsimonia.  Venio  enim  iam  ad  sumptuo- 
sos,  relinquo  iptum  quaestuosum.  Capit  ille  ex  suis  35 
praediis  sescena  sestertia,  ego  centena  ex  meis;  illi 
aurata  tecta  in  villis   et    sola    marmorea   facienti  et 


VI.    CAP.  2,  3.    §  46-52.  213 

sigiia,  tabulas,  supellectilem  et  vestem  infinite  con- 
cupiscenti  non  modo  ad  sumptum  ille  est  fructus,  sed 
etiam  ad  faeuus  exiguus.  Ex  meo  tenui  vectigali 
detractis  sumptibus  cupiditatis  aliquid  etiam  redun- 
■  dabit.  Uter  igitur  est  divitior,  cui  deest  an  cui  supe- 
rat?  qui  eget  an  qui  abundat?  cuius  possessio  quo 
est  maior,  eo  plus  requirit  ad  se  tuendam,  an  quae 
suis  se  viribus  sustinet?  Sed  quid  ego  de  me  loquor,  50 
qui  morum  ac  temporum  vitio  aliquantum  etiam  ipse 

itj  fortasse  in  huius  saeculi  errore  verser?  M'.  Manilius 
patrum  nostrorum  memoria,  ne  semper  Curios  et  Lu- 
sciuos  loquamur,  pauper  tandem  fuit?  habuit  enim 
aediculas  in  Carinis  et  fundum  in  Labicano-,  nos  igi- 
tur  divitiores,   qui  plura  habemus?     Utinam  quideml 

15  sed  non  aestimatione  census,  verum  victu  atque  cultu 
terminatur  pecuniae  modus.    Non  esse  cupidum  pecuuia  51 
est,  non  esse   emacem  vectigal   est;    contentum   vero 
suis  rebus  esse  maximae  sunt  certissimaeque  divitiae. 
Etenim    si    isti    callidi    rerum    aestimatores    prata   et 

•-'II  areas  quasdam  magno  aestimant,  quod  ei  generi  pos- 
sessionum  minime  quasi  noceri  potest,  quanti  est 
aestimanda  virtus,  quae  nec  eripi  nec  subripi  potest 
neque  naufragio  neque  incendio  amittitur  nec  tem- 
pestatum  nec  temporum  perturbatione  mutatur!    qua- 

^5  praediti  qui  sunt,  soli  sunt  divites;  soli  enim  possideut  52 
res  et  fructuosas  et  sempiternas  solique,  quod  est  pro- 
prium  divitiarum,  contenti  sunt  rebus  suis,  satis  esse 
putant,  quod  est,  nihil  adpetunt,  nulla  re  egent,  nihil 
sibi  deesse  sentiimt,  nihil  requirunt;  inprobi  autem  et 

30  avari,  quoniam  incertas  atque  in  casu  positas  posses- 
siones  habent  et  plus  semper  adpetunt,  nec  eorum 
quisquam  adhuc  inventus  est,  quoi,  quod  haberet,  esset 
satis,  non  modo  non  copiosi  ac  divites,  sed  etiam  in- 
opes  ac  pauperes  existimandi  sunt 


214  TiMAEUS 

M.  TULLI  CICERONIS 
TIMAEUS. 

Hunc  Platonis  libruni  Cicero  aetate  iam  provectus  Latine 
est  interpretatus.  Ipsum  enim  prooemium  declarat  eum  scrip- 
tum  esse  post  Academica,  quae  Caesare  IV  cos.  sine  coll.  a. 
u.  709  confecta  esse  constat. 


1  Multa  sunt  a  nobis  et  in  Academicis  conscripta 
contra  physicos  et  saepe  cum  P.  Nigidio  Carneadeo 
more  et  modo  disputata.  Fuit  enim  vir  ille  cum  ce- 
teris  artibus,  quae  quidem  dignae  libero  essent,  or- 
natus  omnibus,  tum  acer  investigator  et  diligens  earum  5 
rerum,  quae  a  natura  involutae  videntur;  denique  sic 
iudico,  post  illos  nobiles  Pythagoreos,  quorum  disci- 
plina  extincta  est  quodam  modo,  cum  aliquot  saecla 
in  Italia  Siciliaque  viguisset,  hunc  extitisse,  qui  illam 

2  renovaret.  Qui  cum  me  in  Ciliciam  proficiscentem  10 
Ephesi  expectavisset  Romam  ex  legatione  ipse  decedens, 
venissetque  eodem  Mytilenis  mei  salutandi  et  visendi 
causa  Cratippus,  Peripateticorum  omnium,  quos  quidem 
ego  audierim,  meo  iudicio  facile  princeps,  perlibenter  et 
Nigidium  vidi  et  cognovi  Cratippum.  Ac  primum  quidem  is 
tempus  salutationis  in  percontatione  consumpsimus .... 


[Praeter  partem   exordii  Ciceroniani    desiderantur  Timaei 
Platonici  undecim  paginae  a   p.  17  usque  ad  27    ed.   Steph., 
qua  exeunte  leguntur  verba:  "Eativ    ovv    di]  v.ar    ifirjv   So^av  20 
■n^azov  dicciQstsov  tdds.    Hinc  incipit  Tulliana  Platonis  oratio.] 

^  Quid  est,  quod  semper  sit  neque  ullum  habeat 
ortum,  et  quod  gignatur  nec  umquam  sit?  Quorum 
alterum  intellegentia  et  ratioue  conprehenditur,  quod 
unum  atque  idem  semper  est;  alterum,  quod  ad-  26 
fert  opinionem  sensus  rationis  expers,  quod  totum 
opinabile  est,  id  gignitur  et  interit  nec  umquam  esse 


CAP.  1-3.     §  1-8.  215 

vere  potest.  Omne  autem,  quod  gignitur,  ex  aliqua 
causa  gigni  necesse  est;  nullius  enim  rei  causa  remota 
reperiri  origo  potest.  Quocirca  si  is,  qui  aliquod  munus 
efficere  molitur,  eam  speciem,  quae  semper  eadem  est^ 
5  intuebitur  atque  id  sibi  proponet  exemplar,  praeclarum 
opus  efficiat  necesse  est;  sin  autem  eam,  quae  gigni- 
tur,  numquam  illam,  quam  expetet,  pulchritudinem 
consequetur.  Omne  igitur  caelum  sive  mundus,  sive 
quo    alio    vocabulo   gaudet,   hoc  a  nobis  nuncupatus 

10  sit  —  de  quo  id  primum  consideremus,  quod  prin- 
cipio  est  in  omni  quaestione  considerandum,  sem- 
perne  fuerit  nullo  generatus  ortu,  an  ortus  sit  ab 
aliquo  temporis  principatu.  Ortus  est,  quandoquidem 
cernitur  et  tangitur  et  est  undique  corporatus.  .Omnia 

15  autem  talia  sensum  movent,  sensusque  moventia  quae 
sunt,  eadem  in  opinatione  considurit;  quae  ortum  habere 
gignique  diximus,  nihil  autem  gigni  posse  sine  causis. 
Atque  illum  quidem  quasi  parentem  huius  universitatis 
invenire   difficile   et,    cum  iam  inveneris,  indicare  in 

20  vulgus  nefas.  Rursus  igitur  videndum,  ille  fabricator 
huius  tanti  operis  utrum  sit  imitatus  exemplar,  idne, 
quod  semper  unum  et  idem  et  sui  simile,  an  id,  quod 
generatum  ortumque  dicimus.  Atqui  si  pulcher  est 
hic  mundus  et  si  probus  eius  artifex,  profecto  speciem 

25  aeternitatis  imitari  maluit,  sin  secus,    quod  ne  dictu 

quidem,fas  est,  generatum  exemplum  est  pro  aeterno 

_secutus.     Non  igitur  dubium,   quin   aeternitatem   ma- 

luent  exsequi,  quandoquidem  neque  mundo  quicquam 

pulchrius  neque  eius  aedificatore  praestantius.   Sic  ergo 

30  generatus  ad  id  est  efFectus,  quod  ratione  sapientiaque 
conprehenditur  atque  aeternitate  inmutabili  continetur. 
Ex  quo  efficitur,  ut  sit  necesse  hunc,  quem  cernimus, 
mundum  simulacrum  aeternum  esse  alicuius  aeterni. 
Difficillimum    autem    est    in    omni    conquisitione    ra- 

35  tionis  exordium.  De  iis  igitur,  quae  diximus,  haec 
sit  prima  distinctio.  Omni  orationi  cum  iis  rebus,  de 
quibus  explicat,  videtur  esse  coguatio.    Itaque  cum  de 


216  TIMAEUS 

re  stabili  et  inmutabili  disputat  oratio,  talis  sit^  qualis 
illa,  quae  neque  redargui  neque  convinci  potest.  Cum 
autem  ingressa  est  imitata  et  efficta  simulacra,  bene 
agi  putat,  si  similitudinem  veri  consequatur.  Quantum 
enim  ad  id,  quod  ortum  est^  aeternitas  valet,  tantum  5 
ad  fidem  veritas.  Quocirca  si  foi^e  de  deorum  na- 
tura  ortuque  mundi  disserentes  minus  id,  quod  ave- 
mus  animo,  consequemur,  ut  tota  dilucide  et  plane  ex- 
ornata  oratio  sibi  constet  et  ex  omni  parte  secum  ipsa 
consentiat,  haut  sane  erit  mirum,  contentique  esse  debe-  lo 
bitis,  si  probabilia  dicentur.  Aequum  est  enim  memi- 
nisse  et  me,  qui  disseram,  hominem  esse  et  vos,  qui  iudi- 
cetis,  ut,  si  probabilia  dicentur,  ne  quid  ultra  requiratis. 
9  Quaeramus  igitur  causam,  quae  inpulerit  eum,  qui 
haec  machinatus  sit,  ut  originem  rerum  et  molitionem  i5 
novam  quaereret.  Probitate  videlicet  praestabat;  pro- 
bus  autem  invidet  nemini;  itaque  omnia  sui  similia 
generavit.  Haec  nimirum  gignendi  mundi  causa  iustis- 
sima.  Nam  cum  constituisset  deus  bonis  omnibus 
explere  mundum,  mali  nihil  admiscere,  quoad  natura  20 
pateretur,  quicquid  erat,  quod  in  cernendi  sensum  ca- 
deret,  id  sibi  adsumpsit  non  tranquillum  et  quietum, 
sed  inmoderate  agitatum  et  fluitans,  idque  ex  inordi- 
nato    in    ordinem   adduxit;    hoc    enim    iudicabat  esse 

10  praestantius.  Fas  autem  nec  est  nec  umquam  fuit  25 
quicquam  nisi  pulcherrimum  facere  ei,  qui  esset  op- 
tumus.  Cum  rationem  igitur  habuisset,  reperiebat  nihil 
esse  eorum,  quae  natura  cernerentur,  inintellegens  in- 
tellegente  in  toto  genere  praestantius.  Quocirca  intel- 
legentiam  in  animo,  animum  inclusit  in  corpore.  Sic  30 
ratus  est  opus  illud  effectum  esse  pulcherrimum.  Quam 
ob  causam  non  est  cunctandum  profiteri,  si  modo  in- 
vestigari  aliquid  coniectura  potest,  hunc  mundum  animal 
.  esse,  idque  intellegens  et  divina  providentia  constitutum. 

21         Hoc  posito,  quod  sequitur,  videndum  est,  cuiusnam  35 
animantium  deus  in  fingendo  mundo  similitudinem  secu- 
tus  sit.  Nullius  profecto  id  quidem,  quae  sunt  nobis  nota 


CAP.  3,  4.     §  8-13.  217 

animantia;  sunt  enim  omnia  in  quaedam  genera  partita 
aut  inchoata  nulla  ex  parte  perfecta;  imperfecto  autem 
nec  absoluto  simile  pulchrum  esse  nihil  potest.  Cuius 
ergo  omne  animal  quasi  particula  quaedam  est,  sive  in 

5  singulis  sive  in  universo  genere  cernatur,  eius  similem 
mundum  esse  dicamus.  Omnes  igitui',  qui  animo  cernun- 
tur  et  ratione  intelleguntur,  animantes  conplexu  rationis 
et  intellegentiae  sicut  homines  hoc  mundo  et  pecudes 
et  omnia,  quae  sub  aspectum  cadunt,  conprehenduntur. 

10  Quod   enim    pulcherrimum   iu  rerum  natura  intellegi  i-2 
potest,  et  quod  ex  omni  parte  absolutissimum  est,  cum 
deus    eius    similem    mundum    efficere    vellet,    animal 
uuum  aspectabile,  in  quo  omnia  animalia  contineren- 
tur,    effecit.     Rectene  igitur  unum  mundum  diximus, 

15  an  fuit  pluris  aut  innumerabilis  dictu  melius  et  ve- 
rius?  Unus  profecto,  siquidem  factus  est  ad  exemplum. 
Quod  enim  omnis  animantis  eos,  qui  ratione  intelle- 
guntur,  complectitur,  id  non  potest  esse  cum  altero. 
Rursus  enim   alius   animans,   qui   eum   contineat,    sit 

20  necesse  est,  cuius  partes  sint  animantes  superiores, 
caelumque  hoc  simulacrum  illius  ultimi  sit,  non  pro- 
ximi.  Quorum  ne  quid  accideret,  atque  ut  hic  mun- 
dus  esset  animanti  absoluto  simillimus,  hoc  ipso,  quod 
solus  atque  unus  esset,  idcirco  singularem  deus  hunc 

23  mundum  atque  unigenam  procreavit. 

Corporeum  autem  et  aspectabile  itemque  tractabile  13 
omne  necesse  est  esse,  cjuod  natum  est.     Nihil  porro 
igni  vacuum   aspici   ac  videri  potest  nec  vero  tangi, 
quod  careat  solido,  solidum  autem  nihil,  quod  terrae 

30  sit  expers;  quam  ob  rem  mundum  efficere  moliens  deus 
terram  primum  iguemque  iungebat.  Omnia  autem  duo 
ad  cohaerendum  tertium  aliquid  anquirunt  et  quasi 
nodum  vinculumque  desiderant.  Sed  vinculorum  id  est 
aptissimum  atque  pulcherrimum,  quod  ex  se  atque  de 

35  iis,  quae  stringit,  quam  maxime  unum  efficit.  Id  op- 
time  adsequitur,  quae  Graece  avaXoyia,  Latine  (auden- 
dum  est  enim,  quouiam  haec  primum  a  nobis  uovau- 


218  TIMAEUS 

j^  tur)  coiiparatio  proportiove  dici  potest.  Quando 
enim  trium  vel  numerorum  vel  figurarum  vel  quorum- 
cumque  generum  contingit  ut,  quod  medium  sit,  ut 
.  ei  primum  proportione,  ita  id  postremo  comparetur, 
vicissimque,  ut  extremum  cum  medio,  sic  medium  cum  & 
primo  conferatur,  id,  quod  medium  est,  tum  primum 
fit,  tum  postremum,  postrema  autem  et  prima  media 
fiunt;  ita  necessitas  cogit,  ut  eadem  sint  ea,  quae 
diiuncta  fuerant;  eadem  autem  cum  facta  sint,  effici- 
tur,  ut  omnia  sint  unum.  Quodsi  universi  corpus  lo 
planum  et  aequabile  explicaretur  neque  in  eo  quic- 
quam  esset  f  requisitum,  unum  iuteriectum  medium  et 
se  ipsum  et  ea,  quibus  esset  interpositum,  conligaret. 

15  Sed  cum   soliditas   mundo   quaereretur,  solida   autem 
omnia  uno  medio  numquam,  duobus  semper  copulen-  i5 
tur,  ita  contigit,  ut  inter  ignem  atque  terram  aquam 
deus   animamque    poneret    eaque   inter   se  conpararet 
et  proportione  coniungeret,  ut,  quem  ad  modum  ignis 
animae,  sic  anima  aquae,  quodque    anima  aquae,    id 
aqua  terrae  proportione  redderet.    Qua  ex  coniunctione  20 
caelum  ita   aptum    est,    ut    sub    aspectum   et  tactum 
cadat.    Itaque  et  ob  eam  causam  et  ex  iis  rebus  uu- 
mero    quattuor    mundi    est    corpus    effectum    ea    con- 
strictum  conparatione,  qua  dixi;   ex  quo  ipse  se  con- 
cordi  quadam  amicitia  et  caritate  conplectitur  atque  25 
ita  apte  cohaeret,   ut  dissolvi  nullo   modo  queat  nisi 

16  ab  eodem,  a  quo  est  conligatus.  Earum  autem  quat- 
tuor  rerum,  quas  supra  dixi,  sic  in  omni  mundo  par- 
tes  omnes  conlocatae  sunt,  ut  nulla  pars  huiusce  ge- 
neris  excederet  extra,  atque  ut  in  hoc  universo  ines-  30 
sent  genera  illa  universa,  id  ob  eas  causas,  primum 
ut  mundus  animans  posset  ex  perfectis  partibus  esse 
perfectus,  deinde  ut  unus  esset  nulla  parte,  unde  alter 
gigneretur,  relicta,  postremo  ne  qui  morbus  eum  pos- 

17  set  aut  senectus  attingere.    Omnis  enim  coagmentatio  ss 
corporis  vel  caloris  vel  frigoris  vi  vel   aliqua  inpul- 
sione  veliementi  labefactatur  et  frangitur  et  ad  morbos 


CAP.  5,  6.    §  14-19.  219 

senectutemque  conpellitur.  Hanc  igitur  habuit  ratio- 
nem  effector  mundi  et  molitor  deus,  ut  unum  opus 
totum  atque  perfectum  ex  omnibus  et  totis  atque  per- 
fectis  absolveret,  quod  omni  morbo  et  senio  vacaret. 

!>  Formam  autem  et  maxime  cognatam  et  decoram  dedit.  6 
A  quo  enim  animanti  omnis  reliquos  contineri  vellet 
animantes,  hunc  ea  forma  figuravit,   qua  una   omnes 
formae  reliquae  concluduntur,   et  globosum  est  fabri- 
catus,   quod  aq^aiQosidEg  Graeci   vocant,  cuius   omnis 

lu  extremitas  paribus  a  medio  radiis  attingitur,  idque  ita 
tornavit,  ut  nihil  efficere  posset  rotundius,  nihil  aspe- 
ritatis  ut  haberet,  nihil  offensionis,  nihil  incisum  an- 
gulis,  nihil  anfractibus,  nihil  eminens,  nihil  lacunosum, 
omnesque  partes  similhmas  omnium,  quod  eius  mdicio 

15  praestabat  dissimilitudini  similitudo.  Omni  autem  to-  13 
tam  figuram  mundi  levitate  circumdedit.  Nec  enim 
oculis  egebat,  quia  nihil  extra,  quod  cerni  posset,  re- 
lictum  erat,  nec  auribus,  quia  ne  quod  audiretur  qui- 
dem,  neque  erant  anima  circumfusa  extrema  mundi, 
ut  respirationem  requireret,  nec  vero  desiderabat  aut 

20  alimenta  corporis  aut  detractionem  confecti  et  con- 
sumpti  cibi;  neque  enim  ulla  decessio  fieri  poterat 
neque  accessio,  nec  vero  erat  unde.  Itaque  se  ipse 
consumptione  et  senio  alebat  sui,  cum  ipse  per  se  et  a 
se  et  pateretur  et  faceret  omnia.    Sic  enim  ratus  est  ille, 

25  qui  ista  iunxit  et  condidit,  ipsum  se  contentum  esse 
mundum   neque    egere    altero.     Itaque  ei  nec  manus  19 
adfixit,   quoniam   nec   capiendum    quicquam   erat  nec 
repellendum,  nec  pedes  aut  alia  membra,   quibus  in- 
gressum  corporis  sustineret.    Motum  enim  dedit  caelo 

30  eum,  qui  figurae  eius  esset  aptissimus,  qui  unus  ex 
septem  motibus  mentem  atque  intellegentiam  cieret 
maxime.  Itaque  una  conversione  atque  eadem  ipse 
circum  se  torquetur  et  vertitur.  Sex  autem  reliquos 
motus  ab  eo  separavit  itaque  ab  omni  erratione  eum 

35  liberavit.  Ad  hanc  igitur  conversionem,  quae  pedibus 
et  gradu  non  egeret,    ingrediendi  membra  non  dedit. 


220  TIMAEUS 

20  Haec  deus  is,  qui  erat,  de  aliquando  futuro  deo 
cogitans  levem  illum  effecit  et  undique  aequabilem 
et  a  medio  ad  summum  parem  et  perfectum  atque 
absolutum  ex  absolutis  atque  perfectis.  Animum  autem 
ut  in  eo  medio  conlocavit,  ita  per  totum  tetendit;  5 
deinde  eum  circumdedit  corpore  et  vestivit  extrinsecus 
caeloque  solivago  et  volubili  et  in  orbem  incitato 
conplexus  est,  quod  secum  ipsum  propter  virtutem 
facile  esse  posset  nec   desideraret  alterum   satis   sibi 

21  ipsum  notum  et  familiare.    Sic  deus  ille  aeternus  himc  lo 
perfecte  beatum  deum  procreavit.    Sed  animum  haud 
ita,  ut  modo  locuti  sumus,  tum  denique,  cum  corpus 
ei  effecisset,  inclioavit;   neque   enim   esset  rectum  mi- 
nori  parere  maiorem;  sed  nos  multa  inconsiderate  ac 

7  temere  dicimus.  Deus  autem  et  ortu  et  virtute  anti-  i5 
quiorem  genuit  animum  eumque  ut  dominum  atque 
imperantem  oboedienti  praefecit  corpori,  idque  molitus 
tali  quodam  est  modo:  Ex  ea  materia,  quae  individua 
est  et  quae  semper  unius  modi  suique  similis,  et  ex 
ea,  quae  in  corporibus  dividua  gignitur,  tertium  ma-  20 
teriae  genus  ex  duobus  in  medium  admiscuit,  quod 
esset  eiusdem  naturae  et  quod  alterius,  idque  inter- 
iecit  inter  individuum  atque  id,   quod  dividuum  esset 

22  in  corpore.  Ea  cum  tria  sumpsisset,  in  unam  speciem 
temperavit  naturamque  illam,  quam  alterius  dixiraus,  25 
vi  cum  eadem  coniunxit  fugientem  et  eius  copulatio- 
nis   alienam;    quae    permiscens  cum  materia   cum  ex 
tribus  effecisset  unum,  id  ipsum  in  ea,   quae    decuit, 
membra  partitus  est.     lam  partis  singulas  ex  eodem 
et  ex  altero    et   ex  materia  temperavit.     Fuit   autem  30 
talis  illa  partitio:  unam  principio  partem  detraxit  ex 
toto,  secundam  autem  primae  partis   duplam,  deinde 
tertiam,  quae  esset  secundae  sesquialtera,  primae  tripla, 
deinde  quartam,  quae  secundae  dupla  esset,  quintam 
inde,  quae  tertiae  tripla,  tum  sextam  octuplam  primae,  35 
postremo  septimam,   quae   septem  et  viginti  partibus 

23  antecederet   primae.     Deinde  instituit  dupla  et  tripla 


CAP.  G— 8     §  20-26.  221 

intervalla  explere  partis  rursus  ex  toto  desecans;  quas 
in  intervallis  ita  locabat,  ut  in  singulis  essent  bina 
media  (vix  enim  audeo  dicere  medietates,  quas  Graeci 
^eGozrjTag  appellant;  sed  quasi  ita  dixerim,  intellega- 
r.  tur;  erit  enim  planius),  earum  alteram  eadem  parte 
praestantem  extremis  eademque  superatam,  alteram 
pari  numero  praestantem  extremis  parique  superatam. 
Sesquialteris  autem  intervallis  et  sesquitertiis  et  ses- 
quioctavis    sumptis   ex  his    conligationibus  in  primis 

10  intervallis   sesquioctavo  intervallo   sesquitertia  omnia 
explebat,  cum  particulam  singulorum  relinqueret.    Eius  24 
autem  particulae    intervallo   relicto  habebat   mmeriis 
ad  numerum  eandem  proportionem  conparationemg^i^e 
in  extremis,    quam  habent  ducenta  quinquaginta  sex 

15  cum  ducentis  quadraginta  tribus,  atque  ita  permixtum 
illud,  ex  quo  haec  secuit,  iam  omne  consumpserat. 
Hanc  igitur  omnem  coniunctionem  duplicem  in  longi- 
tudinem  diffidit  mediaeque  accommodans  mediam  quasi 
decussavit,  deinde  in  orbem  intorsit,   ut  et  ipsae  se- 

20  cum  et  inter  se  ex  commissura,  quae  e  regione  esset, 
iungerentur,  eoque  motu,  cuius  orbis  semper  in  eodem 
erat  eodemque  modo  ciebatur,  undique  est  eas  circum- 
plexus.    Atque  ita  cum  alterum  esset  exteriorem,  al-  25 
tenmi  interiorem  amplexus  orbem,   illum   eiusdem  na- 

25  turae,  hunc  alterius  notavit  eamque,  quae  erat  eius- 
dem,  detorsit  a  latere  in  dexteram  partem,  hanc  autem 
citimam  a  mediana  linea  direxit  ad  laevam,  sed  prin- 
cipatum  dedit  superiori,  quam  solam  individuam  reli- 
quit.     Interiorem  autem  cum  in  sex  partis  divisisset, 

30  septem  orbis  dispares  duplo  et  triplo  intervallo  mo- 
veri  iussit  contrariis  inter  se  cursibus.  Eorum  autem 
trium  fecit  pares  celeritates,  sed  quattuor  et  inter  se 
dispares  et  dissimilis  trium  reliquorum.  ^ 

Animum    igitur    cum    ille  procreator  mundi   deus  ^e 

35  ex  sua  mente  et  voluntate  genuisset,  tum  denique  omne, 
quod  erat  concretum  atque  corporeum,  substernebat 
animo  interiusque  faciebat   atque   ita  medio   medium 


222  TIMAEUS 

accommodans  copulabat.  Sic  aiiimus  a  medio  profectus 
extremitatem  caeli  a  suprema  regione  rotundo  ambitu 
circumiecit  seseque  ipse  versans  divinum  sempiternae 

27  sapientisque  vitae  induxit  exordium.     Et  corpus  qui- 
dem  caeli  aspectabile  effectum  est,  animus  autem  ocu-  5 
lorum  effugit  optutum.     Est  autem  unus  ex  omnibus 
rationis  concentionisque,   quae  ccQiiovCa  Graece,    sem- 
piternarum    rerum    et    sub    intellegentiam    cadentium 
compos  et  particeps,  quo  nihil  est  ab  optimo  et  prae- 
stantissimo  genitore  melius  procreatum;  quippe  qui  ex  lo 
eadem  iunctus  alteraque  natura  adiuncta  materia  tem- 
peratione    trium    partium    proportione    conpactus,    se 
ipse  co^versans,  cum  materiam  mutabilem  arripuit  et 
cum  rursus  individuam  atque  simplicem,  per  se  omnis 
movetur  discernitque,  quid  sit  eiusdem  generis,   quid  iri 
alterius,  et  cetera  diiudi^at,   quid   cuique  rei  sit  ma- 
xime  aptum,  quid  quoque  loco  aut  modo  aut  tempore 
contingat,   quaeque    distinctio    sit  inter    ea,   quae   gi- 

28  gnantur,  et  ea,  quae  sint  semper  eadem.  Ratio  autem 
vera,  quae  versatur  in  iis,  quae  sunt  semper  eadem,  20 
et  in  iis,  quae  mutantur,  cum  in  eodem  et  in  altero 
movetur  ipsa  per  sese  sine  voce  et  sine  ullo  sono, 
cum  eam  partem  attingit,  qua  sensus  cieri  potest,  et 
orbis  illius  generis  alterius  inmutatus  et  rectus  omnia 
animo  mentique  denuntiat,  tum  opiniones  adsensio-  25 
nesque  firmae  veraeque  gignuntur;  cum  autem  in  illis 
rebus  vertitur,  quae  manentes  semper  eadem  non  sensu, 
sed  intellegentia  continentur  .... 

[Excidit  tantum  fere   orationis  Platonicae,    quantum   una  30 
complectitur  pagina  ed.  Steph.,  ubi  ultima  ante  hanc  lacunam 
verba  leguntur  p.  37  C  i^oiis  imarrjfirj  rs  f^  dvaynrjg  snixsXiixai. 
Post  eandem  prima  p.  38  C  haec  sunt:  £|  ovv  loyov  v.al  dicc- 
voiag  &£0v  roiavxrjg  tt^os  XQ'^^^'^  ysvfGiv  mtI.] 

2'^        Curriculum  neutro  genere.    Cicero  Timaeo:   Ratione  35 
igitur  et  mente  divina  ad  originem  temporis  curricu- 
lum  inventum  est  solis  et  lunae  (Nonius  p.  198.  28) 


CAP.  8,  9.     §  20-33.  223 

.  .  .  iu8  natura  converteret,  ut  terram  luuae  cursus  pro- 
xime  ambiret  eique  supra  terram  proxiraa  solis  cir- 
cumvectio  esset.  Lucifer  deiude  et  sancta  Mercuri 
stella  cursum  habent  solis  celeritati  parem,  sed  vim 
quandam  contrariam,  eaque  concursatione,  quam  inter 

5  se  habent  Lucifer,  Mercurius,   sol,   alii  alios  vincunt 
vicissimque  vincuntur.    Reliquorum  siderum  quae  causa  80 
collocandi  fuerit,    quaeque   eorum    sit    conlocatio,    in 
sermonem  alium  differendum  est,  ne  in  eo,  quod  at- 
tingendum  fuit,  quam  in  eo,  quoius  causa  id  attingimus, 

10  longior  ponatur  oratio.  Quando  igitur  sibi  quodque 
eorum  siderum  cursum  decorum  est  adeptum,  ex  qui- 
bus  erat  modus  temporis  consignandus,  conligatisque 
corporibus  vinculis  animalibus  animantia  orta  sunt 
eaque  imperio  parere  didicerunt,  tum  ex   alterius  na- 

15  turae  motione  transversa  in  eiusdem  naturae  motum 
incurrentia  in  eaque  haerentia  atque  inpedita,  cum  alia 
maiorem  lustrarent  orbem,  alia  minorem,  tardius  quae 
maiorem,  celerius  quae  minorem,  motu  unius  eiusdem- 
que  naturae  quae  velocissime  movebantur,   ea   celeri- 

20  tate  vinci  a  tardioribus  et,  cum  superabant,  superari 
videbantur.     Omnis   enim    orbis   eorum    quasi  helicae  31 
inflexione  vertebat,  quia  bifariam  contrarie  simul  pro- 
cedentia   efficiebant,    ut,   quod   esset  tardissimum,    id 
proximum  fieret  celerrimo.     Atque  ut  esset  mensura 

25  quaedam  evidens,  quae  in  octo  cursibus  celeritates 
tarditatesque  declararet,  deus  ipse  solem  quasi  lumen 
accendit  ad  secundum  supra  terram  ambitum,  ut  quam 
maxime  caelum  omnibus  conluceret  animantesque, 
quibus  ius  esset  doceri,  ab  eiusdem  motu  et  ab  eius, 
quod  simile  esset,  numerorum  naturam  vimque  cogno- 
scerent.     Nox  igitur  et  dies   ad   hunc  modum  et    ob  32 

30  has  generata  causas  unum  eircumitum  orbis  efficit 
sapientissimum  atque«optimum,  mensis  autem,  quando 
luna  lustrato  suo  cursu  solem  consecuta  est,  annus, 
ubi  sol  suum  totum  confecit  et  peragravit  orbem. 
Ceterorum  autem  siderum  ambitus  ignorantes  homines  33 


224  TIMAEUS 

praeter  admodum  paucos  neque  nomine  appellant  ne- 
que  inter  se  numero  commetiuntur.  Itaque  nesciunt 
hos  siderum  errores  id  ipsum  esse,  quod  rite  dicitur 
tempus,  multitudine  infinita,  varietate  admirabili  prae- 
ditos.  Ac  tamen  illud  perspici  et  intellegi  potest,  ab-  5 
soluto  perfectoque  numero  temporis  absolutum  annum 
perfectumque  tum  compleri  denique,  cum  se  octo 
ambitus  confectis  suis  cursibus  ad  idem  caput  rettu- 
lerunt,  cumque  eos  permensus  est  idem  et  semper  sui 

34  similis  orbis.     Has  igitur  ob  causas  nata  astra   sunt,  lo 
quae  per  caelum  penetrantia  solstitiali  se  et  brumali 
revocatione  converterent,  ut  hoc   omne  animal,   quod 
videmus,  esset  illi  animali,   quod  sentimus,   ad  aeter- 
nitatis  imitationem  simillimum. 

10  Et  cetera  quidem  usque  ad  temporis  ortum  impressa  i5 
ab  illis,  quae  imitabatur,  ecfinxerat;  sed  quia  nondum 
omne  animal  in  mundo  intus  incluserat,  ex  ea  parte  defi- 
ciebat  ad  propositum  exemplar  imaginis  similitudo.  Quot 
igitur  et  quales  animalium  formas  mens  in  speciem  re- 
rum  intuens  poterat  cernere,  totidem  et  tales  in  hoc  20 

35  mundo  secum  cogitavit  effingere.  Erant  autem  animan- 
tium  genera  quattuor,  quorum  unum  divinum  atque  cae- 
leste,  alterum  pinnigerum  et  aerium,  tertium  aqiiafile, 
terrestre  quartum.  Divinae  animationis  maxime  speciem 
faciebat  ex  igne,  ut  et  splendidissimus  esset  et  aspectu  25 
pulcherrimus.  Cumque  eum  similem  universi  naturae 
efficere  vellet,  ad  volubilitatem  rotundavit  comitemque 
eum  sapientiae  quam  optimae  mentis  eftecit  circumque 
omne  caelum  aequaliter  distribuit,  ut  hunc  varietate 
distinctum  bene  Graeci  ji66[iov,  nos  lucentem  mundum  :^" 

36  nominaremus.  Dedit  autem  divinis  duo  genera  motus, 
unum,  quod  semper  esset  in  eodem  f  de  quo  et  idem 
omnibus  atque  uno  modo  celaret,  alterum,  quod  in 
anticam  partem  a  conversione  eiusdem  et  similis  pel- 
leretur.  Quinque  autem  reliquis  motibus  orbum  eum  3 . 
voluit  esse  et  expertem,  immobilem  et  stantem.  Ex 
quo  genere  ea  sunt  sidera,  quae  infixa  caelo  non  mo- 


CAP.  9-11.     §  33—39.  225 

veiitur  loco,  quae  sunt  animantia,  eaque  divina,  ob 
eamque  causam  suis  sedibus  inhaerent  et  perjDctuo 
manent.  Quae  autem  vaga  et  mutabili  erratione  la- 
buntur,  ita  generata  sunt,  ut  supra  diximus.   lam  vero  37 

5  terram,  altricem  nostram,  quae  traiecto  axi  sustinetur, 
diei  noctisque  effectricem  eandemque  custodem,  anti- 
quissimam  deorum  omnium  voluit  esse  eorum,  qui 
intra  caelum  gignerentur.  Lusiones  autem  deorum  et 
inter  ipsos  deos  concursiones,  quaeque  in  orbibus  eorum 

10  conversiones  quaeque  antecessiones  eveniant,  cumque 
inter  se  paene  contingant,  eorum  qui  prope  copulentur 
contrariaque  regione  et  pone  quos  aut  ante  laban- 
tur  quibusque  temporibus  a  nostro  aspectu  oblitescant 
rursusque  emersi  terrorem   iucutiant  rationis   experti- 

15  bus,  si  verbis  explicare  conemur  nullo  posito  ob 
oculos  simulacro  earum  rerum,  frustra  suscipiatur 
labor.  Sed  haec  satis  sint  dicta  nobis,  quaegtie  de 
deorum,  qui  cernuntur  quique  sunt  orti,  natura  prae- 
fati  sumus,  habeant  hunc  terminum. 

iio        Reliquorum  autem,  quos  Graeci  dai^ovag  appellant^  \^ 
nostri,   opinor,   Lares,   si  modo   hoc  recte  conversum 
videri  potest,  et  nosse  et  enuntiare  ortum  eorum  maius 
est,  quam  ut  profiteri  nos  scribere  audeamus.    Creden- 
dum  nimirum  est  veteribus  et  priscis,  ut  aiunt,  viris, 

25  qui  se  progeniem  deorum  esse  dicebant,  itaque  eorum 
vocabula  nobis  prodiderunt.  Nosse  autem  generatores 
suos  optime  poterant,  ac  difficile  factu  est  a  deis  ortis 
fidem  non  habere,  quamquam  nec  argumentis  nec  ra- 
tionibus  certis  eorum  oratio  confirmatur;  sed  quia  de 

30  suis  [notis]  rebus  videntur  loqui,  veteri  legi  morique 
parendum    est.     Sic   igitur,    ut    ab    iis    est  traditum,  3? 
horum  deorum  ortus  habeatur  atque  dicatur,  ut  Ocea- 
num  Salaciamque  Caeli  satu  Terraeque   conceptu  ge- 
neratos   editosque    memoremus,    ex   his   Saturnum    et 

35  Opem,  deinceps  lovem  atque  lunonem,  reliquos,  qiios 
fratres  inter  se  agnatosque  usurpari  atque  appellari 
videmus,  et  eorum,  ut  utamur  vetere  verbo,  prosapiam. 

CIC.  IV.  3.  15 


226  TIMAEUS 

40  Quando  igitur  omues,  et  qui  moveutur  palamque  se 
ostendunt,  et  qui  eateuus  nobis  declarantur,  qua  ipsi 
volunt,  creati  sunt,  tum  ad  eos  is  deus,  qui  omnia 
genuit,  fatur:  'Haec  vos,  qui  deorum  satu  orti  estis, 
attendite:  quorum  operum  ego  parens  effectorque  sum,  a 
haec  sunt  indissoluta  me  invito;  quamquam  omne  col- 
ligatum  solvi  potest;  sed  liaudquaquam  boni  est 
ratione  vinctum  velle  dissolvere.  Sed  quoniam  estis 
orti;  inmortales  vos  quidem  esse  et  indissolubiles  non 
potestis,  neutiquam  tamen  dissolvemini,  neque  vos  lo 
ulla  mortis  fata  periment  nec  fraus  valentior  quam 
consilium  meum,  quod  maius  est  vinculum  ad  perjoe- 
tuitatem   vestram   cjuam  illa,   quibus   estis  tum,   cum 

41  gignebamini,  conligati.  Quid  sentiam  igitur,  cogno- 
scite:  Tria  genera  nobis  reliqua  sunt,  eaque  mortalia;  is 
quibus  praetermissis  caeli  absolutio  perfecta  non  erit. 
Omnia  enim  genera  animalium  complexu  non  tenebit; 
teneat  autem  oportebit,  ut  ex  eodern  ne  quid  absit. 
Quae  a  me  ipso  effecta  si  sint,  deorum  vitam  possint 
adaequare.  Ut  igitur  mortali  condicione  generentur,  20 
vos  suscipite,  ut  illa  gignatis  imiteminique  vim  meam, 
qua  me  in  vestro  ortu  usum  esse  meministis.  In 
quibus  qui  tales  creabuntur,  ut  deorum  inmortalium 
quasi  gentiles  esse  debeant,  divini  generis  appellentur 
teneantque  omnium  animantium  principatum  vobisque  25 
iure  et  lege  volentes  pareant;  quorum  vobis  initium 
satusque  tradetur  a  me,  vos  autem  ad  id,  quod  erit 
inmortale,  partem  attexitote  mortalem.  Ita  orientur 
animantes,  C[uos  et  vivos  alatis  et  consumptos  sinu 
recipiatis.'  sa 

l^  Haec  ille  dixit,  Deinde  ad  temperationem  supe- 
riorem  revertit;  in  qua  omnem  animiim  universae  na- 
turae  temperans  permiscebat  superiorisque  permixtionis 
reliquias  fundens  aequabat  eodem  modo  ferme,  nisi 
quod  non  ita  incorrupta,  ut  ea,  quae  semper  idem,  35 
sed   ab   iis   secundum    sumebat    atque  etiam    tertium. 

43  Toto  igitur  omni  constituto  sideribus  parem  numerum 


CAP.  11—13.     §  40—46.  227 

distribuit  animorum  et  singulos  adiunxit  ad  singula 
atque  ita  quasi  in  currum  universitatis  inposuit  com- 
monstravitque  leges  fatales  ac  necessarias  et  ostendit 
primum  ortum  unum  fore  omnibus,   eumque  modera- 

5  tum  atque  constantem  nec  ab  ulio  inminutum,   satis 
autem  et  quasi   sparsis    animis  fore  uti  certis  tempo- 
rum  intervallis  oreretur  animal,  quod  esset  ad  cultum 
deorum   aptissumum.     Sed   cum    duplex    esset    natura  44 
generis   humani,   sic   se   res   habebat,  ut  praestantius 

10  genus  esset  eorum,  qui  essent  futuri  viri.  Cum  autem 
animos  corporibus  necessitate  insevisset,  cumque  ad 
corpora  tum  accessio  fieret,  tum  abscessio,  principio 
necesse  erat  sensum  exsistere  unum  communemque 
omnium  vehementiore  motu  excitatum  coniunctumque 

15  naturae,  deinde  voluptate  et  molestia  mixtum  amorem, 
post  iram  et  metum  et  reliquos  motus  animi,  comites 
superiorum  et  iis  etiam  contrarios  dissidentes;  quos 
qui  ratione  rexerit,  iuste  vixerit,  qui  autem  iis  se  de- 
diderit,  iniuste.     Atque  ille,   qui   recte  atque  honeste  45 

20  curriculum  vivendi  a  natura  datum  confecerit,  ad  illud 
astrum,  quocum  aptus  fuerit,  revertetur;  qui  autem 
inmoderate  et  intemperate  vixerit,  eum  secundus  ortus 
in  figuram  muliebrem  transferet,  et,  si  ne  tum  qui- 
dem  finem  vitiorum  faciet,   gravius   etiam  iactabitur 

25  et  in  suis  moribus  simillimas  figuras  pecudum  et  fera- 
rum  transferetur  neque  terminum  malorum  prius  aspi- 
ciet,  quam  illam  sequi  coeperit  conversionem,  quam  ha- 
bebat  in  se  ipse  eiusdem  et  similis  innatam  et  insitam. 
Quod  tum  eveniet,  cum  illa,  quae  ex  igni,  anima,  aqua, 

30  terra  turbulenta  et  rationis  expertia  insederint,  ratione 
depulerit  et  ad  primam  atque  optimam  affectionem  animi 
pervenerit.   Quae  cum  ita  dissignasset  seseque,  si  quid  l^ 
postea  fraudis  aut  vitii  evenisset,  extra  omnem  culpam 
causamque  posuisset,  alios  in  terram,  alios  in  lunam, 

35  alios  in  reliquas  mundi  partes,  quae  sunt  [ad]  spatiorum 
temporis  signa  et  notae  constitutae,  spargens  quasi 
serebat.    Post  autem  eam  sationem  dis,  ut  ita  dicam, 

15* 


228  TIMAEUS 

iunioribus  permisit,  ut  corpora  mortalia  effiugerent, 
quantumque  esset  reliquum  ex  humano  animo,  quocl 
deberet  accedere,  id  omne,  et  quae  consequentia  essent, 
perpolirent  et  absolverent;  deinde  ut  huic  animanti 
principes  se  ducesque  praeberent  vitamque  eius  quam  5 
pulcherrime  regerent  et  gubernarent,  quatenus  non  ipse 
bene  factus  sua  culpa  sibi  aliquid  miseriae  quaereret. 

47  Atque  is  quidem,  qui  cuncta  conposuit,  constanter 
in  suo  manebat  statu;  qui  autem  erant  ab  eo  creati, 
cum  parentis  ordinem  cognovissent,  hunc  sequebantur.  10 
Itaque  cum  accepissent  inmortale  principium  mortalis 
animantis,  imitantes  genitorem  et  effectorem  sui  par- 
ticulas  ignis  et  terrae  et  aquae  et  animae  a  mundo, 
quas  rursus  redderent,  mutuabantur  easque  inter  se 
copulabant  haud  isdem  vinclis,  quibus  ipsi  erant  con-  15 
ligati,  sed  talibus,  quae  cerni  non  possent  propter 
parvitatem,  crebris  quasi  cuneolis  inliquefactis  unum 
efficiebant  ex   omnibus   corpus   atque  in  eo   influente 

48  atque  effluente  animi  divini  ambitus  inligabant.  Ita- 
que  illi  in  flumen  inmersi  neque  tenebant  neque  tene-  20 
bantur,  sed  vi  magna  tum  ferebant,  tum  ferebantur. 
Ita  totum  animal  movebatur  illud  quidem,  sed  in- 
moderate  et  fortuito,  ut  sex  motibus  veheretur.  Nam 
et  ante  et  pone  et  ad  laevam  et  ad  dextram  et  sur- 
sum  et  deorsum,  modo  huc,  modo  illuc  ....  25 


[Tres  fere  desunt  paginae  orationis  Platonicae.    Verba  ante 
hiatum  ultima  liaec  sunt  ap.  Platon.  p.  43  B  ed.  Steph.  xarco 
Tf   y.al   avco   kkl   Tidvrrj.     Abruptae   orationis   filum   his    verbis 
ap.    Plat.    p.   46  A    rursus    acbiectitur:    evog    ts    av    tzsqI    rrjv  30 
2.ei6rr]ra  htI.] 

l^        Sed  si  in  splendore  consedit,  tum  vel  eadem  spe- 
cies  vel  interdum  inmutata  redditur,  cum  ignis  oculo- 
rum  cum  eo  igne,   qui  est  ob  os  offusus,  se  confudit 
et  contulit.    Dextra  autem  videntur,  quae  laeva  sunt,  35 
quia   contrariis    partibus    oculorum    contrarias    partes 


CAP.  13,  14.     §  46-52.  229 

attingunt.  Respondent  autcm  dextera  dexteris,  laeva 
laevis  conversione  luminum,  cum  ea  inter  se  non 
cohaerescunt.  Id  fit,  cum  speculorum  levitas  liinc 
illincque  altitudinem  adsumpsit  et  ita  dextera  detrusit 

5  in    laevam   partem    oculorum    laevaque    in    dexteram. 
Supina  etiam  ora  cernuntur  depulsione  luminum;  quae 
convertcns  inferiora  reddit,  quae  sunt  superiora.    At-  50 
que  haec  omnia  ex  eo   genere   sunt,   quae  rerum   ad- 
iuvant  causas;    quibus    utitur    ministeriis    deus,    cum 

10  optimi  speciem,  cjuoad  fieri  potest,  efficit.  Sed  existi- 
mant  plerique  non  haec  adiuvantia  causarum,  sed  has 
ipsas  esse  omnium  causas,  quae  vim  habeant  refrige- 
randi  calfaciendi,  concrescendi  liquendi,  careant  autem 
omni  intellegentia  atque  ratione,   quae  nisi  in  animo 

15  nulla  alia  in  natura  reperiantur.    Animus  autem  sen- 
sum  omnem  eff^ugit  oculorum;  at  ignis,  anima,  aqua, 
terra  corpora  sunt,    eaque    cernuntur.     Illum   autem,  51 
qui  intellegeutiae  sapientiaeque  se   amatorem  profite- 
tur,  necesse  est  intellegentis  sapientisque  naturae  pri- 

20  mas  causas  conquirere,  dein  secundas  earum  rerum,  quae 
necessario  movent  alias,  cum  ipsae  ab  aliis  moventur. 
Quocirca  nobis  sic  ceruo  esse  faciendum,  ut  de  utro- 
que  nos  quidem  dicamus  genere  causarum,  separatim 
autem  de  iis,    quae   cum  intellegentia  sunt  efficientes 

25  pulcherrimarum   rerum   atque   optumarum,    et   de  iis, 
quae    vacantes    prudentia   inconstantia   perturbataque 
efficiunt.    Ac  de  oculorum  quidem  causis,  ut  haberent  52 
eam  vim,  quam  nunc  habent,  satis  ferme  esse  dictum 
puto.    Maxuma  autem  eorum  utilitas  donata  hominum 

30  generi  deorum  munere  deinceps  explicetur.  Rerum 
enim  optumarum  cognitionem  nobis  oculi  attulerunt. 
Nam  haec,  quae  est  habita  de  universitate  oratio  a 
nobis,  haud  umquam  esset  inventa,  si  neque  sidera 
neque  sol  neque  caelum  sub  oculorum  aspectum  cadere 

35  potuissent.  Nunc  vero  dies  noctesque  oculis  cognitae, 
tum  mensum  annorumque  conversiones  et  numerum 
machinatae  sunt  et  spatium  temporis  dimensae  et  ad 


230  TIMAEUS  CAP.  14.     §  52. 

quaestionem  totius  naturae  inpulerunt;  quibus  ex  rebus 
philosophiam  adepti  sumus,  quo  bono  nullum  opta- 
bilius,  nullum  praestantius  neque  datum  est  morta- 
lium  generi  deorum  concessu  atque  munere  neque 
dabitur.  ...  & 


'Defenstrix'  quoque  Cicero  in  Timaeo  protulit  addita  t. 
(Priscianus  partit.  XII  vers.  Aen.  I.  J6  p.  463.  19  Keil.) 


M.  TULLI  CICERONIS 

LIBRORUM  DEPERDITORUM 

FRAGMENTA. 


A.   ORATIONUM  DEPERDITARUM  FRAGMENTA. 


I.   CUM  QUAESTOR  LILYBAEO  DECEDERET. 

Arusianus  Blessius  p.  226.  Lind.  Cic.  ciim  quaestor 
Lilijbaco  decederet:  quod  non  detrectare  militiam,  sed 
defendere  provinciam  iudicata  est. 


6  IL   PRO  L.  VARENO. 

1,  2.  luli  Severiani  iwaecepta  artis  rJiet.  23  p.  369. 
19  Halm.  Cito  tamen principiis  aptantur  (loci  communes), 
ut  misericordiam  captent,  cum  aut  adversariorum  caluni- 
nias,  factiones,   solitudinem  suscepti  vel  cetera  eius  in- 

10  fortunia  memoramus,  iit  pro  Vareno:  Amici  deficiunt, 
cognati  deserunt  et  reliqua,  aut  aecusatorum  calumniam 
prodimus,  ut  in  eodem  loco:  In  inimicissima  civitate 
urgeut,  instant,  insecuntur,  studio,  multitudine,  pecu- 
nia,  periurio  pugnant. 

15  3,  4.  Priscian.  VII 14.  70  p.  348.  18  Hertz.  Cicero 
pyro  Vareno:  C.  Ancharius  Rufus  fuit  e  municipio  Ful- 
ginate.    Idem  in  eadem:  in  praefectura  Fulginate. 

5.  Quintil.  V  13.  28  In  contradictionihus  interim 
totum  crimen  exponitur  —  plurihus  propositionihus  iunc- 


232  FRAGMENTA 

tis,  ut  iwo  Vareno:  Cum  iter  per  agros  et  loca  sola 
faceret  cum  Pompuleno,  in  familiam  Ancharianam 
incidisse  dixerunt,  deiude  Pompulenum  occisum  esse; 
ilico  Varenum  vinctum  adservatum,  dum  hic  ostenderet^ 
quid  de  eo  fieri  vellet.  5 

6.  Quintil.  VII 1.  8  sq.  Si  explorandum  est,  uhi  con- 
troversia  incipiat,  et  considerari  dehet,  qiiid  primam  quae- 
stionem  faciat.  Intentio  simplex:  Occidit  Saturuinum  Ra- 
birius,  coniuncta:  Lege  de  sicariis  commisit  L.  Varenus; 
nam  et  C.  Varenum  occidendum  et  Cn.  Varenum  vul-  lo 
nerandum  et  Salarium  item  occidendum  curavit. 

7.  Quintil.  VII  2.  22  Aut  totam  caitsam  nostram 
cum  tota  advcrsarii  causa  componimus  aut  singula  argu- 
menta  cum  singidis.  Quorum  utrum  sit  faciendum,  non 
potest  nisi  ex  ipsius  litis  utilitate  cognosci,  ut  Cicero  15 
singtda  pro  Vareno  comparat  in  primo  crimine;  f  cst 
enim  superior  enim  persona  alieni  cum  persona  matris 
temere  compararetur. 

8.  Quintil.  IV  1.  73  sq.  ludices  et  in  narratione  non 
numquam  et  in  argumentis,  ut  attendant  et  ut  favcanf,  20 
rogamus  — ,  quale  est:  Tum  C.  Varenus,  is  cpi  a  familia 
Anchariana  occisus  est  • —  hoc,   quaeso,  iudices,  dili- 
genter  attendite.  —  Idem  frgm.  IX  2.  56. 

9.  Quintil.  VII  2.  9  Interdum  in  aliquam  personam, 
quae  extra  discrimen  iudicii  est,  transfertur  (accusatio),  25 
et  cdias  certam,  alias  incertam;  et  cum  certam,  aut  in 
extrariam  aut  in  ipsius,  qui  periit,  voluntatem.  In  qui- 
hus  similis  atque  in  dvrtxavTjyoQLa  personaruni,  causa- 
riim,  ceterorum  comparatio  est,  iit  Cicero  pro  Vareno  in 
familiam  Ancharianam,  pro  Scauro  circa  mortem  Bostaris  30 
in  matrem  avertens  crimen  facit. 

10.  Priscian.  III  7.  40  p.  112.  20  II.   Cicero  pro 
Vareno:  L.  ille  Septimius   diceret   (etenim   est   ad  L. 
Crassi   eloquentiam    gravis   et   vehemens   et  volubilis; 
Erucius  hic  noster  Antoniaster  est) ....  —  Cf.  Quintil.  35 
VIII  3.  22. 

IL  Priscian.  XII  0.  20  p.  505.  11  H.   Cicero  pro 


ORATIONUM.  A.  II  5-19.  233 

Vareno:  Ea  caedes  si  potissimuui  crimini  datur,  detur 
ei,  cuia  interfuit,  non  ei,  cuia  nihil  interfuit. 

12.  Quintil.  IV  2.  26  pro  Vareno  quoque  postea 
narravit,  quam  ohiecta  diluit. 

5  13.  Quintil.  VII  2.  36  FatromiG,  quotiens  poterit, 
instahit  huic  loco,  ut  nihil  credihile  sit  factum  esse  sine 
causa.  Quod  Cicero  vehementissime  in  multis  orationibus 
tractat,  praecipue  tamen  pro  Vareno,  qui  omnihiis  aliis 
premehatur;  nam  et  damnatus  est. 

10  14.  Quintil.  V  10.  69  Fit  etiam  ex  duohus,  quorum 
necesse  est  csse  alterum  verum,  eligendi  advcrsario  potestas, 
efficiturque,  i{t,  utrum  elegerit,  noceat.  Facit  hoc  Cicero 
pro  Oppio  —  et  pro  Vareno:  Optio  vobis  datur,  utrum 
velitis  casu  illo  itinere  Varenum  usum  esse  an  huius 

15  persuasu  et  inductu.  Deinde  utraque  facit  accusatori 
contraria. 

15.  Frisc.  VII  6.  25  p.  307.  17  H.  Idem  pro  Va- 
reno:  deum  fidem  pro  \Jeorum\ 

16.  Flin.  cp.  I  20.  7  Testes  simt  midtae  multorum 
20  orationes  et  Ciceronis  pro  Murena,  pro  Vareno ,  in  qui- 

hus  hrevis  et  nuda  quasi  suhscriptio  quorundam  crimi- 
num  solis  titulis  indicatur.  Ex  his  apparet  illum  per- 
multa,  quae  dixisset,  cum  ederet,  omisisse. 

17.  Quint.    VI  1.   49   Egregie   Cicero,   qui   contra 
25  imaginem  Saturnini  pro  Rahirio  graviter  et  contra  iuve- 

nem,  cuius  sid)inde  vidnus  in  iudicio  resolvehatur ,  pro 
Vareno  multa  dixit  itrhane. 

18.  lul.  Severian.  praec.  art.  rhet.  7  p.  358.  25  Halm. 
Incidunt  causae,  in  quihus,  qiiod  summam  habet  quae- 

30  stionis,  magna  ex  parte  tractandum  sit  et  sic  sit  ponenda 
narraiio,  nt  pro   Vareno  vel  pro  Hahito. 

19.  Quint.  VII  1.  12  Ante  actae  vitae  crimina  ple- 
rumque  p)rima  pnrganda  sunt,  ut  id,  de  quo  laturus  est 
sententiam   iudex,    audire  propitius   incipiat.     Sed  hoc 

35  cjuoque  pro  Vareno  Cicero  in  idtimum  distidit,  non  quid 
frequentissime,  sed  quid  tum  expediret,  intuitus. 


234  .  FRAGMENTA 

III.    PRO  OPPIO. 

1.  Quint.  V  10.  69  Facit  hoc  (v.  II 14)  Cicero  pro 
Oppio:  Utrum  cum  Cottam  appetisset,  aii  cum  ipse 
se  conaretur  occidere,  telum  e  mauibus  ereptum  est? 

2.  Quint.  V  10.  76  Non  diibito  haec  quoque  vocare  5 
consequentia,  quamvis  ex  priorihus  dent  argiinienfitm  ad 
ca,  quae  secuntur;  quorum  duas  quidam  species  esse  vo- 
Juenmt,  actionis,  ut  pro  Oppio:   Quos  educere  invitos 
in   provinciam    non  potuit^    eos    invitos    retinere    qui 

potuit? Consequens  enim  est  eos,  qui  inviti  duci  lo 

non  potuerint,  invitos  nott  potuisse  retineri. 

3.  Quintil.    V  13.  29  sq.  Commune  qui  prior  dicit, 
contrarium  facit;  est  enim  contrarium,  quo  adversarius 
hene  uti  potest:   At   enim  non  veri   simile   est  tantum 
scelus  M.  Cottam  esse   commentum.     Quid?   lioc  veri  i5 
simile  est,  tantum  scelus  Oppium  esse  conatum? 

4.  Arusian.  Messius  p.  257  Lind.  Cicero  pro  Oppio: 
Questusque  mecum  est. 

5.  Ammian.  Marc.  XXX  8.  7   Existimo    Tidlium 
liraeclare  prommtiasse,  cum  defenderet  Oppium:  Etenim  20 
multum  posse  ad  salutem  alterius  honori  multis,  pa- 
rum  potuisse  ad  exitium  probro  nemini  umquam  fuit. 

6.  Quintil.  IX  2.  50  sq.  Nec  in  personis  tantum,  sed 
et  in  rehus  versatur  liaec  contraria  dicendi,  quam  quae 
intellegi  velis,  ratio,  ut  —  ille  pro  Oppio  locus:  0  amo-  25 
rem  mirum!  0  benivolentiam  singularem! 

7.  Quintil.  V  13.  17 — 21  Sed  tamen  est  interim  ora- 
toris  efficere^  ut  quid  contrarium  esse  —  videatur.  Ohi- 
citur  Oppio,  quod  de  militum  cihariis  detraxerit.  Asperum 
crimen;  sed  id  contrarium  ostendit  Cicero,  quia  idem  30 
accusatores  ohiecerint  Oppio,  quod  is  voluerit  exercitum 
largiendo  corrumpere.  —  —  Cetera,  quae  proponuntur, 
communis  locos  hahent;  aut  enim  coniectura  excidiuntur, 
an  vera  sint,  aid  finitione,  an  p)rop>ria,  aut  qualitate,  an 
inhonesta,  iniqua,  inproha,  inhumana,  crudelia  et  cetera,  35 
quae  ei  generi  accidunt.   Eaque  non  modo  in  propositioni- 


ORATIONUM.  A.  111  1 -V  1.  235 

hus  aut  rationihus,  sed  in  toto  genere  actionis  intuenda: 
an  sit  —  —  superha,  nt  in  Oppium  ex  epistida  Cottae 
rcum  factum.  Ferinde  jYraeciintcs,  insidiosae,  inpotentes 
dcprendimttir.     Ex   quihus   tamen    fortissime   invaseris, 

6  quod  est  aut  omnihus  periculosum aut  ipsis  iudi- 

cihus,  ut  pro  Oppio  monet  plurihus,  ne  illud  actionis 
genus  in  equestrem  ordinem  admittant. 

8.   Quintil.  VI  5.  10  Infinitum   est   enumerare,   ut 
Cottae  detraxerit  auctoritatem. 

10  9,  Quintil.  XI 1.  67  Cicero  quamquam  erat  in  Cot- 
tam  gravissime  dicturus  neque  aliter  agi  P.  Oppi  causa 
poterat,  longa  tamen  praefatione  excusavit  officii  sui 
necessitatem. 

10.  Fortunatian.  art.  rliet.  II  15  p.  110.  22  Halm. 
15  Procatasccua  est,  qua  iudicem  nohis  praeparamus,  cum  — 

quaedam  nohis  ohsunt  et  illis  lyrius  occurrendum  est,  id 
fecit  Ciccro  pro  Oppio  contra  M.  Cottae  auctoritatem. 

11.  Itd.  Severian.  19  p.  366.  2  Halm.  Misericordiam 
movemus,  si  ah  iis  nos  inpugnari  dicimus,  quorum  auxilio 

20  tidi  esse  deheremus,  ut  Cicero  pro  Oppio. 

12.  Charisius  I  p.  143.  14  Keil.  Cicero  quoque  divi- 
natione  in  Vcrrem  et  pro  Oppio  II:  seuati. 


IV.    PRO  C.  MANILIO. 

Vid.  Buccheler.    Q.  Cic.  pet.  cons.  13.  51  p.  59. 
25        Non.  p.  434.  30  Cicero  pro  Manilio:   Hic  ego  iion 
soluin  confiteor,  verum  etiam  profiteor. 


V.    PRO  C.  FUNDANIO. 

V.  Buechel.  Q.  Cic.  pet.  cons.  5.  19  p.  58. 
1.  Priscian.  VII  11.  58  p.  335.  18  H.  Cicero  pro 
30  Fundanio:  Non   modo   hoc   a  Villio   Annale,   sed  vix 
mehercule  a  Q.  Muttoiie  factum  probari  potest. 


236  FRAGMENTA 

2.  Prisc.  VI  6.  29  p.  221.  3  Idem  pro  Fundanio: 
essetne  id,  quod  Meno  nuntiasset  pro  ^Menon'. 

3.  Serv.  ad  Verg.  Georg.  II  342  (Arcades)  se  pro- 
selenos  esse  asserunt,  id  est  ante  lunani  natos,  quod  et 
Cicero  in  Fundaniana  conimemorat.  —  Cf.  Flacid.  Lact.  s 
ad  Stat.  Theb.  IV  275  p.  132  Lindenhr.  Cicero  pro 
Fundanio  opinionis  eius  meminit,  ciim  de  nohilitate 
tractarct. 

4.  Serv.  ad  Verg.  Aen.  IX  675  Commissura  dicitur 
tdbularum  coniunctio,  sicut  Cicero  in  Fundaniana  me- 1» 
minit. 

5.  Acro  in  Hor.  a.  p.  343  Puncta  dicuntur  popidi 
suffragia.  Usus  est  Jioc  verho  etiam  Cicero  in  Funda- 
niana. 

6.  Bo'etius  de  deftnit.   T.  LXIV  p.  906  B  Ilignc.  i5 
M.  Tidlius  —  pro  Fnndanio:  Descripsistine   eius   ne- 
cessarium,  nostrum  competitorem,  istum  ipsum,  cuius 
nunc  studio  et  gratia  tota  accusatio  ista  munita  est? 

7.  Quintil.  I  4.  14  pro  Fundanio  Cicero  testem,  qui 
primam  eius  litteram  dicere  non  possit,  inridet.  20 


VI.    PRO  Q.  GALLIO. 

V.  Buechel.  Q.  Cic.  reliq.  p.  39,  R.  G.  Bech.  quaestt. 
in  Cic.  pro  C.  Cornelio  oratt.  capita  IV,  dissert.  Lips. 
1877  p.  12  sqq. 

1.  Aquila  Bom.  2  p.  23.  12  Halm.  AaitToloyCa.  25 
Tale  pro  Gallio  de  convivio  luxurioso:  Fit  clamor,  fit 
convicium  mulierum,  fit  symphoniae  cantus.  Videbar 
mihi  videre  alios  intrantis,  alios  autem  exeuntis,  par- 
tim  ex  vino  vacillantis,  partim  hesterna  ex  potatione 
oscitantis.  Versabatur  inter  hos  Gallius  unguentis  3o 
oblitus,  redimitus  coronis;  humus  erat  inmunda,  lutu- 
lenta  vino,  coronis  languidulis  et  spinis  cooperta 
piscium.  -  Cf  Quint.  VIII  3.  66  et  XI  3.  165,  Inl. 
Vict.  22  p.  436.  22  Halm. 


ORATIONUM.  A.  V  2— VI  7.  237 

2.  Hieromjm.  ad  Nepotian.  ep.  52.  8  T.  I  p.  263  B 
Vallars.  M.  Tnllins  —  in  oratione  pro  Q.  Gallio  quicl 
de  favore  vulgi  et  de  impcritis  contionatoribus  loquatur, 
attende. 
5  3.  Eugraph.  in  Tcr.  Eun.  II 2.  4  ^Spurcos'  dicehant 
saevissimos,  ut  Tullius  in  Gcdliana:  qui  spurce  dictum 
commemorarent  in  libera  civitate. 

4.  Cic.  Brut.  80.  277  Memini,  cum  (Calidius)  in 
accusatione  sua  Q.  Gallio  crimini  dedisset  sibi  euni  vene- 

>o  num  paravisse  idque  a  se  esse  deprehensum  —  diceret 
— ,  me  in  respondendo,  aim  essem  argumentatus ,  quan- 
tum  res  ferebat,  hoc  ipsum  etiam  posuisse  pro  argumento, 
quod  ille,  cump)estem  capitis  sui  —  se  manu  tenere  diceref, 
tam  solute  egissct,  tam  leniter,  tam  oscitanter:  Tu  istuc, 

15  M.  Calidi,  nisi  fingeres,  sic  ageres?  praesertim  cum 
ista  eloquentia  alienorum  liominum  pericula  defendere 
acerrime  soleas,  tuum  neglegeres?  Ubi  dolor?  ubi 
ardor  animi,  qui  etiam  ex  infantium  ingeniis  elicere 
voces    et    querellas    solet?     NuUa  perturbatio    animi, 

20  nulla  corporis,  frons  non  percussa,  non  femur,  pedis, 
quod  minimum  est,  nulla  supplosio.  Itaque  tantum 
afuit,  ut  inflammares  nostros  animos,  somnum  isto 
loco  vix  tenebamus.  —  Quintil.  XI  3.  155  An  ista, 
inquit  Calidio  Cicero,  si  vera  essent,  sic  a  te  diceren- 

25  tur?  et:  Tantum  afuit,  ut  inflammares  nostros  animos, 
somnum  isto  loco  vix  tenebamus. 

5.  Nonius  p.  63.  16  Cicero  pro  GaUio:  Ego  te  certo 
scio  omnes  logos,  qui  ludis  dicti  sunt,  animadvertisse. 

6.  Charis.   I  p.  141.   32   Keil.   Cicero  pro    Gallio 
30  'poematorum'  —  dixit. 

7.  Iid.  Severian.  11  p.  360.  24  Halm.  Propositis, 
quibus  responsuri  sumus,  quaerendum  nobis  erit,  an  inter 
se  comparata  repugnantia  sint,  ut  suis  armis  conruant, 
nt  Cicero  —   —  pro  Gallio,   id)i  accusator  f  tres  p)ecu- 

85  nias  obiecit;  ibi  enim  dum  singula  inter  se  conparat, 
altermn  altero  TuUius  diluit. 


238  FRAGMENTA 

VII.    PRO   C.   CORNELIO   I. 
AEGUMENTUM  ASCONI. 

Hanc   orationem  dixit  L.   Cotta  L.   Torquato   coss. 
post  annum  quam  siqjeriores. 

C.  Cornelius  homo   non   improhus   vita  Jiahitus   est.  5 
Fuerat  quaestor  Cn.  Pompei,  dein  tribunus  plebis  C.  Pi- 
sone  M\  Glabrione  coss.  biennio  ante,  quam  liaec  dicta 
sunt.    In  eo  magistraftt  ita  se  gessit,  ut  iusto  pertinacior 
videretur.     Alienatus  est  autcm  a  senatu  ex  hac  causa. 
Pettulerat  ad  senatum,  ut,  quoniam  exterarum  nationum  10 
legatis  pecunia  magna  daretur  usura  turpiaque  et  famosa 
ex  eo  lucra  fierent,   ne  quis  legatis  exterarum  nationum 
pecuniam  expensam  ferret.     Cuius  relationem  repudiavit 
senatus  et  decrevit  satis  cautum  videri  eo  S.  C,   quod 
ante  annos  scptem  et  XX  L.  Bomitio  C.  Coelio  coss.  fac-  15 
tum  eraf,  cum  senatus  ante  paucidos  annos  .  . .  illo  S.  C. 
decrevisset,  ne  quis  Cretensibus  pccuniam  mutuam  daret. 
Cornelius  ea  repidsa  offensus  senatui  questus  est  de  ea 
re  in  contione,  exhauriri  provincias  usuris;  provideri,  ut 
haberent  legati,  unde  praesentia  munera  darent;  promid-  20 
gavitque  legem,  qua  auctorifatem  senatus  minuebat,  ne  qui 
nisi  per  populum  legibus  solveretur.    Qaod  antiquo  quoque 
iure  crat  cautum;  itaque  in  oinnibus  S.  C,  quibus  aliquem 
legibus  solvi  placebat,  adici  erat  solitum,  ut  de  ea  re  ad 
populum  ferretur ;  sed  paulatim  ferri  erat  desitum,  resque  ^'^ 
iam  in  eam  consuetudinem  venerat,  ut  postremo  ne  adicere- 
tur  qiddem  in  senatus  considtis  de  rogatione  ad  popidum 
ferenda,  eaque  ipsa  S.  C.  per  pauculos  admodum  ftcbant. 
huligne    eam   Corneli    rogationem    tiderant  potentissimi 
quique  ex  senatu,  quorum  grcdia  magnopere  minuebatur;  30 
itaque  P.  Servilius  Globulus  tribunus  plebis  inventus  erat, 
qui  C.  Cornelio  obsisteret.     Is,   ubi  legis  ferundae  dies 
venit  et  praeco  subiciente  scriba  verba  legis  recifare  po- 
pulo  coepit,  et  scribam  subicere  et  praeconem  pronuntiare 
passus  non  est.     Tum  Cornelius  ipse  codicem  recitavit.  35 
Quod  cum  improbe  fieri  C.  Piso  consid  vehementer  que- 


ORATIONUM.  A.  VII  ARG.  239 

reretur  tollique  tribuniciam  intercessionem  diceret,  gravi 
convicio  a  •populo  exceptus  est;  et  cum  ille  eos,  qtii  sihi 
intcntdbant  mamis,  prendi  a  lictore  iussisset,  fracti  eitis 
fasces  sunt  lapidcsque  etiam  ex  idtitna  contione  in  con- 

5  sidem  iacti;  quo  tumultu  Cornelins  pertttrbatus  concilium 
dimisit. . .  .  Actum  deinde  eadem  dc  re  in  senatu  est  ma- 
gnis  contentionihus.  Tum  Cornelius  ita  ferre  rursus  coepit, 
ne  quis  in  senatu  legihus  solveretur,  nisi  CG  non  mimis 
adfuissent,  neve  quis,  cuni  quis  ita  solutus  esset,  intercederet, 

10  cum  de  ea  re  ad  popidum  ferretur.  Haec  sine  tumidtu  res 
acta  est.  Kcmo  enim  ncgare  poterat  pro  senatus  aucto- 
ritate  esse  eam  legem.  Sed  tamen  eam  tulit  invitis  opti- 
matihus,  qui  vel  per  paucos  talia  S.  C.  gratificari  solehant. 
Aliani  deinde  legem  Cornelius,  etsi  nemo  repugnare  ausus 

15  est,  midtis  tamen  invitis  tidit,  ut  praetores  ex  edictis  suis 
perpetuis  ius  dicerent;  quae  res  f  eumatd  gratiam  amhi- 
tiosis  praetorihus,  qui  varie  ius  dicere  assueverant,  sustidit. 
Alias  quoque  compliires  leges  Cornelius  promidgavit,  qui- 
bus  plerisque  collcgae  intercesserunt;  per  quas  contentiones 

20  totius  trihunatus  tempus  eius  peractum  est. 

Sequenti  deinde  anno  M'.  Lepido  L.  Volcacio  coss., 
qiio  anno  praetor  Cicero  fuit,  reum  Cornelium  duo  fra- 
tres  Cominii  lege  Cornelia  cle  maiestate  fecerunt.  Detulit 
nomen  Publius,  suhscripsit  Gaius.     Et  cum  P.  Cassvus 

25praetor  decimo  die,  ut  mos  est,  adesse  iussisset  eoque  die 
ipse  non  adfuisset  seu  avocatus  propter  puhlici  frumenti 
curam  seu  gratificans  reo,  circumventi  sunt  ante  trihuncd 
eius  accusatores  a  notis  operarum  ducibus,  ita  id  mors 
intentaretur ,   si  mox  non  desisterent.     Quam  perniciem 

sQvix  effugerunt  interventu  consulum,  qui  advocati  reo 
descendcrant.  Et  cum  in  scalas  quasdam  Cominii  fugis- 
sent,  clausi  in  noctem  ihi  se  occultavenmt ,  deinde  per 
tecta  vicinarum  aedium  profugermit  ex  urhe.  Postero 
die  cum  P.  Cassius  adsedisset  et  citati  accusatores  non 

35  adessent,  exeniptum  nomen  est  de  reis  Corneli.  Gominii 
autem  magna  infcgnia  flagraverunt  vendidisse  silentium 
magna  pecunia. 


240  FRAGMENTA 

Sequente  deinde  anno  L.  Cotta  L.  Torquato  coss., 
quo  Jiaec  oratio  a  Cicerone  praetura  .nuper  peracta  dicta 
est,  cum  prima  pars  ....  Manilius,  qui  iudicium 
per  operanmi  duces  turhaverat,  deinde  quod  ex  S.  C. 
anibo  consules  praesidebant  ei  iudicio,  non  respondisset  5 
ahsensque  esset  damnatns,  recreavit  se  Cominius,  ut  in- 
famiam  acceptae  pecuniae  tolleret,  ac  repetiit  Cornelium 
lege  maiestatis.  Res  acta  est  magna  expectatione.  Paucos 
autem  homines  Cornelius  perterritus  Manili  exitu  recenti 
in  iudicium  adhihuit,  ut  ne  clamor  quidem  idlus  ah  ad-  lo 
vocatis  eius  oriretur. 

Dixerunt  in  eum  infesti  testimonia  principes  civitatis, 
qui  plurimum  in  senatu  poterant,  Q.  Hortensius,  Q.  Ca- 
tulus,  Q.  Metellus  Pius,  M.  Lucullus,  M'.  Lepidus.  Dixe- 
runt  autem  hoc:  vidisse  se,  cum  Corneliiis  in  trihunatu  is 
codiccm  pro  rostris  ipse  recitaret,   quod  ante  Cornelium 
nemo  fecisse  existimaretur.     Volehant  videri  se  iudicare 
cam  rem  magnopere  ad  crimen  imminutae  maiestatis  tri- 
huniciae  pertinere;  etenim  prope  tollehatur  intercessio,  si 
id  trihunis  permitteretur.    Non  poterat  negare  id  factuni  20 
esse  Cicero;  igitur  eo  confugit,  ut  diceret  non  ideo,  qiiod 
lectus  sit  codex  a  trihuno,  imminutam  esse  trihuniciam 
potestatem.     Qua  vero  arte  et  scientia  orationis,  ita  ut 
et  dignitatem  clarissimorum  civium,  contra  quos  dicehat, 
non  violaret,  et  tamen  auctoritate  eorum  laedi  reum  non  25 
pateretur,  quantaque  moderatione  rem  tam  difficilem  aliis 
tractaverit,    lectio   ipsa   declarahit.     Adiumentum  autem 
liahuit,  ([uod,  siciit  diximus,  Cornelius  praeter  dcstrictum 
propositum  animi  adversus  principum  voluntatem  cetera 
vita  nihil  fecerat,  quod  magnopere  inproharetur ;  praeterea,  30 
quod  et  ipse  Glohulus,  qui  intercesserat,  aderat  Cornelio, 
et  (quod  ipsum  quoque  diximus)  quod  Cornelius  Pompei 
Magni  quacstor  fuerat,  apud  duas  partcs  reo  proderat 
equitum  Romanorum   et    trihunorum   aerariorum   et  ex 
tertia  quoqne  parte   senatornm   apud  plerosque   exceptis  35 
cis,  qui  erant  familiares  principum  civitatis. 

