Google
This is a digital copy of a bix>k lhat was preservcd for gcncralions on library sIil-Ivl-s before il was carcfully scanncd by Google as pari ol'a projeel
to makc the world's books discovcrable online.
Il has survived long enough Tor the Copyright lo expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subjeel
to Copyright or whose legal Copyright terni has expired. Whether a book is in the public domain niay vary country tocountry. Public domain books
are our gateways to the past. representing a wealth ol'history. eulture and knowledge that 's ol'ten dillicult to discover.
Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this lile - a reminder of this book's long journey from the
publisher lo a library and linally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries lo digili/e public domain malerials and make ihem widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their cuslodians. Neverlheless. this work is expensive. so in order lo keep providing this resource. we have laken Steps lo
prevent abuse by commercial parlics. iiicIiiJiiig placmg lechnical reslriclions on aulomatecl querying.
We alsoasklhat you:
+ Make non -commercial u.se of the fites We designed Google Book Search for use by individuals. and we reüuesl lhat you usc these files for
personal, non -commercial purposes.
+ Refrain from imtomuted qu erring Do not send aulomated üueries of any sorl to Google's System: If you are conducling research on machine
translation. optical characler recognilion or olher areas where access to a large amounl of lex! is helpful. please contacl us. We encourage the
use of public domain malerials for these purposes and may bc able to help.
+ Maintain attribution The Google "walermark" you see on each lile is essential for informing people about this projeel and hclping them lind
additional malerials ihrough Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use. remember that you are responsable for ensuring lhat what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in ihc United Siatcs. lhat ihc work is also in the public domain for users in other
counlries. Whelher a book is slill in Copyright varies from counlry lo counlry. and we can'l offer guidance on whelher any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be usec! in any manncr
anywhere in the world. Copyright infringemenl liability can bc quite severe.
About Google Book Search
Google 's mission is lo organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover ihc world's books wlulc liclpmg aulliors and publishers rcacli new audiences. You can searcli ihrough llic lull lexl of this book on llic web
al|_-.:. :.-.-:: / / bööki . qooqle . com/|
Google
Über dieses Buch
Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches. Jas seil Generalionen in Jen Renalen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im
Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Well online verfügbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde.
Das Buch hat Jas Urlieberreclil ühcrdaucrl imJ kann nun öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugängliches Buch ist ein Buch,
das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich isi. kann
von Land zu Land unterschiedlich sein. Öffentlich zugängliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheil und stellen ein geschichtliches, kulturelles
und wissenschaftliches Vermögen dar. das häufig nur schwierig zu entdecken ist.
Gebrauchsspuren. Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Original band enthalten sind, linden sich auch in dieser Datei - eine Erin-
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat.
Niitmngsrichtlinien
Google ist stolz, mit Bibliotheken in Partnerschaft lieber Zusammenarbeit öffentlich zugängliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse
zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nichlsdcstoiroiz ist diese
Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu können, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch
kommerzielle Parteien zu verhindern. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen.
Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien:
+ Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche für Endanwender konzipiert und möchten, dass Sic diese
Dateien nur für persönliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden.
+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sic keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen
über maschinelle Übersetzung, optische Zcichcncrkcnnung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen
nützlich ist. wenden Sie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials für diese Zwecke und können Ihnen
unter Umständen helfen.
+ Beibehaltung von Google- Markende meinen Das "Wasserzeichen" von Google, das Sic in jeder Datei linden, ist wichtig zur Information über
dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuchczu linden. Bitte entfernen Sic das Wasserzeichen nicht.
+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalität Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein,
sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sic nicht davon aus. dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA
öffentlich zugänglich isi. auch für Nutzer in anderen Ländern öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist
von Land zu Land verschieden. Wir können keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulässig
ist. Gehen Sic nicht davon aus. dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der
Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechlsverlelzung kann schwerwiegende Folgen haben.
Über Google Buchsuche
Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google
Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser Welt zu entdecken, und unlcrslül/1 Aulmvii und Verleger dabei, neue Zielgruppen zu erreichen.
Den gesamten Buchlexl können Sic im Internet unter|htt:'- : / /-■:,■:,<.-: . .j -;.-;. .j _ ^ . .::-;. -y] durchsuchen.
^MftäL
o
PARERGA
zu
PLAUTUS und TERENZ
ERSTER BAND.
VON
/ . "\
* i •
FRIEDRICH RITSCHL.
LEIPZIG,
WEIDMANNSCHE BUCHHANDLUNG.
184S...
PARERGON
PLAVTINORVM
TERENTIANORVMQVE
VOLVMEN I.
SCR1PSIT
FRIDERICVS RITSCHELIVS.
CI,IP8IAE
A P V D WBIDMANNOS.
A. MDCCCXLV.
VIRO • IN • PAVCIS- COLENDO
IOANNI-S CEVLZIO
THETPHD- EQV1LL-
REG • BOR • A • CONS • INT • REG • R • P •
ANTIQVITATIS • GRAECAE- ET • LATINAE
C V M • ALVMNOTVMPATRONO
DOCTOSTRENVO • LIBERALI
QVEM'OMNES-BONI-CONSENTIVNT
EPRIMARIISESSE-VIRIS- PATRIAE
VIRTVTISOETSAPIENTIAEEXEMPLV
ETIAMEXTERAE'GENTESSVSPICIVNT
PROPENSAE • IN • SEVOLVNTATIS
MVNERIBVS • SANCTE DEVINCTVS
D- D.
FRIDERICVSRITSCHELIVS
VENERABVNDVS
PRAEFATIO.
Iunxi his voluminibus, quae, uti olim iungerentur,
per variarum occasionum Opportunitäten) seorsum et
scripta et magna ex parte edita sunt. Quae res etsi
quaedam sane incomrooda habuit: quorum illud parvi
pendo, quod latinae vernacula lingua mixta librum
bilinguem feci: tarnen etiam coiumodi hoc peperit, quod
propemodum nulla harum commentationum nunc itera-
tur, quin secundis curis pertractata et saepe singulis pa-
ginis vel aucta vel correcta prodeat. Quo in genere
plerumque satis habui rectiora reprobatorum in locum
tacito subsütuisse, nee fere de novis, quae sive anno-
tando sive inserendo recens accesserunt, a veteribus
diligenter discernendis sollicitus fui: nisi quod certis
id rationibus aliquoties vel suadentibus vel iubentibus
temporum diversitates leviter signifieavi.
Atque praeter haec, de quibus bis versiculis monui,
profecto nibil quod praefarer baberem, nisi quaedam
suis locis praetermissa esse intellexissem, sive id meo
vitio factum est: si modo Vitium est ffigdaxeiv aiei
noXXa 8idaaxö[i€vov: sive aliorum vir tute, qui de iis-
dem rebus post impressas meas cbartulas aliquid pu-
blice prodiderunt. Velut quae his ipsis diebus ad me
allata est altera editio Bruti Ellendtiani, in ea de
Lagoma rsini codieibus tum praefat. p. VII sqq.
tum p. 184 sq. ea vel narrata vel non narrata repperi,
quae in illa, quae de iisdem codieibus ego p. 56 et
X PBAEFATIO.
66 sq. testatus sum, non omni ex parte conveniant. Fi-
dem igitur meam ut iis, si qui in suspicionem vocare
anitnuru induxerint, expurgem, hoc loco integrani scri-
pturae discrepantiam cum ad Bruti ,§§71. 72. 73
tum ad Tuscul. Qu. 1,1 extr. pertinentem proponam,
qualem ex eo exemplo, quod penes Patres Collegii
Romani est, meum in usum trausscribi Braunii mei ami-
citia iussit. Quo facto liberum unicuique iudicium esto.
Brut. S 71.] 62. Kam. — 63. at. — oni. 70. — 64. Odyssea. —
odissia 89. 43. 39. — odyssta. 8. 41. 93. 70. 58. 68. — odyxia —
46 — odissa 85. — 65. latina — om. — 58. — 66. latina — om. —
58. — 66. est — est. 26. — 67. Sic — Sic in. 85. — sie. 37. 38. —
sie enim. 93. 20. — 68. tanquam — in tanquani. 89. 39. 53. 70. 58.
68. 35. — tanq.. 93. — in tamq.. 51. 8. — intanq.. 56. — tamq.. 98. —
69. opus — opud. 51. — aliquod opus Dedali etc. 68. — 70. aliquod —
hoc. 93. — aliquid. 20. — 7i. Dandali — dele (exp.) Dedali 89. —
Bedali 39. 93. 56. 70. 85. 35. 20. — 72. et. — 73. Livianae — Levi-
ane 70. — 74. fabulae. — 75. non. — 76. satis — 77. dignae — digne
8. — 78. quae. — 79. Herum. — 80. legantur.
S 72.] i> Atque. 2. hie. 3. Livius — est Livius 102. — 4. qui.
5. primu8. 6. fabulam. 7. C.8. Clodio — Claudio 93. (: c. 35.) 9. Caeci —
Ceci 53. 93. 56. 70. 58. 68. 35. —10. filio — F. 38. -11. et. — 12.
M. — 13. Tuditano. — 14. consulibus — cons. 89. 8. 37. 51. 56. 20.
92. — cos. 53. 98. — consul : : 93. — coss. 26. 38. 87. 99. 102.
101. — 15. doeuit. — om. 39. — 16. anno. — 17. ipso — i . . doeuit. 39.
— 18. Antequam — ante q. . 39. 53. 38. 37. 87. 102. 8: 92. 101. —
ante quam 56. 98. — conc. 26. 19. natus. — 20. — est. — 21. En-
nius -f- Ennius 89. — 22. post. — 23. Romam — R. 87. — conc. 37.
24. conditam — autem cond . . XIIII. et etc. 85. — C. 87. — autem
cond. . quartodeeimo etc. 20. — conc. 37. — 25. autem — anno. 56»
26. quartodeeimo — quartodecumo 39. 51. 8. 53. 34. — CCCC. X. ut
etc. 102. — quatuordecumo 58. — quadringentesimo decirao, ut etc.
26 : c.) 37. 87. 92. — 27. et. — 28. quingentesimo — quinquagente-
simo 85 — quingentesimo 8. — 29. ut. — 30. hie. — his. 53. — 31. alt.
— 32. quem. — 33. nos — 34. sequimur — 35. est. — 36*. enim. —
Zt. inter. — 38. scriptores. — 39. de. — 40. numero. — 41. annorum.
~- 42. controversia. — 43. Attius— -Aerius* 89. 4: 20. 37. 53. 51. 56.
26. 38. 58. 81. 87. 99. 102. 92. 101. — Actius. 93. 68. — Acticus
39. — Actitius 70. — Atticus. 35. — 44. autem. — 45. a. — 46. Q.
— 47. Maximo — Maxumo 4: 51. — 48. Quintüm (sie) — Quintum 37. —
Q. (inscr. = um = ) 56. — quinet. 98. — 49. consule — cons. 89. —
conc 37. — consulem 39. 58. 68. c.) cos. 51. 26. 38. 87. 8: con-
sule 93 : — - 50. captum — et capto 56. 84 — 51. Tarento — tarentum 39.
PRAEFATIO. XI
53. 70. 68. 87. 20. 1. C. 35.) — conc. 37. — 52. scripsit — 53.,
livium — 54. annis. — 55. XXX. — tringinta. 93. — 56. postquäm —
post 53. 70. 68. 20. 87. 9. — post. q.. 98. 99. 8: 101. — conc. 37.
— p. — (c. sb postq. = ) 31. — 57. cum — eam 53. 70. 56. 68. 87.
conc. 37. — 58. fabulam. — 59. docuisse. docuisset 51. 8: — 60. et.
— om. 8: 51. 56. — 61. Atticus — Act. 39.. — 62. scribit. — 63. et.
»
64. nos. — 65. in — om. 39. — 66. antiquis. — 67. commentariis —
comment. . 89 c.) — coment. 58. — 68. invenimus.
§ 73. 3 1. docuisse — 2. autem — 3. fabulam — 4. annis — 5.
post — 6. XI — undecim 93. — X. 68. — 7. C. — Cn. 98. 99.
101. — 8. Cornelio. — 9. Q. — Qu. 37. — 10. Minucio — munucio
39. c.) — Minutio 93. 26: 58. 85. 20. 35. 37. 87. 99. 102. 92. 101.
— 11 . consulibus. 24. — coss. 26: 38: 87. 99. 102. 101. — cons. 89
(sie) — cos. 53. 46. 98. — consuh: 93. — cons. 51. 85. 20. 37.
8. 92. — 12. ludis. — 13. Iuventatis — iventatis 89. — Luctatiis 37.
26: c.) 87. 92. — Luentatis 4:. 53. 56. 58. 68. 85. — Iuentatis 51. —
Luentanis 39. Iuventutis 98. — Liuianis 20. marg. Ä Liuius saÜBator,
et Nero cos. Asdrubalem apud Senegaliam cum totoexercitu deleverunt. =)
tuentalis 35. 70. 93. — 14. quos. — 15. Salinator 25. — 16 Senensi —
Senesi 89. 39. 51. 53. 58. 68. c.) 85. 8: — sen.. (c. — senonensi=)
20 — seriensi 93. — 17. proelio - praelio 89. 26: 38. 58. 37. 127.
99. 101. — prelio 53. 97. 56. 70. 68. 85. 20. 35. — prelio 39. —
18. voverat. — noverat. 39. 98. 58. — 19. In. — 20. quo. — 21.
tantus. — 22. error. — 23. Attii — Accii 89. 56. 26. 38: 20. 37. 87.
99. 102. 92. 101. — Actii 93. — Acci 39. 51. 53. 70. 58. 68. 35. 8:
— Acii 85. — 24. fuit. — 25. ut. — 26. his — iis 20. — 27. consu-
libus — Cos. 53. — cons. 51. 85. 37. 20. 8: — coss. 26: 38: 87.
102. —28. XL. — XXXX. 89. 51. 56. 38: 20. — (c. 26:) 8:— XXX.
85. — quadraginta 93. — 29. annos — natus annos Ennius etc. 93. —
30. uatus. — 31. Ennius — Emmius. 89: 70. — 32. fuerit -7-fuerat 85.
— 33. cui— om. ad = Livius = 89. 70. — quod equalis etc. 53. 39.
51. 56. 58. 68. 85. 20. 35. — 34. cum— om. 8: — si 93. 98. 99.
101. — 35^ aequalis .— 36. fuerit — fuerit : Livius minor etc. 58. 8:-»
37. Livius — 38. Minor — 39. fuit — aliquanto fuit is etc. 39. — 40-
aliquanto — 41. is — primus q . . fabulam etc. 58. — 43. primus —
44. fabulam. — 45. dedit, — 46. quam — 47. ii — hi 39. 51. 53. 70.
58. 68. 8: — ä ii 56. c.) — 48. qui. — 49. multas — multa 51. 85. —
50. docuerant — docuerat 89 — docuernnt. 56. — -. 51. ante — 52. hos.
— 53. Consules — cos. 51. 56. 8: — coss. 26: 38: 87. 102. — cons.
37. 20. 92. — 54. et. — 55. Plautus. — 56. et. — 57. Naevius. —
Nevius 89. 39. 53. 93. 56. 70. 58. 68. 85. 34. 8: c.) — Ennius 20.
c. 4. 39.)
Tnsc Quaest. 1, 1 flu.] 42. annis. 3. — ann. 31. — 43. enim —
om. 23. 33. 34. 31. 61. 64. 69. 107 120. 93. 119. 2. - 44. fere —
XII PÄlEFATIO.
vere. 3. fere....2. — 45. CGCCX* 114. — trccenti decem. 3. CCCX.
23. CCCCXVI1I. 64. 69. 103. c.) 107. 61.) sup.=o =**- quadringentis
dfccem. 33. 34; 93.CCCCX.120. 43. c. a reo. man «=D. X. (CCCCX —
DX. 123. 125. CCCCC. X. 60. conc. 121. om. 2. — 46. post— poslo.
2. c.) — 47. Romam. — 48» conditam. — 49. LivTfts — 50. fabalfltn.
— 51. dedit. — 52. C. — Gaudio 3 t (sie) Gayo. 60. Appto 120. G.
61. 64. 69. 103. 114.(93. c.) Gajo 43. 23. 1Ö7. 100.2. — 53. Claudio
107. — Claudii. 103. c.) — 54. Ca«ci - 107. 114. 100. 2. ceci. 33.
3. 39. 54, 60. 31. 69. 61, Coeci 119. — 55. filio — F. 53. — filio ceci
ßKo. 31. c. — 56. M, — et M. 3. 33. 34. 114. 103. 93> — 57. Tndi-
tano — Tudetano. 31. Tudiano. 69. tu — ditano. 43. — 58. consulibus.
-~- consul. 23. cons. 121. 93 cos. 33. 54. 123. 125. — con. 34. —
coss. 48. 49. — 59. anno — non. 43. — a... (inser. — . s. uno =)
103. — 60. arte — - artem. 3. — 61. natum — notum. 43. — 62. En-
niora : — Emnium. 60. — anium : 2. c.) 63. qui. — 64. ftiit.
Sed persequar reliqua: sequal* autem paginarum
ordinem.
P. 27 sq. annot. in transcursu traetatos Livii ex
Odyssea versus in Hermanni Epit. doctr. metr.. p. 223
nov. ed. sie video non improbabiliter sive ab Hernianno
sive a M. Hauptio scribi:
ibi mahens sedetOj donicum videbis
me edrpento vehentem in domum venisse.
Levidense est, quod non vere dicitur Charisius non
nominato auetore afferre.
P. 95 commemoratum Plautium unquara vixisse
negantibus licebat alium perobscurae memoriae poetam
opponere, iungendum eum ut videtur iis eomoediae
scriptoribus , quorum nomina p. 196 sq. composuimus.
Est is Quintipor ille Clodranus; cnius strictim
mentio itiiecta p. 267. De quo non ambiguum, si quid
video, ipsius Varronis iu satira teslimonium exstat apud
Nonium p. 448: cum- Quintipor Clodianus (Clodius
libri) tot comoedias sine ulla fecerit Musa, ego unum
libellum non edolemf Non sane bonorificenüus de co-
dera idera sensit in epistola ad Fiißum apud Non. p.
117 (cf. p. 144. 425), verbis quidera non satis expe-
ditis, plana sentcutia.
P. 105 quod miram esse dixi Dossenni velDor-
senni alieuius poetae cum ipso Plauto consocialionem,
idem mecum sensisse plerosque coniieio. Quod autem
PAAEPATIO. XIII
11 on magis ego quam alius quisquain contra gravis&U
morum, ut videbatur, testimonioruni au c toritat e m ausi
eramus, ut prorsus de inedio tolleremus poetae Dos*
senni menioriam, id nunc ut faoiendum putem proper
in o dum persuasit Bergkii nostri facunda raüociuatio pri*
vatiai nuper mecuai comamnicata. Et Horatiani qui-
dem versus (Epist. IL, 1, 173) quam ille Interpretationen!
commeiidabat: quantus dossennus in inducendis eda-
cibus parasüis Plautus sit: eandem iatn video G. O.
Muellero tribui ab Orellio , cuius dubitationi aliquo
modo licet comparato bucco nominis usu (cf. nos p, 32)
occurrere. Nam quod ita non sane urbanus Plauti
obtrectator Horatius existit : talis quidem inurbanitas
non potest ab eius in hoc gen er e inorositate aliena
videri. Commemorata autem apud Senecam Epist* 89
dossenni monumentum atque sophian dossenni noo
neces&ario ad poetam Dossennum spectare , verum
liberius genus interpretandi nullo negotio admittere,
saus iam Munkius disputavit de fab. Atel], p. 35. Re-
stat Plinii testimonium N« H. XIV, 13, 92, quod per-
scripsimus p. 370 sq. Ibi igitur cum baec exstent : Sed
Fabius Dossennus his versibus decernit et in
Acharistione ...,..: eis quidem verbis Bergkius sagaciter
putat non Dossenni versus dici, sed Plautinos, quüxus
quidem jföptroversam quaestionem dirimere aliquis sive
litteratus**ive iurecousultus Fabius Dorsennus perhibea-
tur: quemadmodum eandem sententiam item Plautino
versu -cooiprobasse Scaevola, Aelius et Atteius Icti a.
Plinio statim post narrantur. Quo et de Acharistione
Plautina fabula testimonium Noniauum convenire, et
illud aliqua ex parte videri accommodari posse , quod
Fabiae gentis cognomentum, si minus ipsum Dorsennus,
at saltem Dorso vel fortasse Dorsuo exstet apud Livium
et Valerium Maximum, — Quae si non sine aliqua
prohabilitate disputata sunt, Dosseuni nomen etiam
p. 110 et 196 nobis omittendum erat. — Illud autem
fieri nullo modo potest , quod placuisse Muellero vi-
deo , ut dorsennum Horatianuin interpretemur niandu-
cum: quod ille ut faceret motus est puto edacibus epi-
mmm
XIV PRAEFA.TIO.
theto. Atellanarum persona ludicra dorsennus (baud
dabie a dorsi gibbere dicta) non .est helluo lurcove,
sed hariolus quidam: de quo Munkius exposuit p. 35.
Itaque non peculiarem propriamque dorsenni indolem,
qua is ab aliis Atellanarum personis, macco, p a p p o ,
buccone, distabat, spectari ab Horatio credo , sed
communem omni um scurrilitatem : nee edacitatem solam
parasitorum, sed edacium parasitorum item scurrilitatem,
plurimis eam exemplis Plautinarum fabularum illu-
strem , ex ipsaque fame conseetariam atque coniunetis-
simam cum edacitate. Hoc ut dicat poeta: quantus
ipse scurra sit in scurris parasitis describendis. Vi des
quattuor personas primaria s fabulae palliatae perstringi :
amantis ephebi, patris attenti, leuonis insidiosi, edacis
parasiti : h u i u s autem plus etiam quam reliquarum
traetationem Plautinam stomaebum Horatio movere.
P. 135. 141. 144 de Gaecilii Hypobolimaeo
et Hypobolimaea rastaria dicentem fugit Grau-
erti disputatio Anale ct. hist. et phil. p. 75 sqq., cuius
nunc tanquam longinquae memoriae recordatione admo-
neor. Ostendere ille sat probabilibus argumentis stu-
duit, nee Hypoboliraaeara nee Hypobolimaeam rastrariam
Gaecilii unquam exstitisse, sed unam Hypobolimaeum,
eamque altero nomine Rastrariam dietam esse ut Asi-
nariam, Mostellariam ceterasque lmius generis fabulas
Plautinas. Et de librorum mss. fide certius etiam iudi-
car.e nunc licet Qui quidem ipsa Hypobolimaea ra-
straria nomina semel tantum testantur Nonii p. 16, ac
semel praeterea femininam forma m ibid. p. 89: Peri-
boea rastraria. Reliquis quinque Nonii exemplis aut
non plena terminatione perscriptum prius nomen est,
sed Hippobolimen p. 178, Hypoboli p. 176., Hypovoli
(ristraria) p. 147, Hypob. p. 505, aut ipsa forma ma-
sculina servata: Hypobolimaeo rastrabia p. 40. Gemi-
nam autem inscriptionem Hypobolimaeus et Rastraria
quod in unius indicis continuitatem iunetam videmus,
id soli inscitiac Nonii tribuendum: nee inagis Hypobo-
limaeus sive Rastraria dici potuit, quod visum est
Grauerto. Duas, nisi fallimnr, 'TnoßoXtfxaiovg verterat
PRAEFATIO. XV
Caecilius: alteram Menandriam 'TizoßoXiftalov % 'Aypot-
xov, alteram sive Philemonis sive Alexidis*TitoßoXt[iaZov.
Hae ut inter se fabulae recte discriminarentur, addita
; sunt subditiciorum notnina adulescentium: Hjpobolimaeus
■"■ Chaerestratus et Hypobolimaeus Geschmus. Ac de illo
satis constat Ciceronis pro Rose. Am. 16 testimonio, quo-
cum percommode conciliatur Festi p. 174 M. memoria;
de hoc immerito Gellianam fidem (XV, 14), e qua pe-
pendit Nonius p. 106, Grauertus p. 79 addubitavit. Ver-
tebat autem Caecilius etiam NdSov Philemonis, eique
v6§cö nomen fuisse Nicasioni apparet. Itaque ipsa ra-
tionis communitas effecit, ut ad Hypobolimaeorum simi-
litudinera etiam Nothus Nicasio diceretur pro simplici
Notho. — Sed Menandriam Hypobolimaeum ut a cogno-
mine fabula discernerent, etiam alteram viam quandam
. ingressi grammatici, antiquioris aetatis exemplo Plautini-
que moris recordatione a rastro, cuius in illa raentiohem
sive inieetam sive frequentatam esse consentaneum est,
tradueto nomine Rastrariam dixerunt: nam ab ipso
poeta haec ratio inscribendi indicis non potest non
aliena videri. Id nomen forte a sc repertum cum altero
temere conglutinavit Nonius. — Breviter, quid mihi vi-
deretur, signifieavi, uberius sententiae meae rationes, si
opus fuerit, alio tempore explicaturus.
P. 166 v. 11 a fine pro oder auch corrige aber
nicht
P.187 (ubi v. 6 a fine add e p. i65) quod glosse-
mata Opiliana et eum librum, qui inscribebatur
Pinax, discrevi, id aliunde dueta arguraentatione magis
etiam videtur confirmari posse. Sic enim, cui tabulae
illius notitiam soli debemus, Suetonius Gramm, c. 6
de Opilio : Huius cognomen in plerisque indieibus et
titulis per unam l litteram scriptum animadverto :
verum ipse id per daas effert in p arastichide li-
belli qui inscribitur Pinax. Quae Grysarcm moverunt,
ut de duplici genere itagaGTiftidav vel JtagaaTi^tdiov
vel dxQO(TTl%lo<dV sie commentaretur de Doriens. com.
p* 98: Parastichides aut aliquot versiculis constabant,
quo r um litteris initialibus nomen auctoris continebatur :
XVI PRAEFATIO.
aut positae erant in titulis sive indicibus, qui ad di-
versas libelli partes pertinebant, ita ut singuli singulas
ex auctoris nomine vel cognomine litteras haberenU
Huic quictem gener i adnumerabis acrostichon illud* de
quo loquitur Suetonius. Atqui talis qui dem para-
stichidis., si modo rede verba obscuriora interpretor,
nee ullum usquam exstat exemplum nee sat commode
eogitari potest. 111 ud compertum habemus, sed uno
solo exemplo infimae aetatis, singulorum alienius scripti
librorum initiis h. e. litteris initialibus (non titulis sive
indieibus) effeetam esse acrostichidem: qualem Philp-
storgii Historiae ecclesiasticae Photius Bibl. cod. 40 tri-
buk: iv "koyotq tß\ g>v ai a%ao%al arvvT&efisvat tö
toö avyyeyoacpoTOQ a^tagri^ovav Qthoo'TOQ'yiov övofia.
Verum in Opilium vel propterea neutrum cadere arti-
ficium potest, quod iste libellus non fuit profecto tot
* libris divisus, quot litteris opus est ad Opillii (vel adeo
Aurelii Opillii) nomen efferendum: quo accedit, quod
de Philostorgio loquens nee utitur Photius ^tagaaTL^ig
nomine, nee satis recte, si vim vocis compositae pro-
priam speetamus, potuisse uti videtur. Immo versibus
metro astriclis, ut est consentaneum, fieri solitas para-
stichidas, id vero tota antiquitas clamat. Testantur hoc
exempla Epicharmi (vel Epicharmiorum potius) apud
Diogenera Laert. VIII, 78, Dionysiique toxi MeTa§€(JL€vov
apud eundem V, 93: (ubi allatos duos senarios noli
putare in ipsa tragoedia Sophocli supposita lectos esse,
sed potius sexaginta versuura continuis initiis effectos;)
testantur Sibyllina vaticinia cum a Dionysio Halic. An-
tiq. IV, 62 commemorata, tum imprimis notabili eorum
versuum exemplo, quorum initiis compositis IX0TS
nomina fiunt, apud Gallaeum p. 723; testatur de Ennio
Cicero de divin. II, 54, ubi tarnen Aurati coniecturam
vix audemus contra Wolfium in Muret. Var. lect. I,
p. 272 tueri cum Orellio. Item ad poetarum versus
eae parastichides pertinent, in quibus aueupandis exqui-
rendisque multos fuisse veteres grammaticos et Gellius
docet XIV, 6 et ipse Eustathius in Iliad. XI p. 1462.
Quo autem consilio acrostichis Ennius et Opilius et
PRAEFATIO. XVII
antbologiorum ex Epicharrao excerptorum (cf. Welckeri
Opuscul. I, p. 347) sive conditor sive conditores usi
sunt, nomen scriptoris ut posteritali ladibunda manu
traderetur, idem consilium duobus nuper 'Avaygacpfjg
vriQTLhXoidos et epigrammatis Catiliani luculentis exem-
plis patefactum est felicissima Lehrsii Franziique saga-
citate in Mus. philol. IT, p. 354 et III, p. 292. Haec
igitur omnia cum ita sint, vix dubitari a quoquam pu-
tarnus, quin Opilianae quoque parasticbidis memoria
coniuncta sit cum metri notione: sive ille prosa orationc
perscripto Tllvaxv praelusit aliquot versiculis nomen
suum operto artificio aperientibus, sive Porcio Licinio,
Volcaüo Sedigito, L. Attio, Lucitio (non item Servio
•Claudio, v. p. 243 sq.) sociandus est, quos suppari ae-
tate simile genus litterarum versibus tractasse vidimus
p. 91. 320 sq. Hoc si verius sit> ut Lerschio visum
est inDiar. antiq. stud. a. 1839 p. 340, eximendus fuerit
Opilius ex eorum numero, quos posse de ipsis actioni-
b'us scenicis accurate finitaque annorum notatione egis-
se disputavimus p. 321.
P. 195 (et 378 annot.) vituperatis Vectii etPhi-
locomi patronis licet I. Beckerum addere inDiar. an-
tiq; stud» a. 1843 p. 243. Recte unum Vectiura Pbi-
locomum Van-Heusdius posuit Stud. crit. in Lucil. p. 46*
137, quem librurn abhinc duobus antiis editum bis
dem um diebus nactus sura. Sed multo etiam prius
verum et vidit Gronovius et probavit Wolfius, quorum
tum non in promptu erant Suetonii editiones, accuratius
autem H. Meyerus explicavit in eisdem illis Diariis a. 1 836
p. 376, ■— A Quintiliano autem commemoratum Ve-
ctium, quem insectatus esse Lucilius dicitur, Titinium
autem Vectium esse Beckerus quoque p. 244 perperam
statuit, rectius ut videtur, quam nos eundem illum Phi-
locomum, Van-Heusdius p. 197 coniecit Vectium vel
Vettium Vettianum esse, laudatum Ciceronis Brut.
5*169 Marsorum oratorem: quanquam id quoque prae-
ivit Meyerus in Brut. p. 146, qui item de Philocomo
olim ipse cogitaverat. — Nee vero familiärem Lucilii
iam satis tuto dicere Vectium Philocomum licebit:
* *
XVIII PRAEFATIO.
quando subtili profecto disputatione familiaribus suis
pro J'amiliaris sui Suetonio restitui Van-Heusdius ius-
sit Stud. crit. p. 46 sq. et EpisU ad C. F. lierruannum
p. 1 5 sqq.
P. 199 an not. commemoratam Ladewigii de actae
Casinae tempore sententiam confirraare ille supple-
mento argumentorura in Mus* philo]. III, p. 537 sqq«
studuit: quorum tarnen, nisi fallimtir, nullum est, quin
ei tanquam praesensione aliqua ipsa nostra disputatione
occurrerimus«
P. 207 annot. improbatam Visseringi debasilica
Plautina opinionem video etiam a Beckero Antiq. Rom.
II, p. 398 reiici.
P. 210 v. 2 legendum Folgerungen pro Folgen
P. 214. 216 sqq. quod certa ratiocinatione usus con-
tendi scxto V* C. saeculo spectatores in theatro
stetisse aut s altem non conscdisse in gradi-
bus, ei rei grave licet e Ciceronis de amicit. c. 7 argumen-
tum addere, ubi Laelii haec sunt verba: Qui clamores
tota cavca in hospitis et amici mei 3L Pacuvi novo,
fabula, quom ignorante rege, uter esset Orestes, Py-
lades Orestem se esse diceret, ut pro illo necaretur,
Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseve-
raret. Stantes p laude b an t in re ßcta. Quae verba
non mediocri et negotio et fraudi fuerunt interpretibus.
Nam cum praeiudicata opinione sibi persuasissent gra-
dus theatrales iara Plautina aetate exsti risse, id quod
aliquanto calidius e prologis quibusdam concluserant,
stantes prorsus insolenter interpretati sunt assurgen-
tes: quantum quidem e C. Beieri annotatione perspicio,
cuius nunc solus in promptu est commentarius. At vero
diligenüssime et ad rerum veritatera accommodatissime
Cicero stantes dixit pro spectantibus , multoque adeo
raaiore iure, quam hoc loco, Ulis potius exemplis, quae
p. 209. *) 216 commemoravimus (quibus quidem, ut etiam
de divin. I, 26, de consessu loquitur), videri poterat
terapora miscuisse: si modo miscere tempora dicendus
*) Vbi Asconius J, 5. 69 erratum est pro Asconivs H, S. 69.