Ees  acta  est  magno  conventu  magnaqne  expectatione. 


ORATIONUM.  A.  VII  Arg.,  1-4.  241 

qnis  eventtis  iudicii  futuriis  esset.  Nainque  et  a  summis 
viris  dici  testimonia  in  CorncUum,  et  id,  quod  ei  dicerent, 
confiteri  reuni  animadvcrtebant.  Extat  oratio  Comini 
accusatoris,  quam  sumere  in  manus  est  aliquod  operae 
spretium  non  solitm  propter  Ciceronis  orationes,  quas  pro 
Cornelio  hahemus,  sed  etiam  propter  semet  ipsam.  Cicero, 
ut  ipse  significat,  quadriduo  Cornelium  defendit;  quas 
actiones  contulisse  eum  in  duas  orationes  apparet.  ludi- 
cium  id  cxercuit  Q.  GaUius  praetor. 

10  V.  Cic.  in  Vatin.  2.  5,  or.  30.  108,  Q.  Cic.  pet.  cons. 
5.  10,  Mart.  Cap>.  IV  p.  506  ex.  p.  472.  8  Hahn. 

1.  Grill.  comment.  p.  602.  11  H.  Ut  insinuationis 
exempla  etiam  de  Ciccrone  ponamus,  ecce  insinuatione  usus 
est  per  circuitionem  in  Corneliana:  Si  umquam  ulla  fuit 

15  causa,  iudices,  in  qua  initio  dicendi  finxit  se  a  diis  petere, 
quod  a  iudicihus  postidahat,  et  quo  modo  illud  Vergilia- 
num:  ^Neque  me  Argolica  de  gente  negaho%  sic  et  hic:  Nam 
primo  omnium  tempore  infestissimo   causam   dicimus. 

2.  Prisc.   VII  3.  11  p.  2.94.  3  H.   Cicero  pro  Cor- 
20  nelio  I:   ut  ab  love  optumo  maxumo   ceterisque  diis 

deabusque  omnibus  opem  et  auxilium  petam. 

3.  Ascon.  p.  55.  5  K.  et  Sch.  Ver.  a  primo  circi. 
CLX:  Postulatur  apud  me  praetorem  primum  de  pe- 
cuniis  repetundis.    Prospectat  videlicet  Cominius,  quid 

25  agatur;  videt  homines  faeneos  in  medium  ad  temptan- 
dum  periculum  proiectos. 

Simulacra  effigie  hominum  ex  faeno  fieri  solehant, 

quihus  dbiectis  ad  spectaculum  praehendum  tauri  irri- 

tarentur. 

30        4.    Quid?     Metellus   summa  nobilitate   ac  virtute, 

bis  cum  iurasset,   semel  priva^/m,  iterum  lege,  nonne 

privatim  patris,  publice  legis  religione  vinctus  deiectus 

est?  ratione  an  vi?    At  Viiximque  omnem  suspicionem 

animi  tollit  et  C.  Curionis  virtus  ac  dignitas  et  Q.  Me- 

35  telli  spectata  adulescentia  ad  summam  laudem  omnihus 

rebus  ornata. 

CIC.  IV.  3.  16 


242  FRAGMENTA 

Hoc  exempliim  affert  Jioc  loco,  qnod  vult  prohare 
desistere   Cominium    dehere   db    accusatione   (quamvis 
neque  reus  factus  sit  neque  fecerit  pactionem);  nam 
MeteUus  et  postidaverat  Curionem  et  destiterat.    Con- 
fugit   autem   orator   ad  Metelli   nohilitatem  et  ad  C.  & 
Curionis  indnstriam,   ut  tegeret  id,   qnod  illi  utilius 
quam  lionestius  fecerant.    Res  autem  tota  se  sic  hahet; 
in  qua  quidem  illud  primum  explicandum  est,  de  quo 
Metello  Jioc  dicat.     Fuerunt  enim  tunc  plures  Quinti 
Metelli,  ex  quihus  duo  consulares,  Pms  et  Creticus;  lo 
de  quihus  apparet  euni  non  dicere;  duo  autem  adide- 
scentes,  Nepos  et  Celer,  ex  quihus  nunc  Nepotem  signi- 
ficat.    Eius  enim  patrem  Q.  Metellum  Nepotem,  JBali- 
arici  fdium,  Macedonici  nepotem,  qui  consul  fuit  cum 
T.  Didio,  Curio  is,  de  quo  loquitur,  accusavit;   isque  is 
Metellus  mortens  petiit  ah  lioc  fUio  suo  Metello,    ut 
Curionem  accusatorem  suum  accusaret,  et  id  facturum 
esse  iure  iurando  adegit.   Metellus  fecit  reum  Curionem; 
cumque  interim  quendam  civem  idem  Metellus  servum 
suum  esse  contendens  vi  arripuisset  ac  verherihus  affe-  20 
cisset,  Curio  assertorem  ei  comparavit.   Dein  cum  appa- 
reret  eum  exitum  iudicii  illius  futurum,   ut  liher  is 
iudicaretur,    quem   Metellus   verherihus   affectum   esse 
negare  non  poterat,  inter  Metellum  et  Curionem  facta 
pactio  est,  ut  iteque  arhitrium  de  lihertate  perageretur,  25 
rediret  tamen  ille  in  lihertatem,  de  quo  agehatur,  neque 
Metellus  perstaret  in  accusatione  Curionis;  eaque  pactio 
ab  utroque  servata  est.    Huc  ergo  illud  pertinet,  quod 
his  eum  iurasse  dicit,   semel  privatim  apud  patrem, 
itertim  lege,  tum  scilicet,  cum  in  Curionem  calumniam  30 
iuravit.    Cum  hoc  autem  Metello  postea  Cicero  simul- 
tates  gessit;   evasit  enim  Metellus   malus   atque   im- 
prohus  civis. 
5.   Quintil.  IV  4.  8   Est  —   propositio  —  ratione 
suhiecta,  ut:  Maiestatem  minuit  C.  Cornelius;  nam  co- 35 
dicem  tribunus  pl.  ipse  pro  contione  legit.  —  lul.  Vict. 
13  p.  417.  17  Halm.  —  Quint.  V  13.  18  Testes  in  Cor- 


i 


ORATIONUM.  A.  VII  4-10.  243 

nelkmi  accusator  lecti  a  trihuno  plebis  codicis  pollicettir; 
facit  lioc  Oicero  supervacmtm,  quia  ipse  fatcatur.  —  Cf. 
infra  28. 

6.  Grill.  comment.  p.  604.  9  H.  Restat,  ut  praeter- 
0  mittas   exordium,    qiiod  etiam   Tidlius   in  primo   libro 

Philippicarum  fecit;  nam  omisso  principio  cum  praepara- 
tione  narrationis  incipit  — .  Aut  certe  nec  narratio  esse 
debet,  sed  aut  a  lege  aut  ab  aUqiio  firmissimo  argumento 
inchoare  debet  orator,  sicut  in  Corneliana:  Unde  igitur 
10  ordiar?  an  ab  ipsa  lege? 

7.  Arus.  Mess.  p.  228  Lind.  Cic.  pro  Cornelio  I: 
eius  modi  mihi  duos  laqueos  in  causa  esse  propositos, 
ut,  si  me  altero  expedissem,  tenerer  altero. 

8.  Ascon.  p.  56.  25  Legem,  iuquit,  de  libertinorum 
15  suffragiis   Cornelius   C.   Manlio   dedit.      Quid    est    hoc 

^dedit'?  f  An  tulit?  an  rogavit?  an  hortatus  est? 
f  An  tulisse  ridiculum  est  quasi  legem  aliquam  aut  ad 
scribendum  difficilem  aut  ad  excogitandum  reconditam, 
quae  lex  paucis  his  annis  non  modo  scripta,  sed  etiam 
20  lata  esset. 

P.  Stdpicium  in  tribunatn  Jianc  eandem  legem 
tidisse  iam  significavimus.  Tnlit  autem  L.  Stdla,  qui 
postea  Felix  appellatus  est,  Q.  Pompeio  considibus  ante 
XXIII  annos,  quam  haec  dicta  sunt,  cum  per  vim 
25  rem  p.  possedisset  et  ab  initiis  bonarum  actionum  ad 
perditas  progressus  esset,  quod  et  initium  bellorum 
civilium  fuit,  et  propter  quod  ipse  Sidpicius  consulum 
armis  iure  oppressus  esse  visus  est. 

9.  In  quo  cum  multa  reprehensa  sint,  tum  in  pri- 
30  mis  celeritas  actionis. 

Celeritcdem  actionis  significat,  quia  Manilius,  sicut 
iam  ostendimus,  post  pauculos  statim  dies,  quam  in- 
ierat  tribunatum,  legem  eandem  Compitalibus  pertulit. 

10.  Petivit  tamen   a  me  praetor  maxima  conten- 
35  tione,  ut  causam  Manili  defenderem. 

C.  Attium  Celsiim  significat,  sicut  iam  ante  dic- 
tum  est. 

16* 


244  FRAGMENTA 

11.  Acro  Hor.  sat.  12.  67  Notandiim  '^fores'  numero 
singulari.  —  Cicero  pro  Cornelio :  Aperuit  forem  scala- 
rum.  Sed  ex  verbis  accusatoris  videntur,  ut  in  Flacciana 
'straugulavit'. 

12.  Schol.  luv.  VII  118  Cicero  in  Corneliana:  Cor-  s 
repsit,  inquit,  iu  scalas. 

13.  Fortunatian.  III  5  p.  123.  17  H.  Sunt  quaedam 
partes  causae  perpetuae,  quae  verha  humilia  desiderant, 
ut:  Latet  in  scalis  tenebrosis  Cominius. 

14.  Arusian.  Mcss.  p.  213  Lind.   Cic.  pro  Cornelio  lo 
lil).  I:    Das   enim   mihi  facultatem   eos,   qui  tum  ad- 
fuerint  Cornelio,  nominandi. 

15.  Arus.  p.  226  Cic.  pro  Cornelio  I:  Quid,  quod 
ne  cum  eis  quidem  expertus  es,  quos  duces  operarum 
fuisse  dixisti?  15 

16.  Ascon.  p.  57.  21  Ver.  a  primo  BCCCL  dicit  de 
eodeni  Manili  trihunatu: 

Nam  cum  tr.  pl.  factus  duas  leges  in  eo  magistratu 
tulisset,  unam  perniciossim ,  alteram  egregiam,  quod 
malum  visum  est,  rem  p.  non  laesit,  sed  ab  illo  ipso,  20 
qui  paraverat,  abiectum  est,  bonum  autem  quod  ex- 
cogitavit  de  summa  re  p.,  manet  et  inperii  vestri  ordi- 
nsirios  hostes  dispulit. 

Dictum  est  iam  supra  de  his  legihus,  quas  nunc 
tangit;  altera  fuit  de  lihertinorum  suffragiis,  quae  25 
cum  S.  C.  damnata  esset,  ah  ipso  quoqne  Manilio 
non  tdtra  defensa  est,  altera  de  hello  Mithridatico  Cn. 
Fompeio  extra  ordinem  mandando,  ex  qua  lege  tum 
Magnus  Fompeius  hellum  gerehat. 
Dicit  de  disturhato  iudicio  Maniliano:  sc 

17.  Aliis  ille  in  illum  furorem  magnis  hominibus 
auctoribus  impulsus  est,  qui  aliquod  institui  exemplum 
disturbandorum  iudiciorum  rei  p.  perniciosissimum, 
temporibus  suis  accommodatissimum,  meis  alienissi- 
mum  rationibus  cupierunt. 

L.  Catilinam  et  Cn.  Pisonem  videtur  significare. 
Fuit  autem  Catilina  patricius  et  eodem  illo   tempore 


ORATIONUM.  A.  VII  11—20.  245 

erab  rens  repetundaruni,  cum  provinciam  Africam  ob- 
tinuisset  et  consulatus  candidatiim  se  ostendisset.  Accu- 
sator  erat  eiiis  P.  Clodius,  adidescens  ipse  quoque  per- 
ditus,  qui  postta  cum  Cicerone  inimicitiam  gessit.  Cn. 
T)  quoque  Fiso,  adidescens  potens  et  turhidentus,  fami- 
liaris  erat  Catilinae  omniumque  consiliorum  eius  par- 
ticeps  et  turharum  auctor. 

VER.  CIR.  3IX: 
18.  Possum  dicere  hominem  summa  prudentia  spec- 
10  tatum,  C.  Cottam,   de  suis  legibus  abrogandis  ipsum 
ad  senatum  rettulisse; 

Hic  est  Cotta,  de  quo  iam  saepe  diximus,  magnus  ora- 
tor  habitus  et  compar  in  ea  gJoria  P.  Sulpicio  et  C.  Cae- 
sari  aequalihus.  Videntur  auteni  in  rehus  parvis  fuisse 
15  leges  illae,  quas  cum  tulisset,  rettulit  de  eis  ahrogandis 
ad  senatum;  nam  neque  apud  Sallustium  neque  apud 
Livium  neque  apud  Fenestellam  ullius  alterius  latae 
ah  eo  legis  est  mentio  praeter  eam,  quam  in  considatu 
tuJit  invita  nohilitate  magno  popidi  studio,  ut  eis,  qui 
20  tr.  pl.  fuissenf,  alios  quoque  magistratus  capere  liceret, 
quod  Jex  a  dictatore  L.  SuJJa  paucis  annis  ante  Jata 
p)-ohihchat;  neque  eam  Cottae  Jegem  ahrogatam  esse 
significat. 

SEQUITUR: 
25         19.  possum  etiam   eiusdem  Cottae   legem  de  iudi- 
ciis  privatis  anno  post,   quam  lata  sit,   a  fratre   eius 
ahrogatam. 

31.  Cottam  significat.    Fuerunt  aidem  fratres  tres, 
duo  hi,  C,  M.,  tertius  L.  Cotta,  qui  Jege  sua  iudicia 
30      inter  tres  ordines  communicavit,  senatum,  equites,  tri- 
hunos  aerarios;  adeptique  sunt  omnes  considatum. 
STATIM: 
20.  Legem  Liciniam  et  Muciam  de  civibus  regun- 
dis  video  constare  inter  omnes,   quamquam   duo  con- 
85  sules  omnium,  quos  nos  vidimus,    sapientissimi  tulis- 
sent,  non  modo  inutilem,  sed  perniciosam  rei  publicae 
fuisse. 


246  FRAGMENTA 

L.  Licinhm  Crassum  oratorem  et  Q.  Mnciiim 
Scaevolam  pont.  max.  eundemqiie  et  oratorem  et  iiiris 
consultum  significat.  Hi  enim  legem  eam,  de  qua 
loquitur,  de  regendis  in  sua  civitate  sociis  in  con- 
sidatu  tiderunt.  Nam  cum  summa  cupiditate  civitatis  s 
liomanae  Italici  poimli  tenerentur  et  oh  id  magna 
2)ars  eorum  pro  civihus  Bomanis  se  gereret,  neces- 
saria  lex  visa  est,  ut  in  suae  quisque  civitatis  ius 
redigeretiir.  Verum  ea  lege  ita  alienati  animi  sunt 
princiiMm  Italicorum  poiMlorum,  ut  ea  vel  maxima  lo 
causa  helli  Italici,  quod  post  triennium  exortum  est, 
fuerit. 

21.  Priscian.  X  6.  36  p.  527.  12  Cicero  in  I  pro 
Cornelio:  qui  eloquentia  ceteris  antecellit. 

22.  Ascon.  ji.  60.  9  Quattuor  omnino  genera  sunt,  is 
iudiceS;    in    quibus    per   senatum   more   maiorum   sta- 
tuatur  aliquid  de  legibus.     Unum  est  eius  modi,  pla- 
cere  legem  abrogari,  ut  Q.  Caecilio  M.  lunio  cos.,  quae 
leges  rem  militarem  impedirent,  ut  abrogarentur. 

Q.  Caecilius  Metellus  Numidicus,  M.  lunius  Sila-  20 
nus,  de  quihus  facit  mentionem,  constdes  fuerunt  hello 
Cimhrico,  quod  diu  prave  sinml  et  infeliciter  admini- 
stratum  est;  atque  ipse  quoqiie  hic  lunius  male  rem 
adversus  Cimhros  gessit.  Idem  iwstea  plures  leges, 
quae  per  eos  annos  ah  iis,  qui  gratificahantur  populo,  25 
latae  erant,  quihus  militiae  stipendia  minuebantur, 
cdjrogavit. 

23.  Tertium  est  de  legum  obrogationibus,  quo  de 
genere  persaepe  S.  C.  fiunt,  ut  nuper  de  ipsa  lege 
Calpurnia,  f  que  derogaretur.  so 

Lex  liaec  Calpurnia  de  amhitu  erat.  Tiderat  eam 
ante  hiennium  C.  Calpurnius  Piso  cos.,  in  cpia  praeter 
alias  poenas  pecuniaria  quoqne  poena  erat  adiecta. 

24.  Quartum,  quae  lex  lata  esse   dicatur,   ea  non 
videri  populum  teneri,   ut  L.   Marcio   Sex.  lulio   cos.  35 
de  legibus  Liviis. 

Pido  vos  reminisci  has  esse  leges  Livias,  quas  illis 


OllATIONUM.  A.  Vll  20-25.  247 

consulibns  M.  Livins  Drnsiis  tribumis  plehis  tulerit. 
Qui  cum  senatus  partes  tuendas  suscepisset  et  leges  pro 
optimatihus  tulisset,  postea  eo  licentiae  est  progressiis, 
ut  nullum  in   his  moreni  servaret.     Itaque  Philippus 

5      cos.,  qui  ei  inimicus  erat,  ohtinuit  a  senatu,  ut  leges 

eiiis  omnes  uno  S.  C.  tollerentur.    Decrettim  est  enim 

contra  auspicia  csse  latas,  ncque  eis  teneri  populum. 

25.  P.  Africanus  ille  superior  dicitur  non  solum  a 

sapientissimis  homiuibus,  qui  tum  erant,  verum  etiam 

10  a  se  ipso  saepe  accusatus  esse,  quod,  cum  consul  esset 
cum  Ti.  Longo,  passus  esset  tum  primum  a  populari 
consessu  senatoria  subsellia  separari. 

Hoc  factum  est  secundo   consulatu  Scipionis  post 
septimum   annum,   quani   Carthaginiensihus   hello   se- 

15  cundo  data  est  pax.  Factum  icl  csse  autem  Antias 
tradit  ludis  Bomanis,  quos  fecerunt  aediles  curules  C. 
Atilius  Serranus,  L.  Scrihonius  Liho,  et  id  eos  fecisse 
iussu  censorum  Sex.  Aeli  Pacti,  C.  Corneli  Cethegi. 
JEt  videtur  in  hac  quidem  oratione  hunc  auctorem  se- 

20  ciitus  Cicero  dixisse  passimi  esse  Scipionem  secerni  a 
cetero  consessu  spectacida  senatorum.  In  ea  autem, 
quam  post  aliquot  annos  hahuit  de  aruspicum  responso, 
non  passum  esse  Scipionem,  sed  [ipsum]  auctorem 
fuisse  dandi  eum  locum  senatorihus  videtur  significare. 

25  Verha  eius  haec  stint:  'Nam  quid  ego  de  illis  ludis 
loquar,  quos  in  Palatio  nostri  maiores  ante  tem- 
plum  Matris  Magnae  Megalesibus  fieri  celebrarique 
voluerunt?  quibus  primum  ludis  ante  populi  con- 
sessum  senatui  locum  P.  Africanus  II  cos.'  .  .  .  et 

30  collega  eius  Sempronio  Longo  hoc  trihutum  esse  senatui 
scrihit,  sed  sine  mentione  Megalesium  (aediles  enim 
eos  ludos  facere  soliti  erant)  votivis  ludis  factum  tra- 
dit,  quos  Scipio  et  Longus  coss.  fecerint.  Non  prae- 
terire  autem  vos  volo  esse  oratoriae  calliditatis  [iusj, 

35  iit,  cum  opus  est,  eisdem  rehus  ah  utraque  parte  vel 
a  contrariis  idantur.  Nam  cum  secundum  Ciceronis 
opinionem  auctore  Scipione  conside  aediles  secretum  ante 


248  FRAGMENTA 

omnis  locum  spedandi  senatorihus  dederint,  de  eodem 
illo  facto  Scipionis  in  hac  quidem  oratione,  quia  causa 
popidaris  erat  premebaturque  senatus  auctoritate  atque 
oh  id  dignitatcm  eiics  ordinis  quam  posset  maxime 
elevari  causae  expediebat,  paenituisse  ait  Scipionem,  5 
quod  passus  esset  id  fieri;  in  [eaj  oratione  de  aru- 
spicum  responso,  quia  in  senatu  hahebatur,  cuius  auri- 
hus  erat  hlandiendum,  et  magnopere  illum  laudat  et 
non  auctorem  fuisse  dandi  (nam  id  erat  levius),  sed 
ipsum  etiam  dedisse  dicit.  lo 

26.  Quintil.  VII  3.  35  Est  interim  certa  fmitio,  de 
qua  inter  utramque  partem  convenit,  ut  Cicero  dicit  (part. 
or.  30.  105):  ^Maiestas  est  in  imperii  atque  in  nominis 
popidi  Bomani  dignitate'  Quaeritur  tamen,  an  maiestas 
minuta  sit,  ut  in  causa  Corneli  quaesitum  est.  i5 

27.  Prisc.  VII 3.  9  p.  292.  16  Cicero  pro  Cornelio  I: 
ex  promulgatione  trmum  nundmum  clies  ad  ferendum 
potestasque  venisset. 

28.  Quintil.  V  13.  25  Qiiod  —  posui  referre,  qiio 
quidque  accusator  modo  dixerit,  huc  pertinet,  ut,  —  si  20 
acri  et  vehementi  fuerit  usus  oratione,  eandem  rem  nostris 
verhis  mitiorihis  proferamus,  ut  Cicero  de  Cornelio :  Codi- 
cem  attigit.  —  Fortunatian.  art.  rhet.  II  27  p.  117. 
37  Halm.  In  hypophoris  quae  cavenda  sunt?  Ne  plenae 
et  copiosae  ponantur.  Quod  tamen  aliquando  facimus  25 
—  inridendi  adversarii  gratia,  si  hoc  augeat,  de  quo 
nuUa  quaestio  est,  ut  pro  Cornelio  maiestatis.  —  Cf. 
supra  n.  5. 

29.  Ascon.  p.  62.  25  Circa  medium,  quo  Joco  enu- 
merat,  cum  lex  feratur,  quot  loca  intercessionis  sint  3o 
i*  iid)eat  discedere:  Est  utique  ius  vetandi,  cum  ea  fera- 
tur,  quamdiu,  quihus  ius  est  suffragii  ferundi,  trans- 
feruntur,  id  est  dum  rccitatur  lex,  dum  privati  dicunt, 
dum  summovetur  populus,  dum  sitella  defertur,  dum 
Siequantur  sortes,  dum  sortitio  fit,  et  si  qua  sunt  alia  35 
huius  generis. 

Astat  popidus  confusus  ut  semper  alias,  ita  et  in 


ORATIONUM.  A.  VII  25-31.  249 

contione.  Ideo  ceteris  peractis  cum  id  solum  superest, 
ut  populus  sententiam  ferat,  iiihet  euni  is,  qui  fert 
legem,  discedere;  quod  verhiim  non  Jioc  significat,  quod 
in  communi  consuetudine ,  ut  abeant  de  eo  loco,  uhi 
5  lex  feratur,  sed  ut  in  suam  quisque  trihiim  discedat, 
in  qua  est  suffragium  laturus. 

PAULO  POST: 

30,  Unum    tamen,    quod    hoc    ipso    tr.    pl.    fac- 
tum  est,  praetermittendum   non  videtur;  neque  enim 

10  maius  est  legere  codicem,  cum  intercedatur,  quam 
sitellam  ipsum  de  ipso  intercessore  deferre  nec  gra- 
vius  incipere  ferre  quam  perferre  nec  vehementius 
ostendere  se  laturum  invito  collega  ciuam  ipsi  col- 
legae  magistratum  abrogare  nec  criminosius  tribus 
15  ad  legem  accipieudam  quam  ad  coUegam  reddendum 
privatum  intro  vocare;  quae  vir  fortis  huius  collega, 
A.  Gabinius,  in  re  optima  fecit  omnia;  neque,  cum  sa- 
lutem  populo  Romano  atque  omnibus  gentibus  finem 
diuturnae  [cupiditatis]  turpitudinis  et  servitutis  afferret, 
20  passus  est  pkis  unius  collegae  sui  quam  universae 
civitatis  vocem  valere  et  voluntatem. 

Manifestum  est  de  ea  lege  Gahini  Ciceronem  nunc 

dicere,  qua  Gn.  Ponipeio  helliim  adversus  piratas  datum 

est.   L.  autem  Trebellius  est  trihunus  plehis,  quem  non 

2:'.      nominat;   quo  perseverante    intercedere   (nam   senatui 

promiscrat  moriturum  se  ante,  quam  iUa  lex  perferre- 

tur)  intro  vocare  trihus  Gahinius  coepit,  ut  TrehelUo 

magistratnm  ahrogaret,  sicut  quondam  Ti.  GraccJius 

tribunus  M.  Octavio  collegae  suo   magistratum  ahro- 

80      gavit.   Et  aliquamdiu  Trehellius  ea  re  non  perterritus 

aderat  perstahatque  in  intercessione,  quod  winari  magis 

quam  perseveraturum  esse  Gahinium  arhitrahatur ;  sed 

postquam  X  et  VII  trihus  rogationem  acceperunt  et 

una  modo  suptererat,  ut  populi  iussiim  conficeret,  remisit 

36      intercessionem  Trehellius,  atque  ita  legem  Gcd)inius  de 

piratis  persequendis  pertidit. 

31.  At  enim  de  corrigenda  lege  rettulerunt. 


250  FRAGMENTA 

Diximus  iain  in  principio  Cornelium  primo  legem 
promtdgasse,  vc  qiiis  per  senatum  lege  solveretur,  deinde 
tulisse,  ut  tum  denique  de  ea  re  S.  C.  fieret,  cuni  ades- 
sent  in  senatu  non  minus  CC.  Haec  cst  illa,  quam 
appeUat,  corrcctio.  t 

32.  Arus.  Mcss.  p.  22i  Cicero  pro  Cornclio  I:  uihil 
senatui  detraxisse  Oornelium. 

33.  Ascon.  p.  64. 19  lidem,  nisi  haec  ipsa  lex,  quam 
C.  Cornelius  tulit,  obstitisset,  decrevissent  id,  quod 
palam  iam  isti  defensores  iudiciorum  pugnaverunt,  se-  lo 
natui  non  placere  id  iudicium  de  Sullae  bonis  fieri. 
Quam  ego  causam  longe  aliter  praetor  in  contione 
defendi,  cum  id  dicerem,  quod  idem  iudices  postea 
statuerunt,  iudicium  aequiore  tempore  fieri  oportere. 

Quia  defuerat  superiorihus  temporihus  in  aerario  i5 
pecunia  puhlica,  multa  et  sacpe  eius  rei  remcdia  erant 
qiiacsita,  in  quihns  hoc  quoque,  ut  pecuniae  pidjlicae, 
quae  residuae  apud  quemque  essent,  exigerentur.  Id 
autem  maxime  pcrtinchat  ad  Cornelium  Faustum,  dic- 
tatoris  filium,  cjuia  Sidla  per  multos  annos,  quihus  20 
exercitihus  praefuerat  et  quo  tempore  rem  puhlicam 
tenuerat,  sumpserat  pecunias  ex  vectigalihus  et  ex 
aerario  populi  Bomani,  eaque  res  saepe  erat  agitata, 
saepe  omissa,  partim  propter  gratiam  Sidlanarum  par- 
tium,   partim  quod  iniquum  videhatur  post  tot  annos,  25 

quam  quis  pecuniam  acceperat  resque 

rcddcret  rationcm. 

34.  Aquila   Bom.   16  p).  26.   23   II.   Msrdaraaiv, 
transmotionem,  quidam  intcr  figuras  nominavit,  cum  rem 

a  nohis  alio  transmovemus  non  ita,  iit  ihi  causam  con-  30 
stituamus.  Alioquin  iam  non  figura  erit,  sed  species 
quacdam  eius  status,  quem  qualitatis  aut  ex  accidenti 
appcllant  secundum  Hcrmagoram.  Ceterum  alibi  in  parte 
aliqua  orationis  sententiam  hoc  modo  figuramus,  qualis 
est  apud  Demosthenem  — .  Tale  et  illud  pro  Cornelio  33 
videri  potest  de  aerario:  Eefertum,  inquit,  tribuniciis 
legibus  exhaustum  a  quibus  sit,  ij)si  sciunt. 


ORATIONUM.  A.  VII  31-40.  251 

35.  Asconms  p.  65.  0  Statim: 

Antea  vero  quam  multarum  rerum  indida  sublata 

sint,  et  quia  scitis,  praetereo,  et  ue  quem  in  iudicium 

oratio  mea  revocare  videatur. 

6  Bello  lialico,    qnod  fnit  adulescentihus   illis,   qui 

tnm  in  re  pnhlica  vigehant,  cum  midti  Varia  lege  ini- 

qne  damnarentur,  quasi  id  hellum  illis  auctorihus  con- 

flatum  esset,  crehraeqne  defectiones  Italicorum  nuntia- 

rentur,  nanctus  iustitii  oceasionem  senatus  decrevit,  ne 

10      indicia,  dum  tumidtus  Italicus  esset,  exercerentur,  qnod 

decretum  eo  tempore  in  eontionihus  populi  saepe  agita- 

tum  erat.     Supererat  autem  ex  eis,  qui  illa  iudicia 

metuerant,   vigens  tum  maxinie  C.  Curio,  pater  Cu- 

rionis  adidescentis  eins,  qni  hello  civili  Caesaris  fuit 

15     partium. 

PAULO  POST: 

36.  Non  Cn.  Dolabella  C.  Volcacium,  honestissimum 
virum,  communi  et  cotidiano  iure  privasset, 

Duo  fuerunt  eo  tempore  Cn.  Dolahellae,  quorum 
20      alterum  C.  Caesar  accusavit,  alterum  M.  Scaurus. 

37.  non  denique  liomo  illorum  et  vita  et  prudentia 
longe  dissimilis,  sed  tamen  nimis  in  gratificando  iure 
liber,  L.  Sisenna,  bonorum  Cn.  Corneli  possessionem 
ex  edicto  suo  P.  Scipioni,  adulescenti  summa  nobilitate, 

25  eximia  virtute  praedito,  non  dedisset. 

Hoc  solum  liic  adnotandum  est,  Jiunc  esse  L.  Sisen- 
nam,  qui  res  Romanas  scripsit. 

38.  Arus.  Mess.  pi.  220  Cicero  p>ro  Cornelio:  cur 
nunc  redeant,  si  tunc  gratiae  concesserint. 

30  39.  Mart.  Cap.  V  492  p.  468.  16  Halm.  In  Corne- 
liana  prima  repugnare  dicit,  ut  divisores,  quos  bonoris 
sui  ministros  esse  voluerat,  lege  ambitus  vellet  affli- 
gere. 

40.  Ascon.  p)-  66.  9  Quare,  cum  hoc  populus  Ro- 

85  manus  videret  et  cum  a  tribunis  plebis  docere^wr,  nisi 
poena  accessisset  in  divisores,  extingui  amhitum  nullo 
modo    posse,    legem    hanc   Corneli   fiagitabat,    illam, 


252  FRAGMENTA 

quae   ex   S.    C.   lerebatur,   repudiabat,   idque   iure,    ut 
docti  sumus  duorum  consulum  designatorum  calamitate. 
Et  eadem  cle  re  paulo  post: 

41.  Ut    spectaculum  illud   [duorum  designatorum 
consulum  calamitatis]  re  et  tempore  salubre  ac  neces-  5 
sarium,    genere  et  exemplo   miserum  ac  funestum  vi- 
deremus. 

P.    Sullam   et   P.   Autronium   significat,   quorum 
alterum  L.  Cotta,  alterum  L.  Torquatus,  qui,  cum  haec 
Oicero  dicebat,  coss.  erant,  ambitus  damnarant  et  in  10 
eorum  locum  creati  erant. 

42.  Prisc.  VIII 15.  82  p.  435.  20  H.  Cicero  pro  Cor- 
nelio:   circumitis  rostris  eicerentur  lapidibus  liomines. 

43.  Boetius  de  defin.   T.  LXIV  p.  906  B  Migne. 
Item  pro    Cornelio   m,aiestatis:    Replicate,    ipsa    sunt;  15 
legite,  ut  legebatis,  liinc  intellegetis  nulla  tenuissima 
suspicione  describi  aut  significari  Cornelium. 

44.  Ascon.  p.  66.  25    Quid    ego    nunc    tibi    argu- 
mentis  respondeam  posse  fieri,  ut  alius  aliqui  Corne- 
lius  sit,  qui  habeat  Philerotem  servum-,  vulgare  nomen  20 
esse  Philerotis,  Cornelios  vero  ita  multos,  ut  iam  etiam 
collegium  constitutum  sit? 

Frequenter  tum  etiam  coetus  factiosoriim  hominum 
sine  puhUca  auctoritate  malo  pubUco  fiebant,  propter 
quod  postca  coUegia  et  S.  C.  et  pUiribiis  legibus  sunt  25 
suhlata  praeter  pauca  atque  certa,  quae  utiUtas  civi- 
fatis  desiderasset,    quaUa   sunt  fabrorum  Uctorumque. 

45.  At  enim  extremi  ac  difficillimi  temporis  vocem 
illam,  C.  Corneli,  consulem  mittere  coegisti,  qui  rem  p. 
salvam  esse  vellent,  ut  ad  legem  accipiendam  adessent.  30 

C.  Fiso,  qui  consul  eodem  anno  fuit,  quo  Corne- 
Uus  tribunus  plebis  erat,  cum  legem  de  ambitu  ex  S. 
C.  graviorem,  quam  fuerat  antea,  ferret  et  propter 
midtitudinem  divisorum,  qui  per  vim  adversabantur,  e 
foro  eiectus  esset,  edixerat  id,  quod  Cicero  significat,  35 
et  maiore  manu  stipatus  ad  legem  perferendam  de- 
scenderat. 


ORATIONUM.  A.  VII  40-48  253 

46.  Quintil.  IX  2.  55  '^7to6i(67ir}6Lg  —  alio  trans- 
eundi  gratia:  Cominius  autem  —  tametsi  iguoscite 
mihi  iudices.  In  quo  est  et  illa,  si  tamen  inter  schemata 
numerari  dchet,  cum  aliis  etiam  pars  causae  videatur, 

5digressio;  ahit  enim  caiisa  in  laudes  Cn.  Pompei;  idquc 
fieri  etiam  sine  aKoOianriGEL  potuit.  —  Quint.  IV  3.  13 
Quo  ex  genere  (egressionis)  est  —  pro  Cornelio  popularis 
illa  virtutum  Cn.  Pompei  commemoratio ,  in  qiiam  ille 
divinus  orator  velut  nomine  ipso  ducis   cursus   dicendi 

10  teneretur,  dbrupto,  quem  inchoaverat,  sermone  devertit.  — 
Cf.  XI  3.  164,  lul.  Victor.  17  p.  428.  13  Halm. 

47.  Ascon.  p.  67.  18  Plehem  ex  Manliana  offensione 
victam  et  domitam  esse  dicit: 

Aiunt  vestros  animos  propter  illius  tribuni  plebis 

15  temeritatem  posse  adduci,  ut  omnino  a  defensione  illius 

potestatis  abalienentur;  qui  restituerunt  eam  potesta- 

tem,  alterum  nihil  unum  posse  contra  multos,  alterum 

longe  abesse. 

Manifestum  puto   esse  vohis  M.  Crassum  et  Cn. 
20      Pompeium   signifcari,   e   quihus  Crassus   iudex   tum 
sedehat  in  Cornelium,  Pompeius  in  Asia  hellum  Mi- 
thridaticum  gerehat. 

48.  Tanta  igitur  in  illis  virtus  fuit,  ut  anno  XVI 
post  reges  exactos  propter  nimiam  dominationem  po- 

25  tentium  secederent,  leges  sacratas  ipsi  sibi  restituerent, 
duos  tribunos  crearent,  montem  illum  trans  Anienem, 
qui  hodie  mons  sacer  nominatur,  in  quo  armati  con- 
sederant,  aeternae  memoriae  causa  consecrarent  Ita- 
que  auspicato  postero  amio  tr.  pl.  comitiis  curiatis 
30  creati  sunt. 

Inducor  magis  lihrariorum  hoc  loco  esse  mendam, 
quam  ut  Ciceronem  parum  proprio  verho  usum  esse 
credam.  Illo  enim  tempore,  de  quo  loquitur,  quod 
fuit  post  XVI  annos,  qiiam  reges  exacti  sunt,  plehs 
35  sihi  leges  sacratas  non  ^restituit'  (nunquam  enim  tri- 
hunos  plehis  hahuerat),  sed  tum  primum  eas  constituit. 
Numerum  quidem  anni  post  reges  exactos,  quo  id  fac- 


264  FjRAGMENTA 

tum  est,  diligenter  posuit,  isque  fiiit  A.  Verginio  Tri- 
costo  L.  Veturio  Cicurino  coss.  Ceterum  quidam  non 
diio  tr.  pL,  ut  Cicero  dicit,  sed  quinque  tradunt  creatos 
tum  esse,  singulos  ex  singulis  classibus.  Sunt  tamen, 
qui  eundem  illum  duorum  numerum,  quem  Cicero,  5 
ponant,  inter  quos  Tuditanus  et  Pomponius  Atticus, 
Livius  quoque  noster.  Idem  hic  et  Tuditanus  adiciunt 
tres  praeterea  ah  illis  duohus  sihi  collegas  creatos  esse. 
Nomina  duorum,  qui  primi  creati  sunt,  liaec  tradun- 
tur:  L.  Sicini^is  L.  f.  Velutus,  L.  AThinius  G.  f  Pater-  lo 
culus.  Reliqua  pars  huius  loci,  quae  pertinet  ad  secun- 
dam  constitutionem  trihunorum  et  decemvirorum  finitum 
imperium,  et  hreviter  et  aperte  ab  ipso  dicitur.  Nomina 
sola  non  adicit,  quis  ille  ex  decemviris  fuerit,  qui 
contra  lihertatem  vindicias  dcderit,  et  quis  ille  pater,  is 
contra  cuius  filiam  id  decrerit;  scilicet  quod  notissimum 
est  decemvirum  illum  Appium  Claudium  fuisse,  patrem 
autem  virginis  L.  Verginium.  Unum  hoc  tantum  modo 
explicandum,  quo  loco  primum  de  secunda  secessione 
plehis,  dehinc  concordia  facta  sic  dicit:  20 

49.  Tum  interposita  fide  per  tres  legatos,  amplis- 
simos  viros,  Romam  armati  revertuntur;  in  Aventino 
consederunt,  inde  armati  in  Capitolium  venerunt,  de- 
cem  tr.  pl.  per  pontificem,  quod  magistratus  nullus 
erat,  creaverunt.  25 

Legati  tres,  quorum  nomina  non  ponit,  hi  fuerunt: 
Sp.  Tarpeius,  C.  Iidius,  P.  Sidpicius,  omnes  considares; 
pontifex  max.  fuit  M.  Papirius. 

50.  Etiam  liaec  recentiora  praetereo^  Porciam,  prin- 
cipium  iustissimae  libertatis,  Cassiam,  qua  lege  sufFra-  3o 
giorum   vis   potestasque    convaluit,   alteram   Cassiam, 
quae  populi  iudicia  firmavit. 

Quae  sit  illa  lex  Cassia,  qua  'suffragiorum  pote- 
stas    convaluit',   manifestum   est;    nam   ipse   quoque 
paulo   ante   dixit  legem  Cassium  tuJisse,   ut  populus  35 
per   taheUam   suffragium  ferret.     Altera   Cassia   lex, 
'quae  populi  iudicia  firmavit',  quae  sit,  potest  quaeri. 


ORATIONUM.  A    VII  48-53.  255 

Est  autem  liaec:  L.  Cassius  L.  f.  Longinus,  tribunus 
plehis,  C.  Mario  C.  Flavio  coss.  plures  leges  ad  minuen- 
dam  nohilitatis  potentiam  tulit,  in  qiiibus  hanc  etiam, 
ut,  qiiem  popidus  damnasset  cuive  imperium  ahrogasset, 
5      in    senatu    ne    esset.      Tulerat    autem    eam    maxime 
propter  simidtates  cum  Q.  Servilio,  qiii  ante  biennium 
consid  fuerat,  et  cui  popidus,  quia  male  adversus  Cim- 
hros  rem  gesserat,  ahrogavit  imperium. 
Dicit  de  nobilibus: 
10        51.   Qui  non  modo   cum   Sulla,   verum   etiam  illo 
mortuo  semper  lioc  per  se  summis  opibus  retinendum 
putaverunt,    inimicissimi  C.   Cottae  fuerunt,    quod  is 
consul  paulum  tribunis  plebis  non  potestatis^  sed  di- 
gnitatis  addidit. 
15  Hic  Cotta,  ut  puto  vos  reminisci,   legem  tuiit,  ut 

trihunis  plehis  liceret  postea  alios  magistratus  capere, 
quod  lege  Sidlae  iis  erat  ademptum. 

52.  Quamdiu  quidem  hoc  animo  erga  vos  illa 
plebs   erit,    quo    se   ostendit    esse,  cum  legem  Aure- 

20  liam,  cum  Rosciam  non  modo  accepit,  sed  etiam  effla- 
gitavit. 

Aurelia   lege  communicata  esse  iudicia  inter  sena- 

tores  et  equestrem  ordinem  et  tribunos  aerarios  .... 

qua  L.  Roscius  Otho  biennio  ante  confirmavif,  in  theatro 

25      ut  equitihus  Bomanis  XIIII  ordines  spectandi  gratia 

darentur. 

53.  Memoria  teneo,  cum  primum  senatores  cum 
equitibus  Eomanis  lege  Plotia  iudicarent,  hominem 
dis  ac  nobilitati  perinvisum,  Cn.  Pompeium,   causam 

30  lege  Varia  de  maiestate  dixisse. 

M.  Plautius  Silvanus  tribunus  plehis  Cn.  Pompeio 
Strahone  L.  Porcio  Catone  coss.  secnndo  anno  helli 
Italici,  aim  equesfer  ordo  in  iudiciis  dominaretur, 
legem  tidit  adiuvantihus  nobilihus;  quae  lex  vim  eam 

35  hahuit,  quam  Cicero  significat;  nam  ex  ea  lege  trihus 
singulae  ex  suo  numero  quinos  denos  suffragio  crea- 
hant,  qui  eo  anno  iudicarent.     Ex  eo  factum  est,  ut 


256  FRAGMENTA 

senatores  quoqiie  in  eo  numero  essent  et  quidam  etiam 
ex  ipsa  inlebe. 

54.  Arus.  Mess.  p.  227  Cic.  pv  Cornelio  I:  satius 
hominem  miserum  atque  innocentem  eripi  P.  R.,  expelli 
patria,  divelli  a  suis.  s  1 

55.  Arus.  p.  215  Cicero  pro  Cornelio  I:  sed  ab  urbe 
dierum  iter  afuerunt  complurium. 

56.  Arus.  p.  218  Cicero  pro  Cornelio  I:  Quod  enim 
mihi  certamen  est  cum  accusatore  aut  contentio? 

57.  Arus.  p.  213  Idem  pro  Cornelio:  Facite,  ut  fa-  lo  \ 
citis,  qui  ad  causam  adestis. 

58.  Arus.  p.  226  Cic.  pro  Cornelio  I:  Demi  me 
dius  fidius  de  his  ornamentis  aliquantum  malim. 

59.  Frisc.  VII  17.  86  p.  361.  25  H.  Cicero  pro 
Cornelio  I:  quae  intermissa  compluris  annos.  i5 

60.  Prisc.  X  7.  40  p.  530.  19  et  9.  55  p.  544.  26 
Cicero  pro  Cornelio  in  I:  Coeptuui  igitur  per  eos,  qui 
agi  volebant,  desitum  est  per  hunc,  qui  decessit. 

61.  Pnsc.   VIII  15.  82  p.  435.  23  Cicero  pro  Cor- 
nelio  in  I:  Num  alicui  gratificabatur  aut  homini  aut  20 
ordini? 


VIII.    PRO  CORNELIO  II. 

1.  Aquila  Rom.  10  p.  25.  11  Halm.  ^cax6Q7]0ig, 
adduhitatio.  Hac  utimur,  cum  propter  aliqiia  volumus 
videri  adduhitare  et  quasi  db  ipsis  iudicihus  consilium  25 
capere,  quo  potissimum  genere  orationis  utaniur,  quale 
est  —  pro  Cornelio:  Pugnem  aperte  contra  nobilissi- 
morum  hominum  voluntates?  studia,  consilia  cogita- 
tionesque  eorum  aperiam?  et  cetcra,  quae  quasi  duhi- 
tans  an  sihi  facienda  sint  dicit.  —  Inde  Mart.  Cap.  V  sc 
523  p.  478.  9  Halm. 

2.  Cic.  or.  67.  225  Incisim  et  memhratim  tractata 
oratio  in  veris  causis  plurimum  valet,  maximequ£  eis 
locis,  cum  aut  arguas  aut  refellas,  ut  nostra  in  Corne- 
liana  secunda:  0  callidos  homines!  0  rem  excogitatam!  s^ 


ORATIONUM.  A.  VII  53-VIII  6  257 

o  ingenia  inetuenda!  Memhratim  adhuc,  deinde  caesim: 
Diximus,  rursns  memhratim:  Testes  dare  volumus. 
Extrema  sequitur  conprehensio ,  scd  ex  dtiohus  memhris, 
qua  non  potest  esse  hrevior:  Quem,  quaeso,  nostrum 
0  fefellit  ita  vos  esse  facturos?  —  Quintil.  IX  4.  123, 
Bufin.  p.  579.  32  Halm. 

3.  Ascon.  p.  70.  24  Num  in  eo,  qui  sint  hi 
testes,  haesitatis?  Ego  vobis  edam:  Duo  reliqui  sunt 
de  consularibus,  inimici  tribuniciae  potestatis;   pauci 

10  praeterea  adsentatores  eorum  atque  adseculae  subse- 
quuntur. 

31.  Lucidlum  et  31'.  Lepidum  significat.  Quin- 
que  enim  consulares,  ut  iam  diximus,  in  Cornelium 
testimonium  dixerunt,  Q.  Catidus,  Q.  Hortensius,  Q. 
15  3Ietelh(S  Pius  pont.  max.,  quos  hac  secunda  oratione 
tractat,  et  duo,  qui  nonduin  dixeranf,  quos  nunc  signi- 
ficat,  Lucullus  et  Lepidus. 

4.  Grill.  p.  598.  31  Scipio,  tantus  vir,  qui  productus 
a  trihuno  plehis  eos  (Gracchos)  dixit  iure  caesos  videri, 

20  favore  nohilitatis  hoc  fecit,  quia  et  ipse  ex  optimatihus 
erat,  non  sicut  in  Cornelianis  Tullius:  Hic  mos  iam 
apud  illos  antiquos  et  barbatos  fuit,  ut  persequeren- 
tur  populares. 

5.  Ascon.  p.  71.  11  Sed   si  familiariter  ex  Q.  Ca- 
25  tulo,    sapientissimo    viro    atque    humanissimo,    velim 

quaerere:  Utrius  tandem  tibi  tribunatus  minus  pro- 
bari  potest,  C.  Corneli  an^  non  dicam  P.  Sulpici, 
non  L.  Saturnini,  non  Gai  Gracchi,  non  Tiberi;  nemi- 
nem,  quem  isti  seditiosum  existimant,  nomiuabo;  sed 
30  avunculi  tui,  Q.  Catule,  clarissimi  patriaeque  aman- 
tissimi  viri?  quid  mihi  tandem  respousurum  putatis? 

6.  Quid?  avunculus  tuus,  clarissimus  vir,  clarissimo 
patre,  avo,  maioribus,  credo,  silentio  favente  nobili- 
tate,    nullo    intercessore    comparato    populo    Romano 

35  dedit  et  potentissimorum  hominum  collegiis  eripuit 
cooptandorum  sacerdotum  potestatem? 

Hoc  egere  enarratione,  quia  hoc  loco  nomen  non 

CIC.  IV.  3.  17 


258  FRAGMENTA 

ponit,  quis  fecerit,  ei  demum  videri  potest,  qui  ohlitus 
sit  minus  ante  XX  versus  haec  de  eo  ipso  Ciceronem 
dixisse:  Sed  si  familiariter  —  responsurum  putatis? 
SEQUITUB: 

7.  Quid?   idem  Domitius  M.  Silanum,   consularem   5 
liomiuem,  quem  ad  modum  tr.  pl.  vexavit? 

M.  Silanus  quinquennio  ante  consul  fuerat,  quam 
Domitius  tr.  pl.  esset,  atque  ipse  quoque  adversus 
Cimhros  rem  male  gesserat;  quam  oh  causam  Domi- 
tius  eum  apud  populum  accusahat.  Criminahatur  eum  lo 
rem  cum  Cimhris  iniiissu  popidi  gessisse,  idque  prin- 
cipium  fuisse  calamitatuni,  quas  eo  hello  populns  acce- 
pisset;  ac  de  eo  tahellam  quoque  dedit;  sed  plenissime 
Silanus  ahsolutus  est;  nam  duae  solae  trihus  eum, 
Sergia  et  Quirina,  damnaverunt.  i5 

8.  Haec  est  controversia  eius  modi,   ut   mihi  pro- 
hetur  tr.  pl.  Cn.  Domitius,  Catulo  M.  Terpolius. 

Contemptissimum  nomen  electum  esse  ex  eis,  qui 
tr.  pl.  fuerant  post  infractam  trihuniciam  potestatem 
a  Sidla,  ante  restitutam  a  Cn.  Fompeio  apparet.  Fuit  20 
autem  is  tr.  pl.  ante  XII  annos  D.  Bruto  et  Mam. 
Lepido  coss.;  Cn.  Domitius  trihunus  fuerat  ante  II 
de  XL  annos  C.  Mario  II  C.  Fimhria  coss. 

9.  Cic.  or.  70.  232  Quantum  sit  apte  dicere,  experiri 
licet,  si  —  compositi  oratoris  hene  structam  conlocationem  25 
dissolvas  permutatione  verhorum;  corrumpetur  enim  tota 
res,  ut  et  haec  nostra  in  Corneliana  et  deinceps  omnia: 
Neque  me  divitiae  movent,  quibus  omnes  Africanos 
et  Laelios  multi  venalicii  mercatoresque  superarunt, 
—  necjue  vestis  aut  caelatum  aurum  et  argentum,  quo  so 
nostros  veteres  Marcellos  Maximosque  multi   eunuchi 

e  Syria  Aegyptoque  vicerunt,  —  neque  vero  orna- 
menta  ista  villarum,  quibus  L.  Paulum  et  L.  Mum- 
mium,  qui  rebus  eis  urbem  Italiamque  omnem  refer- 
serunt,  ab  aliquo  video  perfacile  Deliaco  aut  Syro  35 
potuisse  superari.  —  Quintil.  IX  4.  14,  Non.  p.  188. 
29,  Prisc.  X  9.  49  p.  539.  5. 


ORATIONUM.  A.  VII I  6 -IX  Arg.  259 

10.  Arns.  p.  251  Cic.  pro  Cornel:  Quid  me  apud 
equites  Romanos  ofifendisse  dicebant? 

11.  Arus.  p.  21G  Cic.  pro  Cornelio  II:  si  vos  huius 
fortunas  paucorum  odio  adiudicaveritis. 

5        12.  Arns.  p.  224  Cic.  pro  Cornelio  II:  ad  miserri- 
mum  crudelissimumque  dominatum  dedi  patiamini. 

13.  Arus.  p.  226  Cic.  pro  Cornelio  II:  quam  dili- 
gentes  libertatis  vos  oporteat  esse. 

14.  Scrv.  ad  Verg.  Aen.  XI  708  Ciccro  in  Corne- 
10  lianis:  ne  fraudi  sit  ei,  qui  populum  ad  contentionem 

vocarit. 

15.  Arus.  p.  226  Cic.  pro  Cornelio  II:  qui  com- 
modis  populi  Romani  lingua  dumtaxat  ac  voluntate 
consuluit. 

15        16.  Prisc.  XVIII  2.  19  p.  216.  25,  Artis.  p.  209 
Cicero  pro  Cornelio  lib.  II:  quis  tam  abundans  copiis? 

17.  Arus.  p.  227  Cic.  pro  Cornelio  II:  expelleret 
a  dispensantibus. 

18.  Valer.  Froh.   de   nom.   T.  IV  p.  212.  8  Keil. 
20  Cicero  oratione  secunda  pro  Cornelio:   Quare  hominem 

inpugnare  non   desinunt  nisi  remotis  ministratoribus. 

INCERTA. 

1.  Severian.  19  p.  366.  2  Halm.  Misericordiam 
movemus  —  cum   alicuius   calamitates  commemoramus, 

25  cum  magnitudinem  periculi  ostendimus,  sicuti  pro  Cor- 
nelio  Cicero. 

2.  Quintil.  V  11.  25  (Cicero)  ut  Jiac  corporis  liumani 
pro  Cluentio,  ita  pro  Cornelio  equorum,  pro  Archia  saxo- 
rum  quoque  usus  est  similitudine. 


50       IX.    IN  SENATU  IN  TOGA  CANDIDA  CONTRA 
C.  ANTONIUM  ET   L.   CATILINAM   COMPETITORES. 

Asconius  p.   73  K.  et  ScJi.     Haec   oratio  dicta  cst 
L.  Caesare  C.  Figido  coss.  post  annum,  quam  pro  Cor- 

17* 


260  FRAGMENTA 

nelio  dixerat.  Sex  competitores  in  considatiis  petitione 
Cicero  lidbuit,  duos  patricios,  P.  Sulpicium  GaTbam, 
L.  Sergium  Catilinam,  quattuor  plebeios,  ex  quihus  duos 
nobiles,  G.  Antonium,  M.  Antoni  oratoris  filium,  L.  Cas- 
siicm  Longinum,  duos,  qui  tantum  non  primi  ex  familiis 
suis  magistratum  adepti  erant,  Q.  Cornificium  et  C.  Lici- 
nium  Sacerdotem.  Solus  Cicero  ex  competitoribus  equestri 
erat  loco  natus  atque  in  petitione  patrem  aniisit.  Ceteri 
eius  competitores  modeste  se  gessere,  visique  sunt  Q.  Cor- 
nificius  et  Galba  sobrii  ac  sancti  viri,  Sacerdos  nulla  lo 
improbitate  notus,  Cassius  quamvis  stolidus  tum  magis 
quam  improbus  videretur,  post  paucos  menses  in  coniura- 
tione  Catilinae  esse  eum  apparuit  ac  cruentissimarum 
sententiarum  fuisse  auctorem.  Itaque  lii  quattuor  prope 
iacebant;  Catilina  autem  et  Antonius,  quamquam  omnium  is 
maxime  infamis  eorum  vita  esset,  famen  midtum  pote- 
rant.  Coierant  cnim  ambo,  ut  Ciceronem  consulatu  deice- 
rent,  adiutoribus  usi  firmissimis  M.  Crasso  et  C.  Caesare. 
Itaque  liaec  oratio  contra  solos  Catilinam  et  Antonium 
est.  Causa  orationis  liuius  modi  in  senatu  hahendae  Cice-  20 
rmi  fuit,  quod,  cuni  in  dies  licentia  ambitus  augeretur 
propter  praecipuam  Catilinae  et  Antoni  audaciam,  cen- 
suerat  senatus,  ut  lex  ambitus  aucta  etiam  cum  poena 
ferretur;  eique  rei  Q.  Mucius  Orestinus  tr.pl.  interccsserat, 
Tum  Cicero  gravitcr  senatu  intercessionem  ferente  sur- 
rexit  atque  in  coitionem  Catilinae  et  Antoni  invectus 
est  ante  dies  comitiorum  paucos. 

ENARBATIO: 

1.  Dico,  P.  C,  superiore  nocte  cuiusdam  hominis 
nobilis  et  valde  in  lioc  largitionis  quaestu  docti  et 
cogniti  domum  Catilinam  et  Antonium  cum  sequestri- 
bus  suis  convenisse. 

Aut  C.  Caesaris  aut  31.  Crassi  domum  significai; 
ei   enim   acerrimi   ac  potentissimi    fuerunt   Ciceronis 
refragatores,  cum  petiit  considatum,  quod  eius  in  dies  3 
civilem  crescere  dignitatem  animadvertebant ;  et  Jioc  ipse 


3( 


ORATIONUM.  A.  IX  ARG.  — 4.  261 

Cicero  in  expositione  consilionm  suortmi  significat  Eius 
qvoqiie  coniurationis,  qiiae  Cotta  et  Torquato  coss.  ante 
annum,  quam  Jiaec  clicercntur,  facta  est  a  Catilina  et 
Pisone,  arguit  M.  Crassum  auctorem  fuisse. 

5        2.  Quem  enim  aut  amicum  potest  habere  is,  qui 

tot  cives  trucidavit,  aut  clicntcm  is,  qui  iu  sua  civitate 

cum  peregrino  negavit  se  iudicio  aequo  certare  posse? 

Significat  Catilinam,  cum  in  SuUanis  partihus  fuis- 

set,  crudeliter  fecisse.    Nominatim  etiam  postea  Cicero 

10  dicit,  quos  occiderit,  Q.  Caecilium,  M.  Vohmnium,  L. 
Tanusium.  M.  etiam  Mari  Gratidiani,  summe  po- 
pularis  hominis,  qui  ob  id  bis  praetor  fuit,  caput  ah- 
scisum  per  urhem  sua  manu  Catilina  tulerat;  quod 
crimen   saepius   ei  tota  oratione  obicit.     Fuerat  vero 

15  hic  Gratidianus  arta  nccessitudine  Ciceroni  coniunctus. 
Clientem  autem  negat  hahere  posse  C  Antonium;  ^iam 
is  multos  in  Achaia  spoliaverat  nactus  de  exercitu 
Sullano  equitum  turmas.  Deinde  Graeci,  qui  spoliati 
erant,  eduxerunt  Antonium  in  ius  ad  M.  LucuUum 

20  praetorem,  qiii  ius  inter  peregrinos  dicehat.  Egit  pro 
Graecis  C.  Caesar  etiam  tum  adidcscentidus ,  de  quo 
paido  ante  mentionem  fecimus.  Et  cum  LucuUus  id, 
quod  Graeci  postulahant,  decrevisset,  appeUavit  tribunos 
Antonius  iuravitque  se  id  forum  eiurare,  quod  aequo 

25  iure  idi  non  posset.  Hinc  Antonium  GeUius  et  Len- 
tulus  ccnsores  sexennio  ante,  quam  haec  dicerentur, 
senatu  moverunt  causasque  suhscripserunt,  quod  socios 
diripuerit,  quod  iudicium  recusarit,  quod  propter  aeris 
alieni  magnitudinem  praedia  manciparit  bonaque  sua 

30      in  potestate  non  haheat. 

3.  Nec  se  iam  tum  respexit,  cum  gravissimis  vestris 
decretis  absens  notatus  est. 

Catilina  ex  praetura  Africam  provinciam  obtinuit; 
quam  cum  graviter  vexasset,  legati  Afri  in  senatu  iam 
35      tum  ahsente  illo  questi  sunt,  midtaeque  graves  senten- 
tiae  de  eo  in  senatu  dictae  sunt. 

4.  In  iudiciis   quanta  vis   esset,    didicit,    cum   est 


262  FRAGMENTA 

absolutus,  si  aut  illud  iudicium  aut  illa  absolutio  uo- 

minanda  est. 

Ante  annum,  qiiam  haec  dicerentiir,  Catilina,  cum 
redisset  ex  Africa,  Torquato  et  Cotta  coss.  accusatus 
est  repetundarum  a  P.  Clodio  adidescente,  qui  postea  5 
inimicus  Ciceronis  fuit.  Defensus  est  Catilina,  nt 
Fenestella  tradit,  a  M.  Cicerone.  Quod  ego  ut  addu- 
hitem,  liaec  ipsa  Ciceronis  oratio  facit,  maxime  quod 
is  mdlam  mentionem  rei  hahet,  cum  potuerit  invidiam 
facere  competitori  tam  turpiter  adversus  se  coeunti,  lo 
praesertim  cum  alterum  competitorem  suum  Antonium 
in  eadem  hac  oratione  supra  admoneat  suo  heneficio 
eim  ex  idtimo  loco  praeturae  candidatum  ad  tertium 
perveyiisse : 

5.  Nescis  me  praetorem  primum   esse  factum,  te  i5 
coiicessione  competitorum  et  conlatione  centuriarum  et 
meo  maxime  beneficio  ex  postremo  in  tertium  locum 
esse  subiectum? 

Qui  igitur  Antonio  suffragationem  suam  imputan- 
dam  putat,  is  si  defendisset  Catilinam,  caput  eius  a  20 
se  protectum  nonne  imputaret?  Quod  ita  esse  mani- 
festum  est  ex  eo,  quod  statim  dicit.  Q.  enim  Mucius 
tr.  pl.  iniercedebat,  ne  lex  amhitus  ferretur;  quod  facere 
pro  Catilina  videhatur.  Hunc  Mucium  in  hac  orationc 
appellans  Ciccro  sic  ait:  25 

6.  Te  tamen,  Q.  Muci,   tam  male  de  populo  Ro- 
mano  existimare  moleste  fero,  qui  hesterna  die  me  esse 
dignum  consulatu  negabas.     Quid?  p.  R.   minus   dili- 
genter    sibi    constitueret    defensorem    quam    tu    tibi? 
Cum   tecum  furti  L.  Calenus   ageret,   me  potissimum  3c 
fortunarum  tuarum  patronum   esse  voluisti;   cuius   tu 
praesidium  in    tua    turpissima    causa    delegisti,    hunc 
honestissimarum   rerum   defensorem  p.  R.   auctore  te 
repudiare  potest?  nisi  forte  hoc  dicturus  es,  quo  tem-    j 
p.ore  cum  L.  Caleno  furti  depectus  sis,  eo  tempore  in  3;! 
me  tibi  parum  esse  auxilii  vidisse.  ! 

Verum  ut  egerit  Muci  causam  Cicero,  sicut  Cati-    I 


ORATIONUM.  A.  IX  4-10.  263 

Unae  egisse  eum  vkleri  viilt  Fenestella,  cur,  mm  quani- 
vis  male  cxistimet  de  caitsa  Muci,  tamen  ei  exprohret 
patrociniim  suum,  non  idem  in  Catilina  faciat,  si 
modo  pro  eo  dixit?  aut  cur  ipsum  illud  iudicium 
6  saepius  in  infamiam  vocat?  quod  parcius  videtur  fuisse 
facturus,  si  in  eo  iudicio  fuisset  patronus.  Atque  ut 
alia  omittam,  hoc  certe  vix  videtur  dicturus  fitisse,  si 
illo  patrono  Catilina  repetundarum  ahsolutus  esset: 

7.  Stupris    se    omnibus    ac    flagitiis   contaminavit, 
10  caede  uefaria  cruentavit,  diripuit  socios,  leges,  quae- 

stiones,  iudicia  violavit. 
et  postea: 

8.  Quid  ego,  ut  violaveris  provinciam,  praedicem? 
nam  ut  te  illic  gesseris,   non  audeo   dicere,   quoniam 

15  absolutus  es.  Mentitos  esse  equites  Romanos,  falsas 
fuisse  tabellas  honestissimae  civitatis  existimo,  men- 
titum  Q.  Metellum  Pium,  mentitam  Africam;  vidisse 
aliud  nescio  quid  illos  iudices,  qui  te  innocentem  iudi- 
carunt.  0  miser,  qui  non  sentias  illo  iudicio  te  non 
20  absolutum,  verum  ad  aliquod  severius  iudicium  ac 
maius  supplicium  reservatum! 

Verine  ergo  simile  est  haec  eum  Catilinae  ohicere, 
si  illo  defendente  ahsoluttis  esset?  Praeterea  movet 
me,  quod,  ciim  sint  commentarii  Ciceronis  earum  etiam 
25  defensionum  ....  commentarium  aut  principium.  Ita 
[quodj  iudicio  est  ahsolidus  Catilina,  ut  Clodius  in- 
famis  fuerit  praevaricatus  esse;  nam  et  reiectio  iudi- 
cum  ad  arhitrium  rei  videhatur  esse  facta. 

9.  Populum  vero,  cum  inspectante  populo  collum  se- 
so  cuit  hominis  maxime  popularis,  cjuanti  faceret,  ostendit. 

Diximus  et  patdo  ante  manu  Mari  caput  Catili- 
nam  per  urhem  tidisse. 

10.  Me  qua  amentia  inductus  sit  ut  contemneret, 
coustituere  non  possum.    Utrum  aequo  animo  laturum 

35  putavit?     At    in    suo    familiarissimo    viderat    me    ne 
aliorum  quidem  iniurias  mediocriter  posse  ferre. 
Manifestum  est  C.   Verrem  significari. 


264  FEAGMENTA 

11.  Alter  pecore  omni  vendito  et  saltibus  prope 
addictis  pastores  retinet,  ex  quibus  ait  se,  cum  velit, 
subito  fugitivorum  bellum  excitaturum. 

C.  Antonimn  significat. 

12.  Alter  induxit  eum,    quem  potuit,  ut  repente  5 
gladiatores  populo  non  debitos  polliceretur;    eos   ipse 
consularis  candidatus  perspexit  et  legit  et  emit;  prae- 
sente  populo  Romano  factum  est. 

Q.  Gallium,  qnem  postea  reum  amhitus  defendit, 
significare  videtur;  liic  enim  cum  esset  praeturae  can-  lo 
didatus,  quod  in  aedilitate,  quam  ante  annum  gesse- 
rat,  hestias  non  hahuerat,  dedit  gladiatores  suh  titulo 
patri  se  id  dare. 

13.  Quam  ob  rem  augete  etiam  mercedem,  si  vultis, 
Q.  Muci,  ut  perseveret  legem  impedire,  ut  coepit  se-  i5 
natus  consultum;  sed  ego  ea  lege  contentus  sum,  qua 
duos  consules  designatos  uno  tempore  damnari  vidimus. 

Legem  Calpurniam  significat,  quam  C.  Calpurnius 
Piso  ante  triennium  de  amhitu  tiderat.  Quod  dicit 
autem  damnatos  esse  designatos  consides,  P.  Sidlam  20 
et  P.  Autronium,  de  quibus  iam  dixitnus,  vult  intellegi. 
Cognomen  autem  Q.  Mucio  trihuno,  quem  nominat, 
fuit  Orestinus. 

14.  Atque  ut  istum   omittam  in  exercitu  Sullano 
praedonem,  in  introitu   gladiatorem,  in  victoria  qua-  25 
drigarium. 

De  Antonio  dici  manifestum  est.  JEt  dicit  eum 
'in  exercitu  Sullae  praedonem'  propter  equitum  tur- 
mas,  quihus  Achaiam  ab  eo  vexatam  esse  significavi- 
mus;  4n  introitu  gladiatorem'  pertinet  ad  invidiam  30 
proscriptionis ,  quae  tum  facta  est;  Mn  victoria  qua- 
drigarium',  quod,  cum  Sidla  post  victoriam  Circenses 
faceret  ita,  ut  honesti  homines  quadrigas  agitarent, 
fuit  inter  eos  C.  Antonius. 

15.  Te  vero,  Catilina,  consulatum  sperare  aut  cogi-  35 
tare  non  prodigium  atque  portentum  est?     A  quibus 
enim  petis?   a  principibus  civitatis?   qui  tibi  cum  L. 


ORATIONUM.  A.  IX  11-19.  265 

Volcacio  cos.  in  consilio  fuissent,  ue  petendi  quidem 
potestatem  esse  voluerunt; 

Faulo  ante  dixmms  Catilinam,  cum  de  provincia 
Africa  decederet  jgetiturus  consulatum,  et  legati  Afri 
5  questi  essent  de  eo  in  senatu,  graviter  vituperatum 
esse.  Frofessus  deinde  est  Catilina  petere  se  consula- 
tum.  L.  Volcacius  Tullus  consul  consilium  puhlicum  ha- 
huit,  an  rationem  Catilinae  hahere  deheret,  si  xjcteret 
consulatmn;  nam  quaerehatur  repetundarum.  Catilina 
10      oh  eam  causam  dcstitit  a  petitione. 

16.  a  senatoribus?  qui  te  auctoritate  spoliatum 
ornamentis  omnibus  vinctum  paene  Africanis  oratori- 
bus  tradidermit; 

Diximus  modo  de  hoc.    Nam  iudicium  quoque  se- 
15      cutum  est  repetundarum ,  quo  ipse  per  infamiam  lihe- 
ratus  est  Catilina,  sed  ita,  ut  eum  senatorum  urna 
damnaret,  equitum  et  trihunorum  ahsolveret. 

17.  ab  equestri  ordine?  quem  trucidasti; 
Equester  ordo  pro  Cinnanis  partil)us  contra  Sullam 

20  steterat,  midtiqiie  pecunias  ahstulerant,  ex  quo  sacciUarii 
erant  oppellati,  atqiie  oh  eius  rei  invidiam  post  Sulla- 
nam  victoriam  erant  interfecti. 

18.  a  plebe?  cui  spectaculum  eius  modi  tua  cru- 
delitas  praebuit,  ut  te  nemo  sine  gemitu  ac  recorda- 

25  tione  luctus  aspicere  possit. 

Eiusdem    illius  Mari  Gratidiani  quod  caput  ge- 
starit,  ohicit. 

Quo  loco  dicit  Catilinam  caput  M.  Mari  gestasse: 

19.  Quod  caput  etiam  tum  plenum  animae  et  spiri- 
30  tus  ad  Sullam  usque  ab  laniculo  ad  aedem  Apollinis 

manibus  ipse  suis  detulit. 

omnia  sunt  manifesta.  Ne  tamen  erretis,  quod  liis 
temporihus  aedes  Apollinis  in  Palatio  sit  nohilissima, 
admonendi  estis  non  hanc  a  Cicerone  signifcari,  ut- 
35  pote  quam  post  mortem  etiam  Ciceronis  midtis  annis 
imp.  Caesar,  quem  nunc  divum  Augustum  dicimus, 
post  Actiacam  victoriam  fecerit,  sed  illam  demonstrari. 


266  FEAGMENTA 

quae  est  extra  portam  Carmentalem  inter  forum  Jioli- 
torium  et  circitm  Flaminium;  ea  enim  sola  tum  de- 
mum  Romae  erat  Apollinis  aedes. 
Loquitur  cum  Catilina: 

20.  Quid  tii  potes  in  defensione  tua  dicere,  quod  5 
illi  non  dixerint?     At  illi  midta  dixerunt,   quae  tibi 
dicere  non  licebit. 

et  paido  post: 

21.  Denique  illi  negare  potuerunt   et  negaverunt, 
tu   tibi   ne   infitiandi   quidem   impudentiae  locum  reli-  lo 
quisti.     Quare  praeclara   dicentur    iudicia    tulisse,    si, 
qui  infitiantem  Luscium  condemnarunt,  Catilinam  ab- 
solverint  confitentem. 

Hic,   quem  nominat,  L.  Luscius,   notus  centurio 
Stdlanus   divesque    ex   victoria  factus  (nam   amplius  is 
centies  possederat),   damnatus   erat  non    multo   ante, 
quam  Cicero  dixit.     Obiectae  sunt  ei  tres  caedes  pro- 
scriptorum.     Circa  eosdem   dies  L.   quoque  Bellienus 
damnatus  est,  quem  Cicero  ait  avunadum  esse  Cati- 
linae.    Hic  aidem  Lucretium  Ofellam  consulatum  con-  20 
tra   vohmtatem   Sullae    ad    turhandum    statum    civi- 
tatis  petentem  occiderat  iussu  Sidlae   tunc   dictatoris. 
His  ergo  negat  ignotum  esse,  cum  et  imperitos  se  ho- 
mines  esse  et,  si  quem  etiam  interfecissent,  imperatori 
ac  dictatori  paruisse  dicerent  ac  negarent  quoque,  Cati-  25 
linam  vcro  inftiari  non  posse.    Huius  aidem  criminis 
pericidum,  quod  ohicit  Cicero,  paucos  post  menses  Cati- 
lina  sidtiit.     Post  effecta  enim  comitia  considaria  et 
Catilinae  repidsam.  fecit  eum  reum  inter  sicarios  L. 
Lucceius  paratus  eruditusque,  qui  postea  consulatum  30 
quoque  petiit. 

22.  Hanc  tu  liabes  dignitatem,  qua  fretus  me  con- 
temnis    et    despicis,    an    eam,    quam    reliqua  vita  es 
consecutus?   cum  ita  vixisti,  ut  non  esset  locus  tam 
sanctus,    quo    non  adventus   tuus,    etiam    cum    culpa  35 
nuUa  subesset,  crimen  afi^erret; 

Fahia,  virgo  Vestalis,  causam  inccsti  dixerat,  cum 


ORATIONUM.  A.  IX  19-26.  267 

ei  Catilina  obiceretur,  eratque  absoluta.  Haec  Fabia 
quia  soror  erat  Tcrentiae  Ciceronis,  ideo  sic  dixit: 
'etiam  si  culpa  nulla  subesset'.  Ita  et  suis  pepereit 
et  nihilo  levius  inimico  siimmi  ohprobrii  turpitiidinem 
5      ohiecit. 

23.  curn  deprehendebare  in  adulteriis,  cum  depre- 
hendebas  adulteros  ipse,  cum  ex  eodem  stupro  tibi 
et  uxorem  et  filiam  invenisti. 

Dicitur  Catilinam  adulterium  commisisse  cum  ea, 

10      quae  ei  postea  socrus  fuit,  et  ex  eo  natam  stupro  du- 

xisse  uxorem,  cum  filia  eius  esset.   Hoc  Lucceiiis  quo- 

que  Catilinae  ohicit  in  orationihus,  quas  in  emn  scripsit. 

Nomina  harum  mulierum  nondum  inveni. 

24.  Quid  ego,  ut  violaveris  provinciam,  praedicem 
15  cuncto  populo  Romano  reclamante  ac  resistente?  nam 

ut  te  illic  gesseris,  non  audeo  dicere,  quoniam  abso- 
lutus  es. 

Dictum   est   iam   saepius   Catilinam   ex  praetura 
Africam  ohtinuisse  et  accusante  eum  repetundarum  P. 
20      Clodio  ahsolutum  esse. 

25.  Praetereo  nefarium  illum  conatum  tuum  et 
paene  acerbum  et  luctuosum  rei  publicae  diem,  cum 
Cn.  Pisone  socio,  ne  quem  alium  nominem,  caedem 
optimatum  facere  voluisti. 

25  Quos  non  nominet,  intellegitis.     Fuit  enini  opinio 

Catilinam  et  Cn.  Pisonem,  adidescentem  perditum,  con- 
iurasse  ad  caedem  senatus  faciendam  ante  annuni,  quam 
haec  dicta  sunt,  Cotta  et  Torquato  coss.,  eamque  caedem 
ideo  non  esse  factam,  quod  prius,  quam  parati  essent, 

30  coniuratis  signum  dedisset  Catilina.  Piso  aiUem,  cum 
haec  dicerentur,  perierat  in  Hispaniam  missus  a  scnatu 
per  honorem  legationis,  ut  a  suis  ahlegaretur;  ihique, 
dum  iniurias  provincialihus  facit,  occisus  erat,  ut 
quidam  crcdehant,  a  Cn.  Pompei  elientihus  Pompeio 

35      non  invito. 

26.  An  oblitus  es  te  ex  me,  cum  praeturam  pete- 
remus,    petisse,    ut  tibi   primum  locum   concederem? 


268  FRAGMENTA 

quod  cum  saepius  ageres  et  impudentius  a  me  con- 
tenderes,  meministi  me  tibi  respondere  impudenter  te 
facere,  qui  id  a  me  peteres,  quod  a  te  Boculus  num- 
quam.  impetrasset? 

JDiximus  iam  supra  Sullae  Indis,  quos  hic  p7~0]jter  5 
victoriam  fecerit,  quadrigas  C.  Antonium  et  alios  quos- 
dam  ndbiles  homines  agitasse.  Praeterea  Antonius  re- 
demptas  hahebat  ah  acrario  vectigales  qiiadrigas,  quam 
redemptionem  senatori  hahere  licetper  legem.  Fuit  autem 
notissimus  in  circo  quadrigarum  agitator  Boculus.  lo 
Dicit  de  malis  civibus: 

27.  Qui  posteaquam  illo,  quo  conati  erant,  Hispa- 
niensi  pugiunculo  nervos  incidere  civium  Romanorum 
non  potuerunt,  duas  uno  tempore  conantur  in  rem 
pulolicam  sicas  destringere.  i5 

'Hispaniensem  pugiunculum'  Cn.  Pisonem  appeJJat, 
quem  in  Hispania  occisum  esse  dixi.  'Duas  sicas'  Cati- 
linam  et  Antonium  appellari  manifestum  est. 