MUEFATIO. *!K
«st, qui in re secundaria loqtieudi usum snae aetatis
sat excusabili incuria* sequatur. Qnanqiiam illa exempla
si iu uti fecimus interpretamur, ut de subselliis domo
apportatis et in horatn paratis cogitetur, nee in negli-
gentiae temporumque permutatorum vcl lcvissimum
crimen Cicero ineurrit, nee nos slatuimtis qnod non in
contestatatn rei universae memoria tu apprime conveniat.
Eique rei mox uovtim documentum afTeremus p. XX.
P. 225 cum de sei* vis fabularnm spectat o-
ribus vel potins non speetatoribus dicebam, non obli-
tus eram oratio n is de baruspicum responsis (c. 11. 12),
sed nolebara iis uti, quae ad tetn(jora diversissima spe-
etarent. Quanquam, quae quidem iJlinc colligi possunt,
a nobis disputatis non modo non repugnant, sed fidera
potius addunt Nam quod ludis Megalensibus anni 697
collecta ex Omnibus vicis vis innumerabilis servorum
u P. Clodio aedile dicitnr repente fömieibus ostiisque
ömnibus in sc e nam immissa irrupisse: — servorum et
ludiorum multitudini Clodius senatum populumque Ro-
manu/n , vinetum ipso consessu et constrictum speeta-
culis atque impeditum turba et angustiis, tradidisse: —
nulla kos lud os matrona adisse propter vim conses-
sumque servorum: — servi eos fecisse, servi speetasse:
tota denique servorum Megalesia Jluisse : — boc omne
prorsus. singularem rei inauditae atrocisque praeter nio-
rem facinoris insolentiam testatur. Contra quod Caius et
sfppius Claudii dieuntur, cum ludos facerent, servos de
cavea exire iussisse, eo duo simul docemur: legitimum
quidem et quavis ofTensione vacuuni ad caveam adituni
servis non fuisse, sed euudem usu tarnen, sive abusum
dicere malueris, invaluisse atque id liceutiae servis in-
dulsisse magistratus : alioqui nee ius fuisset aedilibus
exturbandorum servorum, nee praeter ceteros Claudii
potissimum illi commemorarentur tanquam praeeipuam
[andern nieriti. — Ceterum quod et §• 22 verbis ante
allatis et $. 25 bis verbis: omne servitium, permissu
magistratus liberatum, in alteram scenam immissum,
alteri praepositum, ut alter consesshs potestati servo-
rum obiieeretur, alter servorum totus esset: scena est
XX PRAEFATIO.
pro cavea dicta, id prorsus sine exemplo esse iure
suo Marklandus et Wolfius annotarunt. Rectius, sed
molesta loquacitate, scriptor illius orationis, quem non
esse Ciceronem certum est, sie §.26: Uli servos de
cavea exire iubebant: tu in alt er am servos immi-
sisti, ex altera liberos eiecisti.
P. 228 a nobis defensae sententiäe, qua euratius
editos ludos, quos Tacitus dicit, interpretati suraus ac-
curatius graeco more factos, graecum autem raorem
praeter cetera ad gradus theatrales tum primum ex-
struetos rettulimus, non medioeriter ipsa Augustini verba
faveiit, quibus destrueti Nasica auetore theatri memo-
riam (a nobis p. 213 sqq. explicatam) sie comprehendit:
caveam theatri senatum construere molientem ab hac
dispositione et cupiditate compeseuit, persuasitque ora-
tione gravissima, ne graecam luxuriam virilibus
patriae moribus paterentur obrepere et ad virtutem
labefaetandam enervandamque Romanam peregrinae
cönsentire nequitiae: tantumque auetoritate valuit,. ut
eiüs verbis commota Senator ia providentia etiam sub-
sellia, quibus ad horam congestis in ludorum speeta-
culo iam uti ewitas voeperat, deineeps prohiberet ap-
poni, Quae nescio an ex ipsius Livii libro XL VIII. pe-
tita sint. Vide autem, quam egregie nostram de scena,
cavea, g r a d i b u s, subselliis, consessu disputa-
tionem illa confirment: caveam theatri — 9 et subsei-
lia> quibus ad horam congestis, e. q. s., apponi: item
quam prorsus idem, atque noS P« 218 9 de caussis et ra-
tionibus illius severitatis Augustinus senserit, his ille
verbis pergens : Quanto studio iste ab urbe Roma
ludos , ipsos scenicos abstulisset, si auetoritati eorum,
quos de os putäbat, resistere auderet, quos esse noxios
daemones non intelligebat* aut si intelligebats placan-
dos etiam- ipse potius quam contemnendos1 deos existi-
mabat. « — — Ceterum Mummii de Gorintho triumphum
ad annum 607 Capit. referenti p.227. sq. haerebant in
memoria Eutropii verba IV, 14: Tres Romae simul
celeberrimi triumphi fuerunt, Africani ex Africa ....
Metelli ex Macedonia .... Mummii ev Corintho. Lo-
PRAEFATJO. XXI
cupletiorum fidem auctorum si sequimur, capta est Co-
rinthus a. 607, triumpbatum proximo anno.
P. 239 proposito argumenta, quo Aelii Stilonis
natales initio saeculi septimi ascripsi, quod circa hoc
ipsum tempus natus Lucilius librum aliquem Aelio de-
dicasset, non debebam tan tum tribuere. Nam, ut uno
exemplo utar, uno et viginti annis minori Bruto suum
de oratoribus librum Cicero dedicayit. Quo tarnen non
infringitur reliqua argumentatio nostra ad Aelium per-
ünens. — Aelianas autem fabulas Plauti XXV (licet
enim Varronianarum exemplo appellare) ostendi p. 126
(cf. annot. p. 239) praeter quattuor, de quibus non con-
stet, easdeui esse atque ipsas Varronianas XXI. Sed
etiam illdrura quattuor saltem una etiamnunc videlur
investigari posse, si eandem ratiocinationem, quam annot«
p. 242 sq- Servio Opilioque adhibuitnus, transtulerimus
ad Aelium. Nam si consentaneum est a Plautinis gram-
räaticis eas potissimum -fabulas tractatas esse, de quarum
fide ipsis persuasum esset, non temere videbimur pro
Aeliana Faeneratricem habere propter Festi ea verba
cjuae perscripsimus p. 366* — Festi autem in ilio genere
universo, quod persecuti sumus p. 149, eo graviorem
apparet auctoritatem esse, quo certiore argumenta (vid.
annot. p. 367) intellecturu est Plautinarum glossarum
scriptoribus Yerrium esse usum. — Ceterum satius duxi
silentio et illic et p. 358. 367 praetermittere, quod Aelio
non tantum commentarios de jfabulis Plautinis, sed etiam
libros de lingua latina vel adeo de grammatica latina
H. Meyerus et eius vesiigia premens Ellendtius tribu-
erunt in Cic. Brut. §. 169.
P.251 et p. 257 quos posui annorum 645 et 609
aediles C. Cosconium et D. Iunium Silanum Lucium-
que Hos tili um Tubulum, eos sero intellexi commenticios
esse ut alios longe plurimos a Pighio fidenter effictos.
Guius etsi eo in genere valde temerariam licentiam
niinime ignorabam, tarnen non putaram similem libera-
litatem eius fore, qui Pighianae fidei acer exagitator
cxorsus haec de se professus esset consolita orationis
elegantia: Itaquc nomina in Acdilium non notatorum
t
XXII 1'KAEFATIO*
loco a Pighio iam coUata his quoque duobus cäpitibus
i/iserentes, semper accuratam eadem uncis includendi
dili gentium, nisi omnis dubitationh species de addilo
anno ev anlasset, öbservavimus* Verba sunt F. G. Scbu-
berti de Roman, aedil. p. 277. Scilicel uncis inclusit,
quorum ne nientio quid ein fit apud rcrum scriptores ;
vacare dubitationis nota voluit, quae, etsi cum ipsa ae-
dililale nusquam coniuncta, tarnen aliquo in loco magi-
slratuum Romahorum referuntur. Velut Iunium et Ho-
s tili um illos non alia de caussa et in aedilibus reliulit
et certis annis ascripsit, nisi quod praetores fuisse eon-
stat: ut taceani de Gosconio* Apparet meritaiii acri-
njoniam esse, qua de tali bpera iudicasse Niebubriuiu
vidco in scholis de bist. Rom. babitis, vol. I, p. 111
ed. Ien.
P. 292, item p. 348 dubitavi , mim Apollin ar es
lud* statim ab iniüo scenici necne fuissent: quos qui-
dem a. 584 fuisse scenicos Tby-estae Enuianae exemplo
constaret. Omnis tollitur dubitatio longe luculentissiuio
testimonio, quod docti adnlescentis lacobi Bernays Harn-
burgensis indicio debeo. Festi enim p. 326 Muell. baec
verba sunt: „Salva res, est dum c antat senex» quare
parasiti Ap ollinis in scaena dictitent, causam
Verrius in L V. quorutn prima est P littera, reddiilit»
quod P. Sulpicio Cn. Fulvio Cos., M. Calpurnio Pisone
Pr. V rb* faciente ludos subito ad arma exierint
nuntiato adventu kostium victoresque in theatrutn
redierint solliciti ne intermissi religionem affer rent
instaurandique essent: inventum esse ibi C. Pomponium
libertinum mimum magno natu, qui ad tibicinem sal-
taret: ilaque gaudio non interruptae religionis editam
vocem nunc quoque celtbraru At in hoc libro refert
Sinni Capitonis verba, quibus eos ludos Apolli-
n a r es Claudio et Fulvio Cos. factos dicit ex libris
Sibyllinis et vaticinio Marcii vatis ins titatos, nee wo-
minatur ullus Pomponius: ridiculeque de ipsa appella-
tione parasitorum Apollinis hie causam reddit, cum in
eo praeterisset. ait enim ita appellari, quod C. Vo-
umnius, qui ad tibicinem saltarit, secu n dar um
PRAEFATIO. XXIII
partium fuerit, qui fere omnibus mimis parasitus in-
ducatuv. £ quibus evidentissime apparet iatn a. 542,
vel si Capilonem sequimur, adeo a. 54 1 h. e. ipso
primum institutorum Apollinarium ludorum anno fabulas
in scena actas esse. Secundutn haec corrigendum, quod
p. 218 coniecimus ; item p. 299 v. 20 pro nicht vor 541
confidenüus loqui licebat seit 541. — Ceterum cum
Festo convenilServio in Aen. VW, HO: cuius in Aen.
III, 279 annotatione eadem videtur narraliuncula ad
Megalenses ludos referri. Cui similem inconstanüam
tetigiinus p. 231» de qua cf. Wolfium in Cic. oratt. IV*
p. 340 Madvigiumque Opusc. I, p. 103 sq., recte ut
videtur Megalensiutn memoriam reiicientes.
P. 311 sqq. (ubi vf 13 ab operis peccatum in der Re-
de pro die 'Bede) quam explica vimus i n s t a q r a t o r u ni
ludorum notionem, eam planissime confirmat etiam
Festi illud, quod modo perscripsimus teslimonium. —
Ibidem cum brevius significaverim pertinere uarratiun*
culam illain, cuius auctores satis habebam Giceronem
Livium, Dionysiuoi commemorare, ad ludos votivos,
id ita esse paullo nunc plenius demonstrabo propter
Merkelii potissimum dissensura, Dionysium aliosque rem
non accurate scripsisse dicentis Proleg. in Ovid. Fast,
p. CLIX. Non sane accurate Macrobius Saturn. I, 11,
Lactantius divin. instit. II, 7 et Plutarchus Goriolani c. 25
prodiderunt: quorum illi tantum de circensibus loquun-
tur, hie null os oouiino certos ludos dicit. Sed multo
etiam minus accurate ii, quibus plus fidei quam Dio-
nysio habere Merkel ins videtur, Valerius Maximus I, 7,
Rom. 4 et Augustinus de civit. dei IV, 26, quocum con-
venire Livio sibi persuasit Atqui Livium, cum ludos
magaos dich, nunquam velle Romanos intelligi, sed
ipsos votivos ludos, p. 290 doeui. Id autem eodem er-
roris genere, quod Merkelio cum aliis commune est,
falso interpretatus Augustinus Romanos commemoravit*).
*) Ex eodem fönte, quod ludi magni (vel maximi) votivi cum
ludis mttgnis (vel maximis, ut Liv. VI, 42) Romanis misce-
rentur, neacio an duorum praeterea scriptorum errores repetendi
sint, qui quidem in contrariam partem valent Primum eius(nara
XXIY PRAEFATIO.
Et praeclare in votivos convenit, quod Io vis potissimum
placandi caussa instaurati esse itli ludi narrantur. Nani
cum sane Romani ludi etiam ad Iovera pertineant,
tarnen ad eura solum votivi spectant: ut non videatnr
nullius momenti esse, quod, quem ceteri. Iovem simpli-
citer, TÖr KantraXivov Aia üionysius c. 68 dicit, atque
adeo ludis circetisibus qui lovi maximo fierent Arno-
bius rem accidisse scribit adv. gent. VII, 36 Or. (39.)
Quocum coniunctum est, quod de ludis Capitolinis
semel a Livio meraoratis conieci p. 290. Huic autem
lovi Gapitolino quid tan dem societatis intercessisse cum
ludis plebeis circoque Flaminio dicamus, qnos hac in
caussa solus Valerius afTert? Cuius planius etiam error
patebit, simulac caussam errandi probabiliter indagave-
rimüs. Recprdandum est autem, Q« Sulpicio Sp. Lartio
Cos. instauratos illos Judos testari Dionjsium h. e. anno
V. C. 263: a quo fortasse ne Livius quklem discrepat,
qui etsi rem narrat sub consulibus superioris anni (262)
M. Minucio A. Sempronio, tarnen nullam hoc vim habet
propterea, quod ille nullos omnino cönsules nee anni
263 nee adeo 264 commemorat, sed Minucio Sempro-
nioque (c. 34) conlipuat anni 265 cönsules Sp. Naulium
Sex, Furinm (c. 39): ut non iramerito ad Sulpicii Lar-
tiique annum ipsum inilium capitis 37 {Ludi quam am-
plissimi ut fierent senatus decrevit. Ad eosludos e. q. s.)
Sigonius, Perizonius, Pigliius, alii rettulerint. Iam vero
proximo ante 263 anno facta est secessio illa plebis,
cuius cum patrieiis reconciliatae caussa ludi plebei in-
. stituti: quam rem, personati Asconii testimonio proditam
(vid. p. 306 sq.), miro silentio Livius et Dionysius prae-
termiserunt. Eos igitur ludos, exiguo ut apparet tem-
nomen apud Ascomum II, p. 69 Or. excidisse rectissime Madvigiu»
vidit), qui senatorum a populi consessu secretionem non Romani»
(nee Megalensibus) ludis aedilium, sed ludis votivis a consulibus
codero anno (559) factis tribuit: de qua re paullo ante monebamus
• p. XXIII. Consimilis, r.isi fallor, alter error fuit Attii, cum voti vorn m
Judorum a Livio Salinatore factorum memoria primam actionem
scenicam Livii Andronici sociantis, quae ad Romanos potius per-
tinuit : id quod tegitimu* p. 888. 299 annoU. 318. 688 annot.
PRAEFATIO. XXT
poris interrallo a votivis Ulis distantes, prorsua non
dubito quin cum his ipsis satis proclivi errore Valerius
miscuerit. Quodsi non ad primam secessiopem plebis
interpretis Tulliani verba rettuleris cum Goettlingio, sed
ad alteram, quae fuit a. 304 (de quo hie disSerere nihil
attinet): roulto etiam apertior error est Valerii. — Quan-
quam quid longus sum coniieiendo interpretandoque,
cum gravissima praesto sit Ciceronis auetoritas, planis-
simis verbis ludos votivos maximos meraorantis omnes-
qüe historicos, Fabios, Gellios, sed proxime Caelium,
antestantis, reraque universam longe omni um diligen-
tissime perscribentis. Et praeter ceteros quidem Cicero,
ut ipse ait, Caelium est auetorem secutus: (§. enim 56
pergit ut scriptum apud eundem Caelium est:) quod
contra Dionysius, ut e cap. 71 videtur colligi posse,
e Q. Fabii fide pependit. Vide autem, quam inter se
Cicero et Dionysius consentiant, quorum hie non tantum
ut ille votivos ludos simpliciter, sed aecuratius etiam
ab A. Postumio dietatore votos 1. c. perhibet, eos qui-
dem ludos, quos cur et quando Postumius vovisset,
ipse VI, 10 narraverat. Maior autem Ciceronis quam
reliquorum testium, etiam Dionysii, diligentia in eo con-
spicitur, quod illos ludos hon serael, sed bis instauratos
esse docet Nam primum intermissos dicit simillima de
caussa atque ea fuit, quam Festus p. XXII a nobis allatus
prodidit de Äpollinaribus: civitas ad armu repente est
excitata. Propter id instaurativi constituti sunt: qui
antequam fierent, ineidit somnium illud: e quo con-
sequens fuit, ut ludi Uli iterum instaurarentur, ut est
apud Giceronem. Vnde intelligitur quantum errarint,
qui propter prima Ciceronis haec verba : Cum hello
latino ludi votivi maximi primum fierent* Postu-
mii illos ludos omnium votivorum primos fuisse ar-
bitrato omnino exstitisse rotivos ante a. 263 negarent.
In quorum numerö video etiam Wertherum esse, cuius
commentaüonem de circensibus nuper editam tetigi p. 286
sq. 291. annott. Tmmo opponuntur primum facti instait»
rativis h. e. primum instajiralis, bis autem iterum in-
staurati. Quod autem instauratos esse totos e Dionysii
XXVI PRAEFATIO.
I
yerbis effeci annot. p. 812 sq. allati.s, eodcm etinm all-
uruiti verba vel a perle speclaut vel comraode referun-
tur: rfiv tcowk^v xai xdg §iag ai&ig i% dg^rig inare-
Xovv Plutarchi; nisi magnifice instaurarentur et ludi
quam amplissimi utfierent Livii; quae res nisi attenta
ludorum instauratione expiaretur Valerii ; senatus qua»
druplicata pecunia ludos censuit instaurari Augustini,
cluplicata is quidem ea pecunia quae est apucl Diony-
sium. E quibus oranibus consequens esse hoc volumus,
ut nulla fides habeatur Macrobii memoriae, quam ex.
Varronis Antiquita tibus repetendam esse Merkelius sibi
persuasit, coniectura ut opinor minitne probabili. Sic
eniin ille: ex senatus itaque consulto et Maevia lege
(de qua non habeo quod dicam) ad propitiandum Io-.
vem additus est Ulis circensibus dies is, qui instaura-
ticius dictus est, non a patibulo > ut quid am putant,
Graeco nomine d%6 tov aravpov, sed a redintegra-
tionej ut Varroni placet , qui instaurare ait esse i>i-
star novare. Horum e Varrone nihil sumptnm nisi
una instaurare verbi origihatio, et fortasse diei in stau-
raticii mentio. De hoc legerat Macrobius ; legerat item
de instauratis propter Atinii (Uoc enim nomen restitu-
endum pro Annio) insomnium ludis circensibus: utri-
usque igitur rei memoria temer e confusa ununi diem
instauraticium circensibus illis addhura scripsit. — Vno
exemplo monstravi , quam non temere dixerim p. 290
non pauca restare in hoc genere, quod ad ludos
votivos spectat, accuratius quam adbuc factum. esset
definienda et cum fructu uberius explicanda. Sed
ad rem scenicam Musamque Plautinam haec nihil per-
tinent
P. SIT, ubi de incredibili instaurandi et cupi-
ditate et frequentia minimisque de caussis facta instau-
ratione dixi, poteram eam in rem ipsorum veter um
tcstimoniis uti. Velut Plutarchi vit. Goriol. c. 25: Sv-
aiag Si xai ütofjazag xai §iag ov fiovov e| aitiag
xriXixavTijg9 dXXd xai Sta fiixgäg T?G)(jLaioigi§og taTiv
dvaXafißdvetv. cjmov re y«p ivdgräv dyovTav rag
xaXovfiivag 'tbrjaaag dxov^aavxog xai xdXiv tov *fre-
PRAEFATICU XXVIf
6/pv ty ägioreyä x61!^ T(*$ *iwa$ avXXaßovTqz av'dtq
i^ncpioavTo xi\v nofiiziiv emretoiv. iv oi rolg xdxQ
XQovoiq fiiav Svaiav tQiaxovidxiq EitoiriGav, dti rtvog
iXXtiufiatoc, i} vtQoaxQovafiaTog ylvea^ac <$oxovvtoq.
Dionis LX, 6: ei^tafievov re ei xal önovv vtigl räq
izavqyvQEu; J?|g) tov v wohlig \lIvov itpatfbiv eiv%ev,
afötg avtäg jiyveoScu, xal %oXkdxi<; tovto xal tqL
tov xal ritagrov izeuniov te xcu Sexarov eattv öre,
to (idv tl xatä tvyriv, tö Si Ö^ nXetarov ix naga-
axaviig tov dxpeXovfievcov duz avrov ovfißaivovrog e. c[. s.
Arnohii adv. geilt« IV, 31 : //* caerimoniis vestris re-
busque dwinis postulionibus locus est et piaculi dicitur
contractu esse commissio, si per imprudentiae lapsum
aut in verbo quispiam aut simpuvio deerrarit; aut si
cursu in solennibus ludis curriculisque divinis com-
missum omnüs statim in religiones clamatis sacras ß si
ludius constüit aut tibicen repente conticuit , aut si
patrimus ille qui vocitatur puer omisit per ignoratio
tiarn lorum aut terram teuere non potuit. Quorum
pars ex oraL de harusp. resp. c 11 transcripta est
P. 320 allata Servii verba: ut etiarn Varro in
ludis theatr alibus docet (nee enim iusta esse
cAussa videtur, cur libris scribatur pro ludis), fortasse
nee ad libros de originibus scenicis Varronis,'nec ad
eös quos de actio nibus scenicis scripsit, sed ad jinti*
quitates rerum divinarum spectanl, quarum libro X.
servatuin a Servio fragmentuin tribuit Merkelius Proleg.
in Ovid. Fast. p. CLXII. Cui tarnen credere noli
Varronem non tan tum de actio nibus scenicis, sed etiam
de actione scenica commentatum esse: quod Vitium
Charisii Putscbiani (p. 74, 39) növissimus editor diu*,
gentius sustulit quam p. 119, 47 exstans de actionibus
scenis. — Ceterutu Varro si Rerum divinarum libro IX.
de circensibus ludis, de scenicis 1. X. egisse creditur
tarnen Plautum bis quidem libris vix attigit: ut meritö
praeternjiserimus p. 179 sq.
Ibidem e Varroue commemorata Appii Clau-
d ii Pülcri aedilitas videtur sane ad a. 536 per-
tinere, v. Liv. XXII, 53 : quando is Applus Claudius
XXVIII PRAEFATIO.
•
Pulcer, cuius in orat. debarusp. resp. c. 12 menlio
fit, P. Clodii pater, propter or. Plancianae c. 21 verba
dubium est num aedilis unquam factus sit: tametsi eum
anno 661 Piglüus et Schubertus ascripserunt sine testi-
inonio, Wolfii autem dubitationem rllam ratiociriandd
tollere Garatonus studuit. Sed ad horum neutrum
Valerii Maximi II, 4, 6 verba spectant, verum ad P.
Clodii patruum (ut est in or. de har. resp.) Caium
Glaudium Pulcrum Ap. F., aedilem a. 654 (cf.
Grell. Onom. Tüll. II, p. 148 sq.): cuius magnificäoi
in ipso scenico gen er e aedilitatem testantur Cicero de
offic. II, c. 16, Verrin. 11,4,59, Paulus Festi breviator
p. 57 M. et ipsius picturae artificium iuxta cum Yalerio
commemorans Plinius N. H. XXXV, 4, (7) 23: cuius
confer praeterea VIII, 7, (7) 19. — * Ceterum Appii
Glaudii Pulcri aedilis mentionem non nego in Vafro-
nis libro tantum in transcursu iniici potuisse et per
earum rerum occasionetn, quae ad ipsas origines /sceni-
cae artis revera perlin erent. — Hos autem de ofigi-
nibus scenicis libros Varronianos quod pro-
tracto Servii testiraonio ibidem docui Scauro in-
scriptos fuisse, id quam vim ac rationem habeat, paucis
nunc significabo. Namque Scaurus ille non est alius
nisi M. Aemilius Scaurus, de cuius celeberrima
sumptuosissimaque aedilitate, quae fuit a. 695, in vul-
gus constat: boc autem ipsum cum veliquorum ludorum
tum scenicornm Studium Scaurianum VaiTonem niovit,
ut illi potissimum eos libros dedicaret, qui ad rem sceni-
cam eiusque origines., quippe cum ludis coniunctissimas,
spectarent. Atque boc, tametsi est in coniectura positum,
tarnen sat certa esse coniectura inventum apparebit, ubi
librorum logistoricorum Varronis, quorum xpartem
fuisse de scenicis originibus libros contendimus, ratio-
nes cum aliqua diligentia exploraverimus. Quod cum
hon videatur huius loci esse, curabimus ut propedicm
iiat in Museo philologico nostro.
P. 374 quam rationem inii expcdiendorum , quae
apud Plinium pcrperam sociantur, nominutn L. jtteio
Capitone , eam ipse me Bergkius nupcr certiovcm fecit
PHAEFATIO. XXIX
eandera esse atque a setnet inventam, a me autetn
etiamtimi insciente p. 40 signiGcatam.
P. 403 Tirabosci de Antonii Panormitae stn-
cliis Plautinis teslimonio addere licet quae e libro : Vita
di Antonio Beccadelli soprannominato il Panormita,
Napoli 1820 (p. 71) excerpta infra posai: Intanto ri-
vestito egli del carattere di professore di belle lettere
(Patavii) volle dare cC suoi discepoli un comentario sulle
Commedie di Plauto. „Sara della tua umanitä, e
mansuetudine ß se non ti sdegni per lo nostro contu-
mace silentio'** scriveva egli al Cremona (Epist. Galt.
p. 19)., „giacche mentre voglio soddisfare, e rendermi
utile a questi miei giovani, mi veggo anche contra
mia voglia strappato da te. Imperciocche io mi trovo
aver hro promesso i Comentarj sulle Commedie di
Plauto y che da me ora dimandano con ogni diritto;
e tu ben sai la massima de' giureconsulti9 che clii b
primo nel tempo9 e maggiore nel diritto. Pernotterö
io adunque con gli asini [?] plautini"
P. 520 nescio an severius senserim de iterata con-
tiguis versibus duobus sed particula (Trin. I, 2, 55 sq.):
Sunt quos scio amicos esse: sunt quos suspicor,
Sei quorum ingenia atque animos nequeo noscere.
'Set tu ex amicis certis mi es certissumus.
Multum ab est, hanc ut formatu orationis talibus exemplis
defendi credam, qualia haec sunt: Pseuduli II, 4, 46:
Di immortales , non Charinus mi hie quidem est,
set Copia.
Set istic servos, ex Carysto qui hucadvenit,quidsapit1
Mercatoris II, 1, 45 (de vulgata certe ratione collocan-
dorum versuum):
Set simia illa atque liaedus timeo quid velint.
Set conticescam. vicinum eceum, exit foras.
Eins dem IV, 2, 8:
Set eum demiror non venire ut iusseram.
Set qui hinc nam a nobis exiti
Trinumm. II, 4, 144:
Credo ego istuc, Stasime, ita esse : set Campas genus
Multo Syrorum iam antidit patientiam.
%XX PRAEFATIO.
Set istc est ager profecto, ut te audivi loqui,
Malos in quem oninis publice mitti decet. ,
Nam his Jods omnibus aheruui sed non refertur ad
priora, sed ab äs avocans potius animum ad novaui rem
transitum parat. Contra non inepte Hcebit boc com-v
parare in Menaeebmis exemplum IV, 2, 94:
Set ego illam non condonavi, set sie utendum
dedi.
Etsi euim ne id quidem omni ex parte .par est, Ul-
men a loquendi duritie quadara tarn simile facti« viita-
bilur , eo ut offensio Trinummi versuum iJJorum satis
fortasse leniatur« .
P. 595 addere potueram, in iis quoque codieibus
Terentianis-, quos per Batavas, ßelgicas, Gallicas
' bibliotbecas dispersos iuspeximus, nihil reperium esse
illius scenae, quam et Andriae et antiquilati vihdi-
cavimus. Ceterum Docderlino benevole intercedente
cerliör factus «um et AI tortin um codicem et Ehncrianum
membraueos esse ac nunc una cum aliis duobus cbar-
taeeis in bibliotheca Erlangensi aeademica servari nu-
merisque 67 et 236 notari; praeterea antiquiorem
corum valde mutilum esse multisque fabularum Teren-
tianarum partibus (Andi\ III, 3, 8 — 4, 15. IV, 2, 21 —
5, 21. V, 2, 28 — 5 extr. Eun. II, 1, 4 — 3, 16.
111, 1, 52 — 4 init. IV, 6, init. — 7, 3. V, 2, 22 —
3, 4. Heaut. II, 3, 3 «— Adelph. V, 4, 3. Pborm. I, 1,
82 — 4, 8. IV, 3, 28 — fin. fab.) trunVatutn : in re-
centiore autem additiciam seenam non extremac An-
driae subieetam esse9 sed in prima scheda codicis se-
orsum perscriptam. Ex hoc autem meum in usum
excerpta scriplurae discrepantia nihil habet quo is co-
dex praeter vulgare genus librorum rass. commendetur.
P. 623 sqq. quae de Hieronynii Canone chroni-
c o disputavi, iis percommode uti VanHeusdius in Epistola
de Lucilio ad C. F. Hermannum data poterat, ubi p. 7 sqq.
diligenter conquisitis Hieronymianae indiligentiae exem-
plis fidem eius scriptoris infirniare contra Hermanni-
anam reverentiam studuit. Sed nee paueulorum anno-
rum discrepantia e, qualem ab ipsis Hieronymi codieibus
PRAEFATIO. XXII
minime alienam esse p.624 ann. signifieavimus, Heusdius
debebat niurium tribuere, nee vero eo se irretiri error« pa-
ti, quem p. 9 comniissum non possumus satis mirari. Vbi
Hieronymum cum ipso Eusebio comparans, utpote cuius
fides penes Armeniacum sit Interpretern, exemplts uütur
Furii ßihaculi, Lucretii, Messalae Corvini: quorum Eu-
sebium vix fando audisse nomina puto, nedlim ut Ganoni
ins er er et.
Praeterea p. 41 annoL oblitus sum monere, loeutio-
nem mortem apisci, quam valde inconsiderate nullo quati-
tumvis insubido scriptore, nedum Plauto dignam dixerat
Aiidalius, exeinplis quibusdam iam Gronovium tu ta tu in
es.«c. Mitto quae tan tum similia sunt, quibus quid cm
n an eis ci verbo boni scriptores usi sunt de rebus malis,
velut morbum, febrim, tanguorem nactus; parilia baec
babes: crimen adeptus Ovidii Trist. II, 92, ipsumque
mortem adeptus Hygini Astvon. II, 14 et in adipiscenda
morte Sueton. Domit. 14. Quae si quis ambigua dixerit
piropterea, quod grata atque exoptata et Opbiucho apud
Hyginum et Neroni apud Suetonium mors cogitetur,
ut in bonis ipsum mal um habeatur: id quod a Plautino
epigrammate alienum esse apparet : vix ambiguum est,
quod practeriit Gronovium, ipsius Plauti dolorem indi-
piscor Trinummi II, 1, 2.
Postremo etsi possum tanquam corollario Disser-
tationis IX. respicere seeundas curas Lindem anni,
quibus tri um Plauti fabularum , in bis Trinummi,
editionem scilicet emendatam im per iteravit, tarnen et
cbartis et operae parcere satius dueo. Nam et eo
omnis propemodum mentio isla Lindemanni reditura
sit, ut non vidisse illum, quod videndum erat, annotetur:
nee sine acerbitate dici de eo critico pössit, qui post-
quam piaculum invecto Piraeo Cumano (cf. nos
p. 546) olim commissum vix eluit in nupera editione,
ne nova deesset expiandi caüssa eo providit, ut argu-
menti acrostichi Militi glorioso praemissi quintum ver-
sum sie constitueret praef. p. LVI: Arcessit servus
suum herum sfthenis, eeforat - — . Et boc unuui est e
tnultis.
XXXII PRAEPATIO.
Restat ut me curaturum profitear, ut quam bre-
vissuno temporis intervallo alter um volumen hör um
Parergon prodeat, quibus viam muniri ad ipsum €Qyov
voluij, quod ipsius instauratione PJauti continebitur.
Scripsi Bonnae m. Nov. a. CI0I3CCCXXXXIIII.
Index dissertetlonum
p r i m i v o 1 ii in i n i s.
Dissertatio 1.
Dissertatio IT.
Dissertatio III.
Dissertatio IV.
Dissertatio V.
Dissertatio VI.
Dissertatio VII.
Dissertatio VIII.
Dissertatio IX.
Dissertatio X.
Appendix.
Paff.
De Plauti poetac nominibus 3
De aetate Plauti 45
Die fabulae Varronianae des Plautus. (Verlauf der
Palliata. Theaterbaue. Prologe.) ...... 71
Die Plautinischen Didaskalien. (Theater feste. Ver~
hältniss der Dichter, Festgeber und Schauspiel-
directoren.) 247
De actae Trinummi tempore 337
De veteribus Plauti interpretibus 355
De Plauti Bacchidibus 389
De turbato scenarum ordine Mostellariae Plautinae . 431
De interpolatione Trinummi Plautinae 509
De gemino exitu Andriae Terentianae .... 581
Suetonius de viris illustribus. (Chronikon des
Hieronymus. Polentonus. Vita Terentii.) . . . 607
D1SSERTATIO I,
DE
PLAVTI POETAE NOMINIBVS.
DE PLAVTI POETAE NOMINIBVS-
C A P V T I. *)
Cum sescentis exemplis intellectum sit, e quantiL
lis librariorum erroribus quantarum rerum fides pen->
dere soleat, tum novo illud documento declarare licet
imprimis apposito ad persuadendum, quod quidem all
ipsum Plautuoi spectat, Hunc enim poetam constat in
roultis libüis mss. et aliquot impressis nou Plautum, dici
simpliciter, sed Plautum Asinium. Cuius rei teste«
nolumus ambiliosius congerere cunctos: sed tarnen njt
eliquanto plures esse appareat quam quos olim hac^n.
-caussa roemaravimns Mu*# philol. Rhen. IV, p. 163,
«ddimus nunc Langiauis codicibus et Partei Palatino J
(n. 1616) alterum Palatinum n. 1617, Vindo^one»:-
sem — ^ ■ , Vaticanum 2831, Vrbinatem 655, Alexaür
drinum 1680, Angelicanum T. 6. 11, Barberiniamtm
1442. XYI. B. 1 , Marcianum XII. 30, Ambrosianos
H. 203. .sup., t. 62. sup. Sat pröfecto mirum nömen
in'eo, qui nee fuerit de Asinia gente, nee Asinitts PIaf#-
tus vocetur, sed inyerso ordine Plautüs Asinius. Et Cttfti
altera ex parte moneri possit, in nullo unquam codtee
*) Editura a. cMiacccvuju.
4 ,1. DE PLAVTI POETAE iNOMIMBVS.
Aerius et Asinius nomina iuneta extare, tarnen nullam
hoc viui habet propterea, qaod ne M. Accii Plauti
quidem inscriptae esse Plautinae fabulae in codieibus
solent, sed Plauti simpliciter vel Plauti Comicij Plauti
Cotnici Poetae^ et si quandö ludibunda manu siaiiliter
variatum est. Fuerunt igitur qui de duplici cognomine
poetae cogitarent. Et Meursius quidem, quem praeter
alios secutus est Pareus, illud de quo quaerimus co-
gnomen ex eo duetum coriiecit, quod ob quäerendum
victum ad circumagendas molas, quae trusatiles appel-
lantur, operam suam Plautus pistori locasset, ut testan-
tur Gellius III, 3 et Hieroivymus Eusebii interpres.
Nam cum, qui molas circuniagerent, asinorum in locum
homines successissent : quemadmodum trusatilibus revera
opponuntur asinariae molae. contemptim illos ipsos di-
ctos esse asinos. Hinc igitur factum esse, ut Plauto
Asinus cognomen adhaereret: idque librariorum culpa
in Asinius tramisse. Frigent haec mchercule non
medioeriter, et frigere sensit Les'singius in Vita Plauti;
Qui etsi e librariorum temeritate additamentum illud
repetendum putavit, tarnen nee quae eius origo esset
expediit, et vero ei dubitaüoni aliquem locum relictum
voluit, num forte ipsius aetate Plauti sive ab adversariis ra*.
tentum sive ab infima plebe usilrpatum istiusmodi convfc.
cium fuisset. Vnura ille hoc contendit iure suo, qutfd,
•i coustanter tali nomine celeberriinus poeta ornatus
«sset, non esse credibile ait nullum eius rei apud ipsos
scriptores vestigium extiturum. Accedit autem singu-
laris condicio eorum librorum, quibus ad nostram me-
oumam jste proditus est Asinius. Quorum plurimi XV
4emu» $a«culo scripta sunt, pauci quidam ut videtur
X^iy.; nullus autein (si ab uno, qui olim Vgoleti fuit"*),
•) De hoc Mus RU. 1. c. et p. 161 dictum est. Vgoleti cum haec
verba sint : et Asinium quoque (appcHatum fnisse Phmtttm), « co-
I. DE PLAVTl POETAE NOM1N1BVS. O
rccesseris) de Hlorum genere est, qui aut XX fahulas
Platt Linas cunctas aut XII certe posteriores tenent. Quare
accuratius sie est hie locus omnis definiondus, ut Asi-
nius nomen reperiri dicatur in parte recentiore eius
partis librorum Plautinorum, quae ad VIII tan tum fa-
bulas priores spectat» Atqui eos ipsos libros satis Con-
sta t a fide sua parum coaimendatiouis habere.
Restat igitur ut, si modo possit, fohs indagetur il-
lius liberalitatis, quae tarn lepida accessione honestis-
simi poetae nomen ditavit. Ac de Aerius vel Attius no-
nainis similitudine cur non possit conimode cogitari, an-
tea significatum est: nee est sane ista litterarum simi-
litudo tanta, cui cum aliqua confideotia quiequam tri-
buas. Verum aliud praesto est nomen , gentiliciam il-
lud quidem h. e. iSvixov, quod frequenti usu Plautus
nomini adhaesiL Namque Sarsinas ille fuit ex Vm-
bria: unde saepissime Plauti Sarsinatis eius fabulae in-
scribuntur, nonnunquam Plauti Sarsinatae^ ut in An-
gelicaoo et nostro quodam codice in Etruria empto, se-
mel adeo Sarrae in eodem illo libro, Plauti Comicis
ex Fmbria Sarsenatis inPerusino 250, (quemadmodum
Farsenates exhihet cod. Snakenburgiamis Plinü N. H.
III, 14> 19 s. 114), Plauti Comedi Sarsin^nsis Poetae
Clarissimi in Perusino 139. Quodsi e Sarsitoatis na-
tum esse Asinii dixerimus simpliciter, non miremur si
hoc audaculum plerisque videatur et abhorrens a pro-
babilitate: tametsi non leve profecto pondus^ hoc habet,
quod nunqqam Sarsinatis et Asinii nomina leguntur
üci meo fides adhibenda Basileae escripto LXXVJI. abkinc anno:
tx eo exemplari e quo XII. vltiinae comoediae Plautiitae omana$$e
dieuntorz proclivia coaiectnra est nomen iJUd in posteriore qnw
dem parte eius codicis non lectum esse, sed in prior« tan tum, sive
semel ab iniflo po&itum sive octies repetitum, extitisge, huc autem
ex nno eorum ip~soram Hbrorum illatnm esse, qui in octo fabnlis
substitere, quibus qaiden addi tarnen tum illud tralaticinm fuit.
ö l. DE *LAVTI POETAE NOMfNIBVSU
iuxta posita, sed aut Plautus Sarsmas aut Plautus
Asinius in singulis Hbris mss. poeta appellatur. Re-*
cordäbuntur fortasse illius similitudinis, quam interce-*
dere inter a'Aoft)/| et Fuchs voces quid am docuit pa^
trum memoria, qui in hunc modum nosmet ratiocinatv^
tes audierint: e Sarsinatis factum esse Arsinutis, hoc
sie scriptum Arsin. tvansisse in Arsinii, inde äutem
örtum Asiniu Et tarnen bor um nihil est, quo-d non
aut demonstrari possit aut prorsus credibile sit reVera
aeeidisse* QuidP^quod r littera ex iHa nomine iäm
Veterum consuetudine »o» semel , &ed saepius cessit ?
Nee enim in lapidibus tantum exempla aliquot certis«
sima extant sAssiNA et sAssiNATEs scripturae, quae
congesta habes ä Cluvero Itah ant. II , p. 633 et Nie.
Heinsio in Sü\ Ital. VIII, 463: sed ipsi Silio ex optl*
mis codieibus festitutum est Sassina , pro quo saxifrb
Püteaneus praebeL Eademque forma eodem illo Hein-
sio atictore e mss* libris etiam Martiali ter est partim
vindicanda partim reddendä: III, 58, 35. IX, 59, 4 ei
I, 43, 7, quorum versuum postremo pro eo ^uod, *mV
gatnr fiscina vel fiiscina optimus Thuaneus suppedilat
Sasina. Denique eodem speetare apparet codierst
Charisiani p, 1 74 P. scripturam Sasinumy in Sar$intin\
mutatäm ab editoribus: sive Sassinarn a grammatleo
j|>rofec4utB est sive etiam Sassinum forma extitit Se'd
üt ad Pfautinos Kbrbs revert&mür, abiectisi - s littera 2tr±
sihatis cutn alibi scriptum est tum in fine Vatieahi 3304,
ubi primum ex Hieronymo exserpta sunt, ^piör'öm hob
est initium: Plautus ex Vmbria Arsinas Romae möiü-
tur, deineeps autem aliunde alia adduntur simillimo im-
tio : Plautus ex Vmhriu Sarsintis e* q. 8. Gravius etiam
est, ipoÄ in ipsa Mostellaria III, SL% 83 ARsMATis
exaratum legitur in vetustissimo codice dcleticio Am-
brosiano. Postremo ne »Hud quidem, quod amissa ter-
I. UtK PX.AVTI P0KTAK NOMIKtyYS. 7
mimÜQnq nom?Ä compendifactum diximu*, te$timonio-r
rum fidc destitutum est. Sic enim in codice Golleg,
Rom. 4. C 39 singulae fabulae inscriptae $unt: plavtj
vmmi sarsu?. com. po. (quibus nunc tvcvi. nunq facet»
nunc/ clar. adiicitur et si quae sunt similia.)
Nihilo tarnen magis, nisi alia accedant, propositam
interpretandi viam ausim confidentius commenda^re. Ca-
vendqnv est enim praeter cetera , ne artificiorum qup-
rundam maebinis putes probabilia ficjri, quae etsi de-
roonstrari nequeat non facta esse, tarnen, ut simul eve-
niapt, yaro quodam ac propemodum miro caussavum
coneursu opus babeant« Yt, quo longius a communi
19&U, quam conieetandi viam suadeas» recedat, eQ (ir-
miore documentQrum auetoritate egeas ad per$uaden~
4am- Quod cum in nostram quae§UQnem accominodai-
«uns, certissima illaruni, quas proposuimu§, vicissitudi-
num \estigja videtnur iu Vaticano codice 3303 cjeprs-
bendis&e. Is enim in fiue scripta baec bftbet; f>L4VT\
R
AsiNiiy inqne m argine adiectum Sarsinaiis ; ab initiö
autem jfsinii a manu prima, unde altera effecit Arsi-
niij tertia vero praemissa s littera Sarsinii, quibus item
in margin e ascriptum Sarsinatis. Huie autem paginae
quae ex adverso collocata est, hanc pmeterea annota*- *
Uflt
tionem tenet: nunc afjifium ut puto ifl pppidum
appeUUttur* AdfK> emm obsc»ri isli ma gistelJi S^r$}naT
tum munieipuwi jgnovarunt, quod hodje , jqujp^jue exstat
eod/eo» Sa&ina nomine appeJIatmti (cf. praeter alios BJu-
mü It, Itai. .11, p- ?39), ut alius *libi quaereret. Sic in
Vaücaao 3871 htw l*gfi*tur m fine; Plaut** -f- <&
umbria parte Italiae fuissc ex opido Sarsinatae : guod
haud lange a foro Lwü (b. e. Forli) Jhrtur *beise.
In Vrbinatje 362 autem, quo novicius commentarius in
nonnuüas Piauli Comocdias contmetar, fol. *86: ex
8 I. DB PLAVTI POETAK ^OMlNlBVS.
umbria prouincia quae est circa urhinum , ex civitatt
quae dicitur sarsintim: quocum convenit Marciano co-
dici XII, 162. Adde sat variam seripturae "discrepan-
tiam, quam ex ipsius Hieronymi libris rass. Pontacus
(Hieron. Op. cd. Vallars. vol. VIII, p. 187 ex. Ven.)
attulit: Plautus ex Vmbriae Sarsina: ex Sarsina Vm^
briae: ex Vmbria Arsinas: ex Vmbriarsinas : ex.Vm-
bria Arpinas: ex Vmbriae Arpinas. — • His autem
affmia sunt, quae parum considerate Pareus disputavtt de
Plaut! vita et scriptis : si credendwn est monasticae
historiae scriptoribus* eaderh patria (h. e. Sarsina) Juit
D. Francisco , quem alii Assisio e Spoletana vatte Vm-
briae oppido prognatum commemorant ; nisi forte per
corruptelam nominum idern sit Assisium cum Sas-
sina* in quam sententiam wilde inclinare velim.
Ignoravit igitur diversissima et fuisse et esse sat inier
$e remota Sarsinatium et Asisinatiutn municipia. Qti&n-*
quam quod de proclivi utriusque nominis apud libra-
rios permutatione ei suboluit, idVaticani illius exemplo
prorsus confirmatur. Aliorum in eodem genere errores
um Lessingius notavit *).
Non plus Um duhitaüonis de Asinio si dis placet
poeta re&tave putamus, quam de Prapertio qui olim
ferebatur Nauta, vel post Sehneidewini postri in Diar.
. antiq, stud. a. 1836 p. 363 sqq. disputationem de Matw
tlale Coco, — Qüis autem, sicubi commemoratüm As*
syricum scriptorem offendat, hunc convertere in Sa**
sinatem illico ausit? Et tarnen boc nomen iam eertis-
simum est per eos quos descripsiraus depravationis gra~
dus in illara quoque corruptelam transisse. Sic enim
*) Vi nihil tooptiarom praetermittam , e Sartmas "nomine ftaxit bau4
dubia eliam Bispara iltiua gcriptoris commentura, qui Piautum ali-
qnando vestiarium et sarcinatorem fuisse narravit. Testatur Taub-
mannus E4. I p. 13Ö?f
I. DE PLAVTf POETAE NOMINIBVS. ü
in Heidelbergensi codice quattuor fabularutn scriptum
esse teslis nobis fiaehiius extitit: Explicit captivi duo
comedia quarta Plauti Assyrici poete clarissimi*
C A P V T 1 1. *)
5« i.
Anni sunt, cum in libro naX^fM^njarca Arobrostano
Plauti nas fabulas non M. Acci Plauti, sed T. Macci
Plavti inscriptas repperi. Commemorabam hoc in ea
cotmnentatione , quam de didascaliis Plautinis scriptam
Musei ' jxhilologici primo fasciculo hiserui, p. 61 sq,
(Diss. IV.)*- comnieniorabam tanquam mirum et singu-
lare , ut in tanta et antiquitate et bonitate Ambrosiani
codicis, nihil tarnen ultra suspicatus. Qui enim eius
poetae, cuius memoria ab ipsis veteribus frequentata in
elarissima luce posita esset, ea nooiina in suspicionem
adducerem, qnae inde a renatis litteris per quattuor
ferme saecula doctissimorum hominum et meutibus et
libris adeo inhaesissent, ut nc umbra quidem dubitaüo-»
nis unquam oboriretur? Itaque cogitatio omnia eius rei
exanimo elapsa erat, cum consolita comitale ad noa
transmissa Godofredi Hermanni de L. Altik DidascaU*
con lihris disscrtatione illius redintegrata recordatio est,
Qaos libras Hermannus non fuisso proaa oratione, sed
yersibus conscriptos visus est tarn praeclare ostendisse,
ut qobis quidem prorsus persuaderet. Eius autem vim
inventi, haud dubie perexigui multorum opinione qui
hodie ses^ sapere Student, cum latius patere et pluri-
') Editum a. cioiocccxxxxn.
10 I. D£ *LAVTI POETAE KO.MIKtBVS«
mum valere ad rectius perspiciendas Ktterarua», quaies
Romae saecuio illo fuissent, rationes universas iutelle*
ximus, tum illuc quoque, ut fil in hoc genere,. perti*
nere continuo aensioaus, quo minime inventor ipse vfer~
terat. Nam cum apud Gellium 11^ 3 haec vulgentur :
M. autem Varro in tibro de eemoediis Ptautinis prima
Attii verba haec ponit : nam nee Gemini nee Leone*
nee Condalium nee Anus Ptauti nee Bis compressa
nee Boeotia unquam fuit> neque adeo "Ayooixog neque
Commorientes > sed M* Aquilii : Attiaaos versus sie
Hermannus instaurabat £
Ndmque nee Gemini lenones* nee Cotidalüm, nun
Anus
^\Plauti, nee Bis compressa aut Boeotia eius unquam
ff** *
ISeque adeo» Agroecus , neque Commorientes A sed
Marci Titi.
In quo ille ad codicom vestigia proxime sane acoede-
bat, quorum in optimis, Regio et Rottend orfiano, ferir
ptum est M. Accii Titi: eodenaque speetare apparet
M. aecutici scripturam vetusüssimarum editionum, Bar-
beriniani libri et Vindobonensis, item M. aentitii ,C*m~
sinatis, et gliscente corruptela M. Hatrutici alius cu-
iusdam apud Gronovium codicis, Nam M* qoidem
Aquilii nomen soll coniecturae *) debetur, bucinveotum
ex eiusdem Gellii verbis paullo ante positis: sieuti
istam quam nttperrime tegebamus9 eui est nomen Boeo~
tia. nam cum in Ulis una et viginti non sit et esse
Aquilii dicatur, nihil tarnen Varro dubüavit quin Plauti
Jbret. Quae cum ita sine ulla discrepantia prodita aini,
»on profecto inepte egerunt, qui ad illud exeinplum
*) Non a Lambccio primum propositac, »cd multo prius a Lilio Gy-
raldo llist. poeiar. dial. VIII, p. 886 ed. Bus. a. 1545
mmm
1. W& M.AVTI P0ETAE ttOtftNIVfS. tl
(ui ntittam aliquantisper ipsuni Attiut») Varro»fs verb*
de ling. lau VI, p. 266 ed. Speng. ($, 89 ed< MoeU.)
conformarunt'. Aecensum sotitum ctbre Bbeotta osten-
diV, quam eomoediam Aquilii esse dicunt* Sic enim
pro eo quod Codices omnes tenent, aliix cum Tur-
nebo Granovius annot* in Gell. p. 21 4, quös et Botbius.
Fragtn. comic. p. 37 et MueUerus secuttis est: no» est
Secutus Spengelius. Hie autem cum propositum a ne*
scio quo apud Ank Augustinum M. Aecii (W. e. Piauli)
noinen so! um esse verum dixit, i>ec lilterariltn stmürtu*
dinem admodum curavit, nee de eonstanti in hoc ge-»
ncre consuetudme Varronis cogitavit, quem in afferen-*
dis testimonns Plautum solere, non Sf. Attium eilare
rede Madvigius Opusc. acad. p< 95 aonot monuit^
praeterea autem Boeotiam oblitus est a Gel Ha inter e*s
fabulas referri, quae cum «on comrouni consensu ad
Piautum referrentur, huic quidem ab ipso viudicarenttur
Varroue: ut, si cum M. Attii nomine idem Yarro in U-*
bris.de 1. lat sociare Boeotiam fabulam vol wisset, coftt+
venienüus süo ipsius sensui M. Attii esse diu* quam
dieunt scripsisseu De M. igitur Attio actum esse pu-t
taaiu^: Scaligcri coniectura Aelii magno vuo condo^
tatanda est: contra suapte natura ambiguum est de At*
tilii nomine Judicium , quod a Popma commendatum
O&titiio Anal. fcrit^ p. 153 et Madvigia piaeuit: ptato
quod sane et propius ad alii scripturam atilii quam
aquilii forma accedit, et in ignoti lacom neli&s po«ta*)
tafe' raüotte Sitbstittiitür. Nihil tarnet* detfernfcffe Wei-
chertus ausns Poet. lat. reliq. p. 141: nee passe cum
J- 1 ■ :
*) FortSifte *<m «versus ab t, Attltfo. rYae*t«t$*<> fcbitfaftrtn actore
Tetentfatfartni. — . Ceterum etfwn tyud Etürnthtatti «e Tab. p. LVI
West. AltiU* mrtnen visüfti est Elektro de trog. Gr. p. 1896 in
' AttiQ seriptura falere, ex Atta poütt* otta s* NeukircMom de fab.
tog. p. 155 audimus His effmia pracbet Welchertus.
12 I. DE PLAVTI POETAE ftOMtNIBVS.
aliqua eonfidentia dec^rni videtur, quatndiu in Gellianis
verbis ne levi&simum quidem discrepantis scripta rae
indicium animum addat, unde profecti Aquilii nouien
de sede sua maveamus. Nam tantura vacare dubita-
tione putamus, non diversos, sed unum poetaw a Gel*
lio et Varrone dici. Ceterura miror apud Varronern de
lacuna neminem *cogitasse et vclut haue formam seilten-*
üae sibiper&uasisse: quam comoediam [alii Planta * •]
alii esse dieunt. *) Nam non Varrooem dem um fuisse,
qui omnino ad Plautum Boeotiam primus referret, ipai
Atüi versus documento sunt.
^
$• 2.
Nunc ut ad Attianos versus revertar: mauditum
coraoediarum scriptorem Titium quendam poetam esse
non fugit profecto Herrn an num. Quanquam fatendum
est non esse illum magis inauditum quam aliquem Aqui-
liam. Et, ut exemplo utar, Plautii quoque illius, ciüus
fabulas pro Plautinis habitas Varro prodiderat, absque
nno Gellii testimonio esset, prorsus memoria intereidis-
set: parum enim considerate fidem Varroni in hac caussa
abrogari existimamus. Sed tarnen habet ille Titius eur
necessario displiceat. Quid enim ? satisne simile yeri
*) Non hoc ipse commeadaveram pqtius quam a nomine propotitm
miratus eram. Neque enim me fugerat, alterum , quod quidem ex
omni parte par esget, cxemplum apud Varronern nullum exs-tare.
Quanquam quod etiam insertae alii vocis collocalioiiem gfbi dhh>
plicere huraanissimis litterig Spengelius nobig aigoiGcavit, id miau»
dos movet propterea, quod vix maiore audacia lacunae illius haue
speciera menti informare licet: quam comoediam alii [Plauti,
alii * •] esse dieunt. Cf. de 1. lat. VII, 96 : In pluribus verbu Ä
ante E alii ponunt, alii non: ut quod partim dieunt seeptrum,
partim scaept r um; alii Piauli Faen er atricem, alü Fe»
neratrioem e. q g. Sed tarnen assentioc Spengelio omnium
simpliciggimum hoc videri , ut poetae nomen latere in alii creda-
tur, et simillUuum quidem veri Alilii esse.
I
I. DE FLAVTI POETAE tfOMINIBVS» 13
videri potent, si couimuni opinionc vel Plauti vel Aqai-
lii (siveAttilium males) Boeotia fabula ferebatur, id quod
contestatum habemus, non huic ipsi poetae Attium, quam
a Plauto quidem abiudicabat, sed tertio cuidam tri-
buisse, cuius apud Gelliura nee vola nee vestigium?
An plus habet probabilitatis,. si apud Atrium, Tita esse
Boeotiam» Varro, quem excerpsit Gellius, legerat, ta-
rnen et hunc et fortasse Varronem Aquilium maluisse
quam eundein Titium commemorare tanquam tralati-
cium illius fabulae scriptorem ? nee saitem iunxisse Gel-
lium utriusque mentionem velut in hunc roodum : nam
cum in illls utva et viginti non sit et esse vel Aquüii
vel Titii dicatur — ?
Non potest igitur M. Titii noraen ferri. Altera
autem ex parte cum Aquilii quidem et Attilii nomina
non possint ullis machinis cum metricis et prosodiaeis
rattonibns conciliari in exitu septenarii posita, quid tan-
dem Attti versibus fiat? De his dum meditor et simi«*
les nominum formas atiquiro, subito in mentem venit
Tili Macci in Plauüno eodice leperii. Accedebat
quod minime exspeetaveram : denuo enim inspectis in-
terpretum commentariis vidi, quod quidem antea ut leve
et nullius momenti neglexeram,- abesse ab optimis Gel-
lii libris Regio et Rottendorfiano, quibus addo perbo-
num Yaticanum (nisi quod is M. Actii habet omisso
Titt) sed particulam poetae nomini praemissam. Quid
putas magis consentaneum visum esse, quam omnino
non dictum esse illis quidem versibus, cui poetae Boe-
otiam cum reliquis fabulis Attius tribuisset, sed tantum
Plauti eam esse negari? ut, quem ab iniüo Plaut um di-
xisset, deinde autem eius pronomine *) significasset,
*) eius Hermanni coniectura insertum non leve habet a Vradobonen-
9i», Barberiniani Cassinatisque memoria munimentum, in qnibüs est
14 !. *>E PLAVtl *»0EtAE NOMffclOVS.
tertio joco novis nöminibüs 71 Macvium vocaret: quod
quidem variand&e oratiohis studium non lantutn alienum
ab hoc genere> sed he iuelcganS quidem est. Nee in*
e legaler repetituai in tertlö versu fuit X
Neque adeo Agroecus neque CommorieHtes fuü
Mavci Titii :
cojtUra vix careät offensioue iti perfecti locum substitii*
tum .est, quod poStreftia syllaba Corntoi'oriehtes vocia
faeüe quispiam absorptum puteU Sed tarnen non omni
ex .parte ver&uum numeri satisfaciunt Hermanno pro-*
baii: quando tüfficile fuerit produetam AgtoecHs ao*
qpinie antepaenultimaoi defefcdere. In promptu esse dice»
rem alibi inserto fuit verbo hanc versus speciem:
Nee fuit adeo Agroecus ueque Commoriente* Macci
Titiy
neglectt autem accentus excusationem a nominis pro*
prii natura paratam : nisi non facere fidem excusandi
ar&ficiitm intelligerem, quod certe non sine specie veri
eiiai» in produetam praeter morem syllabam transferas.
Quae cum iia sint, haud scio an praestet aut transpo-
sha adeo particula aut normnum locis inter se pernio»
Was haec scribendi genera proponere :
Neque Agroecus neque adeo Commotientes fuit
Macci Titi:
Neque adeo fuit Commorienles neque Agroecus
Macci Titu
boetiue (vel boecius) unqumtn fuit. Primo autem versu nee ante
(pro quo unus tantum Thysii über verum lenoneB nomen exhibel) omit-
\ tunt Barb., Cass., Yaticanus, qui praeterea priscam geminei forraaa
servavil. In eodem latinis litteris Agroecus scriptum, agraecut in Barb.
Cass., gtecus in Vind. — Ceterum Vindobonensem tpse ioapexi,
Vaticani, Barberiniaui, .Cassinatis notitiam {nres«e)ii benevoientiy
debeo, cuius e luculento apparatu Gelliano, dum Romae moror,
lieuit quae ad Plautum speetarent excerpere. (Cum paüllo post
editam haue commentatiouem Regium codicem ipse traetarem, in
hoc quoque cognovi nee desiderari et geminei exstare.)
t» M TPLAVTI POETAE NOMtNtBVS* fS
Quorum exemplorum priore adeo ad solam Commo-
rietites relatum potuit eo spectare, quod a Plauto fa-
«Umi ipse Terentiu« Ad. prol. 7 dixerat; posteriori $
non mediocris est a caeeurae elegantia commendatio.
De hoc autem quocunque modo iudicabitur: inverse
«fuidem ordioe oollocaia Macci Titi noniina satis prae-
f?idü vel ab Enniano versu haben t, qui est apud Cice-
TOiicm Bruti c. 15:
Ore Cethegus Marcus Tuditano collega:
kern a Pacuviano apud GelJium I, 24:
Hie sunt poetae Pacwi Marci sita
Os&a . , ♦ :
quem qui ad vulgarem consuetudmem mutatum rolue-
ttmt, non tantum oodicum, in his etiam Vaticani et
Viadobonensis, fidei leviter illuseruut, verum etiam vim
numeroram Bemleii sagacitate significatam ann. in Hör.
Sernu II. 5, 79 sine ulla necessitate infregerunt. Quan*
•quam latius illum usum patere nee esse poetarum pro-
prium docuerunt praeter alios a Kritzio Proleg. in Sa-
lust. lug. p. XXII sq. commemoratos Gronovius et Dra-
kenborebias ann. in Liv> III, 1. Nee abhorrent a ta-
iium similitudine, qualia sunt Fabius Quintus, Vinicius
Publius1, viel etiam Cato Marcus, quaravis discrepantia
exempla : Scaevota Muciusy Milo Annius, quorum mul-
•tkndinem post Ruhnkenium Kritzras ann. in Vellei. II,
26 coegit.
$• 3.
Ab hoc prineipio exorsus dum dubitanter circum-
apicere alia de Plauti uotninibus testimonia novique in-
amkti albus firmamenta ineipio, illico recordor M er ca-
to ri 6 senarium in diversissimas partes diseeptatum et
propemodum de&peratum, prologi 10:
Eadetn latine Mercator Marci Accii.
16 l. DE PLAVTl POEtA£ NOMINIIVS»
Est hie versus ex iis exeraplis, quae repugnare Bentleii
sententiae visa sunt , qua is alienos ab antiquioribus
poetis substantivorum genitivos in ü desinentes iudica»
verat solamque contractionem probaverat in Ter» Andr.
II, 1, 20: de qua quidem contracttone mira nuper
Koenius eo libro, quem de lingua epicorum latinortum
edidit, et narravit et docuit p. 34. 60 sq. Itaque cu-
pidius illud arripuerunt, qui adversarii praeceptQ Bentr» «
leiano extiterunt: in quibus n ollem sano alioqui virum iu*
dicio Spengelium esse, de loco illouniverso inVarr» p»ll
commentantem. Neque enim, ut ceteros poetas nunc
niittam (quanquam ne de iis quidem vel tantulom scru-
puli animo insidet), de Plauüois fabulis Terentianisque
ulla esse dubitalio potest, quin id ipsum quod res est
ita perspexerit Bentleius, ut, nisi qui praeter rnodum
hebes sit (ut fuerunt sane qui dum emacujare sc pn-
tant, inquiuarunt elegantissimas fabulas) , ei credendtun
sit et obtemperandum , non obtrectandum atque obla»
trän dum. Ergo iure suo in eraeudanda versus Plautini
labecula alii elaborarunt: cum successu non elaborarunt
Nam quod Bothius proposuit Marci Attici, tale quidem
acumen nähere et Wolffio Proleg« in Aulul. p. 17 et
Fr. Haasio ann» in Reisigii Scbol. gram in. p. 76 pla»
cere potuisse : rectius (quanquam nou vere sane> ut nunc
apparet) iam Osannus Anal» p. 175 vereri se dixerat,
ne nemini istam Bothius coniecturam probar et: nee pro*
bavit Sverdsioeo iu Yiudiciis praeeepti Bentleiani Bigae
et Dorpati a. 1832 editis p. 55» Pinguius etiam ab
eodem Bothio nuperrime exeogitatum Marco Attio. — -
Quid autem? Plautine ille prologus?— Vt igitur Plaoli
non sit: (nee esse sane ipse credo, sed profecto non itlam
obeaussam:) quidtandem ex eo consequitur? an qui Plauti
nou fuit, continuo ne aetatis quidem Plautinae es&e
exisümabitur ? Immo acrius etiam instamus: quamvis
I. DE PLAVT1 POETAE NOMtNIBVS. 17
enim' longo ille intervallo ab ipsa Plauti actate distet,
ecquis eo demum tempore factum sibi persuaserit, quo
bisyllabi genitivi illius usus invaluerit? Apage igitur
istam quidem defensionem. Verum enim vero longe
specie gravior Osanni suspicio est, qui de reliqui pro-
logi antiquitate nihil dubitans, tarnen hunc ipsum una
cum eo qui praecedit versum aliena manu adiectos cen-
suit p. 172 idque etiam Sverdsioeo persuasit. Cuins
iudicii caussam hanc babuit, quod nee cum superiori-
bus nee cum eis quae consequuntur ullo illi sentenlia-
rum nexu contineri visi sunt. Et hoc quidem etsi ille
sensit verissime, tarnen multum abest ut, quae reliqua
sunt in ista prologi parte incommoda non ullo pacto
tolerabilia, senserit omnia. Quorum gravissimum hoc
est, quod prorsus non habent quo referantur quae .
v. 18 subiieiuntur: Neun amorem haec euneta vitia
seetari solent e. q. s. Fateor hunc qui praecedunt
vv. 16 et 17 pessime corruptos : sed idem scio nullo
corrigendi vel studio vel artißcio id effectum iri, quo«
cum recte iungi n am particulam dicas. Immo haec
quae vitia amoris enumerantur planissime apparet ad
illa speetare, quae a v. 3 ad v. 8 pertinuerunt : Vobis
narrabo potius rneas nunc miserias. Vt in pauca ora-
tionem conferam, initium totum huius prologi praepo-
stere collocatis versibus laborat , quos hoc sese ordine
olim excepisse mecum crede :
1, Duas res simul nunc agere decretumst mihi:
2, Et argumentum et meos amores eloquar ;
16 Etsi hoc parum her de more maiorum institi,
17 Pro mea persona ut sim ad vos index ilico,
9 Graece haec vocatur Empor us Philemonis: 5
10' Eadem latine Mercator Marci Accii.