28.  Hunc  vos    scitote  Licinium    gladiatorem    iam 
immisisse   lapillum   Catilinae  f  iudic.   qua  Q.  ue  Cu-  20 
rium  hominem  quaestorium. 

Curius   hic   notissimus  fuit  aleator    damnatuscjue 
postea  est.  In  hunc  est  hendecasyllahus  Calvi  elegans: 
Et  talos  Curius  pereruditus. 

Huic  orationi  Ciceronis  et  Catilina  et  Antonius  25 
contumeliose  responderunt ,  quod  solum  poterant,  in- 
vecti  in  novitatem  eius.  Feruntur  quoque  orationes 
nomine  illorum  editae  non  ah  ipsis  scriptae,  sed  db 
Ciceronis  ohtrectatoribus,  quas  nescio  an  satius  sit  igno- 
rare.  Ceterum  Cicero  consid  omnium  consensu  factus  30 
est;  Antonius  pauculis  centuriis  Catilinam  superavit, 
cum  ei  propter  patris  nomen  paido  speciosior  manus 
suffragata  esset  quam  Catilinae. 

f. 


ORATIONUM.  A.  IX  26— XII  2.  269 

X.    CUM  A  LUDIS  CONTIONEM  AVOCAVIT. 

1.  Ariis.  Mess.  ]}.  245  Lind.  Lndi  deorwn  sunt.  Cic. 

cum  a  ludis  contionem  avocavit:  Cerealia,  Floralia  ludos- 

que  Apollinares  deorum  immortalium  esse,  non  nostros, 

6(V.  Cic.  ad  Att.  II  1.  3:  'de  Othone',  Plin.  nat.  hist. 

VII  m,  Flut.  Cic.  13.) 


XI.    DE  PROSCRIPTORUM  LIBERIS. 

Quint.  XI  1.  85  Mollienda  est  in  plerisque  aliis 
colore   asperitas   orationis,   ut   Cicero   de  proscriptorum 

10  liheris  fecit.  Quid  enim  crudelius  quam  homines  hone- 
stis  parentihus  ac  maiorihus  natos  a  re  puhlica  simmo- 
veri?  Itaque  durum  id  esse  summus  ille  tractandorum 
animorum  artifex  confitetur,  sed  ita  legihus  Sidlae  cohae- 
rere  statum  civitatis  adfirmat,   ut  iis  solutis  stare  ipsa 

15  non  possit.  Adsecutus  itacjue  est,  ut  aliquid  eorum  quo- 
que  causa  viderctur  facere,  contra  quos  diceret. 


XII.    CONTRA  CONTIONEM  Q.  METELLI. 

1.  Augustinus   de  rhetorica   19  p.  149.   11  Halm. 
Utemur  etiam  principiis  in  honae  opinionis  controversiis, 

20  sed  hreviorihus  et  erectiorihus  paulo  et  confdentihus  et 
plenis  dignitatis,  sine  iactantia  dumtaxat,  ne  res  pariat 
invidiam,  ut  est  illud  apud  M.  Tullium  contra  contionem 
Metelli,  in  qua  extdtare  videtur  contra  trihunum  pl. :  f  ubi 
vis  vel  in  ipsa  eonsistere?  sie  enim  agam,  ut  opinor: 

25  insequar  fugientem,  quoniam  congredi  non  licet  cum 
resistente.  Quod  numquam  profecfo  tam  magnifce  dicere 
in  exordio  statim  orsus  fuisset,  nisi  et  ipsius  actoris  esset 
honesta  persona  et  res,  de  qua  locuturus  erat,  non  improha. 

2.  Prisc.  IX  9.  51  p.  487.  6  Hertz.  Cicero  in  con- 
30  tioneni  Metelli:  permulsa  atque  recreata  est. 


270  FEAGMENTA 

3.  Prisc.  X  3.  18  p.  510.  10  Cicero  contra  Metelluni: 
nisi  eoruin  exitio  nou  requieturam. 

4.  Gellius  XVIII  7.5  —  contionem  tria  significare, 
locum  suggestiimque,  unde  verha  fierent,  sicut  31.  Tullius 
in  oratione,  quae  inscripta  est  contra  contionem  Q.  Me-  5 
telU:  Escendi;  inqidt,  in  contionem;  concursus  est  po- 
puli  factus. 

5.  Quint.  IX  3.  40  Hla  apiicl  Ciceronem  niira  figu- 
rarum  mixtura  deprelienditur,  in  qua  et  prinium  verhuni 
longo  post  intervallo  redditum  est  idtimum  et  media  pri-  lo 
mis  et  mcdiis  idtima  congruunt:  Vestrum  iam  hic  fac- 
tum  reprelienditur,  patres  conscripti,  non  meum,  ac 
pulclierrimum  quidem  factum,  verum,  ut  dixi,  non 
meum,  sed  vestrum.  (Cf.  Isid.  II  21.  8  et  inde  repet. 
Anecd.  EcTxst.  p.  15.)  is 

6.  Quint.  IX  3.  43  Scnsus  quoque  toti,  queniadmodum 
coeperunt,  desimmt:  Venit  ex  Asia.  Hoc  ipsum  quam 
novum!  tribunus  pl.  venit  ex  Asia!  In  eadem  tamen 
periodo  f  et  verhum  idtimum  primum  refertur,  tertium 
iam  sernione;  adiectum  est  enim:  verumtamen  venit.      20 

7.  Quint.  IX  3.  45  Aliquando,  sicut  in  geniinatione 
verhorum  dixinius,  initia  quoque  et  clausidae  sententia- 
rum  aliis,  sed  non  alio  tendentihus  verhis  inter  se  con- 
sonant,  initia  hoc  niodo:  dediderim  periculis  omnibus, 
obtulerim  insidiis,  obiecerim  invidiae,  rursus  clausidae  25 
ihidem  statim:  vos  enim  statuistis,  vos  sententiam  dixi- 
stis,  vos  iudicastis. 

8.  Quint.  IX  3.  49  Mixta  quoque  et  idem  et  diver- 
sum  significantia  (congeruntur),  quod  et  ipsuni  dtaXlayrjv 
vocant:   Quaero   ab  inimicis,    sintne  haec  investigata,  30 
comperta,  patefacta,  sublata^  deleta,  extincta  per  me. 

9.  Quint.  IX  3.  50  Et  hoc  autem  exemplum  et  supe- 
rius  aliam  quoque  efficiimt  figuram,  quae  quia  coniunc- 
tionihus  caret,  dissolutio  vocatur.  —  Utimur  hac  figura  non 
in  singidis  modo  verhis,  sed  sententiis  etiam,   ut  Cicero  35 
dicit  contra  contionem  Metelli:    Qui  indicabantur,    eos 


ORATIONUM.  A.  XII  3-XIII  Arg.  271 

vocari,  custodiri,  ad  senatum  adduci  iussi,  f  seuatum 
si  interposui.     Et  totus  hic  locns  talis  est. 

10.  IhI.  Victor.  6.  2  p.  398.  10  Halm.  Haec  inferior 
(definitio)  oratoriis  actionibus  dilatatur  et  magis  descri- 
5  ptionihus  et  eiusmodi  defmitionibus  explicatur,  quae  ex 
plnrihts  speciehus  rem  notent,  ut  M.  Tidlius  contra  con- 
tionem  Q.  Metelli:  qui  animum  hostilem  habet,  et  cuius 
facta  hostilia  sunt  et  cetera. 


Xlir.    IN  P.  CLODIUM  ET  C.  CUMONEM. 
10         ARGUMENTUM  SCROLIASTAE  BOBIENSIS. 

Apml  Graecos  huius  modi  genera  orationum  iitai- 
vovvra  xal  il^eyovta  nominantur  continentia  ferme  lau- 
des  et  vituperationes.  Non  enim  rei  postulantur  a  Tidlio 
vel  C.  Curio  vel  P.  Clodius,  sed,  quoniam  hdbuerant  in 

15  senatu  quandam  iurgiosam  decertationem,  visum  Ciceroni 
est  hanc  orationem  conscribere  plenam  sine  dubio  et  aspe- 
ritatis  et  facetiarum,  quidus  mores  idriusque  proscindit 
et  de  singidorum  vitiis  qiiani  potest  acerbissime  loquitur. 
Sed  enim  principium  huius  offensae  fertur  a  F.  Clodi 

20  reatu  descendisse;  nam  visus  est  in  domo  pontifcis  maximi 
C.  Caesaris  eiusdemque  praetoris  incestum  fecisse  cum 
eius  uxore  Pompeia  eo  tempore,  quo  per  Vestales  virgines 
et  matronas  honestissimas  in  operto  JBonae  Deae  sacrifi- 
cium  viris  omnibus  inaccesstim  fiebat;  unde  elapso  tamen 

25  Clodio  magna  invidia  percrebuit  et  infamia  caerimonia- 
rum,  ut  senatus  decernere  cogeretur  omni  diligentia  con- 
sulum  pervestigandum,  si  quod  esset  publicis  religionibus 
illatum  flagitium.  Accedebat  huc  etiam  praeiudicium 
quoddam  C.  Caesaris  ipsius  pontificis,  qui  uxorem  suam 

30  ilico  repudiavit;  post  quod  reus  de  incesto  factus  est  P. 
Clodius  accusante  L.  Lentulo,  defendente  C.  Curione  patre. 
Nam  tres  illis  temporibus  Curiones  inlustri  nomine  exti- 
terunt  atque  ita  in  libris  adhuc  feruntur:   Curio  avus, 


272  FRAGMENTA 

qui  Servium  Fulviim  incesti  reim  defendit,  et  liic  C. 
Curio  pater,  qui  P.  Clodio  adfuit,  et  tertius  ille  Curio 
trihunicius,  qui  hello  civili  Fompeiano  in  Africa  periit; 
qui  cim  esset  partium  Caesaris,  oppressus  est  ab  equiti- 
hus  luhae  regis.  Sed  hactenus  de  Curionihus  dictum  sit.  s 
Midtim  diiique  hahitis  concertationihus  ante  iudicium 
P.  Clodius  a  turhidenta  multitudine,  ne  causam  diceret, 
non  sine  impetu  seditionis  adiutus  est  auctore  huius  con- 
spirationis  Q.  Fufio  Caleno  trihuno  pl.,  cuius  mentionem 
creherrimam  TuUius  in  Philippicis  orationihus  facit,  oh-  lo 
stante  vero  paene  imiverso  senatu  pro  sanctimonia  reli- 
gionum  adversus  crimen  incesti.  ludices  tamen  ad  ex- 
tremum  dati  sunt.  Etprimo  quidem  ah  senatu  praesidium 
petiverunt,  ut  de  Clodio,  potentissimo  homine,  liherius 
iudicaretur ;  verum  ita  res  cecidit,  ut  in  eum  multi  grave  15 
testimonium  dicerent,  quorum  in  numero  M.  ipse  Tullius 
interrogatus  ait  ad  se  salutatum  venisse  ipsa  die  Clo- 
dium,  qua  se  ille  contenderat  hiteramnae  fuisse  milibus 
passmim  ferme  LXXXX  ah  urhe  disiunctum,  quo  scilicet 
videri  volehat  incesti  Bomae  committendi  facultatem  non  20 
hahuisse.  Et  post  haec  ah  iudicihus  XXV  damnatus 
est;  praevaluit  tamen  ad  eius  victoriam  maior  eorum 
numerus,  qui  ahsolverunt;  nam  XXX  et  una  pro  eo 
sententiae  latae  simt.  Inde  igitur  capitalis  inimicus  in 
M.  Tullium  coepit  efj^erri  et,  cim  illo  anno  potestate  25 
quaestoria  fimgeretur,  apud  ^^opulum  creherrimis  eum 
contionihus  lacessehat;  minas  quin  immo  praetendens  ad 
familiam  se  pleheiam  transiturum,  ut  trihunus  pl.  fieret, 
denimtiahat.  Quihus  ^ninacissimis  illius  vocihus  vehe- 
menter  et  acerrimo  spiritu  hac  orcdione  Cicero  respondit  30 
f  duorim,  tam  ipsius  quam  Curionis. 

1  —  4.  Statueram,  P.  C,  quoacl  reus  esset  P.  Clo- 
dius,  nihil  de  illo  neque  apud  vos  neque  alio  ullo  in 
loco  dicere.  Tametsi  capitale  mihi  odiimi  minis  ac 
furiosis  contionibus  iudixerat,  quod  simul  ab  eo  mihi  35 
et  rei  publicae  denuntiabatur,  tamen  neque  dixi  quic- 
quam  pro  testimonio,   nisi  quod  erat   ita   notim  atque 


ORATIONUM.  A.  XIll  Arg.-'20.  273 

testatum,   ut  non  possem  praeterire,    et  facile  patiebar 
uibil  me  addere  ad  alterius  periculum. 

5.  Sin  esset  iudicatum  uon  videri  virum  venisse, 
quom  iste  venisset  .  .  . 
5        6.   Ut  illo  e  iudicio  tamquam  e  naufragio  nudus 
emersit.     (Cf.  Quint.   VIII  3.  81.) 

7.  Qiiint.  V  10.  91  sq.  Infinita  est  rerum  comparatio 
—  ex  faciliore  in  Clodimn  et  Curionem:  Ac  vide,  an 
facile  fieri  tu  potueris,  cum  is  factus  non  sit,  cui  tu 

10  concessisti. 

8.  Syriam  sibi  nos  extra  ordinem  polliceri. 

9.  creditoribus  suis  spem  ostentare  provinciae  vi- 
deretur. 

10.  Augent  magnum  quendam  cumulum  aeris  alieni. 
iT        11.  Ingemuit  gravius  timidior  quidam  creditor. 

12.  Confirmat  se  comitiis  consularibus  Romae  fu- 
turum. 

13.  Tanto  prius  ad  aerarium  venit,  ut  ibi  ne  scri- 
bam  quidem  quemquam  offenderet. 

20  14.  Quint.  IX  2.  96  Tertium  est  genus  (siQcavsLag), 
in  quo  sola  melius  dicendi  petitur  occasio;  ideoque  id 
Cicero   non  putat  esse  positum    in    contentione.      Tale 

.  est  illud,  quo  idem  utitur  in  Clodium:  Quibus  iste,  qui 
omnia  sacrificia  nosset^  facile  ab  se  deos  placari  posse 

25  arbitrabatur. 

15.  Cum  se  ad  plebem  transire  velle  diceret,  sed 
misere  fretum  transire  cuperet, 

16.  Hauc  loquacem  Siciliam  non  despexit. 

17.  Accesserunt  ita  pauci,  ut  eum  non  ad  contio- 
sonem,  sed  sponsum  diceres  advocasse. 

18.  cuius  satisdationes  semper  dicuntur  induci. 

19.  inteWego  quam  in  absentem  esse  dicenda. 

20.  Primum  liomo  durus  ac  priscus  invectus  est  in 
eos,  qui  mense  Aprili  apud  Baias  essent  et  aquis  cali- 

85  dis  uterentur.  Quid  cum  lioc  homine  nobis  tam  tristi  ac 
severo?  Non  possunthi  mores  ferre  hunc  tam  austeram 
et  tam  vehementem  magistrum;  per  quem  hominibus 

CIC.  IV.  3.  18 


274  FRAGMENTA 

maioribus  natu  ne  in  suis  quidem  praediis  inpune  tum, 
cum  Komae  nihil  agitur,  liceat  esse  valetudinique  ser- 
vire.  Verum  tamen  ceteris  .  .  .  sit  ignoscere,  ei  vero, 
qui  praedium  habeat  in  illo  loco,  nuUo  modo.  Quid 
homini,  inquit,  Arpinati  cum  Baiis,  agresti  ac  rustico?  5 
(V.  p.  276.  1.) 

21.  Quo  loco  ita  fuit  caecus,  ut  facile  appareret 
vidisse  eum,  quod  fas  non  fuisset.  Nec  enim  re- 
spexit  ilkim  ipsum  patronum  libidinis  suae  non  modo 
apud  Baias  esse,  verum  eas  ipsas  aquas  habere,  quae  lo 
■\  gustu  tamen  Arpinatis  fuissent.  Sed  videte  metuen- 
dam  inimici  et  hostis  bilem  et  licentiam!  Is  me  dixit 
aedificare,  ubi  nihil  habeo,  uhi  haheo,  ibi  fuisse.  Quo 
tnodo  enim  non  niirer  sapientem  adversarium,  qui  id 
obiciat,  quod  vel  honeste  confiteri  vel  manifesto  red-  i5 
arguere  possis? 

22.  Nam  rusticos  ei  nos  videri  minus  est  miran- 
dum,  qui  manicatam  tunicam  et  mitram  et  purpureas 
fascias  habere  non  possumus.  Tu  vero  festivus,  tu 
elegans,  tu  solus  urbanus,  quem  decet  muliebris  orna-  20 
tus,  quem  incessus  psaltriae,  qui  eifeminare  vultum, 
attenuare  vocem,  laevare  corpus  potes,  0  singulare 
prodigium  atque  monstrum!  nonne  te  huius  templi, 
non  urbis,  non  vitae,  non  lucis  pudet?  (V.  lul.  Ru- 
finian.  1  p.  38.  8  et  Non.  p.  465.  14.)  25 

23.  Tu,  qui  indutus  muliebri  veste  fueris,  virilem 
vocem  audes  emittere,  cuius  inportunam  libidinem  et 
stuprum  cum  scelere  coniunctum  ne  subornandi  qui- 
dem  mora  retardavit? 

24.  Tune,  cum  vincirentur  pedes  fasciis,  cum  calau-  so 
tica  capiti  accommodaretur,  cum  vix  manicatam  tuni- 
cam  in  lacertos  induceres,  cum  strophio  accurate  prae- 
cingerere,  in  tam  longo  spatio  numquam  te  Appi 
Claudi  nepotem  esse  recordatus  es?  nonne,  etiamsi 
omnem  mentem  libido  averterat,  tamen  ex  .  .  .  (Non.  35 
p.  537  in.  et  538.  11.) 

25.  Sed,   credo,   postquam  specukim  tibi  adlatum 


ORATIONUM.  A.  XIII  20-33.  275 

est,  longe  te  a  pulchris  abcsse  sensisti.    (Noti.  p.  330. 
23  d  434.  21.) 

2G.  At  sum,  inquit,  absolutus.  Novo  quidem  hercle 
more,  cui  uni  absoluto  lites  aestimatae  sunt. 

27.  Quasi  ego  non  contentus  sim,  quod  mihi  quiu- 
que  et  viginti  iudices  crediderunt!  XXXI  tihi  nihil 
crediderunt,  qui  sequestres  abs  te  locupletes  acceperint, 
(V.  p.  276.  8.) 

28.  Divortinm  pontificis  maximi. 

10  29.  Integritas  tua  te  purgavit^  mihi  crede,  pudor 
eripuit,  vita  ante  acta  servavit. 

30.  quattuor  tibi  sententias  solas  ad  perniciem  de- 
fuisse. 

31.  nam  L.  quidem  Cotta. 

15        32.  ut  posthac  lege  Aurelia  iudex  esse  non  possit. 

33.   Cic.  ad  Att.   I  16.  8  sqq.    Clodhmi  praesenteni 

fregi  in  senatu  ciim  oratione  perpetua  plenissima  gravi- 

tatis,  tum  altercatione.  —  Nam  tit  Idibus  Maiis  in  se- 

natum  convenimus,  rogatus  ego  sententiam  midta  dixi  de 

20  summa  re  publica,  atque  ille  locus  inductus  a  me  est 
divinitus,  ne  una  plaga  accepta  patres  conscripti  concide- 
rent,  ne  deficerent;  vulnus  esse  eius  modi,  quod  niihi  nec 
dissimidanduni  nec  pertimescendum  videretur,  ne  aut  igno- 
rando  sttdtissimi  aut  metuendo  ignavissimi  iudicaremur; 

25  his  ahsolutum  esse  Lentulum,  his  Catilinam,  hunc  tertium 
iam  esse  a  iudicihus  in  rem  puhlicam  immissuni:  Erras, 
Clodi;  non  te  iudices  urbi,  sed  carceri  reservarunt 
neque  te  retinere  in  civitate,  sed  exsilio  privare  vo- 
luerunt.    Quam  ob  rem,  patres  conscripti,  erigite  ani- 

0  mos,  retinete  vestram  dignitatem;  manet  illa  in  re 
publica  bonorum  consensio;  dolor  accessit  bonis  viris, 
virtus  non  est  imminuta;  nihil  est  damni  factum  novi, 
sed,  quod  erat,  inventum  est;  in  unius  hominis  per- 
diti  iudicio  plures  similes  reperti  sunt.    Sed  quid  ago? 

s  pacne  orationem  in  epistidam  inclusi.  Bedeo  ad  alter- 
cationem.  Surgit  pulchellus  puer,  ohicit  mihi  me  ad 
Baias  fuisse.     Falsum,    sed  tamen  quid  hoc?    simile 

18* 


276  FRAGMENTA 

est,  inquam,  quasi  dicas  in  operto  fuisse.  Quid,  in- 
quitf  horaini  Arpinati  cum  aquis  calidis?  Narra,  in- 
quam,  patrono  tuo,  qui  Arpinatis  aquas  concupivit; 
nosti  enim  marinas.  Quousque,  inquit,  hunc  regem 
feremus?  Regem  appellas,  inqiiam,  cum  Rex  tui  men-  5 
tionem  nullam  fecerit?  (ille  autem  Regis  hereditatem 
spe  devorarat).  Domum,  inquit,  emisti.  Putes,  inquam, 
dicere:  ludices  emisti.  luranti,  inquit,  tibi  non  credi- 
derunt.  Mihi  vero,  inquam,  XXV  iudices  crediderunt, 
XXXI,  quoniam  nummos  ante  acceperunt,  tibi  nihil  lo 
crediderunt.  Magnis  clamorihus  afflictus  conticuit  et 
concidit. 


XIV.    INTERROGATIO   DE   AERE  ALIENO  MILONIS. 

AmUMENTUM  SCHOLIASTAE  BOBIENSIS. 

In  eundem  annum  considatum  petierunt  T.  Annius  15 
Milo  et  Q.  Metellus  Scipio  et  Hypsaeus;  qiio  anno  etiam 
P.  Clodius  Pulcher,  inimicus  eius,  in  praeturae  candi- 
dam  venerat.     Idem  cum  petitioni  Milonis  adversaretur 
et  comitia  multo  et  vario  ambitus  genere  turharet,  quo 
inagis  Hypsaeus  et  Scipio  consules  designarentur ,  Milo  20 
autem  repidsam  ferret,  per  hos  dies  senatus  convocatus      \ 
est;  apud  quem  P.  Glodius  invectionem  sihi  non  tantum 
contra  Milonem,  verum  etiam  contra  ipsum  M.  Tullium 
contumeliosam  simid  atque  asperam  depoposcit,  ut  am- 
hitum  moveri  ah  eo  diceret,   quoniam  midtis  erga  rem  25 
puUicam  meritis  praevaleret,  vim  moliri  etiam  per  ar- 
matos  homines  criminaretur ,  ad  extremum  longe  minus, 
quam  haheret,  aeris  alieni  esse  professum;  nam  sester- 
tium  sexagies   in  aere  alieno  se  hahere  professus  Milo 
secundum  veterem  consuetudinem  fuerat.    Cum  igitur  oh-  30 
9iixe  contenderet  Clodius  non  oportere  peterc,  qui  magno 
aere  alieno  defaeneratus  praedae  videretur  hahiturus  esse 
rem  pidjlicam,   contradixit  eius  insectationi  M.  Cicero, 
qui  familiaritate  praecipua  Milonem  diligehat  oh  id  ma- 


ORATIONUM.  A.  XIII  33  — XIV  2.  277 

xime  meritum,  quod  restikdionem  suae  dignitatis  ah  eodem 
tribuno  plehis  mcminerat  adiutam;  quanto  aiitem  odio 
hahuerit  P.  Clodiiim,  iam  compertum  est  ex  orationihus 
illius  plurimis,  quihus  eius  vitam  moresque  dilacerat.   Ex 

5  iurgio  itaque,  quod  inter  se  moverant,  oratio  ista  com- 
posita  est,  cuius  inscriptionis  titulum,  priusquam  conimen- 
tari  adgrediar,  explanandum  puto  non  ab  re  existimans 
futurum  lectorihus,  si  orationis  titidum  non  indocte  per- 
spexerint;  quippe  inscrihitur  interrogatio  de  aere  alieno 

10  MiLONis.  Interrogationis  autem  non  una  species  erat,  sed 
variae,  ut  alia  significaret  accusationis  denuntiationem, 
qualis  illa  praescriptio  est  orationis  eius,  qua  usurus 
fuit,  si  eum  P.  Clodius  legihus  interrogasset.  Legihus 
cnim  sic  interrogahatur  inquirente  accusatore,  an  omnia 

15  secundum  legum  praescripta  gesserit  is,  cui  crimen  inten- 
dehatur.  Erat  alia  praeterea  interrogatio  testium,  sicut 
ipse  M.  Tullius  P.  Vatinium  testem  interrogavit.  Pro- 
prie  namque  interrogatio  dicehatur,  qua  testes  redargue- 
hantur.     Tertia  liaec  est  interrogandi  species,  id  Sinnio 

20  Capifoni  videtur,  pertinais  ad  officium  et  consuetudinem 
senatoriam.  Quando  enim  aliquis  sententiam  loco  suo  iam 
dixerat  et  alius  postea  interrogatus  quaedam  videhatur 
ita  locutus,  ut  refutari  posse  iustissime  viderentur,  postu- 
lahat  ille,  qui  iam  sentoitiam  dixerat,  ut  sihi  liceret  in- 

25  terrogare,  hoc  est  illum  redargnere,  cuius  sententia  in 
multis  quasi  mendax  et  calumniosa  redargui posset.  Quon- 
iam  ergo  dixerat  Clodius  et  minus  professum  aeris  alieni 
Milonem  .... 

[ENABBATIO.] 

30        1.  Adversarii. 

Nunc  ad  aliud  transit,  an  aJiquid  Milo  per  vim 
facere  conetur.  Et  hoc  similiter  refutavit,  ut  onmis 
ista  suspicio  et  invidia  in  Clodimn  retorqueatur.  Ita 
enim  argumenta  excurrent,  quihus  et  Milonem  purget 

35      et  adversarium  praegravet. 

2.  Eiciimdus  est  ex  urbe  civis  auctor  salutis, 
Copiosissima  et  vehemens  exsecidio,  nt  supra  dixi. 


278  FRAGMENTA 

remn  de  vi  constituens  P.  Clodium,  cuiiis  res  gestae 
omnes  nihil  umquam  tranquillitatis  hahuisse  videan- 
tur,  sed  statim  coeperit  db  adulescentia  furere.  lam 
exilii  sui  mentionem  quam  suMiliter  et  considte,  non 
specialiter  nec  nominatim,  sed  per  hanc  generalitatem  s 
intulit;  quoniam  erat  aliquid  cum  sua  laude  dicturus: 
Eiciendus  est,  inquit,  ex  urbe  civis  auctor  et  custos 
salutis,  otii  dignitatis,  fidei!  Haec  quoniam  ipsi 
honorifica  erant,  quasi  de  aliquo  loqueretur,  induxit, 
ne  pro  insolenti  et  iactantissimo  haberetur.  lo 

3.  includendus  intra  parietes. 

Videtur  et  Cn.  Pompeio  idem  Clodius  insidias  para- 
visse.     Itaque  oraiorie  laudem  suhiecit  hoc  inferendo: 

4.  qui  populi  R.  imperium  non  terrarum  regioni- 
bus,  sed  caeli  partibus  terminavit,  i3 

Hoc  cnim  ita  superiectum  est,  ut  et  Pompeio  hlan- 
diretur  et  Clodium  quasi  hostem  puhlicum  denotaref, 
qui  virum  tam  necessarium  rei  p.  ipsi  eripere  cona- 
tus  sit. 

5.  Nec  vero   tum   timendum  fuit,    cum    cessimus.  20 
Pene  clocutus  cst  de  exilio  suo,  quod  mdluit  disces- 

sionem  vocare  quam  poenani. 

6.  Eosdem  ad  caedem  civium  de  Apennino  deduxisti. 
Quasi  haec  omnia  in  Catilinae  socium  dicerentur, 

ita  mentionem  aitulit  Apennini,  quem  nuper  ille  cum  25 
cxercitu  ohtinuerat. 

7.  Lapidibus  duo  consules  ceciderunt, 

Cn.  Bomitium  Calvinum  et  M.  Valerium  Messa- 
Jam,     Nec  alia  fuit  causa,  cur  senatus  convocaretur, 
quam  illa  praecipua,  quod  P.  Clodius  inmissa  seditio-  30 
sorum  manu  comitia  turhaverat,   quae  hahchantur  de 
considihns  crcandis,  cum  esset  etiam  Milo  candidatus. 

8.  Qui  multis  inspectantibus  caput  feriebas,  femina 
plangebas. 

Gestum  furiosi  hominis  ....  35; 

9.  f  ber  animose  confidens. 

In  Clodium  convertitur,  ut  huius  modi  ohsequia 


ORATIONUM.  A.  XIV  2-14.  279 

himilitatis  plcnissima  in  eum  veriiis  ct  prolahilius 
confcrantur,  qui  ahiccta  omni  dignitate  ordinis  sui 
Pompeium  dcmissis  precihus  oraverit,  ut  ab  eo  in  gra- 
tiani  rcciperctur. 
5  10.  Non  pudet?  Sed  quid  pudeat  hominem  non 
modo  sine  pudore,  verum  omnino  sine  ore? 

Multa   ciim    acerhitate   insurrcxit   et   inpudentiam 

sive   infamcm   turpitudincm   sive   dcformitatcm   voltus 

volens  exprohrare  'non   tantum    sine  rubore,  verum 

10      etiam    sine    ore'   P.  Clodium    dixit.     Nam    traditur 

forma  hdiherali  is  fuisse. 

11.  Sic  enim  homines  egentes  et  turbarum  cupidi 
loquebantur:  o  virum  f  usuum! 

liumigerantium  sermoncs  rettidit,  qui  cuni  summum 
v>      vigorem  constantiae  Clodio  adscripsisscnt,  quod  auda- 
cius  Fompeio  repugnaret,  post   eundem  kumili  satis- 
factione  depositum  contemtui  ducerent. 

12.  Male  dicere  autem?  immo  vero  domo  principem 
vi  et  metu  continere. 

20  ....  in  suh  eadem  fgurat  .  .  .  verhum  retraxit 

per  quandam  corrcctionem.  Notissimum  est  autcm  P. 
Clodium  insidiatum  esse  Pompcio.  Id  ipsum  testifica- 
tur  et  in  aliis  quidem  retro  hahitis  orationibus  et 
multo  pJenius  ac  manifestius  pro  Milone. 
25  13.  ut,  quas  haberet  in  vestibulo  tabulas,  re- 
ligeret. 

Post  eiectum  Ciceroncm  velut  criminum  eius  elogia 

jwoscripserat  Clodius   et  easdem   tahuJas   in   vestihdo 

domus  suae  fixerat,  de  quihus  nunc  loqui  vidctur,  eas- 

30      (jue  contendit,  quoniam  falsae  sint  et  calumniosae,  pro 

mhilo  esse  ducendas,  nec  idlam  sihi  ex  iis  invidiam 

pertimescendam,  qui  et  in  senatus  considto  nihil  men- 

titus  sit  et  rcstitutionem  merucrit. 

14.  Etenim  tria,  ut  opinor,  haec  in  Milonis  perso- 

35  nam   questus   es:    de   aere   alieno,  de  vi,    de  ambitu; 

duo  praeteristi:  nihil  de  religionibus  violatis,  nihil  de 

incestis  stupris  questus  es. 


280  FRAGMENTA 

Facto  supra  .  .  .  per  eas  species,  quibus  insectatus 
Milonem  Clodius  fuerat,  subdit  orator  etiam  duo  haec 
posteriora,  quae  in  ipsum  procul  dubio  adversarium 
con  ....  lium  nomina. 

15.  Est  enimj  quocumque  venit,  et  reorum  crimen  5 
et  iudicum. 

Quod  pertinet  ad  reos,  illud  est:  inutiliter  loquens 
adfert  illis  perictUum  damnationis;  quod  autem  refer- 
tur  ad  iudices,  hic  intellegere  debemus  mognam  illis 
invidiam  simul  et  infamiam  comparari  ab  litigatori-  lo 
bus,  si  corrupti  pecunia  existimarentur ,  qiwniam  hoc 
falso  iactaverit  Clodius,  pretium  sententiarum  iudici- 
bus  esse  tribuendum,  cum  tamen  eandem  pecuniam  ipse 
intercepturus  acciperet. 

16.  tuamque  praeturam  non  tuo  more  differas.        i5 
Hoc  in  narratione  Milonianae  defensionis  plenius 

ostendit,  Clodium  petitorem  fuisse  praeturae.  Cumque 
animadverteret  comitia  non  sic  procedere,  ut  Kal.  la- 
nuariis  posset  inire  praeturam,  maluisse  desistere  a 
petitione.  Hoc  ergo  Tullius  arripuit,  omnibus  esse  20 
miraculo,  quod  non  differat  etiam  praesenti  anno  pe- 
titionem,  quod  iam  semel  fecerit.  Solebant  autem  im- 
pediri  comitia  per  dissensionem  magistratuum. 

17.  Nec  suffragia  dabis,  quibus  ostentas. 
Comminatur  et  denuntiat  se  actionibus  eius  adver-  25 

sarium  futurum  nec  in  legationem  cum  Fompeio  dis- 
cessurum.  Laturus  autcm  de  suffrogio  libertinorum 
P.  Clodius  legem  videbatur,  ut  et  ipsi  f  eum  in  cen- 
sum  aequaliter  pervenirent. 

18.  nec  vero  illam  nefariam  libertatem.  30 
Suffragii  scilicet  libertinorum,    cuius  legis  mentio 

fit  in  oratione,  quae  habita  est  pro  Milone  (12.  33). 

19.  Quis  non  meminerit  pueritiam  tuam? 
Interrogatio  asperitatis  invidiaeque  plenissima  cum 

descriptione  personae,  qua  mores  eius  illuminat;  quem  35 
non  magis  timeri  oporteat  quam  despici  tot  vitiorum 


ORATIONUM.  A.  XIV  U-2i.  281 

foeditatihus  inquinalum.  Cetera  hic  explananda  non 
sunt,  quae  satis  in  praecedentihus  diximus. 

20.  iterum  a  piratis  redemptum;  quo  enim  nomine 
appellem  eos,  qui  te  pretio  accepto  liberaverunt? 

Significat  iudices  eos,  qui  accepta  pecunia  reum  de 
incesto  ahsolverant  Clodium,  iit  et  ipsi  piratae  ....  turae. 

21.  Nisi  vero  liniamentis  hominis  nomen  et  figu- 
ris  positum,  non  naturis  putas. 

Definit  hominis  proprietatem  non  liniamentis  cor- 
porum,  sed  animorum  quaUtatihiis  aestumandam. 

22.  Tum  liabuisti  quasdam  formidines,  quae  quasi 
cornua  quaedam  exciderunt  impleta. 

Quae  P.  Clodio  ad  ferae  alicuius  et  heluae  simili- 
tudinem  adscripsit,  etiam  hoc  in  exitu  posuit  cornua 
illi,  quae  hahuisse  quondam  videhatur,  nunc  esse  delapsa, 
ut  nimirum  sensus  ille  sit,  magis  iam  contemni  Clo- 
diiim  quam  timeri. 

23.  Non  enim  viderunt,  quos  ipsi  exturbarant,  eos 
in  civitatem  restitutos, 

C.  Gracchi  et  Saturnini  exempla  intulerat,  quoruni 
alter  in  Aventino  interfectus  est,  alter  Capitolio  deduc- 
tus  cum  Glaucia  praetore  iugulatus.  Post  quorum 
necem  restitutos  in  civitatem  significat  P.  Popilium, 
qui  Graccho  cesserat,  et  Q.  Metellum  Numidicum,  qui 
25  ut  violentiam  L.  Apulci  suhterfugeret,  exulaverat.  Glo- 
riatur  ergo  suo  nomine,  quod  vivente  inimico  suo  Clodio 
restitutus  sit. 

24.  qui  armis  cessissem  vel  tuis  urbanis,    vel,   ut 
opinio  tum  erat,  alienis. 

30  Acerhitas  est  quereUae  ....  Sed  hic  oratorie  valde, 

ne  quis  existimaret  quasi  honum  virum  iudicatum  a 
Pompeio  eum,  cum  quo  exercere  desiait  simuUates,  in- 
vigilavit  Tidlius,  ut  eum  virum  cautissimum  diceret, 
qui  non  magis  de  fide  Clodi  et  innocentia,  quae  nulla 

35  sit,  quam  de  sua  providentia  haheat  securitatem  vitae^ 
cuni  eius  insidiis  decipi  possit. 


282  FRAGMENTA 

XV.    DE  REGE  ALEXANDPJNO. 

1.  ut  rapiat,  ut  latrocinetur. 

Vehementihns  et  invidiosis  verhis  utitur.  Non  cnini 
dixit:  "ut  exposcat  liereditatem ,  ut  sihi  vindicet',  sed, 
quo  vcl  maxime  puclor  consterncretur  audientium:  'ut  s 
rapiat',  inquit,  ^et  latrocinetur';  quae  sine  duhio  non 
iuris  verha,  sed  sceJeris  ah  liuius  modi  cupiditate  de- 
tcrreant. 

2.  Si  liercle  in  nostris   rebus  tam  acres  ad  pecu- 
niam,  tam  adtenti,  tam   avari  soleremus  esse.  lo 

Diccre  quidem  generaliter  videtur,  etiamsi  in  pri- 
vatis  pecuniis  avari  homines  essent,  in  xmhlicis  tamen 
disceptationihus  non  oportere  tantam  cupiditatem  pecu- 
niae  profiteri;  sed  procul  duhio  nihil  aliud  agit,  quam 
ut  M.  Crassi  mores  denotet,  de  quo  praeter  historiam  i5 
praeterque  cxitum  mortis  eius,  in  quam  ptraeccps  quo- 
dam  modo  ruit,  cum  ad  diripiendas  Farthiae  ttrhes 
opidentissimas  Euphratem  transisset,  ctiam  ipse  Tid- 
lius  auctor  est  lihro  tertio  de  officiis  (off.  III 10.  75). 

3.  Sed  tamen,  quae  sunt  nostra  iudicia,  ^o 
Tcmptaverat  Crassus  adseverare  non  semel  de  hac 

Aegypti  hereditate,  sed  frequentissime  iiraeiudicatum, 
<xc  primo  quidem  iUo  tcmpore,  quo  pecunia  repctita  esse 
/d)  Tyro  et  advccta  Bomam  videhatur  seposita  iam 
nuper  ah  Alexa  rege.  Occurrendum  est  igitiir,  td  haec  25 
refutentur,  et  in  ipsa  propositione  insigniter  factum 
est,  quod  his  verhis  ingredi  coepit. 

4.  debent  esse  modestissima,  quoniam  quidem  est  lioc 
summi  imperii,  nosmet  ipsos  de  nostris  rebus  iudicare, 

Nam  vult  orator  intellcgi  paene  impudcnter  sena-  so 
tum  de  causa  sua  iudicare  voluisse,  cum  sit  naturale, 
ut  unus  quisque  non  possit  aequitatem  tueri  de  lucro 
suo  potissimum  cogitans,  quod  plenmque  conatur  ctiatn 
cum  improhitcde  deposcere. 

5.  qui    ex    liereditate    tanta    unum    solum   nomeu  35 
affnoverimus. 


ORATIONUM.  A.  XV  1-9.  283 

Cito  rapuit  pro  se  argimentum,  iudicasse  quodam 
modo  ....  ut  hcllum  gerendum  esse  censcret,  qui  men- 
tionem  pecuniae  fecerat. 

6.  Sic  est  iusta  causa  belli,   sicuti  Crassus   com- 
5  iuemoravit  cum  lugurtha  fuisse. 

Notissimum  est  Micipsa,  7-cge  Numidiae,  mortuo 
trifariam  inter  Adhcrhalem  et  Hiempsalem  et  lugur- 
tJiam  regnum  esse  divisum;  quos  tamen  duos  idcm  Iu- 
gurtha  partim  vi,  partim  vero  insidiis  interfecit.  Haec 
10  illi  fuit  causa  praecipua  hellum  gereiidi  adversus  po- 
pidum  B.  Qui  tamen  post  muUos  imperatorcs  gra- 
viter  adflictos  ad  cxtrcmum  C.  Mario  imperatore  supc- 
ratus  est. 

7.  Non  patiar  hanc  exaudiri  vocem  huius  imperii: 
ij  Ego  te,  nisi  clas  aliquid,  hostem,  si  quid  dederiS;  regem 

et  socium  et  amicum  iudicabo. 

Ad  iuendam  rationem  pudoris  exsequitur  non  de- 

cere  populum  R.  has  potestatcs  regias  nundinari,  ut 

ohiecta  quadam  senatui  facie  turpitudinis  id  vel  maxime 

20      faciendum  esse  persuadcat,  qitod  sit  congruens  honestati. 

8.  cum  ille  rex  sit  interfectus,  hunc  puerum  in 
Syria  fuisse. 

Haec  sumuntur  de  locis  coniecturalihus,  quisunt 

primi  videlicet  in  huius  status  divisione,   a  voluntate 

25  et  facultate,  i.  e.  ano  ^ovX^aecog  xal  dvvdfisag.  Nam 
quod  pueritiae  facit  mentioncm,  voluntatis  est  non  po- 
tuisse  Ptolomaeum  capitalihus  odiis  dissidere,  quem 
puerilis  inftrmitas  ah  huius  modi  ohstinatione  rcvocaret. 
Facultatis  est  autem,  quod  ait  in  Syria  fuisse,  ut  ahsens 

30  copiam  non  hahuerit  illius  interficiendi,  quem  dicehatur 
interemisse. 

9.  Atque  illud  etiam  constare  video,  regem  illum, 
cum  reginam  sororem  suam  caram  acceptamque  po- 
pulo  manibus  suis  trucidasset,  interfectum  esse  impetu 

35  multitudinis. 

Congestis  valde praeparationihus  fidem  facit,  itt  hanc 
caedcm  a  populo  magis  Alexandrifio  factam  proharet, 


284  FRAGMENTA 

non  Ptolomaeo  iuboite  commissam.  Notemus  enim 
gradatim  fieri  augmenta,  quae  praegravent  suspicionem- 
ad  populares  impetns  pertinentem.  Nam  coepit  ad  hunc 
modum:  "^Atque  illud  etiam  constare  video',  ut  de 
veritate  non  sit  amhigendum,  si  constet  apnd  omnes.  s 
Dein  sid)didit:  ''cum  reginam  sororem  suam',  ut  atro- 
citas  parricidii,  et  multo  maior  in  exitio  reginae, 
omnibus  fuerit  Jiorrori.  Post  haec  adiecit  eandem 
'caram  .... 

10.  Aquila  Rom.  14  p.  26.  14  Halm.  ^AvTBLGayayri,  lo 
compensatio.  Est  auteni  huius  modi,  uhi  aliquid  difficile 
esse  et  contrarium  confdendum  est,  sed  contra  inducitur 
non  minus  firtnum;  qualia  sunt  haec  de  rege  Ptolomaeo 
apud  Ciceronem :  Difficilis  ratio  belli  gerendi,  at  plena 
fidei,  plena  pietatis.  (Cf.  Mart.  Cap.  V  524  cx.  p.  is 
478.  22  Halm.) 

11.  Fortunatian.  II  22  p.  115.  1  Halm.    Omnis  par- 
titio  —    aut  nostra  (cst),   quae  TrQorjyov^avr]   diaLQsGtg 
dicitur,   aut  adversarii,  quae  avayKaCa  diaiQsdig  nomi- 
natur,  aut  communis,  quae  inKf^  potest  dici,  ut  Gicero  20 
de  rege  Alexandrino. 

12.  Fortunat.  II  27  p.  117.  37  H.  In  hypophoris 
quae  cavenda  sunt?  Ne  plenae  et  copiosae  ponanttir.  Quod 
tamen  aliquando  facimus  — ,  si  discrepans  aliquid  osten- 
damus,  ut  de  reqe  AJexandrino.  -'s 

13.  Straho  XVII  13  p.  798  Casauh.  p.  1113.  12 
Mein.  Trjg  Aiyvnxov  d\  tag  7CQ066dovg  ev  xivi  Xoyc) 
KfKSQcov  (pQa^SL  (piqGag  xax'  iviavxov  xa  t^?  Kleo- 
TtdxQag  TCaxQL  xa  AvXrjxy  iiQoGcpiQBG^aL  cpoQov  xaldv- 

XCOV    ^VQLCOV    SlOIlXlCOV    TCEVXaXOGLOV.  30 


XVI.    PRO  P.  VATINIO. 

1.  Cic.  ad  fam.  I  9.  19.  Cum  illum  (Vatiniiim) 
defenderem,  dixi  me  facere  quiddam,  quod  in  Eunucho 
parasitus   suaderet  militi  (Ter.  Eun.  III  1.  50  —  55). 


ORATIONUM.  A.  XV  9-L!.  1.  285 

Sic  petivi  a  mdicihus,  ut,  quoniam  quidam  nohiles  homi- 
nes  et  de  me  optime  meriti  nimis  amarent  inimicum 
meum  meque  inspectante  saepe  eum  in  senatu  modo  se- 
vere  seducerent,  modo  familiariter  atque  hilare  amplexa- 
5  rentur,  quoniamque  illi  haherent  suum  Puhlium,  darent 
mihi  ipsi  alium  Puhlium,  in  quo  possem  illorum  cmimos 
mediocriter  lacessitus  leviter  repungere. 

2.  Schol.  Boh.  in  Vatin.  6.  14  p.  317.  10  Hoc  ipsum 
Cte  Pythagoreum  soles  dicere')  plenissime  purgavit  atque 

10  defendit  et  non  sine  laude  protidit  in  ea  oratione ,  qnam 
pro  ipso  Vatinio  scrihere  adgressus  est. 

3.  Hieron.  apoJ.  adv.  Rufin.  III  39  T.  II  p.  565  Bsq. 
Vallars.  Lege  pro  Vatinio  oratiunculam  et  alias,  uhi 
sodaliciorum  mentio  fit. 

15  4.  Plus  quani  semel  a  Calvo  accusatum  esse  Vatinium 
constat,  his  defensum  a  Cicerone  imus,  quod  sciam,  testa- 
tur  Val.  Max.  IV  2.  4:  (Cicero)  P.  Vcdiniimi  dignitati 
suae  infestum  duohus  puhlicis  iudiciis  tntatus  est. 


XVII.    PRO  NEGOTIATORIBUS  ACHAEIS. 

«0  Non.  225.  12  Syngraphas  feminino  genere  M.  TuIIio 
auctore  dicimus  pro  negotiatorihus  Achaeis:  Syngraphas, 
quas  nostra  voluntate  conscripsiinus. 


B.  INCERTARUM  ORATIONUM  FRAGMENTA. 

1.  Putil.  Lup.  I  3  p.  4.  27  Halm.  naQovo^aaCa. 
25  Hoc  aut  addenda  aut  demenda  aut  mutanda  aut  porri- 
genda  aut  contrahenda  littera  aut  syllaha  fieri  consuevit. 
Id  est  huius  modi:  —  Item:  At  huius  sceleratissimi 
opera,  qui  fuit  locus  religiosissimus  ....  nimirum 
quoniam  traditam  sibi  publicorum  custodiam  sacrorum 


286  FRAGMENTA 

non  honoris,  sed  oueris  esse  existimavit.  —  Charis.IV  4 
p.  282. 1  Keil.  Paronomasia  est,  cum  dictio  iteratur,  mutata 
tamen  aut  littera  aut  syllaha,  ut  apud  Ciccronem :  Qui  fuit 
lucus  religiosissimus^  nunc  erit  locus  desertissimus  et: 
Custodire  sacrum  non  honoris,  sed  oneris  esse  existi-  5 
mabitur.  —  Diomed.  II  p.  446.  16  Farononiasia  fit, 
ciim  dictio  iteratur,  inutata  tamen  aut  littera  aut  syUala 
—  apud  Ciccronem:  Qui  fuit  lucus  religiosissimus,  is 
erit  locus  desertissimus  et:  Custodia  sacrorum  non 
honoris,  sed  oneris  existimabitur.  —  Marius  Plotius  lo 
Sacerdos  I  gramm.  vol.  VI  p.  458.  18  Paronomasia  est, 
cum  iteratur  dictio  litteris  vel  sylldbis  demutatis  — ,  syl- 
lahis,  ut  Cicero:  Nam  qui  nunc  est  locus  disertissimus, 
erit  locus  desertissimus. 

2.  Quint.  IX  2.   18    Verborum   quoque  vis  ac  pro-  is 
prietas  confirmatur  praesumptione:  Quamquam  illa  non 
poena,  sed  prohibitio  sceleris  fuit.  —  ^ TnUium'  testem 
nominat  Bufinian.  14  p.  42.  30. 

3.  Quint.  VI  3.  48  Paene  et  ipsum  scurrile  Ciccronis 
est  in  —  Isauricum:  Miror,  quid  sit^  quod  pater  tuus,  eo 
homo   constantissimus,    te    nobis   varium   reliquit.   — 
V.  infra  G.  b   6. 

4.  Quint.  IX  3.  42  In  isdem  scntentiis  crcbrioribus 
mutata  declinationibus  iteratione   verborum  (fit  ti^ok^), 
ut  —   apud  Ciceroncm:  Neque   enim   poterant  iudicio  25 
et  hi  damnari,  qui  iudicabant. 

5.  6.  Quint.  IX  2.  47  Quaedam  genera  liuius  figurae 
(eiQavetag)  nullam  cum  tropis  Jiabcnt  societafem,  ut  illa 
statim  prima,  quae  ducitur  a  negando,  quam  nonnidli 
dvxicpQaGiv  vocant:  —  Mitto  illam  primam  libidinis  30 
iniuriam  et:  Ne  illa  quidem  testimonia  recito,  quae 
dicta  sunt  de  HS  sescentis  milibus. 

7 — 9.  Quint.  IX  2.  59  sq.    Sunt  et  illa  iucunda  et 
ad  commenclationem  cum  varietate,  tum  etiam  ipsa  natura 
plurimum  prosunt,  quae  simplicem  quandam  et  non  prae-  35 
paratam  ostendendo  orationem  minus  nos  suspcctos  iudici 
faciunt.     Hinc  est  — ,  cum  quaerere  nos,  quid  dicamus, 


ORATIONUM.  B.  1—18.  287 

fngimns:  Quid  reliquum  est?  et:  Nuin  quid  omisi?  — 
et:  Aliud  ex  alio  succurrit  mihi. 

10.  Quint.  IX  4.  100  Ex  eis,  qnae  supra  prohavi, 
apimret  molosson  quoque  clansulae  convenire,  diim  habeat 

6  ex  quocunque  pecle  onte  se  hrevem:  Illud  scimus,  ubi- 
cunquo  suut,  esse  pro  nobis. 

11.  Aquila  liom.  1  p.  23.  8  H.  IlQodLOQ^coaLg, 
praccedens  correctio.  Haec  figura,  nhi  aliquid  necessa- 
rium  dictu,  scd  insuave  audientihus  aut  odiosum  nohis 

10  dictnri  sumus,  procmunit.  JExemplum  apud  Ciceroncm 
frequens:  Quamquam  sentio,  quanta  hoc  cum  oiFensione 
dicturus  sim,  dicendum  est. 

12.  Ilufinianus  8  p.  39.  11  Holm.  XaQLSvtiafiog 
sive  axco^^a.    Hac  figura  fit  festiva  dictio,  cum  amoeni- 

5  tate  mordax,  iit  apud  Ciceronem:  Infirmo  corpore  atque 
aegro,  colore  ut  ipse  iudicare  p.  u. 

13.  Quint.  VIII  6.  47  Hahet  usum  tolis  allegoriae 
frequenter  oratio,  sed  raro  totius,  plerumque  apertis  per- 
mixta  est.     Tota  apud  Ciceronem  tolis  est:  Hoc  miror, 

0  hoc  queror,  quemquam  hominem  ita  pessum  dare  alte- 
rum  velle,  ut  etiam  navem  perforet,  in  qua  ipse  na- 
viget. 

14.  Arusian.  Mess.  p.  225  Lind.  Cic.  Philipp  XVI: 
Laterensis  ne  vestigium  quidem  deflexit. 

15.  Artis.  Mess.  ih.  Cic.  Fhilipp.  XVI:  Non  est  illa 
dissensio  disceptata  bello. 

16.  Isidor.  Different.  507  T.  V  p.  64  Areval.  Cicero: 
0  te,  scelerate,  qui  subactus  et  prostitutus  es! 

17.  Aquila  Rom.  22  p.  29.  29  H.    '^vti&stov,  com- 
0  positum  ex  contrariis.     Haec  figura  constot  ex  eo,  quod 

verha  pugnantia  inter  se  poria  parihus  opponuntur;  cuius 
modi  hrevissimum  est  illud  Ciceronis:  Domus  tibi  deerat? 
at  habebas;  pecunia  superabat?  at  egebas.  Aut  si  dicas: 
In  pace  ad  vexandos  cives  acerrimus,  in  bello  ad  ex- 
5  pugnandos  hostes  inertissimus.  —  V.  or.  67. 223,  Quintil. 
IX  2.  15,  Mart.  Cap.   V  531. 

18.  Aquila  Rom.  28  p.  31.  7  H,  Mart.  Cap.  V  532 


288  FRAGMENTA  ■ 

p.  481.  8  nioxri,  copidaUo.  Ea  figura  elociitionis,  in 
qua  idem  verhum  aut  nomen  his  contimio  positum  di- 
versa  significat,  nt  est  illud:  Sed  tamen  ad  illum  diem 
Memmius  erat  Memmius. 

19.  Schemata  dian.  15  p>-   ^-5.  11  H.    'TTCE^atQBGiq  -> 
est  Latine  exceptio,  quando  aliquid  a  generali  complexionc 
distinguimus ,  qualis  est   illa  exceptio   Ciceronis:    Minus 
me   commovit  hominis   summa  auctoritas  in  hoc  uno 
genere   dumtaxat;.  nam  in  ceteris   egregie  commovit. 

20.  Quint.  IX  3.  21  Et  de  nohis  loquimiir  tamquam.  lo 
de   aliis:    dicit  Servius,   negat    Tullius.     ^Eortasse   ex 
parte  orationis  p.  Murena  a  Cicerone  non  edita,  cf.  orat. 

c.  27  extr.'     Halm. 

21.  Quint.  VIII 3.  21  Vim  rchus  aliquando  verhorum 
ipsa  Jmmilitas  aclfert.  —  —  Et  alihi  (Cicero):   Caput  i5 
opponis  cum  eo  coruscans. 

22.  Severianus  18  p.  365.  M  Halm.   Moralis  argu- 
mentatio   de   natura   hominum  vel  morum  consuetudine 
dncitur,  ut  Cicero:   Hic  ego   dubitem   in  eam  disputa- 
tionem  ingredi,  quae  ducatur  ex  natura  hominum  at-  20 
que  omnium  sensibus? 

23.  Iid.  Victor  6.  1  ex.  p.  3.97.  8  H.  A  modo  in 
fine  (argumentum  ducitur),  ut  Marcus  Ttdlius  —  et 
idem:  non  esse  f  detractionem  circa  pacem,  cum  non 
clam  nec  furtim  profectus  sit,  sed  palam.  25 

24.  Macroh.  Sat.  III  li.  12  Nam  illam  orationem 
quis  est  qui  non  legerit,  in  qua  populum  Momanum 
ohiurgat,  qiiod  Boscio  gesttim  agente  tumidtuarit? 

25.  Quint.  V  13.  25  sq.  Quod  posui,  referre,  quo 
quidque  accusator  modo  dixerit,  huc  pertinet,  ut  — ,  si  30 
(accusator)  acri  et  vehementi  fuerit  usus  oratione,  ean- 
dem  rem  nostris  verhis  mitiorihus  proferamus,  ut  — 
si  pro  luxurioso  dicendum  sit:  Obiecta  est  paulo  libe- 
ralior  vita. 

26.  Bonat.  Ter.  Ad.  III  2.  1  Hyperhole  cum  paro-  35 
nomasia  ^omnes  omnia\     Hinc  Cicero:  Omnes  in   hoc 
iudicio  conferant  omnia. 


ORATIONUM.  B.  18— C.  IV.  289 

27.  Ulpian.  in  Dig.  XLII  4.  4  Latitare  cst  non,  tit 
Cicero  dcfinit,  turpis  occultatio  sui. 

28.  Inl  Victor  6.  4  p.  402.  20  H.  Ah  cventu  in 
fine  (argumcnta  ducuntur),  ut  M.  Tidlius  Cicero :  Si  iudi- 

5  caveritis  sine  dolo  malo  posse  familiam  congregari, 
hominem  occidi^  omnibus  facinorosis  eandem  licentiam 
permiseritis. 

29.  Quint.  IX  2.  41  Haec  qiiidem  translatio  tcmpo- 
rum,   qnae  proprie  fisrdaraoig  dicitiir,    in  dLarvTtcSasL 

10  verecundior  apud  priores  fuit;  iwaeponehant  enim  talia: 
"Credite  vos  intueri%  ut  Cicero:  Haec,  quae  non  vidistis 
oculis,  animis  cernere  potestis. 

30.  Iid.  Severian.  13  p.  361.  24  H.  A  causa  (ar- 
gumenta  smnuntur):  Satisne  igitur  cernitis,  quibus  ille 

15  mercedibus,  quibus  emolumentis,  quibus  praemiis  inci- 
tatus  et  cetera. 

31.  Grill.  comment.  p.  599.  7  H.  ^" Bispositio  est  — .' 
Unde  ipse:  meque  meum  dicendi  ordinem  servare  pa- 
tiamini. 

32.  33.  M.  Bufmian.  2  p.  39.  8  H.  XlavaGyiog 
sive  iTtLxsQro^rjaLg.  —  Ap)ud  Ciceronem:  Quasi  vero  ego 
de  facie  tua,  Catamite,  dixerim!  vel  alias:  Potuistine 
contumeliosius  facere,  si  tibi  hoc  f  Parmeno  alloqui 
ac  non  ipse  Parmeno  nuntiasset? 

25  34.  Fompei  comment.  T.  V  p.  304.  7  Keil.  Homoeote- 
leidon  est,  quotiens  in  verba  cxitus  est  nnius  soni.  Puta 
Imhemus  apud  Ciceronem  apertissime  positum:  Itaque  in 
illum  non  animadvertisti,  sed  hospitem  reliquisti. 


C.   TITULI  ORATIONUM  DEPERDITARUM. 

50 1,  n.  Pro  Acilio,  capitis  reo  (ad  fam.  VII  30.  3). 

III.  Pro  C.  Antonio,   coUega  in  considatu  (pro  dom. 
16.  41,  Dio  Cass.  XXXVIII  10.  4). 

IV.  Pro  muliere  Arretina  (pro  Caec.  33.  97). 

CIC.  IV.  3.  19 


290  FRAGMENTA 

V.  PrO  P.  Asicio  (pro  Cael.  10.  24). 

VI.  In  senatu  de  consulatu  suo  «.  c.  693  (or.  62. 
102,  Att.  I  14.  4). 

VII.  Pro  Bestia,  anibitiis  reo,  a.  d.  III  Id.  Fehr.  a. 
698  (Q.  fr.  II  3.  6,  FJiil.  XI  5.  11).  5 

VIII.  Pro  Caninio  Gallo  a.  699  (ad  fam.  VII 1.  4). 

IX.  Pro  M.  Cispio  (pro  Planc.  31.  75). 

X.  Pro  Crasso  in  senatu  a.  700  (ad  fam.  I  9.  20  ex.). 

XI.  XII.   Pro  P.  Dolabella,  capitis  reo,   a  704  (ad 
fam.  III  10.  5).  10 

XIII.  Pro  Druso  a.  700  (Att.  IV  15.  9). 

XIV.  CoNTRA  Gabinium  (QuintH.  XI 1.  73,  Dio  Cass. 
XXXIX  62.  2,  Treb.  Foll.  trig.  tyr.  22.  11). 

XV.  Pro  Messio  a.  700  (Att.  IV  15.  9). 

XVI.  Pro   Q.  Mucio,  ftirti  reo  (frg.   in  tog.   cand.  6  is 
p.  262.  30). 

XVII.  Pro  C.  Mustio  (Verr.  I  53.  139). 

XVIII.  Pro   Scipione    Nasica,    amhitus   reo,   a.  694 
(Att.  II  1.  9). 

XIX.  Pro  C.  Orchivio  (Q.  Cic.  pet.  cons.  5.  19).         20 

XX.  De  pace,  neQi  a^vrjOriag  in  senatu  lidbita  tertio 
post  Caesaris  caedem  die  (Dio  Cass.  XLIV  22 — 33). 

XXI.  Pro  C.  Pisone  (pro  Flacco  39.  98). 

XXII.  Pro  Popillio  Laenate  (Val.  Max.  V  3.  4). 

XXIII.  CUM  PROVINCIAM  IN    CONTIONE  DEPOSUIT   (Att.  25 

II  1.  2). 

XXIV.  De  Reatinorum  causa  contra  Interamnates  a. 
700  {Att.  IV  15.  5). 

XXV.  XXVI.  Pro  M.  Saufeio  lege  Pompeia  et  lege  Plautia 
de  vi  (Ascon.  Mil.  p.  48.  17  sqq.  K.  et  Scli.).  30 

XXVII.  Pro  Scamandro  (Cluent.  17.  49sqq.). 

XXVIII,  XXIX.    Pro  Thermo  a.  695  (FJacc.  39.  98). 

XXX.  Pro  Titinia  (Brut.  60.  217). 

XXXI.  Laudatio  funebris  filii  Serrani  Domestici  (Q. 
fr.  III  8.  5).  35 


ORATIONUM.  C.  V-D.  IV".  291 


D.   EX  COMMENTARIIS  CAUSARUM. 

F.  EllencU.  BniL  p.  XCII,  Spalding.  Quintil  IV 
1.  69  p.  52,  Ascon.  p.  78.  5  K.  et  Sch.:  cum  sint  coni- 
mentarii  eanim  etiam  defensiommi  .... 
5  I.  Pro  Scauro.  Quint.  IV  1.  69  Ac  ne  quis  apo- 
strophen  mirctur,  idem  Cicero  pro  Scauro  ambitus  reo, 
quae  causa  est  in  commentariis  (nam  his  eiindem  defendit), 
prosopopoeia  loquentis  pro  reo  utitur. 

II.  Pro   Gabinio.     Quint.  XI  1.   73  Bixit  Cicero 
\Q  pro  Gabinio  et  P.  Vatinio,  inimicissimis  antea  sibi  homi- 

nibus  et  in  quos  orationes  etiam  scripserat,  verum  f  ct 
iusta  sit  faciendi:  non  se  de  ingenii  fama,  sed  de  fide 
esse  sollicitum.  —  Hieronym.  apol.  adv.  Bufin.  1 1  T. 
II  p.  459  A  Vallars.    Unde  et  Tullius  in  commentariis 

n  caiisarimi  pro  Gabinio:  Ego,  inquit,  cum  omnes  amici- 
tias  tuendas  semper  putavi  summa  religione  et  fide, 
tum  eas  maxime,  quae  essent  ex  inimicitiis  revocatae 
in  gratiam,  propterea  quod  integris  amicitiis  officium 
praetermissum  imprudentiae  vel,  ut  gravius  interpre- 

20  temur,  negligentiae  excusatione  defenditur,  post  redi- 
tum  autem  in  gratiam  si  quid  est  commissum,  id  non 
neglectum,  sed  violatum  putatur  nec  imprudentiae, 
sed  perfidiae  assignari  solet. 

III.  Pro   Milone.    Ascon.  p.  36.  27  K.   et  Sch. 
25  Manet  antem  illa  quoqiie  excepta  eius  oratio.  —  Schol. 

Bob.  p.  276. 10  Bait.  Extat  alius  ptraeterea  liber  actorum 
pro  Milone,  in  quo  omnia  interrupta  et  inpolita  et  rudia, 
plena  denique  maximi  terroris  agnoscas.  —  Quintil.  IV 
3.  17  Unde  Ciceroni  quoque  in  prooemio,  cum  diceret 
sopro  Milone,  degredi  fuit  necesse,  ut  ipsa  oratiuncida, 
qua  usus  est,  patet. 

IV.  Diomed.  I  p.  368.  28  K.    Cicero  causarum  de- 
dmo  tertio:  re  vendita  iterum  empta. 


19^ 


E.   FRAGMENTA 
EPISTULARUM. 

I.    AD  M.  TITINIUM. 

Suefon.  de  rhet.  2.  L.  Plotius  Gallns.  De  lioc  Cicero 
in  epistula  ad  M.  Tltiniim  sic  refert:  Equidem  memo-  5 
ria  teneo  pueris  nobis  primum  Latine  docere  coepisse 
L.  Plotium  quendam.  Ad  quem  cum  fieret  concursus, 
quod  studiosissimus  quisque  apud  eum  exerceretur, 
dolebam  mihi  idem  non  licere.  Continebar  autem 
doctissimorum  hominum  auctoritate,  qui  existimabant  lo 
Graecis  exercitationibus  ali  melius  ingenia  posse. 


II.    AD  CORNELIUM  NEPOTEM  LIB.  IL 

1.  Macroh.  Sat.  II  1.  14:  Cicero  —  in  libro  cpistu- 
larum  ad  Cornelium  Nepotem  secundo  sic  ait:   Itaque 
nostri,  cum  omnia,  quae  dixissemus,  'dicta'  essent,  quae  is 
facete  et  breviter  et  acute  locuti  essemus,  ea  proprio 
nomine  appellari  'dicta'  voluerunt. 

AD  EUNDEM  EX  LIBRO  INCERTO. 

2,  3.  Priscianus  VIII  4.  17  p.  383.  1  H.     Cicero 
ad  Nepotem:  Hoc  restiterat  etiam,   ut  a  te  fictis   ad-  20 
grederer  donis   ^adgrederer'  passive   dixit,    ivsdQsvd^co. 
In  codeni:  Qui  habet,  ultro  appetitur,  qui  est  pauper, 
aspernatur,  passive,  si,ov9-sv£lTai. 

4.  Suetonius   div.  Iid.  55  Cicero  —  ad  Cornelium 
Nepotem  de  eodem  (Caesare)  ita  scripsit:  Quid?  orato-  25 
rum  quem  huic  antepones  eorum,  qui  nihil  aliud  ege- 
runt?   quis   sententiis   aut   acutior   aut  crebrior?   quis 
verbis  aut  ornatior  aut  elegantior? 


I 


FRAGMENTA  EPISTULARUM.  E.  I-IIl  6.         293 

5.  Ammianus  Marcell.  XXI 16.  13  Ut  Tulliiis  qiio- 
qne  docet  crmlelitatis  increpans  Caesarem  in  quadam  ad 
Nepotem  epistula:  Neque  enim  quicquam  aliud  est  feli- 
citas,   inquit,  nisi  honestarum  rerum  prosperitas,  vel, 

5  ut  alio  moclo  definiam,  felicitas  est  fortuna  adiutrix 
consiliorum  bonorum,  quibus  qui  non  utitur,  felix  esse 
nullo  pacto  potest.  Ergo  in  perditis  impiisque  con- 
siliis,  quibus  Caesar  usus  est,  nulla  potuit  esse  feli- 
citas,   feliciorque  meo  iudicio  Camillus  exulans  quam 

10  temporibus  isdem  Manlius,  etiamsi,  id  quod  cupierat, 
regnare  potuisset. 

6.  Idem  XXVI  1.  2  Haec  quidam  veterum  for- 
midantes  cognitiones  actuum  variorum  stilis  uberioribus 
explicatas  non  edidere  superstites,  ut  in  quadam  ad  Cor- 

15  nelinm  Nepotem  epistida  Tullius  quoque  testis  reverendus 
adfirmat. 


III.    AD  CAESAREM  EPIST.  LIB.  I. 

1.  Nonius  p.  270.  15  et  p.  319  sq.  M.  Tullius  epi- 
stnlarum  ad  Caesarem   iib.  I:  Tum,   cum  ea,  quae   es 

20  ab  senatu  summo  cum  honore  tuo  consecutus. 

2.  Non.  p.  287.  25  M.  Tullius  in  epistula  ad  Caesa- 
rem  lib.  I:  Balbum  quanti  faciam  quamque  ei  me  totum 
dicaverim,  ex  ipso  scies. 

3.  Non.  p.  327.  5  M.  Tnllius  epistularum  ad  Caesarem 
25  lib.  I:  Debes  odisse  improbitatem  eius,  quia  impruden- 

tissimum  nomen  delegerit. 

4.  Non.  p.  413.  29  M.  Tidlius  epistularnm  ad  Cae- 
sarem  lib.  I:  ut  sciret  tuenda  maiore  cura  esse,  quam 
parta  sunt. 

30  5.  Non.  p.  305.  8  M.  Tidlius  epistida  ad  Caesarem 
lib.  I:  Itaque  vereor,  ne  ferociorem  faciant  tua  tam 
praeclara  iudicia  de  eo. 

6.  Non.  p.  369.  30  31.  Tidlius  in  epistidis  ad  Caesa- 
rem  lib.  I:  quod  sapientes  homines  ac  boni  putant. 


294  FRAGMENTA 

AD  EUNDEM  EPIST.  LIB    II 

7.  Non.  p.  32.  16  ^Monumenti^  proprietatem  a  mo- 
nendo   M.    Tidlius   exprimendam  putavit  ad   Caesarem 
cpistnla   lib.  II:   Sed  ego,   quae  monumenti   ratio   sit, 
nomine  ipso  admoneor:  ad  memoriam  magis  spectare  5 
debet  posteritatis  quam  ad  praesentis  temporis  gratiam. 

8.  Non.  p.  340. 15  ^Locandi'  significatio  manifesta  est, 
ut  aut  operis  locandi  aut  fundi.  31,  Tidlius  epistida  ad 
Caesarem  lib.  II:  vel  quod  locatio  ipsa  pretiosa. 

AD  EUNDEM  EPIST.  LIB.  III.  lo 

9.  Non.  p.  286.  12  M.  Tullius  ad  Caesarem  lib.  III: 
•f  quae  si  videres  non  de  exercitu  retinendo  tueri,  sed 
eo  tradito  aut  dimisso. 

10.  Non.  p.  436.  25  M.  Tidlius  —  ad  Caesarem  lib. 
III:  Amici  non  nulli  a  te  contemni  ac  despici  et  pro  i5 
nihilo  liaberi  senatum  volunt. 

AD  EUNDEM  EX  LIBRO  INCERTO. 

11.  Nonius  p.  270.  20  M.  Tidlius  ad  Caesarem: 
Extrema  vero  nec  cpanta  nec  qualia  sint,  verbis  con- 
sequi  possum.  20 

12.  Non.  p.  336.  22  M.  Tullius  epistularum  ad 
Caesarem:  lam  amplitudinem  gloriamque  tuam  magno 
mihi  ornamento  esse  et  fore  existimo,  quod  me  levat  cura. 


IV.    FRAGMENTUM  EPIST.  CAESARIS 

AD  CICERONEM.  25 

Charisius  I  p.  126.  9  K.    Verrius  Flaccus,   inquit 
Fliniiis,  eoruni  nomimim,  qiiae  ns  finiuntur  casu  nonii- 
nativo,   ablativus   in  e  dirigendus   est.     Itaque   Caesar  . 
epistularum  ad  Ciceronem:  neque,  inquit,  pro  cauto  ac 
dilisente  se  castris  continuit.  so 


EPISTULARUM.  E.  III  7-V  11  295 

V.    AD  CAESAREM  lUNIOREM  EPIST.  LIB.  I. 

1.  Nonius  p.  238.  2  M.  Tullius  ad  Caesarem  innio- 
rem  lib.  I:  et  aut  ad  consules  aut  ad  te  aut  ad  Bru- 
tuui  adissent,  his  fraudi  ne  esset,  quod  cum  Antonio 

5  fuissent. 

2.  No7i.  p.  239.  22  et  383.  7  M.  THllius  acl  Caesa- 
rem  iuniorcm  lib.  I:  Roga  ipsum,  quem  ad  modum 
ego  eum  Arimini  acceperim. 

3.  Non.  p.  252.  19  31.  Tullius  ad  Caesarem  iunio- 
10  rem  lib.  I:  sed  cito  paenituit  domumque  rediit,  ceteri 

cunctabantur. 

4.  Non.  p).  255  sq.  M.  Tidlius  ad  Caesarem  iimiorem 
lib.  I:  Neminem  tibi  profecto  hominem  ex  omnibus 
aut  anteposuissem  umquam  aut  etiam   comparassem. 

15  5.  Non.  p.  269.  2  M.  TuUius  ad  Caesarem  iuniorem 
lib.  I:  in  singulas  tegulas  impositis  sescentis  sescen- 
ties  confici  posse.  —  Cf.  Dio  Cass.  XLVI  31.  3. 

G.  Non.  2).  269.  17  M.  TiUliiis  ad  Caesarem  iunio- 
rem  lib.  I:  Bellum,  ut  opinio  mea  fert,  consensu  civi- 

20  tatis  confectum  iam  haberemus. 

7.  Non.  p.  283  sq.  M.  Tidlius  ad  Caesarem  iimio- 
rem  lib.  I:  Ne  res  duceretur,  fecimus,  ut  Hercules 
Antianus  in  alium  locum  transferretur. 

8.  Non.  p.  298.  20  (p.  297.  7  Quich.)  M.   TuUius 
25  ad  Caesarem  iimiorem  lib.  I:  Ex  ceteris  autem  generi- 

bus  tunc  pecunia  expedietur,  cum  legionibus  victrici- 
bus  erunt,  quae  spopondimus,  persolvenda. 

9.  Non.  p.  328.  18  M.  Ttdlius  ad  Caesarem  iunio- 
rem  lib.  I:    sed    quod  viderem   nomine  pacis  bellum 

30  involutum  fore. 

10.  Non.  p.  356.  13  M.  Tidlius  ad  Caesarem  itmio- 
rem  lib.  I:  Erat  opinio  bona  de  Planco,  bona  de 
Lepido. 

11.  Non.  p.  371.  7  M.  TtdUus  ad  Caesarem  iunio- 
35  rem  Ub.  I:  tu   si  meam  fidem  praestiteris ,  quod  con- 

fido  te  esse  facturum. 


296  FRAGMENTA 

12.  Non.  p.  380.  29  ^Relatuni'  dicitur  ^perlatum',  dic- 
tum  a  M.  Ttdlio  ad  Caesarem  iimiorem  lih.  I:  Sed 
haec  viclebimus,  cum  legati  responsa  retulerint. 

13.  Non.  p.  394.  7  M.  Tullius  ad  Caesarem  iunio- 
rem  lih.  I:  cum  iter  facerem  f  at  hiquiiam  Claternam  s 
tempestate  spurcissima. 

14.  Non.  p.  419.  13  M.  Tullius  ad  Caesarem  iunio- 
rem  lih.  I:  qui  si  nihil  ad  id  beneficium  adderes,  quo 
per  te  me  una  cum  re  publica  in  libertatem  vindica- 
vissem.  lo 

15.  Non.  p.  436. 17  "Ignoscere'  et  'concedere'  quem  ad 
modum  inter  se  distent,  aperit  M.  Tidlius  ad  Caesarem 
iuniorem  lih.  I:  Quod  mihi  et  Philippo  vacationem  das, 
bis  gaudeo;  nam  et  praeteritis  ignoscis  et  concedis 
futura.  15 

16.  Non.  p.  538.  24  M.  Tidlius  ad  Caesarem  iunio- 
rem  lih.  I:  Pridie  Nonas  Februarias  cum  ad  te  litteras 
mane  dedissem,  descendi  ad  forum  togatus,  cum  reli- 
qui  consulares  sagati  vellent  descendere. 

AD  EUNDEM  EPIST.  LIB.  II.  20 

17.  Nonius  p.  33.  13  M.  Tullius  ad  Caesarem  iitnio- 
rem  epistidarum  lih.  II:  sed  ita  locutus  insulse  est,  ut 
mirum  senatus  convicium  exceperit. 