1 1 Pater ad mercatum hinc me meus misit Jthodum
12 (ßiennium iam factumst, postquam abii domo:)
18 I. DE PLAVTI POETAE NOMINIBVS.
13 Ibi amare occepi forma eximia midierem.
14 Sed ea ut sim implicitus, dicam> si opera est
auribusj 10
15 Adque advortendum huc animum adest benignitas.
3 Non ego item facio ut alios in comoediis
" 4 Vidi amatores facere, qui aut Nocti aut Die
5 Aut Soli aut Lunae miserias narrant suas*
6 Qüos quidem ego credohumanas pol querimonias 15
7 Non tanti Jacere quid velint, quid non velint*
8 Vobis narrabo potius meas nunc miserias.
18 Nam amorem haec cuncta vitia sectari solent*) . • •
*) Librorum scriptura vv. 3. 4 haec est: Fit hoc parum ee more
matorum injliti ^ mea perconatuf fum uof fitmq; inde exilio Ve-
tos exhibet , a quo reliqui sie tan tum discedunt , ut Et pro Fit,
maiorum pro matorum praebeant omnes, inde exilico habeatVrsi-
c
nianus cum Etrusci pr. m , inde exili,o Decurtatus , index ilico
Lipsiensis et Etruscus m. sec., iudex illico Princeps ed., tos au-
tem omittant Lips. Princ. et Etr. see. m. Fallunt, qui ab bis di-
versa tradunt. Laudabo, si cui propius ad librorum fidem acce-
dere emendatori contigerit ; quae adhuc prolata vidi a Salmasio,
Alciato, Lambino, iMureto, Acidalio, Gronovip, aliis, vel a metro
vel a sententia vel a lingua futilia sunt omnia. Quanquam debita
laude nolo JBothium fraudare, cuius etsi commenta ipsa prorans
sunt incredibilia, tarnen viam ille eam iniit, e qua aliquid profi-
cere ipsi potuerimus. Sic enim edidit e coniectura sua: Etsi
hoc parum (ecce) more maiorum institi, Per meam personam ad
vos qui sim index eloco. Quod quam ipsi ppstea displicuerit, ex
eo cognoscitur, quod in recentissima eins editione, quae Stutgar-
tiae prodiit, sie illoruui alter versuum non mehercle felicius con-
forniatus üxtat : Primo contatus tos sunt quam dixi eloco : quae
intelligat qui potuerit. — V. 7 nescio an sie potius scripserit
poeta: Pater ad mercatum meus med hinc misil Rliodum. —
V. 11 Atque advortend am ut animum libri, nisi quod animus
Lips. Alia alii, e. c atque ad vortendum huc animum, atque ad~
rortendum ad animum, quod defendi nequit. — V. 13 amoris /<*-
cere scripti libri, amantis facere ed. pr., facere amatores vulgo.
Indulgendum videtur huius prologi scriptori, quod in bisyllabum
vocabulum transtulit monosyllaborum liccntiam, quae in correpta
vocali legitimoque hac condicione hiatu conspicitur. — V. 15 sie
I. ÜE PLAVTI* POETAE ftOMINIBVS. 19
Sic plana esse puto omnia. Prodit in scenara non pro-
prio habitu Prologus, sed prologum oraturus Charinus,
duplicesque se partes sustenturum profitetur, quarum
alterae ad argumentum fabulae, ad suam ipsius condi-
cionem alterae pertineant» Id'ipsum ut strictim excu-
set, praeter morem sane fieri ait, quod, cui nunc so-
lius prologi persona sit agenda, simul et statim ab ini-
tio (ilißOj, non in prima dem um scena ipsius fabulae)
pro sua Charini persona (non pro persona prologi)
carum rerum, quas scire intersit, indicium spectatoribus-
faciat. Quo in genere qnis non Cbremetis Terentiani
meminerit, cuius verba in prologi principio posita :
Ne cui sit vostrum mirumy cur partis seni
Poeta dederity quae sunt adulescentium :
Id primum dicam, deinde quod veni eloquar . . .
etsi non sunt omni ex parte paria, tarnen item illuc
spectare, ut ab aliis, non ab actoribus, qui prirai in sce-
uam venirent, soliti fuerint pronuntiari prologi, prae-
clara Bentleii disputatione satis patefactum est. Illam
igitur Charini excusationem commodissime ipsa noraina
cum latinae tum gi*aecae fabuiae una cum nominibus
poetarum e-xcipiunt. Tum brevis fit argumenti signiG-
catio: quod antequam uberius exponitur, benevolentia
audientium imploratur et ut cum silentio adsint consueto
more petitur. Iam tanquam novo initio sumpto digressio
fit- quaedam, quae in damnis et incommodis amoris de-
scribendis non sine loquacitate versatur» Prorsus enim
vulgatur : Quos pol ego crtdo humanäs querimonias. Vetos : Au-
manis queritnonias, reliqui scripti: humanis qveritnoniis. In quo
Dum quid lateat reconditius, viderint alii. — Nolui commemorare,
quorum nullus hie usus ; sed tarnen quam non sit parcendum con-
iecturae in hoc prologo, talia arguant qualia sunt in optimo co-
dice ducere nest pro decretumst y. 1, miferiaflmnarraf pro rot-
serias narrant V. 13, tacere quid uelin uelintque non u$lint pro
tanii facere quid ueUnl quid non vtlint v. 16.
20 t. DE PLAVTI POBTAE NOMINIBVS.
a vero aberrarunt qui, quod sese non item ut alios fa-
cere Charinus dick, illuc rettulerunt, quod parum se
möre maiorum agere profitetur: Ham nee, quod aliis in
comoediis fieri solitum ab amatoribtis, fieri more ma-
iorum dici potest, nee profecto illud excusat adulescens,
quod non Nocti vel Diei vel Soli vel Lunae miseria»
queratur suas, sed transitu tantum hinc capto satis op-
portuno eo deducit orationem, ut pronuutiato* v. 17
(vobis narrabo potiusj nunc demum plenius intelliga«-
tur, cur tandem relicto maiorum more suos se amores
<juamvis prologum elocuturum ab initio dixerit. Digres-
sione autem illa omni etsi non aegre careamus, tarnen
ab eodem esse poeta profeetam y. 39 docet manifesto:
Illuc revorti certumst , ut coepta eloquar.
Vbi inepta est quae vulgatur scriptura certum ut co-
nata eloquar:. ueque enim de conatis ullis ullus sermo
fuerat: atque abhorrens acleo a linguae legibus Plauti,
cuius est in hoc genere certum est dicere, non certum.
Loquacitas autem quaedam cum in alios quoque pro-
logos cadit, tum ne ab altera quidem parte huiusce
prologi, qua, ut amore suo sit implicitus Charinus nar-
rat, aliena est. Poterant profecto haec quoque, quae a
y» 40 (Principio ut ex ephebis aetas exiit: sie enitn
haec emendanda *) ) ad 80 persequitur, - longe brevius
*) Cf. v. 61 : Sese extemplo ex ephebis postquam excesserit. — . Vul-
gatur autem :
Principio atque animus ephebis aetalc exiit,
Atque animus studio amotus puerili est meusy
Amare valide coepi e. q. s.
et ita est in ed. pr. Vetus cum Vrs. Etr. et Lips. : Principio atque
animuf phoebvs etale exiil. Sed Decurtatus : Principio atque ani-
muj etale exiit phoebus. Vt possis etiam: Princ. ut aetas ex
ephebis exiit. Kam ineptissima illa atque animus nemo non
videt in priorem ex altero versu irrepsisse. Fallitur de atque
particula cum aliis Hand jus Tunell. 1, p, 473 Partem veri aliua
aliam perspexerunft Muretus V. L. XVHI, 9, Acidaliu» Dir. p. 321
I. DB PLAYTI POETAE NOM1KIBVS. ftl
dici et fuerat hoc nostro sensu consuhius: sed Urnen
seiuncta a Chariui eonsilio non sunt. Qui si plenissi*
mam earum rerum notitiam, quibus, ut in Rhodiam mu*-
lierera incideret, evenisset, -cum spectatoriLus comnau-
nicandam p utabat, illud quoque non potuit non cömme-
morare, qua tandem caussa quove eonsilio relicta patria
Rh o dum ipse venisset.
Quae cum ita sint, nihil esse caussae intelligitur,
cur non eideru poetae duo versiculi illi, quibus fabu-
larum nomina produn tur, ac reliquus prologus, tribuan-
tur. Atqui huius numeros Plautina arte factos apparet :
nt non possint in eius artis societateoi non illi quoque
versus venire. Nee duobus post saeculis novos Plauti-
nis fabulis prologos accessisse credibile est. Ergo tol-
lenda sane, quae in Aeeii . genitivo est offen sio. ■ Quod
quidem mininie voluit praestareBentleius in Ter. Phorm.
prol. 26, cuius commentum, ut ait, non intelligere se
Osannus p. 175 fatetur* Illic enim cum Mercatoris
versum sie scriptum posuit :
Eadem latine Mercator Mactici,
nihil sibi aliud voluit, nisi ut pro ea, quam non posset
non corruptam putare , forma impressls exemplis pro-
pagata substitueret codieum scripturam, e qua quid ef-
ficeret ipse non habere!: idque vel externa specie lit-
terarum signifieavit. Nana ipsum illud mactici in' Ve-
tere libro Gamerarii legitur: in Decurtato, Vrsiniano,
Etrusco nostro mattiei, itemque in Lipsiensi et id ge-
nus ceteris: martici in principe editione: ut infimae
notae fuerit oporteat, in quo matii scriptum repperit
Muretus Vai\ LecL XVIII, 9. Numquid igitur nunc dubi-
tabis, quin pristina facies sicvexaüssimo versui instauretur :
Eadem latine Mercator Macci Titi — ?
et Dousa F. Incptit ut solet in hoc geneve Meursius Cur. Plaut,
p. 170.
22 i. DE plavti foetae nominibvs.
Molossicum enim voeabulum post eaesuram collocatum
vereor ne plura habeat et cerliora exempla, quam in
' quod statuere Hermanniana severitate liceat; praeser-
tim si proprio illud v nomine contmeatur. Vt in ipsis
prologis subsistam , hos qaaeso versus contemplare e
pro!. Amph. 42. 100. Cas, 59. Poen. 7. 28. Rud. 14
petitos :
Vidi Neptunum^ Virtutem, Victoriam. '
Js nunc Amphitruo praefectust legionibust*
Propterea ea una consentit cum filio*
Qui edistisj multo Jecptis sapientius.
Nutrices, pueros infantis minutulos. t
Petuntj quique in iure abiurant pecuniam.
Quibus addere licet prol. Men. 30:
Mortales multi, ut ad ludos, convenerant.
Quanquam alia exempla sunt, quae huc falso rettule*
runt, ut prol. Amph, 103. Capt, 24, qui versus sie pa-
tius corrigendi :
Gravidam Alcumenam fecit uxorem suam.
Vo st quam belligerant autem Aetoli cum Aliis*
$• 4-
Non mediocriter eoniirmato animo huo progressiv
eram meditando, cum fiducia omni deiiei visus suni alius
fabulae prologo, qui ipsum Marcus praenomen apertis-
sirae testaretur. Asinariae enim haec quisquis fuit
praefatus est v. 9 sqq. :
Nunc quod me dixi velle vobis dicere,
Dicam. huice nomen graece Onagost fabulae*
Demophilus scripsit: Marcus vortit barbare:
Asinariam vott esse, si per vos licet.
Accedebat non raagis fere ambiguum Gellii testimo-
nium I, 24, quo ille capite trium poetarum illustrium
epigrammata, Cn. Naevii* M. Plaut i* M. Pacuvii,
I. DE PLAVTI POETAE NOMINtIVS. 23
quae ipsi fecerunt et incidenda suo sepulcro reliquc-
runtj memoriae prodidit. — His quis tan dem fieret ?
— Non potuit mehercle quicquam magis e re esse,
quam quod primum inspecta Liouis annotatione M. il-
lud Plauti nomini praemissum abesse a veteribus Gellii
editionibus, tum item abesse aVindobonensi codice com-
peri. De reliquis, quorum supra mentionem feci, co-
dieibus etsi vehementer doleo e Dresselii copiis nihil
a nie excerptum: nempe quod, quem id usum habere
posset, minime tum suspicabar : tarnen quin cum Vin-
dobonensi eis cpnveniat *), eo nunc minus dubito, quo
exploratius habeo per totas Noctes suas nusquam Cel-
li um praenoniine poetam Sarsinatem appellasse, ne in
aliorum quidem praenominum propinquitate summa.
Sic, ut exemplis utar, lib. XVII capite 21 extr. L. Li-
viunij Q. Ennium, M. Varronem, Cn. Naevium* M* Ca-
tonem et P laut um consociavit, 1. XIX c. 8 M. Ci-
cero nem, C. Caesar cm , Plaut um, Q. Ennium, M»
Varronem: ut mittam alia. Ergo ad prologum Asina-
riae redaeta res erat. Ibine igitur librorum consensu
mar c us legitur ? Iramo ne uno quidem illud prodituiu
est, nisi quod c recenti correctura in Etruscum no-
strum irrepsit pro eo quod antea erat macrus : in ea-
que ipsa forma consentiunt tres Palatini apud Pareum,
Vindobouensis Sambuci, Lipsiensis cum cognatis ut op-
timo Mediceo, pvineeps editio; Af. Aerius, quod a Gru-
tero invectum Pareus reeepit, affertur eLangianis, ttta-
cus autem est in uno Palatino Parei, quo propius etiam
ad ipsam veritatem Vetus Camerarii accedit, in quo
maecus ex tat. His autem librorum vestigiis alione
duci videbimur nisi ad haue scripturam:
Demophilus scripsit, Macciit vortit barbare — ?
*) Et conveuit sane Regie.
24 I. DE PLAVTI PÖBTAE NOMWtBVSA
Nondum permensi eramus testimonioruiri multitu~
dinem; restabat enim Varronis auctoritas eaque adeo
geroina. Libro enim VIII de 1. lat. §. 36 Mucll. p,
4l9 Speng. haec ille docuk: Omnia fere nostra no*
< mina virilia et muliebria multitudinis, quom reeto casu
fiunt, dissimilia* cum dandi, eudem: dissimitiüj ut mo-
res Terentiei > feminac Terentiae ; eadem in dandix
viris Terentieis et mulierihus Terentieis* Dis simile-
Plaut us et P lautius , et co m munia huius,
Plauti et Ma r ci P laut i. Ita enim extrema Spen*
gelius suo loco edidit, in ca autem disputatione , quam
de genitivorum in ii terminatione pertexuit, secundu.ni
priores editores sie protulit p. 9 : Dissimile Plautws et
Plautiusx et commune ut huius, Plauti : et Marci, Plauti*
Quorum neutrum potest intelligi. Itaque Mucll er us a se
videlicet emendatam scripturam hanc commendarit:
Dissimile Plautus et Plautius* et commune Lud Plauti
et Marci Plauti > qua quidem adeo confisus est, ut in
eonünukatem verborum reeipere non dubitaret* L. PI au-*
tium dici rlietorem illum cognomine G all um pntabat, de
quo Weichertus egit Poet. lat. reh p- 218. Atqui hio
ipse, num ille quidem unquam Plautius esset pro P/o-
tio vocatus, dubitaverat : et videtur sane Plotius rhetor
eüam Varroni apud Nonium p. 79> 29 dici Praeter e*
autem, quid tan dem est eur in grammatica caussa Yarro»
credatur excmpla e rerum vel littcrarum historia p6«
tisse?' cur non acquievisse in simplicissima Plautius Ho-
minis commemoratione ut noti&simi omnibus et multis.
Plautiae gentis exemplis clari? Quam porro ille ipse
f
Lucius ignobilis homo cum Plauto quidem comparalusj
Et tarnen ei ut Plauti nomen adeo posfposltum sit? sim-
plicior praeterea et brevior forma trisyllabo nomini ? et
contrario atque paullo ante ordine? Credat qui poterit.
I. DE PL4VTI POETAE KOMIMBVS. 25
Non intercedam, si quis de poeta potius Plautio illo,
cuius fabulas pro Plautinis liabitas alibi prodidit, hie
quoque Varronem cogitasse sibi persuaserit: potuit id
certe percommode: ad verba ipsa nihil hoc pertinet,
quae nescio an recte sie emaculemus: Dissimilia P lau-
tus et Plaut iusj et commune huius Plauti: ut
et Mar ei. Proficiscendura enira ab optimorum vesti-
giis librorum, in quibus., si recte Spengelii notas inler-
pretamur, extat et commune ut huius Plauti et Marci:
a quibus nihil recessimus praeter unius ut voculae
transpositionem. huius pronomen, nee a Muellero in tei-
le ctum nee ut videtur a Spengelio, non aliam vim ha-
bet, nisi ut articuli loco positura definiendo genitivo in»
serviat. Marci dicitur item ut Plauti commune esse,
cum sint dissimilia Marcus et Marcius. Et iste qui dem
hie pronominis usus, ad oranes omnino casus transla-
tus, cum frequens est grammaticis, tum a Varrone mi-
nime abhorret. Sic ille Hb. IX § 88 M. ; nam deciens
cum dicatur hoc deciens > ut mille hoc mille , ut
sit utrumque sine casibus vocis, dicemus ut hoc mille,
huius mille, sie hoc deciens, huius deciens; ne-
que eo minus in altero , quod est mille > praeponemus
hi mille , hqrum mille. Adde IX, 112. X, 24. 44.
62. 83. Cf. Vossium de anal. I, 1 extr. *) Nee magis
apud Varronem et pro etiam dictum offendit: quode
+) Non persuasi Spengelio. Alienum enim a Varronis consuetudine
et hoc esse : ut et Marci, et huius pronominis illum. usum, nisi
«quidem alio modo nullo binae fonnac disceroi potuerint. Quod
cadere in deciens > non cadere in genitivum nominativumqne.
Scripsissc Varronem videri : dissiviile PI au tus et Ptautius,
commune et huius Plauti et M acci, i e. „übereinstimmend ist
der Genitiv Plauti sowohl von diesem, dem letztgenannten, Plan-
lins, als von PI au tus 4em Maccius.« Subliliter hoc exeogitatum
et fortasse vere 5 sed tarnen ut durius obscuriusque genus lo-
quendi Yarroni tribui fatendum sit.
26 I. DE PLA.VT,! POETAB NOjVHNlBVS.
identidem annotatione sua Muellerus raonult ut VIII,
26. Vide VII, 52. VI, 55: ab eodem falli, sed et
f als um et fallacia. — Ceterum nihil vitii de Var-
ronis verbis disputans Sverdsioeus p. 26 suspicatus est.
S- 6-
Longe obscurior altera est Varronis memoria
lib. VII, 104 M. p. 381 Sp., quam qui volet penitus
expedire atque cum pulvisculo ut aiunt exhaurire, nee
vulgari acumine valeat oportet nee paueorum versuura
disputatione perfungatur. Nos quidem et opinabimur
roagis quam affirmabimus (modo ne argutari et hario-
lari iudicemar) et aretioribus finibus quod iam conscri*
bendum videmus caput anogrifiartKOV continebimus.
Itaque quod 1. c. edebatur ante Muellerum M. Aerius
in Casina in fringuilla : Quid fringutis? quid istuc
tarn cupide petis? id, si ultra non progrediamur, nee
per se quiequam offensfonis habet, nee üs quae de
Plauti poetae nominibus adhuc disputavimus ullo pacto
repugnat. Ecquid enim audaculi, in unam vocem litte-
ris coniunetis Maccius reponere ? Atque aut hoc ipsum
aut Maciusj Matius 9 Mactius libri tenent, non bina
nomina. Quid? quod ne ferri quidem apud Varronem
istum antestandi Plauti modum posse supra vidimus. At,
inquit, convenientiusne in Varronis consuetudinem illud
est, ut Maccius pro Plauto appelletur? Non est vero:
atque** ob id ipsum oecultior quaedam ratio verborum
Varronianorum lateat oportet. Latuisse ante suam sei«
licet emendationem recentissimus editor putabat: quae
ut qualis tandem sit perspiciatur, paullo altius loci hu-
ius universi rationes repetendae sunt. Dixerat Varro
multa ab animalium voeibus tralata esse in homines,
partim quae essent aperta, partim obscura. Itaque ex-
orsus a perspieuis transierat ad minus aperta horum-
I. DE PLAVTI POETAE KOMIMBVS» 27
que ultimum exemplum hoc posuerat: eiusdem (Ennii)
ab haedo, clamor et ad caelum volvendus per
aethera vagit*)* Iam sie libri pergunt : Jiieta fren-
dice frunde et frutinni Jiiaviter maccius in cqfina a
fringuilla e. q, s. cupis ? Jues auoluerat. ... E . qui-
bus haec effecit Muellerus: Sueti a frendice : e frunde
fritinni suaviter. Mati * * * in Casina a frin-
guilla e. q. s. cupis. Sueti a volucribus. . . . quorum
extremum vocabulum eatenus praeiverat Spengelius **),
quod a uolucri proposuerat. Non potuit Muellerus no-
stra sententia infelicius. Nam primum nullus unquam
Suetius poeta fuit. Quem ille post Bothium Poet,
scen. fragm. II, p. 34 aliosque e Cbavisii verbis arces-
sivit p. 80 exempli Putschiani: Gulam* ut Julius Mo-
destus aity per u scribemus , non per y > quae graecis
vocabulis necessaria est et saepe in u transit* ut Sue-
cius ait in Mido : int er se degularunt omnia;
parum sane considerate : quis enim de ignotissimo poeta
fidem ei testimonio babeat, quo simul Midus fabula
prodeat? Ac longe aliud quiddam in ipso codice Cha-
risii comparuit: Vt Iitfuemur ait in nara. Haec autem
vestigia veteris scripturae, sie quidem comprebensa cum
prioribus: tranßtutinfuemuraitinnaro, band scio an in
haue partem: tranfituttitiniufufurpatinuaro non in-
commode Interpreter, h, e. ut Titinius usurpat in
Varo ***). Quo nomine satis nota Titinii comoedia.
♦•>
*) Sic enim una inserta et vocula hexametrum versura restituo, ut
vohendus Yaleat Ifoooo/uevog. Nugatur, ut dicam quod res est,
Muellerus, licentius evagatur Scaliger.
Y) Permire idem suatiler vocem a prioribus diremptam sie iunxit
cum proximis: Suaviter M. Aerius in Casina: quod quidem a
sensu usuque Varronis longissime distal.
***) Ne quis usurpat illud alienum a Charisio putet, utor eiusdem
grammatici hoc exemplo p. 178 P. : Donicum pro donec, Ita Li-
tius in qmnlo usurpat: ,
\
28 I. DB PLAVTI POETAE NOMINIBVS.
Ex eadem fabula quae Nouius p. 157, 10 ser-
-vavit :
aequomst me habere, quos meo sumptu pauperem —
(sie enim haec scribenda, parum probäbiliter a Neu-
kirchio de fab. tog. p. 137 disposita), ea ad helluandi
luxuriam itidem ut illa speetant, quae sunt apud Gha-
risium int er se degularunt amnia. Omnis igitur tan-
quam e raanibus elapsa est Suecii alicuius memoria.
A quo quidem non diversum esse Sutrium comicum,
cuius apud Ful gentium mentio, ultra progressus con-
ieetando Muellerus suspicabatur: non magis hoc quam
illud circumspecte. Bis quidem Sutrius commemoratur,
semel in Fulgentii Expos, serm* ant. p. 566, 7: SunU
mat es dieuntur viH potentes. Si mp o Ion es dieun-
tur convivae: nam et amicus Sponsin qui cum eo per
convivid ambulat, simpulator dicitur. Sutrius in Co-
moedia Piscatoria : s ummates viri s impolones
facti sunt ganei; iterum hoc exemplo: Nam ei
Sutrius comoediarum scriptor introducit Gtyconem
(scr. Gljrcerium) meretricem dicentem: myrr'hinum
mihi affert9 quo virilibus armis oecursem
fortiuscula. Quae quidem undc petita essent igno-
rabat Bothius p. 135: sunt autem e Fulgentii Mjrthol«
III, 8 p. 725 Stav. His quid tandem fiat? Proclive
esset nuraerorum rationibus sie consulere t
summates viri
Facti sunt [hodiej simpulones ganei:
■»— —
lbi manent tedeta, dönieum videbis
Me edrpenta vehentem dömum v en is$ e p mrenlis,
Sic enim integritati suae restituo quae in codice sunt ita Litius
inquti usurpat ibi manens e. q. s. domum venisse. Errore quin-
tus est pro sexto Vlixeae libro dictus a grammatico. parenlis ad-
didi e Graecis v. 296: itooxtv .... ixvlpt&a JtojMtnt n a-
t q6s» Quanquam a metrica ratione non ignoro habere etiara
hunc exitum versus Saturnii qui defendatur: domum venme.
I. DE PLAVTI POETAE NOMITfIBVS. 29
et
[Hem\ myrhhinum mihi affer * quo virilibus
Armis qccursem [magis nunc] Jbrtiuscula:
prorsus enim in hoc genere iucredibilia ut consolet
Bothius machinatur: modo de fide Fulgentii satis Con-
sta ret. Quae etiam in hac caussa non unam ob rem
valde mihi suspecta est. Nam cum inaadita veteribus
et antiquis sqriptoribus sint et simpulones nomen et ga-
neus forma, tum alienissimum est a latinitate arma
dici pro telis. Itaque ut dicam quod sentio: extitit
quidem Sutrii alicuius Piscatoria comoedia quae-
dam, quam usurparet Fulgentius : non fuit autem ea
priscae aetatis, verum medii aevi, non comparanda qui-
dem cum Philodoxio, Falso hypocrita, Philogenia et si-
milibus fabulis, quäl es fuerunt Caroli Aretini, Mercurii
Roncii Vercellensis., Ygolini Parmensis, aliorum: de
quibus breviter dixi ia Mus. Rhen. philol. IV, p. 162
(cf. Orsllii Epist. crit. ad Madvig. p. LXXI) : sed eius-
dem fere generis atque Querolus. Ergo Sutrius quo-
que vel Succius *) a Varronis verbis segregrandus.
Quodsi poetae nomen in Ulis litterarum vestigiis, quae
sunt Jueta (vel potius Juet), lateat, lubentius etiam de
Suevio cogitem, cuius Macrobius memoriam servavit
Saturn. II, 14. 15. VI, 1. 5. Ex antiquioribus enim
hunc poetis esse, parum vulgo cognitum, neglecta in
exitu vocabulorum s littera arguit iis exemplis,, quae
habes in hexametris versibus non, leviter depravaüs Sa-
*) Sutrium, ut est in Mythologicis, vocari etiam in Expositionis co-
dice Leidensi Munckerus testatur p. 781, non Succivm, quam for-
mam cum vett. edd. Scaliger, Vossius, Rutgersius Var. Lect. IV,
19, Fabricius Bibl. lat., alii tenent, partim de eodem poeta, partim
de diversis cogitantes. Praeterea etiam Sustius scripturam Stave-
renus affert. — Ceterum Lerschio Folg. p. 68 Sutrius nomen
e Casinae lil, 1, 10 fictum videtür: quod non est incredibile.
30 f. DE PLAVTt POETAE NOMtNIBVSt
turn. II, 14. Quanquam fuerimt qui non esse Sueviüs
verum nomen crederent (nee enim Suevium quisquam
novit praeter Macrobium), sed de Saevio potius illo
Nicanore cogitarent *), quem Suetonius de ill. gramm»
c. 5 dicit praeter commentarios satiram quoque fecisse*
e qua duos affert versus hexametros. Et ex antiquis
fuit sane Saeyius: praeterea vir longe doctissimus Ma~
crobio suus ille Suevius dicitur, quique eiüs versua in
Saturnaliorum libris extant, hexametri sunt omnes. Nee
tarnen ii ad satiram possunt speetare; afferuntur enim*
qui sunt in Sat. VI, 1 et 5, e libro quinto: non est
autem credibile pluribus libris unam satiram constitisse,
nee satiras Saevio, sed satiram tribuit Suetonius« Qui
cum illum ait praeter commentarios satiram quoque fe-
cisse , haud obscure illud ipsum significavit> praeter
grammaticum genus, in quo kab itabat., nihil Saevinm
nisi unam satiram scripsisse. Atqui quos Sat. II, 14
Macrobius octo versus posuit, in idyllio quod inscribi*
tur Moretum repperit. Ergo liinc dimittendus Saevins«
et in eo subsiötendum, ut, si modo poetae nomen e li-
brorum memoria Varronianorum eruendum sit, Suevius
potius iliic lateat quam vel Suetius (sive Suecius) vel
Sutrius (sive Suecius). vel Sacvius.
Aliam viam Scaliger ingressus erat. Proposuerat
ille : Eiusdem ab irundine : nefrende fritinni Suavi-
ter3 quorum extremam vocem in hexametri initio, reli-
qua in fine prior is collocata voluit. Quod et per se
argutius coramentus est, et propterea parum probabili-
ter, quod. qua tandem rerum condicione quove senten-
tiarum nexu in Annalibus quidem ista potuerit com*
pellatio locum invenire, minime intelligitur. Vnum
>) Contra Suevium Suetonio reddi pro Saevio Vinetus et Casaubomis
iusserunt.
I. DE PLAVTI P0ETAE NOMlNIBVS. 31
*
tarnen sagaciter excogjtatum, ab irundine pro a fren-
dice *), quando et inauditum est et incredibile avium
genus frendix vel frendex nomine, valde autem con-
gruum in hirundinum vocem fritinnive verbum. Id igi-
tur cum etiam Muellero placeret, parum tarnen ille pru-
denter hirundinis mentionem putavit cum ipso versiculo
a semet conformato posse conciliari : e f runde fritinni
suaviter* quae voluit initium esse senarii. Qui si re-
rum naturam cognitam habuisset, hirundines quidem
scivisset e fronde nunquam c an tum edere nee unqüam
arboribus insidere. Praeterea scire cupio, quam tandem
Muellerus vim fritinni imperativi esse voluerit. Nee
ad ipsa vestigia codicum tarn ille prope accessit quam
Heere arbitramur. Omnium autem minirae placere il-
lud potest, quod satis rairo artificio M. Aerius vel
Maccius nomine, quod sequitur in codieibus, ita abu-
sus est, ut Mati quidem. servaret (Matium dici Mi-
miamborum scriptorem et Iliadis interpretem**) putans,
cuius testimoniis Varro paullo ante usus § 95. 96 p.
371 sq. Sp.), solam autem us syllabam relictam esse ex
ipsis Matii verbis, maximam partem hinc elapsis, sibi
per suader et. Immo aut vehementer fallor aut in mac-
cius vel mactius litteris ipse exitus versiculi a Varrone
prolaü quaerendus est: in Casina enim et quae sunt
' similia nullo praemisso poetae nomine dicere perfami-
liare Varroni. Quid? quod idem, nee id profecto raro>
exemplorum a semet expromptorum fontes prorsus ta-
cuit. Quod dum buc aecommodo, primum sanare mul-
tifariatn corrupta hac via instituebam: Sic et ab irun-
dine: frende et fritinni : sudviter [pol] mdc-
*) Turnebi, non Scaligeri iuventum esse monuit Spengelius. Ego
exemplum Bipontinum (p. 244) secutus sum.
•*) De quo nuper etiam Pideritai egit comm. de Apollodoro Perg.
et Thcod. Gad. p. 23 sqq.