18.  Non.  p.  33.  21  M.  Tidlius  ad  Caesarem  iunio- 
rem  II  lihro:   in  quo  tua  me  provocavit   oratio,   mea  25 
consecuta  est  segnis, 

19.  Non.  p.  273.  4  M.  Tullius  ad  Caesarem  iunio- 
rem  lih.  II:  cum  constaret  Caesarem  Lupercis  id  vec- 
tigal  dedisse.     Qui  autem  poterat  id  constare? 

20.  Non.  p.  288.  25  M.  Tullius  ad  Caesarem  iunio-  30 
rem  lih.  II:  ad  statuam  nescio  cuius  Clodi,  quam  tum 
restitui  iussisset  Ancone,  ■{•  cum  hero   deiectam  esse 
ex  senatus  consulto. 

21.  Non.  p.  322.  12  M.  Tullius  ad  Caesarem  iunio- 
rem  lih.  II:  insolens,  arrogans,  iactans.  35 

22.  Non.  p.  344.  21  M.  Tullius  ad  Cacsarem  iunio- 


EPISTULARUM.  E.  V  12— VI  2.  297 

rent  lib.  II:  quem  perisse  ita  de  re  publica  merentem 
consulem  doleo. 

23.  Non.  p.  389.  27  M.  Tnlliiis  ad  Caesarem  iunio- 
rem  lih.  II:    scriptum   erat  equestre    proelium    valde 

5  secundum,  in  his  autem  potius  adversum. 

24.  Non.  p.  462. 10  "^ Locupletis'  non  magnarum  opum 
tantum  modo,  sed  et  ad  qiiamlibet  rem  firmos  et  certos 
M.  Tullius  dici  voluit  ad  Caesarem  iuniorem  lib.  II: 
nihil   omnino   certi  nec   locupletem   ad  hoc   auctorem 

10  habebamus. 

25.  Non.  p.  539.  3  M.  Tullius  ad  Caesarem  iunio- 
rem  lib.  II:   Antonius   demens   ante  lucem  paludatus. 

AD  EUNDEM  EPIST.  LIB.  III. 

26.  Non.  p.  329.  26  M.  Tidlius  ad  Caesarem  iunio- 
15  rem  lib.  III:    Itaque    in  eam  Pansa   vehementer   est 

invectus. 

27.  Non.  p.  426.  12  M.  Tullius  ad  Caesarem  iunio- 
rem  lib.  III:  Ego  autem  antiqnus  sum,  oriundus  Scy- 
this,  quibus  antiquior  laetitia  est  quam  lucrum. 

AD  EUNDEM  EX  LIBRO  INCERTO. 

28.  Non.  p.  356.  22  31.  TuUius  ad  Caesarem  iunio- 
rem:  Posthac  quod  voles  a  me  fieri,  scribito;  vincam 
opinionem  tuam. 

29.  Noti.  p.  362.  24  M.  Tullius  ad  Caesarem  iunio- 
5  rem:  promissa  tua  memoria  teneas. 


VI.    AD  C.  PANSAM  EPIST.  LIB.  I. 

1.  Non.  p.  509.  17  M.  Tidlius  ad  Pansam  lib.  I: 
De  Antiocho  fecisti  humaniter,  quem  quidem  ego  sem- 
per  dilexi  meque  ab  eo  diligi  sensi.  —  Priscian.  XV 

9  3.  13  p.  70.  13  Cicero  —  ad  Pansam  I:  De  Antiocho 
fecisti  humaniter. 

2.  Non.  p.  126.  18  M.  Tullius  ad  Pansam  lih.  I: 


298  FRAGMENTA 

quoruin   erupit  illa   vox,    de   qua  ego   ex  te  primum 
quiddam  inaudieram. 

AD  EUNDEM  EPIST.  LIB.  III. 

3.  Non.  p.  92.  21  Cicero  —  ad  Pansam  lih.  III: 
nos  Ventidianis  rumoribus  calficimur. 

AD  EUNDEM  EX  LIBRO  INCERTO. 

4,  Gramm.  inc.  de  dub.  nom.  T.  V  x>.  572.  17  K. 
Barones  dicendum,  siciit  Cicero  ad  Pansam. 


VII.    AD  A.  HIRTIUM  EPIST.  LIB.  II. 

1.  Nonius  p.  204.  14  M.  Tidlius  ad  Hirtium  lib.  II:  lo 
Qua  in  re  si  mediocriter  lapsus  sum,  defendes  meum 
tolerabile  erratum. 

AD  EUNDEM  EPIST.  LIB.  V. 

2.  Non.  p.  37.  24  M.  Tidlius  —  ad  Hirtium  lib.  V: 
et  quoniam,  ut  hoc  tempus  est,  nihil  haheo,  patriae  i5 
quod  impertiam. 

AD  EUNDEM  EPIST.  LIB.  VII. 

3.  Non.  p.  437.  29  M.  Tullius  ad  Hirtium  lib.  VII: 
Cum  enim  nohilitas  nihil  aliud  sit  quam  cognita  vir- 
tus,  quis  in  eo,  quem  mveterascentem  videat  ad  glo- 
riam,  generis  antiquitatem  desideret? 

AD  EUNDEM  EPIST.  LIB.  IX. 

4.  Non.  p.  450. 2  M.  Tullius  —  adHirtium  lib.  VIIII: 
dicisj  quasi  istuc  intereat.  Nescio,  nisi  tamen  erat  mihi 
iucundum  f  severitus  ne  qui  casum  perimeret  superioris.  25 

AD  EUNDEM  EX  LIBRO  INCERTO. 

5.  Non.  p.  212.  14  ^Lutum'  genere  neutro;  et  apud 
Ciceronem   in    epistidis   ad  Hirtium    lectum  est  plurali 


EPISTULARUM.  E.  VI  2 -VIII  G.  299 

numero:  luta  et  limurn  adgerebant.  —  Cf.  Capri  orthogr. 

j).  101.  16  Kcil. 

Hoc  lutum  atqne  maeellum  ivixag  exire  mcmento, 
Memmins  ista  macella  licet,  Caesar  luta  dicat. 


VIII.    AD  M.  BRUTUM  EPIST.  LIB.  I. 

1.  Serviiis  ad  Verg.  Aen.  VIII  395  Cicero  primo 
Jibro  ad  Brntnm:  si  Pompeius  iion  ex  alto  peteret  et 
multis  verbis  me  iam  hortaretur. 

AD  EUNDEM  EPIST.  LIB.  VII. 

10  2.  iVo«.  p.  296.  8  M.  Tidlins  ejnstida  ad  Briitum 
lib.  VII:  His  contraria  atque  parata  ut  esse  soleat, 
expertus  sum. 

AD  EUNDEM  EPIST.  LIB.  VIII. 

3.  Non.  p.  527.  25  'VeV  pro  'etiam'  est.    M.  Tidlius 
15  cpistida  ad  Bndnm  lib.  VIII:  et  quod  te  tantum  amat, 

ut  vel  me  audeat  provocare. 

AD  EUNDEM  EX  LIBRIS  INCERTIS. 

4.  Isidor.  Different.  17  T.  V  p.  4  Areval.  Inter 
^amare^  et  \lHigere''  pidat  differre  Cicero  saepiusque  sic 

'oiditur,  ut  distinguat  atque  ^amare^  xionat  p^-o  "ardenter 
amare',  at  \liligere'  iwo  Hevius  amare',  sicut  in  epistolis 
ad  Brutnm:  Vale,  inqnit,  et  nos  ama  vel,  si  id  nimis 
est,  dilige. 

5.  Id.  ib.    Et  rnrsus:  Sic  igitur  facies,  me  aut  ama- 
5  bis  aut,  quo  contentus  sum,  diliges.  —  Non.  p.  421.  27 

Inter  ^amare''  et  'diligere'  hoc  interest,  quod  'amare'  vitn 
habet  maiorem,  ^diligere'  autem  est  levius  amare.  Cicero  ad 
Brutum:  Sic  igitur  facies  et  me  aut  amabis  aut,  quo 
contentus  sum,  diliges.  —  Idem  frgm.  p.  264.  4. 

6.  Quintil.  III  8.  41  sq.  Aliquando  bonis  qnoque 
suadentur  parnm  decora,  dantur  parum  bonis  consilia, 


300  FRAGMENTA 

in  quibiis  ipsorum,  qui  consulunt,  spedatur  utilitas.  Nec 
me  fallit,  quae  statirn  cogitatio  subire  possit  legentem: 
Hoc  ergo  praecipis  et  hoc  fas  putas?  Foterat  me  libe- 
rare  Cicero,  qui  ita  scribit  ad  Brutum  praepositis  pluri- 
mis,  quae  honeste  snaderi  Caesari  possint:  Simne  bonus  5 
vir,  si  haec  suadeam?  Minime;  suasoris  enim  finis 
est  utilitas  eius,  cui  quisque  suadet.  At  recta  sunt. 
Quis  negaf?  sed  non  est  semper  rectis  in  suadendo 
locus. 

7.  Quintil.  V 10.  9  ^Argumentum^  quoque  plura  signi-  lo 
ficat.  Nam  et  fabulae  acl  actum  scaenarum  compositae 
'argumenta'  dicuntur,  et  orationum  Ciceronis  velut  thema 
exponens  Pedianns:  ' Argumentum' ,  inquit,  Hale  esf,  et 
ipse  Cicero  ad  Brutum  ita  scribit:  Veritus  fortasse,  ne 
nos  in  Catonem  nostrum  transferremus  illim  aliquid,  i5 
etsi  argumentum  simile  non  erat. 

8.  Quintil.  VIII  3.  6  Becte  Cicero  his  ipsis  ad  Bru- 
tum  verbis  quadam  in  epistula  scribit:  Nam  eloquen- 
tiam,   quae   admirationem  non  habet,   nullam  iudico. 

9.  Quintil.  VIII  3.  34  Et  quae  vetera  nunc  sunt,  20 
fuernnt  olim  nova,  et  qnaedam  sunt  in  usu  perquam  re- 
centia.  —  'Favorem'  et  'urbanum''  Cicero  nova  credit;  nam 
et  in  epistula  adBrutum:  Eum,  inqnit,  amorem  et  eum, 
ut  hoc  verbo  utar,  favorem  in  consilium  advocabo. 

10.  Quintil.  VIII  6.  20  Maxime  in  orando  valebit  25 
numerornm  illa  libertas;  nam  et  Livius  saepe  sic  dicit: 
^Romanus  proelio  victor%  cum  Bomanos  vicisse  significat, 
et  contra  Cicero  ad  Brutum:  Populo,  inquit,  inposuimus 
et  oratores  visi  sumus,  cion  de  se  tantum  loqueretur. 
—  Ib.  §  55  Oratores  visi  sumus  et  populo  inposuimus.  so 

11.  Quint.  IX  3.  41  Hanc  frequentiorem  repetitionem 
nXoKriv  vocant,  quae  fit  ex  permixtis  figiiris,  ut  supra 
dixi,  utque  se  habet  epistula  ad  Brutum:  Ego  cum  in 
gratiam  redierim  cum  Ap.  Claudio,  et  redierim  per 
Cn.  Pompeium,  [et]  ego  ergo  cum  redierim.  ssj 

12.  Quint.  IX  3.  58  Quae  per  detractionem  fiunt 
figurae,  brevitatis  novitatisque  maxime  gratiam  petunt; 


EPISTULARUM.  E.  VIll  6-IX  2.  301 

quarum  una  est  — ,  cum  suhtractum  verhum  aliquod  satis 
ex  ceteris  intellegitur,  ut  —  Cico'0  ad  Brutum:  Serrao 
nullus  scilicet  nisi  de  te;  quid  enim  potius?  Tuui 
Flavius:  Cras,  inquit,  tabellarii,  et  ego  ibidem  has 
5  inter  cenam  exaravi. 

13.  Qitint.  IX  4.  41  Videndum,  ne  syllahae  verhi 
prioris  idtimae  et  primae  sequentis  sint  eaedem;  quod 
ne  quis  praecipi  miretur,  Ciceroni  in  epistidis  excidit: 
Res  mihi  invisae  visae  sunt,  Brute. 

14.  Quint.  II  20.  9  Quodsi  ea  in  quoque  animalium 
est  virtus,  qua  praestat  cetera  vel  pleracjue,  ut  in  leone 
impetus,  in  equo  velocitas,  Jiominem  porro  ratione  atqiie 
oratione  excellere  ceteris  certum  est,  cur  non  tam  in  elo- 
quentia  quam  in   ratione  virtidem   eius   esse   credamus, 

5  recteqiie  hoc  apitd  Ciceronem  dixerit  Crassus:  'Est  enim 
eloquentia  una  quaedam  de  summis  virtutibus',  et  ipse 
Ctcero  a  sua  piersona  cum  ad  Brutum  in  epistulis,  titm 
aliis  etiam  locis  virtutem  eam  appellet? 

15.  Fronto  epist.  ad  Anton.   imp.  et  invicem  II  5 
op.  107  Nah.    Tres  lihros  (excerptorum  ex  Ciceronis  epi- 

stulis),  duos  ad  Brutum,  unum  ad  Axium,  descrihi  iuhe- 
his,  si  quid  rei  esse  videhitur,  et  remittes  mihi;  nam 
exemplares  eorum  excerptorum  nullos  feci. 


IX.    AD  M.  FILIUM  LIB.  L 

1.  Priscian.  VIII  17.  06  p.  444.  24  H.  'Excello, 
excellis'  et  'excelleo,  excelles.'  —  Cicero  in  I  epistidarum 
ad  fdium:  Quare  effice  et  elabora,  ut  excelleas.  — 
Idem  fragm.  X  6.  36  p.  527.  8. 

AD  EUNDEM  LIB.  II. 

2.  Nonius  p.  275.  17  M.  TuIIius  ad  filium  lih.  II: 
cui  ego,  quibuscumque  rebus  potero,  libentissime  com- 
modabo. 


302  FRAGMENTA 

AD  EUNDEM  EX  LIBRO  INCERTO. 

3.  Diomedes  I  p.  375.  27  Keil.  ^Deleor,  delitus'  et 
'delehis'.     Cicero  ad  filium:  ceris  deletis. 

4.  Lactantius  inst.  III 14.  17  Quani  confessus  fueris 
philosophiae  veritatem ,  docent  ad  filimn  composita  prae-  s 
cepta,    qiiibus    mones    pliilosopliiae    quidem    praecepta 
noscenda,  vivendura  autem  esse  civiliter. 

5.  Servius  ad  Verg.  Aen.  VIII  168  Cicero  per  epi- 
stulam   culpat  filium   diceits   mcde   eum   dixisse   ^direxi 
litteras  duas%  cum  litterae,  quotiens  epistulam  significant,  n 
numeri  tantum  pluralis  sint. 

6.  Quintil.  I  7.  34  Nihil  ex  grammatice  nocuerit, 
nisi  quod  supervacmtm  est.  An  ideo  yninor  est  M.  Tul- 
Ims  orator,  quod  idem  artis  huius  (orthographiae)  diligen- 
tissimus  fuit  et  in  filio,  ut  epistulis  apparet,  recte  loquendi 
asper  quoque  exactor? 

7.  Plutarch.  Cic.  24  'EnLGxoXal  naQcc  tov  KixsQa- 
vog  6i6l  —  TtQog  xov  viov  iynsksvo^kvov  Gv^cpL^oOo- 
cp8LV  KQati-jiTia. 

X.    AD  C.  LICINIUM  CALVUM  LIB.  I. 

1.  Frisc.  IX  10.  54  p.  490.  8  H.  A  'deleo*  — 
'deletum',  a  ^lelind'  'delituni'  nascitur.  —  Cicero  epistu- 
larum  ad  Calvum  primo:  Tuli  moleste,  quod  litterae 
delitae  mihi  a  te  redditae  sunt.  (V.  Keil.  ad  Dionied. 
p.  375.  27.) 

EX  LIBRO  INCERTO. 

2.  Cic.  fam.  XV  21.  4  Nunc  ad  epistulam  venio,  cui 
copiose  et  suaviter  scriptae  nihil  est  quod  midta  respon- 
deam.  Primum  enim  ego  illas  Calvo  litteras  misi  non 
plus  quam  has,  qnas  nunc  legis,  existimans  exituras;  3 
aliter  enim  scribimus,  quod  eos  solos,  quihus  mittimns, 
aliter,  quod  multos  lecturos  putamus.  Deinde  ingenium 
eius  maiorihus  extuli  laudihus,  quam  tu  id  vere  potuisse 
fieri  putas,  primum  qnod  ita  iudicaham:  acute  movehatur ; 
genus  quoddam  sequehatur,   in  quo  iudicio  lapsus,  quo  s 


EPISTULARUM.  E.  IX  3  — XI  6.  303 

valebat,  tamen  adseqiiehatur,  quod  proharet;  midtae  erant 
et  reconditac  littcrae,  vis  non  erat;  ad  eam  igitur  adltor- 
tahar.  In  excitando  autcm  et  in  acuendo  plurimum  valet, 
si  laudes  enm,  quem  cohortere. 
5  3.  Nonius  p.  469.  10  Cicero  ad  Calvum:  Praesentifc 
animus  et  angurafc  quodam  modo,  quae  futura  sit 
suavitas. 

XI.    AD  Q.  AXIUM  (V.  p.  301.  21). 

1.  lul.  Victor  27  p.  448.  1  Halm.   In  familiarihus 
0  litteris  primo  hrcvitas  ohservanda;  ipsarum  quoqiie  sen- 

tentiarum  ne  diii  circumferatur,  quod  Cato  aif,  ^amhitio\ 
sed  ita  recidantur,  ut  numquam  verhi  aliquid  deesse  videa- 
tur.  Unum  ^iQ^  scilicet,  quod  intellegentia  suppleatiir, 
in  epistolis  TuUianis  ad  Atticum  et  Axium  frequentissi- 
5  mum  est. 

EX  LIBRO  I. 

2.  Arusianus  Messius  p.  212  Lind.  Adit  ad  illum. 
Cicero  ad  Auxium  lih.  I:  ad  M.  Bibulum  adierunt. 

3.  Idem  p.  213  Adiufa  Iwc  illos.  Cicero  ad  Auxium  I: 
0  si  tu  nos  aliquid  adiutare  potes. 

EX  LIBRO  II. 

4.  Non.  p.  509.  19  M.  Tidlius  —  ad  Axium  lih.  II: 
Invitus  litteras  tuas  scinderem;  ita  sunt  humaniter 
scriptae. 

EX  LIBRO  INCERTO. 

5.  Sueton.  div.  ItU.  9  De  liac  (coniuratione)  signi- 
fcare  videtur  et  Cicero  in  quadam  ad  Axium  epistula 
referens  Caesarem  in  considatu  confirmasse  regnum,  de 
quo  aedilis  cogitarat. 

6.  Seneca  de  hrev.  vit.  5.  2  Quam  flehiles  voces  exprimit 
(Cicero)  in  quadam  ad  Axium  epistula  iam  victo  patre 
Pompeio,  adhuc  filio  in  Hispania  fracta  arma  refovente: 
Quid  agam,  inquit,  hic,  quaeris.  Moror  in  Tusculano 
meo  semiliber. 


304  FRAGMENTA 

XII.  AD  CATONEM. 

Non.  p.  438  sq.  ^Flus'  f  simt  in  plerisque  quae  maioris 
modi  est,  quam  necessarium  est;  atque  ideo  M.  Tidlius 
f  maius  discrevit  epistida  adCatonem:  nec  idcirco  mihi 
deserendam  esse  dignitatem  meam,  quod  eam  multi  5 
inpugnarint,  sed  eo  magis  recolendam,  quod  plures 
desiderarint. 


XIII.    AD  CAERELLIAM. 

1.  Quintil.  VI  3.  112  Etiam  illud  (potest  inter  ridi- 
cula  numerari),  quod  Cicero  Caerelliae  scripsit  reddens  lo 
rationem,  cur  illa  C.  Caesaris  tempora  tam  patienter 
toleraret:  Haec  aut  animo  Catonis  ferenda  sunt  aut 
Ciceronis  stomaclio;  ^stomachus'  enim  ille  hahet  aliquid 
ioco  simile. 

2.  Ausonius  in  centonis  nuptialis  epilogo.     Memine- 15 
rint  —  eruditi  —  in  praeceptis  omnihus  (Ciceronis)  ex- 
tare  severitatem,  in  epistulis  ad  CaereUiam  suhesse  petu- 
lantiam. 

XIV.    AD  HOSTILIUM. 

Charis.  I  p.  110.  1  Keil.     ^Requies'  accusativo  non  20 
facit  'requietcm',  sed  Wequiem\  quamvis  Cicero  dixerit 
requietem  ad  Hostilium.     (Cf.  Char.  I  p.  142.  7.  Cic. 
de  fin.  V  19.  54,  leg.  II  1.  2,  II  12.  29.) 


XV.    AD  CN.  POMPEIUM. 

Cic.  pro  Stdla  24.  67  Hic  tu  epistulam  meam  saepe  25 
recitas,  quam  ego  ad  Cn.  Pompeium  de  meis  rebus  gestis 
et  de  summa  re  puhlica  misi,  et  ex  ca  crimen  aliquod 
in  P.  Sullam  quaeris  et,  si  furorem  incredihilem  hiennio 
ante  conceptum  erupisse  in  meo  consulatu  scripsi,  me  hoc 


EPISTULARUM.  E.  XII-XVIII  1.  305 

demonstrasse  dicis,  Snllam  in  illa  fuisse  superiore  con- 
iuratione.  —  ScJiol.  Boh.  in  Cic.  or.  pro  Flancio  (38.  85) 
p.  270  sq.  Significat  epistulam  non  mediocrem  ad  instar 
voluminis  scriptam,  qiiam  Fompeio  in  Asiam  de  rebus 

5  siiis  in  consulatu  gestis  miserat  Cicero  aliquanto,  ut  vide- 
hatur,  insolentius  scriptam,  ut  Fompci  stomacJmm  non 
mediocritcr  commoveret,  qtiod  quadam  superhiore  iactantia 
omnihus  se  gloriosis  ducihus  anteponeret.  —  Ohfuerunt 
autem  re  vera;   nam  sic  effectiim  est,  ut  ei  Fompeius 

10  contra  Clodianam  vim  non  patrocinaretur. 


XVI.    AD  ATTICUM. 

Cliaris.  I  p.  146.  31  Keil.  Vectigaliorum  Cicero  ad 
Atticum.     (V.  infra  F  X  4.) 


XVII.    AD  HERODEM,  AD  GORGIAM,  AD  PELOPEM. 

15  Flut.  Cic.  24  ext.  ^EitiGtokal  naga  tov  KLXEQcovog  ei6i 
TCQog  'HQ(adr}v,  etSQav  de  nQog  tov  viov  — .  FoQyCav 
6e  Tov  QrixoQa  aittca^evog  eig  rjdovag  xal  Ttotovg  tiqo- 
dyeiv  to  ^eiQcaaov  aiteXavvei  tijg  Gvvovdcag  avtov. 
Kal  6iedov  avtrj  te  tcov  'E^lrjVLXcav  ^Ca  nal  devteQa 

20  TCQog  Ilekona  tov  Bv^dvtLov  ev  oQy^  tLVL  yeyQaTitai, 
tov  (lev  FoQyCav  avtov  JtQoOrjaovtag  enLXOTttovtog, 
stneQ  iiv  (pavXog  xal  dx6Xa6tog,  fjTteQ  edoxeL,  TtQog  de  tov 
IleXona  iiLXQoXoyov^evov  xal  ^e^^JL^OLQOvvtog  aGTteQ 
«(ieXi]6avta  tL^idg  tivag  avta  xal  xl^rjq^COfiata  naQa  Bv- 

25  t^avtCav  yeveG&aL. 

XVIII.    EX  EPISTULIS  INCERTIS. 

1.  Qiiintil.  IX  3.  61  Ego  ne  illud  quidem  aposiope- 
sin  semper  voco,  in  quo  res  quaecumque  relinquitur  in- 
tellegenda,  ut  f  ea  quae  in  epistulis  Cicero:  Data  Lu- 

CIC.  IV.  3.  20 


306       FRAGMENTA  EPISTULARUM.  E.  XVIII  1-5. 

percalibus,  quo  die  Antonius  Caesari;  non  enim  opticuit, 
sed  lusit,  quia  nihil  aliud  intellegi  poterat  quam  hoc: 
"diadema  inposiiit.' 

2.  Quintil.  VI  3.  20  In  epistidis  Cicero  haec  Bruti 
refert  verha:  Ne  illi  sunt  pedes  faeeti  ac  delicatius 
ingredienti  niolles. 

3.  Fompei  comment.  T.  V  p.  154.  11  K.    '^Piissimus' 
vituperavit  Cicero  in  Fhilippicis  (XIII 19.  43).  —  Tamen 
Caper,  ille  magister  Augusti  Caesaris,  elahoravit  vehemen- 
tissime  et  de  epistulis  Ciceronis  collegit  haec  verha,  uhi  lo 
dixerat  ipse  Cicero  '^piissimus'. 

4.  Plut  Gic.  24  KaCtOL  riveg;  xcav  TiQoGTtoiov^Evav 
drj^oGdsvi^eiv  ETCicpvovtai  (pavf]  xov  KixsQcsvog,  rjv 
TCQog  xiva  xcov  sxaiQCJv  id-rjxsv  iv  iitiGxoXfj  yQccipag 
evia%ov  xav  Xoycav  dTCovvGxd^siv  xbv  zfrjiio^d^svTjv.  is 
—  Quintilianus  X  1.  24  Et  lahuntur  aliquando  (optimi 
auctores)  et  oneri  cedunt  et  indulgent  ingeniorum  suortim 
voluptati  nec  semper  intendunt  animum,  non  numquam 
fatigantur,  cum  Ciceroni  dormitare  interim  Demosthenes, 
Horatio  vero  etiam  Homerus  ipse  videatur.  21 

5.  Sueton.  div.  Iid.  49  Cicero  non  contentus  in  quihus- 
dam  epistulis  scripsisse  a  satellitihus  eum  (Caesarem)  in 
cuhiculum  regium  eductum  in  aureo  lecto  veste  purpurea 
decuhuisse,  floremque  aetatis  a  Venere  orti  in  Bithynia 
contaminatum,  quondam.  etiam  in  senatu  defendenti  ei  2 
Nysae  causam,  fliae  Nicomedis,  heneficiaque  regis  in  se 
commemoranti :  ^Remove',  inquit,  Hstaec,  oro  te,  quando 
notum  est,  et  quid  ille  tihi  et  quid  illi  tute  dederis.' 


F.    FRAGMENTA  LIBRORUM 
DE  PHILOSOPHIA  DEPERDITORUM. 

I.    OECONOMICUS. 

1.  Cicero  de  off.  II  24.  87  Has  res  commodissime 
5  XenopJion  Socraticus  persecutus  est  in  eo  lihro,  qui  Oeco- 

nomicus  inscrihitiir,  quem  nos,  ista  fere  aetate  ciim  essemus, 
qua  es  tu  nunc,  e  Graeco  in  Latinum  convertimus. 

2.  Ilieron.  p^'aef.  in  JEuseh.  Chronica  in.    Vetus  iste 
disertorum  mos  fiiit,  ut  exercendi  ingenii  causa  Graecos 

10  lihros  Latino  sermone  ahsolverent  et,  quod  plus  in  se 
diffictdtatis  Imhet,  poemata  inlustritim  virorum  addita 
metri  necessitate  transferrent;  unde  et  noster  Tidlius 
Platonis  integros  lihros  ad  verhmji  interpretatus  est  et, 
cum  Aratum  iam  Bomanum  hexametris  versihus  edidisset, 

15  in  Xenophontis  Oeconomico  lusit;  in  quo  opere  ita  saepe 
aureum  illud  flumen  eloquentiae  quihusdam  scabris  et 
turbidentis  ohicihits  retardatur,  ut,  qui  interpretata  ne- 
sciunt,  a  Cicerone  dicta  non  credant. 

3.  Serv.  ad  Verg.  Georg.  I  43  Sane  sciendum  Xeno- 
20  phontem  scripsisse  unum  lihrum  oeconomicum,  cuius  pars 

ultima  agri  ctdturam  continet;  de  qua  parte  midta  ad 
simm  hoc  opiis  Vergilius  transtidit,  sicut  etiam  de  Geor- 
gicis  Magonis  Afri,  Catonis,  Varronis,  Ciceronis  quoque 
lihro  tertio  Oeconomicorum ,  qui  agri  cidturam  continet. 
i5  Nam  primus  praecepta  hahet,  quem  ad  modum  deheat 
materfamilias  domi  agere,  secundus,  quem  ad  modum  foris 
paterfamilias. 

4.  Serv.  Verg.  Georg.  II  412  Et  Cato  et  Cicero  in 
Oeconomicis  oh  hoc  laudant  praedia   et   latifundia,   vel 

0  quod,  ut  dicit  Donatus,  eiiani  non  culta  praestant  ali- 
quid  domino. 

20* 


308  FRAGMENTA 

5.  Serv.  Verg.  Aen.  I  703  "Ordine  longo%  i.  e.  dispo- 
sitione  secundiim  Ttdlium,  qui  in  Oeconomicis  dicit,  quid 
uhi  ponendum  sit;  nec  enim  debent  universa  confundi. 

6.  Cic.  de  sen.  17.  59  (Xen.  Oec.  4.  20—25)  Socra- 
tes  in  eo  libro  loquitur  cum  Critohulo,  Cyrum  minorem,  5 
Persarum  regem,  praestantem  ingenio  atque  imperii  gloria, 
cum  Lysander  Lacedaemonius,  vir  summae  virtutis,  venis- 
set  ad  eum  Sardis  eique  dona  a  sociis  attulisset,  et  ceteris 
in  rehus  comem  erga  Lysandrum  atque  humanum  fuisse 
et   ei   quendam   consaeptnm   agrum    diligenter   consitum  lo 
ostendisse;  cum  autem  admiraretur  Lysander  et  proceri- 
tates  arhorum  et  dercctos  in  quincuncem  ordines  et  humum 
suhactam  atque  puram  et  suavitatem    odorum,   qui  ad- 
flarentur  ex  florihus,   tum   eum   dixisse  mirari  se  non 
modo  diligentiam,  sed  etiam  sollertiam  eius,  a  quo  essent  i5 
illa  dimensa  atque  discripta;  et  Cyrum  respondisse:  ^At- 
qui  ego  ista  sum  omnia   dimensus;    mei   sunt   ordines, 
mea  discriptio,  midtae  etiam  istarum  arborum  mea  manu 
sunt  satae.'    Timi  Lysandrum  intuentem  purpuram  eius 
et   nitorem   corporis   ornatumque   Persicum    multo   auro  20 
multisque  gemmis  dixisse:   ^liite  vero  te,  Cyre,  heatum 
ferunt,  quoniam  virtuti  tuae  fortuna  coniuncta  est.' 

7.  Prisc.  VIII  l.  19  p.  385.  4  H.  (Xen.  Oec.  6.  12) 
Cicero  in  Oeconomico:  Homo  ex  eo  numero  hominum, 
qui  apud  nos  hoc  nomine  dignantur,  d^LovvrccL,  passive.  25 

8.  Donat.  Ter.  Ph.  II  3.  4  (Xen.  7.  9)  'Pro  deum 
itnmortalium'  "EXXsLilJLg ;  deest  ^fidem'  aut  quid  tale. 
Cicero  in  Oeconomico:  Quid  igitur,  pro  deum  inmor- 
talium!  primum  eam  docebas,  quaeso? 

9.  Colum.  XII  praef.  1  (Xen.  7.  18)  Xenophon  30 
Atheniensis  eo  libro  — ,  qui  Oeconomicus  inscribitur,  pro- 
didit  maritale  coniiigium  sic  comparatum  esse  natura, 
iit  non  solum  iucundissima,  verum  etiam  utilissima  vitae 
societas  iniretur;  nam  primum  etiam  Cicero  ait,  ne  genus 
humanum  temporis  longinquitate  occideret,  propter  hoc  35 
marem  cum  femina  esse  coniunctum,  deinde  ut  ex  hac 
eadem  societate  mortalihus  adiutoria  senectutis  nec  mimts 


PHILOSOPH.  F.  I  5-11.  309 

propugnacula  praepararentur  e.  q.  s.  (§  7)  Haec  in  Occo- 
nimico  Xenophon  et  deinclc  Cicero,  qid  eiim  Latinae  con- 
snetudini  tradidit,  non  imitiliter  disseruerunt. 

10.  Colwn.  XII  2.  6—3.  4  (Xen.  9.  6  —  10)  De 
5  quibus  omnihus  31.  Cicero  auctoritatem  Xcnophontis  secu- 

tns  in  Oeconomico  sic  inducit  Ischomachum  sciscitanti 
Socrati  narrantem:  Fraeparatis  idoneis  locis  instrumen- 
tum  et  supellectilem  distribuere  coepimus,  ac  prinium  ea 
secrevimus,   quibus  ad  res  divinas   uti  solemus,  postea 

10  mundum  midiebrem,  qui  ad  dies  festos  comparatur,  deinde 
ad  bella  virilem,  item  dierum  soUemniuni  ornatum  nec 
minus  calciamenta  utrique  sexui  convaiientia;  tum  iam 
seorsum  arma  ac  tela  seponebantur  et  in  altera  parte 
instrumenfa,  quibiis  ad  lanificia  tituntur.     Posf.  quibiis 

15  ad  cibum  comparandum  vasis  uti  assolent,  constitueban- 
tur,  inde,  quae  ad  lavationem,  quae  ad  exornafionem, 
quae  ad  mensam  cofidianam  atque  epidafionem  perfinent, 
exponebantur.  Posfca  ex  iis,  quibiis  cofidie  ufimur,  quod 
menstruum  esset,  seposuimus,   annuum  quoqne  in  duas 

io  parfes  divisimus;  nam  sic  minus  fallit,  qui  exifus  futu- 
rus  sit.  Haec  posfquam  omnia  secrevimus,  tum  suo  quae- 
que  loco  disposuimus;  deinde,  quibits  cotidie  servuli  idun- 
tur,  quae  ad  lanificia,  quae  ad  cibaria  coqnenda  et  con- 
ficienda  perfinent,  haec  ipsis,  qui  iis  tifi  solent,  tradidimus 

25  et,  ubi  ea  ponerent,  demonstravimus  et,  ut  salva  essenf, 
praecepimus.  Quihus  aidem  ad  dies  fesfos  et  ad  hospitum 
adventum  utiniur  ef  ad  quacdam  rara  negofia,  haec  promo 
tradidimus  ef  loca  omnium  demonsfravimus  ef  omnia  ad- 
numeravimus  atque  adnumerata  ipsi  exscripsimus  eumque 

30  admonuimus,  id,  quodcumque  opus  esset,  sciref,  unde  daret, 
ef  meminisset  afqiie  adnofaref,  quid  ef  quando  et  cui  de- 
disset,  ef,  cum  recepisset,  uf  quidque  suo  loco  reponeref. 

11.  Coltim.  XI  1.  5  (Xen.  12.  3)   In  Oeconomico 
Xenophontis,  quem  M.  Cicero  Lafino  sermoni  fradidif,  vir 

35  egregius  ille  Ischomachus  Afhenieitsis  rogafus  a  Soarate, 
ufrumne,  si  res  familiaris  desiderasset,  mercari  vilicum 
tamquam  fabrum  an  ipse  instifuei'e  consueverif :  Ego  vero, 


310  FRAGMENTA 

inquit,  ipse  instituo;  etenim,  qui  me  ahsente  in  meum 
locum  suhstituitur  et  vicarius  meae  diligentiae  succedit, 
is  ea,  quae  ego,  scire  dchet. 

12.  No7i.  p.  449  ex.  (Xen.  16.  14)  31.  Tidlius  Oeco- 
nomico:  Nullo  modo  facilius  arbitror  posse  neque  her-  6 
bas  arescere  et  interfici  neque  terram  ab  sole  percoqui. 

13.  Plm.  nat.  hist.  XVIII  224  (Xen.  17.  2)  Scmen- 
tibus  tempora  plcrique  praesumiint  et  ah  XI  die  autum- 
nalis  aequinoctii  fruges  scri  iuhent  a  Coronae  cxortu 
continuis  diebus  certo  xwope  imhrium  promisso,  Xenophon,  lo 
non  ante  quam  deus  signum  dcderit.  Hoc  Cicero  nostcr 
imhre  fieri  inter^yretatus  est,  cum  sit  vera  ratio  non  prius 
serendi,  qtiam  folia  coeperint  decidere. 

14.  Charisius  I  p.  106  sq.  Keil.     (Xen.  17.  14;   cf. 
7.  33)  ^Alvaria^  neutro  genere  ptlnraliter  tantum  dicun-  la 
tur  — ,  quamvis  Cicero  in  Oeconomico  singidariter  dixe- 
rit:  Apes  in  alvarium  concesserant. 

15.  Gramm.  de  duhiis  nom.  T.  V  p.  576.  12  (Xen. 
18.  2)  '^Culmum'  generis  neutri,  ut  Nepos  vult.  Cicero 
autem:  Erit  brevis  culmus.  20 

16.  Scrv.  ad  Vcrg.  Georg.  II 288  (Xen.  19.  3)  'Scro- 
hes'  masculini  sunt  generis;  nam  et  Cicero  in  Occono- 
micis  sic  dicit  — . 

17.  Gell  XV  5.  8  et  Non.  p.  161  in.  (Xen.  19.  19) 
Cicero  in  Oeconomico:    Cum  vero   adfecta   iam   prope  25 
aestate  uvas  a  sole  mitescere  tempus  est. 

18.  Macroh.  Sat.  III  20.  4  (II  16)  (Xen.  20.  4) 
Cicero  Oeconomicon  lihro  tertio:  Neque  serit  vitem  ueque, 
quae  sata  est,  diligenter  colit;  oleum,  ficos,  poma 
non  habet.  sa 

II.    PROTAGOEAS. 

1.  Quintil.  X  5.  2  Cicero  —  libros  Platonis  atque 
Xenophontis  edidit  hoc  gcnere  translatos. 

2.  Prisc.  VI  11.  63  p.  247.  21  H.  (Plat.  Prot.  in.) 
Cicero  in  Protagora:  Quid  tu?   unde  tandem  appares^  35 


PHILOSOPH.  F.  1  11-ni  3.  311 

o   Socrate?  f  an   quidem  non  dubium   est,    quin    ab 
Aicibiade? 

3.  Prisc.  VIII  7.  35  p.  402.  22  (Plat.  p.  336  Asq.) 
"Versd'  similiter  activum,  ex  qiio  ^ controversor'  deponens. 

5  Cicero  in  Protagora:  Nunc  a  vobis,  o  Protagora  et 
Socrates,  postulo,  ut  de  isto  concedatis  alter  alteri  et 
inter  vos  de  huiusce  modi  rebus  controversemini,  non 
concertetis. 

4.  Prisc.  V  12.  64  p.  182.  1  (Plat.  p.  357  A)  Vetu- 
10  stissimi  tamen  et  ^altera  utra'  et   ^alterum   utrum'  et 

^alterius  utrius'  solehant  proferre  — .  Cicero  in  Prota- 
gora:  Quae  igitur  potest  esse  indignitas  voluptatis  ad 
molestiam  nisi  in  magnitudine  aut  longitudine  alterius 
utrius  posita?  —  Idem  ib.  VI  7.  35  p.  226.  8. 
15  5.  Donat.  Ter.  Ph.  IV  3.  6  Sic  (compluria)  veteres, 
quod  nostri  dempta  syllaba  ^cotnplura''  diciint,  —  Cicero 
in  Protagora:  confirmandi  genera  compluria. 


III.    DE  lURE  CIVILI  IN  ARTEM  REDIGENDO. 

1.  Quintil.  XII  3.  10  Et  M.  Tullius  non  modo  in 
20  agendo  numquam  est  destitutus  scientia  iuris,  sed  etiam 

componere  aliqua  de  eo  coeperat. 

2.  Gell.  I  22.  7  M.  Cicero  in  lihro,  qui  inscriptus 
est  'de  iure  civili  in  artem  redigendo'  verha  haec  posuit: 
Nec  vero  scientia  iuris  maioribus  suis  Q.  Aelius  Tubero 

25  defuit,  doctrina  etiam  superfuit.  In  quo  loco  ^super- 
fuiV  significare  videtur  ^supra  fuit  et  praestitit  supera- 
vitque  maiores  suos  doctrina  sua,  superfluenti  tamen  et 
nimis  ahundanti'. 

3.  Charis.  I  p.  138.  13  Keil.  ^Nohile'  Cicero  de  iure 
30  eivili:  aliquo  excellente  ac  nobile  viro. 


312  FRAGMENTA 

IV.    DE  AUGURIIS. 

[1.  Oic.  de  divin.  II  35.  75  sq.  Equidem  adsentior 
0.  Marcello  potins  quam  App.  Clandio,  qui  amho  mei 
collegae  fuerunt,  existimoque  ius  augurum,  etsi  divinatio- 
nis  opinione  principio  constitutum  sit,  tamen  postea  rei  s 
publicae  causa  conservatum  ac  retentum.  Sed  de  hoc  loco 
plura  in  aliis,  nunc  Jiactenus.] 

2.  Serv.  Verg.  Aen.  V  738  Dies  est  plenus,  qui  hahet 
horas  viginti  quattuor;  nam  et  nox  pars  diei  est;  dici- 
mus  autcm  diem  a  parte  meliore.  Unde  et  in  iisu  est,  lo 
ut  sine  commemoratione  noctis  numerum  dicamus  dierum. 
Hic  autem  dies  secundum  Aegyptios  inchoat  ah  occasu 
solis,  secundum  Persas  ah  ortu  solis,  secundum  Umhros, 
Etruscos  et  Athenienses  a  sexta  hora  diei,  secundum  Ro- 
manos  a  media  nocte.  —  Haec  autem  plene  exsequitur  is 
et  Cicero  in  auguraUhus  et  A.  Gellius  in  lihris  noctium 
Atticarum  (III  2.  7  sqq.). 

3.  Charis.  I  p.  122,  22  K.  ^Avi'  Cicero  de  auguriis: 
omnibus  avi  incerta. 

4.  Charis.  I  p.  105.  4  Oscinis  nominativum  Oicero  20 
de  auguriis  '^oscen'  dixit  et  ita  utitur.  —  Sed  idem  I 
p.  139.   11    'Oscen'   augurum   consuetudo   dicit;   Cicero 
tamen,  inquit  Plinius,  de  auguriis  hic  'oscinis'  dixit. 

[5.  Serv.  Verg.  Aen.  III  359  Nam,  ut  ait  Oicero, 
omnis  divinandi  peritia  in  duas  partes  dividitur;  nam  25 
aut  furor  est,  ut  in  ratiocinationibus,  aut  ars,  ut  in  haru- 
spicihus,  fulguritis  sive  fulguratorihus,  augurihus.  Et 
omnia  ista  ex  se  pendent,  licet  propriis  finihus  contine- 
antur.'} 

V.    HORTENSIUS.  30 

V.  R.  Hirsel.  Herm.  X  p.  95  sq. 

1.  Oic.  de  divin.  II 1.  1  Cohortati  sumus,  ut  maxinie 
potuimus,  ad  philosophiae  studium  eo  lihro,  qui  est  in- 
scriptus  Hortensius. 


PHILOSOPH.  F.  IV  1-V  10.  313 

2.  Cic.  de  fin.  1 1.  2  Fliilosophiae  —  vitiipcratoribns 
satis  rcsponstim  cst  co  libro,  quo  a  nobis  philosophia 
defcnsa  et  collaudata  est,  ciim  esset  accusata  et  vituperata 
ab  Hortcnsio. 

5  3.  Cic.  Tusc.  II  2.  4  Nos  universac  philosophiae  vitu- 
peratoribus  rcspondimus  in  Hortensio. 

4.  Cic.  Tusc.  III 3.  6  De  universa  philosophia,  quanto 
opere  et  expetenda  esset  et  colenda,  satis,  ut  arbitror,  dic- 
tiim  est  in  Hortcnsio. 

0  5.  Cic.  off.  II  2.  6  Sed  hacc,  cum  ad  piliilosophiam 
cohortamur,  accuratius  disputari  solcnt,  quod  alio  quodam 
libro  fccimus. 

6.  Cic.  Acad.  II  2.  6  Si  quodam  in  libro  vcrc  est  a 
nobis  philosophia  laudata,  profecto  cius  tractatio  optimo 

5  atque  amplissimo  quoque  dignissima  est. 

1.  Mart.  Cap.  V  441  p.  454.  19  Halm.  Infnita 
illa  (quaestio)  est,  quae  gencraliter  quaerit,  utrum  sit 
aliquid  appetendum,  ut,  an  philosophandum  sit,  in  Hor- 
tensio  disputatur. 

!o  8.  Treb.  Pollio  Gallien.  20.  1  Scis  ipsc,  tales  homi- 
nes  ciim  iis,  qui  aliqua  de  maioribus  eorum  scripserint, 
quantum  gerant  bellum,  nec  ignota  esse  arbitror,  quae 
dixit  M.  Tullius  in  Hortensio,  quem  ad  cxemplum  pro- 
treptici  scripsit. 

!5  9.  Augustin.  de  beata  vita  4  T.  I  p.  223  D  sq.  Ben. 
Antverp.  a.  1700  Ego  postquam  in  schola  rhetoris  librum 
illum  Ciceronis,  qui  Hortensitis  vocatur,  accepi,  tanto 
amore  philosophiae  succensus  sum,  ut  statim  ad  eam  me 
transferre  mcditarer. 

10  10.  August.  Confcss.  III  4.  7  T.  I  p.  64  D  Ben. 
Antvcrp.  Usitato  iam  discendi  ordine  pcrveneram  in 
librum  qucndam  Ciccronis,  cuiiis  linguam  fere  omnes 
mirantur,  pectus  non  ita.  Scd  liber  illc  ipsius  exhorta- 
tionem  continet  ad  philosophiam  et  vocatur  Hortensins. 

i5  Ille  vero  liber  mutavit  affectum  meum  et  ad  te  ipsum^ 
Doniinc,  mutavit  preces  meas  et  vota  ac  desideria  mea 
fecit  alia. 


314  FRAGMENTA 

11.  Schol.  Gronov.  Cic.  pro  leg.  Man.  10.  28  p.  441. 
10  JBait.  Constat  Lucullum  usque  ad  tempora  consulatus 
expertem  fuisse  hellorum,  post  in  consulatu  historiis  stu- 
duisse,  ut  hella  destituta  cognosceret.  Hoc  in  illo  dialogo, 
qui  inscrihitur  Lucullus,  Cicero  docet,  unde  et  in  Hor-  5 
tensio  LucuUus  historiam  laudavit. 

12.  Lactant.  inst.  div.  III 16.  9  Ciceronis  Hortensius 
contra  philosophiam  disserens  circumvenitur  arguta  conclu- 
sione,  quod,  cum  diceret  philosophandum  non  esse,  nihilo 
minus  philosophari  videhatur,  quoniam  p>hHosophi  esset,  lo 
quid  in  vita  faciendum  vel  non  faciendum  sit,  disputare. 

13.  Serv.  Verg.  Aen.  I  331  Qui  (Epicurei)  plures 
volunt  esse  caelos,  ut  Cicero  in  Hortensio. 

14.  Lact.  inst.  div.  VI  2.  15  Apud  Ciceronem  Catu- 
lus  in  Hortensio  philosophiam  rehus  omnihus  praeferens  is 
malle  se  dicit  vcl  unum  parvum  de  offcio  lihellum  quam 
longam  orationem  pro  seditioso  homine  Cornelio;  quae 
sententia  non  utique  Catuli,  qui  fortasse  illud  non  dixit, 
sed  Ciccronis  cst  putanda,  qui  scripsit. 

15.  Nonius  p.  356.  5  M.  Tidlins  in  Hortensio:  et  20 
paulum  agelli  occupavisse. 

16.  Non.  p.  438.  13  M.  Tidlius  in  Hortensio:  quod 
cum  uterque  nostrum  adnuissent  omnesque  ad  id  tem- 
pus,  quod  erat  dictum,  postero  die  venissemus. 

17.  18.  Schol  Gronov.  Verr.  I  20.  54  p.  404.  20  25 
Bait.  Hortensium  praecipue  videtur  significare,  qui  huiiis 
modi  signis  et  tahulis  pictis  familiariter  delectahatur.  Id 
manifestius  in  Hortensio  ostendit  dialogo:  cum  in  villam 
Luculli  ventum  esset  omni  apparatu  venustatis  orna- 
tam  (Arusia)i.  Mess.  p.  232  Lind.  Cicero  in  Hortensio:)  30 
Luculloque  noster  adventus  et  gratus  et  iucundus 
fuisset. 

19.  Arus.  p.  224  Idem  in  Hortensio:  liic  primum 
Catulus  delectatus  ipso  loco. 

20.  Noniusp.  128. 2  M.  Tullius  —  in  Hortensio:  Nam  35 
cum  omnis  sollertia  admiranda  est,  tum  ea,  quae  efficit, 
ut,  inanima  quae  sint,  vivere  et  spirare  videantur. 


PHILOSOPH,  F.  V  11-32.  3l5 

21.  Nonius  p.  297  sq.  M.  Tnllius  in  Hortensio :  prae- 
ter  ceteros  hunc  nostra  extulit  civitas. 

22.  Non.  p.  337  sq.  M.  Tullins  —  in  Hortensio: 
hunc  Crassum,   qui  lentius,  ut  scitis,   dicere   solebat, 

'  ad  imitationem  quasi  nostri  generis  contendisse. 

23.  Non.  p.  521.  18  et  386.  9  M.  Tullius  in  Hor- 
tensio:  Ut  ii,  qui  conbibi  purpuram  volunt,  sufficiunt 
prius  lanam  medicamentis  quibusdam,  sic  litteris  tali- 
busque  doctrinis  ante  excoli  animos  et  ad  sapientiam 

I  concipiendam  inbui  et  praeparari  decet. 

24.  Non.  p.  395.  14,  401.  8,  scliol  Verg.  G.  I  1 
mus.  Bhen.  XVI  443  M.  Tullius  in  Hortensio:  ut  enim 
segetes  agricolae  subigunt  aratris  multo  ante,  quam 
serant. 

i  25.  Non.  p.  315.  27,  241.  12,  343.  10  M.  Tullius 
in  Hortensio:  Quid  enim  aut  Herodoto  dulcius  aut 
Thucydide  gravius  aut  Philisto  brevius  aut  Theopompo 
acrius  aut  Ephoro  mitius  inveniri  potest? 

26.  Non.  p.  275.  31  31.  Tullius  in  Hortensio:  Unde 
»  autem  facilius  quam  ex  annalium  monumentis  aut  bel- 

licae  res   aut   omnis   rei  pub.   disciplina   cognoscitur? 

27.  Non.  p.  315.  21  M.  Tullius  in  Hortensio:  Unde 
aut  ad  agendum  aut  ad  diceudum  copia  depromi  maior 
gravissimorum  exemplorum  quasi  incorruptorum  testi- 

>  moniorum  potest? 

28.  Non.  p.  30.  26  M.  TuUius  in  Hortensio:  Perge, 
quaeso,  nec  enim  imperite  exorsus  es. 

29.  Non.  p.  264.  15  (p.  258.  24  QuicJi.)  M.  Tul- 
lius  in  Hortensio:  magna  etiam   animi  contentio   ad- 

9  hibenda  est  in  explicando  Aristotele ,  si  leges. 

30.  Non.  p.  81.  28  M.  Tullius  in  Hortensio:  se  ad 
extremum  pollicetur  prolaturum,  *{"  quae  se  ipsa  comest, 
quod  efficit  dialecticorum  ratio. 

31.  Non.  p.  383.  21  et  329.  5  M.  Tullius  in  Hor- 
j  tensio:  Quaero  enim,  non  quibus  intendam  rebus  ani- 

mam,  sed  quibus  relaxem  ac  remittam. 

32.  Lactant.  insf.  div.  III  16.  12  Praeterea   illud 


316  FRAGMENTA 

quoqiie  argumentum  contra  philosophiam  valet  plurimum, 
quo  idem  est  usus  Hortensius:  ex  eo  posse  intellegi  philo- 
sophiam  non  csse  sapientiam,  quod  principium  et  origo 
eius  adpareat.  Quando,  inquit,  pliilosophi  esse  coepe- 
runt?  Thales,  ut  opinor,  primus.  Recens  haec  qui- 
dem  aetas.  Ubi  ergo  apud  antiquiores  latuit  amor 
iste  investigandae  veritatis? 

33.  Non.  p.  41.  30  Prudentiam  a  providendo  dictam 
dilucide  ostendit  M.  Tullius  in  Hortensio:  Id  enim  est 
sapientis,  providere;  ex  quo  sapientia  est  appellata 
prudentia. 

34.  Non.  p.  418.  10  M.  Tullius  in  Hortensio:  Ita- 
que  tunc  Democriti  manus  urgehatur;  est  enim  non 
magna. 

35.  Serv.  Verg.  Aen.  I  269  Tria  sunt  genera  anno- 
rum;  aut  enim  lunaris  annus  est  xxx  dierum  aut  sol- 
stitialis  xii  mensuum  aut  secimdum  Tidlium  magnus,  qui 
tenet  xTi  dccccliv  annos,  ut  in  Hortensio:  horum  anno- 
rum,  quos  in  fastis  habemus,  magnus  xii  dccccliv 
amplectitur.  —  Idcm  ad  III  284  Annum  esse  magnum  s 
voluerunt  omnihus  planetis  in  eundem  locum  recurrenti- 
hus.  Et  hoc  fit,  ut  supra  diximus,  secundum  Ciceronis 
Hortensium  post  annos  xTi  dccccliiii,  solstitiales  scilicet. 

—  Tac.  or.  16  Si,  ut  Cicero  in  Hortensio  scrihit,  is  est 
magnus  et  verus  annus,  quo  eadem  positio  caeli,  quae  cum  s 
maximc  est,  rursum  exsistet,  isque  annus  horuni,   quos 
nos  vocamus,   annorum  duodecim  milia  nongentos  quin- 
quaginta  quattuor  complectitur,  incipit  Hemosthenes  vestcr 

—  non  solum  eodem  anno,  quo,  nos,  sed  etiam  eodem 
mcnse  exstitisse.  v' 

36.  Augustin.  de  trin.  XIII  4.  7  T.  VI  p.  659  Fsq. 
Ben.  Antverp.  1700  Cicero  —  cum  vellet  in  Hortensio 
dialogo  ab  aliqua  re  certa,  de  qiia  nullus  amhigeret,  sumere 
suae  disputationis  exordium:  Beati  certe,  inquit,  omnes 
esse  volumus.  —  Aug.  contra  lulian.  op.  imperf.  VI 
26  T.  X  p.  989  B  Beati  quippe  onines  esse  volumus,  quod 
Academici  —  teste  patrono  suo  Tidlio  coacti  sunt  con 


it 


PHILOSOPH.  F.  V  32-42.  317 

fiteri,  idque  nnum  esse  dixenmt,  quod  disputatione  non 
egeat,  qu&d  nenio  est  qui  non  expetat.  —  Cf.  Quintil. 
V  14.  13  Haec  propositio  aut  confcssa  est  —  aut  pro- 
handa,  ut:  ^Qui  heatam  vitam  vivere  volet,  philosoplietur 
oportef ;  non  enim  conceditur;  cetera  sequi  nisi  confir- 
maia  prima  parte  non  possunt.  Item  adsumptio  interim 
confessa  est,  ut:  ^Omnes  autem  volunt  heatam  vitam 
vivere\  —  Inde  Iid.   Victor  9  p.  410.  14  Halm. 

37.  Non.  p.  284.  32  M.  Tullius  in  Hortensio:  quan- 
tum  inter  se  homines  studiis,  moribus,  omni  vitae 
ratione  differant. 

38.  Non.  p.  155.  13  M.  Tullius  —  in  Hortensio:  his 
contrarius  Aristo  Chius,  praefractus,  ferreus:  nihil  bo- 
num,  nisi  quod  rectum  atque  honestum  est. 

39.  Augustinus  de  heata  vita  T.  I  p.  225  F,  de 
trinit.  XIII  5.  8  T.  VI  p.  660  B  Bened.  Antv.  Tul- 
lius  in  Hortensio,  quem  de  laude  ac  defensione  pJdloso- 
pliiae  lihrum  fecit:  Ecce  autem,  ait,  non  philosophi 
quidem,  sed  prompti  tamen  ad  disputandum  omnes 
aiunt  esse  beatos,  qui  vivant,  ut  ipsi  velint.  Falsum 
id  quidem;  velle  enim,  quod  non  deceat,  id  ipsum 
miserrimum  est,  nec  tam  miserum  est  non  adipisci, 
quod  velis,  quam  adipisci  velle,  quod  non  oporteat; 
pkis  enim  mali  pravitas  voluntatis  aflfert  quam  fortuna 
cuiquam  boni. 

40.  Lactant.  inst.  div.  17.4  Fortasse  quaerat  ali- 
quis  a  nohis  idem  illud,  qiiod  apud  Ciceronem  quaerit 
Hortensius ,  ^si  dcus  unus  est,  quae  esse  heata  solitudo 
queaf.  Tamquam  nos,  quia  unum  esse  dicimus,  desertum 
ac  solitarium  esse  dicamus. 

41.  Non.  p.  372.  10  M.  Tullius  —  in  Hortensio: 
Praecipiunt  haec  isti,  sed  facit  nemo. 

42.  Lactant.  inst.  div.  III 16.  5  Non  ergo  utilitatem 
ex  philosopJiia ,  sed  ohlectationem  petunt;  quod  quidem 
Cicero  testatus  est:  Profecto,  inquit,  omnis  istorum 
disputatio    quamquam    uberrimos    fontes    virtutis    et 


318  FRAGMENTA 

scientiae  continet,  tamen  collata  ciim  eorum  actis  per- 
fectisque  rebus  vereor  ne  non  tantum  videatur  adtu- 
lisse  negotii  hominibus,  quantam  oblectationem. 

43.  Non.  p.  337.  26  M.   TnUins  —   in  Hortensio: 
Quae  est  igitur  pliilosophia,  Socrate?  nec  dubito,  quin,   5 
quaecumque   sit,   f  lautum   victum  et  elegantem  ma- 
gnifice  neque  minus,  quam  deceret,  colere  instituissent. 

44.  Non.  p.  527.  30  M.  Tnllius  —  in  Hortensio:  Vidi 
in  dolore  podagrae  nihilo  illum  vel  omnium  maximum 
Stoicorum,  Posidonium,    quam  Nicomachum  Tyrium,  lo 
hospitem  meum,  fortiorem. 

45.  Non.  p.  385.  31  M.  Tullius  —  in  Hortensio:  elo- 
quentia  tueri,  quam  tu  in  caelum,  Hortensi,  credo,  ut 
ipse  cum  ea  simul  ascenderes,  sustulisses. 

46.  Non.  p.  204.  4  M.   Tullius  in  Hortensio:   Tu  is 
me   et   alias  non  numquam  et  paulo  ante  adhortatus 
es,  aliorum  ut  facta  et  eventa  conquirerem. 

47.  Arusian.  Mess.  p.  217  Lindeni.  Cic.  in  Hor- 
tensio:  qui  cum  hodie  bellum  cum  mortuo  gerant. 

48.  Non.  p.  396.  23  M.  Tullius  in  Hortensio:  Quare  2c 
velim  dari  mihi,  Luculle,  iubeas  indicem  tragicorum, 
ut  sumam,  qui  forte  mihi  desunt. 

49.  Non.  p.  307.  5  M.  Tullius  in  Hortensio:  Faces- 
sant  igitur  omneSj  qui  docere  nihil  possunt,  quo  me- 
lius  sapientiusque  vivamus.  2'. 

50.  Augustin.  de  trinit.  XIV  9.  12  T.  VI  p.  677  C 
Ben.  Antv.  Be  omnihus  quattuor  (virtutihus)  magnus 
auctor  eloquentiae  Tidlius  in  Hortensio  dialogo  dispu- 
tans:  Si  nobis,  inquit,  cum  ex  hac  vita  migrassemus, 
in  beatorum  insulis  immortale  aevum,  ut  fabulae  fe-  3( 
runt,  degere  liceret,  quid  opus  esset  eloquentia,  cum 
iudicia  nulla  fierent,  aut  ipsis  etiam  virtutibus?  nec 
enim  fortitudine  egeremus  nuUo  proposito  aut  labore 
aut  periculo  nec  iustitia,  cum  esset  nihil,  quod  ad- 
peteretur,  alieni,  nec  temperantia,  quae  regeret  eas,  s 
quae  nullae  essent,  libidines;  ne  prudentia  quidem 
egeremus  nullo   delectu  proposito   bonorum  et  malo- 


PHILOSOPH.  F.  V  42-59,  319 

rum.  Una  igitur  essemus  beati  cognitione  naturae  et 
scientia,  qua  sola  etiam  deorum  est  vita  laudanda. 
Ex  quo  intellegi  potest  cetera  necessitatis  esse,  unum 
hoc  voluntatis.  Ita  ille  tanfus  orator  cum  philosophiam 
hpraedicaret  rccolens  ea,  qitae  a  philosophis  acceperat,  et 
praeclare  ac  suavitcr  explicans,  in  hac  tantum  vita,  quani 
videmus  aerumnis  et  errorihus  plenam,  omnes  quattuor 
necessarias  dixit  esse  virtutes. 

51.  Non.  p.  254.  5  M.  Tullius  in  Hortensio:  deinde 
10  boni   mores   et  modestiores  et  ad  capienda  praecepta 

molliores. 

52.  Non.  p.  235.  18  M.  Tullius  in  Hortensio:  altera 
est  nexa  cum   superiore   et  inde   apta  atque  pendens. 

53.  Non.  p.  402.  15  M.  Tidlius  in  Hortensio:  caeli 
15  signorum  admirabilem   ordinem   insatiabilemque    pul- 

chritudinem  magis  spectat. 

54.  Augustin.  de  civit.  dei  III 15  In  Hortensio  dia- 
logo  (Cicero),  cum  de  solis  canonicis  defectionihus  loqiie- 
retur:  ut  easdem,  inquit,  tenebras  efficiat,   quas  effe- 

20  cit  in  interitu  Romuli,  f  qui  obscuratione  solis  est 
factus. 

55.  Non.  p.  329.  19  M.  Tidlius  in  Hortensio:  Tum 
pseudomenon  et  soritam  et  totam  dialecticam  aut 
illudis  aut  increpas. 

25  56.  Non.  p.  364.  22  M.  Tullius  in  Hortensio:  Quis 
te  aut  est  aut  fuit  umquam  in  partiundis  rebus,  in 
definiendis,  in  explicandis  pressior? 

57.  Non.  p.  270.  26  M.  Tidlius  in  Hortensio:  Nam 
quod  vereris,  ne  non  conveniat  nostris  aetatibus  ista 

30  oratio,  quae  spectet  ad  hortandum. 

58.  No7t.  p.  271.  .30  M.  Tullius  in  Hortensio:  Aut 
tibi  id  ipsum  pervertendum  fuit,  quod  tu  ne  attigisti  qui- 
dem,  aut  eius  partes  quasi  membra  quaedam  caedenda. 

59.  Non.  p.  193.  9  M.  Tidlius  in  Hortensio:  Quid? 
35  tu,  inquam,  soles,  cum  rationem  a  dispensatore  accipis, 

si  aera  singula  probasti,   summam,   quae  ex  his  con- 
fecta  sit,  non  probare? 


320  FRAGMENTA 

60.  Non.  p.  170.  28  M.  Tnllius  in  Hortensio:  Ita- 
que  tibi  concedo,  quod  iu  xii  scriptis  solemus,  ut 
calculum  reducas,  si  te  alicuius  dati  paenitet. 

61.  Non.  p.  118.  24  M.  Tulltus  in  Hortensio:  Quare 
adgredere,  quaeso,  et  gratificare  rei  publicae. 

62.  Non.  p.  407.  3  M.  Tullius  in  Hortensio:  nihil 
tamen  esse,  in  quo  se  animus  excellens  tollere. 

63.  Non.  p.  253.  24  M.  Tulliiis  in  Hortensio:  Cap- 
tum  me  fortasse,  inquit,  putas  et  id,  quod  nollem, 
confiteri  coactum. 

64.  Non.  p.  399.  24  M.  Tullius  in  Hortensio:  An, 
cum  videat  me  et  meos  comites,  fortitudinem,  magni- 
tudinem  animi,  patientiam,  constantiam,  gravitatem, 
fidem,  ipsa  se  subducat? 

65.  Priscian.  VI 12.  66  p.  250.  12  H  Hic  '^sanguis',  is 
huius  ^sangiiinis%  quod  veteres  hoc  '^sanguen^  dixerunt. 
ijicero  in  Hortensio:  ut  ait  Ennius: 

refugiat  timido  sanguen  atque  exalbescat  metu. 

66.  Non.  p.  371.  22  M.   Tullius  —   in  Hortensio: 
Itaque  uec  in  philosophia  cuiquam  cessit  et  vitae  gra-  20 
vitate  praestitit. 

67.  Non.  p.  201  sq.  M.  Tullius  —  in  Hortensio: 
magnitudo  animi,  patientia  laborum,  mortis  dolorum- 
que  contemptio. 

68.  Non.  p.  288.  8  M.  Tullius  —  in  Hortensio:  ut  2; 
ea  sibi  ratio  vera  restituat,   quae  consuetudo  vitiosa 
detraxerat. 

69.  Non.  p.  288.  22  M.  Tullius  in  Hortensio:  Con- 
solabitur  eam  magnitudo  animi  et  humanarum  opinio- 
num  alta  quaedam  despectio.  sc 

70.  Non.  p.  289.  19  M.  Ttdlius  in  Hortensio:  Habet 
enim  ipsa  incertam  et  indefinitam  viam  et  ex  ea  multis 
vitiis  et  erroribus  depravata  deducitur. 

71.  Non.  p.   419.    17    M.    Tidlius    in   Hortensio: 
Deinde  imitator,  ut  sibi  quidem  videtur,  naturae  mos  si 
vindicat. 

72.  Non.  p.  300  sq.  M.  Tidlius  in  Hortensio:  Imbe- 


PHILOSOPH.  F.  V  CU-7a.  321 

cillis  autern  est  pudoris  magister  timor,  qui  si  quando 
paululum   aberravit,    statim    spe  impunitatis   exultat. 

73.  Non.  p.  384.  20  M.   TuUlus  —  in  Ilortensio: 
tum  intellegaS;  quam  illud  non  sit  necessarium,  quod 

6  redundat. 

74.  Non.p.  22.  22  M.  Tullius  in  Hortensio :  ad  iuveni- 
lem  lubidinem  copia  voluptatum,  gliscitillautignisoleo. 

75.  Non.  p.  480.  18  M.   Tnllius  in  Ilortensio:  Hi 
uostri  amici  verecundantur  capti  splendore  virtutis. 

10  76.  Non.  p.  194.  18  M.  TuUius  in  Hortensio:  pri- 
mus  balneola  suspeudit,  inclusit  pisces.  —  Val.  Max. 
IX  1.  1  C.  Sergius  Orata  pciisiUa  baUnea  primus  facere 
instituit.  Qiiae  inpensa  levihus  initiis  coepta  ad  suspen- 
sae  calidae  aquae  tantum  non  aequora  penetravit.    Idem, 

15  videlicet  ne  gulani  Nepituni  arhitrio  suhiectam  haheret, 
pecidiaria  sihi  maria  excogitavit  aestuariis  intercipiendo 
fUictus  pisciumque  diversos  greges  separatis  moUhus  in- 
cUidendo,  tit  nidla  tam  saeva  tempestas  inciderit,  qua  non 
Oratae  mensae  varietate  ferculorum  ahundarent.     Aedi- 

20  ficiis  etiam  spatiosis  et  excelsis  deserta  ad  id  tempiis 
ora  Lucrini  lacus  pressit,  quo  recentiore  iisu  conchylio- 
rum  frueretur;  vhi  dum  se  puhlicae  aquae  cupidius  in- 
mergit,  mm  Considio  puhUcano  iudicium  nanctus  est.  In 
quo  L.  Crassiis  adversus  illum  causani  agens  errare  ami- 

25  cum  suum  Considium  dixit,  quod  putaret  Oratam  remo- 
tum  a  lacu  caritnrum  ostreis;  namque  ea,  si  inde  petere 
non  licuisset,  in  tegulis  reperturum.  —  Augustin.  de  heata 
vita  26  T.  I p.  230  C  Ben.  Antv.  Fingamus  aliquem  talem, 
qualem   TuIIius  fuisse  dicit  Oratam.     Quis  enim  facile 

30  dicat  Oratam  egestate  laborasse,  hominem  ditissimum, 
amoenissimum,  deUciosissimum ,  cui  neque  ad  voluptatem 
quidqtiam  defuit  neqne  ad  gratiam  neque  ad  honam  in- 
tegramque  valetudinem?  nam  et  praedlis  quaestuosissimis 
et  amicis  iucundissimis,  quantum  lihuit,  ahundavit  et  illis 

»5  omnihus  aptissime  ad  salutem  corporis  nsus  est,  eiusque, 
ut  hreviter  totum  explicem,  omne  institutum  voluntatem- 
que  omnem  successio  prospera  consecida  est. 

CIO.  IV.  3.  21 


322  FRAGMENTA 

77.  Priscian.  X  2.  13  p.  506.  2  H.  Cicero  in  Hor- 
tensio:  et  amoenitate  summa  perfructus  est. 

78.  Non.  p.  216.  12  M.  Tullius  in  Hortensio:  sol- 
lertiamque  eara,  qiiae  posset  vel  in  tegulis  proseminare 
ostreas.  s 

79.  Non.  p.  401.  30  M.  Tulliiis  in  Hortensio:  Vixit 
ad  summam  senectutem  optuma  valetudine. 

80.  Non.  p.  321.  15  M.  Tidlius  in  Hortensio:  Vo- 
luptates  autem  nulla  ad  res  necessarias  invitamenta 
adferunt  senibus.  lo 

81.  Augustin.  contra  lulian.  Pelag.  IV  14.  72  T. 
X  p.  408  I)  ed.  Antv.  1700  Vide,  quid  in  Hortensii  dia- 
logo  dicat  Tullius,  quae  magis  verlja  te  delectare  debuerant 
quam  Balhi  Stoicorum  partes  agentis  (N.  D.  II).  Quac 
licet  vera,  tamen  de  parte  Jiominis  inferiore,  Jioc  est  de  i» 
corpore,  fuerunt  et  te  niJiil  adiuvare  potuerunt.  Vide, 
quid  iste  pro  vivacitate  mentis  contra  voluptcdem  cor- 
poris  dicat:  An  vero,  inquit,  voluptates  corporis  expe- 
tendae,  quae  vere  et  graviter  a  Platone  dictae  sunt 
illecebrae  esse  atque  escae  malorum?  Quae  enim  con-  20 
fectio  est,  inquit,  valetudinis,  quae  deformatio  coloris 
et  corporis,  quod  turpe  damnum,  quod  dedecus,  quod 
non  evocetur  atque  eliciatur  voluptate?  cuius  motus 
ut  quisque  est  maximus,  ita  est  inimicissimus  philo- 
sophiae;  congruere  enim  cum  cogitatione  magna  vo-  25 
luptas  corporis  non  potest;  quis  enim,  cum  utatur 
voluptate  ea,  qua  nulla  possit  maior  esse,  adtendere 
animo,  inire  rationem,  cogitare  omnino  quidquam  pot- 
est?  quis  autem  tantus  est  gurges,  qui  dies  et  noctes 
sine  ulla  minimi  temporis  intermissione  velit  ita  mo-  30 
veri  suos  sensus,  ut  moventur  in  summis  vohiptatibus? 
quis  autem  bona  mente  praeditus  non  mallet  nullas 
omnino  nobis  a  natura  vohiptates  datas?  —  Id.  ib.  V 
8.  33  p.  426  E  Si  in  quihusdam  veris  sententiis  saltem 
pJiilosopJwrum  litteris  crederes ,  non  surdo  corde  illud  35 
audires,  quod  voluptates  illecebras  atque  escas  malm'um  et 
vitiosam  partem  animi  dixerunt  csse  lihidinem.  —  Id.  V 


PHILOSOPH.  F.  V  77-90.  323 

10.  42  p.  429  A  optinie  ille  de  voluptate  disputans,  cuius 
verha  in  libro  siiperiore  iam  posiii:  Cuius  motus,  inqiiit, 
—  —  cogitare  omiiino  quidquam  potest?  —  Non.  p. 
269.  21  M.  Tidlius  in  Hortensio:  Quae  est  enim  con- 
5  fectio  valetudinis,  quae  deformatio  corporis? 

82.  Augustin.  contra  lulianum  Pelag.  V  7.  29  p. 
425  F  ed.  Antv.  sicut  ait  Hortensius,  tunc  obsequatur 
(homo)  naturae,  cum  sine  magistro  senserit,  quid  na- 
tura  desideret. 
10  83.  Non.  p.  498.  30  M.  Tidlius  in  Hortensio:  et 
qui  expectat,  pendet  animi,  quia  semper,  quid  futurum 
sit,  incertum  est. 

84.  Non.  p.  438.  23  M.  Tullius  in  Hortensio:  et 
ceteras  quidem  res,  in  quibus   peccata  non  maxumas 

15  adferunt  noxias,  tamen  inscii  non  attingunt. 

85.  Non.  p.  105.  7  ^Ecideos'  deminidivum  ah  equis 
M.  Tullius  in  Hortensio  dici  voluit:  Ut  igitur  domitores 
equorum  non  verbera  solum-  adhibent  ad  domandum, 
sed  cibum  etiam  saepe  subtrahunt,  ut  fame  debilitetur 

20  eculeorum  nimis  effrenata  vis. 

86.  Non.  p.  338.  8  M.  Tullius  in  Hortensio:  qui 
cum  publicas  iniurias  lente   tulisset,   suam  non  tulit. 

87.  Non.  p.  274.  5  M.  Tidlius  —  in  Hortensio: 
ne  in  continentibus  quidem  terris  vestrum  nomen  dila- 

25  tari  potest. 

88.  Non.  p.  269.  10  31.  Tidlius  in  Hortensio:  Ea 
facultas  nostris  maioribus  erat,  qui  confectis  senatus 
consultis. 

89.  Non.  p.  240.  30  'Acre'  austerum,  acerhum,  aspe- 
30  rum.    M.  Tidlius  in  Hortensio:  quod  alterius  ingenium 

sic  ut  acetum  Aegyptium,  alterius  sic  acre,  ut  mel 
Hymettium,  dicimus.  —  Cf.  Augustinus  de  heata  vita 
14  T.  I  p.  227  B  Ben.  Antv.  1700  Nescio  quomodo 
cotdortum  lioc  et  acideatiim,  quod  posuisti,  id  ait  ille  de 
35  melle  Hymettio,  acriter  dulce  est  nihdque  inflat  viscera. 

90.  Non.  p.  390.  14  et  409.  17  M.  TuUius  in  Hor- 
tensio:  aliud  ex  silvis  severum  et  triste. 

21* 


324  FRAGMENTA 

91.  Non.  p.  313.  20  M.  TulUus  in  Hortensio:  po- 
nendae  sunt  fides  et  tibiae. 

92.  Non.  p.  411.  27  M.  Tidluis  in  Hortensio:  eun- 
dem  non  moclo  mediocri  pecunia,  sed  etiam  tenui  per- 
cipere  possumus.  r, 

93.  Non.  p.  428.  2  M.  TulVms  in  Hortensio:  qui 
illud  nescio  quid,  quod  in  primoribus  habent,  ut  aiunt, 
labris. 

94.  Non.  p.  39.9.  15  M.  Tnllius  in  Hortensio:   non 
et    sine    ea    cogitatione   ineundis    subducendisque    ra-  lo 
tionibus. 

95.  Augnstin.  c.  Itilian.  Pelag.  IV  15.  78  T.  X  p)- 
411  A  Ben.  ed.  Antv.  1700  Quanto  te  meJins  veritatiqne 
vicinius  de  Jiominitm  generatione  sensenmt,  qiios  Cicero 
in  extremis  partihiis  Hortensii  dialogi  velnt  ipsa  rerum  is 
evidentia  ductus  compidsusqne  commemorat!  Nam  cum 
multa,  quae  vidcmus  et  gemimus,  de  liominum  vanitate 
atque  infelicitate  dixisset,  Ex  quibus  humanae,  inquit, 
vitae  erroribus  et  aerumnis  fit,  ut  interdum  veteres 
illi  sive  vates  sive  in  sacris  initiisque  tradendis  divinae  -i» 
mentis  interpretes,  qui  nos  ob  aliqua  scelera  suscepta 
in  vita  superiore  poenarum  luendarum  causa  natos 
esse  dixerunt,  aliquid  vidisse  videantur,  verumque  sit 
illud,  quod  est  apud  Aristotelem,  simili  nos  affectos 
esse  supplicio  atque  eos,  qui  quondam,  cum  in  prae-  -'5 
donum  Etruscorum  manus  incidissent,  crudelitate  ex- 
cogitata  necabantur;  quorum  corpora  viva  cum  mor- 
tuis  adversa  adversis  accommodata  quam  aptissime 
colligabantur;  sic  nostros  animos  cum  corporibus  co- 
pulatos  ut  vivos  cum  mortuis  esse  coniunctos.  —  Serv.  3o 
Verg.  Acn.  VIII  479  sq.  Diximus  Maeoniam  provinciam 
esse;  cuius  dum  hrevitas  duos  fratres  Lydum  et  Tyr- 
rhenum  ferre  non  posset,  cx  sortc  Tyrrhenus  cum  ingenti 
multitudine  profectus  partem  Italiae  tenuit  et  Tyrrheniam 
nominavit.  Hi  diu  piraticam  exercuenmt,  ut  etiam  Cicero  35 
in  Hortensio  docet,  cum  captivos  novis  poenis  adfligerent 
occisorum  eos  religantcs  cadavcrihus.  —  Ideni  VIII  485 


PHILOSOPH.  F.  V  91-97.  325 

Mortna  quin  etiam  inmjcbat  corpora  vivisj  qnod  supra 
dictnm  est,  quod  Ciccro  etiam  in  Hortensio  de  Tnscis  dixit. 
—  Val.  Max.  IX  2  ext.  10  Ac  ne  Etrnsci  quidem  pa- 
rum  feroces  in  iwena  excogitanda,  qni  vivoriim  corpora 
5  cadaverihiis  adversa  adversis  alligata  atque  constricta,  ita 
ut  singulae  mcmhrorum  partes  singulis  essent  adcommo- 
datae,  tcthesccre  simul  patiehantur  amari  vitae  paxiter  ac 
mortis  tortores. 

96.  Non.  p,  42.  7  M.  Tullius  in  Hortensio:  Vidit 
10  enim,    quod    videndum    fuit,    adpendicem    animi    esse 

corpuS;  niliilque  esse  in  eo  magnum. 

97.  August.  de  trinit.  XIV  19.  26  T.  VI  p.  684  Asq. 
Ben.  Antverp.  Hanc  contemplativam  sapientiam  —  Cicero 
commendans  in  fine  dialogi  Hortensii:  Quae  nobis,  in- 

15  quit,  dies  noctesque  considerantibus  acuentibusque  in- 
tellegentiam,  quae  est  mentis  acies,  caventibusque,  ne 
quando  illa  hebescat,  id  est  in  pliilosophia  viventibus, 
magna  spes  est  aut,  si  hoc,  quo  sentimus  et  sapimus, 
mortale   et  caducum  est,    iucundum    nobis    perfunctis 

20  muneribus  humanis  occasum  neque  molestam  exstinc- 
tionem  et  quasi  quietem  vitae  fore  aut,  si,  ut  antiquis 
phiiosophis,  iisque  maximis  longeque  clarissimis,  pla- 
cuit,  aeternos  animos  ac  divinos  habemus,  sic  existj- 
mandum    est,    quo    magis    hi    fuerint   semper   in   suo 

25  cursu,  id  est  in  ratione  et  investigandi  cupiditate,  et 
quo  minus  se  admiscuerint  atque  implicuerint  homi- 
num  vitiis  et  erroribus,  hoc  iis  faciliorem  adscensum 
et  reditum  in  caelum  fore.  Deinde  addens  hanc  ipsam 
clausidam  repctendoque  sermonem   finiens:    Quapropter, 

30  inquit,  ut  aliquando  terminetur  oratio,  si  aut  ex- 
stingui  tranquille  volumus,  cum  in  his  artibus  vixeri- 
mus,  aut  si  ex  hac  in  aliam  haud  paulo  meliorem 
domum  sine  mora  demigrare,  in  his  studiis  nobis 
omnis  opera  et  cura  ponenda  est.  —  Claudius  Taurinens. 

35  praef.  commentar.  ad  epist.  Paidi  in  Maii  scriptt.  vett.  nov. 

coll.  e  codd.  Vatt.  VII p>.  274  sq.  Quae  nobis magna 

spes  est  et  Aut  si,  ut  autiquis cura  ponenda  est. 


326  FRAGMENTA 

98.  Scn.  cp.  17.  2  necdimi  scis,  quantiim  nhique  nos 
adiuvet  (philosophia) ,  queni  ad  modiini  et  in  maximis, 
iit  Ciccronis  utar  verho,  opituletur  et  in  minima  dc- 
scendat. 

99.  Augnst.  de  dialect.  9  ii.  15.  14  ed.  Creccl.  progr.  r. 
Elherf.  1857  Itaque  rectissime  a  dialecticis  dictmn  est 
amhiguum  csse  omne  verhum;  nec  moveat,  qiiod  apud 
Ciceronem-  calumniatur  Hortensius  hoc  modo:  Ambigiia 
se  audere  aiuiit  exiDlicare  dilucide;  iidem  omne  verbum 
ambiguum  eise  dicunt.  Quo  modo  igitur  ambigua  lo 
ambiguis  expHcabunt?  nam  hoc  est  in  tenebras  ex- 
tinctum  lumen  inferre. 

100.  August.  contra  Acad.  III 14.  31  T.  I  p.  216  B 
Ben.  Antv.  Clamat  Cicero  (Acad.  II  20.  66)  se  ipsum . 
magnum  esse  opinatorem,  sed  dc  sapic.nte  se  quaerere.  —  i5 
Certe  in  Hortensio  legistis:  Si  igitur  nec  certi  est  quid- 
quam  nec  opinari  sapientis  est^  nihil  umquam  sapiens 
approbabit. 

101.  Augiist.  c.  Acad.  I  3.  7  T.  I  p.  189  F  Ben. 
Placuit  Ciccroni  nostro  heatum  esse,  qui  vcritafem  in-  20 
vestigat,  ctiamsi  ad  cius  inventionem  non  valeat  pervenire. 
—  Quis  ignorat  eum  affirmasse  vehementer  nihil  ah  ho- 
mine  percipi  posse,  nihilque  remanere  sapienti  nisi  dili- 
gentissimam  inquisitionem  vcrifatis,  propferea  quia,  si 
incertis  rehiis  esset  asscnsus,  etiamsi  fortasse  verae  forent,  25 
liherari  db  errore  non  p)osset?  qnae  maxima  est  cidpa 
sapientis. 

102.  August.  c.  lulian.  Pclag.  IV  15.  76  T.  X 
p.  410  B  sq.  Ben.  Antv.  Quis  non,  quid  prospexeris, 
ccrnat?  ne  scilicct  in  ipsa  de  voluptate  quaestione  —  30 
honestiorcs  p>hiJosophi  te  ohruerent,  qnos  Cicero  propter 
ipsam  honrstatcm  Hamquam  consulares  philosophos' 
nuncupavif. 

103.  Maxim.  Taurin.  iractat.  contra  paganos  T.  LVII 
p.  783  Migne.  Fato  dicis  omnia  feri;  sed  stidtus  stulta  33 
loquitur,  et  cor  cius  vana  inteUigit;   et  sicut  ille  aiehat 
TuUius   in  Horfensio  dicens:   Avia    mea    dicebat    hoc. 


PHILOSOPH.  F.  Y  08 -VI  6  327 

quod  dicis,  fato  omnia  fieri,  mater  autem,  mulier 
sapiens,  non  existimavit,  et  nos  x>ossnmus  dicere  in 
veritate. 


VI.    CATO. 


5  1.  Gic.de  div.  II 1.  3  cx.  Intcriectns  est  etiam  nupcr 
liber  is,  qnem  ad  nostrmn  Atticum  de  seneetute  misimus; 
in  primisqiie,  qnonicnn  philosophia  vir  honus  cfficitur  et 
fortis,  Cato  noster  in  horum  lihrorum  numero  ponen- 
dus  est. 

10  2.  Cic.  Or.  10.  34  sq.  Quantum  illud  est,  quod  in 
maximis  occupationihus  numquam  intermittis  studia  doc- 
trinae,  semper  aut  ipse  scrihis  aliquid  aut  me  vocas  ad 
scrihe^idum!  Itaque  hoc  sum  adgressus  statim  Catone 
ahsohdo,  quem  ipsum  numquam  attigissem  tcmpora  timens 

15  inimica  virtuti,  nisi  tihi  hortanti  ct  illius  memoriam 
mihi  caram  exciianti  non  parere  nefas  essc  duxissem. 

3.  Cic.  Att.  XII  4.  2  Scd  de  Catone  TiQolihjfia 
'AQii^iqdeLOv  est;  non  adsequor,  nt  scriham,  quod  tui 
convivae  non  modo  lihenter,  sed  etiam  aequo  animo  lcgere 

2opossint;  quin  etiam,  si  a  scntcntiis  eius  dictis,  si  ab  omni 
voluntate  consiliisque,  quae  de  re  puhlica  hahuit,  reccdam 
ipilcosque  velim  gravitatem  constantiamque  eius  laudare, 
hoc  ipsiim  tamen  istis  odiosum  anov^^a  sit.  Sed  vere 
laudari  ille  vir  non  potest,  nisi  haec  ornata  sint,  qnod 

J5  illc  ea,  quae  nunc  sunt,  et  futura  viderit  et,  ne  ferent, 
contenderit  et,  facta  ne  videret,  vitam  reliquerit.  Horum 
quid  est,  quod  Aledio  xwohare  possimus? 

4.  Cic.  Att.  XII  5.  2  Cato  me  quidcm  delectat,  sed 
etiam  JBassum  Lucilium  sua. 

30  5.  Cic.  Att.  XII  40.  1  Qualis  futura  sit  Caesaris 
vitupcratio  contra  laudationcm  meam,  jierspexi  cx  eo  lihro, 
quem  Hirtius  ad  me  misit,  in  quo  colligit  vitia  Catonis, 
sed  cum  maximis  laudihus  mcis.  —    V.  ib.  41.  4. 

6.  Cic.  Att.  XII  44.  1  Illius  lihrum,  quem  (Hirtius) 


328  FRAGMENTA 

ad  me  misit  de  Catone,  propterea  volo  divulgari  a  tuis, 
ut  ex  istorum  vitiiperatione  sit  illins  maior  landatio. 

7.  Cic.  Att.  XIII  27.  1  Qiiid  opus  est  jCKQaxivdv- 
vsvstv?  praesertim  cnm  ilhid  occnrrat,  illum,  cum  antca 
nihil  scripserim,  existimatnrnm  me  nisi  toto  hello  (1'ar-  5 
tliico)  confecto  nihil  scripturum  fuisse;  atque  etiam  vereor, 
ne  putet  me  hoc  quasi  Catonis  ^scXiy^a  esse  volnisse. 

8.  Cic.  Att.  XIII  46.  2  Legi  (Caesaris  ad  Bcdbum) 
epistidam:  multa  de  meo  Catone,  quem  saepissime  legendo 
se  dicit  copiosiorem  factum,  Bruti  Catone  lecto  se  sibi  lo 
visnm  disertum. 

9.  Cic.  Top.  25.  94  Cnm  alicptid  dc  idditate,  honestate, 
acqnitate  disseritur  deve  iis  rebus,  qnae  his  sunt  contra- 
riae,  incurrunt  status  aut  iuris  aut  nominis;  quod  idem 
contingit  in  laudationibus.  Nam  aut  negari  potest  id  is 
factum  esse,  qnod  laudetnr,  aut  non  eo  nomine  adficien- 
dtini,  quo  laudator  adfecerit,  aut  omnino  non  esse  lau- 
dahile,  quod  non  recte,  non  iure  factum  sit.  Quibns 
omnibns  generihns  iisus  est  nimis  impudenter  Caesar 
contra  Catonem  meum.  ^o 

10.  Quintilian.  V  10.  9  Ipse  Cicero  ad  Brutum 
(supra  p.  300.  14)  ita  scrihit:  "Vcritus  fortasse,  ne  nos 
in  Ccdonem  nostrum  transferremns  illim  aliquid,  etsi 
argnmentum  simile  non  erat'. 

11.  Cremutius  Cordns   ap.   Tacitnm   annal.  IV  34  ro 
M.  Ciceronis  libro,   quo  Catonem   caelo  aequavit,   quid 
dliud  dictator  Caesar  quam  rescripfa  oratione  velid  apud 
iudices  respondit? 

12.  Plutarch.   Caes.   54   nvd^o^isvog,    ag    Eavrov   6 
Kvr,Q    diEQydoaiXO.,    dij^iog   ithv   rjv   drjxd-slg,    icp'    c3  d   3o 
adrjlov.    Eiits  d'  ovv  ^'Sl  Kaxcov,  cpQ^ovco  (Soi  tou  &a- 

vdrov,  xal  yccQ  6v  fiot  r^g  (jary^Qiag  scpd-ovrj^ag.' 

Tf]  ds  TtQog  KiKSQGJva  zal  BQOvrov  xal  ^VQiOvg  aXXovg 
xav  7CS7Cols^T]x6rcov  sTtiSixtcc  rsic^aiQOVxai  aal  rbv  X6- 
yov  sxstvov  ovr.  f|  ansx^siag,  d?iXa  cpiXori^iag  nokt-  33 
xiTirig  Gvvrsrdi^ai  did  xoiavrrjv  airCav.  "EyQaips  Kixi- 
QGJv  iyxco^iov  Kdrcavog  ovo^a  ra  X6yc)  d-i^svog  Kdrcova' 


PHILOSOPH.  F.  Vi  G-14.  329 

xal  TCoXXotg  6  h^yog  i]v  8ui  OTtovdijg^  ojg  stxog^  vno  rov 
dsivoTdtov  xmv  QrjroQCOv  atg  ri]v  y.akXCGrr]v  TtSTtotrj^evog 
vTto&eGiv.  Tovr'  r]vCu  KaC6aQa  Jcarr^yoQCav  avxov  vo- 
^iC^ovra  xov  xov  xa^vrixoxog  du  avrov  STtatvov.  "EyQaxjjsv 

5  ovv  TCoXXdg  xtvag  xaxa  rov  Kdrcovog  aixCag  Gvvaya- 
ycov  xo  8e  ^L^lCov  ^AvxLKaxav  iitiyiyQaTtxai.  Kal 
07tovda6xag  exst  xcav  Xoyav  ixdrsQog  dtd  KaCeaQa  xal 
Kdxcova  7to XXovg.  —  Id.  Cic.  39  0  KatGccQ,  cog  sidev 
avxov  (Ciceronem)  itolv  tcqo   xcov   akXcov   aTtavxcovxcc., 

10  xaxsj5r]  xal  rjGTtaGaro  xal  dtalsyoytsvog  (lova  6v%vmv 
GradCcov  odov  TtQorjX&sv.  'Ex  8\  xovxov  dtsxilsL  xl^cov 
xal  (piXocpQOvov^svog,  m6re  xal  yQd^)avri  Xoyov  iyxco- 
^tov  Kdravog  dvTLyQCicpcov  rov  rs  Xoyov  avrov  aal 
rov  ^Cov  ag  ^dltGra  tc5  IIsQtxliovg  iotxoxa  xcd  &r]Qcc- 

15  ^iivovg  iitaLvetv.  'O  fiav  ovv  KLxiQcovog  Xoyog  Kd- 
rav,  6  6s  KaCoaQog  ^AvxLxdxoov  ijttyiyQaTtxai.  —  Cf. 
schol.  luv.  VI  338,  Mart.  Cap.  V  468  ex.  p.  463.  21 
Halm. 

13.  Gell.  XIII  20.  3   Hic   —    est   M.  Cato,   non 
20  cognomento  Nepos,  secl  M.  Cafonis  censorii  ex  filio  nepos, 

qui  pater  fuit  31.  Catonis,  praetorii  viri,  qui  hello  civili 
Uticae  necem  sibi  glaclio  manu  sua  conscivit;  cle  cuius 
vita  liber  est  M.  Ciceronis,  qui  inscribitur  Haus  Catonis', 
quem  in  eoclem  libro  idem  Cicero  pronepotem  fnisse  dicit 

25  M.  Catonis  censorii.  Eius  igitur,  quem  Cicero  laudavit, 
pater  hic  fuit  M.  Cato,  cuius  orationes  feruntur  inscri- 
ptae  M.  Catonis  Nepotis.  —  Id.  ib.  14  Is  M.  Cato  tri- 
bunus  pl.  fuit  et  praeturam  petens  mortem  obiit,  ex  eoque 
natus  est  M.  Cato  p-aetorius,  qui  se  hello  civili  Uticae 

30  interemit;  de  cuius  vita  laudibusque  cum  M.  Tullius 
scriberet,  pronepotem  eum  Catonis  censorii  dixit  fuisse. 

14.  3Iacrob.  Sat.  VI  2.  33  Nec  Tullio  compilando, 
dummodo  undique  ornamenta  sibi  conferret,  abstinuit  (Ver- 
gilius):  ^O  fama  ingens,  ingentior  armis,  vir  Troiane.' 

35  Nempe  hoc  ait,  Aeneam  famam  suam  factis  fortihus 
supergressum,  cum  plerumque  fania  sit  maior  rebus.  Sen- 
sus  hic  in  Catone  Ciceronis  est  his   verhis:    Continge- 


330  FRAGMENTA 

bat  in  eo,  quod  plerisque  contra  solet,  ut  niaiora 
omnia  re  quam  fama  viderentur,  id  quod  non  saepe 
evenit,  ut  expectatio  cognitione,  aures  ab  oculis  vin- 
cerentur. 

15.  Priscian.  X  3.  18  p.  510.  16  H.  "Ignosco,  ignovi,  5 
ignotum%  —  unde  et  particijnum  fuh(ri  Hgnoturus.^  Cicero 
in   Catone  [maiore] :    ignoturum   alteri,   quod  patrem, 
alteri,  quod  tutorem  secutus  esset. 


VII.    PORCIAE  LAUDATIO. 

1.  Cic.  Att.  XIII  37.  3  Laudationem  (fimehrem)  lo 
Torciae  (M.  Catonis  sororis,  uxoris  L.  Domiti  Aheno- 
iarhi)  gaudeo  me  ante  dedisse  Leptae  tahellario,  quam 
tuas  acceperim  littcras.  Eam  tu  igitur,  si  me  amas, 
curdbis,  si  modo  mittetur,  isto  modo  mittendam  Domitio 
et  Bruto.  i5 

2.  Cic.  Att.  XIII  48.  2  Laudationem  Forciac  tihi 
misi  correctam;  eo  properavi,  ut,  si  forte  aut  Domitio 
filio  aut  Bruto  mitteretur,  liaec  mitteretur. 


VIII.    DE  GLORIA. 

1.  Cic.  de  offic.  II  9.  31  Nunc  dicamus  de  gloria,  20 
quamquam  ea  quoque  de  re  duo  sunt  nostri  lihri. 

2.  Cic.  Att.  XV  14.  4  His  litteris  scriptis  me  ad 
(jvvrd^eig  dedi,  quae  quidem  vereor  ne  miniata  cerula 
tua  plurihus  locis  notandae  sint;  ita  sum  ^etEcoQog  et 
magnis  cogitationihus  impeditus.     (Cf.  frg.  6.)  -'0 

3.  Cic.  Att.  XV  27.  2  Lihrum  tihi  celeriter  mittam 
de  gloria;  excudam  aliquid  'HQaKXscdsLOv,  quod  lateai 
in  thesauris  tuis. 

4.  Cic.  Att.  XVI  2.  6  "De  gloria'  misi  tihi.  Custo- 
dies  igitur,  nt  soles;  scd  notentur  eclogarii,  qnos  Salvius  so 

1. 


niiLOSorH.  F.  VI  u-viii  9.  331 

honos  auditores  nadns  m  convivio  dumtaxat  legat.   Mihi 
valde  inlacenty  maUeni  tihi. 

5.  Cic.  Att.  XVI  0.  4  Nimc  neglegentiam  meam 
cognosce:  de  gloria  lihrum  ad  te  misi;  at  in  eo  prooc- 

f.  minm  id  est,  quod  in  Academico  tertio.  Jd  cvenit  oh 
eam  rem,  qiiod  haheo  volumen  prooeniioncm;  ex  eo  eligerc 
soleo,  cum  cdiquod  0vyyQa^(ia  institui;  itaque  iam  in 
Tuscidano,  qui  non  meminisseni  mc  ahusum  isto  lyrooemio, 
conieci  id  in  eum  lihrum,   quem  tihi  misi.     Cum  autem 

0  in  navi  legerem  Academicos,  agnovi  erratmn  meum;  ita- 
que  statim  novum  proocmium  exaravi  et  tihi  misi;  tu 
illud  desccahis,  hoc  adglutinahis. 

6.  Cic.  Att.  XVI  11.  1  Nostrum  opus  tibi  prohari 
laetor;  ex  quo  avd^rj  ipsa  posuisti,  quae  mihi  florcntiora 

5  sunt  visa  tuo  iudicio;  cerulas  enim  tuas  miniatidas  illas 
extimesceham. 

7.  Hieromjm.  comment.  ad  Galat.  III  5  T.  VII  p. 
515  Csq.  Vallars.  Quantas  hdbeat  deftnitiones  et  signi- 
ficationes  gloria,  et  philosophorum  innumerahiles  lihri  et 

0  Ciceronis  duo  vohimina,  quae  de gloria  scripsit,  indicio  sunt. 

EX  LIBRO  I. 

8.  Festus  p.  202.  25  Oppidorum  originem  optime  re- 
fert  Cicero  lihro  I  de  gloria  eamque  appellationem  usur- 
patam  esse  existimat,  'quod  opem  darent',  adiciens:  iit 

5  imitetur  ineptias  Stoicorum. 

EX  LIBRO  n. 

9.  Gell.  XV  6  In  lihro  M.  Tidli,  qui  est  secundus 
de  gloria,  manifestus  error  est  non  magnae  rei,  quem 
crrorem  esse  possit  cognoscere   non   aliquis   eruditorum, 

0  sed  qui  tantum  legerit  'O^^qov  to  r}'  (89 — 91).  Quam 
oh  rem  non  tam  id  mirahamur,  errasse  in  ea  re  M.  Tid- 
lium,  quam  non  esse  animadversum  hoc  postea  correctum- 
que  vel  ah  ipso  vel  a  Tirone,  liherto  eius.  Ita  enim 
scriptnm  in  eo   lihro  est:   Apud   eundem  poetam  Aiax 

5  ciim  Hectore  congrediens   depugnandi   causa   agit,  ut 


332  FRAGMENTA 

sepeliatur,  si  sit  forte  victus,  declaratque  se  velle,  ut 
suum  tumulum  multis  etiam  post  saeculis  praetereuu- 
tes  sic  loquantur: 

Hic  situs  est  vitae  iam  pridem  lumina  linquens, 
Qui  quondam  Hectoreo  percussus  concidit  ense. 
Fabitur  haec  aliquis,  mea  semper  gloria  vivet. 
Htdus  autem  sententiae  versus,  quos  Cicero  in  linguam 
Latinam  vertit,  non  Aiax  apud  Homerum  dicit  neque 
Aiax  agit,  ut  sepeliatur,  sed  Hector  dicit  et  Hector  de 
sepidtura  agit,  prius  quam  sciat,   an  Aiax  secum  de-  lo 
pugnandi  caiisa  congressurus  sit. 

10.  Charis.  I  p.  133.  9  Keil.  ^lncolume'  Cicero  de 
gloria  II:  quo  stante  et  incolume. 

11.  Cliaris.  I  p.  81.  11  ^Sihilus'  dici  oportet,  iit  — 
Cicero  de  gloria  II:  In  Tusculanum  milii  nuntiabantur  i5 
gladiatorii  sibili. 

12.  Philargyrius  ad  Verg.  ecl.  2.  63  Torva  leaena] 
Hoc  nomen  licet  veteres  Latinnm  negent,  auctoritafe  tamen 
valet;  dicebant  enim  "leonem'  masculum  et  feminam.  — 
Cicero  de  gloria  lib.  II  sic  ait:    Statuerunt  f   gloria  20 

I  po  pyj  n 

EX  LIBRO  INCERTO. 

13.  Biomed.  I  p.  382.  26  Keil.   Tlaudo'  frequens 
est  apud  veteres  ^plodo'.     Cicero  de  gloria:   0  miserum 
vel  potius  amentem,  de  quo  necesse  erat  peius  existi-  25 
mare  eos,  qui  ploderent,  quam  eos,  qui  non  ploderent. 

14.  Lactant.  inst.  div.  1 15.  16  et  23  M.  Tidlius  — 
in  eo  libro,  quo  se  ipse  de  mortc  fdiae  consolatus  est, 
non  dubitavit  dicere  deos,  qui  pid)Uce  colerentur,  Jwmines 
fuisse.  —  —  Quid,  quod  idem  dicit  in  libris  de  re  pii-  30 
blica,  idem  de  gloria? 


IX.    CONSOLATIO. 

1.  Cic.  Att.  XII  11.  3  Quod  me  ab  hoc   maerore 
recreari  vis,  facis,  ut  oninia;  sed  me  mihi  non  defuisse 


PIIILOSOPH.  F.  VIH  9  — IX  7.  333 

iu,  testis  es;  nihil  enini  de  macrore  minuendo  scriptum 
ab  ullo  est,  quod  ego  non  domi  tuae  lcgerim;  scd  omnem 
consolationcm  vincit  dolor.  Quin  etiam  fcci,  quod  pro- 
fecto  ante  me  nemo,  tit  ipse  me  per  litteras  consolarer; 
5  quem  librum  ad  te  mittam,  si  descripserint  lihrarii.  Ad- 
firmo  tibi  nullam  consolaiionem  esse  talem. 

2.  Cic.  Att.  XII  28.  2  Quod  me  ixise  per  litteras 
consolatus  sum,  non  paenitet  me,  quantum  profecerim; 
maerorem  minui,  dolorcm  nec  potui  nec,  si  possem,  vellem. 

10  —  Cf.  de  divln.  II  1.  3. 

3.  Cic.  Tusc.  IV  29.  63  Acgritudinis  sedatio  et  he- 
sterna  disputatione  explicata  est  et  in  Consolationis  lihro, 
quem  in  medio  (non  enim  sapientes  eramus)  maerore  et 
dolore  conscripsimus ;  quodque  vctat  Chnjsippus,  ad  recen- 

L5  tis  quasi  tumores  animi  remedium  adhibere,  id  nos  feci- 
mus  naturaeque  vim  attulimus,  ut  magnitudini  medicinae 
doloris  magniiudo  concederet.  —  Cf.  III  31.  75sqq. 

4.  Cic.  Tusc.  134. 83  Quid  ego  nunc  lugeam  vitam  homi- 
num?    Vere  et  iure  possum;  sed  quid  necesse  est,  eum  id 

0  agam,  ne  post  mortem  miseros  nos putemus  fore,  etiam  vifani 
efficcre  deplorando  miseriorem?  Fecimus  hoc  in  eo  lihro, 
in  quo  nosmet  ipsos,  quantum  potuimus,  consolati  sumus. 

5.  Cic.  Tusc.  I  31.  75  sq.  Haec  quidem  vita  mors 
est,  quam  lamentari  possem,  si  liheret.   A.  Satis  tu  qui- 

!5  dem  in  Consolatione  es  lamentatus ;  quam  cum  lego,  nihil 
malo  qnam  has  res  relinquere,  his  vero  modo  auditis 
multo  magis. 

6.  Augustin.  de  civ.  dei  XIX  4.  2  Quis  sufficit  quan- 
tovis  eloquentiae  flumine  vitae  huins  miserias  explicare? 

0  quam  lamentatus  est  Cicero  in  Consolatione  de  morte 
filiae,  sicut  potuit;  sed  quantum  est,  quod  potuit? 

7.  Flin.  nat.  hist.  praef.  22  Scito  confcrentem  aucto- 
res  me  deprehendisse  a  iuratissimis  et  proximis  veteres 
transscriptos  ad  vcrhum  neque  noniinatos,  non  —  Cicero- 

5  niana  simplicitate,  qui  de  re  p.  Platonis  se  comitem  pro- 
fitetur,  in  Consolatione  ffiliaej  Crantorem,  inquit,  sequor. 
—  Hicronym.  epist.  60.  5  T.  I  p.  334  C.  Vallars.  Legimus 


334  FRAGMENTA 

Crantorem,  cuins  volnmen  ad  confovendum  dolorem  sunm 
secutiis  est  Cicero. 

8.  Lactant.  inst.  div.  III 18.  18  Quid  Ciceroni  facie- 
mus?  qui  cum  in  principio  Consolationis  suae  dixisset 
luendorum  scelerum  causa  nasci  homines,  iteravit  id  5 
ipsum  postea  quasi  ohiurgans  eum,  qui  vitam  poenam 
non  esse  putet.  Hecte  ergo  praefatus  est  errore  ac  mise- 
rahili  veritatis  ignorantia  se  teneri.  —  Id.  ib.  III 14.  20 
Idem  in  Consolatione,  id  est  in  opere  non  iocidari,  Jianc 
de  philosopJiia  sententiam  tulisti:  Sed  nescio  qui  nos  lo 
teneat  error  ac  miserabilis  ignoratio  veri. 

9.  Id.  ib.  III 19.  18  Hinc  nata  est  inepta  illa  sen- 
tentia,  hanc  esse  mortem,  quam  nos  vitani  putemus,  illam 
vitam,  quam  nos  pro  morte  timeamus;  ita  primum  bonum 
esse  non  nasci,  secundum  citius  7nori;  quae  ut  maioris  i5 
sit  auctoritatis,  Sileno  attribuitur.  Cicero  in  Consola- 
tione:  Non  nasci,  inquit,  longe  optimum  nec  in  hos 
scopulos  incidere  vitae,  proximum  autem,  si  natus  sis, 
quam  primum  tamquam  ex  incendio  fugere  fortunae. 
Credidissc  illum  vanissimo  dicto  exinde  apparet,  quod  20 
adiecit  aliquid  de  suo,  ut  ornaret.  —  Cf.  Tusc.  I  18. 
114,  Plut.  consol.  ad  Apollon.  c.  27  p.  115  B  sqq. 

10.  Cic.  Tusc.  126.  65 sq.  Sin  aidem  est  quinta  quaedam 
natura  ab  Aristotele   inducta  primum,   haec  et  deorum 
est  et  animorum.     Hanc  nos  sententiam  secuti  his  ipsis  25 
verbis  in  Consolatione  expressimus :  Animorum  nulla  in 
terris  origo  inveniri  potest;  niliil  enim  est  in  animis 
mixtum   atque  concretum,   aut   quod   ex  terra  natum 
atque  fictum  esse  videatur,  nihil  ne  aut  umidum  qui- 
dem    aut    flabile    aut    igneum,     His    enim  in    naturis  30 
nihil  inest,  quod  vim  memoriae,  mentis,   cogitationis 
habeat,  quod  et  praeterita  teneat  et  futura  provideat 
et  complecti  possit  praesentia,  quae  sola  divina  sunt; 
nec  invenietur  umquam,  unde  ad  hominem  venire  pos- 
sint  nisi  a  deo.    Singularis  est  igitur  quaedam  natura  35 
atque  vis  animi  seiuncta  ab  his   usitatis  notisque  na- 
turis.    Ita,  quicquid  est  ilhul,  quod  sentit,  quod  sapit, 


PHILOSOPH.  F.  IX  7-11.  335 

quod  vivit,  quod  vif^fefc,  caeleste  et  divinum  ob  eam- 
que  rem  aeternura  sit  necesse  est.  Nec  vero  deus  ipse, 
qui  intellegitur  a  nobis,  alio  modo  intellegi  potest 
nisi   mens    soluta    quaedam    et    libera,    segregata    ab 

5  omni  concretione  mortali,  omnia  sentiens  et  movens 
ipsaque  praedita  motu  sempiterno.  —  Verba  '^Animorum 
nuUa  —  —  nisi  a  deo'  cx  Tiiscidanis  et  Consolaiione 
protnlit  etiam  Lactantins  de  ira  dei  10.  45,  verba  'Nec 

vero movens'  idetn  instit.  div.  I  5.  25. 

10  11.  Lactant.  inst.  div.  I  15.  16sqq.  M.  Tullius  — 
in  60  libro,  quo  se  ipse  de  morte  filiae  consolatus  est, 
non  dnhitavit  dicere  deos,  qui  publice  colerentur,  Jwmines 
fuisse.  Quod  ipsius  testimonium  eo  debet  gravissimum 
iudicari,  quod  et  augurale  liabuit  sacerdotium  et  eosdem 
15  se  colere  venerarique  testatur.  Itaque  intra  paucos  ver- 
siculos  duas  res  nobis  dedit;  nam  dum  imaginem  filiae 
eodem  se  modo  consecraturum  esse  profiteretur ,  quo  illi 
a  veteribus  sunt  consecrati,  et  illos  mortuos  esse  docuit 
et   originem   vanae   superstitionis   ostendit.     Cum    vero, 

io  inquit,  et  mares  et  feminas  complures  ex  hominibus 
iu  deorum  numero  esse  videamus  et  eorum  in  urbibus 
atque  agris  augustissima  delubra  veneremur,  adsen- 
tiamur  eorum  sapientiae,  quorum  ingeniis  et  inventis 
omuem  vitam  legibus  et  institutis  excultam  constitu- 

5  tamque  babemus.  Quodsi  uUum  umquam  animal  con- 
secrandum  fuit,  illud  profecto  fuit.  Si  Cadmi  pro- 
genies  aut  Amphi[ti-y]onis  aut  Tyudari  in  caelum 
tollenda  fama  fuit,  huic  idem  honos  certe  dicandus 
est;  quod  quidem  faciara  teque  omnium  optimara  doc- 

0  tissimamque  adprobantibus  dis  inmortalibus  ipsis  in 
eorum  coetu  locatam  ad  opinionera  omnium  morta- 
lium  consecrabo.  Fortasse  dicat  aliquis  prae  nimio 
luctu  delirasse  Ciceronem.  Atqui  omnis  illa  oratio  et 
doctrina  et  exemplis  et  ipso  loquendi  genere  perfecta  non 

5  aegri,  sed  constantis  animi  ac  iudicii  fuit,  et  haec  ipsa 
sententia  nidlum  praefert  indicium  doloris.  Neque  enim 
puto  illum  tam  varie,  tam  copiose,  tam  ornate  scribere 


336  FRAGIIENTA 

potuisse,  nisi  luctum  eius  et  ratio  ipsa  et  consolatio  ami- 
coriim  et  temporis  longitudo  mitigasset. 

12.  Lactant.  inst.  div.  III  10.  3sqq.  Docent  divinae 
litterae  non  exstingui  animas,  sed  aut  pro  iustitia  prae- 
mio  adfici  aut  poena  pro  scelerihus  sempiterna;  nec  enim 
fas  est  aut  eum,  qui  sceleratus  in  vita  feliciter  fuerit, 
effugere,  quod  meretur,  aut  eum,  qui  oh  iustitiam  miser- 
rimus  fuerit,  sua  mercede  fraudari.  Quod  adeo  verum 
est,  ut  idem  Tullius  in  Consolatione  non  easdem  sedes 
incolere  iustos  atque  inipios  piraedicaverit.  Nec  enim 
omnibus,  inquit,  iidem  illi  sapientes  arbitrati  sunt 
eundem  cursum  in  caelum  patere;  uam  vitiis  et  scele- 
ribus  contaminatos  deprimi  in  tenebras  atque  in  caeno 
iacere  docuerunt,  castos  autem  [animos],  puros,  inte- 
gros,  incorruptos,  bonis  etiam  studiis  atque  artibus  is 
expolitos  leni  quodam  et  facili  lapsu  ad  deos,  id  est 
ad  naturam  sui  similem,  pervolare. 

13.  Lact.  inst.  div.  III  28.  9  M.  Ttdlius  in  sua 
Consolatione  pugnasse  se  semper  contra  fortunam  loqui- 
tur,  eamque  a  se  semper  esse  superatam,  cum  fortiter  20 
inimicorum  iynpetus  rettudisset;  ne  tum  quidem  se  ah  ea 
fractum,  cum  domo  pulsus  patria  caruerit;  tum  autem, 
cum  amiserit  carissimam  filiam,  victum  se  a  fortuna 
turpiter  confitetur.     Cedo,  inquit,  et  manum  tollo.  ^ 

14.  Cic.  Tusc.  III  31.  76  Sunt  etiam  qui  haec  omnia  2I 
genera  consolandi  colligant  (alius  enim  alio  modo  move- 
tur),  ut  fere  nos  in  Consolatione  omnia  in  consolationem 
nnam  coniecimus;  erat  cnim  in  tumore  animus  et  omnis 
in  eo  temptahatur  curatio. 

15.  Cic.  de  divin.  II 9. 22  Clarissimorum  liominum  no-  s6' 
strae  civitatis  gravissimos  exitiis  in  Consolatione  coUegimus. 
—  Tusc.  III 2S.  70  Quid,  qui  non  putant  lugendum  viris? 
qualis  fuit  Q.  Maxumus  e/ferens  filium  consxdarem,  qualis 
L.  Paulus  duohus  paucis  diehus  amissis  filiis,  qualis  M. 
Cato  praetore  designato  mortuo  filio,  quales  reliqui,  quos  S5 
in  Consolatione  conlcgimus.  —  Hieronym.  epist.  60.  5 
ad  Heliod.  T.  I  ^9.  335  A  Vallars.  Quid  memorem  Boma- 


51) 


PIIILOSOPH.  F.  IX  11-17.  337 

itos  diices,  qnorum  virtutihus  qnast  quihusdam  stellis 
Latime  micant  historiae?  Ptdvillus  Capitolium  dedicans 
mortuum,  ut  nuntiahatur,  suhito  filium  se  inssit  absente 
sepeliri.    L.  Paulus  septem  diehiis  inter  duoruni  exequias 

6  filiorum  triumphans  urhem  ingressus  est.  Praetermitto 
Maximos,  Catones,  Galos,  Pisones,  JBrutos,  Scaevolas, 
Metellos,  Scauros,  Marcios,  Crassos,  Marcellos  atque 
Aufidios,  quormn  non  minor  in  luctu  quam  in  hellis 
virtns  fuit,   et  quorum   orhitates  in  Consolationis  libro 

lu  Tullius  explicavit.  —  Indidem  sine  duhio  petita  sunt 
exempla,  qnae  ipse  Cicero  codem  anno,  quo  scripta  est 
Consolatio,  collegit  fam.  IV  6.  1  ex.  Q.  Maximi,  L.  Paidi, 
Gali,  31.  Catonis,  et  quae  Val.  Max.  exornavit  V  10 
Horati  PulvilU,  Aeniili  Pauli,  Q.  Marci  Regis. 

16.  Cic.  Ati.  XII  20.  2  Velim  me  facias  certiorem 
proximis  litteris,  Cn.  Caepio,  Serviliae  Claudi  pater,  vi- 
vone  patre  suo  nanfragio  perierit  an  mortuo,  item  Rn- 
tilia  vivone  C.  Cotta,  filio  suo,  mortua  sit  an  mortuo. 
Pertinent    ad    eum    lihrum,    qnem    de    luctu   minuendo 

20  scripsinius.  —  Ih.  22.  2  De  Rutilia  quoniam  videris 
did)itare,  scrihes  ad  me,  cum  scies,  sed  quam  primum, 
et  nnm  CJodia  D.  Bruto  consulari,  filio  suo,  mortuo 
vixerit.  —  Ih.  23.  2  Ut  scias  me  ita  dolere,  ut  non 
iaceam:  quihus  consulihus  Carneades  et  ea  legatio  Romam 

!5  venerit,  scriptum  est  in  tuo  annali;  haec  nunc  qnaero, 
quae  causa  fuerit  (de  Oropo,  opinor,  sed  certum  nescio), 
et,  si  ita  est,  quae  controversiae,  praeterea  qui  eo  tempore 
nohilis  Epicureus  fimit  Athenis,  qui  praefuerit  hortis, 
qui  etiam  Athenis  TCoXiTLXol  fuerint  illustres;  quae  etiam 

0  ex  Apollodori  puto  posse  inveniri.  —  Ih.  24.  2  Ut  ad 
meas  ineptias  redeam,  velim  me  certiorem  facias,  P.  Cras- 
sus,  Venideiae  filius,  vivone  P.  Crasso  consxdari,  patre 
suo,  mortuus  sit,  ut  ego  meminisse  videor,  an  post;  item 
qnaero  de  Regillo,  Lepidi  filio,  rectene  meminerim  pafre 

5  vivo  mortuum. 

17.  Lactant.  ad  Stat.  Theh.  I  306  Mortis  somnos 
^dulces^  dixit,  nam  in  vifa  dulces  non  sunt,  ut  Cicero: 

CIC.  IV.  3.  22 


338  FEAGMENTA 

Hoc  iter  vitae  tam   confragosum  putamus,  tam  ple- 
num  iniuriarum  ac  miseriarum  atque  laborum. 


X.    DE  CONSILIIS  SUIS, 
EXPOSITIO  CONSILIORUM  SUORUM. 

1.  Bio   Cassius  XXXIX  10  KalGaQ   y.al  KQaaGos  5 
aXXcJs    ^£v    T^x&ovTo    Ta   Klkeqcovl,    GtiovStjv   d'    ovv 
xiva   avxov   sGx^v,    iTteidr]    Ttdvxcog  xad^tjE^ovxa   avxov 
■riGd-ovxo'  xal  yccQ  6  KatCaQ   y.al  aTCcov   svvoidv  xiva 
avxa  ivsSsi^axo'  ov  ^svxoi  xal  %dQiv  ovSs^Cav  dvxs- 
Xa^ov.     ExsLvog  yccQ  xovxo  xs  ovx  dno  yvcofirjg  6(pdg  lo 
TiSTiOLrixoxag  siSag  aal  xrjg  (pvyrjg  alxicoxdxovg  ysyovsvca 
vo^L^cov  sx  ^sv  xov  7tQoq)avovg  ov  Tcdvv  TtQog  avxovg 
id-Qa<3Vvaxo  dxs  xal  xcov  xrjg  dxQdxov  TCaQQrjGLag  im- 
xaQTCicav  vscoGxl  TtSTCSLQa^svog,  ^l^Xlov  ^svxol  xl  djcoQ- 
Qrjxov  (jvvsd^rjKS  xal  S7CsyQa\l)SV  avxa  cog  xal  tisqI  xcov  i5 
savxov    ^ovXcVfidxcov    dTCoXoyiG^ov    xiva   siovxl. 
JJoXXd  ds  dr]  y.al  dsivd  sg  avxo  xal  tceql  ixsivav  xal 
nsQl  dkXcov  xivcov  cvvsvrjGs  aal  did   xovxo   (po(5rjd^SLg, 
^r)  xal  ^covxog  avxov  iKcpOLxriGri,  aaxsGrjiirjvaxo  xs  avxb 
xal  TCaQsdcoKs  xa  TCaidl  TCQoGxd^ag  oC  ^iqx^  dvayvcovai  20 
^Yixs  dr]^06isv6ai  xd  ysyQa^iyisva,  tcqlv  dv  [isxaXXd^r]. 

2.  Ascon.  ad  orat.  in  toga  cand.  p.  74.  13  K.  et  ScJi. 
(suprap.  260.  29)  ^Dico,  patres  eonscripti,  superiore  nocte 
cuiusdam  hominis  nohilis  —  domum  Catilinam  et  An- 
tonium  —  convenisse.'  —  Aut  C.  Caesaris  aut  31.  Crassi  25 
domum  significat.  Ei  enim  accrrimi  ac  potentissimi  fuerunt 
Ciceronis  refragatores ,  cum  petiit  consulatum,  quod  dus 
in  dies  civilem  crescere  dignitatem  animadvertebant;  et 
Jioc  ipse  Cicero  in  expositione  consiliorum  suorum  signi- 
ficat.  JEius  quoque  coniurationis,  quae  Cotta  et  Torquato  30 
coss.  ante  annum,  quam  hacc  dicerentur,  facta  est  a  Cati- 
lina  et  Fisone,  arguit  M.  Crassum  auctorem  fuisse. 


PHILOSOPH.  F.  IX  17 -X  4.  339 

3.  Boetins  de  inst.  nms.  I  1  p.  184  sq.  Friedl.  Oiii 
enim  est  iUiid  ignotimi,  qiiod  Pythagoras  ehriuni  adu- 
lescentem  Tauromenitanum  suhphrygii  modi  sono  incita- 
tum  spondeo  succinente  reddiderit  mitiorem  et  sui  com- 

hpotem?  Nam  aim  scortum  in  rivalis  domo  esset  clausum 
atque  ille  furens  donium  vellet  amburere,  cumque  Fytha- 
goras  stcUarum  cursus,  iit  ei  nios,  nocturnus  inspiceret, 
ubi  inteUexit  sono  Phrygii  modi  incitatum  multis  ami- 
corum  monitionibus  a  facinore  noluisse  desistere,  mutari 

10  modum  praecepit  atque  ita  furentis  animum  adulescentis 
ad  statum  mentis  pacatissimae  temperavit;  quod  scilicet 
M.  Tidlius  commemorat  in  eo  libro,  quem  de  consiliis 
suis  coniposuit,  aliter  quidem,  sed  hoc  modo:  Sed  ut  ali- 
qua  similitudine  adductus  maximis  minima  conferam, 

15  ut  cum  vinolenti  adulescentes  tibiarum  etiam  cantu, 
ut  fit,  instincti  mulieris  pudicae  fores  frangerent,  ad- 
monuisse  tibicinam,  ut  spondeum  caneret,  Pytliagoras 
dicitur.  Quod  cum  illa  fecisset,  tarditate  modorum 
et    gravitate    canentis    illorum    furentem    petulantiam 

20  consedisse.  —  Augustin.  c.  lulian.  Pel.  V  5.  23  T.  X 
p.  422  F  Ben.  a.  1700  Erexisti  eius  (pulcherrimae  fa- 
mulae)  —  gloriosissimum  titidum  commemorans,  quod 
in  expositione  consiliorum  suorum  TuUius  posuit,  quia, 
cum  vinolenti  adulescentes gravitate  cantus  petu- 

25  lantiam  resedisse.  —  Vincent.  Bellov.  Spec.  hist.  III 
24  ex.  T.  IV  p.  95  ed.  Buac.  1624  Tidlius  libro  de 
consiliis:  Tauromenitanum  iuvenem  libidine  flagrantem 
cum  audisset  Pythagoras  ad  ostium  amicae  meretricis 
insanire,  iussit  psalteria  tria  canere  per  spondeum  et  ita 

30  ewm  ad  sanam  mentem  revocavit. 

4.  Charis.  I  p.  146.  31  K.  ^ Vectigaliorum'  Cicero 
ad  Atticum;  at  enim  in  ratione  consiliorum  suorum,  sed 
et  de  lege  agraria   vectigalium.     (V.  supra  E  XVI.) 

Ad  hunc  librum  multi  referunt  etiam,  quae  dvixdota 
15  dicuntur  ad  Att.  II  6.  2,  et  librum  dvsxdorov  ad  Att. 
XIV  17.  6. 


22' 


340  FRAGMENTA 

XI.   DE  VIRTUTIBUS. 

1.  Hieronym.  comment.  in  Zachar.  proph.  1 1  T.  VI 
p.  792  A  sq.  Vallars.  Quattuor  virtutes,  prudentia,  iustitia, 
fortitudo,  temperantia,  de  quihus  plenissime  in  officiorum 
libris  Tullius  disputat  scribens  proprium  quoque  de  quat- 
tuor  virtutibus  librum. 

2.  Charis.  II  p.  208.  14  ^Neutiquam'  Cicero  de  se- 
nectute.  —  Idem  in  commentario  de  virtutibus:  illud 
ueutiquam  probantes. 


XII.    CHOROGRAPHIA.  lo 

Chorographiam  haud  scio  an  illud  Cicero  inscripserit 
opus  geographicum,  in  quo  conficiendo  se  Caesare  et  JBi- 
bulo  coss.  (a.  u.  695)  elaborare  scribit  ad  Att.  II  4.  3, 

6.    1,    7.    1.       NOBBE. 

Priscian.  VI  16.  83  p.  267.  3  H.  "Quercus,  laurus*  is 
—  tam  secundae  quam  quartae  inveniuntur.     Cicero  in 
Chorographia:  Ibi  quercorum  rami   ad  terram  iacent, 
ut  sues  quasi  caprae  ex  ramis  glande  pascantur. 


XIII.    ADMIRANDA. 


j 


1.  Plin.  nat.  hist.  XXXI 12  ex.  Cicero  in  Admiran-  20 
dis  posuit  Rcatinis   tantum  paludibus   ungidas   iumen- 
torum  indurari. 

2.  Plin.  XXXI  51  Quaedam  terrae  imbribus  sicciores 
fiunt,  velut  in  Narniensi  agro,   quod  Admirandis  suis 
inseruit  M.  Cicero  siccitate  lutum  fieri  prodens,    imbre  25 
pulverem. 

3.  Plin.  XXIX  60  Haec  autem  (mustela),  quae  in 
domibus  nostris  oberrat  et  catulos  suos,  ut  auctor  est 
Cicero,  cotidie  transfert  mutatqu£  sedem,  serpentis  perse- 
quitur. 


PHILOSOPH.  F.  XI  1-FACETE  DICTORUM.  G.  a  1.    341 

4,  Plin.  VII 18  Feminas  omnis  uhiqtie  visu  nocere, 
quae  duplices  pupillas  haheant,  Cicero  quoqiie  apud  nos 
auctor  est. 

5.  PHn.  VII  85  In  nuce  inclusam  lliadem  Homeri 

5  carmen  in  membrana  scriptum  tradit  Cicero;  idem  fuisse, 

qui  pervideret  cxxxy  m  passuum.  —   Cf.   Cic.  Acad.  II 

25.  81  IUe   nescio  qiii,   qui   in  scJiolis  nominari  solet, 

mille  et  octoginta  stadia  quod  abesset,  videhat. 

6.  Colum.  III  8.  2  M.  Tullius  Cicero  testis  est  Ro- 
10  manum  fuisse  civem  Naevium  PoUionem  pede  longiorem 
quam  quemquam  longissimum. 


XIV.    EDICTUM  L.  EACILI  TR.  PL. 

Schol.  JBoh.  in  or.  p.  Plancio  p.  268.  20  Bait.  Exstat 
lihellus  eiusdem  Ciceronis,  qui  ita  inscrihitur:  Edictum 
is  Luci    Racili    tribuni    plebi,    quod    suh    nomine    ipsius 
Cicero  scripsit  in  invectionem  P.  Clodi. 


G.   CICERONIS  FACETE  DICTA. 

a.   TESTIMONIA. 

1.  Gic.  fam.  VII  32.  1  Quihiis  in  litteris  omnia  mihi 
20  periucunda  fuerunt  praeter  illud,  quod  parum  diligenter 
possessio  salinarum  mearum  a  te  procuratore  defenditur; 
ais  enim,  ut  ego  discesserim,  omnia  omnium  dicta,  in  iis 
etiam  Sestiana,  in  me  conferri.  Quid?  tu  id  pateris?  non 
me  defendis?  non  resistis?  Equidem  speraham  ita  notaia 
me  reliquisse  genera  dictorum  meorum,  ut  cognosci  sua 
sponte  possent.  Sed  quoniam  tanta  faex  est  in  urhe,  ut 
nihil  sit  tam  dxv&TjQov,  quod  non  alicui  venustum  esse 
videatur,  pugna,  si  me  amas,  nisi  acida  dfi(pi^oh'a,  nisi 
elegans  vnsQ^oXri,  nisi  TtccQdyQa^ina  hellum,  nisi  ridicu- 


342  FIIAGMENTA 

lum  TcaQcc  TtQOCdoxiav ,  nisi  cetera,  qiiae  sunt  a  me  in 
secundo  lihro  de  oratore  per  Antoni  personam  disputata 
de  ridicidis,  svTs%va  et  argiita  adparebunt,  ut  sacramento 
contendas  mea  non  esse. 

2.  Cic.  fam.  XV  21.  2  ex.  Liher  iste,  guem  milii  s 
misisti,  quantam  hahet  declarationem  amoris  tui!  pri- 
mum,  quod  tibi  facetum  videtur,  quicquid  ego  dixi,  quod 
aliis  fortasse  non  item;  deinde,  quod  illa,  sive  faceta 
sunt  sive  secus,  fitmt  narrante  te  venustissima;  quin  etiam 
ante,  quam  ad  me  veniatur,  risus  omnis  paene  consumitur.  lo 

3.  Cic.  fam.  IX  16.  4  Ipse  Caesar  hahet  peracre 
iudicium,  et,  ut  Servius,  frater  tuus,  quem  litteratissimum 
fuisse  iudico,  facile  diceret:  ^hic  versus  Flauti  non  est, 
hic  est\  quod  tritas  auris  haheret  notandis  generihus 
poetarum  et  consuetudine  legendi,  sic  audio  Caesarem,  is 
cum  volumina  iam  confecerit  aTiog^d-syfidrcov,  si  quod 
adferatur  ad  eum  pro  meo,  quod  meum  non  sit,  reicere 
solere;  quod  eo  nunc  magis  facit,  qiiia  vivunt  tneaim 
fere  cotidie  illius  familiares.  Incidunt  autem  in  sermone 
vario  multa,  quae  fortasse  illis,  cum  dixi,  nec  illitterata  20 
nec  insidsa  esse  videantur;  haec  ad  illum  cum  reliquis 
actis  perferuntur;  ita  enim  ipse  mandavit.  Sic  fit,  ut, 
si  quid  praeterea  de  me  audiat,  non  audiendum  putet. 

4.  Macroh.  Saturn.  II 1.  10  Animadverto  duos,  quos 
eloquentissimos  antiqua  aetas  tulit,  comicum  Plautum  et  25 
oratorem  Tullium,  eos  amhos  etiam  ad  iocorum  venusta- 
iem  ceteris  praestitisse.  Plautus  quidem  ea  re  clarus 
fuit,  ut  post  mortem  eius  comoediae,  quae  incertae  fere- 
hantur,  Plaidinae  tamen  esse  de  iocorim  copia  noscereti- 
tur.  Cicero  autem  quantum  in  ea  re  valuerit,  qids  igno-  30 
rat,  qui  vel  liherti  eius  lihros,  quos  is  de  iocis  patroni 
composuit,  quos  quidam  ipsius  xmtant  esse,  legere  curavit? 

5.  Quintil.  VI  3.  5  Utinam  liheiius  eius  Tiro  aut 
alius,  quisquis  fuit,  qui  tris  hac  de  re  lihros  edidit,  par- 
cius  dictorum  numero  indulsissent  et  plus  iudicii  in  eli-  ssij 
gendis  quam  in  congerendis  studii  adhihuissent ;  minus 
ohiectus  calumniantihus  foret. 


Ml 


FACETE  DICTORUM.  G.  a  1— b  7.  343 

b.    DICTA. 

1.  Macrob.  Sat.  II  3.  12  (Cicero)  ah  Androne  quo- 
dam  Laodiceno  salutatus  cum  causam  adventus  requisisset 
comperissetque  (nam  ille  se  legatum  de  lihertate  patriae 

5  ad  Caesarem  venisse  respondit),  ita  cxpressit  puhlicam 
servitutem:  'Eav  ejtiTvxijS,  ^cil  tcsqI  rj^av  TtQto^sveov. 
Si  ohtinueris,  et  pro  nohis  intercede. 

2.  Macrob.  Saturn.  II  3.  0  In  Caesarem  quoque 
mordacitas  Ciceronis  dentes  suos  strinxit.    Nam  primum 

i^  post  victoriam  Caesaris  interrogatus,  cur  in  electione  p)ar- 
tis  errasset,  respondit:  Praecinctura  me  decepit,  iocatus 
in  Cuesarem,  qui  ita  toga  praecingehatur ,  ut  trahendo 
l.aciniam  velut  mollis  incederet. 

3.  Macroh.  Sat.  II  3.  10  Cum  Laherius  in  fine  ludo- 
15  rum  anulo  aureo  lionoratus  a  Caesare  e  vestigio  in  quat- 

tuordecim  ad  spectandum  transiit  violato  ordine,  et  cum 
detrectatus  est  eques  Ilomanus  et  comminus  remissus,  ait 
Cicero  praetereimti  Laherio  et  sedile  quaerenti:  Kecepis- 
sem  te,  nisi  anguste  sederem,  simid  et  illum.  respuens 
20  et  in  novum  senatum  iocatus,  cuius  numerum  Caesar 
supra  fas  auxerat.  Nec  impune;  respondit  enim  Lahe- 
rius:  ^3Iirum,  si  anguste  sedes,  qui  soles  duahus  sellis 
sedere.'  —  Sen.  contr.  18.  9,  Macr.  VII  3.  8. 

4.  Macr.  Sat.  II  3.  11  Idem  Cicero  aJias  facilitatem 
25  Caesaris  in  adlegando  senatu  irrisit  palam.     Nam  cum 

ah  hospite  suo  F.  Mallio  rogaretur,  ut  decurionatum  pri- 
vigno  eius  expediret,  adsistente  frequentia  dixit:  Romae, 
si  vis,  habebit,  Pompeiis  difficile  est. 

5.  Macr.  Sat.  II  3.  4  Nec  Q.  Ciceroni  frairi  circa 
30  similein  mordacitatem  pepaxit.    Nam  cum  in  ea  in-ovincia, 

quam  ille  rexerat,  vidisset  clipeatam  imaginem  eius  in- 
gentibus  liniamentis  tisque  ad  p)ectus  ex  more  pictam 
(erat  autem  Quintus  ipse  staturae  parvae),  ait:  Frater 
meus  dimidius  maior  est  quam  totus. 
35  Q,  7.  Quintil.  VI  3.  48  sq.  Quare  [non  lioc  modoj 
paene  et  ipsum  scurrile  Ciceronis  est  in  —  Isauricum: 
Miror,  quid  sit,   quod  pater  tuus,  homo  constantissi- 


344  FRAGMENTA 

mus,  te  nobis  varium  reliquit.  Sed  illud  ex  eodem 
genere  praeclarum:  Citm  dbiceret  Miloni  accusator  in 
argumentum  factarum  Clodio  insidiarum ,  qiiod  Bovillas 
ante  horam  nonam  devertisset,  ut  expectaret,  dum  Clo- 
dius  a  villa  sua  exiret,  et  identidem  interrogaret ,  quo  5 
iempore  Clodius  occisus  esset,  respondit:  Sero.  —  V. 
supra  p.  286.  19. 

8.  Quint.  VI  3.  02  Idetn  per  allegoriam  M.  Caelium 
melius  ohicientem  crimina  quam  defendentem  bonam  dex- 
tram,  malam  sinistram  habere  dicehat.  lo 

9.  Quint.  VI  3.  47  Ne  illa  quidem  (oratoribus  con- 
veniunt),  quae  Ciceroni  aliquando,  sed  non  in  agendo, 
exciderunt,  ut  dixit,  cum  is  candidatus,  qui  coci  filius 
Jiahehatur,  coram  eo  siiffragium  ah  alio  peteret:  Ego  quo- 
que  tibi  favebo.  —  Donat.  Ter.  Ad.  III 3.  69  Et  Cicero-  is 
nis  dictum  refcrtur  in  cum,  qui  coqui  filius  secum  causas 
agehat:  Tu  quoque  aderas  liuic  causae.  Nam  apud 
veteres  'coquus^  non  per  c  litteram,  sed  per  q  scrihehatur. 

10.  Macroh.   Sat.   II  3.   2   M.    Cicero    cum    apud 
Damasippum  cenaret  et  ille  mediocri  vino  posito  diceret:  20 
^Bihite  Falernum  Jioc,  annorum  quadraginta  esf,  Bene, 
inquit,  aetatem  fert. 

11.  Quintil.  VIII  3.  54  Emcndavit  Jioc  etiam  urhane 
in  Hirtio  Cicero,  cui,  stasin  cum  declamans  filium  a 
matre  decem  mensihus  in  utero  latum  esse  dixisset:  Quid?  25 
aliae,  inquit,  in  perula  solent  ferre? 

12.  Macroh.  Sat.  II  3.  3  Idem  cum  Lentulum  gene- 
rum  suum,  exiguae  staturae  Jiominem,  longo  gladio  accinc- 
tum  vidisset:  Quis,  inquit,  generum  menm  ad  gladium 
adligavit?  30 

13.  Quintil.  VI  3.  96  Adiuvant  urhanitatem  et  ver- 
sus  commodc  positi,  —  quod  fit  gratius,  si  qua  etiam 
amhiguitate  conditur,  ut  Cicero  in  Lartium,  Jwminem 
callidum  et  versutum,  cum  is  in  quadam  causa  suspec- 
tus  esset:  35^ 

Nisi  si  qua  Ulixes  mtervasit  Lartius. 

14.  3Iacroh.  Sat.  VII  3.  7  Octavius,  qui  natu  nohilis 


FACETE  DICTORUM.  G.  b  7—25.  345 

videhatur,  Ciceroni  recitanti  ait:  ^Non  audio,  quae  dicisJ' 
llle  respondit:  Certe  solebas  bene  foratas  habere  aures. 
Hoc  eo  dictum,  qnia  Octavius  Lihys  oriundus  dicehatur, 
quibus  mos  est  aurem  forare.  —  Plutarch.  Cic.  26. 

5  15,  16.  Macroh.  Sat.  II  3.  16  Cicero,  cum  Piso  gener 
eius  mollius  incederet,  fdia  autem  concitatius,  ait  filiae: 

Ambula  tamquam  vir Et  cimi  M.  Lepidus  in 

senatu  dixisset  patribus  conscriptis  ....  Tullius  ait: 
Ego  non  tanti  fecissem  o^OLontcoxov. 

0  17.  Quintil.  VI  3.  51  Pervenit  res  nsque  ad  aenigma, 
quale  est  Ciceronis  in  Plaetorium,  Fontei  accusatorem, 
cuius  matrem  dixit,  dum  vixisset,  ludum,  postquam  mortua 
esset,  magistros  habuisse.  Dicebantur  antem,  dum  vixit, 
infames  feminae  convenire  ad  eam  solitae,  post  mortem 

15  bona  eius  venibant. 

18—21.  3Iacrob.  Sat.  II  8.  7 sq.  Pompeius  Ciceronis 
facetiarum  inpatiens  fnit.  Cuius  haec  dicta  ferehantur: 
Ego  vero,  quem  fugiam,  habeo,  quem  sequar,  non 
habeo.     (19)  Sed  et  cum  ad  Pompeium  venisset,  dicen- 

20  tihus  sero  eum  venisse  respondit:  Minime  sero  veni; 
nam  nihil  hic  paratum  video.  (20)  Deinde  interroganti 
Pompeio,  ubi  gener  eius  Dolahella  esset,  respondit:  Cum 
socero  tuo.  (21)  Et  cum  donasset  Pompeius  transfugam 
civitate  Romana:    0   hominem    bellum!    inquit,    Gallis 

?5  civitatem  promittit  alienam,  qui  nobis  nostram  non 
potest  reddere. 

22 — 25.  Macroh.  Saf.  II  3.  6  Caninius  quoque  Pe- 
hilus,  qui  uno  die,  ut  iam  Servius  rettulit,  consid  fuit, 
rostra  cum  ascendisset,  pariter  honorem  iniit  consulatus 

io  et  eieravit;  quod  Cicero  omni  gaudens  occasione  urbani- 
tatis  increpuit:  Aoyo&eojQrjtog  est  Caninius  consul,  (23) 
et  deinde:  Hoc  consecutus  est  Rebilus,  ut  quaerere- 
tur,  quibus  consulibus  consul  fuerit.  (24)  Dicere  prae- 
terca  non  destitit:  Vigilantem  habemus  consulem  Cani- 

■5  niu^,  qui  in  consulatu  suo  somnum  non  vidit.  —  (25) 
Id.  VII  3.  10  Tidlius  in  consulem,  qui  uno  tantum  die 
considatum  peregit:  Solent,  inquit,  esse  flamines  diales, 


346  FRAGMENTA 

modo  consules  diales  habemus,  (24)  et  in  eundem: 
Vigilantissimus  est  consul  noster,  qui  in  consulatu 
suo  somnum  non  vidit.  —  Cf.  Cic.  fani.  VII  30.  1 
Ita  Caninio  consule  scifo  nemhiem  pranclisse;  nihil  tamen 
€0  consule  mali  factum  est;  fuit  enini  mirifica  vigilantia,  5 
qui  suo  toto  consiilatu  somnnm  non  viderit.  —  Treh. 
Foll.  trig.  tyr.  8.  2  De  lioc  (Mario)  quid  amplius  re- 
guiratur,  ignoro,  nisi  quod  eum  insigniorem  hrevissimmn 
fecit  imperium.  JSlam  ut  ille  consul,  qui  sex  meridianis 
horis  considatum  suffectum  tenuit,  a  M.  Tidlio  tali  asper-  lo 
sus  est  ioco:  Consulem  habuimus  tam  severum  tamque 
censorium,  ut  in  eius  magistratu  nemo  pranderit,  nemo 
cenaverit,  nemo  dormierit^  de  hoc  etiam  dici  posse  videa- 
tur,  qui  una  die  factus  est  imperator,  alia  die  visus  est 
imperare,  tertia  interempius  cst.  i^ 

26,  27.  Quintil.  VI 3.  73  Hedarguimus  interim  aperte, 
ut  Cicero  Vihium  Curium  midtum  de  annis  aetatis  suae 
mentientem:  Tum  ergo,  cum  una  declamabamus,  non 
eras  natus,  interim  et  simidata  adscnsione,  ut  idem  Fahia 
Dolahellae  dicente  triginta  se  annos  hahere:  Verum  est,  20 
inquit;  nam  hoc  illam  iam  viginti  annis  audio, 

28.  Quint.  VI  3.  75  ex.  Cicero  ohiurgantihus ,  quod 
sexagenarius  Puhliliam  virginem  duxisset:  Cras  mulier 
erit,  inquit. 

29.  Quint.  VI  3.  76  Cicero  Curionem  db  excusatione  2 
aetatisincipientem  facilius  cotidie  prooemium  hahere  dixit. 

30.  Quint.  VI  3.  77  Elevandi  genus  est  etiam  causa- 
rum  relatio,  qua  Cicero  est  usus  in  Vatinium;  qui  pedi- 
hus  aeger  cum  vellet  videri  commodioris  valetudinis  factus 
et  diceret  se  iam  hina  milia  amhidare:  Dies  enim,  in-  3c 
quit,  longiores  sunt. 

31.  32.  Macroh.  Saf.  II  3.  5  In  consulatu  Vatinii, 
quem  paucis  diehus  gessit,  notahilis  Ciecronis  urhanitas 
circumferehatur :  Magnum  ostentum,  inquit,  anno  Vatini 
factum  est,  quod  illo  consulatu  nec  hruma  uecj  ver  3s 
nec  aestas  nec  autumnus  fuit.  Quercnti  deinde  Vatinio, 
quod  gravatus  csset  domum  nd  se  infirmatum  venire,  re- 


FACETE  DICTORUM.  G.  b  25-38.  347 

spondit:  Volui  in  consulatu  tuo  venire,  sed  nox  me 
comprehendit.  Ulcisci  autem  se  Cicero  videbatur,  ut 
qui  respondisse  sihi  Vatinium  memincrat,  cum  umeris  se 
rei  imhlicae  de  exilio  reportatum  gloriaretur:  ^Unde  ergo 
5  tihi  varices?'  —  Cf.  VII  3.  10  ex. 

33.  Quintil.  VI 3.  64  Cicero  audita  falsa  Vatini  morte 
cum  ohvium  libcrtum  eius  interrogasset:  ^Eectene  omnia?' 
dicenti  ^Becte':  Mortuus  est? 

34.  Quint.  VI  3.  68  3Idaplwra  quogiie  Cicero  Insit, 
10  cum  Vatini  morte  nuntiata,   cuius  parum  certus  diceha- 

tur  auctor:  Interim,  inquit,  usura  fruar. 

35.  Plutarch.  Cic.  5  Kal  toV;?  ys  xa  ^oav  fieydla 
IQO^avovs  QijroQag  s7it,6xc6zT(ov  eXsys  6i'  aG^svsiav 
STcl  rrjv  XQavyrjv  adTCSQ  ^^ojAovg  scp'  LTiTtav  nrjdav.    H 

15  d\  TtsQL  ra  6xc6{i^ara  xal  rrjv  Ttaidiavravrrjv  svrQansXia 
dLXttVLKOv  ^sv  sdoxsL  xal  y^uacpvQov,  xQO^^^^^^^S  ^'  ccvrij  xa- 
taxoQcos  noXXovg  slvnsL  xal  xaxorjdsLag  s?.d^(iavs  do^av. 

36.  Plut.  Cic.  7  IJolXd  %aQLSvta  dLa^vrj^ovsvsrat 
xal  tcsqI  sxsLvrjv  avrov  {KLxsQcovog  xard  Bsqqov)  trjv 

20  dixYjv.  BsQQrjv  ydQ  oC  ^PcoiLaloL  toi'  ^r;  sxtstfirj^svov 
y^oiQOv  xakovGLv.  'iig  ovv  dnsksvO^SQLXog  dvd^Qcanog  svo- 
yog  ra  LOvdaL^SLv,  ovo^a  KaLxCkLog,  i^ovlsro  TcaQCi- 
6d[isvog  Tot;g  I^LxsXLcatag  xatrjyoQslv  toiS  Bsqqov,  ^Tl 
'lovdaLoo  nQog  ^orpov;'  £9??^  6  Klxsqcov. 

5         37.  Plut.   Cic.   7  'Hv    ds  ta   BsQQrj   dvrinaLg  vtog 

ovx  iksvdsQicjg  doxcov  nQotoraGd^aL  rrjg  mQag.    Aol6o- 

Qri%-slg  ovv  6  Klxsqcov  sig  ^aXaxiav  vnb  tov  Bsqqov 

^Totg  VLOLg',  sinsv,  ^ivrog  d^vQcav  dst  XoLdoQStGd^aL.' 

38.  Phit.  Cic.  7  Tov  ds  Q^^roQog  'OQrrjaiov  trjv  ^sv 

io  sv&stav  ta  BsQQrj  6vvsLnstv  ^rj  roln^^Gavrog,  iv  Ss 
r<p  tLinqyLatL  nsL6%^svtog  naQaysvsGd^aL  xal  ka^ovtog 
ilscpavtivi]v  Zlcpiyya  ^i6%6v  sins  tc  nXayiag  6  Klxe- 
Qcjv  nQog  avtoV  tov  ds  cpri6avtog  aivLy^dtcov  kv6scog 
dnsiQCog  sysLV  ^Kal  (irjv   inl  trjg  oixiag  tr\v  21cpiyya 


348  FRAGMENTA 

sXSLg*  —  Qnintil.  VI  3.  98  Ex  Jiistoria  etiam  ducere  ur- 
hanitatem  eruditum  est,  ut  Cicero  fecit,  cum  ei  testem  in 
iudicio  Verris  roganti  dixisset  Hortensius:  '^Non  intellego 
Jiaec  aenigmata!'  Atqui  debes,  inquit,  cum  Sphingem 
domi  habeas.  Acce]}erat  autem  ille  a  Verre  Sphingem  5 
aeneam  inagnae  pecuniae.  —  Flin.  nat.  hist.  XXXIV 
48  Signis,  quae  vocant  Coriyithia,  plerique  in  tantum 
capiuntur,  nt  secum  circumferant,  sicut  Hortensius  orator 
Sphingem  Verri  reo  ahlatam,  propter  qiiam  Cicero  illo 
iudicio  in  altercatione  neganti  ei  aenigmata  se  intellegere  lo 
respondit  debere,  quoniam  Sphingem  domi  haberet. 

39.  Plutarch.  Cic.  26  Mellcov  ds  KQaGaog  sCg  UvQiav 
anaCQBLV  s^ovXsro  xov  KixsQcova  yiaXXov  avra  (pikov 
7]  sx^Qov  sivat  xal  (piXo^)QOVOv^svog  sq)fj  ^ovXsGd^ai, 
dsc7CvrJ6at  TiaQ^  «urcj*  Tidxstvog  vTisds^aro  TtQod^vfKog.  ^^ 
^OXCyaig  d'  v6rsQ0v  rj^sQaig  tisqI  BativCov  (pClav  rivcov 
svxvyxav ovrav  cog  (ivco^svov  diaXvGstg  xal  cpiXCav  (ijv 
yccQ  sx^Qog^  ^Ov  d^^Ttov  xccl  BarCvLog^,  stTts,  ^dsLJCviJGat 
TiaQ^   s^oi  ^ovXsxkl;' 

40.  Pluf.   Cic.  26  Avtov   d\   toi'   BatCviOv   sxovxa  20 
XOLQccSag  iv  xa  tQax^^Xa  xal  Xsyovta  dCxrjv  oidovvta 
Q7]toQa   TCQoGsinsv.     ^AxovGag   d\    otL    xsd^vrjxsv,    slxa    < 
(isxa  ^LXQov  Ttvd^o^svog  Gacpcog.  oxl  i,fj,  ^Kaxog  xoCvvv 
(tnoXoLto  xaxdog  o  tljsvGcc^svog.' 

41.  Plut.  Cic.  26  'Ensl  ds  KaCoaQL  xljrjq)L6afisva>  xr]v  25 
iv  Ka^navCci  x^xtQav  xaxavs^r}d"fjvaL  totg  ^tQaticotaig 
TfoXXol  {isv  idvGxsQaivov  sv  tfj  (iovXfj,  Asvxiog  ds  FsX- 
Xiog  6[iov  tL  TtQsO^vtatog  cov  sinsv,  cog  ov  ysv^Gstai 
tovto  ^Svtog  avtov.,  ^Usql^sCvco^sv',  sinsv  6  Klxsqcov, 
^^axQccv  yccQ  ovx  alxsixai  FsXXiog  vnsQdsCLv.'  30 

42.  Plut.  Cic.  26  MstsXXov  de  Nincoxog  einovxog, 
OXL  nXsCovag  xaxa^aQxvQav  dv^Qrjxsv  7}  CvvrjyoQcov 
0S6COXSV,  ^'O^oXoyco  yaQ^,  scprj,  "nCGtscog  iv  i^ol  nXsov 

ri   dsLvoxrjXog  slvai.'  fl 


FACETE  DICTORUM.  G.  b  38-50.  349 

43.  Plut.  Cic.  26  NsavLCSiiOV  ds  rivog  alxiav  iyov- 
TOg  iv  TC^axovvti  cpccQfiaxov  ta  TtarQL  dedcaxsvac  d-Qa- 
(Jvvouevov  xal  Xayovrog,  otc  XoidoQ^^Oec  rov  KixeQcova, 
'^Tovro\  ecpt],  ^TtaQu  0ov  ^ovXo(iai  pialkov  ^  ■Jtkay.ovvxaj' 

5  44.  Flut.  Cic.  26  IlonXCov  de  UrjGXLov  Gvvi^yoQOv 
(lev  avxov  ev  xlvl  dLicr]  ■jtaQaXa^ovxog  (isd"'  irsQav, 
avrov  de  ndvxa  ^ovXo^iavov  XeyeLv  xal  (irjdevl  TtaQiev- 
Tog  eineLV,  «g  dfjXog  r]v  dcpLs^ievog  vno  xcSv  dLxaoxav 
■r]drj  xijg  il^-^cpov  cpeQOfievrjg ,  ^Xqco   6ri^eQov\  ecprj,   ^rco 

lOxaLQa,  2^ri6XLe'  ^ikXeLg  yccQ  uvqlov  LdLcarrjg  eivaL.^ 

45.  Plut.  Cic.  26  IIotcXlov  de  KcovGxav  vofiLnov 
eivaL  ^ovlo^evov,  ovxa  d'  d^ad-rj  zal  dcpvi},  nQog  xiva 
dixrjv  iicdXe6e  yidQXVQcc.  Tov  8e  ^rjdev  eidivaL  (pd6xov- 
Tog  ^'l6cog%  ecpYi,  ^doxetg  neQL  xcov  vo^Lxav  iQ03xd6d-ai.'' 

15  46.  Flut.  Cic.  26  MexikXov  8%  Ninaxog  iv  dcacpoQa 
XLVL  noXXdxtg  Xiyovxog^Tig  6ov  naxrJQ  i6XLv;'  6  KLxi- 
Qov  ^Uol  xavxrjv  xrjv  dn6xQL6Lv\  ecprj,  'rj  (i^xrjQ  laXe- 
ncoxiQav  inoLr\6ev?  'EdoxeL  d'  dx6Xa6xog  r]  (iTjxrjQ  elvaL 
xov  Ninaxog,  avxog  di  xLg  ev^iexd^oXog. 