32 f. DE *LAVTI *OETAE NOMINIBVS.
cus es. Mox tarnen paenituit : neque enim Atellanas
tanti fecisse Varro videtur, e quibus integros versus
tesümonii caussa afferret, ut qai singulas tantum illinc
voces rusticorum proprias excitarit VII § 29. 84» 95
•
(p. 318. 362. 372 Sp»)*k nee maecum constat appella-
tiva potestate ut bueconem dici, et Universum com tuen-
tum sensus quidam veri respuebat. Sed recte inven-
tum frende et fritinni visum est, in librorum scripta-
ram frunde et frutinni apprime conveniens. Itaque
ascita ex Enniani versus fine extrema syllaba quae est
ity novo periculo facto häec . expiscatus sum e littera-
rum apieibus: Insueta* ut ab irundine:
frende et fritinni: sudvitate mdetus es.*)
Quae acerbe irridentis sunt, ei dieta quem vel vineu-
lis constrictum vel verberibus male mulcatum vel tetriu-
lentia oneratum vel aliquo infortunio maetatum in scena
quisquis fuit abiens relinquebat, dentibus frem entern
prae impotenti rabie sonosque ederftem inconditos et ad
risum movendum compositos. Nam, ne quid erres, aiu
tiqui et mactus dicebant* ut cum Prisciano loquar V>
p. 209 Kr. Quae autem obscura Varro ab initio di-
xerat, opposita perspieuis vel apertis, ea deineeps duo-r
*) Partim sifoi de "Varronis loco liquere Spengelius fatetur. Ceterum
leve puto, quod a litterarum similitudine nimis ei recedere mb
irundine videtur; levius etiam, quod aper tum esse versus finem
fritinni suaviler dicit ; non satis grave * quod , si duo verba
(frende et fritinni) iuneta fuerint, non unius friiinnire, sed utrius-
que enodationem exspeetari ait, ita quidem ut frendere quoque
velut ab apro ducatur. Gravius videri possit, quod non hirundi-
nis potius quam cicadae esse fritinnire dicit seeundum carmiuis,
quo animalium voces explicentur, hunc versuni : Et cucitli cu-
culant et rauca cicada fritinnit, Atqui , hoc ut ita sit, in Var-
ronis quidem verstculis felicissima Scaligeri conieclura (p. 245
ed. ßip.) compositis früinnienles pullt profecto non sunt cicadae,
sed, nt ab ipso poeta docemur, certe volucres pvsilli , si nun
ipsae birundines.
I. DE PLAVTI POETAE NOMIMBYS. 33
bus generibus dispcrtit, minus apertis Ennianis ea iun-
gens, quae longius etiam a consuetudine et perspicui-
tate aliena insueta appellat *) : qualia sunt non a qua-
drupedum -vocibus, vituli , bovis , leonis , haedi ducta,
sed ab avicularum cantu tralatä, früinnire, jringuttire,
tritillare. Et sunt haec sane usu perraro, ut recte in-
solita dioas, si cum ilHs compares quae sunt ululare*
mugir€j ioarej J'vemerej vagire*
$. 7.
Vnde igitür, haec omnia si ita se habent, prore-
irit landein qui tarn diuturno consensu M. Accius Plau-
tus fertur? Nam nee in codice ullo M. Accii Plauti-
nas fabulas inscribi cap. I monui, nee vetustissimae edi-
tk>nes nisi Plauti inscribunt sitnp]iciter> nee omnino
per latissimos fines litterarum latinarum, si ab Attii ver-
sibus et prologo Mercatoris recesseiis, unquam alio
nisi uno Plautus nomine is est poeta vocatus, cuius
testiraoniis grammaticorum potissimum commentarii rc-
ferti sunt, et in bis tarn praestantium quales Var-
ronem, Verrium, Iuliura Romanum habemus. Accipe
igitur veram erroris originem: finxerunt fide caren-
tiä nomine antiquissioii Plantinarum fabularutn inter-
pretes Saracenus Piusque, nee tarnen dolo illi malo
finxerunt, sed ambiguam incertamque librorum memo-
riatn in banc partem interpretantes > Varronis potissi-
mum fallaci testimonio illo confisi, quo plene dici
§farctis Plautus videretur, alterum autem 'eiusdem Var-
ronis testimonium et utriusque prologi Plautihi versus
ad istam opinionem corrigentes, remque omnem Festi
»■■»■ » in» im» i
*) Quanquüm fateudum e*t Varroftiana» fcxemßlum non «sie in
prompt«. Inmteto nomint Kann* rffcit apad Varrtaem 1. 1.
VI, 60.
3
34* I. DB PLAVTl POETAB IfOMtNIBVS.
aucloritätg cotafirtnal*e sibi visi. Quarutn rerum doeu-
toenta illofüm in Asinariae et Mercatoris prologos aii-
Hotatio suppeditat. Ex bis profectus cotnment&riis la-
tius error serpsit *) et üt fit ad nostram deinceps ae-
tkterri pfopag&tüs est, graviter ille admonens Epichar-
ittiae sapientiae sie olim praecipieniisi vätpe xai jt£-
fii?a&i äticiGretv. Et diversissimo quidem casu contra-
rium Plauto atqiie GelHo aeeidit: hie enitu üt ex A.
Gellio factus est Agellius, ita ille M. Accius e Maccio.
Ad Festum autern quod attinet, non cogito de novi-
cio isto additamento, ei notationi, quae est apud Pau-
lum Diaconum (p. 36 M.) de barbari voce, in Dace-
riano exeiuplo agglutinato: Vnde Plaatus Naevium
poetam latinurn barbarum dixit [et de se> cum trans-
ferret fabulam ex Graeco , dixit M* Altius vertit
barbare]: neque enim haec, quae a vetustis editio-
nibus scriptisque libris eunetis absunt, vel Pias vel Sa-
racenus norunt. Sed gravius dico et speciosura saue
illud testimdnium quod est de Plautus nominis origiae
jp. 239 M. : Ploti appellantur qui sunt planis pedibus.
Vnde et poeta Accius* quia Vmber Sarsinas erat, m
pedum planitie initio Plotus9 postea Plautus est dictum
Soleas quoque diniidiatasj quibus utebantur in venande
quo phanius pedem ponerent > semiplotia appellarunt
(foedo enim Titio appellantur editfir). Haecine v«rt
Festi sunt, cuins auctoritateni iaetare veteres illi intei*-
pretes solent? Immo petita sunt e Pauli epitoraa eo»
rura, quae lacunosa sie extant apud Festum un* ctfii
supplementis recentissimi exeiupli;
■ ■in ii i 'in- iu
*) Pertinet huc, ut unum eommemorom e multis, TpDTOd Hl gmttnm
plabeiaruna auncro, qua« fuerint rdpubücae toroporibus, At-
Umm e«m cofnomwto Plmrtt* rtferl Panvhüm de aomiaib. Rom.
p. 2013 vol. II Thes. Graev.
f. DE PLAVTI POETAE NOMINIBYS. 35
£ ^. .*_ . -_ Plotos appellant] Vmbri pedibus planis
{Viatos. hioo solea« dimidiata» qui] Bus utuntur in uenando
[qoo plaajut pede« ponant, vojcumt senüplotia et
[\ ..... . undc et Accijüj- poeta, quia fernher
Sarsinas erat, a pecUtm planitie initio Plo-
tus, postea Plautus coeptus est dicL — — •—
Viel es in laeuna esse ipsum nomen poetae: quando pro-
babilias sane nominis exituin us syllabam interpretabi-
mur quam de [comic]us voce eogitabimus. Vtcunque
autem de ea syllaba statues, tantum contendi quovis
pignore potest, non repperisse Paulum in suo exemplo
unde et Aerius scriptum, a\it non ita Fes tum saltem
scripsisse. Certum in promptu est argumentum: non
potuit sine praenotnine Accius aliquis poeta dici, quem
quidem scriptor vellet alium atque ceJebe.rrimum illum
Lu Acciura iptelligi, - Ergo scribendum faerat certe
M* Aerius: quod si modo scriptum reppererit Paulus,
quid tandera unpediat quominus nos non duo, sed
unum Maccius nomen interpretemur, illum autem cre-
dam us praelermisso praenomtne solum servasse gepül*
ppmeii ? Iiaque ne Pauli quidem testimonio licebit tra*-
la&icia £omici poetae nomina tutari. Ceterum baud scio
a^ fiOM isatjs eoBstet de ipsa librorum scriptura Pauli
I>iaco$i; $a*n cum apud Liademanmum nihil discrepan-
liae «9te#a0re6ur, amiquiorum tarnen ediüonum quotquot
mspejn non jiccivs sed Altius praebent: Atius auUjm
iactidem KgMws affer t Annal. I, p. 450. Quo autem
piagU et Jibrarigrum usu et proximorum saeculorum
cosisuetutHpe Aerius pro Attius forma et quae sunt t>-
milia ktcrebruerotU, eo ego conßdentius ista veterum
ediüonum consensione utor. ut ab ipso Festo non Mac-
ciusy sed Mattius potius esse positum existimem. Sic
enim lace^am JJJius notationem redintegro:
iß I. DE PLAVTI J»Oi*TAE XOMIHIBVS.
Plotos appellant Vmhri pedibus planii
n f '. unde et soleas dimidiatas, quib\ utuntur in uenando
quo planius pedem ponant s uocant femiphotia , et
a ,pprio nomine fait T. Mattius poeta, quia Vmber
Sarsinas erat , a pedum planitie initiö Plo-
tuSj postea Plautus coeptus est dicu
Ita illud simnl sigm'ficatur, quod verum esse taciturna
testatur vox autiquitatis, iam antiquilus oblivione obruta
reliquorum nominum memoria solum fere cognomen
posterorum usu invaluisse»
Vnüra restat, ut quäle sit Maccius nomen expli-
eetur. k Quod cum non differre a Mattius nomine affir-
mamus, praesto est Accius et Attius formarum simili~
tudo, quas quidem non unis ( librariis, ut ait Madvigios
Opusc. p. 96, eiusdem esse nominis formas constat una
cum tertia Actius , sed ab ipsis veteribus sine discri-
mine usurpatas cum lapides testantur, tum eae dispu«
*tationes docent quas Weichertus de L. Vario et Cassio
Parmensi p. 9 sq. commemoravit. Non impedip equi-
dem quominus rationi convenientius cum Osanno Anal«
p. 61 iudicetur Attius propter Graecam *ATTiog scri-
pluram : cui simillimum in nostra caussa Mamatd
sociare possum, quod est apud. Athenaeum II, p. 82.
c: sed non est continuo falsum, quo aliud quiddam
esse praestabilius constiterit.*) Bona est autem et proba
nominis forma Mattius. Quodsf etiam Matius scribi-
tur, eadem ratio. est, quae intercedit inter Attius et
'•) Aerius etiam Osannum Reinrichius impugnavit laudabili ia Pari.
Sat. I, 50 aoootationö. — Ceteram com Attius, Aciwt confarri
Vettiut, Vectius formae poterunt.
?, DK FLAVTI POETAK NOMlNIBYft. 37
Atias formas *) : nisi quod in his cert.ua> est malt»
wagis getuujaui t lilteram invaluisse, simpliceiu paullo
magis usus videtur iu iJlis probasse«, lnnotuit in hoc
genere praeter celeros uiimianiborum ille scriptor et
Iliadis interpres Cn. Mattius vel Matius poeta, cuius
supra- mentio fiebat. De quo quae extant VarronU, Ci-
ceronis, Plinii, Taciti, Gellii, Suetomi, Columellae, Ma-
crobü, alioruni testimonia (modo ad unum eundenjqae
omnia spectent), maxima ex parte iam Torrentius in
SueL Ca es. c. 52 commeinoraviu Eum homineni int er
plerosque sane convenit rectius Matium quam Maltiurt)
diei: quöde vide Wernsdorfiuin disputantom Poet. lat.
tnin. IV,_ 2 p. 568 sqq* et Leutscbium iu Zitnmeroianni
Diariis antiq. stud. a. 1834 p« 164. S^d idein Mattius
est ScaKgero Coniectan, in Varr* p. 236 Bip., eaque
forma extat apud Macrabtum *Sat. I, 4« II, 16, apud
Lipsium ann. in Tac. Ann. XII, 60, in Gxonoviano
Gell» exemplo VI, 6. XV, 25. XX> 9: eodemque spe-
etat Martins scriptura X, 24 coli. Suet. Do mit, 21.
Quibus adde TVrenliani Mauri versum 24 16:
hoc mimiarübos Mattius dedit metro :
cuius eo gravior vis, quod correpla antepaenultima in
Aeneide Y, 568 est genus unde Jitii duxere Latini.
Nihil autem magis appositum essa ad persua den dura po-
teH, quam quod in Prisciani codieibus voL I, p. 281
Kr. tdem poeta Martins, Maeckis* M* aceiits et M. ae-
tius scribitur. Quo prorsus conveiüunt, quas e Gellia-
nis Plautinisque libris scribendi discrepantias supra at-
tulirau* J. f. 3 et 6. £ quibus omnibus cerüssime ef-
) Quid, quod bae quoque formae e litterain aseivenmt? Naro
Atius et 4civst Matius et Macius habes in Scatigeri Indice The-
sauri Grutcriani praeter Attius et Mattius, Actius et Mactius for-
mas. Tarn aaee sunt omni ex parte affinia. De Atia genta diiit
Weichortus.
38 I. DE PLAVTI POEtAE NOMINlBV*.
ficitur, et iricertum illud ipsum esse, certone
nomine miniiamborum poeta constanter vocatus sit, et
hoc ut vel maxime certura sit, non tarnen contmuo per-
tinere ad Plautum. Quidni enim potuerint sive eodem
sive diversis t empor ibus et Matia esse et Mattia gens
quaedam? Qu an quam ut dicam quod setttio, non fflit
Romanae gentis alicuius Mattiae Plautus poeta, sed T*
Mattius appellatus est Vmbricis nominibus, Roma« au-
tem pcregrinus vixit *), ibique eo polissimum nomine
vulgo innotuerat, quod a pedum planitie (Sarsinäe potä)
ei inditum **) : quam quidera famam videtur etiam Q^itt«
tilianus Inst. or. I, 4, 25 sequi. Omnino enim neqaa~
quam frequens, si cum aliis corapares, inter Romanos
sive Matius sive Mattius nonien. Et JP« Macium f**-
rum eiusque filium P. Macium Iustitm inscriptio Pera-
sina praebet apud Vermiliolum (£e antiche iscrizioni
Peruginej Per. a. 1804 sq.) vol. IL p. 365: Perusiae
au tem recordandum est quondam ipsos Sarsinates con-
sedisse teste Servio in Aen. X, 201. Vt non sit nullius
momenti, quod in Vmbricis monumentis Perusiae repetf-
tis et Titas praenomen nrinime infrequens est et ali»
*) Eadem igitur Plauti fuit quae Naevii Enniique condicio, de qai-
bus vid. Ritterus Diar antiq. stud. n. 1840 p. 374, Rani WM
satis mirari nequeo, qui superbiam Campanam9 Tfaevi* tribtottai
a GelHo I, 24, nihil esse nisi ma^imam, post Regeliutn da fe
trag. Rom. p. 39, contra quem iam Welckerus rectisairao iudicfo
dixerat de trag. Graeo. p. 1338, oontendere etiam Klusstaannnt
de Naev. vit. et fragm. p. 5 sqq. sastinaerit. Ciri qaideai I*-*
benter in eo assentimur , quod Plautum Romäm nigra*** tarn
puerum p. 7 sqq. suspicatur Ciceronis .verbig usus de orat.
III, 12,
**,) Simillimum extitit alias poetae latini exemplum, de quo sie est
apnd Paulum p. 12 M. : Atlae appellantur, qui propler viUvm
crurum out pedum ptanlia insislunl ei altinyunl magi$ terram
quam ambulant : quod cognomen Quinctio poelae adhatsit* Et IIa
adhaesit, ut iam non Quinctius, aed Atta solitas sit appelUru
I, DA PJ.4VTI *OETAB NOtylNrBVS, 30
quoües Plauti commemorantur, ut Z, Pomponius PIq~*
tus apud Verra, I, p. 22, Lars Pomponius Pfantus
ibid. p. J50. 152. 153. Vide de his C. Q, MneJl*.
rum disputantem de Etrusc. I, p. 426. 435 a»n. et
440 sq.
Eo videmur rem adduxi$sef u* ultimo ipm perfu-
gio occJuso nulloque, nisi quod nos fqgerit, tralatiqia^
opinionjs pvaesidio velicto fprtiter es anjmp inye^ntfw
error exstirpaadus $it cd gratulandum Qpt*mc* poetae d?
veris nominibus, quibus taoidiu orbatu$ fuit, AiPlH'Q-
«iani codicis beneficio recuperatis.
E P I M E T R V iL
Bene factum quod modeste majui quam confiden-r
Her loqi|i. Nam fugerant me sane quaedam n*c ßst Je-
yidensia. Ac prjmum Frontonis testinionium praejerr
missum e^ valde iUud lacernm, ped cuius tarnet* fyae$
vprba plane et perspicue iegi potuerjnt Epist. de orat.
III. p. 131 Nieb.: .... hoc genus verborum- jfc&us
Plautus sanus .... Nßc tarnen haec negotium fac^s-r
sunt: nam sive a übrario sive a Maio negjecta <&$$ g?
litbera post yerborum voccm ifcerata, a Frontone quidem
Maecius scriptum esse communis cum aliorura tum 0,
labnii santenija fuit, qui de Frontonis yerbjs breyiterf
?t in re aperta, dwt Musei philol. vol. UI p* 156.
Gravis P lini an um est idque adeo trjplpx lesü-
monjum, cuius indicium JJjergku amicitiae debeo. In
JLlenchis enim auetorwn Naturali hisjtorjae praemi$6J$
y ter PJinius, si *d Wernes scquiniu*, jjjf. 4ccivm Pla#tupt
posajt, inter scriptores lib. XIV. XV et XJX> p- 54.»
&fr §7 Sül. Vbi quauquara e &ejipü6 libfis r>Uiil eno-r
40 I. DE PLÄVT! POETAE N&MINfBVt.
tatum est, tarnen nrinime dubito quin saltem in veto-
stioribus uno pusillo puncto sublato Maccio inventuri
smt, si qui ad kas minutias volent anioium advertere,
Sed ut non suceurrant Codices: esto: vel sie tantum
abest ut nostram sententiam Plinii auetoritas infringat,
ut magno ei praesidio certissimoque munimento exk
stat. Necessitatem enim in illam speciem corrigendi
Bergkius e praeclara Observation e quadam sua bac du-
xit, quod nun quam Plinius in bis quidem indieibus si«
mül nomen, praenomen et cognomen cuiusque scripta.
ris iunxerit, verum aut unum tantum posuerit aut certe
binarium nominum numerum non excesserit. Qualia
constantia quam vim habeat in tarn im man* nominum
multitudine, facile unusquisque sentit. A certissinia leg»
duo tantum exenipla reeedunt« lih. XXXV, p« 116
Cassio Severe Longulano* quae quidem Bergkius non
uniüs, sed duorüm bominum nomina esse vidit inter-
pungendo dirimenda; alterum Üb, III, p, 22 i. Ate&Q
Capitone^ quod exemplura, cum longiorem disputatio«
- nem requirat, propediem se expediturum professus est«
Cavendum antem, nc in altern tram pari cm Festi
motatione p. 359 M. utare> Tammoclo autlqui pone-
baut pro modo > ut Attiusi Tammodo inquit Praene*
stinus. Quae verba cum sint Trinummi III, 1, 9, fe-
cile quispiam aut de Maceius forma reponerida eogi-
tet, aut Attium dici M. Attium Plautum sibi persuadeaU
At ne uno quidem exemplo ab ullo grammatico hunc
poetam alio atque Ptautus nomine eoinmemoratam esse
supra apparuit: ut prorsus fallatur, qui contrarium oh-
scura recordatione, ad ipsum hoc Festi testimonium u|
arbitror speetante, testatur Osannus Diar. antiq. stud. a«
1836 p. 990. Attius ilte credendus tragoediarum poeta,
solo errore pro Plauto positus, quemadmodum etiatn
Ennii, Naevii, Pacuvii, atiorum poetarum nomina non
I. DE PLAVTI POETAE NOMINIBVS. 4l
rarius quam Aia%vXog , ^LocpoxXftg , Et;ptün5??s, Aqu
OTOCpdvriQ i riter se permutata c.onstat.
Ceteruin simplici Plautus nomine ipse se poeta
dixit eo epigrammate, quod e Varronis libro de poetis
primo Gell i us. I, 24 prodidit:
Postquam est mortem aptus Plautus^ comoedia luget
Scena deserta. dein risusj ludus iocusque
Et numeri innumeri simuL omnes collacrumarunt.
Quos versus incredibile dictu est quanta temeritate ve-
xarint absurdissitnisque mutationibus corruperint, imrao
prorsus perverterint non Parei tan tum caput hebetissi-
mum, sed etiam divini mgenii criticus Acidalius*): quo
nimirum non hexaraetris, sed senariis sibi parentaret
poeta. Quasi vero non potuerit, quamvis diverso in
genere versari solitus, etiam ad hoc aliquando tanquam
ludibundus accedere, quod quidem in Latium ab Ennio
tralatum esset h. e. ab eo poeta, quocum per vigiuti
annorum spatiura simul Romae Plautus degit: id quod
recte Osannns perspexit Anal, p. 37. Et circa ipsum
vitae finem epigramma factum esse sepulcro ineiden-
dutn, veri satis est simile. Quanquam, ut largtamtir non
videri tales versus a Plauto scriptos, nonne haue ipsartn
Gellio caussam fuisse apparet, cur se dubitaturura, an
Plauti epigramma esset, nisi Varro prodidisset, profite-
retur? — Ceterum perscripsimus hos versus, qualcs iu
antiquissimis eisque optimi Gellii codieibus exstant,
i. e. in Yaticano, Regio atque Rottendorfiano, nisi quod
pro Scena est deserta ab Orellio Ecl. lat. p. 258 asci-
*) Qui huc quoque M. Attium invexit ineomporalnli commento :
Postqndm Marcu* Altiug Plautus est demörtuus.
Mortem apisci etsi in sollte dictum est, tainen quid in eo genere,
quod spectat ad vim et usum vocatmlorum, prisrae netati latinae
linguae licuerit, non ita nunc definiri polest, ut in talia severius
consulendum sit. Et multo certe minus Plauto quidem ego
morte dolus Iribuerim, quod plurimis placuit.
42 I. DE PLAVTI POETAE NOMINIBVS.
\
vimus ablativos Scena deserta. Futile est editorum com~
inen tum hiric pro dein corrigentium ; multo autera fa-
tilior Meyeri Anthoh lat. II., 1 p. 12 excusatio produ-
ctae ultimae syllabae deserta vocis, ut in arsi scilicet
positae et ante maiorem interpunctionem. Qui qüod
metri Vitium (vitium igitur ipse credidit) non codici-
bus, sed poetae tribuendum propterea putat, quod ipsi
Gellio male concinnatum epigramma visum sit, intulit
in Gellii verba qüod minime inest. Numeros autem
innumeros nee Turnebus nee Thysius nee Tollius nee
Wakefieldius recte sunt interpretati; nihil nisi numero-
rum h. e. versuum metrorumque varietas specUtur:
quae quanta sit velut cum Terentiana simplicitate com-
parata, neminem fugit. — Vtor hac Opportunitäten ut-
Naevianum epigramma Plautinis versibus a Gellio
iunetum subiieiam, quäle in eisdem optimis libris et
plurimis aliis scriptum exstat iustae dubitationi prope-
modum nulli obnoxium: quod sola codicum ignoratio
effecit ut identidem verbis transpositis nunc fere circum-
feratur, velut in Hermanni, Bothii, Grotefendi, Osanni
libris a Klussmanno de vita Naevii p. 201 commemo-
ratis, praeterea etiam in Meyeri Anthologia p. 5. Nam
nisi quod tertio versu orcho vel horcho vel orchio
proditum est, reliquorum haec forma rationi minime
repugnat :
Immortales mortdles si foret Jas flere*
Flerent dwae Camenae Naevium poetam.
Itdque postquam est orcino trdditus thesauro*
Obliti sunt Romae loquier lingud latina.
Nullam enim ultimus offensionem a neglecta caesura
habet: cuius elegantiae Grauertus Append. ad Koenii
librum de ling. epic. lat.. p. 267 sie consulturus:
Obliti sunt Romdi H loquier lingud latina9
oblitus est alteram Saturnii partem anacrusi earere.
I. DE PLAVTI POETAE lfOMINIBVS. 43
Prorsus autera nihili sunt aliorum coniecturae a Meyero II,
1 p. 7 memoratae.
Postremo ad Maccius nomen aliquid spectat, quod
e docti viri Neapolitani, Augustiui Gervasii, litteris ad
praestantissimum collegam nostrum Welckerum datis
excerptum infra posui: 3ßA. quel dotto Professoren di
cui mi donb le due dissertazioni intomo alla porta
Mczia e al preriomc di PlautOj e del quäle non sa-
prei scrivere il cognome, farä intendere che frd coU
lettori di antiche iscrizioni nel See. XIII vi fu un
Sebastiano Maccio j la di cui raecolta e Jrä codici
Ottoboniani nella Vaticana, e ne da ragguaglio il
Mabillon ne* suoi Analecta dopo la lettera De eultu
SS. Ignotorum. II Maccio sul prenome di M* Accii
neue iscrizioni si estese piii ctogni altro per mostrare
la di lui discendenza da questa famiglia Romana,
unendo il prenome al cognome, M accii; il che mi fa
intendere clientrambe le due parole Marci Accii
negli antichi codici e ancor in qualche iscrizione fos-
sero scritte Maccii senza aleun segno diacritico."
DIMERTATIO II.
DB
AETATE PLAVTI.
*
r.
DE AETATE PLAVTI *).
$. 1.
De aetate Plauti etsi nihil haberous reconditius
quod expromamus, tarnen non inutile fuerit, quid lan-
dein explorari queat, paullo diligentius quam adhuc fa-
ctum est quaerere. Ac mortuum quidem illum P. Clau-
dio L. Porcio Cos. esse, Catone censore, h. e. si fa-
stos Capitolinos ut consuevimus sequimur, a. 569 >
V. C. , sat certo Ciceronis testimonio constat Brut c.
XV, 5* 60* Neque enim vcl tantisper nos morari Hie-
ronymi**) negligentia potest, cuius ut alii sunt in iis,
quibus Eusebii canonas supplevit laudabili consilio, ira-
pari successu, iique ' gravissimi error es, ita non levissi-
znus hie est, quod olympiadis cxxxxv anno primo siyt
a. 553 vel 554 V. G. mortem Plauti ascripsit: cuius
quidem Pseudoluui compertum habeamus a. demum 562
in scenam es*e commissam , aliquanto post etiam , nisi
probabilis nos coniectura fallit, Baccbides ***). Hiero-
*) Edita a. cioiocccxxxxi.
) Vide Ifyimetrum I.
) De utraque nuperrime dixünus Mus. philol. I, p. 31. 67. 60.
(Diss. IV.) Quibus aliae addi polerunt, de quibus alibi quid sen-
tiremus explieavimus : velut Trinummus, Casina.
48 H. bE ÄEtATE t»L\VfL
tiymum tarnen nee Scaliger castigavit et secütus» fest
Preinshemius In Excerpt. chronölog. ad Florum p. 572
ed. Elzev« Quid? quod Bothius editionis Halberstadien-
sis p. XXIII adeo de a. 547 aliquo modo posse co-
gitari signifieavit hallucinando potius quam iudicando.
Verum idem Plautus quando videatur natus esse« par~
tim certant grammatici partim tacent. Et plerique qui»
dem a Donati verbis proficiscunlur in Andr. Ter. prol»
v* 18 sie commentantis : Naevium, Plautum* Ennium aecu-
sant] In singulis magna ernphasis est auetoritatis, sed ordo
non est servatus : Enuius tiamque ante PlaiitumJiiiU Qut-
buscum Ciceronis illa convenire visa sunt Tusc. Qu. I, 1
^Xtr. : annis enirn fere iox post Romain conditam IX-
vius fabulam dedit C. Claudio Caeci F. M. Tuditano
consulibusjanno ante natam Ennitlm : qui fuit maior natu
quam Plautus et Naevius. Quorum si ea sit construcüo>
quae ad collocandorum verbörum simplicitatem proxime
accedat, prodeat sane Ennio minor natu Plautus h. e. non
ante a. 515 natus. Nam a. 514 C. Mamilio Q. Valerio Cos»
natum esse Ennium, id vero dubitatione prorsus vacfttha*
betque locüpletissimos testes Yarronem apud Gellium
XVII, 21 et Ciceronem Bruti c. XVIII $ 72* 73 Catoni*.
que mai. c. V. § 14r a quibus nequaquam discrepat, ut
Osanno Visum Anal. crit. p. 49, Hieronymus ad oljmp.
cxxxv, 2 et cliii, 1. Ccterum quod annos Tjx Cicero
dixit *), ea talis negligentia est, quam ne voluerit qui-
dem scriptor vitare: id quod rectissime Wolfins intel-
lexit. Quominus enim a quorundani librorum scriptum
quadringentis decem et octo profectus verum tiumerum
restituas idxiui, qui ipse est in Brut. X\1II, § 72 **),
*) Ptrleviter hoc attigit Visscringus Quaeslionibus Plautioig Anute«
lodami a. 1842 editis, I p. 15.
**) Vide Epimelrum IL
II. DE AETATE PLAVTI» 49
(ValTOnis enim, non Attici calculos nescio quos et Ci-
cero sequitur et secutus est ipse Atticus :) una impe-
dit addita fe re vocula, quae illuc potius valöt quam,
ad veterum de primae fabulae Livianae temporibus dis-
crepantram, quae et Mureti mens fuit et nisi fallimur
Gernhardi in Cat. mai. p. 94. Vrsino autem ipsum
illud idxiv in vetere suo libro ms. esse testanti difficile
fuerit credere, praesertim cum non idxiiii sed uxiv af-
ferat, praeterea etiam docuit pro dedit et Centhone pro \
Caeci ßlio : quibus rebus omnibus non mediocriter au-
getur suspicio. Nisi quidem dedita opera ab novicio
librario interpolatus ille Über fuerit. Cicero autem
etiam Bruti 1. c. C. Cornelio Q. Minucio Cos. h. e. a.
556 finnium scribit, ne addita quidem Jere particola,
xxxx annos natum fuisse , cum deberet xxxxn: similia-
que apud ipsum Ciceronem alia extant. Qualia pro-
fecto non sunt acpa^ftara [ivri[iovixä dicenda.
S- 2-
Itaque, ut iam revertatur oratio, Ennio natu minor
Plautus nibil scrupuli iniecit Mureto, Davisio, Pearcio,
Ernestio, Lallemanno, aliis : sed summae ofiensioni inter-
pretibus omnibus sociatus cum Plauto Naevius fuit, ne-
que id imraerito. Hunc enim non Cicero tantum Brut
XIX, 75. 76 novit Enniö anliquiorem, sed quattuor post
Ennium natum annis b. e. V. C. 518 fabulas apud po-
pulum dedisse Gellius prodit XVII, 21. Huc accedit,
quod eundem stipendia fecisse bello Punico primo et
ipsius et Varr onis fide idem Gellius narrat, senectutem
autem attigisse Cicero significat Cat. mai. XIV, 50 *) :
*) Id quomodo e Ciceronis verbis consectarium sit, docttimus Mus.
phil. 1. c. p. 51. Neque enim ullo modo licet sie illa iflterpre-
tari, ut pridem editis ßcriptis Naeviu* Plautusquc cogitentttf
4
50 II. DE A.ETATE PLAVTr.
e quibus rationibus inter se coniunctis cöti9eotariura
hoc est, ut, etiamsi ad militiam adrnodum adulescens
accesserit nee nisi ultlmis demum Punici belli annis
stipendia fecerit, tarnen nullo moclo possit'pqst a. 490
natus haberi, multo etiam probabilius ad annum fere
480 reiieiatur *), nee multo minor natu quam ipse
Liviüs (a. 481 Taronto Romam advectus) credatur,
quem non ante a. 545 (quo xxvi annorum adule-
scens Cato fuit) senem obisse recte videtur c Lir.
XXVII, 37 et Cio. Cat. roai. 1. c. coniiei. Ita enibl
fere septuagenarius Kaevius mortuus sit Gethego et
Tuditano consulibus h. e. anno 549, si veieribns
cpmmentariis credimus Bruti o. XV, 60 memoratis: ubi
cum a Varrone Naevii vita longius esse producta, dici*»
tur, nescio an non nimiura longe Varro pröduxerit at»
que in hanc ipsam partein valeat Hieronymi ad olymp*
cxliv, 2 notatio, qua anno 550 vel 551 V. C. Naerii
mors tribuitur: quam video etiam Scaligeri coniecturam
esse**). Nee /falli posse videmur, cum non post a. 470,
in sen ec tute delectati esse: quae quam exilis delectati* fuerit!
quam omnium communis ! quam dissimilis eius volnptatig f <pw
in C. Gallo, vel eius exercitationis, quae in M. Cethego, vel fto-
diorum illorüni, quae in Licinio Crasso Publioque Scipione a Ci-
cerone praedicantur ! Eandem ralionem secütus est Visseringut
1. c. p. 9. Qui quod alios ait a. 529, alios 527 Plautum nalm
perhibuisse, dubiam illos Hieronymi et Festi auetoritatem gecatot»
id ad quos spectet vel unde haustum sit vel quo valeat, prorsus
non assequor. — Ceterum quae in Naevium Plaututnque, eadefll
aequalitatis ratio in- Truculentum et Pseudolum cadit. Vnde in*
telligitur quam temere illam quidem fabulam nescio quis nuper'
dixerit ex antiquissimis Plautinis esse.