10        47.  Plut.  Cic.  26  KaC  noxe  xrjv   dr](iaQ%Cav  dnoXL- 
nd)v  dcpva  nQog  IIo^inrjLov  i^inXev6ev  eCg  UvQCav,  elr 
ixsid-ev  inavrjX&sv  dXoycjrsQOv.     ®dtfjag   de  OCXayQov 
TOf  xad-r]yr]xr]v  innisXi6xsQov  ini6xr]6sv  avxov  xco  rdcpco 
x6QaxK  XC&Lvov.  Kal  6  KLxiQcov  ^Tovr",  scpr],  '6oq)ooreQov 

■0  inoCr]6ag'  nire^d^aL  ydQ  6s  (idXXov  r]  XiysLv  idCda^sv.* 

48.  Plut.  Cic.  26  ex.  'Ensl  ds  MdQxog  "ylnnLog  sv 
XLVL  dCxr]  nQooLfiLa^oiievog  eins  cpCXov  avrov  dedsrj^d^aL 
naQa6%eZv  snLfiiXsLav  xal  XoyL6xr]xa  xal  nC6xLv,  ^  Eid-' 
ovxcog',  ecpr],  ^6Ldr]Q0vg  yiyovag  dvd^Qcanog,  co6xs  (irjdsv 

0  ix  X060VXC0V  cav  r]xri6axo  6  cpCXog  naQa6ysLV ;' 

49.  Plut.  Cic.  27  MdQxov  'AxvCvlov  eyovxa  8vo 
ya^i^QOvg  cpvyddag  ^"A8Qa6xov*  ixdXsL. 

50.  Plut.  Cic.  27  AevxCov  8s  K6xxa  XL^irjxLxrjv  sxov- 


350  FRAGMENTA 

rog  aQx^^v,  q^iloLVorurov  d'  ovrog  vitareCav  ^eriav  o 
Klxsqcov  idCipriGs  xal  rdov  cpCkav  %viiXc)  ■jiBQiCrdvrav, 
ag  ejtivEV,  ^'OpO-cog  q^o^stad-e',  sqrj,  'fitj  (loi,  yivoiro 
j(^aXe7t6g  6  rL^i^rtjg,  on  vdaQ  tiCvco.' 

51.  Plut  Cic.  27  BoxovCg)  d'  aTiavrypag  ayovri  {led''   5 
iavtov  tQ6ig  a^oQcpotdtag  ^^vyateQag  dvecp%-eyt,ato 

QoC^ov  Ttot    ovx  ecjvrog  eGneiQev  rexva. 

52.  Pliit.  Cic.  27  MdQXov    de   FelXCov    doxovvrog 
ovx  e^  eXevd^eQcov  yeyovevai,  Xa^TtQa  ds  trj  cpovfi  xal 
^eydlrj   yQa^^ata  TtQog  tr}v   GvyKXrjtov   e^avayvovtog  lo 
^Mr]   d^aviidt.ere^   eins,   '^xal   avrog   elg  eGri,  rav  dva- 
Ttecpcjvrjxorcav.' 

53.  Plut.  Cic.  27  ^Ejtel   ds    ^avCtog   6  XvXla  tov 
yiOvaQyr\6avtog  ev  'Pojfij^  xa\  itoXlovg  e%\  %avdt(p  tiqo- 
yQdipavtog  ev  daveCoig  yevo^evog  xa\  TtoXXd  trjg  ovGCag  15 
diaGTta^iqGag  djtaQtCav  TtQoeyQaipe,  tavt^]v  ecprj  ^dXlov 
avtco  trjv  TtQoyQacprjv  dQs'6xeiv  rj  trjv  TiatQaav. 


H.   FRAGMENTA  POEMATUM. 

I.    7ERSUS  HOMERICI 
A  CICERONE  IN  LATINUM  CONVERSI.  20 

a.   EX  ILIADE. 
1.  Gc.  div.  II  30.  63  (Hom.  II  299-830)  Illud 
mirarer,  si  crederem,  quod  apud  Homerum  CalcJiantem 
dixisti  ex  passerum  numero  helli  Troiani  annos  augu- 
ratum;  de  cuius  coniectura  sic  apud  Homerum,  ut  nos  2^» 
otiosi  convertimus,  loquitur  Agamemnon: 

Eerte,  viri,  et  duros  aniino  tolerate  labores, 
Auguris  ut  nostri  Calcliantis  fata  queamus 
Scire  ratosne  habeant  an  vanos  pectoris  orsus. 
Namque  omnes  memori  portentnm  mente  retentant,  30 
Qui  non  funestis  liquerunt  lumina  fatis. 
Argolicis  primum  ut  vestita  est  classibus  Aulis, 


PACETE  DICTORUM.  G.  b  50  -  POEMATUM.  H.  I  a  1— 5.    35 1 

Quae  Priamo  claclem  et  Troiae  pestemque  ferebant, 
Nos  circum  latices  gelidos  fumantibus  aris 
Aurigeris  divom  placantes  numina  tauris 
Sub  pjatano  umbrifera,  fons  unde  emanat  aquai, 
Vidimus  inmani  specie  tortuque  draconem 
Terribilem,  lovis  ut  pulsu  penetraret  ab  ara*, 
Qui  platani  in  ramo  foliorum  tegmine  saeptos 
Corripuit  pullos;  quos  cum  consumeret  octo, 
Nona  super  tremulo  genetrix  clangore  volabat; 
Cui  ferus  inmani  laniavit  viscera  morsu. 
Hunc,  ubi  tam  teneros  volucris  matremque  peremit, 
Qui  luci  ediderat,  genitor  Saturnius  idem 
Abdidit  et  duro  formavit  tegmine  saxi. 
Nos  autem  timidi  stantes  mirabile  monstrum 
Vidimus  in  mediis  divom  versarier  aris. 
Tum  Calchas  haec  est  fidenti  voce  locutus: 
'Quidnam  torpentes  subito  obstipuistis,  Achivi? 
Nobis  haec  portenta  deum  dedit  ipse  creator 
Tarda  et  sera  nimis,  sed  fama  ac  laude  perenni. 
Nam  quot  avis  taetro  mactatas  deute  videtis, 
Tot  nos  ad  Troiam  belli  exanclabimus  annos; 
Quae  decumo  cadet  et  poena  satiabit  Achivos.' 
Edidit  haec  Calchas,  quae  iam  matura  videtis. 

2.  Cic.  Tusc.  III  26.  63  (Hom.  VI  201sq.)  Ex  hoc 
io  evenit,  ut  in  animi  doloribus  alii  soUttidines  captent,  ui 

ait  Homeriis  de  Bellerophonte: 

Qui  miser  in  campis  maerens  errabat  Aleis 
Ipse  suum  cor  edens,  hominum  vestigia  vitans. 

3.  Cic.  de  glor.  II  ap.  Gell.  XV  6  (Hom.  VII  89  sqq.) 
Hic  situs  est  vitae  iam  pridem  lumina  linquens, 
Qui  quoudam  Hectoreo  perculsus  concidit  ense. 
Fabitur  haec  aliquis,  mea  semper  gloria  vivet. 

4.  Cic.  de  div.  II  39.  82  (Hom.  IX  236)  Homeri- 
cus  Aiax  apud  AchiUem  querens  de  ferocitate  Troiano- 
rum  nescio  quid  hoc  modo  nuntiat: 

Prospera  luppiter  his  dextris  fulgoribus  edit. 

5.  Cic.  de  div.  I  25.  52  (Hom.  IX  363)  Est  apud 


352  FRAGMENTA 

Platonem  Socrates,  cum  esset  in  custodia  piiblica,  dicens 
Critoni,  suo  familiari,  sibi  post  tertium  diem  esse  morieii- 
dum;  vidisse  se  in  somnis  pulchritiidine  eximia  feminam, 
quae  se  nomine  appellans  diceret  Homericum  .quendam 
eius  modi  versum:  5 

Tertia  te  Phthiae  tempestas  laeta  locabit. 

6.  Gic.  Tusc.  III  9.  18  (Hom.  IX  646  sqq.)  Non 
inscite  Heracleotes  Dionysius  ad  ea  disputat,  quae  apud 
Homerum  Achilles  queritur  hoc,  ut  opjinor,  modo: 

Corque  meum  penitus  turgescit  tristibus  iris,  10 

Cum  decore  atque  omni  me  orbatum  laude  recordor. 

7.  Cic.  Tusc.  III  27.  65  (Hom.  XIX  226  sqq.)  Apud 
Homerum  cotidianae  neces  interitusque  multorum  seda- 
tionem  maerendi  adferunt,  apud  quem  ita  dicitur: 

Namque  nimis  multos  atque  omni  luce  cadentis        lo 
Cernimus,  ut  nemo  possit  maerore  vacare. 
Quo  magis  est  aequum  tumulis  mandare  peremptos 
Firmo  auimo  et  luctum  lacrimis  iinire  diurnis. 

b.    EX  ODYSSEA. 

1.  Cic.  de  fin.  V  18.  49  (Hom.  XII  184—191)  Ita^^ 
invitant  (Sirenes)  Ulixem  (nam  verti,  ut  quaedam  Homeri, 
sic  istum  ipsum  locum): 

0  decus  Argolicum,  quin  puppim  flectis,  UlixeS; 

Auribus  ut  nostros  j)0ssis  agnoscere  cantus! 

Nam  nemo  haec  umquam  est  transvectus  caerula  cursu,  25 

Quin  prius  adstiterit  vocum  dulcedine  captus, 

Post  variis  avido  satiatus  pectore  musis 

Doctior  ad  patrias  lapsus  pervenerit  oras.  | 

Nos  grave  certamen  belli  clademque  tenemuS; 

Graecia  quam  Troiae  divino  numine  vexit,  30 

Omniaque  e  latis  rerum  vestigia  terris. 

2.  Cic.  de  fato  frg.  3  ap.  August.  de  civ.  dei  V  8 
(Hom.  XVIII  136  sq.)  Hli  quoque  vcrsus  Homerici  huic 
sententiae  suffragantur,  quos  Cicero  in  latinum  vertit: 

Tales  sunt  hominum  mentes,  quali  pater  ipse  35 

luppiter  auctiferas  lustravit  lumine  terras. 


POEMATUM.  11.  I  a  G-II  a  2.  353 

11.  VERSUS  POETARUM  SCAENICORUM  GRAECOEUM 
A  CICERONE  LATINE  EXPRESSI. 

a.    AESCHYLI. 

1.  Clc.  Tusc.  III  31.  76  (Acsch.  From.  377  sqq.) 
Fromcthcus  ille  Acschyli,  cui  ciim  dictum  essct: 

Atqui,  Prometheu,  te  hdc  tenere  existimo, 
Mederi  posse  rationem  iracitndiae; 
rcspondit: 

Siquidem  qui  tempestivam  mcdicinam  admovens 
10      Non  adgravescens  vohius  iulidat  manu. 

2.  Cic.  Tusc.  II  10.  23  —  25  (Acc.  trag.  533  EihK, 
Acsch.  Prom.  sol.  frg.  170  Bind.,  187  KaiicJc.)  Veniat 
Aeschylus,  nonpoetasolum,  sedetiamPgtJiagorei(s;  siccnim 
acccpimns.     Quo  modo  fcrt  apud  ciim  Promefheus  doJo- 

15  rem,  qucm  excipit  oh  furtum  Lcmnium! 
Unde  ignis  cluet  mortalibus  clam 
Divisus;  eum  doctiis  rrometheus 
Clepsisse  dolo  poenasque  lovi 
Fato  expendisse  supremo. 

20  Has  igitur  poenas  pendens  adfxus  adCaucasum  dicit  haec: 
Titanum  suboles,  socia  nostri  sanguiuis, 
Generata  Caelo,  aspicite  religatum  asperis 
Viuctumque  saxis,  navem  ut  horrisono  freto 
Noctem  paventes  timidi  adnectunt  navitae. 

25      Saturnius  me  sic  infixit  luppiter, 

lovisque  numen  Mulciberi  ascivit  manus. 

Hos  ille  cuneos  fabrica  crudeli  mserens 

Perriljnt  artus;  qua  miser  sollertia 

Transverberatus  castrum  hoc  Furiarum  mcolo. 

lam  tertio  me  quoque  funesto  die 

Tristi  advolatu  adiincis  lacerans  itnguibus 

lovis  satelles  pastu  dilaniat  fero. 

Tum  iecore  opimo  farta  et  satiata  adfatim 

Clangdrem  fundit  vastum  et  sublime  avohins 

Pinnata  cauda  nostrum  adulat  sanguinem. 

CIC.  IV.  3.  23 


354  FRAGMENTA 

Cum  vero  adesum  inflatu  renovatitmst  iecur, 

Tum  riirsum  taetros  avida  se  ad  pastiis  refert. 

Sic  lianc  custodem  maesti  cruciatiis  alo, 

Quae  me  perenni  vivum  foedat  miseria. 

Namque,  vit  videtis,  vinclis  constrictiis  lovis  5 

Arcere  nequeo  diram  volucrem  a  pectore. 

Sic  me  ipse  viduus  pestes  excipio  anxias 

Amore  mortis  terminum  anquirens  mali, 

Sed  Idnge  a  leto  numine  aspellor  lovis. 

Atque  haec  vetusta  saeclis  glomerata  horridis  lo 

Luctifica  chides  nostro  infixa  est  corpori, 

E  quo  liquatae  solis  ardore  excidunt 

Guttae,  quae  saxa  adsidue  instillant  Caiicasi. 

b.    SOPHOCLIS. 

1.  Cic.  Tnsc.  118.  20sqq.  (Soiih.  Trncli.  1046—1102)  is 
Videamus  Herculem  ipsum,  qui  tum  dolore  frangehatur, 
cum  inmortalitatem  ipsa  morte  quaerebat.  Quas  hic  voccs 
ajjud  Sophoclem  in  Trachiniis  edit!  cui  cum  Deianira 
sanguine  Gentauri  tinctam  tunicam  induisset  inhaesissct- 
que  ea  viscerihus,  ait  ilJc:  20 

0  miilta  dictu  gravia,  perpessu  aspera, 
Quae  corpore  exanclata  atque  animo  pertuli! 
Nec  mihi  lunonis  terror  inplacabilis 
Nec  tantum  invexit  tristis  Eurystheiis  mali, 
Quantum  rina  vaecors  Oenei  partu  edita.  25 

Haec  me  mretivit  veste  furiali  inscium, 
Qiiae  latere  inhaerens  morsu  lacerat  viscera 
Urguensque  graviter  piilmonum  haurit  spiritus; 
lam  decolorem  sanguinem  omnem  exorbuit, 
Sic  corpus  clade  horribili  absumptum  extiibuit,         3o 
Ipse  mligatus  peste  interimor  textili. 
Hos  ndn  hostilis  dextra,  non  Terra  edita  ^ 

Moles  Gigantum,  ndn  biformato  impetu  j 

Centaiirus  ictus  cdrpori  inflixit  meo, 
Non  Graia  vis,  non  barbara  ulla  immanitas,  35^ 

Non  saeva  terris  gens  relegata  liltimis, 


EOEMATUM.  11.  II  a  2-b  2.  355 

Quas  peragrans  imdique  omnem  ecferitatem  expuli, 
Sed  feminae  vir  feminea  interimor  manu. 
0  nate!  vere  hoc  nomen  usurpa  patri, 
Ne  me  occidentem  matris  superet  caritas. 
Huc  arripe  ad  me  manibus  abstractam  piis; 
lam  cernam,  mene  an  illam  potiorem  putes. 
Perge,  aitde,  nate!  inlacrima  patris  pestibus, 
Miserere!     Gentes  ndstras  flebunt  miserias. 
Heu!  virginalem  me  dre  ploratum  edere, 
Quem  vidit  nemo  ulli  ingemescentem  malo! 
Ecfeminata  virtus  adflicta  dccidit. 
Accede,  nate,  adsiste,  miserandum  aspice 
Evisceratum  cdrpus  laceratum  patris! 
Videte,  cuncti,  tuque,  caelestilm  sator, 
lace,  dbsecro,  in  me  vim  coruscam  fiilminis! 
Nunc,  niinc  dolorum  anxiferi  torquent  vertices, 
Nunc  serpit  ardor.     0  ante  victrices  manus, 
0  pectora,  o  terga,  d  lacertoritm  tori! 
Vestrdne  pressu  qududam  Nemeaeiis  leo 
Frendens  efflavit  graviter  extremum  halitum? 
Haec  dextra  Lernam  taetra  mactata  excetra 
Pacavit?  haec  bicdrporem  adflixit  manum? 
Erymanthiam  haec  vastificam  abiecit  beluam? 
Haec  e  Tartarea  tenebrica  abstractiim  plaga 
Tricipitem  eduxit  Hydra  generatum  canem? 
Haec  mteremit  tdrtu  multiplicabili 
Dracdnem  auriferam  obtittu  adservantem  arborem? 
Multa  alia  victrix  ndstra  lustravit  manus, 
Nec  quisquam  e  nostris  spdlia  cepit  laitdibus. 
2.  Cic.  Tusc.  III  29.  71  (Aiac.  Locr.  frg.  44  Binil, 
inc.  662  NaucJc.)  Oileus  ille  apucl  Sophoclem,  qui  Tela- 
monem  antea  de  Aiacis  morte  consolatus  esset,  is  cuni 
audivisset  de  suo,  fractus  esf.  Be  cuius  commutata  mente 
sic  dicifur: 

Nec  vero  tanta  praeditus  sapientia 
Quisquamst,  qui  aliorum  aerumnam  dictis  adlevans 
Non  fdem,  cum  fortitna  mutata  impetum 

23* 


356  FRAGMENTA 

Convertat,  clade  subita  fraiigatur  sua, 

Ut  illa  ad  alios  dicta  et  praecepta  excidant. 

c.   EURIPIDIS. 

1.  Cic.  off.  III  29.  108  (Ilippol  612)  Scite  Euri- 
pides:  5 

luravi  lingua,  mentem  iniuratam  gero. 

2.  Cic.  off.  III  21.  82  (Phoen.  524  sq.)  Soccr  in  ore 
semper  Graecos  versus  de  Fhoenissis  hadehat,  quos  dicam, 
ut  2)otero,  incondite  fortasse,  sed  tamcn  ut  rcs  possit 
intellegi:  lo 

Nam  sf  violandum  est  ius,  regnaudi  gratia 
Violandum  est;  aliis  rebus  pietatem  colas. 

3.  Cic.  Tusc.  IV 29.  63  Non  sine  caiisa,  citm  Orestem 
fdbidam  doceret  Euripides,  primos  tris  versus  revocasse 
dicitur  Socrates:  is 

Neque  tam  terribilis  lilla  fando  oratio  est 
Nec  sdrs  nec  ira  caelitum  iuvectiim  malum, 
Quod  non  natura  humana  patiendo  ecferat. 

4.  Cic.  fin.  II  32.  105  (Andromeda  frg.  15  Bind., 
131  NaucJc.)  Ncc  male  Euripides  (concludam,  si  potcro,  20 
Latine;  Graecum  enim  hunc  versum  nostis  omnes): 

Suavis  laborum  est  praeteritorum  memoria. 

5.  Cic.  Tusc.  III  U.  29  et  21.  58  (Thes.  frg.  5  D., 
392  N.)  Praemcditatio  futurorum  malorum  lenit  eorum 
adventum,  quae  venientia  longe  ante  videris.   Itaque  apud  25 
Euripiden  a  TJiesco  dicta  laudantur;  licet  enim,  ut  saepe 
facimus,  in  Latinum  iUa  convertere: 

Nam  qui  baec  audita  a  docto  meminissem  viro, 

Futuras  mecum  commentabar  miserias, 

Aut  mortem  acerbam  aut  exili  maestam  fugam        so 

Aut  semper  aliquam  molem  meditabar  mali, 

Ut,  si  qua  invecta  diritas  casu  foret, 

Ne  me  inparatum  ciira  laceraret  repens. 

6.  Cic.  Tusc.  I  48.  114  sq.  (Crcsph.  frg.  13  B.,  452 
N.)  Adfertur  etiam  de  Sileno  fabella  quaedam;  qui  cum  35 
a  Mida  captus  esset,  hoc  ei  muneris  pro  sua  missione 


POEMATUM.  H.  II  b  2-c  10.  357 

dedisse  scribitur:  docuisse  regem  non  nasci  homini  longa 
optinmm  cssc^  proxinmm  autem  qnam  primum  mori.  Qua 
est  sententia  in  Crcsplionte  nsus  Euripides: 

Narn  nos  decebat  coetus  celebrantis  domum 
5      Lugere,  ubi  esset  aliquis  in  lucem  editus, 

llumanae  vitae  varia  reputantis  mala; 

At  qui  labores  morte  finisset  gravis, 

Hunc  omni  amicos  laude  et  laetitia  exsequi. 

7.  Cic.  Tusc.  III  25.  59  (Ilypsip.  fhj.  G  D.,  757  N.) 
10  Carncades  reprendere  Chrysij^pum  solchat  laudantem  Euri- 

pideum  carnien  illud: 

Mortalis  nemo  est,  quem  non  attingat  dolor 
Morbusque;  multis  siint  humandi  liberi, 
Rursiim  creaudi,  mdrsque  est  finita  dmnibus, 
15      Quae  generi  liumano  angdrem  nequicquam  adferunt. 
Reddenda  terrae  est  terra,  tum  vita  dmnibus 
Metenda,  ut  fruges.    Sic  iubet  necessitas. 

8.  Cic.  Tusc.  III  2S.  67  (Acol.  frg.  19  D.,  Phrix. 
S18  N.)  Idqiie  indicatur  eoriim  patientia,  qui  cum  multa 

io  sittt  saepe  perpessi,  facilins  ferunt,  quicquid  accidit,  oh- 
duruisscque  iam  sese  contra  fortunam  arbitrantur,  ut  ille 
apud  Euripideni: 

Si  mihi  nunc  tristis  primum  inluxisset  dies 
Nec  tam  aerumnoso  navigavissem  salo, 
Esset  dolendi  causa,  ut  iniecto  eculei 
Frend  repente  tactu  exagitantiir  novo; 
Sed  iam  subactus  miseriis  obtdrpui. 

9.  Cic.  de  nat.  dcor.  II  25.  65  (frg.  inc.  1  D.,  935 
N.)  Euripides,  ut  midta  praeclare,  sic  hoc  hreviter: 

Vides  sublime  fusum,  inmoderatum  aethera, 

Qui  terram  tenero  circumiectu  amplectitur: 

Hunc  summum  habeto  divum,  hunc  perhibetd  lovem. 

10.  Cic.  de  divinat.  II  5.  12  (frag.  inc.  S5  D.,  963 
N.)  Est  quidam  Graecus  vidgaris  in  hanc  scntentiam 
rersits: 

Bene  qui  coniciet,  vatem  hunc  perhibebo  dptumum. 


358  FfiAGMENTA 

d.    ARISTOPHANIS. 
Cic.  Tnsc.  1 18.  41  (Vesp.  1431)  JBenc  illo  Graecorum 
proverhio  praecipitur : 

Quain  quisque  norit  artem,  in  hac  se  exerceat. 


] 


IIL    VARII  VERSICULI  GRAECI  A  CICERONE         5 
IN  LATINUM  CONVERSI. 

1.  Cic.  Tnsc.  I  S.  15  Qiiae  tandem  est  Epicharmi 
ista^  sententia? 

Emori  nold,  sed  me   esse  mortuum  nihili  aestimo. 
Sext.  Empir.  adv.  mathem.  I  273.  lo 

2.  Cic.  Tusc.  I  48.  115  Simile  quiddam  est  in  Con- 
solatione  Crantoris.  Ait  enim  Terinaeum  quendam  Ely- 
sium,  cum  graviter  fdii  mortem  maereret,  vcnisse  in 
psychomantlum  quaerenteni,  qttae  fuissct  tantae  calami- 
tatis  causa;  huic  in  tahelUs  tiis  huius  modi  versicidos  is 
datos: 

Ignaris  homines  in  vita  mentibus  errant; 
Euthynous  potitur  fatorum  numine  leto. 
Sic  fuit  utilius  finiri  ipsique  tibique. 

3.  Gic.  Tusc.  I  49.  117,  de  sen.  20.  73  (Solon.  frg.  20 
21  p.  429  Berglc.  ed.  III)  Melior  Enni  quam  SoJonis 
oratio.    Hic  enim  noster:  '^Kcmo  me  lacrimis  decoref, 
inquit,  ^nec  funera  fleiu  Faxit!'     At  vero  ille  sapi&ris: 

Mors  mea  ne  careat  lacrimis;  linquamus  amicis 
Maerorem,  ut  celebrent  funera  cum  gemitu.  23 

4.  Cic.  Tusc.  V.  17.  49  Est  in  aliqua  vita  praedi- 
cdbile  aliquid  et  gloriandum  ac  prae  sc  ferendum,  ut 
Epaminondas: 

Consiliis  nostris  laus  est  attonsa  Laconum. 
Pausan.  IX  15.  6.  30 

5.  Cic.  de  div.  II  10.  25  Si  nihil  fit  extra  fatum, 
nihil  levari  re  divina  potest.  —  Hoc  idem  significat  Grae- 
cus  ille  in  eam  sentcntiam  versus: 

Quocl  fdre  paratum  est,  id  summum  exsuperat  lovem. 


■POEMATUM.  H.  II  d-III  10.  359 

G,  Cic.  de  div.  I  37.  81  Ohiciuntur  etiain  sacpc  for- 
inae,  quae  reapse  mdlae  sunt,  speciem  autem  offcrnnt; 
qiiod  contigisse  JBrcnno   dicitur   eiusque  Gallicis   cojnis, 
citm  fano  Apollinis  Delphici  ncfarium  hcllum  intidisset. 
5   Tnm  enim  ferunt  ex  oraclo  ecfutam  esse  Pythifnn: 
Ego  lorovidebo  rem  istain  et  albae  virgines. 
Ex  qiio  factum,  ut  viderentur  virgincs  fcrre  arma  contra 
et  nive  Gcdlorum  ohrucretur  cxercitus.  —  Suidas  1 2  p. 
221  Jjcrnh.  s.  v.  'E[iol  fis^rjcsi,  xavxa  y,a\  ksvzatg  xoQatg. 
10        7.  Cic.  de  div.  II  56.  115  Cum  illa  sors  edita  est 
ojmlcntissumo  rcgi  Asiae: 

Croesiis  Halyn  penetrans  magnam  pervertet  opum  vim, 
hostium  vim  sc  pcrversurum  jputavit,  pervertit  autem  suam. 
Suidas  II  1  p.  425  B.  s.  v.  KQotaog. 
i-"^  8.  Cic.  de  div.  II  64.  133  Valde  Hcraclitus  ohscurus, 
minime  Bemocritus.  Num  igitur  confcrendi?  Mea  causa 
me  mones,  qiiod  non  intellcgam?  Quid  me  igitnr  mo- 
nes?  ut  si  quis  mcdicus  aegroto  imperet,  ut  sumat 
Tcrrigenam,    herbigradam,    domiportam,    sanguine 

cassam, 
^^  potius  quam  hominnm  more  'coclcam'  diceret. 
Athenaeus  II  p.  63  B. 

9.  Cic.  Tusc.  I  42.  101  (Simonicl  frg.  92  p.  1148 
Bergh.  ed.  III)  Pari  animo  Lacedaemonii  in  Thcrnio- 
pylis  occiderunt,  in  quos  Simonides: 

25      Dic,  liospes,  Spartae  nos  te  hic  vidisse  iacentis, 
Dum  sanctis  patriae  legibus  obsequimur. 

10.  Cie.  Tusc.  V  35.  101  Ex  quo  Sardanapjalli,  opu- 
lentissimi  Syriae  regis,  error  adgnoscitur,  qui  incidi  iussit 
in  husto: 

33      Haec  habeo,  quae  edi,  quaeque  exsaturata  libido 
Hausit;  at  illa  iacent  multa  et  praeclara  relicta. 
Straho  XIV  5.  9  p.  672  Casauh. 


360  FEAGMENTA 


IV.    AEATEA. 

a.    ARATI  PHAENOMENA 

CUM  GROTI  SUPPLEMENTIS. 

A  love  Musarum  primordia:  semper  in  ore 

Flurimus  ille  hominum  est,  qui  compita  numine  magno^ 

Concilinmque  viriim  complet,  pelagusque  profundum, 

Et  pelagi  portus.   fruimur  love,  et  utimur  omnes. 

JSfos  genus  illius,  nohis  ille  omine  laeto  5 

JDextera  praesignat,  populumque  lahorihus  urget, 

Consulat  ut  vitae:  quando  sit  terra  ligoni 

Aptior,  aut  huhus  monet,  et  quo  tempore  p)ar  sit, 

Aut  serere,  aut  septas  lymphis  adspergere  plantas. 

Ipse  etiam  in  mogno  defixit  sidera  mundo  10 

Ordine  quaeque  suo,  atque  in  totum  providus  annum 

Astra  dedit,  quae  nos  moncant,  qua  quaelihet  hora 

Apta  geri,  cerfa  nascantur  ut  omnia  lege. 

Idem  ergo  primiis  placatur,  et  idtimus  idem. 

Magne  pater,  magnum  mortalihus  incrementum,  15 

Progenics  prior,  et  dulces  ante  omnia  Musae, 

Cuncti  una  salvete  mihi,  et  dum  sidera  canto, 

Si  ius  fasque  sinunt,  longum  dcducite  carmen. 

Cetera  labuutur  celeri  caelestia  motu 
Cum  caeloque  simul  noctesque  diesque  feruntur,      20 
Axis  at  immotus  nunquam  vestigia  midat, 
Secl  tenet  aequcdi  lihratas  pondere  terras; 
Quem  circum  magno  se  volvit  turhine  coelnm. 
Extremusque  adeo  duplici  de  cardine  vertex 
Dicitur  esse  Polus,  cquorum  hic  non  cernitur,  ille       25 
Ad  Boream,  Oceani  supera  confinia  tendit: 
Quem  cingunt  Ursae  celehres  cognomine  Flaustri, 
Quas  nostri  Septem  soliti  vocitare  Triones. 
Alterius  caput,  alterius  flammantia  terga 
Aspicit,  inque  viccm  pronas  rapit  orhis  in  ipsos  30 


V.  1  Cic.  de  legg.  II  3.7.  —  19  sq.  Clc.  N.  D.  II  41.  104. 
24  sq.  et  28  Cic.  N.  D.  II  41.  105  sq. 


POEMATUM.  H.  IV  a  v.  1-  G3.  361 

Conversas  hmneros.    Creta  (si  credcre  fas  cst) 

Ad  caeli  nitidos  axes  vencre  rclicta: 

lupiter  hoc  voluit,  quem  suh  heneolentihus  herhis 

Ludentcm  Dicti,  yrato  posuere  siih  antro, 

Idaeum  ad  montcm,  totnmque  alucre  per  annum,        35 

Saturnum  fcdlunt  dum  Bictaei  Corijhantcs. 

Ex  his  altera  apud  Graios  Cynosura  vocatur, 

Altera  dicitur  esse  Helice,  quae  monstrat  Achivis 

In  pelago,  navis  quo  sit  vertcnda,  sed  usque 

Hac  fidunt  duce  nocturna  Phoenices  in  alto.  40 

Sed  prior  illa  magis  stellis  distincta  refulget 

Et  late  prima  confestim  a  nocte  videtur. 

Haec  vero  parva  est,  sed  nautis  usus  in  hac  est; 

Nam  cursu  interiore  brevi  convertitur  orbe, 

Signaque  Sidoniis  monstrat  certissima  nautis.  45 

Has  inter,  veluti  rapido  cum  gurgite  fiumen, 
Torvus  Draco  serpit  subter  superaque  revolvens 
Sese  conficiensque  sinus  e  corpore  fiexos, 
Quos  cani  tangunt  immunes  gurgitis  Arctoi. 
Verutn  haec  extretnae  circumdatur  agmine  candae,       50 
Qua  spirae  siniis  est  involvitur  altera  caelo. 
Nempe  Helice  extremae  circumdatur  agmine  caudoe, 
Qua  spirae  sinus  est,  caput  est  Cynosuridos  Ursae: 
Quae  tamen  usque  pcdes  summo  illum  a  vertice  tangit. 
Betrogrado  hic  iterum  cursii  convertitur  anguis.  55 

Huic  non  una  modo  caput  ornans  stella  relucet, 
Verum  tempora  sunt  duplici  fulgore  notata, 
E  trucibusque  oculis  duo  fervida  lumina  flagrant, 
Atque  uno  mentum  radianti  sidere  lucet; 
Obstipum  caput  at  tereti  cervice  reflexum  60 

Obtutum  in  cauda  maioris  figere  dicas. 
Opposita  extremae  capitis  sunt  dextera  caudae. 
Hoc  caput  hic  paulum  sese  subito  aequore  condit, 


V-  37  sq.  Cic.  N.  D.  II  41.  105.  —  40  sqq.  'ibicl  106.  — 
46  sqq.  ib.  42.  106,  Prisc.  XIV  2.  11  p.  30.  5  et  6.  52  p.  55. 
26.  —   56  sqq.  N.  D.  II  42.  107.  —  63  sqq.  ihid.  lOS. 


362  FRAGMENTA 

Ortus  ubi  atque  obitus  partem  admiseentur  iii  unam. 

Attingens  defessa  velut  maerentis  imago  65 

Vertitur;  hanc  nemo  certo  tihi  dicere  possit, 
Aut  qiiisnam,  quo  sit  fessus,  labor:  attamen  illam 
Engonasin  vocitant,  genibus  quia  nixa  feratur. 
Illa  petit  hinis  manihus  diversa  locornm, 
Atque  humeros  supera  tensis  dispenditur  idnis,  70 

Et  stiper  ora  cavis  spirantia  narihns  ignem 
Serpentis  dextrae  figit  vestigia  plantae. 

Hie  illa  eximio  posita  est  fulgore  Corona; 
Hanc  Ariadnaeum  Bacchns  testatus  amorem 
Intidit  in  caeliim  qua  Nixi  terga  fatiscimt.  75 

luxta    humeros   sertum   est:    propter   caput  Angui- 

tenentis, 
Quem  claro  perliibent  Ophiuchum  nomine  Graii, 
Est  caput  illius,  summoque  ex  vertice  Nixi 
Perfacile  alterius  candentia  sidera  nosces. 
Huic  supera  duplices  umeros  adfixa  videtur  80 

Stella  micans  tali  specie  talique  nitore, 
Fulgeat  ut  pleno  cum  Jumine  Luna  refidsit. 
Non  par  est  geminis  manihus  vigor,  et  licet  illis 
Nec  nulhis  splendor,  nec  sit  parvissima  moles, 
Attamen  est  tenuis  disperso  lumine  fulgor.  85 

Hic  pressu  duplici  palmarum  continet  Anguem 
Atque  eius  ipse  manet  religatus  corpore  torto; 
Namque  virum  medium  serpens  sub  pectora  cingit. 
Ille  tamen  nitens  graviter  vestigia  ponit 
Atque  oculos  urguet  pedibus  pectusque  Nepai.        90 
Hic  pressiis  dextra,  surgit  se  parte  sinistra, 
Sertaque  supremac  tangunt  Mindia  malae.  .  ..i 

Suh  spira  quaeres  immenso  corpore  ckelas,  *i 

Quae  tamen  haud  magnuni  iactant  pro  mole  nitorem. 

Ipsam  Helicen  scquitur,  non  dispar  forma  huhnlco,   95 
Arctophylax,  vulgo  qui  dicitur  esse  Bootes, 

V.  68  et  73  N.  B.  II 42.  lOS.  —  77  ibid.  109.  —  80  sq.  Prisc. 
XIV  6.  52  p.  56.  1.  —  86—90  Cic.  N.  D.  II  42.  109,  v.  90 
Frisc.   VII  2.  3  p.  2S5.  4.  —  96  sq.  Cic.  N.  D.  II  42.  109. 


POEMATUM.  11.  IV  a  v.  G4-129.  3^33 

Quod  quasi  temoni  adiunctam  prae  se  quatit  Arctum. 
Clarns  hic,  ct  subter  praccordia  fixa  videtur 
Stella  micans  radiis,  Arcturus  nomine  claro. 

Hic  se  sub  pedibus  profert  finita  Booti  lOO 

Spicum  inlustre  tenens  splendenti  corpore  Virgo. 
Sive  illi  Astmeus  imter  cst,  qiii  dicitur  idcm 
Siderihus  stellisque  pater,  seu  quilibet  cdter, 
Sit  faelix:  sane  haec  narratur  fabida  vidgo. 
Tncoluit  caelo  terras  Astraca  relicto,  105 

Conventusque  homimim  non  dedignata  priorum, 
Sed  nec  foemineos  sperncns  invisere  coefus, 
Lethi  expers  generi  mortali  mista  resedit, 
Nomine  lustitiae  gaudcns,  senibusque  coactis, 
Sive  foro  in  mcigno,  seu  latipatente  platea,  iio 

Civiles  popidis  dictabat  sedula  leges: 
Nec  mala  lis  fuerat,  nec  dum  discordia  nota, 
Nec  fcra  seditio  furiarat  mohile  vidgus, 
Saeva  nec  audaces  fuerant  freta  passa  carinas: 
Sed  hubus  tracto  sulcantes  voniere  terras,  115 

Malebant  tenui  contenti  vivere  cultu 
Sufficiente  Dea  iustis  pleno  omnia  cornu. 
Ilaec  manet,  in  sanctis  dum  gens  manet  aurea  terris: 
Sed  non  argenti  nimis  est  laetata  metallo, 
Morihus  at  vcrsis  prior  est  quoque  versa  voluntas,     120 
Baraque  peiori  iunxit  sua  numina  genti: 
Sola  sed  ex  raucis  descendens  montihus  ibat, 
Sub  noctem  mdli  teneris  hlandita  loquelis; 
Sed  simul  ac  magnas  hominum  venisset  ad  urbes, 
Improha  terrifieis  sic  idta  est  crimina  verbis:  125 

Non  ego  me  dignor  posthac  monstrare  videndamf 
Degencr  0  primae  proles  nunc  altera  prolis, 
Degeneres  iterumque  iterumque  habitura  nepotes: 
Tunc  f&ra  bella  hominum  generi,  caedesque  nefandae 

V.  98  sq.  Cic.  N.  D.  II  4,2.  110.  —  100  sq.  Prisc.  VI 11. 
63  p.  247.  IS,  V.  101  Cic.  N.  D.  II  42.  110,  Serv.  Verg.  G. 
I  111:  Spicum  illustre  ferens  insigni  corpore  Virgo.  —  110 
Lactant.  inst.  div.  V  5.  5. 


364  FRAGMENTA 

Impendent,  culpamqiie  conies  sua  poena  sequctur.        i30 

Sic  ait,  et  populos  intenta  etiam  ora  tenentes 

Linquit,  et  acl  montes  sylvarumque  avia  tcnclit. 

Haec  aetas  vitani  liquit,  soholemque  reliquit. 

Ferrea  tum  vero  proles  exorta  repente  est 

Ausaque  funestum  prima  est  fabricarier  ensem       135 

Et  gustare  manu  vinctum  domitumque  iuvencum. 

Timc  mortale  cxosa  genus  Dca  in  alta  volavit, 

Et  lovis  in  regno  caelique  in  parte  resedit 

Illustrem  sortita  locum,  qua  nocte  serena 

Virgo  conspicuo  fulget  vicina  Bootae.  140 

Huic,  humcros  supcra  duplices,  convertitur  alam 
Ad  dextram,  Graio  Frotrygeter  nomine  dicta, 
Stclla  micans,  tali  spccie,  talique  nitore, 
Qualis  et  immensae  sub  cauda  volvitur  Arcti. 
Illa  quidcm  flagrans:  scd  et  huic  flagrantia  plura     145 
Sidcra,  quae  parro  potcris  reperirc  lahore. 
Qiiin  etiam  ante  pcdcs  magno  fidgore  notata 
Stella  nitet:  dchinc  prima  humeros  sid)it,  altcra  lunibos, 
Tertia  sub  cauda  ad  genus  ipsum  lumina  pandit. 
Cactcra  sed  certo  passim  sine  nomine  fulgent.  150 

Et  natos  Geminos  invises  sub  caput  Arcti; 
Subiectus  mediae  est  Cancer,  pedibusque  tenetur 
Magnus  Leo  tremulam  quatiens  e  corpore   flammam. 
Explicat  hic  summos  ardores  scinita  Fhoebi, 
Tunc  nidlae  apparent  per  cidta  novalia  spicae,  155 

Frincipioque  adco  Solis  pcr  caertda  caeli 
Hoc  motu  radiantis  etesiae  in  vada  ponti 
Frocumhunt  glomcrati,  ct  longo  flamine  spirant. 
Tunc  mihi  non  rcmis  placcat  ratis  indiga,  veruni 
Larga  satis,  rectoquc  ad  venti  commoda  clavo.  IGO 

Si  cupis  Aurigam,  atque  aurigae  noscere  stellas, 
Ullaque  fama  tuas  Caprae  pervenit  ad  aurcs, 

V.  134  sqq.  Cic.  N.  D.  II 63.  159.  —  138  Lact.  inst.  div. 
V  5.  9.  —  149  Prisc.  VI  4.  19  p.  211.  1,  cf.  Serv.  Verg.  Aen. 
III  22.  —  151  sqq.  Cic.  N.  D.  II  43.  110.  —  157  Cic.  or 
45.  152  ex. 


POEMATUM.  H.  IV  a  v.  130-195.  3G5 

Haedornmqne  sinntl,  quonim  duo  lumina  cerniint 

Sacpe  per  iratum  iactata  cadavera  pontum, 

Sub  laeva  Gemiiioruiu  obductus  parte  feretur.         165 

Adversum  caput  huic  Helicae  truculenta  tuetur. 

At  Capra   laevum  umeruni  clara  obtinet:   illa  putatur 

Vhera  adhuc  parvo  lactcnda  dcdisse  Tonanti; 

Hanc  lovis  Olcniam  capram  dixere  ministri. 

Verura  baec  est  magno  atque  inlustri  praedita  signo.  170 

Contra  Haedi  exiguum  iaciunt  mortalibus  ignem 
Aitrigae  in  manihns:  cuius  vestigia  servans 
Corniger  est  valido  conixus  corpore  Taurus, 
Quem  non  diffcili  ratione  agnoscere  possis. 
Namque  illum  exornant  externi  liaud  indiga  signi     175 
Sidera,  quae  vivum  caput  olli  utrimque  figurant, 
Inclita  per  totam  spargentia  lumina  frontem: 
Has  Graeci  stellas  Hyadas  vocitare  suerunt. 
lam  Tauri  laevum  cornu  dexterque  simul  pes 
Aurigae  igne  micant  uno  paritcrque  feruntur;  180 

At  prior  Auriga  latum  pctit  Occanum  hos, 
Cum  tamen  e  placidis  surgant  simul  aequoris  undis. 

Quin  etiam  lasidae  domus  antiquissima  Cephei 
Aerumnis  est  nota  suis,  quam  lupiter  auctor 
Progenii  suhito  praccJaris  intulit  astris:  185 

Namque  ipsum  ad  tergum  Cynosurae  vertitur  Arcti 
lasides  pansis  distendens  hrachia  palmis, 
Tantaque  ah  extrcma  cauda  disterminat  Arcti 
Kcgula  utrumque  iicdem,  quanta  pes  a  pede  distat. 
Quod  si  a  Cepheo  paulum  tua  lumina  haltheo  190 

Dimoveas,  versus  saevi  agmina  prima  Draconis, 
Hic  erit,  haud  pJcna  poteris  quam  cernere  luna , 
Obscura  specie  stellarum  Cassiepia: 
Nam  non  crehrae  illi  stellae,  neque  sidera  iuncta 
Egregium  ex  variis  componunt  ignihus  ignem:  195 


V.  165  sqq.  N.  D.  II  43.  110.  —  170  sq.  et  173  ilid.  — 
178  ib.  111.  —  179  Prohus  de  ult.  syll  T.  IV  2).  223.  31  Keil. 
—  186  et  193  Cic.  N.  D.  II  43.  111. 


366  FRAGMENTA 

Sed  quali  portas  ftrmatas  ohiice  clavi 

Occludit  vectis  hifori  vis  ohdita  valvae, 

Talia  et  hanc  etiam  prive  disposta  figurant 

Sidera:  et  ipsa  adeo  passis  distenditur  tdnis, 

Non  secus  ac  sortem  natae  miseretur  iniquam.  200 

Hanc  autem  inlustri  versatur  corpore  propter 
Andromeda  aufugiens  aspectum  maesta  parentis: 
Quam  non  soUicitus  noctu  lahor  inquirundi. 
Tam  clarum  caput  est,  tam  magno  sidere  flagrant 
Aniho  liumeri,  summique  pedcs,  vcstesque  fluenteis.     205 
Haec  etiam  in  varias  distendit  hracJiia  partes, 
Ufque  prius,  sic  nunc  in  magno  vincida  mundo 
Non  relevant  duro  defessas  pondere  palmas. 

Huic  Equus  ille  iubam  quatiens  fulgore  micanti 
Summum  contingit  caput  alvo,  stellaque  iungens     210 
Una  tenet  duplices  communi  lumine  formas 
Aeteruum  ex  astris  cupiens  conectere  nodum. 
Sed  latus,  atque  arnios  depingunt  terna  cahalli, 
Aequali  a  sese  spatio,  quae  sidera,  distant, 
Eximio  fulgore,  quibus  par  nec  caput  altum  215 

Nec  longa  est  cervix:  flagrantis  at  ultima  malae 
Quattuor  his  aliis  non  cedat  stella  nitore, 
Fulgentes  inter  steJIas  media  ipsa  rcfulgcns. 
Non  equidem  hic  quadrupes,  verum  mcdia  tenus  alvo 
Conspicuus  profert  sonipes  venerahilis  ora.  220 

Hunc  fama  est  olim  propter  iuga  summa  Heliconis, 
Hippocrenaeum  nohis  donasse  liquorem: 
Tunc  nondum  Aonii  maduere  virentia  montis 
Faecundo  latice:  ut  generosi  prima  cahalli 
Ungida  humum  feriit,  simid  ingens  prosiliit  fons,      225 
Unde  Cahallinum  primi  vocitare  hubidci: 
llle  quidem  stillans  e  saxis  irrigat  agros 
Thespia  terra  tuos:  sed  Equus  pro  munere  tanto 
Exornat  mngiri  penetralia  lucida  caeli. 

Exin  contortis  Aries  cum  cornibus  haeret,         230 


V.  201  sq.,  209  sqq.,  230  Cic.  N.  B.  II  43    111. 


POEMATUM.  H.  IV  a  v.  196-2G2.  367 

llle  quitlem  aetcrnum  longos  agitatus  in  orhcs 
Segnior  haucl  currit  signo  Cynosuridos  Arcti, 
Languidus  ohscurusque  tamen,  ceu  Litna  retundat 
Flammae  aciem,  Andromedae  se  propter  cingula  volvit, 
E  quibus  liunc  subter  possis  cognoscere  fultum.     235 
Nam  caeli  mediam  partem  terit,  ut  prius  illae 
Chelae,  tum  pectus  quod  cernitur  Orionis. 

Et  prope  conspicies  parvum  sub  pectore  claro 

SAndromedae  signum,  Deltoton  dicere  Graii 
Quod  soliti,  simili  quia  forma  littera  claret.  240 

Huic  spatio  ductum  simili  latus  exstat  utrumque; 
At  non  tertia  pars  lateris  (namque  est  minor  illis), 
Sed  stellis  longe  densis  praeclara  relucet. 

0      luferior  paulo  est  Aries  et  flamen  ad  Austri 
Inclinatior,  atque  etiam  vehementius  illi  245 

Pisces,  quorum  alter  paulo  prolabitur  ante 
Et  magis  horrisonis  Aquilonis  tangitur  alis. 
Atque  horum  e  caudis  duplices  velut  aere  catenae 

5  Discessuque  diu  versae  per  lumina  serpunt 
Atque  una  tandem  in  stella  communiter  haerent,     250 
Quem  veteres  soliti  caelestem  dicere  Nodum. 
Andromedae  laevo  ex  umero,  si  quaesere  perges, 
Adpositum  poteris  supera  cognoscere  Piscem. 

E  pedibus  natum  summo  love  Persea  vises, 
Quos  umeris  retinet  defixo  corpore  Perseus,  255 

Quem  summa  ab  regione  Aquilonis  flamina  pulsant. 
Hic  dextram  ad  sedes  intendit  Cassiepiae 
Diversosque  pedes  vinctos  talaribus  aptis 

)  Pulverulentus  uti  de  terra  elapsus  repente 
In  caelum  victor  magno  sub  culmine  portat.  260 

At  propter  laevum  genus  omni  ex  parte  locatas 
Parvas  Vergilias  tenui  cum  luce  videbis. 

V.  246  sq.  N.  D.  II  43.  111  ex.  —  252  Phoc.  ars  T.  V 
p.  436.  5  Keil.  licet  'quaesere'  lectum  sit  apud  Sallustiiim  et 
TuUium.  —  256  Cic.  N.  D.  II  44.  112.  —  261  sq.  Cic.  ihid., 
Prisc.  VI  4.  19  p.  211.  3,  Prohus  de  uU.  stjll  T.  IV  p.  223. 
31:  Hac  propter  laevum  genu  omnis  parte  loeatus. 


368  FRAGMENTA 

Hae  septem  vulgo  perliibentur  more  vetusto 

SOStellae,  cernuntur  vero  sex  undique  parvae. 

At  non  interiisse  putari  convenit  unam,  265 

Sed  frustra  temere  a  vulgo  ratione  sine  ulla 
Septem  dicier,  ut  veteres  statuere  poetae, 
x4.eterno  cunctas  sane  qui  nomine  signant, 

35  Alcyone  Meropeque,  Celaeno  Taygeteque, 

Electra  Steroiaeque,  simul  sanctissima  Maia.  270 

Hae  tenues  parvo  labentes  lumine  lucent; 
At  magnum  nomen  signi  clarumque  vocatur 
Propterea,  quod  et  aestatis  primordia  clarat 

40  Et  post  hiberni  praepandens  temporis  ortus 

Admonet,  ut  mandent  mortales  semina  terris.          275 

Inde  Fides  posita  et  leviter  convexa  videtur, 
Mercurius  parvus  manibus  quam  dicitur  olim 
Infirmis  fabricatus  in  alta  sede  locasse. 

45  Haec  genus  ad  laevum  Nixi  delapsa  resedit 

Atque  iuter  flexum  genus  et  caput  Alitis  haesit.     280 

Namque  est  Ales  avis,  lato  sub  tegmine  caeli 
Quae  volat  et  serpens  geminis  secat  aera  pinnis. 
Altera  pars  huic  obscura  est  et  luminis  expers, 

50  Altera  nec  parvis  nec  claris  lucibus  ardet, 

Sed  mediocre  iacit  quatiens  e  corpore  lumen.  285 

Haec  dextram  Cephei  dextro  pede  pellere  palmam 
Gestit;  iam  vero  clinata  est  ungula  vemens 
Fortis  Equi  propter  pinnati  corporis  alam. 

55      Ipse  autem  labens  multis  Equus  ille  tenetur 

Piscibus;  huic  cervix  dextra  mulcetur  Aquari.        290 
Serius  haec  obitus  terrai  visit  Equi  vis, 
Quam  gelidum  valido  de  pectore  frigus  anhelans 
Corpore  semifero  magno  Capricornus  in  orbe; 

GO  Quem  cum  perpetuo  vestivit  lumine  Titan, 

Brumali  fiectens  contorquet  tempore  currum.  295 

V.  276  Cic.  N.  D.  II  44.  112.  —  279  rq.  rrisc.  VI  4.  19 
p.  211.  6.  —  281  Cic.  N.  D.  II 44.  112:  Inde  est  Ales  e.  q.  s. 
—  291  Prisc.  VII  2.  3  p.  285.  6.  —  292—295  Cic.  N.  D.  11 
44.  112:  Tum  gelidum  e.  q.  s ,  293  Prisc.  VI  4.  20  i).  211.  12. 


POEMATUM.  H.  IV  a  v.  2G3-329.  369 

Hoc  cave  te  in  poutum  studeas  committere  meiise; 
Nam  non  longinquum  spatium  labere  diurnum, 
Non  hiberna  cito  volvetur  curriculo  nox. 

5  Umida  non  sese  vestris  Aurora  querellis 
Ocius  ostendet,  clari  praenuntia  solis,  300 

At  validis  aequor  pulsabit  viribus  Auster. 
Tum  fixum  tremulo  quatietur  frigore  corpus. 
Sed  tamen  anni  iam  labuntur  tempore  toto 

0  Nec  cui  signorum  cedunt  neque  flamina  vitant 
Nec  metuunt  canos  minitanti  murmure  fluctus.        305 

At  nautae  fulicae  similes,  mergoque  natanti, 
Anxia  per  totum  iactantes  lumina  pontum, 
Nequicquam  nusquam  parentia  litora  quaerunt, 
Dum  tenuis  nigro  tahula  hos  distinguit  ah  Orco. 
Atque  etiam  supero  navi  pelagoque  vacato  310 

Mense,  Sagittipotens  Solis  cum  sustinet  orbem, 
[Non  miilto  leviora  putes  instare  pericla, 
Ante  nigras  cautus  tenebras  suhducere  puppim.] 
Nam  iam  tum  nimis  exiguo  lux  tempore  praesto  est. 
Hoc  signum  veniens  poterunt  praenoscere  nautae;    315 
lam  prope  praecipitante  licebit  visere  nocte, 
Ut  sese  emergeus  ostendat  Scorpios  alto 
Posteriore  trahens  flexum  vi  corporis  arcum; 
Sed  Nepa  non  multum  prior,  at  prior  exit  ah  undis. 
lam  supera  cernes  Arcti  caput  esse  minoris  320 

)Et  magis  erectum  ad  summum  versarier  orbem. 
Tum  sese  Orion  toto  iam  corpore  condit 
Extrema  prope  nocte,  et  Cepheus  conditur  alte 
Lumborum  tenus  a  palma  depulsus  ad  umbras. 

Hic  missore  vacans  fulgens  iacet  una  Sagitta,     325 
Quam  propter  nitens  pinna  convolvitur  Ales; 
Haec  clinata  magis  paulo  est  Aquilonis  ad  auras. 
At  propter  se  Aquila  ardenti  cum  corpore  portat 
Igniferum  mulcens  tremebundis  aethera  pinnis, 

V.  317  sq.  Cic.  N.  I).  II  44.  113:  Ut  sese  ostendens  emer- 
git  e.  g.  s.  —  326  ihid.:  Quem  propter  e.  2-  s.  —  328  ihid. 
Cic.  IV.  3.  24 


370  FRAGMENTA 

Non  nimis  ingenti  cum  corpore,  sed  grave  maestis    331 
90  Ostendit  nautis  perturbans  aequora  signum. 

Tum  magni  curvus  Capricorui  corpora  propter 

Delphinus  iacet  haud  nimio  lustratus  nitore 

Praeter  quadruplicis  stellas  in  fronte  locatas, 

Quas  intervallum  binas  disterminat  unum;  335 

95  Cetera  pars  late  tenui  cum  lumine  serpit. 

Illae,  quae  fulgent  luces  ex  ore  corusco, 

Sunt  inter  partes  gelidas  Aquilonis  locatae 

Atque  inter  spatium  et  laeti  vestigia  Solis. 

At  pars  inferior  Delphini  fusa  videtur  340 

lOOlnter  Solis  iter,  simul  inter  flamina  venti, 

Viribus  erumpit  qua  summi  spiritus  Austri. 
Exinde  Orion  obliquo  corpore  nitens 

Inferiora  tenet  truculenti  corpora  Tauri; 

Quem  qui  suspiciens  in  caelum  nocte  serena  345 

105  Late  dispersum  non  viderit,  haud  ita  vero 

Cetera  se  speret  coguoscere  signa  potesse. 

Namque  pedes  subter  rutilo  cum  lumine  clarct 

Fervidus  ille  Canis  stellarum  luce  refulgens. 

Huic  tegit  obscurus  subter  praecordia  venter;         350 
llONec  vero  toto  spirans  de  corpore  flammam 

Aestiferos  validis  erumpit  flatibus  ignes; 

Totus  ab  ore  micans  iacitur  mortalibus  ardor. 

Sirion  Jmnc  Graeci  praeclaro  7wmine  diciinf. 

Hic  ubi  se  pariter  cum  Sole  in  lumina  caeli  355 

Extulit,  haud  patitur  foliorum  tegmine  frustra 
115  Suspensos  animos  arbusta  ornata  tenere. 

Nam  quorum  stirpis  tellus  amplexa  prehendit, 

Haec  augens  anima  vitali  flamine  mulcet; 

At  quorum  nequeunt  radices  findere  terras,  360 1 

Denudat  foliis  ramos  et  cortice  truncos. 

Tendentem  occiduas  etiam  Jmnc  sentimus  ad  oras: 

Caetera  signandis  siint  languida  sidera  memhris. 


V.  332  sq.  Prisc.   VI  4.  20  p.  211.  U  et  5.  26  p.  218.  1. 
343  Cic.  N.  D.  II  44.  113.  —  349  Cic.  N.  D.  II  44.  114. 


POEMATUM.  H.  IV  a  v.  300—396.  371 

0      Hunc  propter  subterque  pedes,   quos  diximus  ante, 
Orionis  iacet  levipes  Lepus.    Hic  fugit  ictus  365 

Horrificos  metuens  rostri  tremebundus  acuti. 
Nam  Canis  infesto  sequitur  vestigia  cursu 
Praecipitantem  agitans  oriens  iam  denique  paulo 

5  Curriculum  immquam  defesso  corpore  sedans. 

At  Canis  ad  caudam  serpens  prolabitur  Argo     370 
Conversam  prae  se  portans  cum  lumine  puppim, 
Non  aliae  naves  ut  in  alto  ponere  proras 
Ante  solent  rostro  Neptunia  prata  secantes, 

0  Sed  couversa  retro  caeli  se  per  loca  portat. 
Sicut,  cum  coeptaut  tutos  contiugere  portus,  375 

Obvertimt  navem  magno  cum  pondere  nautae 
Adversamque  trahunt  optata  ad  littora  puppim, 
Sic  conversa  vetus  super  aethera  vertitur  Argo 

5  Atque  usque  a  prora  ad  celsum  sine  lumine  malum, 
A  malo  ad  puppim  clara  cum  hice  videtur;  380 

Inde  gubernachim  disperso  lumine  fulgeus 
Clari  posteriora  Canis  vestigia  condit. 

Exin  semotam  procul  in  tutoque  locatam 
Andromedam  tamen  explorans  fera  quaerere  Pistrix 
Pergit  et  usque  sitam  vahdas  Aquilonis  ad  auras     385 
Caerula  vestigat  finita  iu  partibus  Austri. 
Hanc  Aries  tegit  et  squamoso  corpore  Pisces 
Fhiminis  inlustris  tangentem  pectore  ripas. 
Namque  etiam  Eridauum  cernes  in  parte  locatum 
Caeh,  funestum  magnis  cum  viribus  amnem,  390 

Quem  lacrimis  maestae  Phaethontis  saepe  sorores 
Sparserimt  letum  maerenti  voce  canentes. 
Hunc  Orionis  sub  laeva  cernere  planta 
Serpentem  poteris  proceraque  Vincla  videbis, 
Quae  retinent  Pisces,  caudarum  a  parte  locata       395 
Flumine  mixta  retro  ad  Pistricis  terga  reverti. 


V.  369  sq.  N.  JD.  II  41.  114,  370—373,  375—378,  381  sq. 
Eygin.  fab.  14  p.  49  Schm.  —  387  sq.  Cic.  N.  D.  II  44.  114: 
tangentem  corpore  ripas.  —  394  sq.  Cic.  ihid. 

24* 


372  FRAGMENTA 

Haec  una  stella  nectuntur^  quam  iacit  ex  se 
Pistricis  spina  evalida  cum  luce  refulgens. 

155      Exinde  exiguae  tenui  cum  lumine  multae 

Inter  Pistricem  fusae  sparsaeque  videntur  400 

Atque  Gubernaclum  stellae,  quas  contegit  omnis 
Formidans  acrem  morsum  Lepus;  his  neque  nomen 
Nec  formam  veteres  certam  statuisse  videntur. 

IGONam  quas  sideribus  claris  natura  polivit 

Et  vario  pinxit  distinguens  lumine  formas,  405 

Has  ille  astrorum  custos  ratione  notavit 
Signaque  signavit  caelestia  nomine  vero; 
Has  autem,  quae  sunt  parvo  cum   lumine  fusae, 

165Consimili  specie  stellas  parilique  nitore 

Non  potuit  nobis  nota  clarare  figura.  410 

Exinde,  australem  soliti  quem  dicere  Piscem, 
Volvitur  inferior  Capricorno  versus  ad  Austrum 
Pistricem  observans,  procul  illis  Piscibus  haerens. 

170  At  prope  conspicies  expertes  nominis  omnes 

Inter  Pistricem  et  Piscem,  quem  diximus,  Austri    415 
Stellas  sub  pedibus  stratas  radiantis  Aquari. 

Propter  Aquarius   obscurum  dextra  rigat  amnem, 
Exiguo  qui  stellarum  candore  nitescit. 

175  E  multis  tameii  his  duo  late  himina  fulgent, 

Unum  sub  magni  pedibus  cernetur  Aquari,  420 

Quod  superest,  gelido  delapsum  flumine  fontis 
Spinigeram  subter  caudam  Pistricis  adhaesit. 
Hae  tenues  stellae  perhibentur  nomine  Aquai. 

180Hic  aliae  volitant  parvo  cum  lumine  clarae 

Atque  priora  pedum  subeunt  vestigia  magni  425 

Arcitenentis  et  obscurae  sine  nomine  cedunt. 

Inde  Nepae  cernes  propter  fulgentis  acumen 
Aram,  quam  flatu  permulcet  spiritus  Austri, 

185Exiguo  superum  quae  lumina  tempore  tranat, 

Nam  procul  Arcturo  est  adversa  parte  locata.        430 
Arcturo  magnum  spatio  supera  dedit  orbem 


V.  427  sq.  Cic.  N.  D.  II  44.  114. 


POEMATUM.  H.  IV  a  v.  397—466.  373 

luppiter,  huic  parvum  inferiore  in  parte  locavit. 
Haec  tamen  aeterno  iuvisens  loca  curriculo  nox 
90Signa  dedit  nautis,  cuncti  quae  noscere  possent, 
Conmisorans  liominum  metuendos  undique  casus.     435 
Nam  cum  fulgentem  cernes  sine  nubibus  atris 
Aram  sub  media  caeli  regione  locatam, 
A  summa  parte  obscura  caligine  tectam, 
95  Tum  validis  fugito  devitans  viribus  Austrum; 

Quem  si  prospiciens  vitaveris  omnia  caute  440 

Armamenta  locans,  tuto  labere  per  undas; 
Sin  gravis  inciderit  vehementi  flamine  ventus, 
I     Perfringet  eelsos  defixo  robore  malos, 

OUt  res  nulla  feras  possit  mulcere  procellas, 
Ni  parte  ex  Aquilonis  opacam  pellere  nubem  445 

Coeperit  et  subitis  auris  diduxerit  Ara. 
Sin  umeros  medio  in  caelo  Centaurus  habebit 
Ipseque  caerulea  contectus  nube  feretur 
)5  Atque  Aram  tenui  caligans  vestiet  umbra, 

Ad  signorum  obitum  vis  est  metuenda  Favoni.       450 
Ille  autem  Centaurus  in  alta  sede  locatus, 
Qua  sese  clarum  conlucens  Scorpios  infert, 
Hunc  subter  partem  praeportans  ipse  virilem 

0  Cedit  Equi  partis  properaus  subiungere  Chelis. 
Hic  dextram  porgens,  quadripes  qua  vasta  tenetur,    455 
Quam  nemo  certo  donavit  nomine  Graium, 
Tendit  et  inlustrem  truculentus  caedit  ad  Aram. 
Hic  sese  infernis  e  partibus  erigit  Hydra 

5  Praecipiti  lapsu  flexo  cum  corpore  serpens. 
Haec  caput  atque  oculos  torquens  ad  terga  Nepai    460 
Convexoque  sinu  subiens  inferna  Leonis 
Centaurum  levi  contingit  lubrica  cauda, 
In  medioque  sinu  fulgens  Cratera  relucet. 

OExtremam  nitens  plumato  corpore  Corvus 
Rostro  tundit,  et  hic  Geminis  est  ille  sub  ipsis     465 
Ante  Canem,  Graio  Procyon  qui  nomine  fertur. 


V.  454  sq.,  457  sq.,  463—466  Cic.  N.  B.  II  44.  114. 


374  FRAGMENTA 

Haec  sunt,  quae  viseus  nocturno  tempore  signa 
Aeternumque  volens  mundi  pernoscere  motum 

225  Legitimo  cernes  caelum  lustrantia  cursu. 

Nam  quae  per  bis  sex  signorum  labier  orbem        47' 
Quinque  solent  stellae,  simili  ratione  notari 
Non  possunt,  quia,  quae  faciunt  vestigia  cursu, 
Non  eodem  semper  spatio  protrita  teruntur. 

230  Sic  malunt  errare  vagae  per  nubila  caeli 

Atque  suos  vario  motu  metirier  orbes.  475 

Hae  faciunt  magnos  longinqui  temporis  annos, 
Cum  redeunt  ad  idem  caeli  sub  tegmine  signum; 
Quarum  ego  nunc  nequeo  tortos  evolvere  cursus, 

235  Verum  haec,  quae  semper  certo  volvuntur  in  orbe 
Fixa,  simul  magnos  edemus  gentibus  orbes.  480 

Quattuor  aeterno  lustrantes  lumine  mundum 
Orbes  stelligeri  portantes  signa  feruntur 
Amplexi  terras  caeli  sub  tegmine  fulti. 

240  E  quibus  annorum  volitantia  lumina  nosces, 

Quae  densis  distincta  licebit  cernere  signis.  485 

Tam  magnos  orbes  magno  cum  lumine  latos 
Vinctos  inter  se  et  nodis  caelestibus  aptos 
Atque  pari  spatio  duo  cernes  esse  duobus. 

245  At  si  nocturno  convisens  tempore  caelum, 

Cum  neque  caligans  detersit  sidera  nubes  490 

Nec  pleno  stellas  superavit  lumine  Luna, 
Vidisti  magnum  candentem  serpere  circum, 
Lacteus  liic  nimio  fulgens  candore  notatur. 

250  Is  non  perpetuum  detexens  conficit  orbem; 

Quattuor  huic  simili  nitentes  mole  feruntur;  495 

Sed  spatio  multum  superis  praestare  duobus 
Dicitur  et  late  caeli  lustrare  cavernas. 

Quorum  alter  tangens  Aquilonis  vertitur  auras 
Ora  petens  Geminorum  inlustria;  tum  genus  ardens 

255  In  sese  retinens  Aurigae  portat  utrumque.  500 

Hunc  sura  laeva  Perseus  umeroque  sinistro 
Tangit;  at  Andromeda  hic  dextra  de  parte  tenetur, 
Ciii  manus  ad  Borcam,  cnbitus  ciii  sjxctat  ad  Austrum, 


POEMATUM.  H.  IV  a  v.  407  -  538.  375 

Inponitque  pedes  duplices  Equus;  et  simul  Ales 
Pouit  avis  caput  et  clinato  corpore  tergum  505 

60  Anguitenens  umeris  conititur;  illa  recedens 
Austrum  consequitur  devitans  corpore  Virgo. 
At  vero  totum  spatium  convestiet  orbis 
Magnus  Leo  et  claro  conlucens  lumine  Cancer, 
In  quo  consistens  convertit  curriculum  Sol  5io 

65  Aestivus  medio  distinguens  corpore  cursus. 
Hic  totus  medius  circo  disiungitur,  iste 
Pectoribus  validis  atque  alvo  possidet  orbem. 
Hunc  octo  in  partes  divisum  noscere  circum 
Si  potes,  invenies  supero  convertier  orbe  515 

70  Quinque  pari  spatio,  partis  tris  esse  relictas, 
Tempore  nocturno  quas  vis  inferna  frequentat. 


Alter  ab  infernis  Austri  convertitur  auris. 

Distribuens   medium   subter   secat  bic  Capricornum 
Atque  pedes  gelidum  rivum  fundentis  Aquari  520 

75  Caeruleamque  ferae  caudam  Pistricis  et  illum 

Fulgentem  Leporem,  inde  pedes  Canis  et  simul  amplam 
Argolicam  retinet  claro  cum  lumine  Navem 
Tergaque  Centauri  atque  Nepai  portat  acumen, 
Inde  Sagittari  deflexum  possidet  arcum.  525 

80  Hunc  a  clarisonis  auris  Aquilonis  ad  Austrum 
Cedens  postremum  tangit  rota  fervida  Solis, 
Exinde  in  superas  brumali  tempore  flexus 
Se  recipit  sedes;  liuic  orbi  quinque  tributae 
Nocturnae  partes,  supera  tres  luce  dicantur.  530 

85      Hosce  inter  mediam  partem  retinere  videtur 
Tantus,  quantus  erit,  conlucens  Lacteus  orbis, 
In  quo  autumnali  atque  iterum  sol  lumine  verno 
Exaequat  spatium  lucis  cum  tempore  noctis. 
Hunc  retinens  Aries  sublucet  corpore  totus,  535 

90  Atque  genu  flexo  Taurus  conititur  ingens, 
Orion  claro  contingens  corpore  fertur, 
H3'dra  tenet  flexu,  Cratera  et  Corvus  adhaeret, 


h 


376  FRAGMENTA 

Et  paucae  e  Chelis  stellae,  simul  Anguitenentis 
Sunt  genua  et  summi  lovis  Ales  nuntius  instat,     540 

295Propter  Equus  capite  et  cervicum  lumine  tangit. 
Hosce  aequo  spatio  devinctos  sustinet  axis 
Per  medios  summo  caeli  de  vertice  tranans. 
Ille  autem  claro  quartus  cum  lumine  circus 
Partibus  extremis  extremos  continet  orbes  545 

300  Et  simul  a  medio  media  de  parte  secatur 

Atque  obliquus  in  his  nitens  cum  lumine  fertur, 
Ut  nemo,  cui  saucta  manu  doctissima  Pallas 
Sollertem  ipsa  dedit  fabricae  rationibus  artem, 
Tam  toruare  cate  contortos  possiet  orbes,  550 

305  Quam  sunt  in  caelo  divino  numine  flexi 

Terram  cingentes,  ornantes  lumine  mundum, 
Culmine  transverso  retinentes  sidera  fulta. 
Quattuor  hi  motu  cuncti  volvuntur  eodem. 
Sed  tantum  supera  terras  semper  tenet  ille  555 

SlOCurriculum,  oblique  inplexus  tribus  orbibus  unus, 
Quanto  est  divisus  Caucer  spatio  a  Capricorno; 
At  subter  terras  spatium  par  esse  necesse  est; 
Et  quantos  radios  iacimus  de  lumine  nostro, 
Quis  hunc  convexum  caeli  contingimus  orbem,        560 

315  Sex  tantae  poterunt  sub  eum  succedere  partes 
Bina  pari  spatio  caelestia  signa  tenentes. 
Zodiacum  hunc  Graeci  vocitant  nostrique  Latini 
Orbem  signiferum  perhibebunt  nomine  vero; 
Nam  gerit  hic  volvens  bis  sex  ardentia  signa.        565 

320  Aestifer  est  pandens  ferventia  sidera  Cancer. 
Hunc  subter  fulgens  cedit  vis  torva  Leonis, 
Quem  rutilo  sequitur  conlucens  corpore  Virgo. 
Exin  proiectae  claro  cum  lumine  Chelae, 
Ipsaque  consequitur  lucens  vis  magna  Nepai.  570 

325  Inde  Sagittipotens  dextra  flexum  tenet  arcum; 
Post  hunc  ore  fero  Capricornus  vadere  pergit; 
Umidus  inde  loci  conlucet  Aquarius  orbe. 
Exin  squamigeri  f  serpentes  ludere  Pisces; 
Quis  comes  est  Aries  obscuro  lumine  labens  575 


POEMATUM    H.  IV  a  v.  539-612.  377 

SOlnflexoque  genu  proiecto  corpore  Taurus 
Et  Gemiiii  clarum  iactantes  lucibus  ignem. 
Haec  Sol  aeterno  convestit  lumine  lustrans, 
Annua  conficieus  vertenti  tempora  cursu. 
Hic  quantum  terris  convexus  pellitur  orbis,  680 

35  Tantuudem  ille  patens  supera  mortalibus  cedit. 
Sex  omni  semper  cedunt  labentia  nocte, 
Tot  caelum  rursus  fugieutia  signa  revisunt. 
Hoc  spatium  tranans  caecis  nox  conficit  umbris, 
Quod  supera  terras  prima  de  nocte  relictum  585 

10  Signifero  ex  orbe  est  et  signorum  ordine  fultum. 
Quodsi  Solis  aves  certos  cognoscere  cursus, 
Ortus  signorum  nocturno  tempore  vises; 
Nam  semper  signum  exoriens  Titan  trahit  unum. 
Sin  autem  officiens  signis  mons  obstruet  altus       590 

15  Aut  adiment  lucem  caeca  caligine  nubes, 
Certas  ipse  notas  caeli  de  tegmine  sumens 
Ortus  atque  obitus  omnes  cognoscere  possis. 
Quae  simul  existant,  cernes,  quae  tempore  eodem 
Praecipitent  obitum,  nocturno  tempore  nosces.        595 
0      lam  simul  ac  primum  supero  se  lumine  Cancer 
Extulit,  extemplo  cedit  delapsa  Corona^ 
Et  loca  convisit  cauda  tenus  infera  Piscis. 
Dimidiam  retinet  stellis  distincta  Corona 
Partem  etiam  supera  atque  alia  de  parte  revulsa  est;  600 
5  Quam  tamen  insequitur  Piscis  nec  totus  ad  umbras 
Tractus,  sed  supero  contectus  corpore  cedit. 
Atque  umeros  usque  a  genibus  clarumque  recondit 
Anguitenens  validis  magnum  a  cervicibus  Anguem. 
lam  vero  Arctophylax  non  aequa  parte  secatur;     605 
ONam  brevior  clara  caeli  de  parte  videtur, 
Amplior  infernas  depulsus  possidet  umbras. 
Quattuor  hic  obiens  secum  deducere  signa 
Signifero  solet  ex  orbi;  tum  serius  ipse, 
Cum  supera  sese  satiavit  luce,  recedit  610 

5  Post  mediam  labens  claro  cum  corpore  noctem. 
Haec  obscura  tenens  convestit  sidera  tellus; 


378  FRAGMENTA 

At  parte  ex  alia  claris  ciim  lucibus  enat 

Orion  umeris  et  lato  pectore  fulgens 

Et  dextra  retinens  non  cassum  luminis  ensem.        615 

370      Sed  cum  de  terris  vis  est  patefacta  Leonis, 
Omnia,  quae  Cancer  praeclaro  detulit  ortu, 
Cedunt  obscurata,  simul  vis  magna  Aquilai 
Pellitur  ac  flexo  considens  corpore  Nixus 
lam  supero  ferme  depulsus  lumine  cedit;  62o 

375  Sed  laevum  genus  atque  inlustrem  linquit  in  alto 
Plantam.    Tum   contra  exoritur  clarum  caput  Hydrae 
Et  Lepus  et  Procyon,  qui  sese  fervidus  infert 
Ante  Canem-,  inde  Canis  vestigia  prima  videntur. 
Non  pauca  e  caelo  depellens  signa  repente  G-2r) 

380Exoritur  pandens  inlustria  lumina  Virgo. 
Cedit  clara  Fides  Cyllenia,  mergitur  unda 
Delpbinus,  simul  obtegitur  depulsa  Sagitta, 
Atque  Avis  ad  summam  caudam  primasque  recedit 
PinnaS;  et  magnus  pariter  delabitur  Amnis.  G30 

385  Hic  Equus  a  capite  et  longa  cervice  latescit; 
Longius  exoritur  iam  claro  corpore  serpens 
Crateraque  tenus  lucet  mortalibus  Hydra. 
Inde  pedes  Canis  ostendit  iam  posteriores 
Et  post  ipse  trabit  claro  cum  lumine  puppim;        635 

390  Insequitur  labens  per  caeli  lumina  Navis, 
Et  cum  iam  toto  processit  corpore  Yirgo, 
Haec  medium  ostendit  radiato  stipite  malum. 