•) Eandem video Meyeri in Brut. p. 61 sententiam esse. Cuius edi-
tio post vulgatam demum hanc commentationem in manus HO*
stras pervenit.
**) Klussmanni quoque eo libro, quem de Naevii vita et reliq.Ienae
a. 1843 edidit, p. 23. — Paullüm i^ilur abest quin in hanc mor-
tis annum Scipionis laudatio couveniat ex jis Naevii versibus a
Gellio VI, 8 commemorata , quos non ante a. 552 scriptos esac
II». »£ A ET ATE PLAVTI. 51
nisi aliquot etiara ännis prius, Livium naftum «tatuimus*
Exposuimus autem haec paullo accuratius, quia in de-
finiendis temporibus Naevianis non saus diligenter quos-
dam versatos vidimus, ut Krausium historiae litt. Rom.
fascicnlq p. 129. 133 et Regelium de re trag. Rom.
p. 39, ut eos mittamus, qui de Naevio a. 519 nato
loquuntur.
Quais cum Ua essent, nullo autem pacto tarn tur~
piter memoria lapsus esse is scriptor putari cum Davi~
sio posset, cuius in eodem genere par soleret erudi-
tioni diligentia esse ;. (nara quod e und ein prorsus erro-
rem Kuehnerus ait ab ipso Cicerone Bruti 1. c notari
in Attio, id quidem nimium est nee ullo modo verum,
cum non ad Enniam, sed ad solum Li vi um Atta testi-
nionitm spectet:) triplici potissimum via bis sese angu-
stiis expedire studuerunt. Fuerunt enim, qui oinneta
illam Plauti Naeviique mentionem ex interpolantium se-*
dulitate repeterent. Quos ex parte praeter cetera ar-
gumenta hoc movit, quod ieiunum plane et languidum
totum äddiumentum illud efcse ineptoque loco doctri-
nam a scriptore affeetari sibi persuaserunt. Ipsum lan-
gnet et inertiae est, quo hanc Kuehneri, Kritzii, alio-r
rum opkiionem argumento Moserus impuguat, cui de
universo hoc genere iudicium videatur certa quadam
normt emnino destitui: Verum alia ratio praesto est
eaque nostra sententia evidentissima, qua temporum de-
Ankionem illorum universam ab Ciceronis consilio non
F. Ritterus coniecerit in Diar. antiq. stad. a. 1841 p. 334. Qui
qood non ante a. 547 Bellum Punicum TCaevfanum esse editttm
dempnstnmt, id magis etiam coafirmaxi Ciceronis Ulis verfeis po-
tuü, 4juibus valde gavisum bello suo Punieo Naevium inter ajia
iueundae senectutis exempla memorat. Cat. mal. §50. Idem
igitur Naevio quod Ennio aeeidit, cuins Annales item panefssimis
ante mortem anoia absolutes assa « GellM XVII, 21 perspfcitur.
52 If. DE AETATE PLAVTf.
necessario alienam esse appareat. Id enim agens scri-
ptor, ut serius poeticam accepisse Romanos doceat, an-
tiquissimum affert publice editi carminis exemplum,
quod esse Livianura illud dick; una autem cum Lotio
quoniam ut vetustiores reliquis omnibus unicaique suc-
currebant Naevius, Plautus, Ennius, nibil instituere ad
suam argumentationem accommodaüus potuit, quam ut
ne hos. quidem, etsi praeter Li vi um antiquissimos, ad
huius ipsius aetatem prorsus accedere breviter moBC-
ret. Modo aliquo artificio illud ipsum efficiatur, ut non
falsa de horum temporibus tradantur. Idque sie couse-
qui sese posse cum G. I. Vossio de histor. lat* I, 2
Funccioque de adolesc. lat. 1. II, 7 Orellius, Moserus,
Spangenbergius Enn. Ann. fragm. p; VIII, Osannus Anal,
crit. p. 43 opinati sunt, ut qui pronomen non ad En-
nium, sed ad ipsum Li vi um referrent Quod- si con-
cedattir , tarnen praeter necessitatem Orellius de mote
Giceronis cogitaverit, quo doctrinae ostenlandae caussfc
cum alibi quasi praeteriens castigare alios soleat, tom
b. 1. Attianos calculos defmiendae Livii aetati adbibitos
non sine urbanitate perstringat. At vero certissimam
est istam quidem qui pronominis construetronem pror-
sus repugnare sanis dicendi legibus nec ullius defendi
exempli vera similitudine. Quae enim allata sunt exem-
pla (suppeditant ea Moseri copiae), diversissima sunt
proptereä, quod ea intelligendi ambiguitatc prorsus va-
cant , quae ex Enniani nominis vioinitate h. 1. oritur:
atque id ipsum illud est, quod offensioni fuit. Ergo
extiterunt qui corrigere codicum scripturam aniroum
inducerent Et transponendo quidem Ciceronis dili-
gentia e consulere Rathius voluit: nec negari potest, si
statim post Livius nomen sequantur, quae nunc in fine
enuntiationis collocata sunt, qui fuit et Naevius,
nihil ad temporum veritatem desiderari. Sed tarnen
II. DE AETATE PLAVTI. 53
aüt fallimur, aut ne sie quidem sat commode Plauti
Naeviique mentio mediae de Livio narrationi interieeta
fuerit, eidem subieeta Ennianae aetatis comparaüo: jit
xnulto et simplicius et concinnius Cicero videatur ad
hoc potius exempluqi locuturus fuisse: anno ante na-
tum Ennium, aliquot autem annis ante quam in sce-
nam Naevius et Plautus prodierunt. Contra in ipso
qui pronomine sedem coirruptelae alii quaesierunt Quo-
rum nee ii, qui Juifque proposuere pro qui fuit, nee
qui quin fuit suaserunt; existiuiari possunt id esse asse-
cuti, quod saüß dignum , se*mon.e Tulliano esset. Nam
cum hoc sit durissimum, siraul autem quin particulae
vis etiam. forti or quam pro huius argumentationis ae-
quah,Uitate, tum ne alterum quidem illud ab Cicerone
videtur nisi sie dici potujsse: fuitque ille maiormiatu
quam P, et N. Ex his igitur Omnibus 'conseetarium
esse hoc volumus, de glqssemate recte Bouherium co-
gitas$e, meritaque acrimonia eam sententiam F. A. Wol-
fiuin defendisse. Hie autem cum e duobus glossematis
illud additamentum conglutinatimi statuit, firmari hoc
aliquo modo codicis unius Verburgiani auetoritate vide-
Uuy a quo absunt et Naevius verba. Qua quidem re
ne. quis ita abutatur, ut his tantum verbis eiectis tute-
twr (?eliqua qui fuit maior natu quam Plautus ^ repu-
tandjum est longe majorem offensionem habere Plautum
quam antiquiorem poetam Naevium, et solum Plautum
quam una cum Naevio hac in argumentatione comme-
moratum. Idemque una ex parte in Pearcii coniectu-
ram> cadit quam Plautus, ut et Naeyius: quam vel
propter dicendi genus mirere potuisse ab Ernestio pro-
bari. Altera enim ex parte hoc quidem additamentum
ut et Naeviui vere languet et ineptissimum est: quid
enim ad Livii aetatem cognoscendam ullo pacto illud
pertme,t, maior minorve JRlauto Naevius ■ fuerUZ. •-.
54 IU DE AITATE PLAVTI.
§.3.
Ciccronis magis quam Plauti caussa diligentia? enm
fecum pertractavimus , quo non aegre carere in ipsa
Plaulina quaestione poteramus. Etenim quo tanqaam
furidamento suarum disputationum Tulliani interpretes
usi sunt omnes, ut natu minorem qttam Enniatn ant eise
aut posse esse Plautum crederent, is ipse inveleratus
error est, inde ab Donato temere ptopagatus. Vt, tibi
de Ennii aetate agitur, plane eadem condicio sit Nae-
yianae et Plautinae caussae, eoqne confidentius et se-
verius in assutos Giceroni pannos cönsulettdum sät
Quanquam, ut ne hoc quidcm praetermiitatur, nimiam
est quod ait Kritzius Diar. scholast. a. 1830 p. 893,
et qui pronomcn incommodo loco positum erst äi
partim convenire temporum rationem : quorum älter-
utrum tantum verum est *).
Tralaticiam autem istam de Plautina aetate opi-
nionetn primus omni um quod sciamus adortus est F.
Windischmannus Mus. philol. Rhen. a. 1833 p. 120.
sq. Is enim Ennio aliquanto h. e. octo vel decem
annis mäiorem fuisse Plautum intelligere sibi visus est
ex ipsius Ciceronis verbis Bruti c. XVIII, § 73. Neqtie
hoc ille immerito: quanquam non tarn expedita ieit
Tulliartae argumentaüonis interpretatiö , ut non paullo
diligentius explananda videatur. Dixerat autem Cicero
5 72 Livium primutn fabulam docuisse C. Clodio Caeci
filio et itf. Tuditano consulibus, anno ipso antequam
natus esset Ennius. Transierat deinde ad Attii erro*-
rem, de cuius sententia fabulam Livius docuisset C. Cor-
nelio Q. Minucio coss. h. e. a. 556« Pergit deinccps:
* ■
+) Hunc quoque locum levius Visseringus tractayjt p. 10, non satis
autem considcrate Klussmannus p. 12 , quippe in dissimil Minis
«xemplis ftrf pronominis aoa proximo nontlni rclali acqufcsccM.
11. ]>£ AETATß FLAVH. 55
In quo tantus error Attii fuit, uthis consulibus xxxx .
annos natus Ennius fuerit: cui cum aequalis fuerit
Livius, minor fuit aliquanto is , qui primus fabulam
dedity puam ü qui multas docuerant ante hos consuv
l&Sy Plautus et Naevius. Ilabebt haec profecto quo
offendsnL Aptius sattem coarctatatn exspectes taleni
orationem: ut, cum liis consulibus xxxx annos natus
Ennius fuerit* ei si aequalis fuerit Linus j minor ali-
quante is prodeat, qui primus e. q. s. Sed gravius
quiddam restat. Quid est enim, cur tantis ambagibus
utatur scriptor, nee omissa prorsus Ennii oientioue et
planius et simplicius sie arguinentetur: in quo- tantus
error Attii fuit, ut minor aliquanto is fuerit, qui (bis
consulibus) primus fabulam deditj quam ii qui multas
-docueraut ante hos consules. Ita enira nihil profecto
ad vim argunientationk desideratur, quae fit ex eo quod
sit absurdum* Itaque ut dicam quod res est, biperti«-
tam Cicero argumeutationem instituit, sciunetamque vo-
Juit a priore alteram cooclusioneni esse. Quod quidem
sie declarare enucleatius lieebit. C. Cornelio Q. Minu-
cio coss. , quibus fabulam doeuisse Livium Attius scri-
bit, Ennius natus fuit xxxx annos: atqui uno ante nar
tum Enniura anno fabulam Livius doeuit: ergo non pOr
tuit hie illis demum consulibus fabulam docere. Alter»
autem conclusio ad Ennium ipsum nihil pertinet, sed
fit e concesso eo, quod revera non conceditur. Laiv
giamur, inquit, illis consulibus fabulam doeuisse Li vi um-
quod sistatuas, non minor ferme quadrage*-
nario in scenam prodierit: quo pacto fit, ut fe*e
aequalis Ennio existat Brevitati igitur studens et Ui
alterum simul enuntiatum aptius necteret cum superio-
ribus, illud statim dixit: cui si aequalis fuerit Livius,
pro eo quod debebat explicatius velut in hanc speciem :
quodsi, quibus consulibus seeundum Attii calcjulQS pri-
56 ' II. DE AETATE PLAVTI.
mam fabulam docuit, Li vi um consentaneum est 'quadra-
ginta annos natum credere (h. e. circa a. 514 natum),
minor aliquanto ille prodeat quam Plautus et Naevius:
atqui bi eisdem consulibus multas fabulas docuerant:
ergo non potest illis dem um consulibus prima Livii fa-
bula data esse. Quam ipsam conclusionem si accora-
tius, qualis tandem sit, perpenderis, rursum reperies
suapte natura bipertitam. Duo enim sunt, quae inter
se diversa in unum Cicero conglutinavit : quando Sim-
plex contrariorum oppositio aut haec est, ut qui prj-
mus fabulam docucrit, aliquanto minor existat iis , qai
non fuerint in eo genere prinii, aut haec, ut quo anno
prima m fabulam ille docuerit, ante eum annum boruiu
quidem multae iam fabulae datae sint: quoruni sane
neutrum est, quod non sit absurdum. Explicavimus an-
te m Tullianae .ratiocinationis oecultius acumen ita, ut
occuparemus, sine qua illa ne intelligi quidem potest,
si particulam, cum vulgo sie illa legantur: cui cum
aequalis faerit Livius. Obscurius dictum fatentur om-
nes : fatentur percommodum si esse a Sehn ei de rö Sa-
xone propositum ac prius reeeptum a Manutio, prae-
terea aulem in ipsa editione principe repertum : non
audent coniecturam amplectl *), cuius nulla a libris
mss. fides. Ergo fidem faciat Lagomarsinianorum **)
auetoritas, quorum novem pro cui cum babent quod,
unus cui, quattuor autem, qui notantur 93. 98. 99. 101,
ipsum quod expetimus cui si: praeterea duo verba
lila omnia cui Livius omittunt. Recte EUendtii
rationeni, cui subaudiendum videbatur ex Attii senten~
tiüj reprobavit Orellius: sed idem cum suam quandam
scripturam hanc commendat, cui aequalis si Juit Livius%
*) Iusta confideotia solus ausus est Mcycrus.
•*) Quorum gcripluras amicissiuü Aerailii Braunii beneficio aeeeptas
lefero.
H. OB ABTÄTE PLAVTI. 57
nee collocalioni verborum satis consulult et partim as-
secutus est. vim coniunctivi, quo quidem id ip&um, quod
sumatar tan tum de alius sententia, signiGcetur. Novis-
simi autem editoris Petri defensio quod particulae non
verendum est ne cuiusquam sensui arrideat« Nobis si
edendus sit Brutus, intelligendi commoditaü hac mem-
brorum distinctione subveniamus: In quo täntus error
Attii fuit > ut Jus consulibus xx xx annos natus En-
nius fuerit. Cui si aequalis e. q. s.
S- 4.
In teil ec tum est liac disputatlbne, a Cicerone Plau-
tum revera dici Ennio aliquanto maiorem : praetereä
multas iam fuisse a. 556 Plaut! Naeviique fabulas edi-
tas. Windischmanno autem etsi facile concedimüs posse
octo vel decem annorum spatiutn satis esse ad vim ali-
quanto vocis explendam, tarnen altera ex parte nihil
profecto impedit, quominus etiam in longius tempus
cadere usitatissimum genus loquendi illud putetur. Sed
his aliquantisper missis ad alterum argumentum quod-
dam progredimur, quod signifieavit potius quam per-
traetavit Petersenus in Diai\ antiq. stud. a. 1836 p. 6i5,
Exstant apud Augustinum Civ. D. II, 9 Ciceronis e
quarto de republica libro haec verba: sed Peficlem.
cum iam suae civitati maxima auetoritate plurimos
annös domi et belli praejuisset, violari versibus et
agi *) in scena non plus deeuitj quam si Pläutus no-
ster voluisset aut JYaevius Publio et Cnaeq Scipioni,
*) Vulgatur et eo$ agi. Rectissimc pronomen, in quo cum alii tum
sagacissimus Bergkius noster in Fritzschii Quaest. Aristoph. I
p. 319 non offenderant , Cobetus deleri iussit Observ. crit. in
Plat. com. p. 13. Illud autem satis mirari nequeo , quomodo e
Ciceronis verbis Klussmannus p. 16. 223 contrarium hoc effece-
rit, in Scipioncs Plantum Naeviumque inveclos esse.
58 II.. HE ABTÄTE PLÄVTI.
aut Caecilius Marco Catoni maledicere. In quibus mi-
rum est de Naevio ita Ciceronem loqui, quasi princi-
pes viros nun quam isl&eserit, quem ob assiduam mo-
lediccntiam et probra in principe*- civitatis de Grab-
cor um poetarum more dicta in, vincula Romaa a trium-
viris eoniectum Gellius III , 3 narret, in P. Scipionem
Africanuta invectum esse idem prodat VIII, 6, item, iti
Metellos qui fertur Asconius in Cic. Verrin. act» I.
c. 10 cum pedisequis grammaticia. Nee licet ita hano
discrepantiam expedire, ut de fabulis tan tum in scena
actis Cicero cogitarit, dicta autem in Scipionem etMe-
tellos convicia ad Bellum Punicum referantur: hoc enim,
quod extremum posui, etsi sie sane se habere Rit^eri
diligentia doeuit in Diar. antiq. stud. a. 1841 p. #29
sqq.*), tarnen repugnant Gellii verba de Graecorurn poe-
tarum mgrej quae ad ipsam scenam speetare apertum
est. Sed de hoc quomodoeunque iudicabitur, illud
dubitari nequit, quin inter se aequales Publium Gnaeum-
que Scipiones et Plautum Naeviumque, rursus autem Ca-
tonem et Gaecilium Cicero cogitarit Et hoc quidem
ille verissime: nam quin tum fere et quinquagesimum
annum agebat et iam funetus censura Cato erat , quo
tempore floruisse Caecilium Hierönymus testatur, oL
150, 2 h. e. circa annum 575. Nee repugnat, quod
aequales , Brut c. LXXIV, 258 dieuntur Caecilius et
Pacuvius, qui ab a. 533 ad 624 vixerit: nam quod
Gellius XVII, 21 extr. Ennius ait et iuxta Caecilius
et Terentius, ac subinde Pacuvius, finem potius vi-
tae quam initium speetavit, cum uno post Ennium anno
(h. e. 585) Caecilium ohisse notet Hierönymus. Simi-
*) Contra Ritleri argumentalionetu quae Klussmannus p. 15 . . 18 sqq.
protulit, nequaquam illa levia, ibi expendentur , ui>i Militis glo-
rioii tempora cum hac omni qaaesliond coniuneüssima disce»
ptabimus.
fU DB AETATK PLAYTI 69
lis igitur t empor um ratio oportet inter Pia u tum Nae-
viuiuque et Scipiones illos intercesserit, quos alibi qfoq-
que consociatos reperimus, at Gau mal. IX, 29. Para-
dox. I, 2, 12. pro Com. Balbo XV, 34 coli, Gftt. naai.
XX, 75* Sunt autesi Uli Cn. Cornelius Scipio Calvtis
et B* Cornelias P. Gornelii Africani maioris pater, qoöw
rum ille ad* >corisulatum accessit a. 532, hie a. 636.
Quos cum Livius XXV, 34. 36 utia obwse in Hupania
a» 54l prodat» appnret sane aliquantp prias de
Ciceronis sententia fabulas scripsisse Platitum, praeseiV
tim cum Naevio hie coniunetuetn Vt prope abesse a
veritate videamur, si circa annum 530 illüm stataeri-
nms in publicum primutb prodisse. Nam etsi, ut prk*.
^ipes illos lacderet, brevissimum sane, quo una vfiter
rinty temporis spatium sufficit, tarnen non sufficiunt
pauci anni, ut non laesisse atqne adeo nöluisse laedere
scriptor fidem faciat. Quem qui pul&s Vel ambiguo, nt
dicam alieno exemplo in eo genere tisum, in quo tot
certa praesto essertt?
■ ■ S.S.-' ":••'„' :
.Non satis est igitur quod, qui de editarum fabn«-
lärum temporibus commentati sunt, iam circa a. 537
p&esim exereuisse Plautum contenderunt : cui quidem
tempori earum, quae hodie superstites sunt, antiquissi*-
mas tribuerunt cum Windischmanno p. 120 Petersenus
p. 617 et Naudetus in Diurnis Eruditorum Parisinis
a« 1838 m. IuK p. 422, quantumvis et ab illo et inter
setnet ipsi de fabularum ordine discrepantes. Qui lo-
cus universus latius palet, quam quem liceat &g iv
mx()6dq> perstringere. Sed largiamur, quod quidem non
concedimus, circa fa. 537 demum ad faciendas fabulas
poetam sese applicasse: ita etsi potuit sane a. 556
multas iam doeuisse dici a Cicerone > tarnen ne sie
60 11. DE ABTÄTE PLAVTI.
quidem minor potest Ennio extitisse. Nam cum per se
parum habeat probabilitatis, duo et viginti annos natum
coepisse scribere, tum longe diversum quiddam rcli-
quae. vitae rationes suadent a Gellio III, 3 enarratae:
Süd enim Saturionem et Addictum et tertiam, . qua*-
dam, cuius nunc mihi nomen non suppetit, in pistrino
eum scripsisse Vavro et plerique alii memoriae trodi-
deruntß cum pecunia omni , quam in operis artißcum
scenicorum pepereratj in mercatibus (sie: pro merca-
tiorubus ex optimis codiciblis scribendum) perdita in-
ops Romam redisset* et ob quaerendum victum ad ciiv
cumogendos molasj quae trusatiles appellantur, operam
pistori locasset. Mirabiliter bis in Vita Plauti Lessm-
gi us est abusus, qui admodum adulescentem poesim iU
lum attigisse scribat, deinde Romam reliquis?ey postau-
tera in urbem reversum pristina studia aliquantum in-
termissa recoluisse. Longe alio Gellii illa spectare,
quam in operis artificum scenicorum pepcrb-
ratj nemo est quin videat. Artifices scenici non sunt
poetae : (ac si essend qui tandem ex Ulis quidem ver-
bis, operam poesiPlautum dedisse, consequeretur?) sed
sunt bistriones. *) Hislriones autem sua sponte intel-
ligitur ad varia, quae in bac arte usu venirent, negoüa
Tel opificia ministris quibusdam opus babuisse : eoqtie
spectat operarivs nomen, quod in ipso scenico genere
*»■■ ■■■!■■■ ■ ^ ■ ■■»■■ —
*) Intelligisne igitur, quo iure Hist. litt. lat. , p. 189 Bernhardyu» de
Plauto haec scribat: „von niedriger Abkunft und in dürftige*
Verhältnissen , welche den Beruf eines S chau spiel ersu Wd
selbst des Handarbeiters ihm aufdrangen?« — Cum Leeswgio
errarunt Osannus Anal. p. 142, et singularia de poetae mercati-
bus narrans Ritter us in Diar. scholast. a. 1830 p. 884 sq. Sed
omnium maxime mira habes apud Th. Scbmidium in Hör. Epjfet,
II, 1, 175 : Selbst Plaulus schrieb sich so viel zusammen, du$s
er aus einem komischen Dichter ein Handelsmann wurde, und als
er alles verloren hatte , musste er , der Noth zu entgehen , die
Mühle drehen und Verse schmieden» Toiautct fikr fr) Terfrrav *
II, DE AETATE PLAVT1. 6l
usurpatum lapides testantur, de quibus vid. Orell. In-
scr. lat. I, p. 457. Quid, quod ipsi operae a scena
in inscriplione Gruteriana 467, 7 extant? Talium in
numero operarum vel operariorum Plautus fuit: qui.si
illa .iam aetate fabulas scripsisset, quas quidem vendere
aedilibus passet *),, nee fuisset cur ad illiberale mini-
sterium se conferret, nee Varroui et plerisque aliis
haec potius quam illa comparandae peeuniae via oöm-
merooranda erat: multo autem minus erat, cur Romun
reverous ob qua er en dum victum opera.m pistori is poeta
locaret^ vel certe locatam. per tantum tempus; quantum
tribijg iabulis faciendis suffieeret, continuaret, qui prius
sovipUs fabulis iam innotuisseL Quare sie potius exi-
stiraandum, excitatum illuni pristinae condicionis re-
cordatione et scenicae artis consuetudine adiutum in
pistrino cjemum ad scribendum animum appulisse* Quae
si probabiliter disputavimus, ecquis breve tempöris spa-
tium sufficere sibi persuadeat, quo tot taliaque tamque
diversa negoüa unus homo egerit? cui primum peeu-
niae tan tum vilissimo quidem ministerio corradendum
es^et, quanto ad mercaturam faciendam opus esset, deinde
peregrinandum et negotiandum , tum Romam redeun-
dum, postremo in pistrino Operand um. Vt breviter di-
cam quod sentio : non videtur ille ante vitae annum
ferme trigesimum fabulas doeuisse, ea autem ipsa oper*
illud effecisse, ut relicto pistrino liberalius vitae genus
se,qui liceret. Male enim Hieronymo **) cessit variandae
x>rationis Studium quoddam, quo illa sie pervertit: Ibi
(h. ev.apud pistorem) quoties ab ojpere vacas-
*) PoUiisset autem , si in promptu liabuisset. Nana, non rocte hoc
genus Ritterus iudicat Diar antiq. stud. a. 1840 p. 375 de En-
nio disputans.
**) Ant, ut videtur, Suetonio potius : de* quo vide huius volumiuis ap-
pendicem.
6ä II- M5" AETATE PLATTI^
setj scrlbere fabulas solitus' ac vendere. 111 ud igi-
tur si tenemus, ne de eorüra quidem seilten tia, quibos
circa »nnum 537 in publicum prodisse poeta visus est,
potest post a# 507 natus esse. Et tarnen nee ullo an*
gumento constat iis fabulis. quae superstitum antiquis*
simae habentur, non exstitisse etiam antiquiores com-
plures, et vero tres etiam tum in pistrino scripta« ipse
Geilius testatar. Eo igitur similiores veri nostroe cal-
culos putatnus, seeuudum quos Plautus circa ipsum
initium saeculi sexti natus, fabulas docere cbepe-
rit fere tricenarius, inde ab eo autem tempore per in«?
tegrum decenninm nna cum Scipionibas illis vixerit, e
quorura aelate nostrae argumentationis partem aptanv
esse voluimus,
$. 6. . .
Percommode autem aeeidit quod, quas apud plifci
rimos relictas esse plurimas dubitationes praevidemus,
eas radicitus evellere tali argumento licet, quo cor um,
quae nobis videmur diligenti singulorum testimoniorom
collatione eruisse, veritas prorsus evincatur et ab omni
parte corroboretur. Etenim Pseudolum a poeta s en e
faetam Ciceronis .verba docent, de quibus supra dictum t
aetam autem esse a. 562 satis iam extra dubitationem
positum est. Senem autem negamus quenquam dici a
Cicerone potuisse, qui ne sexagenarius quidem esset:
id quod ipsius Varronis apud Censorin. d. die nat. c. 14
auetoritate confirmari potest Yt profecto non habeakn
quo eura redarguam, qui vel ultra sextum saeculum
Plauti natales reiieere animum induxerit. *). Quid an-
tem, quod ne illud quidem adbuc anim adver terunt, pror-
sus id seiunetum ab aetae Pseudoli tempore, quod seni
*) Ac Yideo anno circiter 490 a Ileyero tribui aan. in Cic. Brut.
p. 61. ,
■ >■ H
vid. Cic. Brut. XV, 10. XX, 6 coli. Ellendtii in Brut.
Prolog, p* XIX sq. **). Qui cum ante vitae iimum
quadragesimum vix poLuerit floruisse dici, ' idque minus
etiam propterea* quod ad proximum saeculura eius ae-
tas pertinuit, videmur in annum circiter 560 vocari;
qui. cum ab s» 519 fere quadraginta, ab 535 autem
viginti quinque annorutn spatio diremptus sit, oeutrum
tarnen $patium est eiusmodi, quin cum quindeeim Ulis
annis oomparatum et opponi tanquam longius brevioi*
et non nimis longum dici queat. Vides nou apttssiaa«
vel Plautum eo tempore sexagenarium Catoni iungi, vel
*) Yide Epimetrum III.
•) Sciendum, est enim, non Livii, sed Ciceronis nos calculos sequi :
qui quomodo differant , post älios Meyerus exposuit Orat. Rom.
i'ragm. p. 15.
/
II« DE AETATE PLAVTI. 63
senex in Catone roaiore Plautus Naevio copulatur, sci-
licet post Ennium natus, mortaus autem a. 569 > hoc
est usque ad vitae annum qnartum et quinquagesiantm '
progressus! Quo iam supra uti potueramus.
Kestat ut quaeratur, quomodo in ea .quae explo«
ravimus Gellii av^^povtafJioi congruant lib. XVII, 21 :
Ac deinde annis fere post quindeeim bellum adversus
Poenos sumptum est : atque non nimium longe M. Cato
orator in civitate et Plautus poeta in scena ßoruerunU
In . quibus post particula non potest alio referri nisi ad
proximam quae praecesserat temporis notutionem. Ftte-
rat autem illa baec: anno deinde post JRomam condi~
tarn quingentesimo undevicesimo. Atque intei* hunc
annum et sumpti vel potius resumpti adversus Poenos
belli iniüum i. e. annum 535 revera interiecti sunt se-
deeim k. e. fere quindeeim anni *}. Ambiguum autem
illud est, ad utrum tempus non nimium longe verba
spectent. Licet profecto utroyis modo interpretari. Nam
Catpnem qtiidem natum seimus a. 519 (vel 550 Varr.):
Qfk II. DE AETATE PLAVTI.
Catonem Plauto, qui iam ante medium saeculum floruisse
putandus est. Verum qui talem in hoc quidem genere
diligentiam ab eo scriptore exspectes, qui statim subii-
ciat iisdem t temporibus philosophos Athenienses ad se-*
natum P. R. legatos esse, quos constat a. 598,legatos,
fion magno autem intervallo postea Ennium cum Cae-
cilio et Terentio floruisse mentialur,
• $. 7.
Ipsam igitur historiae fidem secutus hoc ordirie
vetustos Romanorum ' poetas sese excipere Terenüus
voluit: Naevium, Plautum y Ennium: quem ordinem
eüam Isidorus servavit Orig. IX, 1, 7. Vt perversi*-
sime Ennium Naevium Plautum, hoc quidem ordine, cum
alii tum Reinhardus in Terent. p. 1&2 collocarit, En-
nium Naevium Botliius Fragm. com., Ennium Plautum
Meyerus Anthol. lat., quamvis Ennium contestatura ha~
beamus omnino ante medium saeculum sextum, ne ti-
disse quidem Romam, Ne quis autem ulterius progredia-
tur et ipso Naevio Plautum potuisse maiorem • esse ex
eo colligat, quod plerumque huic nomini illud post-
ponitur, ut Cic. de Republ. 1. c, de orat. III, 12, 45,
Brut* c. 18, Tuscul. I. 1 , (item a Mario Victorino II,
p. 2524 P. (106 Gaisf.) : apud Plautum et Naevium
et Afranium:) uno verbo moneo Plautum priore loco
poni solitum esse ut familiariorem gratioremque Cice-
roni. Quanquam ne constanter quidem sie illud in*
stituit, sed inverso ordine Naevium Plautumque com-
memorat Cat. mai. c. 14.
II. DE AETATE PLAYTI. 65
EPIMETRA.
Ad §. 1.
Ex Hieronymo manarunt, quanquam erroribus ac-
cessionibusque admixlis, quae in quibusdam Plauti co-
dicibus de eins aetale exstant, ut in Vaticano 3304:
Plaut us ex Vmbria Sarsinas Rornae moritur xui.
mondi. vi. olimpiade. et lv. Ante adventum Christi
cc. annis moritur et ante mortem Terentii similiter
moritur annis xlji. Item in Vatic. 1629, qui Poggii
quondam fuit: Plautus ex umbria sarsinas Borne mo-
ritur Annis mundi V /°» olimp. cxlv. ante adventum
xpu cc. Annis moritur. et ante mortem terentii si-
militer moritur annis XIII. Horum initium in fine prio-
ris codicis hac praemissa inscriptione Ex Eusebio hie-
ronymo temporibus exceptum sie repetitur: Plautus ex
Vmbria Arsinas. Romae moritur anno ab urbe con-
dita milesimo : quibus subieeta sunt, quae e Gellii (III, 3)
fönte Hieronymus hauserat : Is propter difficultatem
annonae (quam non debebat Lessingius frugum carita-
t€m interpretari) ad mollas manuarias pistorem se lo-
caverat. Ibi quotiens ab opere vacasset , scribere fa-
bulas et vendere solicitus consueverat (sie) *). Äedeunt
haec in multis libris Plautinis ut Vat. 3303. 2831.
3871. Vrb. 362. Marc. XII, 30. 162. Pal. 1617. al.5
in aliis alia exstant excerpta ex Agellio vel Agelio b. e.
Volcatii Sedigui versus illi a Gellio XV, 24 servati,
*) Ex Hieronymi quoque ipsius codieibus r Ponlaco scripturae dis—
crepantia haec affertur: vendere solilus, vendere soUcitus, vendere
consueverat, vendere solicitus consueverat : quae, quomodo serpse-
rit interpolatio, aperte monslrant. Pro pistorem, quod est apud
Scaligerom, Pontaci libri, si fides silentio, omnes habent pistori.
5
66 If. DE ABTÄTE PLAVTf.
sed qui tantum non seroper Publio Nigidio tribuantur
(vclut sie in Vat. 3304: ex sfgelio . . . Publius Ni-
gidius . . . libro quem de poetis scripsit e. q..s. et
similiter in Vat. 2831. 1629. Alexandr. 1680. Pal. 16 16.
1617 {nigroj). 1618. al. , semel Vulcano Sedicio in
Angel. T. 6. 11 et Segidicus in Pal. 1614): quode
cf. Osann. Anal, er it. p. 4 : ut liaec ipsa nomina all-
quando reperta esse in Gellianis libris videantur. Prae-
terea. e Macrobii Saturn. II, 1 in quosdam Codices
talia transierunt, qualia Labes in Vat. 2831. Pal. 1 617:
In librö de vita et moribus philosophorum sie loqui-
tur : Plautus poeta comicus Tulii diseipulus Romae da-
mit, hie propter annonae difficultatem e. q. s. , cuius
commenti origo repetenda e Macrobianis codi eis Vrb*
362: etiam primo ad animadverto duos quos eloquen*
tissimos antiqua aetas protulit Comicum Plautum et
Oratorem Tulium eos ambos : etiam ad Iocorum ve~
nustatem caeteris praestitisse. Vnde in Vat 2831. Pal.
1617 Hieronymi de molis manuariis narrationem baec
excipiunt: fuit autem eloquentissimus \ Servii, Cicero-
nis (Off. I, 29) Quintilianique de Plauto* testimonia
composuit Pal. 16 14, et bac praemissa iuscriptione
De vita comoediisque Plauti excerpta quaedam ex
auetoribus gravissimis Med. XXXVI, 37. Gellium I, 7.
VII, 17. XIX, 8 sequuntur, qui Linguae latinae pa-
trem dixere : ex eiusdemque Üb. I, 24 epigramma
Plautinum repetiit cum aliis Marcianus XII, 162«
II.
Ad §. 1.
Qualtuor tantum sunt e triginta circiter Brut! co-
dieibus Lagomarsinianis, in quibus veri numeri trans-
ierint. in qnadringentesimo deeimo 9 quod vi dum inde
ab Aldo etiam editioues quasdam invasit. Ortum illud
II. DE AETATE PLAVTI. 07
facile quispiam coniiciat ex eins correctura , qui cun-
dem numerum in Tusculauarum initio sibi lectnni me-
minisset. Nara ibi quoque Lagomarsinianorum codi cum,
quoruni multitudo a tricenario numcro prope ab est,
sex qui dem exhibent CCCCX >(sivc hi numeri litteris
sunt perscripti), alii tres CCCX, quinqn e CCCCXVJH:
nullus CCCCCXIJH: in aliquot autem corrigendi stu-
dio evenit ut vel CCCCX et CCCCCX , vel CCCCCX et
CCCCXVUl sitnul appareant. Similitcr Vrsiniani codi-
cis additamentum Centhone , quod in tot Lagomarsi-
nianis non magis quam, docuit illud repertum est, vi-
detur in Ciccronis verba e Gellii sive comparatione
sive recordatione irrepsisse, cuius haec sunt üb. XVII,
21, extr. : consulibus Claudio Centone App i i Caeci
filho .... primus omnium L. Livius poetu fabulas
docere Romae cepit: indidemque illud repeto, quod
in uno La'gomarsiniano (120) pro C. Claudio scriptum'
est Appio Claudio. Absque quo esset, potuerant ista
etiam e Catone mai. Ciceronis peti c. 14. §. 50: qui
cum — J'abulam docuisset Centone Tuditanoque
consulibus. Talia nt in margin e ascribercntur, saepe
accidit, et accidit simile quiddam in ipso Bruto , cuius
§. 73 Lagoma rsinianus 20 haec adiecta tenet: Livius
salinator et Nero cos. Asdrubalem apud Serie galiam
cum totq exercitu delcverunt. — Ceteruui" quoniam in
hoc genere vcrsor, lubet illud adiicere, ludos illos /tt-
ventatisy quos Salinator Senensi proelio voverat , non
videri soli Victorii coniecturae deberi : quando in iis-
dem Ulis copiis Lagomarsinianis e sex codicibus affer-*
tur Luentatisj e quattuor Luctatiis * e tribus tuentalis,
g singulis autem Luentanis, Livianis, luentatis, luven-
tutis : ut in reliquis circiter XII putandum sit ipsum
extare luventatis.
68 II. DE AETATE PLAVTI.
III.
Ad 5. 6.
Hac demum calculorum congruentia efficitnr, ut
de integritate eorum numeronim, quos definicndae Nae-
vji, aetati Gellius paullo ante adhibuit, non videatur du-
bitari posse. Alioqui enim annus ille quingentesimus
undevicesimus vix possit non suspectus esse. Etenim
scriptor cum anno dxviiii Sp. GarviJii divortium cum
uxore factum tribuat, eodemque anno fabulas a Naevio
datas scribat: idem autem divortium illud Hb. IV, 3
perhibeat a. dxxiii factum : quoniam in alterutra re
eum errasse oportet, ne hoc quidem satis certurn cui-
piam videatur, utrum eodem anno quingentesimo un-
devicesimo an eodem , quo Carvilii divortium . factum,
voluerit ille datas a Naevio fabulas dicere. Fatendum
est tarnen ita Gellium suos illos excellentium hominum
(ut ipse ait) avy^QOVtafiovg composuisse, ut ex certo-
rum annorum definitione earum quas prodidit rerum
ordinem necteret, non ex ipsarum rerum inter se com-
paratione: fatendum praeterea tarn suapte natura dis-
parem esse primi (ut veteribus visum) inter Romanos
divortii et actarum fabularum memoriam, ut aegre, quid
inter utramque vel intercesserit vel possit inter cedere
necessitudinis, exputes. Sed nibilo tarnen minus de nu-
merorum apud Gell. lib. XVII corruptela facile quis-
piam suspicetur et XXlll pro XVIII1 a Gellio profe-
ctum colligat ex eiusdem rei mentione lib. IV facta:
quo sibi ipse ne repugnet scriptor. Non iguoramus
vel in bos numeros gravissimam quandam dubitationem
cadere, quoniam qui ei anno lib. IV simul adiecti con-
sules sunt, M. Atilius et P. Valerius , non illuc per ti-
li ent sed ad a. dxxvii Varr. Et liarum quidem dua-
rum rerum nee potest sanc non falsa esse alterutra,
II. DE AETATE PLAVTI. 69
nec credibile est in tali genere Gellium ipsura lapsam
esse. Quaerenti autem, utrum ille posuisse videatur,
non licebit saus tuto hoc argumenta uti, quod a. 526
Cap. censores nulli fuerint: quorum in illa caussa cer-
tas partes fuisse cum Gellio Dionysius Ant, Rom. II, 25
^tradidit. Hae enim partes quäl es fuerint, perobscurum
est; ut, si Pighii Annal. vol. II, p. 95, Reiskii in Dio-
nys. I, p. 620 eorumque iureconsultorum, quos Reinius
Iur. priv. Rom. p. 208 commemorat, praeterea etiam
Fritzschü (Ind. lect. Rostoch. aest. 1835 p. 6 sq.) sen-
tentias sequatnur, non sit levis, si vero Savignyi ipsius-
que Reinii, nulla omnino vis istius argumenti. Sed ta-
rnen defendi numerorum notae, quae sunt dxxiii, ita
queant, ut cousulum potius nomina ex infelici inlerpo-
latione oriunda putentur. Ei enim coniecturae Diony-
sii testimonium favet, qui longe aliis consulibus divor-
tium Carvilianum accidisse prodit, M. Pomponio et C.
Papirio h. e. ipso illo anno 523 Varr. , et ita quidem
prodit, ut in ea nomina adiecta ab scriptore temporum
notalio plane quadret : factum enim olymp. cxxxvii
ait. Nec ullo modo vel Valerius Maximus II, 1, 4 vel
Plutarchus Comp. Thes. et Rom. c. 6 et Comp. Lyc.
et Num. c. 3 repugnant, quorum ille per dxx, hie
autem per dxxx annos (nam StaxoaioiQ peccatura esse pro
üZSVTaxoaioLQ prorsus credibile est) repudium inter uxo-
rem et virum null um inter cessisse narrat: nam illud
quidem apud Dionysium quoque certae olympiadis no-
tationi accedit, nec maiorem vim habet, quam quod ini-
üo cap. 3 lib. IV etiam Gellius de quingentis tantum
annis loquitur: Plutarchus autem num er o infinito uti
sätis habuit. Itaque ut redeam unde exorsus sum: lu-
b enter hanc amplecterer sententiam atque e Gellii lib«
IV annum quingentesimum tertium et vigesimum re-
stituendum existimarem libro XVII, nisi undevigesimum
70 II. DB AETATE PLAVTI.
.ab ipso scriptore profectum esse illud monstraret, quod
fere quindecim post annis sumptum esse Punicum bel-
lum dicitur. Non conslitit sibi igitur, ac diversa di-
ver sis in locis Noctium suarura memoriae prodidit. Sed
Uno eodemquo loco secum pugnantia eum narrass-e, id
>vero fidetn superaU x Vt aut consulum nomina lib. IV
subditicia sint eaque ratione cum Dionysiano Gellia-
num (vel fortasse Sulpicianum potius) testimonium con-
cilietur: aut, quod multo sane lenius., in DXXVII
(quod ipsum ex uno nee tarnen raemorabili libro affer-
tnr) numeroram notae DXXII1 mutandae sint, atque
ita non duplex oriatur, sed triplex genus definiendi
eius temporis, quo uxorem Carvilius repudiarit. Vitra
progredi opinando non licet. — Satis ex bis quae ex-
posui apparere puto , quid vel de iis sentiam quae in
Gronovianis comraentariis p. 799 congesta sunt, vel de
Klussmanni disputatione p. 13 sq.
DISSERTATIO III.
DIE
FABVLAE VARRONIANAE
DES
PliAVTVS.
.* • '■■'
DIE FABVLAE VARRONIANAE DES PLAVTVS *).
Ein und zwanzig Stücke, erzählen uns alle Lite-
rarhistoriker nach Gellius III, 3, schied Varro aus
der grossen Masse 'sogenannter Plaulinischer Komödien
als acht aus ; — ein und zwanzig hatten sich in die
Jahrhunderte des Mittelalters und mit einem zufalligen
Verlust bis auf unsere Zeit erhalten **)$ — was war
natürlicher, als dass man eben diese erhaltenen 21 für
die 21 Varronischen nahm? Das schien so einleuch-
tend, dass meines Wissens nie der leiseste Zweifel er-
hoben worden ist, bis Graue rt zuerst in der Allg.
Schulzeitung 1828. S. 1166, dann in den histor. und
philol. Analekten S. 130 bedenklich zu machen anfing
und hervorhob, wie doch das allgemein Behauptete von
#»
) Geschrieben 1843 und 44.
) Das letzte Stück in der alfabetischen Reihenfolge, dieVidula-
ria, stand nicht allein noch im Mailänder Palimpsest (wenn
auch zufällig nicht ad calcem , wie Osann S. 155 meinte),
sondern lag selbst dem Friscian noch vor, der ausser diesen %i
keines weiter selbst gekannt hat. Untergegangen ist also die
Vidularia wohl zwischen dem 6. und 11. Jahrhundert; der an*
diesem stammende Vetus codex des Camerarius hat bekanntlich
am Schluss des Truculentus, noch die Subscription 1NC1PIT VI-
DVLARTA, worauf noch einmal V1DYLARIA als Ueberschrift
folgt. — Nur als Curiosum mag erwähnt werden, dass man ehe-
dem unter dem Titel Vidularia den Rudens suchte, wegen
des hier öfter vorkommenden vidulus. Gestattet wäre allerdings
an sich diese Benennung nach aller Analogie gerade eben so gut *
gewesen, wie der wirklich gewählte Name.
74 III. DIE FABVLÄE YAHRONIANÄE
niemand eigentlich bewiesen sei. Ein mathematischer
Beweis dafür ist nun freilich nicht zu fuhren, aber auch
vernünftiger Weise nicht zu fordern. Denn ganz klär-
lich steht doch die Sache vielmehr so, dass ein so merk-
würdiges Zusammentreffen von vorn herein eben nicht
für Zufall zu nehmen, sondern dass nach den gültig-
sten anderweitigen Analogien die Erhaltung der jetzi-
gen Stücke, wie überhaupt als Wirkung einer bestimm-
ten kritischen Autorität , so näher als die Folge der
Varronischen Auswahl aufzufassen sein wird , so lange
nicht gewichtige Gegen gründe diese Annahme unmög-
lich oder entschieden unwahrscheinlich machen. In
dieser Beziehung hat nun Grauert selbst sich auf ge-
ringe Andeutungen beschränkt. Er wundert sich, dass
Varro dieCommorientes, die doch Terenz als
Plautinisch kannte, dass er ferner den Colax, nebst
andern „durch bedeutende Autoritäten" dem Plautus
zugesprochenen Komödien, nicht sollte für acht gehal-
ten haben. Anderseits würde er an sich nicht abge-
neigt sein, die Aulularia um eines einzigen Citats wil-
len, in dem Naevius in Aulularia *) vorzukommen
schien, als Plautinisch zu bezweifeln, wenn er nicht
eben diesen Schein als trügerisch selbst erkannt hätte.
Ueber jene andern Beispiele aber hatte O s a n n Anal,
crit. S. 156 sich mit der Annahme beruhigt, dass ohne
Zweifel unter den von Varro verworfenen Komödien
einige nichts desto weniger acht gewesen seien: eine
Möglichkeit, die an sich allerdings eben so wenig zu
bestreiten ist, wie dass unter den für acht erklärten
(noch vorhandenen) trotz des Unheils des Varro »icht-
*) Ein Cnriosum anderer Art ist die Überschrift „Caecilii Aulu-
larian in dem römischen Codex, von dem s. Alexandr. ßibl. S. 2.
Etwas Tieferes ist darunter sicherlich nicht versteckt
DES FLAVTVS. 75
plautinisclie sich befinden können. Nur mit sich selbst
dürfte aber doch Varro nicht im Widersprach erschei-
nen. Gleichwohl gestattet diess Osann so arglos, dass
man schwer begreift, was es denn nun eigentlich für
eine Bewandtniss mit den Varranischen und den er«
haltenen Stücken haben soll. Denn geradezu aufgege-
ben wird doch die vorher behauptete Identität beider
durch die Aeusserung : Ipsum Varronis quoque iudi-
dum de Plautinis in duas partes saepe ces~
sisse (?) yidelui'j quum is a GelL 3y 3 tradatur Sa*
turionem et Addictum fabulas, quas poeta in pi-
strino scripsissetj pro genuinis habuisse, quanquam eae
a genuinarum Jabularum indice Varronis seclusae sint.
Wozu danu in demselben Sinne noch die Boeotia hin-
zugefügt wird, die doch mit den ein und zwanzig gar
nichts zu schaffen hat. Was aber hier vor Allem ge-
nau zu erörtern war, das ist die Frage, wiefern in des*
selben Varro Büchern de lingua latina die Citate
Plautinischer Komödien für oder gegen die Annahme
jener Identität sprechen: eine Frage, die um so weni-
ger überflüssig, je mehr die erste Betrachtung dieser
Citatenfiille Grauertsche Zweifel zu begünstigen scheint«
Denn mit so ganz allgemeinen Möglichkeiten, wie sie
Osann S. 158 f. aufstellt, kann man wohl aufhören
wenn es sein muss, man darf aber nicht damit an-
fangen.
Von unser n heutigen Stücken sind es zunächst elf»
auf welche Citate, die Varro ausdrücklich mit dem Na-
men des Plautus gibt, zurückgehen, obwohl die Stücke
nicht genannt sind: Amphitruo (6, § 6. 7, 50), Asi-
naria (6, 7), Aulularia (5, 14. 181), Cistellaria <5, 72.
7, 98. 99), Epidicus (5, 131), Menaechmi (7,93, auch
de re rust. II, 4), Miles (7, 86), Mostcllaria (9, 54),
Pfieudolus (7,81), Poenulus (5,68), Truculentus(6, 11.
76 HI. DIE FABVLAE VARRO'NIANAE
9, 106). Ein zwölftes wäre der Rudens aus de re rast
II, 1. Hierzu kömmt, dass es 7, 60 heisst: itaque
idem in Curculione ait , welchen Worten zwar nicht
der Name Plautus, wohl aber ein Gitat aus dem Mer-
cator vorhergeht: (denn das dazwischen geschobene
aus Naevius ist offenbar späterer Zusatz:) so dass, wenn
Yarro ausdrücklich einen und denselben bestimmten
Dichter gedacht wissen wollte, dieser von jedem als
Plautus genommen werden musste. Also mit Gurculio
und Mercator vierzehn. Dagegen ist es falscher Schein,
der verführen würde, in den Anfuhrungen 7, 12. 91.
5, 146 Stellen aus Gaptivi, Rudens, Curculio zu fin-
den 5 diese Verse sind aus verlorenen Stücken. Von
solchen aber bezeichnet Varro in unzweideutiger Form
als Plautinisch Astraba (6, 73) und Parasitus piger
(7, 77); nach sehr wahrscheinlicher Combination Sca-
ligers auch die Frivolaria (5, 89) ; vielleicht auch die
Faeneratrix, obwohl das die Worte 7, 96: olii Plauti
Faeneratricerrij alii F e neratricem (dieunt) nicht ent-
schieden nothw endig machen. Hierzu wiederum, als
achtzehntes (oder neunzehntes), wegen eines idem ait
unmittelbar nach Erwähnung der Astraba 7, 66, der
Sitellitergus. Wenn nun Varro nach dem Bericht des
Gellius ausserdem den Saturio, den Addictus und noch
ein drittes Stück (welches auch unter den zuletzt ge-
nannten sich befinden könnte), vom Plautus in pistrino
geschrieben sein iicss, also doch für acht hielt:, so hät-
ten wir gerade 21 Stücke, worin man sich leicht ver-
sucht fühlen könnte, die Varronische Auswahl wieder-
zufinden. Und dennoch wird auf diese dem ersten
Scheine nach so artig zutreffende Ueber ein Stimmung
nichts zu geben sein. Hätte sie sich uns wenigstens
aus dem vollständigen Werke von 24 Büchern erge-
ben; aber wie mühsam hat sie müssen aus vereinzelten
DES PLAVTVS. 77
Stellen unserer 6 Bücher zusammengesucht werden!
Und in diesem zufallig erhaltenen Mittelstück des Gan-
zen sollte jenes Resultat so rund und vollständig ent-
halten sein, dass es durch sämmtliche übrige 18 Bü-
cher keine Modification erleiden würde? Das wäre ein
so seltsames Spiel des Zufalls , dass wir das Prädicat
des Zufalligen unstreitig lieber auf jenes Zusammen-
treffen selbst übertragen werden : und diess um so
mehr, als es doch an sich gar wenig Wahrscheinlich-
keit hat, dass Stücke wie Trinummus, Caplivi, Casina,
Baccbides (in welchem sogar der vonVarro als Plauti-
nisch citirte Epidicus erwähnt wird) sollten bezweifel-
ter gewesen sein als etwa Mercator, Poenulus, Persa.
Noch mehr: schon dadurch fallt ja die ganze Rechnung
über den Haufen , dass Saturio und Addictus aus an-
derweitigem Bericht entnommen worden sind, in den
Büchern de 1. 1. aber eben nicht vorkommen. Für
diese ist ausserdem noch eine andere Betrachtung zu
eröffnen, die das Trügerische jenes Scheines noch deut-
licher herausstellt* Ausser den vereinzelten Anführun-
gen aus Plautus finden sich , und zwar im siebenten
Buche, welches . sich mit glosseroatischen Erklärungen
beschäftigt, drei längere Folgen gehäufter Citate, die
mit Apud Plautum beginnen und dann eine Reihe Plau-
tinischer Stücke ohne Namen des Dichters folgen las-
sen, so dass nur ganz wenige anderweitige Dichterstek-
len die gleichmässige Aufführung unterbrechen. Die
erste dieser Reihen ist §. 50—70 mit folgenden Stük-
ken: Apud Plautum (d. i. Amphitr.), [Naevius\ In Cor-
nicularia, [Apud Naevium\3 In Menaechmis, In Persa,
In MenaechmiSj In Trinummo, In Frivolaria^ [Pacu-
wifj,] //* Mercator e j Itaque idem in Curculione ait>
In Phagone, In Parasito pigro, In Fugitivis, In Ci-
stellaria, Ibidem, In Astraba, Itidem in Siteüitergo
78 HI. DIE FABVLAE VARRONIANAE
idem ait, In Cesistione, In Ncrvolaria, In Poßnulö,
In Truculento. Die zweite und dritte sind küraer:
§. 77 — 79 Apud Plautum in Parasito pigro, In Con-
dalio , In Trinummo 3 Irt Asinaria; und §. 98-*-! 06
Apud Plautum (d. i. Cistell.), Apud eundem, [Apud
Ennium, Apud Enniunij Apud Pacuviumjj In Aukda-
ria, und nach der Unterbrechung §. 103. 104 In Co*
lace, In Casina: worauf in ähnlicher Weise ausschliess-
lich Naevianische Stellen folgen: vgl. Müller, Man
sieht wohl, besonders aus der ersten Reihe, Varro hatte
eigentlich eine fortlaufende Aufzählung lauter Plautini-
scher Stücke vor, schob aber, entweder sogleich -oder
später, Einiges aus andern Dichtern dazwischen, was
sich ihm gerade darbot und nun zu einem wohlzusam-
menhängenden Ganzen nicht verarbeitet wurde: wie
denn noch stürendere Zusätze dieser Art §. 54 und
60 schon angemerkt worden sind. Man wird also ein
Recht haben, das vorangeschickte Apud Plautum auch
auf die nachfolgenden Komödientitel zu beziehen, und
diess um so mehr, als ja unter ihnen mehrere sind,
aus denen Varro anderwärts mit ausdrücklicher, aber
alleiniger Nennung des Plautus Stellen vorbringt: wie
Menaechmi, Frivolaria, Parasitus, Astraba, Poenulus, Trn-
culcntus, Aulularia, und sogar mit einem und demsel-
ben Verse Asinaria. Nehmen wir diese für acht nach
Varronischem Unheil, so scheinen denselben Anspruch
die im 7. Buch mit ihnen so eng verknüpften zu ha*
ben. Damit gewännen wir noch drei der erhaltenen
nnd noch sechs der verlorenen Stücke; und so wären
freilich die erhaltenen bis auf 5 untergebracht, an-
derseits aber auch statt 21 Varronischer deren etwa
30 herausgekommen. Oder aber: wenn hier Varro,
was ihm für acht und nicht für acht galt, ohne Schei-
dung durcheinander setzte, so wird auch daraus, dass
DES PLAVTVS. 79
er anderwärts Verse des „Plautus" aus Amphitruo,
Asinaria, Aulularia u. s. w. anführt, kein stringeutcr
Beweis für deren Aechtheit im Sinne desVarro zu «nt->
nehmen sein. Und so würden wir allerdings von al-
len Seiten zu der Ueberzeugung gelangen, dass es dem
Varro in diesen Büchern auf eine solche kritische Un-
terscheidung überhaupt gar nicht ankam4"); für alt hielt
er diese Komödien alle, Wenn auch nicht alle für wirk«*
lieh Plautinisch: und das genügte, um aus ihnen Beleg*»
stellen oder Glossen zu entnehmen, indem er bald nur
den Namen des Stückes, bald nur den des Dichters
setzte» unter dessen Namen man sich einmal gewöhnt
hatte die ganze Masse gehen zu lassen ; wie weitläu-
fig hätte er aucli werden müssen, um bei jedem die-
ser dichtgedrängten Gitate das Resultat seiner litterar-
historischen Untersuchung in die Anfuhrung selbst zu
legen! Dass er diese Untersuchungen etwa damals, als
er de lingua latina schrieb, noch nicht gemacht habe,
ist, wie Osann S. 159 mit Recht sagt, mit nichts zu
beweisen. Im Gegentheil, die Abfassung des Sprach-
werks fällt, wie wir wissen, in die spätem Zeiten sei-
nes Lebens ; und an sich ist es doch wohl wahrschein-
licher, dass er von speciellern Forschungen zu umfangs-
reichern Darstellungen fortschritt, und mit der Kritik
der Quellen sich eine feste Grundlage für diese grös-
sern Arbeiten zu schaffen suchte, als dass er in um-
») Es gibt «war noch einen Gesichtspunkt, unter dem sich dieses
rein negative Resultat einigermassen zu niodißeiren scheint: ein
Gesichtspunkt, der auf der Unterscheidung der verschiede-
nen Bücher des Varronischen Sprachwerks beruht; indess
wird es jedenfalls der Unparteilichkeit unserer Untersuchungen
günstiger sein, ihn hier noch nicht einwirken tu lassen, sondern
auf einen spätem Zusammenhang zu versparen, und diess um so
mehr, als sonst Resultate vorweggenommen werden müssten,
deren ohne Verwirrung hier noch nicht gedacht werden kann.
80 UI. DIE FABVLAE VARRONIANAE
kehrter Ordnung verfahr. Nur einer förmlichen kriti-
schen Textesrecension der Piaulinischen Komödien, die
Osann S. 158 auf die unhaltbarsten Gründe hin den
Varro unternehmen lässt, soll hiermit nicht das Wort
geredet werden.
So weit stände also der Präsumtion, dass unsere
erhaltenen die Varronischen Komödien sind, von Sei-
ten der Bücher de 1. lat. nichts im Wege. Dennoch
werden wir diese nicht völlig umsonst so scharf darauf
angesehen haben, ob etwa ein indirectes Urtheil über
Aechtheit in der Anführungsweise Plautinischer Stellen
liege. Zwei Citate, aber auch nur zwei, sind nämlich
von der Art, dass wir diess zu behaupten nicht wohl
umhin können: die beiden einzigen, in denen Dichter
und Komödie namentlich angeführt werden, 6, 73 in
Astraba Plauti, und 7, 77 Apud' Plautum in Pa-
rasit o pigro. Dass diese Stücke nicht etwa zu de*
nen gehören, welche Varro ausser den 21 aus rem
subjectiven Gründen dem Plautus zuzusprechen wagte,
zeigt die sehr verschiedene Art, in der er ein solches
(das einzige, welches uns in dieser Beziehung bestimmt
genannt wird) anderwärts erwähnt: 5, 89 Accensum
sollt um eiere Bo eotia- ostendit* quam comoediam Ati-
lii esse dieunt (oder welcher Dichtername hier gestan-
den haben mag.) Hätte er aber überhaupt gar nichts
beabsichtigt, warum drückte er sich nicht aus wie 5,
153 Itaque dictum in Cornicularia — ? Denn was
Müller zu 7, 54 sagt: Varro utrumque et poetae et
fabulae nomen coniungere non solet, nisi ubi ea
plerisque ignota eratj hält nicht Stich, da sich
doch gewiss nicht behaupten lässt, dass Stücke wie
Fugitivi , und die. im Varronischen Texte Phagon und
Cesistio genannten, (um auf Condalium aus 7, 77 kein
Gewicht zu legen) bekannter oder als Plautinisch be-
DES PLAVTVS. 81
kannter gewesen als namentlich dieAstraba: und doch
haben sie den Namen des Dichters nicht bei sich.
Also alle 21 Stücke, wie wir sie mit Ausnahme
der Vidularia jetzt haben, wären doch nicht zu retten,
sondern wenigstens einige gegen verlorene aufzugeben?
zumal da doch auch hier wieder Saturio und Addictus
ihr Recht gehend zu machen hätten? — Ja freilich,
Wenn das überhaupt bei Gcllius stände, was man ihn
erzählen las st, und wenn in seinen Worten Alles stände,
was wahr sein niuss. Hier gerade ist einmal ein Fall,
wo noch etwas zwischen den Zeilen zu lesen ist, nur
etwas Anderes, als z» B. Bahr und Bernhardy ge-
lesen haben, von denen jener S. 96 sich mindestens
ziemlich undeutlich so ausdrückt: Die Zahl der wenn
titach nicht immer ganz vollständig auf uns gekomme-
hen Komödien des Plautus beläuft sich nach der Re-
zension des VuYro a1\f Zwanzig, dieser S. 190 den
Varro nach inneru Merkmalen 2i Stücke (Varro-
nianae) als acht anerkennen lässti
Es wird zunächst nöthig sein, das Kapitel des Gel-
lius mit schärferer Interpretation, als meist geschehen,
auszulegen und zugleich auf die handschriftlichen Les-
arten des Textes zurückzugehen. Nach diesen und ei-
nigen Verbesserungen lautet es bis auf den nicht hie-
lier gehörigen Schlusssatz wie folgt*
„Verum esse comperior, quod quosdam bene lit-
teratos homines dicere audivi, qui plerasque Plauti co-
moedias curiose atque contente lectitarint, non indici-
bus Aelii nee Sedigiti nee Glaudii nec Aurelii nee
Z. 4. Die Handschriften (über welche s. oben S. 14) haben zwar
hier einstimmig sediyitii (Cass. 1. Vind. Guelf. Sciopp.) oder sedigicü
(*c digicii Reg. Vat# Barb. Cass. 2.), aber in XV, 24 eben so einstim-
mig das, auch an sich allein richtige, volcalins sedigilus. Sedigilus steht
ohne Variante auch bei Pliniua N, H. XI, 43: sonst kömmt der Mann unter
6
82 III« DIE F1BVLAK VARRONUNAK
5 Accii nee Manila super his fabulis, quae dicuntur am-
biguae, crediturum, sed ipsi Plauto moribusque ingenii
atque lioguae eins. Hac enim iudicii norma Varronem
quoque usum videmus. Nam praeter illas unam et vi-
ginti, quae Varronianae vocantur: quas iccirco a cete-
10 ris segregavit, quoniam dubiosae non erant, sed con-
sensu omnium Plauti esse censebantur: quasdam item
alias probavit, adductus filo atque facetia sermonis
Plauto congruentis, easque iam nominibus aliorum oc-
cupatas Plauto vindicavit, sicuti istam, quam nuperrime
15 legebamus, cui est nomen Boeotia. Nam cum in illis
una et viginti non sit et esse Aquilii dicatur, nihil ta-
rnen Varro dubitavit quin Plauti foret. Neque alius
quisquam non infrequens Plauti lector dubitaverit, si
vel hos solos ex ea fabula versus cognoverit, qui quo-
diesem Namen nicht weiter vor. 5. accii Barb. Vind. actii Yat.
Cass. 1. Sciopp attii (iuelf. acxi Cass. 2. supra Vind. Guelf/
his Reg. Yat. Barb. Cass. 2. Vind. Gueif. statt tu. 6. crt-
dihtrum wird aus Reg. und Kott. angeführt, doch steht in jenem viel-
mehr creditorum, worin indess nichts anderes zu suchen. Dieser Sin-
gular erschien schon Gronoven so gewählt, dass er ihm zu Lieb«
das vorangehende lectitaruut (so Rott Vat., leclüarant Reg., lectitae*-
rant Barb. Cass. Vind. Guelf. Line.) in lectitarit geändert haben wollte.
Der Indicativ ist allerdings logisch gar nicht zu rechtfertigen, so oft
auch mit ihm die Stelle des Gellius wiederholt worden : (so wenig wie
etwa XVII, 19, 1 videntur statt viderentur) ; aber da zugleich der Pin«
ral durch alle Varianten durchgeht, wird es gerathen sein, absichtliche
Anwendung der Construction anzunehmen , von der Gellius selbst I, 7
ausführlich handelte, die aber begreiflicher Weise über den Horizont der
Abschreiber hinaus lag. monibusque Yaf. ingeni Reg.
7. Uanc Barb. 8. usum Reg. Vat. Barb. Cass. 1. 2. Vind. Gaelf. stall
esse usum. 10. quod cum sensu Reg. 12. probabit Reg.
filo Reg. Vat. philo Rott. stilo Barb. Cass. 1. 2. Vind. 14. isti
Reg. 15. boelia Reg. Vind. boecia Vat. Barb. Cass. 1. Nam
etsi cum in Cass. 2. in om. Barb. Gueif. 16. aquili Reg. Barb«
t
Vind. lauten] tum Guelf. dum Vind. 18. si vel] sive Reg. Vat.
Barb. Vind. sue Cass. 1« 19. ex ea fabula versus Reg. statt t>. «. e. f.
DES PLAVTVS. 83
niam sunt, ut de illius more dicam, Plautinissimi., pro-
pterea et meminimus eos «et adscripsimus. Para Situs ibi
esuriens lmec dicit:
Vt illiirn di perdant, primus qui Loras repperit,
Quique adeo primus statuit hie Solarium.
Qui mihi comminuit misero articulatim diem.
Nam olim me puero v enter erat Solarium,
Multo ömnium istorum optumum et verissumum,
Vbiubi raonebat esse, nisi quom nü erat.
Nunc etiatn quom est, non estur, nisi soll lubet.
20. UHus] ipsius Sciopp. Ulius plauti Reg. Darb. Vind. Guelf.
plautiyimi Cass, 1. Vind. Guelf. Scheff. 23. dii Vat. ßarb. Cass. 1.
Vind rtperit Vat. '24. quieque ad eo Vat. quippeq* adeo Cass. 1.