At  cum  procedunt  obscuro  corpore  Chelae, 
Existet  pariter  larga  cum  luce  Bootes,  640 

395  Cuius  in  adversum  est  Arcturus  corpore  fixus, 
Totaque  iam  supera  fulgens  prolabitur  Argo; 
Hydraque  quod  late  caelo  dispersa  tenetur, 
Nondum  tota  patet;  nam  caudam  contegit  umbra. 
Angnitmens  autem  rcnovata  luce  refulget.  6J5 

lam  dextrum  genus  et  decoratam  lumine  suram 

400Erigit  ille  vacans  vulgato  nomine  Nixus, 
Qui  Fidis  Arcadicae  semper  confinia  tangit; 
Quem  nocte  extinctum  atque  exortum  vidimus  una, 


POEMATUM.  H.  IV  a  v.  613—686.  379 

Persaepe  ut  parvum  tranans  geminaverit  orbem.     650 
Hic  genus  et  suram  cum  Chelis  erigit  alte, 
Tpse  autem  j^raeceps  obscura  uocte  tenetur, 

05  Dum  Nepa  et  Arcitenens  invisant  lumina  caeli; 
Nam  secum  medium  pandet  Nepa,  tollere  vero 
lu  caelum  totum  exoriens  conabitur  Arcus.  655 

Hic  tribus  elatus  cum  signis  corpore  toto 
Lucet,  at  exoritur  media  de  parte  Corona, 

10  Caudaque  Centauri  extremo  candore  refulget. 
Ilic  se  iam  totum  caecas  Equus  abdit  in  umbras, 
Quem  rutila  fulgens  pluma  praetervolat  Ales.         660 
Occidit  Andromedae  clarum  caput,  et  fera  Pistrix 
Labitur  horribilis  epulas  funesta  requirens. 

15  Hanc  contra  Cepheus  non  cessat  tendere  palmas; 
Illa  usque  ad  spinam  mergens  se  caerula  condit. 
At  Cepheus  caput  atque  umeros  palmasque  reclinat.  665 

Cum  vero  vis  est  vehemens  exorta  Nepai, 
Late  fusa  volat;  in  terras  lahitur  unda, 
Oriongue  mefu  perculsus  conditur  una. 
Face  huiiis  liceat  causam  explimisse  timoris, 
Virgo,  tua;  mihi,  quaeso,  veni  placata,  Diana.  670 

Haec  fama  est  hominum,  haec  per  terras  fama  vagatur: 

!0  Ut  quondam  Orion  manibus  violasse  Dianam 
Dicitur  excelsis  errans  in  collibus  amens, 
Quos  tenet  Aegaeo  defixa  iu  gurgite  Chius, 
Bacchica  quam  viridi  convestit  tegmine  vitis.  G75 

Ille  feras  vaecors  amenti  corde  necabat 

15  Oenopionis  avens  epulas  ornare  nitentis. 
At  vero  pedibus  subito  percussa  Dianae 
lusula  discessit  disiectaque  saxa  revellens 
Perculit  et  caecas  lustravit  luce  lacunas;  680 

E  quibus  ingenti  existit  cum  corpore  prae  se 

10  Scorpios  infestus  praeportans  fiebile  acumen. 
Hic  valido  cupide  venantem  perculit  ictu 
Mortiferum  in  venas  fundens  per  vulnera  virus. 
llle  gravi  moriens  constravit  corpore  terram.  685 

Quare,  cum  maguis  sese  Nepa  lucibus  efi^ert, 


380  FRAGMENTA 

435  Orion  fugiens  commendat  cor}Dora  terris. 

Tum  vero  fugit  Anclromeda,  et  Neptunia  Pistrix 
Tota  latet,  cedit  converso  corpore  Cepheus 
Extremas  medio  contingens  corpore  terras.  690 

Hic  caput  et  superas  potis  est  demergere  partes, 

440lnfera  lumborum  numquam  convestiet  umbra; 
Nam  retinent  Arctoe  lustrantes  lumine  suras. 
Labitur  illa  simul  gnatam  lacrimosa  requirens 
Cassiepia  neque  ex  caelo  depulsa  decore  695 

Fertur;  nam  verso  contingens  vertice  primum 

445Terras,  post  umeris  eversa  sede  refertur. 
Hanc  illi  tribuunt  poenam  Nereides  almae, 
Cum  quibus,  ut  perhibent,  ausa  est  contendere  forma. 
Haec  obit  inclinata;  at  pars  exorta  Coronae  est     700 
Altera,  cum  caudaque  omnis  iam  panditur  Hydra. 

450  At  caput  et  totum  sese  Centaurus  opacis 
Eripit  e  tenebris  linquens  vestigia  parva 
Antepedum  contecta,  simul  cum  lumine  pandit 
Ipse  feram  dextra  retinens,  sed  caetera  magni  705 

Exspectant  arcus  ortum.    Prolabitur  inde 
Anguitenens  capite  et  manibus,  profert  simul  Auguis 

455  lam  caput  et  summum  flexo  de  corpore  lumen. 
Hic  ille  exoritur  converso  corpore  Nixus 
Alvum,  crura,  umeros  simul  et  praecordia  lustrans   710 
Et  dextra  radios  laeto  cum  lumine  iactans. 
Inde  Sagittipotens  superas  cum  visere  hices 

460  Institit,  emergit  Nixi  caput,  et  simul  effert 
Sese  clara  Fides  et  promit  pectore  Cepheus. 
Fervidus  ille  Canis  toto  cum  corpore  cedit,  715 

Abditur  Orion,  obit  et  Lepus  abditus  umbra, 
Inferiora  cadunt  Aurigae  lumina  lapsu, 

465  Crus  dextrumque  pedem  linquens  obit  infera  Perseus 
In  loca,  tum  cedens  a  puppi  linquitur  Argo. 

Inde  obiens  Capricornus  ab  alto  lumine  pelHt  720 
Aurigam  instantemque  Capram,  parvos  simul  Haedos 
Et  magnam  antiquo  depellit  nomine  Navem. 

470  0bruitur  Procyon,  emergunt  alite  lapsu 


POEMATUM.  H.  IV  a  v.  G87-  760.  381 

E  terris  Volucres,  cxistit  clara  Sagitta. 
8ed  cum  se  medium  caeli  in  regione  locavit  725 

Maguus  Aquarius  et  vestivit  lumine  terras, 
Tum  pedibus  simul  et  supera  cervice  iubata 

75  Cedit  Equus  fugiens;  at  contra  siguipotens  nox 
Cauda  Centaurum  retinens  ad  se  rapit  ipsa 
Nec  potis  est  caput  atque  umeros  obducere  latos;    730 
At  vero  serpentis  Hydrae  caligine  caeca 
Cervicem  atque  oculorum  ardentia  lumina  vestit; 

SOHanc  autem  totam  properant  depellere  Pisces. 
Siirgit  et  Aegoceri  vicimis  ab  aeqiiore  piscis, 
Parte  alia  exspectans  instantis  sideris  ortum:  735 

Sic  Jmmeri  Andromedae,  et  cum  lassis  inclyta  palmis 
Crnra  hipartito  signorimi  tempore  surgunt: 
Cum  primum  planis  Pisees  orientur  ab  undis 
Andromedes  dextras  dahitur  tihi  cernere  partes, 
At  laevas  Aries  linquens  inferna  locorum  740 

Ostendit  terris,  illo  suh  tempore  ferme 
Hesperii  servantem  Aram  confinia  ponti, 
Perseaque  usque  humeros  Eoa  in  parte  videhis: 
Hoc  dubium  est,  cessansve  Arics  praecordia  Persei 
Attrahat,  an  Taurus:  Tauro  simul  Aethera  lustrat.   745 
Sed  non  desinere  haec  Tauro  exoriente  xmtarim: 
Nam  vicina  illis  Aurigae  sidera  fulgent, 
Quem  tamen  haud  totum  dias  in  luminis  oras 
Taurus  agit,  Geminis  sed  enim  completur  in  ipsis. 
Sed  duplices  hoedi,  et  cum  planta  capra  sinistra        750 
Cum  hove  se  tollunt,  tunc  terga  immania  Pistrix 
Erigit,  et  caeli  splendentem  in  fornice  caudam. 
Occidit  ipse  etiam  prima  iam  parte  Bootes: 
Quattuor  hunc  lato  vix  condunt  sidera  imito, 
Laevaque  inocciduae  constans  subvolvitur  ursae.  755 

Amho  pedes  usque  ad  geminum  genus  Anguitenentis 
Cedentes  caelo,  atque  immensa  suh  aequora  lapsi, 
Surgentcs  alihi  poterunt  monstrare  GemeUos. 
Jam  lateri  Pistrix  nulli  vicina  videtur, 
Mox  visenda  tanienf  cum  iam  fluvii  agmina  prima    760 


382  FRAGIklENTA 

In  medio  venient  nautae  cernenda  profundo, 
Qiii  signum  exspectans  magnum  manet  Oriona, 
Nempe  iter  ut  ratis,  et  noctis  mensura  patescat, 
Qualia  plura  hominum  generi  Di  signa  dederunt.       764 


b.    ARATI  PROGNOSTICA 
CUM  GROTI  SUPPLEMENTIS. 

Cic.  Att.  II 1.  11  Prognostica  mea  cum  oratiunculis 
}»'ope  diem  expecta. 

Frimum  equidem  modicae  parent  cum  cornua  Phoehes 
Aequore  ab  Hesperio,  nascentem  cernere  mensem  est: 
At  cum  prima  Deae  tenuem  lux  emovet  umbram, 
Luna  tibi  quartam  properahit  reddere  lucem. 
Dimidia  'octavam,  medium  fax  integra  menscm  5 

Denotat,  atque  alias  aliis  variata  figuris 
Venturi  nnmerum  solita  est  narrare  diei. 
Nempe  extrema  tibi  poterunt  edicere  noctis 
Signiferi  partes,  magnum  qui  digerit  annum. 
Quin  et  plantandi  cum  tempore,  tempus  arandi  lO 

lupiter  e  celso  cunctis  monstravit  Olympo. 
Navita  venturos  e  caelo  providet  imhres, 
Et  catus  in  mcdio  saevos  timet  aequore  nimhos, 
Arcturum  observans,  et  caetera  sidera  ponto 
Aut  crepera  luce,  aut  primis  exacta  tenehris,  15 

Scilicet  haec  longo  rota  fervida  Solis  in  anno 
Permeat,  aut  pelago  candens  cum  surgit  Eoo, 
Aut  ruher  occidui  cum  mergitur  aequoris  undis, 
Cuncta  suam  spectant  dum  caeli  sidera  lucem. 
Scire  tihi  hoc  facile  est;  namque  isthaec  omnia  monstrant  20 
Bis  quini  atque  novem  Phochei  luminis  orbes. 
Quid  ferat  Orion  a  zona  clarus  ad  imum 
lam  nosti,  et  rabido  flagrantem  Sirion  aestu. 
lam  varias  sortes  terrae  et  maris  e  lovis  astris 
Nosse  potes,  stellisque  tridentiferi  Neptuni.  25 

His  operam  nava:  nec  sit  tihi  quaerere  durum, 
Si  te  sollicito  cnpias  commitfere  ponto, 


POEMATUM.  H.  IV  a  v.  76l-b  v.  64.  383 

Quae  tihi  vel  fliictus  vel  venti  flamina  monstrent. 

JEst  lahor  hic  parvns:  non  praemia  parva  lahori, 

Grandiaque  assiduas  edidcant  gaudia  curas.  30 

Ipse  etenim  sese  servat  sihi,  servat  et  illum, 

Quem  monet  Jiorrendum,  sapiens,  vitare  periclum, 

Saepe  adeo  navem  pelago  suh  nocte  serenam 

Suhducit,  metuens  venturam  mane  procellam. 

Tertia  nunc  illam,  nunc  quarta  aurora  videhit:  35 

Nunc  sid)ita  incautos  veniet  supcr.    omnia  nondum 

lupiter  liumanum  docuit  genus:  ahdita  caecis 

Multa  latent  tenehris:  quae,  cum  volet,  ipse  docehit 

Altitonans,  qui  nos  praeclaris  undique  signis 

Adiuvat,  et  sortis  tradit  monimenta  futurae.  40 

Multa  monet  facies  aut  dimidiata  Dianae, 

Aut  utraque  augens,  aut  aucto  lumine  fidgens. 

Multa  etiam  Eoa  surgens  Sol  aureus  ora, 

Occiduamve  petens:  et  sunt  etiam  altera  signa 

Flurima,  quae  noctu,  vel  clara  luce  videntur.  45 

Ohserva  primum  nitidae  duo  cornua  Lunae, 

Illam  alias  alio  dcpingit  lumine  Vesper, 

Et  diversa  redit  variatae  forma  Dianae, 

Cum  primo  crescit,  cum  quarta,  et  tertia  fidget. 

Haec  etiam  instantem  poterit  tihi  ducere  mensem.         60 

Tertia  nam  tenui,  sed  puro  sidere  ftdgens 

Suda  erit:  at  raro  paulum  perfusa  ruhore 

Ventosa  est:  nuJlo  si  cornua  acumine  surganf, 

Quartaque  quae  sequitur  crasso  fax  langueat  igni, 

Aiit  Austro,  aut  pluviae  properis  ohtunditur  undis.     55 

Quod  si  nec  nutent  nascentis  cornua  Lunae, 

Tertia  nec  iaceat  resupina  per  aethera  Fhoehe, 

Cornua  sed  recte  per  caeluni  prona  ferantur, 

Cras  Tartessiacis  Zephyrus  spirahit  ah  oris. 

At  cum  recta  etiam  quarta  suh  luce  renidet,  60 

Collectam  metues  pluviam,  tunc  omnia  nimho 

Fervere  deciduo  cernes.    cornu  altius  apte 

Inflexum,  Boream;  resupinum  parturit  Austros. 

Sed  si  post  triduum  Lunam  ruher  amhiat  orhis, 


384  FRAGMENTA 

Tempestas  pelago,  tempestas  imminet  agris:  65 

Quoque  rubor  maior,  maior  solet  esse  procella. 
Bis  cum  dimidio,  cum  plcno  lumine  fulget 
Aspice,  cum  crescit,  cum  cornua  prisca  resumit, 
A.spice:  signa  tibi  color  haud  dahit  irrita  mensis. 
Namque  auram  facies  portendit  pura  serenam;  7u 

At  cum  tota  ruhet  furihundos  indicat  Austros; 
Imber  erit  nigro  si  sit  variata  colore. 
Tempora  sed  dandis  non  snnt  parla  omriia  signis. 
Nam  quae  quarta  tulit  PJioehe  vel  tertia,  durant 
Dimidiam  ad  Lunam,  quae  dimidia  omnia  tendunt     75 
Ad  plenam,  quae  plena  dedit  spectare  videntur 
Dimidiam  rursum,  et  quae  tunc  praehentur  ah  illa, 
Excipiet  moribundi  aut  quarta,  aut  tertia  mensis. 
Si  parilis  tofam  Latoida  circidus  amhit, 
Aut  terni  geminive  utraque  ex  parte  locati;  80 

Unicus  aut  ventos  nobis,  aut  indicat  aetJiram; 
Diruptus  ventos,  evanidus  indicat  aethram, 
Horriferos  nimhos  geminatus  praemonet  orhis, 
Maioresque  traJiit  tripUcata  corona  procellas; 
Maiores  si  nigra  iacet,  si  scinditur  idtro.  85 

Haec  tihi  vel  mensis,  vel  Phoche  menstrua  dicent 
Nec  solem  genmia  spiectare  in  liUoris  acta 
Poeniteat:  Solem  certissima  signa  sequentur: 
Cum  surget  gelidis,  et  cum  se  condct  in  undis. 
Nolim  interstinctam,  cum  deseret  acquora,  luccm         90 
Cernere,  si  Soles  optem  radiare  serenos; 
Malim  unum  nullis  macidis  spectare  colorem: 
Si  iuga  dcmat  equis  pacato  lumine  Titan, 
Blandus,  et  Hesperium  suheat  sine  nuhihis  aequor, 
Pulcra  serena  die  poteris  sperare  sequenti.  95 

Non  ita  si  recavus  summo  de  margine  surgat, 
Fulgeat  aut  sparsis  radiis:  pars  tendat  ad  Austrum, 
Pars  eat  ad  Borean,  mediusque  renideat  orbis; 
Tunc  aut  suspectus  tihi  sit  Notus,  aut  gravis  imher. 
Ut  videas,  suhsitne  suo  lux  splendida  Soli,  loo 

Inspice  Solem  ipsum  (namqne  is  certissimus  auctor) 


POEMATUM.  H.  IV  b  v.  65-13G.  385 

Inspice  num  nibeat  (fieri  quocl  saepe  videmus: 

Oreher  enim  educit  contracta  mibe  ruborem) 

An  niger  ohscurct  faciem:  niger  indicat  imbres, 

Bubraqne  venturos  species  demmtiat  Euros.  105 

Sin  rubcr  incipiet  color  immiscerier  atro, 

Omnia  tunc  Borea  pariter  pluviaque  videhis 

Fervere:  sin  radii    cocant,  crescantqne  sub  unum, 

Cum  pelago  Titan,  terrisve  admoverit  orbem, 

Aut  lateat  victus  per  nuhila,  sive  relicta  iio 

Nocte  petcns  lucem,  seu  noctcm  luce  relicta, 

Illa  dies  pluvias,  et  quae  nascetur  ab  illa 

Froferet:  Eoo  nec  si  praceuntia  caelo 

Nuhila  Sol  radiis  picto  disiecerit  astro, 

Sis  pluviae  ignarus:  si  se  Titanius  orbis  115 

Eoo  late  diffudcrit  aeqiiore  surgens, 

Inde  magisque,  magisque  exsparsnm  contrahat  ignem, 

Dulcior  aefhra  suhest,  pluvio  se  tcnipore  quanquam 

Abdiderit  Fhoebus:  si  caelo  dccidit  imher, 

Ex  imbri  alterius  sortem  te  quaerere  lucis,  120 

Nnbilaque,  et  SoJcm  moneo  spectare  cadentem. 

Nam  si  nigrae  obiens  condatur  carcere  nubis 

Phoehus,  et  exigno  radii  fulgore  micantes 

Immensum  nebidis  circumfundantur  in  orbem, 

Non  erit  alterius  melior  fortuna  diei.  125 

Piirus  at  Hesperias  si  Sol  labatur  in  nndas, 

Cumque  parat  terris  in  aquas  migrare  relictis, 

Vicinae  rubeant  nuhes,  non  crastinus  imber, 

Non  tibi  nocturno  est  metuendus  tempore  nimhus. 

Si  Solis  radii  nigris  ahsconsa  tenehris  130 

Marcentes  nitido  depromant  liimina  caelo, 

Ut  cum  luna  means  Hyperionis  officit  orbi, 

Stinguimtur  radii  caeca  caligine  tecti, 

Aut  Phoebo  instantem  tardanti  reddere  lucemy 

Se  toto  fwndant  late  ignea  nidtila  caelo,  135 

Non  sicco  praegnans  arebit  pidvere  tellus, 


V.  132  sq.  Prisc.  X  2.  11  p.  504.  20. 
cic.  TV.  3.  25 


386  FEAGMEWTA 

Nec  tibi,  si  suiieris  cnm  Sol  est  proxinms  oris, 

Obscura  radios  praccunteis  luce  viclebis, 

Sit  pudor  aut  pliiviam,  aut  ventos  vitare  futuros. 

Quoc/ue  adeo  surgens  primo  iubar  aequore  condunt     140 

Maiores  tenebrae,  maior  supereminet  imber. 

Sin  tenui  lateant  radii  caligine,  qualis 

Est  tenerae  facies  nebidae,  et  subtilibus  umbris, 

Venturus  rapidis  Sol  obsctirabitur  austris. 

Sed  neque  si  cingat  nigro  spilcndore  corolla  145 

Snda  dabit,  quoque  est  Solis  vicinior  astro 

Quo  nigrior,  peior:  binae  saevissima  signa. 

Aspice  num  terras  cum  Sol  petit,  ant  petit  undas 

Erubeant  nubes  (dixere  Parelia  Graii) 

A  Borea,  aut  Austro,  aut  a  Borea,  et  ab  austro,     15G 

Aspice,  et  lianc  secors  non  wiquam  ncglige  cnram. 

Namque  utrimque  facis  si  nubila  surgerc  cernes 

Aemula  Phoebeae,  medinmque  apud  aequora  Plioebum, 

Nidla  mora  est,  subito  densissimus  ingruit  iniber. 

Sin  Boreas  unam  caeli  sub  ctdmina  nubcm  155 

Emittat,  metne  a  Borea,  sin  Auster  ab  austro. 

lunctus  erit  nimbus,  si  innctae  nuhibus  undae. 

Quin  etiam  occidui  spectabis  littoris  oram-, 

Certa  tibi  occidui  monstrabit  littoris  ora. 

Ast  autem  tenui  quae  candet  lumine  Phatne,  IGO 

Signa  dat  in  Cancro  spcctans  aquilonia  flabra: 

Et  geminae  tenui  stellae  fulgore  micantes: 

Has  non  distantes  nimium,  nimiumve  propinc^uas 

Dispescit  spatium  cubito  non  latius  tino: 

Illa  stibit  Borean,  subit  haec  vicinior  Austrum.         165 

Has  Asinos  dicimt:  mediam  Praescpe  vocarunt, 

Quod  subito  liquidas  sacpe  evanescit  in  anras, 

Cum  caeli  nituit  genitabilis  aura  sercni, 

Coniungens  gcminos  snbfracto  sidere  aseUos: 

Postilla  nndosam  poteris  spectare  procellam.  170 


V.   160   Frise.   XVI  2.  16  p.  105.  9  et  XVIII  21.  172 
p.  287.  7. 


POEMATUM.  H.  IV  b  v.  137-205.  387 

Si  nigra  sit  Phatne.  geminis  color  unus  m  astris 

Si  nitcat,  inluviis  dcclivibits  arva  madebiint. 

Si  Borcac  propior  languenti  torpeat  igne 

Nube  latens  caeca,  niteat  vicinior  Aiistro, 

Par  metuisse  Notum  est:  contra  hic  si  marceat,  ille     175 

Fulgeat,  a  saevo  ventos  Aquilone  notabis. 

Atque  etiain  ventos  praemonstrat  saepe  futuros 

Inflatum  mare,  cum  subito  penitusque  tumescit, 

Saxaque  cana  salis  niveo  spumata  liquore 

Tristificas  certant  Neptuno  reddere  voces,  180 

Aut  densus  stridor  cum  celso  e  vertice  montis 

Ortus  adaugescit  scopulorum  saepe  repulsus. 

Cana  fulix  itidem  fugiens  e  gurgite  ponti 

Nuntiat  horribilis  clamans  instare  procellas 

Haud  modieos  tremulo  fundens  e  gutture  cantus.    185 

Cepphum  etiam  videas  caclo  volitare  sereno 

Contra  venturos  connixum  corpore  ventos: 

Saepe  feras  anates  cernas,  mergosve  relicto 

Aequorc,  mox  tremulis  tellnrcm  plangere  pennis; 

Aut  iuga  se  supera  montis  distendere  niibem:  190 

Quin  etiam  pappi  seninm  canentis  acanthae 

Dant  venti  indicium,  numero  cum  forte  videntur 

Innumero  pilacidi  fluitare  per  acquora  ponti. 

Imo  adeo  ex  illa,  volitant  qua  dira  per  aestum 

Fulgura,  parte  potes  venturos  noscere  flatus.  195 

Si  videas  stellas  noctis  volitare  per  umbram 

Praecipites ,  longosque  a  tergo  albescere  tractus, 

Hoc  iter  enmisi  venient  per  inania  venti. 

Si  varia  varias  videas  ex  parte  cadenteis 

In  terras  ruere,  et  caeli  per  nubila  ferri,  200 

Discordes  tendent  animae  in  diversa  locorum, 

Et  vario  humanas  percellcnt  flamine  mentes. 

Fulmen  ubi  ex  Euro,  fulmen  volitabit  ab  Austro, 

Et  Zephijro  horriferisque  Arctoi  Aquilonis  ab  auris, 

Tunc  nautae  pavidos  penetrat  tremor  algidus  artus.     205 


V.  177-182  Cic.  de  cliv.  1  7.  13.  —  183  sqq.  de  div.  I  8.  14. 

25' 


388  FRAGMENTA 

0  utinani  pelago  ne  tunc  obsessus,  et  imbre 

Mixta  perJwrrcscat  densatis  fulgura  nimhis! 

Saepe  etiam  pluma  poteris  siiectare  futura 

Nubila,  ceu  lanae  per  caehim  vellera  ferri: 

Tum  gemino  cingit  caelum  Thaumantias  arcii,  210 

Aut  aliqua  atratam  praeducit  stella  coroUam: 

Crebra  etiam  volucris  salsas  et  crebra  palustris 

Haurit  aquas,  potasque  sitit  veliementius  undas. 

Saepe  ctiam  pluviae  praenuntia  venit  Jiirundo, 

Limosam  tumido  protundens  ventre  paludem.  215 

Vos  quoque  signa  videtis,  aquai  dulcis  alumnae, 

Cum  clamore  paratis  inanis  fundere  voces 

Absurdoque  sono  fontis  et  stagna  cietis. 

Saepe  etiam  pertriste  canit  de  pectore  carmen 

Et  matutinis  acredula  vocibus  instat,  220 

Vocibus  instat  et  adsiduas  iacit  ore  querellas, 

Cum  primum  gelidos  rores  aurora  remittit; 

Fuscaque  non  numquam  cursans  per  litora  cornix 

Demersit  caput  et  fluctum  cervice  recepit; 

Mollipedesque  boves  spectantes  lumina  caeli  225 

Naribus  umiferum  duxere  ex  aere  sucum. 

Saepius  et  tectis  effert  penetralibus  ova 

Angustum  for^nica  terens  iter,  undique  et  albos 

Millepedes  circa  muros  cernuntur  Itdi, 

Quaeque  nigrae  veteres  dixerunt  viscera  terrae.  230 

Tunc  quoque  cristatae  soboles  Gallina  volucris 

Ore  pedes  legit,  et  crocitans  e  gutture  rauco 

Expressit  sonitus  undae  stillantis  in  tindam. 

Gorvus,  et  atratis  velata  monedula  pennis 

Venturo  terras  madituras  imbre  monebunt,  235 

Accipitrum  in  morem',  si  magnis  garnda  turmis 

Agmina  concelebrent:  gravibus  vox  aemida  guttis 

Gorvorum:  pluvias  p)raedixit  saepe  fiduras 

Aut  adeo  streperas  gaudens  coniungere  voces 


V.  216—218  Cic.  de  div.  I  0.  15.  —  219—224  ib.  8.  14.  — 
225  sq.  ib.  9.  15. 


POEMATUM.  H.  IV  b  v.  20G-276.  389 

Increpuit  crociens  densis  cxercitus  alis.  240 

Tunc  mansiietae  anatcs,  atque  intra  limina  degens 

Graculus  assiduis  quatiunt  suggrundia  pennis: 

Tunc  fulicac  magnis  poscunt  clamoribus  undas. 

Haec  ne,  si  pluviae  cupies  cognoscere  sortem, 

Despicias,  nec  cum  solito  maiorihus  ausis  245 

Purpureum  miiscae  certant  haurire  cruorcm: 

Aut  nocte  incipiunt  imtres  concrescere  fungi, 

Ardenti  in  testa:  gelidae  vel  tempore  hrumac, 

Nunc  se  suhmisit  suhlimes  ardor  in  auras, 

Et  nunc  deciduos  ignes  vomuere  lucernae  250 

Ampullis  similes,  tenuesve  a  lumine  summo 

Dimanant  radii,  seu  forte  aestate  serena 

Conspicias  dcnsas  anatum  volitare  catcrvas: 

Aut  igni  appositas  multo  cum  lumine  cernis 

Scintillare  ollas,  et  multo  ex  aere  lebctes:  255 

In  cinerive  vides  rutilas  carhone  tepenti 

Effervere  notas,  forma  non  dispare  cenchris. 

Haec  catus  ohserva,  et  pluviam  sperare  memento. 

Infma  si  montis  videas  sola  cuncta  tenehris 

Et  caeca  ohvolvi  nehula,  summumque  cacumen  260 

Nulla  nuhe  premi,  candenti  fide  sereno. 

Fide  sereno  etiam,  ponti  super  aequora  ferri 

Nuhila  si  cernas,  sed  nondum  vergere  in  altiim 

Ceu  pelago  eminidas  videas  consurgere  rupes. 

Cum  0'enitet  sudum,  venturam  inquire  proceUam:       265 

Cumque  p^rocella  furit  sudum:  atque  ante  omnia  Fhatnen 

Aspice,  qiiae  curvi  conclusa  est  sidere  Cancri, 

Frimum  adeo  abstersis  cum  fidget  pura  tenehris: 

Hac  pura  s%d)ito  tempestas  horrida  cedit. 

Hinc  tacitae  in  hjchnis  flammae,  hlandumque  susurrans  270 

Noctua  suh  mediam  noctem,  marcescere  sensim 

Horrisonas  monstrant  hyemes,  et  vespere  sero 

Voce  cancns  varia  placidum  cornicida  carmen. 

Bauca  etiam  primum  soli  tunc  murmura  corvi 

Ingeminant,  et  se  magno  post  agmine  iungunt,  275 

Afque  alacri  suheunt  nocturna  cuhilia  turma 


390  FRAGMENTA 

Cantantes  mnUitni:  multum  gaudere  putares, 

Sic  laetos  mistini  iactant  super  aethera  cantus: 

Et  vel  in  aeriis  ramis,  vel  in  arhore  summa, 

Concutiunt  rcduccs  Eoo  tempore  iiennas.  280 

Tunc  immensa  griium  videas  venioite  sercno 

Agmina  prolixo  ferri  siiper  acra  tractu, 

Nec  semel  inceptum  vcrso  pede  flcctere  cursum. 

Si  suhito  astrorum  nitidum  iuhar  ohscuretur, 

Nec  densae  ahscondant  atra  caligine  nuhes,  285 

Nec  nchidis,  ncc  sint  victrici  ohnoxia  Lunac, 

Inclita  sed  proprio  marccscant  sidera  motu, 

Tunc  tihi  non  placidam  promittit  lupiter  aethram, 

Sed  tristeis  auras:  Caeli  regione  suh  una 

Immotam  videas  illo  quoque  tempore  nuheni,  290 

Fracterlapsam  aliam,  atque  aliam  post  terga  sequentem. 

Ihit  et  ad  pastnm  magnis  clangorihus  anser: 

Saecida  passa  novem  cornix  tihi  signa  procellae 

Nocte  dahit  stridcns,  serumque  moncdula  cantans, 

Et  surgente  die  passer,  reliquaeque  volucres  295 

Acquora  linquentes:  tunc  et  sxjclaea  suhihit 

Orchilus,  et  recavas  latehras  anquiret  Eritheus, 

Nocturnoque  satur  condetur  groculus  antro. 

Cum  fera  tcmpestas  instat  mdlae  imdique  ceras 

Phoenicias  variarum  apium  struxcre  catervae,  300 

3Iellifico  ast  intus  sese  accinxere  lahori; 

Atque  iter  inccptum  refugo  per  aperta  volatu 

Strymoniae  rupere  grucs,  ct  tcrga  dcderunt. 

Ncc  levis  in  placido  cum  fcrtur  aranca  caelo, 

Aut  invita  nitet  manantis  flamma  lucernac,  305 

Atit  tenuis  cinerem  percurrit  fidgor  ah  igni, 

Ncglige  saevam  hycmem.    Sed  quid  documcnta  futuri 

Midta  tihi  referam?  cinis  (ct  quid  vilius  illo?) 

Concretus  niniium  nivcos  demmtiat  imhres: 

Praemonct  hos  ct  fax  nocturni  conscia  pensi,  310 

Cum  milio  piarihus  candent  cllychnia  signis. 

Tunc  s2)isso  vcniet  glacialis  ah  aethere  grando, 

Cum  nitet  cxtrcmus  candenti  lumine  carho, 


POEMATUM.  H.  IV  b  v.  277—348.  391 

Sed  vicdiiis  uehidae  icnui  velatur  amictu. 

Non  caruit  signis,  quac  non  et  fructibus,  ilex,  315 

Ison  nigra  lcntiscus:  ne  forsan  inidilis  aestas 

Efflucret  manibus  crcbrum  monuere  colonum. 

Cum  nigra  densatis  curvatur  glandibus  ilex, 

Invocat  hybernac  gclidissima  tcmpora  brumae. 

Sin  modicos  radix  cmittat  vivida  fructus,  320 

Nidlo  obsessa  siiu  iclhis  florchit  aristis. 

lam  vero  semper  viridis  semperque  gravata 

Lentiscus  triplici  solita  grandescere  fetu 

Ter  fruges  fundeiis  tria  tcmpora  monstrat  arandi. 

Natn  trcs  essc  fcrunt  promcndi  vomcris  Jioras,  325 

Pritnus  habet  primam  fructus,  mediusque  secundam, 

Tcrtius  extremo  foetus  rcspondct  aratro. 

Si  gravida  egrcgios  glandis  lentiscus  acervos 

Profcrat,  hoc  largas  spcrabis  ab  omine  messes, 

Ex  modica  modieam,  parca  praemscere  parcam         330 

Glandc  potcs:  tcrno  paritcr  quac  tempore  floret 

Squilla  tibi  dicet  quo  surgant  mergite  culmi: 

Nam  quaccumque  avidum  Icntiscus  focta  colonum 

Pracmonuit,  squillae  potcrunt  tibi  dicere  flores. 

Si  crebra  autumno  videas  pereunte  moveri  335 

Agmina  vesparum,  subitae  se  frigorc  brumae, 

Ante  ctiam  Hesperio  quam  surgant  Pleiadcs  ortu, 

Praecipitant ,  dcnsoque  ruit  cum  turhine  vortex. 

Si  porcae  turiies,  et  oves,  gracilcsque  copellae, 

Expectare  mares  aveant  genitalibus  'arvis,  340 

Concubitttsque  novos  semper  iam  nota  voluptas 

Sollicitct,  simili  brumam  ratione  notabis. 

Si  videt  in  Vencrcm  iardas,  nec  sponie  moveri 

Securas  nimium  generis,  cui  pallia  dcsunt 

Gaudet  inops,  hyemcs  iussus  sj)erare  serenas:  345 

Gaudet  et  assueta  gruibus  venientibus  hora 

Tempora  qui  servat,  iardis  et  tardus  arator: 

Namque  grues  vcnturae  imitantur  tempora  brumae: 


V.  322  sqq.  Cic.  cle  div.  I  9.  15. 


392  FRAGMENTA 

Si  subito  veniunf,  densisquc  per  aera  turmis 

Immitis  festinat  hyems;  si  tardius  illae  350 

Agmine  non  uno,  non  uno  tempore  tendunt, 

Lenis  hyems  serum  veniens  sata  sera  iuvahit. 

Si  gravido  autumno  pecudes,  et  hucera  saecla, 

Effodiant  pedihus  glehas,  ohnixaque  vento 

Sustentent  capita,  horrendis  furihunda  procellis  355 

Surget  hyems,  nostros  fiigiet  cum  lucida  visus 

Pleias,  et  miseros  vexahit  hruma  colonos, 

Non  tenerae  plantae,  flavo  non  utilis  arvo. 

Quin  potius  totis  iaceat  nix  plurima  terris, 

Cum  nondum  grandeis  culmus  distinxit  aristas,  360 

Ut  heet  agricolam  nmlto  cum  foenore  tellus. 

Nolim  equidem  gemini,  phiresve,  unusve  cometes 

Flammifemm  ducant  spatioso  limite  crinem, 

Ne  sitiat  toto  tellus  male  fertilis  anno: 

Nec  qui  continuam  proscindit  voniere  terram,  30 5 

Si  forte  emittat  volucres  circumflua  multas 

Insula,  laetetur:  timeat  magis:  ohsita  midto 

Ne  squallore  seges  vanis  eludat  avenis 

Spes  tumidas  domini:  sed  uhi  conspexerit  illas 

Gaudeat  upilio,  siquidem  tunc  lacte  recenti  370 

Implehunt  multum  niveae  mulctralia  vaccae. 

Sic  (miserandum)  alios  alienis  vivere  damnis 

Nos  vohiere  Dii,  et  semper  contraria  vota 

Fundere,  et  exiguis  vanas  spcs  pascere  signis. 

Venturas  hyemes  pecoris  didicere  magistri  375 

Cum  depidsi  ovium  properant  ad  pahida  foetus, 
Lanigerique  duces  pccoris  cum  fortihus  agnis, 
Innixi  gemino  ludunt  pcr  compita  cornu, 
Hirsutosque  pedcs  midto  cum  pidvere  iactant, 
Cornigeri  hinos  ductores,  quattuor  agni:  380 

Aut  uhi  iam  sero  processit  Vesper  Olympo 
Inviti  stahidum  repetunt,  atque  ohvia  carpunt 
Gramina,  nec  missos  curant  in  terga  lapiUos. 
Saepe  etiam  instantem  minitari  dira  procellam 
Buricolae  dociiere  hoves,  cum  lingere  tentant  385 


POEMATUM.  H.  IV  b  v.  349-422.  393 

Posteriora  pedum  glahris  vestiyia  linguis, 

Aut  dexfrum  in  stahulo  ponunt  latus:  liisce  niagistris 

Stivae  opus  inccptum  diffcrt  longaevus  arator. 

Saepe  etiam  insoUto  mugitu  pascua  complent, 

Cum  stahida,  et  notos  repetunt  armcnta  pcnates,        390 

Floridaque  invitae  linquentes  prata  iuvencae 

Ante  feras  cupiunt  ventrem  saturasse  proccllas: 

Nec  lcvis  iliceis  nimium  capra  dcdita  ramis 

Suda  monet,  muUo  nec  circumfusa  luto  sus. 

Si  secum  in  campis  ululet,  solusque  percrret  395 

Arva  ignota  lupus,  quem  dira  coegit  cgestas 

Non  vitare  Jiomines,  propiusque  accedere  suasit 

Mcndico  similem,  et  dignam  conquirere  praedam, 

Tcrtius  aequoreis  cum  surget  Lucifcr  undis 

Horrida  tempestas  instat:  Sic  caetcra  cuncta  400 

Ventique  pluviaeque,  et  saevae  signa  procellae 

Ipsa,  sequcnsve  dies,  aut  tertia  pcrficit  Eos. 

Quin  etiam  parvos,  despecta  animalia,  niures 

Confremere,  et  laetas  visos  ductare  clioreas 

Usihus  edocti  non  contcmpserc  priores,  405 

SoUicitosque  canes:  gemino  pede  nam  sola  terrae 

Duni  canis  infestat  saevas  praemmtiat  auras. 

Tunc  etiam  aequoreis  exurgit  Canccr  ab  undis, 

Solus  et  in  sicca  secum  spatiatur  arcna. 

Inde  domus  socii  mures  e  moUihus  hcrhis  4io 

Componunt  pedihus  lectos,  pluviamque  futuram, 

Venturasque  hyemes  gaudent  eludere  somnis. 

Haec  ne  despicias:  sed  signum  iungere  signo 

Esto  memor,  gerninis  rem  pracsignantihus  unam. 

Sj^es  suheat:  tcrnis  rata  sit  fiducia  signis.  415 

Quin  et  praeterito  quaecunque  notaveris  anno 

Confer,  et  ohserva  queis  sidera  quacque  diehus 

Humanos  fugiant  visus,  fugiantve  tenehras, 

Quidve  astrum  moncat:  nec  sit  tihi  quaerere  durum, 

Quid  vel  nascenti  primum,  vel  quarta  cadenti  420 

Mense  ferat;  luces  namque  hae,  ceu  vincula,  menses 

Connectunt  geminos,  afque  octo  noctihus  aethcr 


394  FRAGMENTA 

Luhricus  est,  tcda  FJioehc  cion  luce  laborat. 

Quae  tu  si  totum  fucris  speculatus  in  annum, 

Certa  tibi  ccrtum  xwomet  pracsogia  caelum.  425 

c.    ARATEORUM  INCERTA  FRAGMENTA. 

1.  Frisc.  X  2.  11  p.  504.  12  '"Extinguo"  — ,  cuius  3 
simplex  ^stinguo'  in  raro  est  iisu  — .     Cicei'0  tamen  in 
Arato  ^stinguens^  ixirticipio  usus  cst,  quod  a  verho  ^stin- 
guo'  nascitur: 

Quem  neque  tempestas  perimet  neque  longa  vetustas 
Interimet  stinguens  praeclara  insignia  caeli.  lo 

2.  Frisc.  VII  15.  74  p.  351.  1  Et  'aplustra'  et 
^aplustria'  antiqui  protulisse  inveniuntur.  Cicero  in 
Arato : 

Navibus  absumptis  fluitantia  quaerere  aplustra. 
Cf.  Fliaen.  1.59  sq.  i5 

3.  Frisc.  VI  1.  3  p.  196.  9  Cicero  in  Frognosticis: 
Caprigeni  pecoris  custos  de  gurgite  vasto. 


V.  ALCYONES,  VI.  UXORIUS,  YII.  NILUS. 

Capitolin.  Gordian.  3.  2  Adidescens  cum  essct  Gor- 
dianns  — ,  poemata  scripsit,  quae  omnia  extant,  et  cuncta 
illa,  quae  Cicero  edidit,  Marium  et  Aratum  et  Alcyo- 
nas  et  Uxorium  et  Nilum,  quae  quidem  ad  hoc  scripsit, 
ut  Ciceronis  poemaia,  nimis  antiqua  vidcrentur. 
Non.  p.  65.  8  Cicero  Alcyonihus: 

hunc  geuuit  claris  delapsus  ab  astris 
Praevius  Aurorae  solis  noctisque  satelles. 


VIII.    LIMON. 


Sueton.  vit.  Terent.  5  Cicero  in  Limone  hactenus  laudat 
(Tcrentium) : 


POEMATUM.  H.  IV  b  — IX  2.  395 

Tu  quoque,  qui  solus  lecto  sermone,  Terenti, 
Conversura   ex]jressumque  Latina   voce   Menandrum 
]n  medium  nobis  sedatis  motibus  effers, 
Quiddam   come   loquens  atque  omnia  dulcia  dicens. 


5  IX.    MARIUS. 

Cic.  Att.  XII  49.  1  Ileri  non  multo  post,  quam  tu 
a  me  discessisti,  suhito  quidam  urhani,  ut  vidchantur,  ad 
me  mandata  et  litteras  attulerunt  a  C.  Mario  C.  f.  C. 
n.  multis  verhis  agere  mecum  per  cognationem,  qiiae  mihi 
10  secicm  esset,  pcr  eiim  Marium,  quem  scripsissem,  per  elo- 
quentiam  L.  Crassi  avi  sui,  ut  se  defcnderem. 

1.  Cic.  de  legg.  I  1.  1  Attic.  Lucus  quidem  ille  et 
liaec  Arpinatium  quercus  agnoscitur  saepe  a  me  lectiis 
in  Mario .  Quint.  —  dimi  Latinoe  loquentur  litterae, 

ly  quercus  hiiic  loco  non  deerit,  quae  Mariana  dicatur,  caque, 
ut  ait  ScaevoJa  de  fratris  niei  Mario: 

Canescet  saeclis  innumerahilihiis. 

Quare  ^glandifera''  illa  quercus,  ex  qua  olim  evolavit 

Nuntia  fulva  lovis  miranda  visa  figura, 
20  nunc  sit  haec. 

2.  Cic.  de  divin.  I  47.  106  Quid  est  illo  auspicio 
divinius,  quod  apiid  te  in  Mario  est?  ut  utar  potissimnm 
auctore  te: 

Hic  lovis  altisoni  subito  pinnata  satelles 
Arboris  e  trunco  serpentis  saucia  morsu 
Subrigit  ipsa  feris  transfigens  unguibus  auguem 
Semianimum  et  varia  graviter  cervice  micantem. 
Quem  se  intorquentem  lanians  rostroque  cruentans 
lam  satiata  animos,  iam  duros  ulta  dolores 
w      Abicit  ecflantem  et  laceratum  adfligit  in  unda 
Seque  obitu  a  solis  nitidos  convertit  ad  ortus. 
Hanc  ubi  praepetibus  pinnis  lapsuque  volantem 
Conspexit  Marius,  divini  numiuis  augur, 
Faustac|ue  signa  suae  laudis  reditusque  notavit, 


396  FRAGMENTA 

Partibus  intonuit  caeli  pater  ipse  sinistris. 
Sic  aquilae  clarum  firmavit  luppiter  omen. 

3.  Isidor.  Orig.  XIX  1.  20  p.  583  Otto  'Paro'  navi- 
ginm  piratarum  usui  aptum  et  ex  iis  ita  vocatum.  Cicero: 

Tune  se  fluctigero  tradit  mandatque  paroni.  5 

4.  Cic.  Att.  II  15.  3  Ego  vero 

In  montis  patrios  et  ad  incunabula  nostra 
Pergam. 

X.    DE  CONSULATU  SUO. 
a.   TESTIMONIA  ET  FRAGMENTA  COMMENTARII  GRAECI.  i» 

1.  Cic.  Att.  I  19.  10  Commentarium  consulatus  mei 
Graece  compositum  misi  ad  te,  in  quo  si  quid  crit,  quod 
homini  Attico  minus  Graecum  eruditumque  videatur,  non 
dicam,  quod  tihi,  ut  opinor,  Panhormi  Lucullus  de  suis 
historiis  dixerat,  se,  quo  facilius  illas  proharet  Romani  i5 
Jiominis  esse,  idcirco  harhara  quaedam  et  soloeca  disper- 
sisse;  apud  me  si  quid  erit  eius  modi,  me  imprudente 
erit  et  invito.  Latinum  si  perfecero,  ad  te  mittam.  Ter- 
tium  poema  exspectato,  nc  quod  genus  a  me  ipso  laudis 
meac  praetermittatur.  20 

2.  Cic.  Att.  I  20.  6  De  meis  scriptis  misi  ad  te 
Graece  perfectum  considatum  meum;  eum  lihrum  L.  Cos- 
sinio  dedi.  Puto  te  Latinis  meis  delectari,  huic  autem 
Graeco  Graecum  invidere.  Alii  si  scripsciint ,  mittemus 
ad  te,  sed,  mihi  crede,  simid  atque  hoc  nostrum  legerunt,  25,- 
nescio  quo  pacto  retardantur. 

3.  Cic.  Att.  II 1.  Isq.  Kal.  luniis  cunti  mihi  Antium 
et  gladiatores  M.  Metelli  cupide  relinquenti  venit  ohviam 
tuus  puer;  is  mihi  litteras  ahs  te  et  commentarium  con- 
sulatus  mei  Graece  scriptum  reddidit;  in  qiio  laetatus  30 
sum  me  aliquanto  ante  de  isdem  rehiis  Graece  item  scrip- 
tum  lihrum  L.  Cossinio  ad  te  perferundmn  dedisse;  nam 
si  ego  tuum  ante  kgissem,  furatum  me  ahs  te  esse  diceres. 

Meus  autem  liher  totum  Isocrati  myrotliecium  atque 

omnis  eius  discipidorum  arcidas  ac  non  nihil  etiam  Ari-  35 


POEMATUM.  H.  IX  2-X  8.  397 

'  stotelia  pigmenta  consimipsit ;  qucm  tu  Corcyrae,  ut  miJii 
aliis  litteris  significas,  strictim  attigisti,  post  autem,  ut 
arhitror,  a  Cossinio  accepisti;  quem  tibi  ego  non  essem 
ausus  mittcrc,  nisi  eum  lente  ac  fasticliose  prohavissem, 

5  quamquani  ad  me  scripsit  iam  Ixhoclo  Fosidonius  se, 
nostrum  illnd  vTio^vrj^a  cum  legcret,  quod  ego  ad  eum, 
ut  ornatius  de  isdem  rchus  scrihcret,  miseram,  non  modo 
non  vxcitatum  esse  ad  scrihendum,  sed  etiam  plane  per- 
territum. Tu,  si  tihi  placuerit  liher,  curahis,  ut  et 

10  Athenis  sit  et  in  ceteris  oppidis  Graeciae;  videtur  enim 
posse  aliquid  nostris  rehus  lucis  odferre. 

4.  Cic.  fam.  I  9.  23  Scripsi  etiam  versihus  tris  lihros 
de  temporihus  meis,  quos  iam  pridem  ad  te  misissem, 
si  esse  edendos  putassem  (sunt  enim  testes  et  erunt  sem- 

i^  piterni  meritorum  crga  me  tuorum  meacque  pietatis),  sed 
quia  verehar  non  eos,  qni  se  laesos  arhitrarentur  (etcnim 
id  fecl  parce  et  molliter),  scd  cos,  quos  erat  infinitum  hene 
de me meritos omnis nominare . ..;  quos famen ipsos lihros, si 
quem,  cuirectecommittam,  invenero,  curaho  adte  perfercndos. 

20  5.  Cic.  Q.  fr.  II 13.  2  Tu  scrihis  pocma  ah  co  (Cae- 
sarc)  nostrum  prohari. 

6.  Cic.  Q.  fr.  II 15.  5  Sed  Jiciis  tu!  celari  videor  a 
te.  Quomodonam,  mi  fratcr,  de  nostris  versihus  Caesar? 
nam  primum  lihrum  se  legisse  scripsit  ad  me  ante,  etprima 

)o  sic,  ut  neget  se  ne  Graeca  quidem  meliora  legisse;  reliqua 
ad  quendam  locum  Qad-v^orsQa;  hoc  enim  utitur  verho. 
Dic  mihi  verum;  num  aut  res  eum  aut  %aQami]Q  non 
delectat?  Nihil  est,  quod  vereare;  ego  enim  ne  pilo  qui- 
dem  minus  me  amaho. 

0  7.  Schol.  Boh.  in  orat.  pro  Planc.  30.  74  p.  267.  19 
De  considatu  suo  (Cicero)  scripsit  poetico  metro,  quae 
mihi  videntur  opera  minus  digna  ialis  viri  nomine. 

8.  Plut.  Crass.  13  'Ev  ra  TtsQL  vnarsLag  6  Kize- 
Qcov  vvxrcoQ  cprjal  tov  KQa<56ov  dq^iaead^at  TtQog  avrbv 

5  s7it,6ro?.7jv  ao^i^ovra  rcc  TtsQi  rov  KarLlCva  e^rjyovfiE- 
vr]v  cog  ijdrj  ^s(iatovvra  rrjv  6vvaiio6tav. 


398  FRAGMENTA 

9.  JDio  Cass.  XLVI  21.  4  in  oratione  Q.  Fufi  Caleni 
JjQod-sfisvog  (6  KixEQcov)  Ttdvta  xa  rrj  TtoXst  TiSTiQa- 
y^Eva  OvyyQaipai  (xal  yaQ  6oq)LGtr]g  xal  Ttocrjtrjg  xal 
(pLloGofpog  jcal  QrjtcoQ  xal  GvyyQarpEvg  Etvai  jtXdttetaL) 
ETiELt  ovx  dno  tijg  xtLGEog  avt^g^  aGTtsQ  oi  akkoL  ol  '-> 
tovto  TtOLOvvtEg,  aAA'  dno  rijg  vnatEiag  trjg  iavtov 
r]Q^aro,  Xva  dvdnalLV  TtQOicoQav  aQyrjv  ^lv  rov  loyov 
ixELvrjv,  tEXEVtrjv  de  tijv  tov  'Pa^vXov  ^aGLXsLav 
TtOLriGrjtaL. 

b.    LATINI  POEMATIS.  lo 

EX  LIBRO   I. 

1.  Serv.  Verg.  Ed.  VIII  106  Spontc  suaj  Slnc  ignc 
siibito  ex  ipsis  cinerihus  flamma  emersit.  Hoc  uxori 
Ciceronis  dicitur  contigisse:  cum  post peractum  sacrificium 
libare  vellet  in  cinerem,  ex  ipso  cinere  flamma  surrexit, 
quac  flamma  eodem  anno  considem  futurum  ostendit  eius 
maritum,  sicut  Cicero  in  suo  testatur  poemate. 

EX  LIBRO  II. 

2.  Cic.  de  div.  1 11.  17 — 13.  22  Sed  quo  potius  utar 
aut  auctore  aut  teste  quam  te?  cuius  edidici  etiam  versus,  et  20 
luhenter  quidem,  quos  in  secundo  dc  consulatu   Urania 
Musa  pronuntiat: 

Principio  aetherio  flammatu.s  luppiter  igni 
Vertitur  et  totum  conlustrat  lumine  mundum 
Menteque  divina  caelum  terrasque  petessit, 
Quae  penitus  sensus  hominnm  vitasque  retentat 
Aetheris  aeterni  saepta  atque  inclusa  cavernis.       6 
Et,  si  stellarum  motus  cursusque  vagantis 
Nosse  velis,  quae  sint  signorum  in  sede  locatae, 
Quae  verbo  et  falsis  Graiorum  vocibus  errant, 
Re  vera  certo  lapsu  spatioque  feruntur, 
Omnia  iam  cernes  divina  mente  notata.  10 

Nam  primum  astrorum  vohicris  te  consule  motus 
Concursusque  gravis  stellarum  ardore  micantis 


POEMATUM.  H.  X  a  8  — b  2.  399 

Tu  qiioque,   cum  tumulos  Albano  in  monte  nivalis 

Lustrasti  et  laeto  mactasti  lacte  Latiuas, 

Vidisti  et  claro  tremulos  ardore  cometas,  15 

Multaque  misceri  uocturna  strage  putasti, 

Quod  ferme  dirum  in  tempus  cecidere  Latinae, 

Cum  claram  speciem  concreto  lumine  luna 

Abdidit  et  subito  stellanti  nocte  perempta  est. 

Quid  vero  Phoebi  fax,  tristis  nuntia  belli,  20 

Quae  majrnum  ad  columen  flammato  ardore  volabat, 

Praecipitis  caeli  partis  obitusque  petessens? 

Aut  cum  terribili  perculsus  fulmine  civis 

Luce  serenanti  vitalia  lumina  liquit? 

Aut  cum  se  gravido  tremefecit  corpore  tellus?     25 

lam  vero  variae  nocturno  tempore  visae 

Terribiles  formae  bellum  motusque  monebant, 

Multaque  per  terras  vates  oracla  furenti 

Pectore  fuudebant  tristis  minitantia  casus, 

Atque  ea,  quae  lapsu  tandem  cecidere  vetusto,    30 

Haec  fore  perpetuis  signis  clarisque  frequentans 

Ipse  deum  genitor  caelo  terrisque  canebat. 

Nunc  ea,  Torquato  quae  quondam  et  consule  Cotta 

Lydius  ediderat  T^a-rhenae  gentis  haruspex, 

Omnia  fixa  tuus  glomerans  determinat  annus.       35 

Nam  pater  altitonans  stellanti  nixus  Olympo 

Ipse  suos  quondam  tumulos  ac  templa  petivit 

Et  Capitolinis  iniecit  sedibus  ignis. 

Tum  species  ex  aere  vetus  generosaque  Nattae 

Concidit,  elapsaeque  vetusto  numine  leges,  40 

Et  divom  simulacra  peremit  fulminis  ardor. 

Hic  silvestris  erat  Romani  nominis  altrix, 

Martia,  quae  parvos  Mavortis  semine  natos 

Uberibus  gravidis  vitali  rore  rigabat; 

Quae  tum  cum  pueris  flammato  fulminis  ictu        45- 

Concidit  atque  avolsa  pedum  vestigia  liquit. 

Tum  quis  non  artis  scripta  ac  monumenta  volutans- 

Voces  tristificas  chartis  promebat  Etruscis? 

Onines  civili  generosa  a  stirpe  profectam 


400  FRAGMENTA 

Vitare  ingentem  cladem  pestemque  monebant       50 
Vel  legum  exitium  constanti  voce  ferebant 
Templa  cleumque  adeo  flammis  urbemque  iubebant 
Eripere  et  stragem  horribilem  caedemque  vereri; 
Atque  haec  fixa  gravi  fato  ac  fundata  teneri,  5 

Ni  prius  excelsum  ad  columen  formata  decore      55 
Sancta  lovis  species  claros  spectaret  in  ortus. 
Tum  fore  ut  occultos  populus  sanctusque  senatus 
Cernere  conatus  posset,  si  solis  ad  ortum 
Conversa  inde  patrum  sedes  populique  videret.         lo 
Haec  tardata  diu  species  multumque  morata         60 
Consule  te  tandem  celsa  est  in  sede  locata, 
Atque  una  fixi  ac  signati  temporis  hora 
luppiter  excelsa  clarabat  sceptra  columna, 
Ac  clades  patriae  flamma  ferroque  parata  i5 

Vocibus  Allobrogum  patribus  populoque  patebat.    65 
Rite  igitur  veteres,  quorum  monumenta  tenetis, 
Qui  populos  urbisque  modo  ac  virtute  regebant, 
Rite  etiam  vestri,  quorum  pietasque  fidesque 
Praestitit  et  longe  vicit  sapientia  cunctos,  20 

Praecipue  coluere  vigenti  numine  divos.  70    j 

Haec  adeo  penitus  cura  videre  sagaci,  | 

Otia  qui  studiis  laeti  tenuere  decoris, 
Inque  Academia  umbrifera  nitidoque  Lyceo 
Fuderunt  claras  fecundi  pectoris  artis.  25 

E  quibus  ereptum  primo  iam  a  flore  iuveutae      75 
Te  j)atria  in  media  virtutum  mole  locavit. 
Tu  tamen  anxiferas  curas  requiete  relaxans 
Quod  patriae  vacat,  id  studiis  nobisque  sacrasti. 
Lactant  inst  div.  III 17. 12sqq.  Cajntolinm,  quocl  est  Eo-  3( 
manae  urbis  et  religionis  caput  sumtmim,  non  semel,  sed 
saepius  fulmine  ictum  conflagravit     Homines  autem  in- 
geniosi  quid  de   lioc   existimaverint ,   cx   dicto  Ciceronis 
opparet,  qui  ait  divinitus  exstitisse  illam  flammam,  non 
quae  tcrrestre  illtid  domicilium  lovis  delcret,  sed  quae  suhli-  a 
mius  magnificcntiusque  deposceret  Qua  de  re  etiam  in  lihris 
consulatus  sui  eadem  dixit  quoe  Lucretius  (II 1101  sq.): 


POEMATUM.  H.  X  b  2-8.  401 

Nam  pater  altitoiians  stellanti  nixus  Olympo 
Ipse  suas  arces  atque  incluta  templa  petivit 
Et  Capitolinis  iniecit  sedibus  ignes. 
Cic.  de  div.  II 20. 45  Sed  urges  me  ineis  versibus  (36—38): 
5  Nam  pater  —  sedibus  ignes. 

3.  Non.  p.  204.  8  Idem  consulatus  sui  lib.  II: 
Atque  animo  pendens  f  noctu  eventa  timebat. 

4.  Cic.  Q.  fr.  III  1.  24  Mirificum  emholium  cogito 
in  secundum  meorum  lihrorum  includere,  dicentem  Apol- 

10  linetn  in  concilio  deorum,  qualis  reditus  duorum  impera- 
torum  futurus  esset,  qitorum  alter  (L.  Piso)  exercitum 
perdidisset,  alter  (A.  Gahinius)  vendidisset. 

5.  Cic.  Q.  fr.  II  7.  1  Flaciturum  tihi  esse  librum 
meum  suspicdbar;  tam  vaJde  placuisse,  quam  scrihis,  valde 

15  gaudeo.  Quod  me  admones  de  nostra  Urania  suadesque, 
ut  mcminerim  lovis  orationem,  quae  est  in  extremo  illo 
lihro,  ego  vero  memini  et  illa  omnia  mihi  magis  scripsi 
quam  ceteris. 

EX  LIBRO  III. 

6.  Cic.  Att.  II  3.  3  Sed  me  aataxlslg  mea  illa  com- 
movet,  quae  est  in  libro  tertio: 

Interea  cursus,  quos  prima  a  parte  iuventae 
Quosque  adeo  consul  virtute  animoque  petisti, 
Hos  retiue  atque  auge  famam  laudesque  bonorum. 
25  Haec  mihi  cum  in  eo  libro,  in  quo  multa  sunt  scripta 
aQLGtoKQaTLy.^g^  Calliope  ipsa  praescripserit,  non  opinor 
esse  duhitandum,  quin  semper  nohis  videatur  Eig  oiavog 
aQLGtog  afivvaGd-aL  tcsqI  TtdtQrjg. 

FRAGMENTA  INCERTA. 

30  7.  Non.  p.  202.  22  ^Census'  generis  masculini,  neutri 
Cicero  in  Consulatu  suo: 

Quorum  luxuries  f  fortunata  censa  peperit. 
8.  Cic.  off.  I  22.  77  Illud  autem  optimum  est,  in 
quod  invadi  solere  ah  inprobis  et  invidis  audio: 

Cedant  arma  togae,  concedat  laurea  laudi. 
Cf.  in  Pis.  29.  72sqq.,  Phil.  II  8.  20,  Pseudosal.  in 

CIC.  IV.  3.  26 


402  FRAGMENTA 

Cic.  3.  G,  Pseudocic.  in  Sal.  2.  7,   Qiuntil.   XI  1.  24, 
Serv.  ad  Verg.  Aen.  I  1,  Plut.  comp.  Bem.  et  Cic.  2. 

9.  Quint.  IX  4.  41  Videnduni,  ne  sylldbae  verbi 
prioris  idtimae  et  primae  seqiientis  sint  eaedem.  Quod  ne 
quis  praecipi  miretur,  Giceroni  —  excidit  —  in  carmine:  5 

0  fortunatam  natam  me  consule  Romam. 
Cf.  Diomed.  II  p.  460.  1,  Quint.  XI  1.  24,  luven.  X 
122,  Pseudosal.  in  Cic.  3.  5,  Pseudocic.   in  Sall.  2.  7. 

10.  Quint.  XI  1.  24  In  carminihus  utinam  peper- 

cisset,  quae  non  desienint  carpere  maligni: loveni  lo 

illum,  a  quo  in  concilium  deorum  advocatur,  et  Miner- 
vam,  quae  artes  eum  edocuit.  —  Cf.  Pseudosal.  in  Cic.  4.  7. 

11.  Probus  de  tdt.  sijJl.  T.  IV p.  248. 13  Keil.  'Quasi' 
constat  pyrrhychio,  ut  Tullius: 

Nam  quasi  vos  sibi  dedecori  geuuere  parentes.         is 


XI.   AD  CAESAREM  DE  EXPEDITIONE 
BRITANNICA. 

1.  Cic.   Q.  fr.  II  13.  2  Facis  tu  quidem  fraterne, 
quod  me  hortaris,  sed  mehercule  currentem  nunc  quidcm, 
ut  omnia  nica  studia  in  istum  unum   (Caesarem)  con-  20 
feram.     Ugo  vero  ardenti  studio   hoc   fortasse   efficiam, 
quod  saepe  viatoribus,  cum  properant,  evenit,  uf,  si  serius,    j 
quam  voluerint,  forte  surrexerint,  properando  etiam  citius, 
quam  si  de  nocte  vigilassent,  perveniant,  quo  velint,  sic 
ego,  quoniam  in  isto  homine  colendo  tam  indormivi  diu  21 
te  mehercule  saepe  excitantc,  cursu  corrigam  tarditatem 
cum  equis,   tum  vero  (quoniam  tu  scribis  poema  ab  eo 
nostrum  probari)   quadrigis  poeticis.     Modo   mihi   date 
Britanniam,  i^^uam  pingam  coloribus  tuis,  peniciUo  meo. 
Sed  quid  ago?  quod  mihi  tempiis,  Bomae  praesertim,  ut » 
iste  me  rogat,  manenti,  vacuum  ostenditur?    Sed  videro; 
fortasse  cnim,  ut  fit,  vincet  tuus  amor  omnis  difficidtates. 

2.  Cic.  Q.  fr.  III  1.  11  Poema  ad  Caesarcm,  quod 
institueram,  incidi. 


POEMATUM.  H.  X  8 -XIII.  403 

3.  Cic.  Q.  fr.  III  8.  3  De  virtute  et  gravitate  Cae- 
saris,  quam  in  siinimo  dolore  adhibuisset ,  magnam  ex 
epistula  tua  cepi  voliiptatem.  Quod  me  institutum  ad 
illuni  poema  iubes  pcrficere,  etsi  distentus  cum  opera,  tuni 

5  animo  sum  midto  magis,  tanien,  quoniam  ex  epistula, 
quani  ad  te  miSeram,  cognovit  Caesar  me  aliquid  esse 
exorsum,  revertar  ad  institidum  idque  perficiam  Jiis  sup- 
plicationum  otiosis  diebus,  quibus  Messallam  iam  nostrum 
reliquosque  molestia  levatos  vehementer  gaudeo. 

4.  Cic.  Q.  fr.  III  9.  6  Quod  nie  hortaris,  ut  absol- 
vam,  habeo  absolutum  suave,  niihi  quidem  uti  videtur, 
€7tog  ad  Caesarem,  sed  quaero  locupletem  tabellarium,  ne 
accidat,  qtiod  Erigonae  tuae,  cui  soli  Caesare  imperatore 
iter  ex  Gallia  tutum  non  fuit. 


XII.    ELEGIA  t  TALEMASTIS. 

Serv.  ad  Vergil.  Bucol.  I  58  PalumbesJ  Columbae, 
quas  vulgus  Hetas'  vocat,  et  non  dicmitur  latine,  sed  mid- 
torum  auctoritas  latinum  facit.  Cicero  in  elegeia,  quae 
f  Talemastis  inscribitur: 

lam  mare  Tyrrhemim  longe  penitusque  palumbes 

Relliquit. 

XIIL    PONTIUS  GLAUCUS. 

Plutarch.  Cic.  2  rsvofisvog,  Sgtisq  6  niaxaiv  «|tof 
triv  (pilo^ad^Yi  xttl  (piXoGOfpov  q)v6LV,  oiog  ccGTid^eGd^ai 
Ttciv  ^d%^y]^a  xal  iirjdev  Aoyot;  ^rjds  TiaLdsiccg  dzi^dt,8iv 
sidog,  iQQVi]  Tcog  jtQod^viiorsQov  STtl  TtOLrjnKi^v  xat  tl 
xal  Ttoirj^dtiov  sti  naidog  avtov  dLa6(6^Etai,  Ilovtiog 
rXttvxog,  iv  tstQa^atQtp  jieTtoiTj^ivov.  IlQOLmv  8\ 
ta  iQovca  xal  TtOLXLlcoteQov  dTtro^isvog  rijg  TteQL  tttvta 

ftOVG^T^J     sdo^SV     OV     ^OVOV     QTJtOQ,     d^^d     Xttl     TtOLfjtTig 

uQi6tog  slvtti  'Pca^tticov.    'H  ^lv  ovv  snl  rrj  QrjtOQixrj 

26* 


404  FRAGMENTA 

dd|a  l^^XQ^  ^^^  dia^Evsi  xacTtsQ  ov  (iLXQag  ysysvrjtievrjg 
TCSQi  tovg  Xoyovg  xatvoro^cag,  X7]v  8s  TtOLijTLOcrjV  avtov 
TioXlav  svcpvav  sTttyevo^svav  ■jcavxaitaGLV  cacksi]  xal 
axLiiov  SQQSLV  (Sv^^sjirjxsv. 


XIV.    EPIGHAMMATA.  5 

1.  Quintil.  VIII  6.  67  Hyperbole  —  est  —  decens 
veri  superiectio.  Virtus  eius  ex  diverso  par,  augendi 
atque  minuendi.  §  73  Nec  pauciora  sunt  genera  mi- 
nuendi:  ^Vix  ossihus  haerenf,  et  quod  Ciceronis  est  in 
quodam  ioculari  libello:  lo 

Fundum  Vetto  vocat,  quem  possit  mittere  fuuda, 
Ni  tamen  exciderit,  qua  cava  funda  patet. 
[2.  Diomed.  II  p.  461.  21  Hyperhole  est  dictio  fidem 
veritatis  excedens  augendi  minuendive  gratia,  augendi,  ut 
^nive  candidior%  'velocior  Euro%  minuendi,  sicut  ^tardior  i5 
testudine  leviorque  foliis',  item  iit: 

Extractam  puteo  situlam  qui  ponit  in  horto, 
Ulterius  standi  non  liabet  ipse  locum. 
—  Idem  Charis.  IV  p.  275.  23^\ 

3.  Flin.  ep.  VII  4.  3  Legehantur  in  Laurcntino  mihi  20 1 
lihri  Asini  Galli   de  conparatione  patris   et  Ciceronis. 
Incidit  epigramma  Ciceronis   in    Tironem   suiim. 
Dein   cum   meridie  (erat  enim   aestas)   dormiturus   m-e 
recepissem  nec  ohreperet  somnus,  coepi  reputare  maximos 
oratores  hoc  studii  genus  et  in  ohlectationihus  hahuisse  et  '^5, 
in  laude  posuisse.    Intendi  animum  contraque  opinionem 
meam  post  longam  desuetudinem  perquam  exiguo  temporis    | 
momento  id  ipsum,  quod  me  ad  scrihendum  soUicitaverat, 
his  versihus  exaravi: 

Cum  lihros  Galli  legerem,  quihus  ille  parenti  3(| 

Ausus  de  Cicerone  dare  est  palmamque  decusque, 

Lascivum  inveni  lusum  Ciceronis  et  ilJo 

Spectandum  ingenio,  quo  seria  condidit  et  qito 

Humanis  salihus  multo  varioque  lepore 


POEMATUM.  H.  XIII-XV.  405 

Magnorum  ostendit  mentes  gaudere  virorum. 
Nam  qucritur,  quod  fraude  mala  frustatus  amantem 
Faucula  cenato  sihi  dehita  savia  Tiro 
Tempore  nocturno  suhtraxerit.     His  ego  lectis 
^Cur  post  hacc%  inquam,  'nostros  celamus  amores 
Nullumque  in  medium  timidi  damus  atque  fatemur 
Tironisque  dolos,  Tironis  nosse  fugaces 
Blanditias  et  furta  novas  addentia  flammas?' 


XV.    QUINTI  CICERONIS 
VERSUS  QUIDAM  DE  XIT  SIGNIS. 

AntJiol.  n.  642  Bies. 
Flumina  verna  cient  obscuro  lumine  Pisces, 
Curriculumque  Aries  aequat  noctisque  dieque, 
Cornua  quem  condunt,  florum  praenuntia,  Tauri, 
Aridaque  aestatis  Gemini  primordia  pandunt, 
Longaque  iam  minuit  praeclarus  lumina  Cancer,    5 
Languificosque  Leo  proflat  ferus  ore  calores. 
Post  modium  quatiens  Virgo  fugat  orta  vaporem. 
Autumni  reserat  portas  aequatque  diurna 
Tempora  nocturnis  dispenso  sidere  Libra. 
Ecfetos  ramos  denudat  flamma  Nepai.  lo 

Pigra  Sagittipotens  iaculatur  frigora  terris. 
Bruma  gelu  glacians  iubar  exspirat  Capricorni, 
Quam  sequitur  nebulas  rorans  liquor  altus  Aquari. 
Tanta  supra  circaque  urgentur  lumina  mundi. 
At  dextra  laevaque  ciet  rota  fulgida  Solis  15 

Mobile  curriculum,  et  Lunae  simulacra  feruntur, 
Squama  sub  aetberio  conspectu  torta  Draconis 
Eminet;  bunc  infra  fulgentes  Arcera  septem 
Magna  quatit  stellas,  quam  servans  serus  in  alta 
Conditur  Oceani  ripa  cum  luce  Bootes.  20 


I   FRAGMENTA  LIBRORUM  INCERTORUM. 

1.  Qtmitil.  X  6.  4  Cicero  certe  Graecormn  Metro- 
dorum  Scepsium  et  Empylum  RJiodium  nostrorumque 
Hortensium  tradidit,  quae  cogitaverant,  ad  verhum  in 
agendo  rettidisse.  5 

2.  Quint.  X  7.  14  Deum  tunc  adfuisse,  cum  id  eve- 
nisset  (itt  successum  extemporalem  consequi  cura  non 
posset),  veteres  orafores  ut  Cicero  dictitabant. 

3.  Quint.  X  7.  28  Ne  id  quidem  tacendum  est,  quod 
eidem  Ciceroni  placet,   nidlum  nostrum  usquam   negle-  lo 
gentem  esse  sermonem;  quidquid  loquemur  idjicumque,  sit 
pro  sua  scilicet  portione  pfGrfectum. 

4.  Quint.  XII  10.  56  Nam  id  quoque  phirimum 
refert,  quo  modo  audire  iudex  velit,  atqiie  eius  vtdtus 
saepe  ipse  rector  est  dicentis,  ut  Cicero  praecipit.  i5 

6,  6.  Quint.  XI 1.  92  Cicero  quodam  loco  scrihit  id 
esse  optimum,  quod,  cum  te  facile  credideris  consequi 
imitatione^  non  possis;  alio  vero  non  id  egisse,  ut  ita 
diceret,  quo  modo  se  quilibet  posse  confideret,  sed  quo 
modo  nemo.  —  ^Similia  leguntur  in  Orat.  23.  76  et^a^ 
28.  07'  Halm. 

7,  Lactant.  inst.  div.  VII  8.  9  Denique  et  Tidlius 
expositis  Jiorum  oninium  de  immortalitate  ac  morte  sen- 
tentiis  nescire  se,  qiiid  sit  verum,  pronuntiavit  — .  Et 
rursus  alihi:  Quoniam  utraque,  inquit,  earum  senten-  25 
tiarum  doctissimos  habuit  auctores  nec,  quid  certi  sit, 
divinari  potest. 

8.  Solin.  I  27  p.  11.  4  Pomponio  Attico  ct  M.  Tidlio 
(Romam  conditam  esse  placet)  olympiadis   sextae  anno    ] 
tertio.  —  Cf  de  re  publ.  II  10.  18.  3«j 

9.  August.  civ.  d.  XXII  22  ext.  Quam  (philosopMam) 
dii  quihusdam  paucis,  ait  Tullius,  veram  dederunt,  nec 


FEAGMENTA  INCERTA.  I.  1-15.  407 

hoininibus,  inquit,  ab  his  aut  datum  est  donum  maius 
uut  potuit  ullum  dari.  — ■  Cf.  Acad.  I  2.  7  cx. 

10.  August.  civ.  d.  V  26  ex.  Nani  si  non  ad  liber- 
tatem  vera  dicendi,  sed  ad  lice^itiam  male  dicendi  tempus 

5  expectant,  absit,  ut  cis  eveniat,  quod  ait  Tullius  de  quo- 
dam,  qui  peccandi  licentia  felix  appelldbatur :  0  mise- 
rum,  cui  peccare  licebat!  —  Martian.  Cap.  V  517  p. 
475.  11  Hahn.  quamvis  Cicero  —  heroici  versiis  finem 
vel  initium  non  declinet,  aim  dicit:  0  miserum,  cui  pec- 

10  care  licebat!  —  Ammian.  Marc.  XXVI  10.  12  Im- 
jyerator  promptior  ad  nocendum  criminantibus  patens  et 
funereas  delationes  adsciscens  per  suppliciornm  diversitates 
cffrenatius  cxuliavit  sententiae  illius  Tullianae  ignarus 
docentis  infclices  esse  eos,   qui  omnia  sibi  licere  existi- 

1;-  marunt. 

11.  August.  ep.  143.  2  T.  II  p.  352  Asq.  ed.  Antv. 
1700  Uomani  maximus  auctor  Tidlius  eloquii:  Nullum 
umquam  verbum,  inquit  de  quodam,  quod  revocare 
vellet,  emisit. 

2'  12.  Plin.  nat.  hist.  XXIX  92  Est  et  formicarum 
getius  venenatum,  non  fere  in  Italia;  'solipugas'  Cicero 
oppellat. 

13.  Flin.  nat.  hist.  XXX 146  ex.  M.  Cicero  tradit  ani- 
malia  'biuros'  vocari,   qui  vitis  in  Campania  erodant. 

25  14.  Suet.  rhet.  1  Cicero  ad  praetnram  usqu£  etiam 
Graece  declamitavit,  Latine  vero  senior  quoqiie,  et  quidem 
cum  consulibus  Ilirtio  et  Fansa,  quos  ^discipulos'  et 
*grandis  praetextatos'  vocabat.  —  Sen.  contr.  praef.  I 
11  Alioquin  in  illo  atriolo,  in  quo  duos  'grandes  prae- 

30  textatos'  ait  secum  declamare,  potui  adesse.  —  Cf.  Cic. 
fam.  IX  16.  7,  Quintil.  XII  11.  6. 

15.  Amm.  Marc.  XXX  4.  7  Post  quos  eloquentissi- 
mus  omnium  Cicero  orationis  imperiosae  fluminibus  saepe 
depressos  aliquos  iudiciorum  eripiens  flammis  non  defendi 

so  homines  sine  vituperatione  fortasse  posse,  neglegenter  de- 
fendi  sine  scelere  non  posse  firmabat.  —  Cf.  div.  Caec, 
18.  60. 


408  FRAGMENTA 

16.  Schol  Cruq.  Hor.  sat.  II  6.  79  p.  484  Cruq. 
Divitiae  non  famint  heatitudinem,  sed  aninms  parvo  con- 
tentus,  quae  virtus  dicitur  avrdQaeLa;  quae  quoniam  La- 
tine  uno  verho  dici  non  potest,  avraQKsia,  inquit  Cicero, 
est,  quae  parvo  contenta  omne  id  respuit,  quod  abundat.  5 

17.  Quint.  II  17.  21  Nec  Cicero,  cum  se  tenehras 
offudisse  iudicihus  in  causa  Cluenti  gloriatus  est,  nihil 
ipse  vidit. 

18.  Iid.  Mufinian.  19  p.  43.  29  Halm.  ^Anotpcavri^a, 
sententia  responsiva,  ut  —  apud  Tidlium:  Literarum  lo 
radices  amaras,  fructus  dulces.  —  Cf.  Diomed.  I  p. 
310.  2  Chriarum  exercitatio  in  casus  sic  variatur:  Nomi- 
nativo  casu  numero  singulari:  M.  Porcius  Cato  dixit 
litterarum  radices  amaras  esse,  fructus  iocundiores;  gene- 
tivo  casu:  M.  Porcii  Catonis  dictum  fertur  litterarum  i» 
radices  e.  q.  s.  —  De  quo  v.  lordan.  Catonis  quae  extant 
p.  CIX. 

19.  Suet.  div.  lul.  42  ex.  Poenas  facinorum  auxit,  et 
cum  locupletes  eo  facilius  scelere  se  ohligarent,  quod  in- 
tegris  patrimoniis  exulabant,  parricidas,  ut  Cicero  scrihit,  20 
honis  omnihus,  reliquos  dimidia  parte  midtavit. 

'20.  Isidor.  Diffcr.  179  T.  V  p.  24  Areval.  Cicero: 
hunc  loquacem  esse  liabitum,  numquam  disertum. 

21.  Schol.  Lucan.  IV  819  Cicero:  cum  sis  post  vitam 
sine  momento  futurus,  i.  e.  nullius  momenti.  -s 

22.  Serv.  Verg.  G.  I  130  Cicero:  Mare  movetur 
ventis,  ne  putescat. 

23.  Schol.  luv.  1 128  Cicero  domum  Scaevolae  'ora- 
culum'  dixit  'civitatis'. 

24.  Gramni.  de  duh.  nom.  T  V  p.  592.  21  '  Veter-  30 
nmn''  generis  neidri,  ut  Cicero:  Liceat  fenerare  veternum. 

25.  Mart.  Cap.  V  520  p.  476.  15  Halm.  Si  longa 
est  (monosylldba  finalis),  praeire  dehet  trochaeus,  iit  est 
Ciceronis:  Non  scripta,  sed  nata  lex  (Mil.  4.  10)  aid: 
Debet  esse  legum  in  re  publica  prima  vox.  35 

26.  Diomed.  II  p.  421.  5  K.  Tullius  hoc  modo 
eam  (artem)  definit:  Ars   est  praeceptionum   exercita- 


IKCERTA.  1.  16-34.  409 

tarum   constructio  ad  unum  exitum  utilem  vitae  per- 
tinentium. 

27.  Donat.  Ter.  Hec.   V  2.  13  Crimen  projme  dici- 

tnr  id,  qiiod  factum  est.  Et  Cicero:  Verum  tamen  f  actum 

5  et  criminosum  iusqm,  id  est  falsa  insimidatione  criminis. 

[28.  Schemata  dian.  26  p.  74. 15  Halm.  UvyxcoQrjGtg 
est  concessio  rei  alicniits,  ut  —  Cicero:  Do  tibi  hoc^ 
concedo  tibi  et  remitto.  —  Cf.  Verr.  III  7.  16  Do 
hoc  tibi  et  concedo.] 
0  29,  Schol.  Lucan.  II  375  Ttdlius  dicit,  quod  mun- 
dus  iste  regitur  opinione;  nam  Armeniis  asperrima  et 
dedecorosa  poena  est  auferre  harham. 

30.  Rufm.  vers.  de  comp.  et  de  metr.  orat.  p.  581.  15 
Halm.    JJt  Cicero  dicit,   isti  scripserunt  apud  Graecos: 

15  Thrasymachus ,  Naucrates,  Gorgias,  Ephorus,  Isocrates, 
Tiieodectes,  Aristoteles,  Theodorus  Byzantius,  Theophra- 
stus,  Hieronymus. 

31.  Isid.  cle  nat.   rer.  XII  6  p.  28.  5  ed.  BecTier. 
I)uo  sunt  aidem  —  axes,  qiiihus  caelum  volvitur,  horeus, 

20  quem  nos  aquilonium  vocamus  (hic  Arctoe  sunt,  id  est 
septentriones,  qui  nohis  semper  apparent);  cui  contrarius 
est  notius,  qui  australis  dicitur.  Hic  est,  qui  terra,  ut 
ait  Cicero,  tcgitur  et  acpavr^g  a  Graecis  nominatur.  — 
Cf  Cic.  Tusc.  I  27.  68  ex. 

25  32.  Amm.  Marc.  XIX  12.  18  Imitandus  sit  Tid- 
lius,  cum  parcere  vel  laedere  potuisset,  ut  ipse  adfrmat, 
ignoscendi  quaerens  causas,  non  puniendi  occasiones,  quod 
iudicis  lenti  et  considerati  est  proprium. 

33.  August.  civ.  d.  XXI  11  Octo  genera  poenarum 

!o  in  legibus  esse  scrihit  Ttdlius,  damnum,  vincla,  verhera, 
talionem,  ignominiam,  exilium,  mortem,,  servitutem.  — 
Isid.  Orig.  V  27  Octo  genera  poenarum  in  legihus  con- 
tineri  Tdlius  scripsit,  damnum,  vinctda,  verhera,  talionem, 
ignominiam,  exilium,  servitutem  et  mortem. 

?  34.  Lactant.  insi.  div.  I  20.  14  Magnum  Cicero 
audaxque  consilium  suscepisse  Graeciam  dicit,  quod  Cu- 
pidinum  et  Amorum  simulacra  in  gymnasiis  consecrasset. 


410  FRAGMENTA 

Adulattis  est  videlicet  Attico   et  irrisit  hominem  fami- 
liarem. 

[35.  Vergil.  gramm.  exc.  in  Anccd.  Helvet.  p.  192.  7 
'Mactda'  autem  et  Hahda,  fihula,  macellum,  vinculum', 
quae  nomina  primae  positionis  non  habent,  deminutiva  5 
esse  non  facile  creduntur.  f  At  hoc  Cicero  solebat  dicere, 
haec  esse  deminutiva  ex  sensu,  non  ex  littera.] 

[36.  Ib.  p.  200.  24  Frequenter  causales  pro  rationa- 
hilibus  et  copidativae  pro  causalihus  poni  solent,  ut  pro 
^enim'   ^ef  ponatur,  sicut  Cicero:  Vicistis  nos,   et  Dii  lo 
vos  iuverunt,  tamquam  hoc  diceret:    Vicistis,  quia  Dii 
vos  iuverimt.'} 

37.  Plin.  nat.  hist.  VII 135  F.  Ventidium  —  Cicero 
(auctor  est)  mulionem  castrensis  furnariae  fuisse.  —  Cf 
fam.  X  18.  3  Ventidi  mulionis  castra.  is 

38.  Hieron.  ep.  ad  Fammach.  66.  7  T.  I  p.  398  A 
VaUars.  Egregie  de  Caesare  Tidlius:  Cum  quosdam, 
ait,  ornare  voluit,  non  illos  honestavit,  sed  ornamenta 
ipsa  turpavit. 

39.  Artis.  Mess.  p.  211  Lind.  Adsidere  illiim.   Cicero:  20 
Neque  adsidere  Gabinium   aut  alloqui  in  curia  quis- 
quam  audebat.  —  Fx  Fisoniana  petitum  videtur  Halmio 
ed.  Or.  II  T.  II  p.  1101. 

40.  Serv.  Verg.  Aen.  X  564  Cicero  p-opter  nimiam 
modestiam  perisse  illos  (Annjclaeos)  ait,  dum  a  finitimis  25 
accipiunt  iniurias  et  iaccnt  cas. 

41.  Cledon.  ars  T.  V  p.  26.  32  Keil.  Litterae  ipsae, 
si  ad  elementa  referamus,  neutri  gcneris  sunt,  sicut  Ttd- 
lius  dixit,  ut  lioc  m,  lioc  V,  si  ad  ipsas  littcras,  feminini. 
—  Id.  p.  28.  17  Omnes  litterae  generis  sunt  neutri  et  sc 
semper  indeclinahilia  sunt  fnumquam  declinanturj ,  ut 
ait  Cicero  •{*  in  Siciliensibus  accidunt.  —  Cf  Fomp. 
comment.  p.  111.  9. 

42.  Augustin.  dialect.  p.  9.  18  Crecel.  progr.  Elherf 
1857  Stoici  autumant,  quos  Cicero  in  hac  re  f  td  Cicero 
inridet,  nullum  esse  verbum,  cuius  non  certa  cxplicari 
origo  possit. 


INCERTA.  I.  34- K.  8.  411 

43.  Amm.  Marc.  XV  5.  23  Mirahamnr  illam  sen- 
tentiam  Tidlianam  cx  internis  veritatis  ipsius  promul- 
gatam,  qiiae  est  talis:  Et  quainquam  optatissimum  est 
perpetuo  fortunam  quam  florentissimam  permanere, 
5  illa  tamen  aequabilitas  vitae  non  tantum  habct  sen- 
sum,  quantum  cum  cx  miseris  et  perditis  rebus  ad 
meliorem  statum  fortuna  revocatur.  —  Cf.  de  domo 
32.  80,  jpost  red.  ad  Quir.  1.  2. 


K.   SINGULAE  VOCES  ET  PHRASES 
EX  INCERTIS  LIBRIS. 

1.  Non.  p.  55.  2  ^Arcera'  plaustriim  cst  rusticum  tec- 
tum  undiqiie  quasi  arca.  Hoc  vocahulum  et  apud  Var- 
ronem  et  apud  M.  Tullium  invenitur.  —  Cf.  Q.  Cic. 
stipra  p.  405  XV  v.  IS. 
15  2.  Cliaris.  I  p.  33.  11  Cicero  dixit:  Fascem  unum 
si  nanctus  esses,  per  quod  intellegimus  masculino  genere 
dici  et  non  esse  tantum  iilurale. 

3.  Charis.  I  p.  129.  S  ^Fretu'  Cicero:   a  Gaditano, 
inquit,  fretu. 

20  4.  Fortunatian.  III 4  p.  122.  26  Sunt  quaedam  verba, 
quae  quamvis  ohsoleta  sint,  tamen  vitanda  non  sunt,  si 
nimirum  propria  sint  et  illis  melius  expediatur  oratio, 
ut  M.  Tidlius  'serracum'  (Pis.  frg.  9)  et  'picem'  et 
'scalas'  (supra  p.  244. 11,  12,  13)  dicere  non  turpe  duxit. 
25  5.  Charis.  I  p.  109.  10  Plure'  aut  ^minore'  emptum 
antiqui  dicebant.   Cicero:  plure  venit. 

[6.  Paidus  Fest.  p.  263  M.  ^Ructare\  non  Wuctari' 
dicendum  est.  —  Cicero  tamen  ^ructaretur'  dixit.  —  Cf. 
Phil.  II  25.  63  cui  ructare  turpe  esset.] 
30        7.  Auson.  idyll.  XII  11  grammaticom.  11 

JBucolico  ^saepes'  dixit  Maro,  cur  Cicero  'saeps'.^ 
[8.   Charis.  II  p.  218.  6  '^Stomacliose'   Cicero,  td 


412  FRAGMENTA 

Statilms   Maximus   de   singularihus    apud   eum   qnoque 
■positis  notat.  —  Cf.  Att.  X  5.  3  stomachosius.] 

9.  Gell.  VI 9. 15  Sic  M.  Tullius  et  C.  Caesar  ^mordeo, 
memordi,  pungo,  pepugi,  spondeo,  spepondi'  dixerimt.  — 
Cf.  Diomed.  I  p.  367.   30   Frimam   syllabam   iterant:  5  I 
"^curro,  cucurri'  —   ^pungo,  pupugV.     Cicero  (S.  Rosc. 
22. 60):  Intellexi,  quid  eum  pupugisset  (var.  pepugisset.) 

10.  Sidon.  Apoll.  carm.  XIV  epist.  dedic.  p.  m.  p.  144 
Sav.  Lecturus  es  hic  etiam  novum  verhum,  id  est  ^essen- 
tiam';  sed  scias  hoc  ipsum  dixisse  Ciceronem.  Nam  lo 
'essentiam'  nec  non  et  'indoloriam'  novavit  addens:  licet 
enim  novis  rebus  nova  nomina  imponere.  —  Sen.  ep. 
58.  6  Non  celabo  te:  cupio,  si  fieri  potest,  propitiis  auri- 
hus  tuis  "^essentiam'  dicere;  si  minus,  dicam  et  iratis. 
Ciceronem  auctorem  huius  verbi  habeo,  puto  locupletem.  i5 

11.  August.  c.  lulian.  Pelag.  II 10.  37  T.Xp.  363  C 
ed.  Antv.  1700  Numquid  Irenaeus  et  Cypianus  —  — 
et  lohannes  'de  plebeia  faece  sellulariorum',  sicut  Tul- 
liane  iocaris,  in  vestram  invidiam  concitati  sunt? 

12.  Charis.  II  p.  219.  24   'Singularie'  pro   ^singur  20 
lariter'  quasi  ^unice'  Cicero,  ut  Maximus  notat. 

13.  Vel.  Long.  de  orthogr.  T.  VII  p.  79.  1  Quas- 
dam  litteras  lenitatis  catisa  omiserunt,  sicut  Cicero,  qui 
'^foresia'  et  "^Megalesia'  et  '^Hortesia'  sine  n  littera  lihen- 
ter  dicehat.  25 

14.  Verg.  interpr.  vett.  ad  Ecl.  VII  33  p.  75.  6  Keil. 
Asper:  ^Sinum'  est  vas  vinarium,  ut  Cicero  significat,  non, 
ut  quidam,  lactarium. 

15.  Quint.  I  5.  13  Cicero  'Canopitarum  exercitum' 
dicit,  ipsi  ^Canobon'  vocant.  —  Un  or.  de  rege  Alexan-  30 
drino?'  Halm. 

16.  Terent.  Maur.  657  T.  VI  p.  344  K. 
Et  lolaus  ille  Violens;  crede  Marco  Tullio. 

17.  Gramm.  de  dub.  nom.  T.  V  p.  584.  25  ^Nucleus^ 
generis  mascidini;  nam  Cicero  pluraliter  '^nucleos'  dixit.  3S 

18.  Quint.  I  4.  11  Sciat  etiam  Ciceroni  placuisse 
^aiio  Maiiam^que  geminata  i  scribere.  —  Vel.  Long.  T. 


INCERTA.  K.  8-28.  413 

VII  p.  54.  16  Et  in  plerisque  Cicero  videtur  auditu 
emensus  scriptionem,  qui  et  '^Aiiacem'  et  'Maiiam'  per 
duo  i  scribenda  existimavit. 

19.  Sen.  ep.  111.  1  Quid  vocentur  Latine  aofpCa^axa, 
5  quaeris  a  me.  Midti  temptaverunt  illis  nomen  imponere, 
nullum  haesit  — .  Aptissimum  tamen  videtur  mihi,  quo 
Cicero  usus  est:  'cavillationes'  vocat.  —  Cf.  Cic.  Acad. 
II  24.  75  contorta  et  aculeata  quaedam  sophismata; 
sic  enim  appellantur  fallaces  conclusiunculae. 
10  [20.  Serv.  Vcrg.  Ecl.  VI  33  Liquidi  ignisj  Furi,  id 
est  aetherei,  quem  Cicero  '^ignitum  liquorem'  dicit.] 

[21.  Serv.  Verg.  Ecl.  IX  42  Cicero:  umbraculisque 
silvestribus.  —  Cf.  de  legg.  frg.  4  in  illis  alnorum 
umbraculis.J 

22.  Augustin.  regid.  T.  V  p.  516.  17  Keil.  Dictum 
est  a  Cicerone  de  jahilosophis  "^morturiunf,  mori  desiderant. 

23.  Charis.  I  p.  137.  27  'Maioreis'  Cicero,  ut  Pli- 
niiis  eodem  lihro  (VI  duhii  sermonis)  notat. 

24.  Arus.  Mess.  p.  222  Boleo  vicem  tuam,  id  est 
20  propter  te  doleo.    Cicero  de  domo:  et  rei  p.  vicem  lugeo. 

—    V.  Halm.  de  re  p.  p.  852.  20. 

25.  Isid.  Biffer.  191  T.  V  p.  25  Areval.  'Efferunf, 
qui  exportant,  per  duo  f,  'eferunf  autem,  qui  laudando 
extollunt,  per  unum  f.     Cicero:  Nimium  fortasse  haec 

25  illi  eferunt. 

26.  August.  regid.  T.  V  p.  520.  26  K.  JJbi  geminata 
u  littera  in  nominativo  est,  nomen  est,  non  participium, 
ut  ^fatuus,  ingenuus,  arduus,  carduus,  exiguus,  beluus', 
ut  Cicero  dixit,  et  talia. 

30  27.  Charis.  I  p.  132.  27  ^lrim'  pro  Uridem'  Maro  —, 
cum  constet  omnia  Graecae  ftgurae  nominativo  singulari 
is  sylldba  terminata  genetivo  singulari  syllaba  crescere, 
licet  Varro  et  Tidlius  et  Cincius  —  ^huius  Sarapis'  et 
^hmus  Isis'  dixerint. 

[28.  Prob.  cathol.  I  T.  IV  p.  28.  17  et  Mar.  Plot 
art.  gramm.  II  T.  VI  p.  479.  9  Quod  Sallustius  ait: 
^ad  beUum  Persi  Macedonicum' ,  non  declinationem  mutavif, 


414  FRAGMENTA  INCERTA.  K.  28-37. 

sed  antiqua  usus  est  consuetudine,  dativum  posuit  pro 
genetivo,  tit  Cicero:  'filmmque  Verri'  pro  ^Verris'.  — 
Charis.  I  p.  68.  20  Ciceronis  exemplo  abstinet.] 

29.  Proh.  cathol.  IV  p.  43.  6  Choriamhus  et  paeon 
tertius:  composuit  rationem.  5 

30.  Serg.  explan.  in  Bonat.  I  T.  IV  p.  511.  28  Sed 
plerique  nominihiis  civitatum  iunxerunt  praepositiones,  ut 
Cicero:  ad  Messanam  venit. 

[31.  Gramm.  de  duh.  noni.  T.  V  p.  576.  3  ^Currus' 
generis  ?nascidini  et  ideo  diminutive  "^curricidusf  nam  lo 
Cicero  ^curriculos'  et  '^curricula'  dixit.  —  Cf.  Charis.  I 
p.  77.  11  ^Currictdus'  mascidine  deminutio  est  '^currus'^ 
neutraliter  autem  'curricidum%  spatium  ad  airrendum 
aptum  vel  ipsum  currendi  officiimi,  ut  Cicero  et  Varro 
locuntur.  —  Non.  p.  263.  1  ^Curriculus',  ut  consuetudo  is 
fert,  a  curru  diminutio  est;  dicitur  hrevissimum  vehiculi 
hiroti  genus.  'Curriculum',  cursus.  —  Id.  p.  198.  27 
'Curriculum'  neutro  genere  Cicero  Timaeo  (p.  222.  35)^ 

32.   Proh.   instit.   artiiim   T.  IV  p.  149.  12  'Cum' 
significat  et  adverhium,  nt  apud  Ciceronem:  i*  cum  fasces  20 
cum  secures. 

[33.  Charis.  I  p.  102.  20  ^lleres,  parens,  homo'  etsi 
in  communi  sexu  intellegantur ,  tamen  masculino  genere 
semper  dicuntur.  Nemo  enim  aut  ^secundam  heredem' 
dicit  aut  ^honam  parentem'  aid  ^malam  hominem',  sed  ^sB 
mascidine,  tametsi  de  femina  sermo  haheafur.  Nam  Mar- 
cus  ait:  Heredes  ipsus  secundus.] 

34.  Isid.  Orig.  X  223  p.  342  Otto  Cicero:  quid  enim 
tam  praevarum?  id  est  valde  varum. 

35.  Pomp.  comment.  T.  V  p.  254.  31  Legimus  apud  a 
Ciceronem:  Olympus  in  inmensum  editus. 

36.  Diomed.  II  p.  448.  5  Dialyton  est  oratio ,  quae 
sine  coniunctionihus  solute  ac  simpliciter  e/fertur  mdla 
coniunctione  interposita  superiori  contraria,  ut  —  apud 
Tullium:  pertulit,  cogitavit.  a 

37.  Cledon.  T.  V  p.  76.  22  'Adversnm'  Tullius:  Ad 
versum  leges  moresque  maiorum. 


SCRIPTA  SUPPOSITICIA. 

[C.  SALUSTI  CRISPI] 
IN  M.  TULLIUM  CICERONEM  DECLAMATIO. 

Graviter  et  iniqno  animo  maledicfa  tiia  paterer,  31.  | 
ThIH,  si  te  scirem  iudicio  magis  quam  morho  animi  pe- 
tulantia  ista  uti.  Sed  quoniam  in  te  neqne  modum  ne- 
que  modestiam  idlani  animadverto,  respondebo  tihi,  ut,  si 
quam  male  dicendo  volnptatem  cepisti,  eam  male  audiendo 
amittas.  TJhi  querar,  quos  implorem,  patres  conscripti, 
(tiripi  rem  puhlicam  atque  audacissimo  cuique  esse  pcr- 
fidiae?  apud  popidum  Romanum?  qui  ita  largitionihus 
corruptns  est,  ut  se  ipse  ac  forfunas  suas  venaJes  haheat; 
an  apud  vos,  patres  conscripti?  quorum  auctoritas  tur- 
pissimo  cuique  ludihrio  est,  uhi  31.  Tullius  leges,  iudicia, 
rem  puhlicam  defendit  afqiie  in  hoc  ordine  ita  moderatur, 
quasi  unus  reliquus  ex  familia  viri  clarissimi,  Scipionis 
Africani,  ac  non  rej^erticius  accitus  ac  paido  ante  insitus 
Jiuic  urhi  civis.  An  vero,  31.  Tulli,  facta  tua  ac  dicta  2 
obscura  sunt?  an  non  ita  a  pueritia  vixisti,  ut  niJiil 
flagitiosum  corpori  tuo  putares,  quod  alicui  collibuisset, 
aut  scilicet  istam  immoderatam  eloquentiam  apud  31.  Pi- 
sonem  non  pudicifiae  iactura  perdidicisti?  Ifaque  minime 
mirandum  est,  quod  eam  flagitiose  vendifas,  quam  fur- 
pissime  parasti.  Verum,  ut  opinor,  splendor  domesticus  2 
fibi  animos  tollit.  Uxor  sacrilega  ac  perinriis  delibuta. 
filia  mafris  pelex,  tihi  iucundior  atque  obsequentior,  quam 
parenti  par  est.    Domum  ipsam  fuam  vi  et  rapinis  fune- 


416  [SALUSTI] 

stam  tibi  ac  tuis  comparasti;  videlicet  ut  nos  commone- 
facias,  quam  conversa  res  sit,  cum  hi  ea  domo  hahitares, 
homo  flagitiosissime,  quae  P.  Crassi,  viri  clarissimi,  fuit. 
s  Atque  cum  haec  ita  sint,  tamen  Cicero  se  dicit  in  con- 
cilio  deorum  immortalium  fuisse,  inde  missum  huic  urhi 
civihusque  custodem  ahsque  carnifwis  nomine,  qui  civitatis 
incommodum  in  gloriam  suam  ponit.  Quasi  vero  non 
illius  coniurationis  causa  fuerit  constdatus  tuus  et  idcirco 
res  puhlica  disiecta  eo  tempore,  quod  te  custodem  hahehat. 
Sed,  tit  opinor.  illa  te  magis  extollunt,  quae  post  con-  lo 
sulatum  cum  Terentia  uxore  de  re  puhlica  considuisti, 
cum  legis  Plautiae  iudicia  domi  faciehatis,  ex  coniuratis 
alios  exilio,  alios  pecimia  condemnahas,  cum  tihi  alius 
Tuscidanum,  aliiis  Pompeianam  villam  exaedificahat,  alius 
domum  emehat;  qui  vero  nihil  poterat,  is  erat  calumniae  is 
proximus,  is  aut  domum  tuam  oppugnatum  venerat  atit 
insidias   sematui   fecerat,   denique  de  eo   tihi  compertum 

4  erat.    Quae  si  tihi  falsa  ohicio,  redde  rationem,  quantum 
patrimonii  acceperis,  quid  tihi  litihus  accreverit,  qua  ex 
pecunia  domum  paraveris,   Tusculanum  et  Pompeianum  2( 
infinito  sumptu  aedificaveris ;   aut,  si  retices,  cui  potest 
esse  duhium,  quin  opidentiam  istam  ex  sanguine  et  mise- 

3  riis  civium  paraveris?     Verum,  ut  opinor,  homo  novus 
Arpinas  ex  M.  Crassi  familia  illius  virtutem  imitatur, 
contemnit  simidtatem  hominum  nohilium,  rem  puUicam  ■a 
caram  hahet,  ncque  terrore  neque  gratia  commovetur  f  aliud 

5  vero  amicitia  tantum  ac  virtus  est  animi.  Immo  vero 
homo  levissimus,  supplex  inimicis,  amicis  contumeliosus, 
modo  harum,  modo  illarum  partium,  fidus  nemini,  levis- 
simus  senator,  mercennarius  patronus,  cuius  mdla  pars  3. 
corporis  a  turpitudine  vacat,  lingua  vana,  manus  rapa- 
cissimae,  gnla  immensa,  pedes  fugaces,  quae  honeste  no- 
minari  non  possunt,  inhonestissima.  Atque  is  cum  eius 
modi  sit,  tamen  audet  dicere: 

0  fortunatam  natam  m.e  consule  Romamf 
'Te  consule  fortunatam',  Cicero?  Immo  vero  infelicem  et 
miseram,  quae  crudelissimam  proscriptionem  eam  perpessa 


IN  CICERONEM  DECLAMATIO.   Cap.  2-4.  §  2-7.     417 

cst,  cum  tu  perturhata  re  piiUica  metu  perculsos  omnes 
bonos  parere  crudelitati  tuae  cogchas,  cum  omnia  iudicia, 
omnes  legcs  in  tua  Wbidine  crant,  cum  tu  suhlata  lege 
Porcia  erepta  libertate  omnium  nostrum  vitae  necisque 
5  potestatem  ad  te  unum  revocaveras.  Atque  parum,  o 
quod  impiinc  fecisti,  verum  etiam  commemorando  expro- 
hras,  ncque  licet  ohlivisci  his  servitutis  suae.  Egeris,  oro 
te,  Cicero,  profeceris  quidlibet;  satis  est  perpessos  esse; 
etiamne  aures  nostras  odio  tuo  onerahis?  etiamne  moJe- 

10  stissimis  verhis  insectahere? 

Cedant  arma  togae,  concedat  laurea  linguae. 
Quasi  vero  togatus  et  non  armatus  ea,  quae  gloriaris, 
confeceris,   atque  inter  te  Stdlamque  dictatorem  praeter 
nomen  imperii  quicquam  interfuerit.    Sed  quid  ego  plura  j 

15  de  tua  insolentia  commemorem?  quem  ^Minerva  omnis 
artis  edocuit,  luppitcr  optim^is  maximus  in  concilium 
deorum  admisit,  Italia  exulem  humeris  suis  reportavit' 
Oro  te,  Bomule  Arpinas,  qui  cgregia  tua  virtute  omnes 
Paidos,  Fahios,  Scipiones  superasti,  quem  tandem  locuni 

20  in  hac  civitate  optines?  quae  tihi  partes  rei  pidjlicae 
placent?  qiiem  amicum  et  quem  inimicum  habes?  Cui  in 
civitate  insidias  fecisti,  ancillaris  (quo  iure,  cum  de 
exilio  tuo  Dyrrhachio  redisti,  eum  sequens?),  quos  tyran- 
nos   appellahas,    eorum  potentiae   faves;    qui   tihi   ante 

25  optimates  videhantur,  eosdem  dementes  ac  furiosos  vocas. 
Vatini  causam  agis,  de  Sestio  male  existimas,  Bibulum 
petulantissimis  verhis  laedis,  laudas  Caesarem,  quem  ma- 
xime  odisti,  ei  maxime  ohsequeris,  aliud  stans,  aliiid  sedens 
sentis  de  re  puhlica,  his  male  dicis,  illos  odisti,  levissime 

0  transfuga,  neque  in  hac  neque  in  illa  parte  fidem  hahens. 


CIC.  IV.  3.  27 


418  IN  C.  SALUSTIUM  CONTROVERSIA. 

[M.  TULLI  CICERONIS] 

IN 

C.  SALUSTIUM  CRISPUM 

CONTROVERSIA. 

1  Ea  demum  magna  vokiptas  est,  C.  Salusti^  aequalem  5 
ac  parem  verbis  vitam    agere   ueque    quicquam  tam 
obscemim   dicere,    cui    non    ab    initio  pueritiae    omni 
genere  facinoris  aetas  tua  respondeat,  ut  omuis  oratio 
moribus  consonet.     Neque  enim,  qui  ita  vivit,  ut  tu, 
aliter  ac  tu  loqui  potest,  neque,   qui  tam  inloto  ser-  lo 
mone  utitur,  vita  honestiore  est.    Quo  me  praevertam, 
patres  conscripti,  unde  initium  sumam?     Maius  enim 
mihi  diceudi  onus  imponitur,   quo   notior  est  uterque 
nostrum,  quod  aut,  si  de  mea  vita  atque  actibus  huic 
conviciatori  respondero,   invidia   gloriam   consequetur,  i5 
aut,  si  huius  facta,  mores,  omnem  aetatem  nudavero, 
in  idem  vitium  incidam  procacitatis,  quod  huic  obicio. 

2  Id  vos,  si  forte  offendimini,  iustius  huic  quam  mihi 
suscensere  debetis,  qui  initium  introduxit-,  ego  dabo 
operam,  ut  et  pro  me  minimo  cum  fastidio  respon-  20 
deam  et  in  hunc  minime  mentitus  esse  videar.  Scio 
me,  patres  conscripti,  in  respondendo  non  habere 
magnam  expectationem,  quod  nullum  vos  sciatis  no- 
vum  crimen  in  Salustium  audituros,  sed  omnia  vetera 
recognituros,  quis  et  meae  et  vestrae  iam  et  ipsius  25 
aures  calent.  Verum  eo  magis  odisse  debebitis  homi- 
nem,  qui  ne  incipiens  quidem  peccare  minimis  rebus 
posuit  rudimentum,  sed  ita  ingressus  est,  ut  neque  ab 
alio  vinci  possit  neque  ipse  se  omnino  reliqua  aetate 

3  praeterire.     Itaque  nihil  aliud  studet  nisi  ut  lutulen-  30 
tus  sus  cum  quovis  volutari.    Longe  vero  fallitur  opi- 
nione.      Non    enim    procacitate    linguae    vitae    sordes 
eluuntur,  sed  est  quaedam  calumnia,  quam  unus  quis- 
que  nostrum  testante  animo  suo  fert  de  eo,   qui  fal- 


CAP.  1,  2.     §  1—6.  419 

8um  crimen  bonis  obiectat.  Quodsi  vita  istius  memo- 
riam  vicerit,  illam,  patres  conscripti,  non  ex  oratione, 
sed  ex  moribus  suis  spectare  debebitis.  lam  dabo  ope- 
ram,  quam  maxime  potuero,  breve  ut  faciam.    Neque 

5  haec  altercatio  uostra  vobis  inutilis  erit,  patres  con- 
scripti;  plerumque  enim  res  publica  privatis  crescit 
inimicitiis,  ubi  nemo  civis  qualis  sit  vir  potest  latere. 

Primum  igitur,  quoniam  omnium  maiores  C.  Salu-  ^ 
stius   ad   unum   exemplum  et  regulam  quaerit,   velim 

;o  mihi  respondeat,  num  quid  hos,  quos  protulit,  Scipio- 
nes  et  Metellos  ante  f  fuerint  aut  opinionis  aut  glo- 
riae,  quam  eos  res  suae  gestae  et  vita  innocentissime 
acta  commendavit.  Quodsi  hoc  fuit  illis  initium  no- 
minis   et    dignitatis,   cur   non    aeque   nobis    existime- 

15  tur,  cuius  et  res  gestae  illustres  et  vita  integerrime 
acta?      Quasi    vero    tu    sis    ab    illis,    Salusti^    ortus; 
quodsi  esses,  non  nullos  iam  tuae  turpitudinis  pigeret. 
Ego  maioribus  meis  virtute  mea  praeluxi,  ut,  si  prius  5 
noti  non  fuerunt,   a  me   accipiant  initium   memoriae 

20  suae;  tu  tuis  vitae,  quam  turpiter  egisti,  magnas  ofifu- 
disti  tenebras,  ut,  etiamsi  fuerint  egregii  cives,  certe 
venerint  in  oblivionem.  Quare  noli  mihi  antiquos 
viros  obiectare.  Satius  est  enim  me  meis  rebus  gestis 
florere  quam  maiorum  opinione.  niti  et  ita  vivere,  ut 

25  sim  posteris  meis  nobilitatis  initium  et  virtutis  exem- 
plum.  Neque  me  cum  iis  conferri  decet,  patres  con- 
scripti,  qui  iam  decesserunt  omnique  odio  carent  et 
invidia,  sed  cum  eis,  qui  mecum  una  in  re  publica 
versati  sunt.    Sed  si  fuerim  aut  in  honoribus  petendis  6 

30  nimis  ambitiosus  (non  hanc  dico  popularem  ambitio- 
nem,  cuius  me  principem  confiteor,  sed  illam  perni- 
ciosam  contra  leges,  cuius  primos  ordines  Salustius 
duxit)  aut  in  gerundis  magistratibus  aut  in  vindican- 
dis  maleficiis  tam  severus  aut  in  re  publica  tam  vigi- 

35  lans,  quam  tu  proscriptionem  vocas,  credo  quod  non 
omnes  tui  similes  incolumes  in  urbe  vixissent:  at 
quanto  meliore  loco  res  publica  staret,  si   tu  par  ac 

27* 


420  IN  C.  SALUSTIUM  CONTROVERSIA. 

similis  scelestorum  civium  una  cum  illis  adnumeratus 

7  esses!    An  ego  tunc  falso  scripsi: 

Cedant  arma  togae, 
qui  togatus  et  pace  bellum  oppressi?    An  illud  men- 
titus  sum:  5 

fortunatam  natam  me  consule  Romam, 
qui  tantum  intestinum  bellum  ac  domesticum  urbis 
3  incendium  extinxi?  Neque  te  tui  piget,  liomo  levis- 
sime,  cum  ea  culpas,  quae  historiis  mihi  gloriae 
ducis?  "f  An  turpius  est  scribentem  mentiri  quam  lo 
illum  palam  hoc  ordine  dicentem?  Nam  quod  in  aeta- 
tem  increpuisti,  tantum  me  abesse  puto  ab  impudicitia, 

8  quantum  te  a  pudicitia.  Sed  quid  ego  de  te  plura 
querar?  Quid  enim  mentiri  turpe  ducis,  qui  mihi 
ausus  sis  eloquentiam  ut  vitium  obicere?  cuius  sem-  i5 
per  nocens  eguisti  patrocinio.  An  ullum  existimas 
posse  fieri  civem  egregium,  qui  non  his  artibus  et 
disciplinis  sit  eruditus?  an  uUa  alia  putas  esse  ru- 
dimenta  et  incunabula  virtutis,  quibus  animi  ad  glo- 
riae  cujiiditatem  aluntur?  Sed  minime  mirum  est,  20 
patres  conscripti,   si   homo,   qui  desidiae   ac  luxuriae 

9  plenus  sit,  haec  ut  nova  atque  inusitata  miratur.  Nam 
quod  ista  inusitata  rabie  petulauter  in  uxorem  et  in 
filiam  meam  invasisti,  quae  facilius  mulieres  se  a  viris 
abstinuerunt  quam  tu  vir  a  viris,  satis  docte  ac  perite  25 
fecisti.  Non  enim  me  sperasti  mutuam  tibi  gratiam 
relaturum,  ut  vicissim  tuos  cofnpellarem.  Unus  enim 
satis  [es]  materiae  habes,  neque  quicquam  domi  tuae 
turpius  est  quam  tu.  Multum  te,  opinor,  fallit,  qui 
mihi  parare  putasti  invidiam  ex  mea  re  familiari,  quae  30 
mihi  multo  minor  est,  quam  habere  dignus  sum.  At- 
que  utinam  ne  tanta  quidem  esset,  quanta  est,  ut 
potius    amici    mei    viverent,    quam    ego    testamentis 

10  eorum    locupletior    essem!      Ego    fugax,    C.    Salusti? 
Furori  tribuni  pl.  cessi;  utilius  duxi  quamvis  fortunam  35 
unus   experiri  quam  universo  populo  Romano   civilis 
essem  dissensionis  causa;  qui,  posteaquam  ille  suum  an- 


CAP.  2—5     §  6—13.  421 

num  in  re  publica  perbaccliatus  est  omniaque,  quae 
commoverat,  pace  et  otio  resederunt,  hoc  ordine  re- 
vocante  atque  ipsa  re  publica  manu  retrahente  me 
reverti.  Qui  mihi  dies,  si  cum  omni  reliqua  vita  con- 
5  feratur,  animo  quidem  raeo  superet,  cum  universi  vos 
populusque  Romanus  frequens  adventu  meo  gratulatus 
est;  tanti  me,  fugacem,  mercennarium  patronum,  hi 
aestimaverunt.  Neque  hercule  mirum  est,  si  ego  sem-  j 
per  iustas   omnium    amicitias    existimavi.     Non  enim 

u'  uni  privatim  ancillatus  sum  neque  me  addixi,  sed, 
quantum  quisque  rei  publicae  studuit,  tantum  mihi 
fuit  aut  amicus  aut  adversarius.  Ego  nihil  plus  volui 
valere  quam  pacem,  multi  privatorum  audacias  nutri- 
verunt;    ego  nihil  timui  nisi  leges,    multi  arma  sua 

i'->  timeri  voluerunt;  ego  numquam  volui  quicquam  posse 
nisi  pro  vobis,  multi  ex  vobis  potentia  freti  in  vos 
suis  viribus  abusi  sunt.  Itaque  non  est  mirum,  si 
nullius  amicitia  usus  sum,  qui  non  perpetuo  rei 
publicae    amicus    fuit.      Neque    me    paenitet,    si    aut  12 

2u  petenti  Vatinio  reo  patrocinium  pollicitus  sum  aut 
Sesti  insolentiam  repressi  aut  Bibuli  patientiam  cul- 
pavi  aut  virtutibus  Caesaris  favi.  Hae  enim  laudes 
egregiae  civis  et  unicae  sunt;  quae  si  tu  mihi  ut  vitia 
obicis,    temeritas    tua   reprehendetur,   non   mea  vitia 

25  culpabuntur.  Plura  dicerem,  si  apud  alios  mihi  esset 
disserendum,  patres  conscripti,  non  apud  vos,  quos 
habui  omnium  mearum  actiouum  monitores.  Sed  ubi 
rerum  testimonia  adsunt,  quid  opus  est  verbis? 

Nunc,  ut  ad  te  revertar,  Salusti,  patremque  tuum  ^ 

30  praeteream,  qui  si  numquam  in  vita  sua  peccavit,  ta- 
men  maiorem  iniuriam  rei  publicae  facere  non  potuit, 
quam  quod  te  talem  filium  genuit,  neque,  tu  si  qua 
in  pueritia  peccasti,  exsequar,  ne  parentem  tuum  vi- 
dear  accusare,  qui  eo  tempore  summam  tui  potestatem 

33  habuit,  sed  qualem  adolescentiam  egeris;  hac  demon- 
strata  facile  intellegetur,  cj[uam  petulanti  pueritia  tam 
impudicus  et  procax  adoleveris.  Posteaquam  immensae 


422  IN  C.  SALUSTIUM  CONTROVERSIA. 

gulae  impiidicissimi  corporis  quaestus  sufficere  non 
potuit  et  aetas  tua  iam  ad  ea  patienda,  quae  alteri 
facere  collibuisset,  exoleverat,  cupiditatibus  infinitis 
efferebaris,  ut,   quae  ipse  corpori  tuo  turpia  non  du- 

14  xisses,    in    aliis    experireris.     Ita   non    est   facile    ex-  5 
putare,  patres  conscripti,  utrum  inhonestioribus  cor- 
poris   partibus   rem   quaesierit   an   amiserit.     Domum 
paternam  vivo   patre  venalem   habuit,    vendidit.     Et 
cuiquam  dubium  potest  esse,  quin  mori  coegerit  eum, 
quo  liic  nondum   mortuo  pro  herede  gesserit  omnia?  lo 
Neque  pudet  eum  a  me   quaerere,   quis  in  P.  Crassi 
domo    habitet,    cum    ipse   respondere    nequeat,    quis 
in  ipsius  habitet  paterna  domo.     At  hercules  lapsus 
aetatis  tirocinio  postea  se  correxit.     Non  ita  est,  sed 
abiit  in  sodalicium  sacrilegii  Nigidiani,  bis  iudicis  ad  i5 
subsellia  attractus  extrema  fortuna  stetit  et  ita  disces- 
sit,  ut  non  hic  innocens   esse,   sed  iudices   peierasse 

15  existimarentur.  Primum  honorem  in  quaestura  adep- 
tus  f  secutus  est  hunc  locum  et  hunc  ordinem  de- 
spectus,  cuius  aditus  sibi  quoque  sordidissimo  homini  20 
patuisset.  Itaque  timens,  ne  facinora  eius  clam  vos 
essent,  cum  omnibus  matrum  familiarum  viris  oppro- 
brio  esset^  confessus  est  vobis  audientibus  adulterium 

6  neque  erubuit  ora  vestra.  Vixeris,  ut  libet,  Salusti, 
egeris,  quae  volueris;  satis  sit  unum  te  tuorum  sce-  25 
lerum  esse  conscium;  noli  nobis  languorem  et  soporem 
nimium  exprobrare;  sumus  diligentes  in  tuenda  pudi- 
citia  uxorum  nostrarum,  sed  ita  experrecti  non  sumus, 
ut  a  te   cavere  possimus;    audacia    tua   vincit  studia 

16  nostra.  Ecquod  hunc  movere  possit,  patres  conscripti,  3P 
factum  auditu  turpe,  quem  non  puduerit  palam  vobis 
audientibus  adulterium  confiteri?  Quodsi  tibi  per  me 
nihil  respondere  voluissem,  sed  illud  censorium  elo- 
gium  Appi  Claudi  et  L.  Pisonis,  integerrimorum  viro- 
rum,  quo  usus  est  quisque  eorum,  pro  lege  palam  35 
universis  recitarem,  nonne  tibi  viderer  aeternas  inurere 
maculas,    quas    reliqua   vita   tua   eluere  non  posset? 


CAP.  5  —  7.     §  13—20.  423 

Neque  post  illum  dilectum  senatus  te  vidimus,  nisi 
forte  in  ea  te  castra  coniecisti,  quo  omnis  sentina  rei 
publicae  confluxerat.  At  idem  Salustius,  qui  in  pace  i? 
ne  senator  quidem  manserat,  posteaquam  res  publica 
r«  armis  oppressa  est  et  idem  victores  qui  exsules  reduxit, 
in  senatum  post  quaesturam  est  reductus.  Quem  hono- 
rem  ita  gessit,  ut  nihil  in  eo  non  venale  habuerit, 
cuius  aliquis  emptor  fuerit.  Ita  egit,  ut  nihil  non 
aequum  ac  verum  duxerit,  quod  ipsi  facere  collibuisset, 

10  neque  aliter  vexavit,   ac  debuit,  si  quis  praedae  loco 
magistratum  accepisset.  Peracta  quaestura  posteaquam  18 
magna  pignora  eis  dederat,  cum  quibus   similitudine 
vitae  se  coniunxerat,  unus  iam  ex  illo  grege  videbatur; 
eius  enim  partis  erat  Salustius,  quo  tamquam  in  unam 

lo  voraginem  coetus  omnium  vitiorum  excesserat;  quic- 
quid  impudicorum,  cilonum,  pari'icidarum,  sacrilegorum, 
debitorum  fuit  in  urbe,  municipiis,  coloniis,  Italia  tota, 
sicut  in  fretis  subsederant  nominis  perditi  ac  notissimi, 
nulla  in  parte   castris   apti  nisi  licentia   vitiorum   et 

20  cupiditate  rerum    novarum.     At   posteaquam   praetor  ' 
est  factus,  modeste   se  gessit  et  abstinenter.     Nonne 
ita  provinciam  vastavit,  ut  nihil  neque  passi  sint  ne- 
que  expectaverint  gravius  in  bello  socii  nostri,  quam 
experti  sunt  in  pace  hoc  Africam  interiorem  optinente? 

25  unde  tantum  hic  exhausit,  quantum  potuit  aut  fide 
nominum  traici  aut  in  naves  contrudi ;  tantum,  inquam, 
exhausit,  patres  conscripti,  quantum  voluit.  Ne  cau- 
sam  diceret,  sestertio  duodecies  cum  Caesare  pacisci- 
tur.     Quodsi  quippiam  eorum  falsum   est,  his  palam 

30  refelle,  unde,  qui  modo  ne  paternam  quidem  domum 
redimere    potueris,    repente    tamquam   somnio  beatus 
hortos  pretiosissimos,  villam  Tiburti  C.  Caesaris,  reli- 
quas  possessiones   paraveris.     Neque  piguit   quaerere,  20 
cur  ego  P.  Crassi  domum  emissem,  cum  tu  eius  villae 

85  dominus  sis,  cuius  paulo  ante  fuit  Caesar.  Modo,  iu- 
quam,  patrimonio  uon  comeso,  sed  devorato  quibus 
rationibus  repente  factus  es  tam  affluens  et  tam  bea- 


424     IN  C.  SALUSTIUM  CONTROVERSIA.  Cap.  7,  8.  §  20—22. 

tus?  nam  quis  te  faceret  heredem,  quem  ne  amicum 
quidem  suum  satis  honestum  quisquam  sibi  ducit  nisi 
8  similis  ac  par  tui?  At  hercules  egregia  facta  maiorum 
tuorum  te  extollunt.  Quorum  sive  tu  similis  es  sive 
illi  tui,  nihil  ad  omnium  scelus  ac  nequitiam  addi  potest.   5 

21  Verum,  ut  opinor,  honores  tui  te  faciunt  insolentem.  Tu, 
0.  Salusti,  tantidem  putas  esse  bis  senatorem  et  bis 
quaestorem  fieri^  quanti  bis  consularem  et  bis  trium- 
phalem?  Carere  decet  omni  vitio,  qui  in  alterum 
dicere  paratus  est.  Is  demum  male  dicit,  qui  non  lo 
potest  verum  ab  altero  audire.  Sed  tu,  omnium  men- 
sarum  assecula,  omnium  cubiculorum  in  aetate  pelex 
et  idem  postea  adulter,  omnis  ordinis  turpitudo  es  et 
civilis  belli  memoria.  Quid  enim  hoc  gravius  pati  po- 
tuimus,  quam  quod  te  incolumem  in  hoc  ordine  vide-  i5 

22  mus?  Desine  bonos  petulantissima  consectari  lingua, 
desine  morbo  procacitatis  isto  uti,  desine  unum  quemque 
moribus  tuis  aestimare.  His  moribus  amicum  tibi  effi- 
cere  non  potes;  videris  velle  inimicum  habere.  Finem 
dicendi  faciam,  patres  conscripti.  Saepe  enim  vidi  20 
gravius  offendere  animos  auditorum  eos,  qui  aliena 
flagitia  aperte  dixerunt,  quam  eos,  qui  commiserunt. 
Mihi  quidem  ratio  habenda  est,  non  quae  Salustius 
merito  debeat  audire,  sed  ut  ea  dicam,  si  qua  ego 
honeste  effari  possim. 


[M.  TULLI  CICERONIS] 
ORATIO 

PRIDIE  QUAM 

IN  EXILIUM  IRET. 

5        Si  quanclo  inimicorum  impetum  propulsare  ac  pro-  * 
pellere  cupistis,  defendite  nunc  universi  unum,  qui,  ne 
omnes  ardore  flammae  occideretis,     mei  capitis  peri- 
culo    non    dubitavi    providere,      Nam,    quem    virtutis 
ijloria  cum  summa  laude  ad  caelum   extulit,   eundem 

10  inimicorum  invidia  indignissime   oppressum    deprimit 
ad  supplicium,  Si  liberumconceptamdulcedinem  animo 
inclusam  continetis,  nolite  eo  velle  carere,  qui  caris- 
simam  vestram  procreationem    sibi    esse    duxit,     Est  2 
enim  liberale   officium   serere    beneficium,   ut   metere 

15  possis  fructum;  fidei  conducit  in  loco  debitum  retri- 
buere,  Illic  enim  animi  voluntas  propensa  compro- 
batur,  bic  memoria  conlaudatur,  Itaque,  si  omnibus 
grave  iugum  servitutis  esse  debet  in  libertate  educatis, 
sit  is  vestris  animis  acceptissimus,   qui  a  vestro   cor- 

20  pore  iugum  acerbissimum  reppulit  servitutis.     Et,  si  3 
maiores  vestri  eos  imperatores,    qui  militum  virtute 
hostium  fregerunt  furorem,  iucundissimo  fructu  liber- 
tatis   reconciliato  non  solum  statuis  dignos  putarunt, 
sed  etiam  aeterna  triumphi  laude  decorarunt,  tum  vos 

25  eum  consulem,  qui  non  militum  praesenti  fortitudine, 
sed  sua  eximia  animi  virtute  hostilem  civium  mentem 
senatus  auctoritate  vindicavit,  existimate  vobis  retinen- 
dum  esse  in  civitate.    Si,  quae  beneficia  singulis  civi-  ^ 
bus  privatimque  dantur,  ea   solent  iis  esse  fructuosa, 

so  a  quibus  sunt  profecta,  iure  et  merito  possum  ego 
vos  ad  defensionem  meae  salutis  adhortari,  quos  con- 
servavi   universos.     Nam  neque   maius   est    defendere 


426        ORATIO  PPJDIE  QUAM  IN  EXILIUM  IRET. 

unum  quam  populum  neque  verius  ab  singulis  quam 
ab  omnibus  repetere  offici  praemium  et  fructum,  pro- 
pterea  quod  in  unius  periculo  saepe  contentio  parva 
est,  ut  levis  sit  labor  defensori  sustinendus,  in  rei 
publicae  insidiis,  quo  firmius  est,  quod  oppugnatur,  5 
eo  paratiores  sunt  inimici,   ut   iis   nisi  magna  sollici- 

5  tudine,  industria,  virtute  non  queat  resisti.  Et  sin- 
gulorum  opes  saepe  sunt  tenues  et  infirmae  ad  gratiam 
referendam,  ut  opitulari  bene  merentibus  nequeant,  si 
maxime  cupiant;  universorum  auxilium  plurimum  prod-  lo 
est,  quo  firmioribus  opibus  est  nixum.  lure  igitur, 
quoniam  et  maior  inpensa  in  patriam  officii  facta  est, 
quam  in  privata  fit  defensione,  et  plus  a  vobis  prae- 
sidii  quam  a  ceteris  opis  ad  salutem  potest  adferri, 
vos  optestor,    quos   mihi  et  debere  et  posse  intelligo  i5 

6  opitulari.  Non  convenit  enim,  cum  ego  ad  promeren- 
dum  officium  tam  fuerim  expeditus,  vos  ad  gratiam 
referendam  esse  tardiores,  ne,  cuius  amplitudinem  et 
gloriam  laude  atque  honoribus  amplificare  debeatis, 
eius  incolumitatem  et  salutem  deserendam  existimetis.  20 

3  Etenim  errat,  si  qui  arbitratur  M.  Tullium  idcirco  in 
periculum  capitis  vocari,  quod  deliquerit  aliquid^  quod 
patriam  laeserit,  quod  improbe  vixerit;  non  citatur 
reus  audaciae,  virtutis  reus  citatur;  non  accusatur, 
quod  rem  publicam  oppugnarit,  sed  quod  liomo  novus  25 
perniciosum  nobilium  restinxerit  furorem;  non  obest 
mihi  nocens  et  turpis,  sed  honestissime  lautissime- 
que  acta  vita;  non  odio  bonorum,  sed  invidia  premor 

7  malorum.  Intelligunt  homines  tot  et  tam  praeclaris 
testimoniis  monimentisque  virtutis  comparatis  M.  Tul-  3o 
lio,  dum  sit  incolumis,  fore  voluptati.  Idcirco  vitam 
eripere  cupiunt,  uti  cum  spiritu  sensum  quoque  adimant 
iucunditatis.  Nonne  igitur  indignum  est  eos  praemiis 
meis  invidere,  qui  virtute  certare  nohierunt,  eos  in 
contentionem  venire  honoris,  qui  officiis  se  superari  35 
animo  aequissimo  tulerunt?  Si  dulcis  est  gloria,  con- 
sequere  virtutem;  noli  abicere  labores,  perdere  hono-     , 


CAP.  2-4.    §  4—11.  427 

rem;  honorem  clico?  immo  vero  famam,  fortunas,  fami- 
liam,  libcros,  caput,  corpus,  ipsum  denique  sanguinem 
atque  animam.  Cedo  invitus  de  re  publica,  cedo  oppres- 
sus   de  fortuna,   de  dignitate,    discedo   ab   re  publica 

5  victus  audacia  malorum.    Liceat  manere,  si  non  illum  8 
M.  Tullium,  custodem  urbis,  defensorem  omnium,  pa- 
trem  patriae,    at   certe  reliquias  Tulli;   liceat  in  con- 
spectu   civium,    in   hac   urbe,    quam   ex    j)arricidarum 
faucibus  eripuit,  remanere,  tecta  omnium,  fana  deorum, 

10  universam  videre  periculi  expertem  civitatem;  liceat  ex 
hac  flamma  evolare,  praesertim  qui  illud  impium  in- 
cendium  perditorum  hominum  lacrimis  potius  meis 
quam  vestro  sanguine  restingui  malui.  Neque  enim 
ego  peto,  ut  mihi  detis  vitam,   sed  datam  repeto  ut 

15  reddatis.  Si  meministis,  quod  dedi,  non  debetis  [istis] 
oblivisci  retribuere,  quod  debuistis. 

Vos,  vos  optestor,  di  immortales,  qui  meae  menti  ^ 
lumina  praetulistis,   cum   consensum   extinxi   coniura- 
tionis    arcemque    urbis    incendio    ac    flamma    liberavi 

20  liberosque  vestros  a  gremio  et  complexu  matrum  ad 
caedem  et  cruorem  non  sum  passus  abstrahi.  Num 
igitur  potest  fieri,  a  clientibus  ut  recipiar,  cum,  a 
quibus  debeam  retineri,  reicere  instituant?  Socii  quo 
fugient,  cum  aditus  custodi  praeclusug  sit?  quo  modo 

25  spes  sahitis  reHquis  residebit,  cum  civibus  praeclusa 
sit    expectatio    incolumitatis  ?    pax    et    concordia    ex- 
traneis   gignetur,    cum    domesticis    non   insideat,    sed 
publice  providenti  eripiatur?     Nam  quid  ego  impro-  lO 
borum  facta  renovem  oratione,  ut  redintegratio  illius 

30  coniurationis  animos  vulneret  vestros  ?  Auxilium  ab 
alienis  efflagitabitis ,  cum  cives  deseratis?  Socio- 
rum  invocem  subsidium,  cum  a  civibus  interclusum 
.sit  praesidium?  Quam  colere  gentem  non  •  institui? 
utrum  custos  accipiar  an  ut  proditor  excludar?   si  ut 

35  conservator,  vestra  erit  ignominia;  si  ut  oppugnator, 
praecisa  erunt  omnia.  Itaque,  quod  putavi  fore  gau- 
dium,  id  extitit  exitio.     Si,  Quirites,  eundem  in  cete-  ii 


428        ORATIO  PRIDIE  QUAM  IN  EXILIUM  IRET. 

rorum  periculis  haberemus  animum,  quem  in  nostris 
difficultatibus ,  et  pro  innocentissimo  quoque  propu- 
gnare  et  nocentissimum  quemque  oppuguare  nobis  uti- 
lissimum  esse  arbitraremur;  et,  si  cum  optimi  cuiusque 
rebus  advorsis  nostram  salutem,  cum  deterrimorums 
autem  secundis  nostra  pericula  putemus  coniuncta, 
frequentes  profecto  talibus  conatis  obviam  ire  nita- 
mur,  neque  partim  innocentia  freti,  partim  nobilitate 
nixi,  partim  potentia  ac  multitudine  amicorum  fulti, 
cum  perfacile  existimemus  adversariorum  vim  ac  factio-  lo 
nem  a  nobis  repelli  posse,  subito  ipsi  simili  periculo 
circumventi,  in  nostro  eventu  aliorum  reminiscentes 
casus,    iure    id   nobis   accidere    nequiquam    queramur. 

^  Quis  est  enim,  Quirites,  qui,  cum  inimicorum  nostro- 
rum  vim  ac  violentiam  perspiciat  cumque  nostrum  is 
periculosissimum  casum  recoguoscat,  qui  non  sibi  ac 
suis  diffidat  fortunis?  Quo  enim  se  satis  tutum  ar- 
bitrabitur  praesidio?  virtutis  gloria?  At  ea  nos  ipsa 
hoc  tempore  oppugnat.  Multitudine  amicorum?  At 
parum  est  fortes  esse  amicos,  si  in  eorum  potestate  20 
nostra  sita  salus  non  est.  Paucitate  inimicorum?  At 
id  non  in  ipsius,  sed  in  aliorum  voluntate  positum  est. 
Nam  non  satis  est,  ne  cui  iniuriam  facias,  providere, 
si  tamen  sunt  voluntarii  inimici,  qui  tuis  praemiis  te 

13  oppugnent.     Atque    adeo    cum    haec    omnia   omnibus  ^a 
sunt  gravia  atque  acerba,  tum  vero  nobis  misera  at- 
que  intoleranda,   quorum   et  officia  in  rem  publicam 
recentissima  et  incommoda  ob  rem  publicam  frequen- 
tissima  in  familia  versantur.    Nunc  si  eadem  condicio 
disceptationis  proponetur,  aequi  auditores  adhibebun-  30 
tur,  aures  non  obtunsae  criminatione,  sed  vacuae  prae- 
bebuntur;  qui  sunt  assecuti  summum  gradum  honoris, 
non  despoliabuntur  honore,    qui    sperant,    facilius   et 
proclivius  ad  laudem  nobilitatis  pervenient.    Quam  ob 
rem  nolo   me   duce    supplicii  vos   ad  fraudem  deduci,  35 
ut    ego    ad   pristinum    statum    recidam   casus.     Nmic 
igitur,  si  lingua  est  concertandum,  innocentiae  virtute 


CAP.  4-7.     §  11  — Ifi.  429 

fretus  supero,  si  facta  eompensanda  sunt,  conferamus 
aequitatem,  si  violentiae  impetu  opprimimur,  decedam 
pro  omnibus  unus  tribunicio  furori,  quoniam  laborem 
pro   cunctis  perferre   consuevi.     Si  igitur  aliquo  tem-  ^ 

0  pore  iis  hominibus  consuluistis,  quorum  animus  reli- 
gione  pietatis  defunctus  esf,  debetis  mihi  quoque  pro- 
spicere,  qui  numen  deorum  consecratum  sartum  ac 
tectum  ab  omni  piaculo  conservavi  et,  vos  ut  tutam 
ac  tranquillam  fortunam  traheretis,  mea  perfeci  vigi- 
10  lantia.  Nam  me,  quem  paulo  ante  fortuna  erexerat 
ad  gloriam,  cui  virtus  contulit  laudem,  populus  tribuit 
honorem,  eundem  tribuni  furor  exagitatus  depulit  ad 
calamitatem.  Quoniam  animadvertistis  illam  conspira- 
tionem  conflatam  ita  esse  restinctam,  ut  nulla  scin- 
15  tilla  compareat  incendii,  vos  quoque  tribuniciam  sedate 
temeritatem  (qui  nunc  se  mihi  inimicum  ostendit,  se 
prius  esse  vestrum  professus  est  inimicum),  ne  rei 
crudelitas  experta  in  me  in  vos  convalescat  et  cala- 
mitas  remorata  longius  serpat  ac  progrediatur,  prae- 

0  cavete.     Nunc  vel  solus   delectus  ad  calamitatem  vel  15 
primus    ad   tale   evocatus   periculum   omnium   animos 
iure  debeo  commovere.    Omnia  sunt  immutata;  manus 
religantur  ad  demonstrandam  iniuriam,  lingua  incidi- 
tur  ad  deplorandam  calamitatem,  animus  praecluditur 

5  ad  exponeudam  rei  indignitatem.  Humilitatem  generis 
obiciunt  nobis,  qui  novam  rationem  suscitant,  maio- 
rum  obterunt  laudes.  Sed  quid  ego  plura  de  illorum 
aut  in  me  maledictis  aut  in  vos  scelerate  loquar  factis? 
quorum    cognita    improbitas    me    tacente    coarguitur 

0  turpitudine  vitae,  ut  de  iis  non  sit  necesse  inimicos 
praedicare,  de  quorum  scelere  ne   amici  quidem  aut 
ipsi  possimt  negare.    Vos  ego  appello,  quorum  de  me  16 
maxima  est  potestas;   apud  vos  loquor  de  mea  cala- 
mitate,  quos  habui  semper  innocentiae  et  virtutis  meae 

''  testes.    Igitur  ex  civitate  bene  meritus  de  re  publica  7 
civis  exturbatur,  innocens  expellitur,  consularis  homo, 
non    minimis    facultatibus    usus    quondam    amicorum, 


430       ORATIO  PRIDIE  QUAM  IN  EXILIUM  IRET. 

nunc  partim  ab  invidis,  partim  ab  inimicis  circum- 
ventus  indigne?  Huic  si  opem  non  tuleritis  in  peri- 
culo  capitis,  vos,  credo,  retinebitis  vestram  libertatem, 
qui  neque  tantum  valetis  auctoritate  neque  tantorum 
officiorum  inpensam  fecistis  in  patriam.  Mihi  credite,  5 
hoc  in  uno  incommodum  confirmatum  multorum  in- 
firmabit  incolumitatem  et,  si  initio  non  erit  refutatum, 
impune  ad  omnium  perniciem  convalescet.  Proinde 
aut  in  meo  periculo  salutem  integram  praestate  com- 
munem  aut  in  vestris  hoc  idem  expectate  incommodum  lo 

17  fortunis.  Nemo  tam  perdita  auctoritate,  tam  facine- 
rosa  inventus  est  vita,  qui,  cum  de  scelere  fateretur, 
non  tamen  sententiis  prius  iudicum  convinceretur  quam 
supplicio  addiceretur.  Ego  repente  vi  tribunicia  cor- 
reptus  non  modo  loquendi  libere  in  iudicio,  sed  ne  is 
consistendi  quidem  in  civitate  habeo  potestatem.  Eicior 
non  solum   sine  teste,   siue  iudice,  sed  sine  crimine, 

18  sine  accusatore,  sine  etiam  scelere.  Hostibus  in  bello, 
qui  dissident  voluntate,  dimicant  armis,  vitam  cotidie 
oppugnant,  in  ipsa  acie  cum  proeliantur,  licet  loqui,  20 
licet  disputare;  mihi  in  pace,  civi,  qui  perditorum 
hominum  fregi  furorem,  pro  fortunis  meis  aj)ud  vos 
loqui  non  licebit?  Servi,  qui  ad  supplicium  verberi- 
bus  caesi  trahuntur,  apud  eos  saepe  disputant,  quos 
necare  voluerunt;  ego  consularis  apud  eos  non  loquar,  25 
quos  conservavi?  Tacebo,  si  necesse  est,  tacebo,  in- 
quam,  animo  aequo,  quoniam  virtus  mea  me  tacente 

^  agit  meam  causam.  Itaque  ut  ego  in  contione  mea 
nihil  ponam  de  meis  rebus  gestis,  tamen  in  animis 
memoriam  vestris  largiter  relinquam;  isti  modo  videant,  si 
qua  ratione  hanc  meam  mutam  fugam  ferre  possint. 
Etenim  si  a  me,  ut  isti  existimant,  Lentuli  mortui 
sordes,  si  Catilinae  notissimus  furor,  si  amentia  Cethegi, 
si  hixuries  ac  stupra  Cassi  poenas  repetunt,  profecto 
istis  hora  nulla  eiecto  Tullio  vacua  a  periculo  aut  ex-  a 
pectatione  periculi  relinquetur.  Ita  in  dies  non  meis 
insidiis,  quae  nullae  a  me  parantur,  sed  suorum  con- 


CAP.  7—9.     §  16—23.  431 

scientia  scelerum  cruciati  mihi  abseuti  et  populo  Ro- 
mano   dabunt  poenas.     Quas   ob  res   ego  inimicorum  20 
amentiae  cupiditatique  paucorum  omnium  salutis  causa 
decedam,   neque  in  eum  loctwi  rem  deducam  aut  pro- 

5  gredi  patiar,  ut  opera  mea  manus  inter  vos  conseratis 
caedesque  civium  inter  se  fiat,  multoque  potius  ipse 
patria  liberisque  meis  carebo,  quam  propter  unum 
me  vos  de  fortunis  vestris  reique  publicae  dimicetis. 
Sic  enim   ab  initio  fui   animatus,  ut  non  magis  mea 

;o  causa  putarem  me  esse  natum  quam  rei  publicae  pro- 
creatum.     Sed  illud   queror   (quod   non  iam  ad  unius  21 
perniciem,  sed  ad  universorum  struitur  calamitatem), 
conqueri,  commiserari,  dicere,  expurgare,  suspicionem 
demovere,  crimen  diluere  non  licere,  ore  oppresso  cer- 

15  vices  esse  praebendas;    quae    tamen    omnia  non  tam 
sunt  calamitosa,  quod  mihi  sunt  subeunda,  quam  per- 
niciosa,    quod  in  rem   p.   sunt  introducta.     Quam  ob  9 
rem    statutum    est    atque    decretum   in    his    tempori- 
bus  civitatis  omnia  perpeti,  quae  volet  furor  libidino- 

20  sus.  Vim  volunt  adferre,  praesto  sum;  eicere  volunt, 
exeo;  indicta  causa  volunt  abire,  causam  non  dico. 
Aliud  quippiam  conantur,  agant;  nihil  durum,  nihil 
acerbum  mihi  erit,  quod  rem  publicam  tutabitur;  non 
enim    victus    illis    cedo,    sed    incolumibus    vobis    me 

25  condono.     Neque  enim  mors  miseranda  est,  quae  ob  22 
rem  publicam  capitur,  neque  exilium  turpe  est,  quod 
virtute    suscipitur,    cum    praesertim    non  nullam  hae 
poenae  habeant  in  se  consolationem.     Nam  vitam  si 
eripiunt,  non  adiment  gloriam  immortalem,   si  exilio 

30  multabunt,  corpus,  non  animum  a  re  publica  remo- 
vebimt.    Nam,  ubicumque  ero,  hoc  cogitabo,  haec  sem- 
per  futura  mea,   meque  vobis   ereptum,  non   a  vobis 
repudiatum   existimabo.     Illud  ab  universis   peto   po-  23 
stuloque,  si,  dum  in  civitate  manere  licitum  est,  nemini 

35  iniuste  periculum  creavi,  nemini  imiocenti  fui  calami- 
tati,  si  omnibus  auxilio  paesidioque  esse  consuevi 
plurimosque  in  hac  civitate  sum  tutatus,  uti  vos  libe- 


432       ORATIO  PRIDIE  QUAM  IN  EXILIUM  IRET. 

ros  meos  in  vestram  fidem  recipiatis  eosque  defendatis 
neve  inimicos  meos  longius  in  familiam  nostram  pro- 
gredi  patiamini,  utique,  sive  liincr  abiero  sive  hic  ero 
oppressus,  ea  maneat  opinio.  et  existimatio,  quae  vir- 

l^tute  parta,  non  quae  infelicitate  inlata  est.  Nunc  ego  5 
te,  luppiter  optime  maxime,  cuius  nutu  ac  dicione 
sola  terrarum  gubernantur,  teque,  particeps  conubii, 
socia  regni,  regina  luno,  teque,  Tritonia,  armipotens 
(rorgophona  Pallas  Minerva,  ceterique  di  deaeque  im- 
mortales,  qui  excellenti  tumulo  civitatis  sedem  Caj)i-  lo 
toli  in  saxo  incolitis  constitutam,  ut  non  solum 
cunctam  intueri,  sed  etiam  tueri  possitis  civitatem;  a 
quorum  ego  quoudam  altariis  impiam  civium  manum 
removi,  a  quorum  templis  meo  periculo  funestam  facem 
reppuli,  ne  inlustrissimum  orbis  terrarum  monumentum  i5 
cum  principe  omnium  terrarum  occideret  civitate,  teque, 
luppiter  Stator,  quem  vere  huius  imperii  statorem  maio- 
res  nostri  nominaverunt,  cuius  in  templo  hostilem  im- 
petum  Catilinae  reppuli  a  muris,  cuius  templum  a 
Romulo  victis  Sabinis  in  Palati  radice  cum  Victoria  -'o 
est  conlocatum,  oro  atque  opsecro,  ferte  opem  pariter 
rei  publicae  cunctaeque  civitati  meisque  fortunis,  resi- 
stite  tribunicio  furori,  favete  innocentiae,  subvenite 
solitudini,  miseremini  senectutis,  nolite  eum  supplicem 
a  vobis  absterrere  et  excludere,  qui  in  suo  magistratu  -is 

25  funestam  facem  a  vestris  reppulit  templis.  Si  C.  Mario 
auxilio  fuistis,  quod  in  clivo  Capitolinb  improborum 
civium  fecerat  caedem,  si  P.  Scipioni,  quod  Hannibalis 
furibundam  mentem  a  vestris  reppulit  templis,  si  deni- 
que  Cn.  Pompeio,  quod  terra  marique  hostes  reddidit  30 
pacatos,  sic  nunc  in  meis  calamitatibus  aliquam  ferte 
opem  divinam;  ut  saepe  multorum  in  periculis  fecistis, 
sic  nunc  in  meis   miseriis   divinum  aliquod  auxilium 

^^  et   numen    ostendite.     Deinde    vos,    quorum    potestas 
proxime  ad  deorum  immortalium  numen  accedit,   oro  35 
atque    opsecro,    quibus    singillatim   saepe   supplex  ad 
pedes  iacui,  ut  eum,  quem  singuli  stratum  atque  ab- 


CAP.  9-12.     §  23-29.  433 

iectum  sublevastis,  nunc  universi  conservatum  velitis.  Si 
neminem  umquam  vestrum  laesi,  si  nemini  innocenti 
obfui,  sed  etiam  o  contrario,  ut  quisque  meum  auxilium 
desideravit,  opem  ferre  non  dubitavi,  si  denique,  quae- 

5  cumque  administravi,  ex  vestra  auctoritate  et  patrum 
conscriptorum  voluntate  feci,  si  malui  inimicorum  cupi- 
ditati  quam  rei  publicae  et  legitimae  auctoritati  poenas 
sufferre,  uti  existimetis  ex  illo  crudelissimo  inimicorum 
impetu  ereptum  in  antiquum  statum  dignitatis  restitui 

10  conveuire.     Sed   quoniam   neque   mihi  libere  loquendi  27 
neque  vobis  clementer  iudicandi  neque  omnino  iudicandi 
paucorum  furore   et  audacia  facta  -est    potestas,    sed 
oppressa  est  res  publica  armis,   metu  debilitata  ser- 
vili,  uti  liberum  spiritum  ducendi  nullam  habeat  pote- 

15  statem,  cedam  inermus  armatis,  iiniocens  nocentibus, 
privatus  furibundo  magistratui.  Neque  enim  Q.  Me- 
tellus  quicquam  de  sua  virtute  detraxit,  quod  cessit 
L.  Saturnino  furenti,  neque  C.  Cotta,  quod  Q.  Vario 
tr.   pl.  inferiore    genere    orto    cedendum   putavit,   ne- 

20  que  C.  Marius,  qui  quantas  res  gesserit,  vestra  vobis 
libertas  indicio  esse  poterit,  neque  M.  Tullius  suum 
animum  a  vestra  abalienavit  potestate,  cum  praecipuum 
vobis  obsidem  sui  animi  vestram  reliquerit  libertatem. 
Quam  ob  rem  testor  deos  deasque  immortalis  vestras-  28 

25  que  maxime  mentes,  me  non  vitae  turpitudine,  non 
pro  magnitudine  scelerum,  non  propter  reliquae  aetatis 
infamiam  poenas  iure  et  lege  persolvere,  sed  propter 
virtutis  invidiam,  propter  iucuudissimam  ingenii  laudem, 
propter  magnitudinem  rerum  gestarum  crudelissime  civi- 

30  tate  privari.  Quodsi  idem  accidit  Q.  Caepioni,  si  Mancino, 
si  Rutilio,  mihi  hoc  accidisse  non  magnopere  erit  miran- 
dum,  cum  praesertim  non  geueris  antiquitate,  sed  vir- 
tutis  ornamentis  summam  laudem  sim  consecutus. 

Nunc  vos,  equites  Romani,  optestor,  quorum  virtute  \^ 

35  nomen  Romanum  victoriam   cum   laude  possidet  con- 
iunctam,  quorum  factis  gloriantur  cives,  laetantur  socii, 
gemunt  hostes,  ut,  si  erga  vos  omni  tempore  optime 
CIC.  IV.  3.  28 


434        PRIDIE  QUAM  IN  EXIL.  IR.    CAP.  12.    §  30. 

fui  animatus,  si  mea  pericula  neglexi,  dum  timorem 
a  patria  propulsarem,  si  aeque  liberis  vestris  prospexi, 
ac  vos  parentibus  consuestis,  ut  nunc  me  velitis  vestris 
opibus  defensum  incolumem  in  hac  civitate  retinere, 
quae  civitas  cum  a  scelerata  coniuratione  esset  iu-  5 
censa,  meo  ductu  ac  labore  restincta  est,  nec  patiamini 
me  a  meis  liberis  abstractum,  a  coniuge  abreptum, 
ab  aris  focisque  innocentem  proiectum  vitam  degere 
30  in  exilio,  miserrimi  mortalis  casum  subire.  Proicitur 
Tullius  in  exilium  f  itaque  nimirum  innocens  ab  ini-  lo 
mico,  religiosus  a  scelerato,  benivolus  huic  civitati 
ab  hoste.  0  misera  vitae  ratio,  quae  tam  diu  resides 
in  voluptate,  quam  diu  fortunae  poscit  libido!  Egone 
inimicus  huic  civitati?  quam  ob  rem?  Quia  inimicos 
necavi.  Egone  hostis?  quid  ita?  Quia  hostes  inter-  is 
feci.  Hem  condicionem  huius  temporis!  antea  gloria 
ac  laude  dignissimi  ducebantur,  qui  haec  perfecerunt, 
nunc  scelerati  ac  parricidae  esse  dicuntur,  qui  haec 
administrarunt.  Sint  sane  scelerati,  superet  istorum 
victoria,  si  modo  victoria  appellanda  est,  in  qua  civi-  20 
tatis  inest  luctus;  habeant  hanc  palmam  ex  innocentis 
cruore;  tantum  a  vobis,  equites  Romani,  peto  et  rogo, 
ut,  quem  saepe  numero  vestra  laude  cohonestastis,  eun- 
dem  iu  dubiis  vitae  periculis  vestra  virtute  conservetis. 


'•■::' 


^ 


00 

o 

lo       •x: 

QJ 


u 


•H 
H 
H 
P 


P 
O 


d     O 


V 


•H 
•^   ^. 

O     O 

h  c/:)  H  > 

<D         H 
o         d' 

•H  P 

o        g 


CD 

CO 

H^    LO 

J  O 


University  of  Toronto 
Library 


DONOT 

REMOVE 

THE 

CARD 

FROM 

THIS 

POCKET 


Acme  Library  Card  Pocket 
LOWEpMARTIN  CO.  LIMITED