25. cominuit Reg. 26. nam me puero die Hdss. Osanns ptre-
rute (Anal S. 183) brächte uns nicht das Knabenalter, sondern das des
kleinen Knäbleins, natürlich unpassend. Nicht festgehalten hat der
Sprachgebrauch diesen Begriff der infantia in der syncopirten Form
puettu* (so wenig wie in jmtlla\ wie Beispiele bei Nonius S. 158 leh-
ren ; nur hat es wohl weniger Wahrscheinlichkeit, dass puello in puero
übergegangen, als dass ein Wort ausgefallen sei, wie so häufig bei
Gellins, z. B. in dem Gedicht XIX, 11 (woselbst auch V. 2 puellus vom
amasius) V. 5 das Wort amore nach Macrob. Sat. II, 2. — Auch nam
me etiam puero wäre möglich. vertier hie erat Salmasius Plin.
Exerc. S. 458 (ed. 1689.) veter er«* Vat. veteterat Reg. vetus erat* Rott.
Scheff. Barb. Cass. 1. 2. Vind. Die abgeschmackte Vulgate Uterus (hie)
trat, worin Uterus von Osann schlecht entschuldigt wird mit 6tich. I,
3, 9, stammt von L i p s i u s. 27. optumum] °Ptumum Vat,
omnxum
28. uhi iste monebat esse Reg. Vat. Barb. Cass. 1. 2. Vind., und offen-
bar auch die übrigen Hdss. Soll Vbi iste der Anfang eines neuen Sa-
tzes sein, so niuss in esse das verbum finitum stecken: da doch an in-
fin. histor. mit Gronov (—edebant) und Bot he (=edebam) hoffent-
lich niemand im Ernst denken wird. Aber welches? doch nicht das von
Gataker Ady. misc. S. 383 empfohlene esum est? oder Osanns aus
dem folgenden V. heraufgenommenes estur ? Also wird vielmehr der V.
in Construction mit dem vorigen stehen und esse von monebat abhän-
gen: dann aber ist unerlfisslicb , der Sprache wegen iste zu streichen
und des Metrums (ja selbst des Gedankens) wegen ubi mit alten Ausgg.
zu verdoppeln. nichil Vat. nihil die übrigen. 29« quom est
für das quod est der Bücher stellte schon Bothe (Plaut, fr gm.) her,
wie er auch oppletum oppidum^ est statt oppletum est oppidum richtig
umstellte. non estur für das handschriftliche non est (=2=es<^ ) schon
. 84 III. DIE FABVL1E VARftONIANAE
i
30 Itaqne adeo fam oppletum » oppidumst solariis,
Maior pars populi ut aridi reptent fame.
Favorinus quoque nostcr, cum Nervolariam Plauti lege-
rem, quae inter incerlas habita est, et audisset ex e*
comoedia versum hunc:
35 Scrattae, scrupipedae, strittivillae^ sordidae,
alte Ausgg. oppletum] opulentum Cass. 1. solarii Barb. m* pr.
31. populi aridi reptant die Hdss. mit Hiatus, zu dessen Wegscbaf-
fung B o t h e s Umstellung popli pars ein schlechtes Mittel ist, ein immer
noch besseres replant aridi oder etwa mareidi reptant wäre« Allein auch
die Verbindungslosigkeit zwischen diesem Verse und dem vorherge-
gangenen itaque adeo ist unerträglich hart und durchaus unplautinisch ;
sollten sie aber überhaupt nicht in grammatischer Verbindung stehen, so
musste es ja ilaf nicht itaque heissen. Auf reptent, weist vielleicht das
e
reptant des Vind. hin. 32. neruulariam Reg. Vat Barb. neruikh*
riam Cass 1 neruulariam Vind. Statt der Nervolaria nennen, wie es
scheint, für den citirten Vers Varro VII, 65 und Nonius S. 169 die Ci-
stellaria und die Aulularia: worüber s. Excurs 1. 33. habita est
Vat. Reg. für est habita. 35. Auf die hier gesetzten Formen wei-
sen die Varianten bei Gellius, Varro, Nonius (mit Ausnahme natürlich
des tantulae bei Varro) mit so viel Uebereinstimmung im Ganzen hin,
dass man sich mehr über diese als über die kleinen Abweichungen im
Einzelnen, noch mehr aber über Müllers Urtheil wundern mnss:
Varronem puto similem quidem meretricum descriptionem , alque illam
in Nervolaria , ante oculos habuisse , neque eandem tarnen : was auch
sonst ein wohlfeiler Behelf ist, obgleich Müllern noch in einem andern
Falle (z. Fest. S. 53) zusagend, scrupipedae hat Muller gut gefunden:
statt des nichtigen scrattae aber und strittabillae hätte er getrost scrattae
und strittivillae setzen sollen ; das p der Form scraptae wird bei No-
nius, wie bei Festus S. 333 durch die nachfolgenden Belegstellen seibat
widerlegt {escralae und scrattiae.) strittivillae muss es heissen nach
Varros Ableitung von slriltare = aegre sistere , nämlich vühs : nicht
nach Döderlein Synon. VI ,351 strictos vülos habere, der hier wie
S. 324 f. bei scranciae und scruppidae theils den schlechtesten Les-
arten folgte theils sonst das Wahre oder Wahrscheinliche verfehlte.
Ganz zu beseitigen sind Gronovs Einfälle zu PI. Casin. 2, 5, 39;
- wenig fördern Tarnebus Advers. XX III, 18, V o s s i u s Etymol. S. 529
(Op. I.), INeukirch lab. tog. S. 124 f Ich begnüge mich nur die Va-
rianten meiner Hdss. des Gellius herzusetzen : scratle scrupede stritti-
ville sordide Reg. sacrate scrupede stritiville sordide Vat. stracte strupf
destrati uilbe sordide Barb. stracte strupe desli ate iulbe sordide Cass, 1*
DES PLAVTVS. 85
delectatus faceta verborum antiquitate meretricum vitia
atque deform kates significantium, vel unus hercle, in-
quit, bic versus Plauti esse haue fabulawi satis potest
fidei fecisse. Nös quoque ipsi nuperrime cum legere-
0 oius Fretum (noraen id est eomoedtae, quam Plauti esse
quidara non putant), baud quiequam dubitavimus quin
ea Plauti foret et omni um quidem roaxiine genuina.
Ex qua duos bos versus exscripsimus, ut bistoriam
quaereremus oraculi arietiui:
i nunc lllud est,
Quod arieüniim responsum inagnis ludis dicilur:
Peribo* si non fecera, si faxo, vapulaba.
Marcus tarnen Varro in libro de comoediis Plautinis
prima Accii verba baec ponit: Na in nee Geraini leno-
r
slate strafe destrati uitbe serdide Vfiid. Mit Reg. stimmt ganz Rotft.,
mit Barb. Cass. Vind. fast ganz ein GronoYscher Codex. 36. tfe-
lectatis Cass. 1. facetia Vat. Barb. Cass. 1. Vind. 37. de[-
fontiitates Vind 39. ipse B,eg. notnen fretum Cass. t.
41 quin ea statt quin oder quin et Reg. Rott Vat. Barb. Cass. Vind.
Sciopp. 42. quidem Reg. Rott. Vat. Sciopp. om. Barb. Cass. Vind.
genuina Reg. Rott. Vat. Cass. getnina Vind. geminia Barb. ger-
mana „alias'* bei Gronev. 44. arretini Reg. Sciopp. 45. l>i«
Wort* nunc ittud est alsTheil des Citates siad mir sehr verdächtig, und
Gellius will ja auch nur dtoos versus geben. Was aber steckt dann?
etwa quoi nunc iltushe est — ? In wiefern freilieh der Spruch peritio
si non fecero, si faxo vapulabo zur Zeit des' Gellfus illustre war, wefss
ich nicht au sagen,. Auch Bat he nahm an. nunc Anstoss und schrieb
(Fragm. S. 438) hoc est illud, zugleich den folgenden Vers, zu einen
iambischen Tetrameter umgestaltend, was schwerlich zu billigen.
46 arretinum Vat. arretini Reg. Sciopp. arieüni Barb. und mit der
Beischrift t. arretini Vind. avetini Cass. 1. magnis ludis Barb» wo-
gis ludis Vat. ludis magis Reg. magis laudU Cass. 1. magjs lavdis
mit übergeschriebenem ludis Vind. 47. faso Cass. 1; uapulo
Cass.. 1. upulabo Barb, 48. tatnen statt autem Reg. Vat. Bach.
Cass. 1. Vind. Sciopp. de comoediis Plautinis] s. Excurs^. 49 r accii
Reg. actii Vat. Sciopp. actu Barb. Cass. 1. Vind. üeber die Wort»
des. Attius s. Diss. I, wonach eius und fuit hei Gellius hinzugefügt wor-
den. Wer an Hermanns schöne Entdeckung, dass es Verse sind, keinen'
rechten Glauben fassen kann, der versuche nur vor Allem sich und An-
60
, 86 III. DIE FABVLAE VARRONIANAE
50 nes nee Condaliura nee Anus Plauti, nee Bis compressa
nee Boeotia [eius] unquam fuit, neque adeo Agroecus
neque Commorientes [fuit] Macei Titi. In eodem Kbro
M. Varronis id quoque scriptum est, et Plautium fuisse
quempiam comoediarum poetam, cuius quoniam fabülae
55 Plauti inscriptae forent, aeeeptas esse quasi Plautina*,
cum essent non a Plauto Plautinae, sed a Plautio Plan«
tianae. Feruntur autera sub Plauti nomine comoediae
circiter centum atque triginta: sed homo eruditissimus
L. Aelius quinque et viginti eius esse solas existiraaviu
Neque tarnen dubium est, quin istae, quäe scriptae a
Plauto non videntur et nomini eius addieuntur, veterum
poetarum fuerint et ab eo retraetatae et expolitae sint,
dern die Frage zu beantworten, was doch das für eine Prosa sei, in der
eine Wortstellung und Satzbildung wie diese erhört wäre: nee Titus
nee Sempronius Varronis, nee Caius nee Publius eius diseipulus unquam
fuit, nee adeo Titus nee Aulus fuit Terentii Marci. — Die Meinung ist
natürlich, dass Gellius selbst Prosa zu schreiben meinte, darum er auch
Altii ierba, nicht versus sagt. gemini lenones cod. Thysii. gettinei
leones Reg. Sciopp. gemini leones Barb. Cass. 1. gemini nee leones Vind,
vulg. 51. boeocia Vat. boecia Reg. boecius Barb. Cass. 1. boetius
Vind. agroecus Reg. Vat. agraecus Barb. Cass. 1. grecus Vind.
52. commorientes M. Accii titi Reg. Rott. Sciopp. commorientes Af. actii Vat
commorientes sed M aecutici Barb. Vind. commorientes sed M. acutitü
Cass. 1. Aus dem ungenannten cod. Gronovii (vgl. z. Z. 35.42) wird
M, Hatrutid angeführt 53. M. Varronis statt Varronis Vat. Barb«
Cass. (Reg.?) est et] est vlg. et Reg. Vat. Barb. Cass. Vind. Sciopp,
plautum Vind. 54. cuius Vat. om. Reg. Rott. Barb. tyss. 1.
Vind. Line. Thöricht also J. Gronov's unförmlicher Aenderuogsvor-
gchlag. 56. a plauton Barb. sed a Plancio Ptaucianae hat
Vind. nur am Rande von anderer Hand. ptaucianae Vat. Barb.
59. L. Aelius] laelius Cass. 1. 2. lelius Reg. Vat. Barb. Vind.
eius esse solas Reg. Vat. Sciopp. esse eius solas Barb. Cass. 1. Vind.
eius solas esse Cass. 2. 60. neque Reg. Rott. Vat. Sciopp. non Barb.
Cass. . 1. Vind. istae Reg. iste Vat. Barb. Cass. 1. ista Vind.
quae] que Reg. et quae Vat. Barb. Cass. 1. et que Vind.
scriptae Vat. Scripte Reg. Barb. Cass. 1. scripta Vind. videntur]
videntur sed a Plautio Vind. 61. adiciunhtr Cass. 1. adiieiunlur
Vind. m. pr. 62. retraetate Reg. Vind. retraclae Vat. Barb. re-
Irapte Cass. 1. et Vat. om. Reg. Barb. Cass. Vind. Scheff. Line.
DES PLAVTVS. 87
ac proptorea resipiant stilum Plautinuro. Sed enim Sa-
lurionem et Addictuin etxtertiam quandam, cuius nunc
mihi nomen non suppetit, in pistrino eum scripsisse
Varro et plerique alii niemoriae tradiderunt, cum pe-
cunia omni, quam in operis artificum scenicorum pe-
p er erat, in mercatibus perdita inops Romam redisset et
ob quaerendum victum ad circumagendas molas , quae
trusatilcs appellantur, operam pistori locasset. "
Nichtig also J. Groaov's und Uon's Einfälle. Eher noch set ab
eo für et ab eo. expolite Reg. Viud. sunt Vind. st* Cass. 1.
63. recipiant Barb. despiciant Cass. 1. respiant mit der Beischrift
l. ci Vind. dictum (mit l. stilum) Yind. 64. additum Burb.
r
Cass. 1. Vind. 65. prütino Barb. pristino Vind. 67. artificium
*
Cass. 2. peperat Barb. Cass 1. 68. mercatibus statt mercationibus
Reg. Rott. Vat. Barb. Cass. 1. 2. Vind. Line. Sciopp. perdita] per
preditam Vind. inops] tnolis Barb. Cass. 1. Vind.
Man sieht schon bei der ersten flüchtigen Durch-
sicht, dass dieser Bericht des Gellius sehr fragmen-
tarisch äst; doch wird ihn , uns die Erwägung dessen,
was die Natur der Sache selbst mit sich bringt, eini-
germassen ergänzen. Um uns das ganze Geschäft des
Varro nach Möglichkeit im Einzelnen zu vergegenwär-
tigen, ist ein Blick rückwärts zu werfen. Mit den Plau-
tinischen Komödien war es ähnlich ergangen, wie in
neuern Zeiten mit den dramatischen Stücken eines
Shakespeare, Lope de Vega, Cervantes. Ganz auf das
lebendige Interesse der Gegenwart gestellt, und im Dien-
ste des nächsten Tagesbedürfnisses, schrieb der Dich-
ter von Jahr zu Jahr, was ihm urkräftiger Schöpfungs-
drang un$ reicher Humor eingab, sich begnügend mit
dem Beifall der Zeitgenossen und dem Ehrensolde,
den ihm seine Stücke eintrugen *); er schrieb sie für
*) Dafür vergl. ausser den Terenzischen Notizen noch Horaz KpUl.
« w * * «c
88 III. DIE FABVLAE VARROtflAPAft
t
4
die unmittelbare Wirkung von der Bühne, die bei der
wachsenden Schaulust des römischen Publikums und den
sich fortwährend steigernden Ansprüchen der üfFenth*
chen Festspiele schon eines bedeutenden Repertoire*
bedurfte *)> — unbekümmert um schriftliche Verbrei-r
tung, Sammlung und Herausgabe. Nicht mehr Anlass
zu solcher Sorge für den Nachruhm des Dichters oder
etwa für Privat! eetüre hatte ein Zeitalter, das noch i»
so hohem Grade unlitterarisch war, wie die grössere
Hälfte. des sechsten Jahrhunderts, in welche die dichr
terische Thätigkeit des Plautus hineinfällt« Mochten
auch immerhin aus Liebhaberei Einzelne im Besitz voa
Exemplaren sein, wie namentlich die gleichzeitigen
Kupstgenossen **) : der hauptsächliche Antrieb zu ihrer
Bewahrung war das Interesse der Schauspielunteraehr
mer, domini gregis* (wie C. Publilius Pollio), da diese
es waren, denen die Stücke nach der ersten Auflud
rung, die allein dem Dichter Honorar abwarf, zufielen,
worauf sie dieselben weiterhin zu ihrem eigenen Vor^
theil in und ausser Rom, so. oft gerade keine novae
fabulae nöthig waren, als veteres zu wiederholter Aufc
führung brachten und von den, festgebenden Magistra-
ten bezahlt bekamen ***). So erhielten sich denn die
Hplautinischen Komödien auch nach dem Tode des Dichr-
ters, der länger als dreissig- Jahre mit seinem glück-r
lieh getroffenen Volkston die komische Bühne beherrsch!
hatte, auf dieser und in der. Gunst des Volkes welter-t
hin. Als aber in der Hälfte dieses Jahrhunderts Dich-
ter um Dichter aufstanden und mit Macht eine förmli-
che dramatische Litteratuy, zugleich mit individueller
*) Hiezu die Belege in Diss. IV.
**) Wie wenig vollständig oder durchgängig aber selbst diese; zeigt
noch das Beispiel des Terenz Froh Eun. 33 f. '
***) S. die nähere Darlegung auch dieser Verhältnisse in DJs«. IV.
, PES PI,AVTVS« 89
Mannichfaltigkeit und für einen durch die Aufnahme
feinerer griechischer Bildung anspruchsvoller geworde-
nen Geschmack schufen, da war es natürlich, dass in
demselben Verliältniss, in dem die Gegenwart stets
neuen Stoff des Genusses bot, das Interesse für den
immer altertümlicher werdenden Plautus zurücktrat,
die Bekanntschaft mit der Plautinischen Litteratur den
Zeitgenossen mehr und mehr entschwand, und eine
lückenhafte und vielfach getrübte, weil einige Jahrze-
hende unterbrochene, Ueberlie/erung auf die nächste
Folgezeit überging« Denn als nun gegen Ende des
Jahrhunderts der frische Quell dieser ganzen Dich-»
tungsgattung zu versiegen begann und nach dem kur-
zen Glänze der Terenzischen Jahre Mangel an zugleich
neuen und guten Komödien fühlbar wurde, trat wieder
ein Wendepunkt ein; man kehrte jetzt mit erneuter
Empfänglichkeit und doppelter Befriedigung zu dem
alten Liebling zurück, und von hier an, wie es scheint,
datirt eigentlich die Hauptperiode des Nachlebens der
Plautinischen Komödie auf der Bühne, welches ziemlich
weit in das, siebente Jahrhundert hineingereicht haben
muss. Allein eine geraume Zeit überwog auch jetzt
noch das theatralische Interesse vollkommen das litte-*
rarische ; noch war eine sammelnde , ordnende , sich-
tende Hand den Ueberresten des alten Dichters nicht
genaht, und doch hätte ihnen ehen jetzt solche Sorge
um so mehr Noth gethan, je mehr die dem Plautus
neu zugewendete Neigung des Publikums manche harm-
lose Täuschung öder doch Akrisie der, Schauspieldi-
rectionen begünstigen d. b. eben sowohl hervorrufen
als übersehen mochte *). Was Wunder also, dass* sich»
*) Die Untersuchungen und Combinationen, auf denen diese Umrisse
beruhon, *. im 3ten, Excurs,
90 HI. DIE FABVLAE VARRONIANAE
zumal unter Mitwirkung besonderer Umstände, welche
die fernere Betraclituug noch näher herauszustellen hat,
schon im siebenten Jahrhundert eine lawinenartig an-
gewachsene Masse sogenannter Plautinischer Komödien
von der ungleichsten Gewähr angesammelt hatte, wel-
che die Zahl von hundert beträchtlich überstieg. Nun
erst war der Zeitpunkt gekommen, da, nach der gegen
Ende des vorigen Jahrhunderts durch den Pergamener
Krates empfangenen Anregung, die Römer einen betrach-
tenden Blick auf die Schätze ihrer nach und nach er-
wachsenen, namentlich poetischen Litteratur zu werfen
anfingen, sich deren Bestand zum Bewusstsein und zu
einer geordneten Uebersicht zu bringen suchten, auf
ihre Erhaltung, so wie auf Förderung ihres Verstand«
nisseß Bedacht nahmen, mit einem Worte, da sich
grammatisches Studium bildete: wie diess in kurzen
Zügen der Eingang des Suetonischen Büchleins schil-
dert Wie in Alexandria (und Pergamum), musste die
erste Sorge darauf gerichtet sein, die vorhandenen Vor-
räthe zu verzeichnen, nach Art und Werth zu klassi*
ficiren und in Absicht zweifelhafter Punkte festzustel-
len: die litterarhis torische Thätigkeit war es, die
in freierer Form oder nach griechischem Vorgänge in.
der zunftmassigeren pinakographischen, schon gegen die
Mitte des Jahrhunderts und weiterhin neben Anfangen
eigentlicher grammatischer Studien, wie wir schon bei
Lucilius, und förmlicher Commentare, wie in spe-
cialer Beziehung auf Plautus bei dem Historiker und
Staatsmann Sisenna (dem frühesten Commeritator im
engern Sinne *) finden, lebhaft geübt wurde.
In den Kreis dieser vielgestaltigen, doch auf Ein
Ziel hinausgehenden Thätigkeit fallen denn die sechs
*) S. die spätere Diss. „De veteribus Plauti interpretibus.«
DES PLAVTVS.
91
im Eingange des Gellianischen Berichtes genannten Au-
toren Aelius, Sedigitus, Claudius, Aurelius,
Attius, Manilius. Mochten sie ihren Gegenstand
iu weiterm oder engerm Umfange fassen, auch griechi-
sche Litteratur mit hineinziehen (wie Attius) oder seihst
innerhalb der eigenen sich nur auf gewisse Gebiete
(z. B. das dramatische) oder sogar, was nicht eben .
glaublich, auf einzelne Dichter beschränken; mochten
sie es mehr auf Kritik des poetischen Werihes abse-
hen (wie etwa Sedigitus) oder das Biographische vor«
walten lassen (wie schon Porcius Licinius) oder
vorzugsweise chronologische und statistische Notizen be-
absichtigen (Opilius?) oder endlich hauptsächlich für
grammatikalische Forschung eine festere Grundlage schaf-
fen wollen, und ihrem Zweck gemäss in Prosa oder auch
als Didaktiker in Versen schreiben (Porcius, Sedigitus,
Attius): alle hatten diess Eine mit einander gemein,
class sie eine Aufzählung der Plautinischen Komödien
gaben, sei es mit ausdrücklicher Scheidung unächter
von den ächten (Attius, Aelius), oder möglicher Weise
eben nur einfach aufzählend, so dass bloss das still*
schweigende und unbeabsichtigte Auslassen einzelner
einer spätem Kritik als indirecter Entscheidungsgrund
für Unächtheitserklärung dienen konnte. *) Auf ur-
kundlicher Forschung werden diese Listen wenig be~
*) Von Attius wäre sogar möglich, dass in seinen Versen gar
nicht die Namen sämmtlicher Plautinischer Komödien der Reihe
nach auftraten, sondern von der Fruchtbarkeit und den Erfolgen
des Dichters nur im Allgemeinen die Rede war, unter. Hinzufü-
gung einer Warnung, dass man jedoch nicht alles unter Plautus
Namen Gehende für wirklich Plautinisch zu halten habe: Nam-
que nee Gemini lenones nee Condalium u. s. w. Dann hätte
dieser Autor allerdings nur Indices fabularum ' Plaut* quae. di-
cuniur ambiguae gegeben, was vanHeusde sich von allen
einbildete: s. die genannte Di*». — Von den übrigen g.'4Sxcurs4.
92 III* DIE FABVLAS VAARONIAN&E
ruht haben ; ton monumentaler Fixirung der Didaska*
lien, die einem Aristoteles zu Statten kam, finden wir
in Rom keine Spur ; zum Theil war wohl unmittelbare
Tradition noch nicht erloschen, anderntheils hielt man
sich an die vorhandenen Vorräthe selbst, die dem Ein-
zelnen nach Glück und Zufall in grösserer oder gerin-
gerer Vollständigkeit zu Gebote standen, und liess dem«
zufolge aus ihnen mehr oder weniger vollständige £»•
sammen Stellungen hervorgehen, auf die ausserdem nur
das Belieben einer ganz subjectiven Kritik einigerma-
ssen einwirken mochte. Mehr sind wir wenigstens nicht
berechtigt uns von jenen Indices vorzustellen, werden
vielmehr ziemlich dürftige Anfänge voraussetzen müs-
sen, um das Varronische Verfahren und seine Ergeb-
nisse zu verstehen. Denn als nun dieser umfassende
•
Polyhistor und wahre Vater der römischen Eruditio»
auch dieses ganze Gebiet in seine Hände nahm, um,
wie in verwandten Kreisen, Zerstreutes in einen Brenn*
punkt zu sammeln und für Zweifelhaftes eine feste
Norm zum Anhalt für die Folgezeit zu schaffen, da
musste es der Gründlichheit seiner Methode zunächst
darum zu thun sein, auf schon gewonnenen Grundla-
gen fortzubauen, und die früheren Leistungen eben so-
wohl als Vorarbeiten wie als Quellen zu Ratbe au zie*
hen, Dass er es that, zeigt die andeutende Beschreib
bung seines Verfahrens bei Gellius ; und wenn die sechs
namentlich angeführten Vorgänger von Gellius nicht in
ausdrückliche Beziehung aufVarro, sondern nur auf die
quidam beno litterati homines gesetzt werden, so wa-
ren es doch offenbar «eben diejenigen, deren Listen
auch Varro vor sich hatte *), und Gellius kannte sie
•) Vielleicht mit Ausnahme des S e r y i u g , der dam zu jung seit
konnte : s. Exe. 4. Denn wenn dessen gl ossema tische Schrift ia
den Büchern de Lingua lat. citirt wird , so schrieb diese ehe»
DES PLAVTVS. 93
wohl grüsstfentheils nur aus Varro's Buche, nicht aus ei-
gener Leetüre. Wenn sie nun gleichwohl dem Varro.
nicht ausreichten, um durch Vergleichung und kriti-
sche Sichtung ihrer Angaben zu abschliessenden Re-
sultaten zu kommen , und wenn er oojeetive Entschei-
dungen auch durch eigene Forschungen und mit ander-
weitigen Mitteln nicht durchgreifend erlangte, so war
der Grund für beides ein gemeinsamer. Eine sichere
Quelle nämlich , um Gewissheiten zu erreichen , seien,
sollte man meinen, die commehtarii magistratuum (als
der curatores ludorum) gewesen, deren Einsicht doch
wohl schon den Frühem nicht verwehrt, gewiss aber
dem Varro in viel ausgedehnterem Masse gestattet und
von seiner Unverdrossenheit eben so benutzt war: die
commentarii namentlich der Aedilen und städtischen
Praetoren, nebenbei auch wohl der Censoren (fiir De-
dicationsspiele) u. dgl., aus denen schon Ma d vi g Opusc.
S. 109 Anm. sich den Stoff der Didaskalien geflossen
dachte. Hätten diese vollständige und zuverlässige An-
gaben über die stattgehabten dramatischen Aufführun-
gen enthalten, so hätte alles Schwanken ein Ende ge-
habt; da letzteres aber fortdauert, so kann auch das
Erstere nicht der Fall gewesen sein. Wenn später,
wo nicht mehr*), jedenfalls doch die Namen der Dich-
ter und Stücke aufgezeichnet wurden, die das jedesma-
Varro in hohem Alter, die Quaestiones Plautinas (s. oben S. 79)
wahrscheinlich viel früher.
*) Es kann indess dieses „mehr" im Grunde keinem Zweifel un-
terliegen. Konnte auch allenfalls die Angabe des griechischen
Originals, sowie der laufenden Nummer in der Reihe der Werke,
die wir in den Didaskalien finden, Zuthat der Gelehrten sein,
wo|)er, wenn nicht aus ursprünglichen, gleichzeitigen Aufzeich-
nungen, sollte man später die Kenntniss der actores , derer qui
tnodos fecerunt, und der Musikgattung (tibiis . . . •) schöpfen?
94 ttl. DIE PAfcVLAE VAURONIÄNAß
Uge Pest schmückten : wer bürgt uns, dass diess regeU
massig schon von Anfang an geschah, bevor noch sce-
nisches Spiel sich zu der Bedeutung entwickelt und
litterarisches Interesse insoweit gebildet hatte, dass sol-
che ins Einzelne gehende Notizen zu machen überhaupt
der Mühe werth schien? Und wenn es geschah, wer
verbürgt ferner, dass Varro diese commentarii alle ohne
Ausnahme sah und (indem auch nichts verloren gegan-
gen) sehen konnte? Und doch sind diese Möglichkei-
ten noch untergeordnet gegen die nothwendigen Fol-
gen derjenigen Akrisie, die in Beziehung namentlich auf
Plautinische Komödien für die wiederholenden Aufiuh-
rungen des siebenten Jahrhunderts eine obige Aeusse»
rung behauptet und der 3. Excurs im Einzelnen nach-
zuweisen versucht hat.. Denn indem die festgebenden
Magistrate begreiflicherweise nur die offieielle, gleich-
sam administrative Seite des Bühnenspiels ins Auge fass-
ten, und demgemass sich schlechthin an die officielleit
Angaben und Meldungen hielten, die ihnen gemacht
wurden: was kümmerte sie ein tieferes Sachverhaltes*
rein künstlerischer und litterarischer Art? Ob ein Stück,
für dessen Vorstellung sie die Kosten hergaben, von
dem Dichter, den der contrahirende Schauspieldirector
als den Verfasser nannte, wirklich herrührte, ob ea ttli-
ter dem Titel, den er dafür angab, ursprünglich ge-
schrieben worden, davon nahmen sie für ihre amtli-
chen Memoiren so wenig Notiz, wie in Athen von Staats
wegen danach gefragt wurde, ob ein unter Philonides
oder Kallistratus Namen angemeldetes Stück von die-
sem oder von Aristophaues gedichtet sei. Von so trü-
gerischer Beschaffenheit waren häufig die spatern d. b.
von Wiederholungen des 7. Jahrhunderts herrührenden
urkundlichen Aufzeichnungen , auf die Varro "angewie-
sen war, wenn ihn ältere d. h. auf die ursprünglichen
DES PLAVTVS. #5
Aufführungen bezügliche amtliche Ueberlieferungen im
Stich Hessen.
Wenden wir uns jetzt zu Gellius zurück« Sein Be-
richt über Varro's Aechtheitskritik ist wiederholt* von
der Art, dass Untergeordnetes oder Partielles ausdrück-
lich hervorgehoben, Hauptsachen dagegen stillschwei-
gend übergangen oder vorausgesetzt werden. So eben
auch, was die jene Kritik erschwerenden Verhältnisse
betrifft, deren er zwei namhaft macht Erstlich, dass
auch ein (natürlich Palliaten-)Dichter Plautius*)
gewesen sei, dessen Komödien mit den Plautinischen
vermöge der gleichlautenden Ueberschrift plavti seien
verwechselt worden. Man hat diese Angabe kurzweg
für werthlose Erfindung erklärt — ziemlich unbesonnen,
wie ich meine, wofern nur dem Gellius so viel zuzu-
trauen, dass er nicht eine etwa von Varro nur referirte
Angabe anderer Grammatiker als Meinung des Yarro
selbst vorgetragen. Wir haben es ja hier nicht mit
einer Etymologie oder sonstigen grammatischen Erklä-
rung zu thun: im Historischen aber vvar doch Varro
wahrlich nicht der Mann, der sich die Existenz eines
nur ungefähr ein Jahrhundert altern römischen Dich-
ters aus dem Finger gesogen hätte« Vorsicht thut doch
auch im aniwzeiv Noth. Wer wüsste z. B. ohne die
zufallige einmalige Anführung bei Gellius XIX, 9 et-
was von einem Dichter Valerius Aedituus, der
ungefähr gleichzeitig mit Lucilius (etwas älter als Por-
cius Licinius, etwas jünger als Lutatius Gatulus Gos. 651)
gewesen zu sein scheint? Wer ohne Varro d. 1. 1.
VII, 31 von einem Valerius Soranus? u. dgl. m.
Aber helfen kann uns darum die an sich glaubliche
*) Woher Parrhasius bei Taubmann Ed. I. S. 1305 den Vor-
namen C. für diesen Plautius hat, fteiss ich nicht.
/
06 ttf> DtE FABVLAE VARRONIANAE
Thatsachef doch hur wenig» Denn wäre jener PlautioS
ein fruchtbarer dichter gewesen, so wäre er eben nicht
so durchaus obscur; schrieb er aber nur wenige Stük->
ke, die mit Plautinischen verwechselt wurden, so ist
uns die massenhafte Häufung von Komödien auf Plau*
tus Namen nur zu einem ganz kleinen, fast winzigen
Theile erklärt
Ein zweiter in Betracht kommender Umstand wird
von Gellius mit einem Neque tarnen dubium est einge*
leitet* was es zweifelhaft lässt^ ob auch diess aus Var»
ros Buche, wie stillschweigend Anderes in diesem Ka-*
pitel, entlehnt oder eigene Ansicht ist« Die fälschlich
auf den Namen des Plautus gekommenen Komödien
sollen Producte ^anderer alter Dichter sein, die von
Plautus nur überarbeitet und ausgefeilt wurden und
darum in der Sprache einen Plautinischen Anstrich er-*
halten hatten, der sie mit ächten Plautinischen leicht
verwechseln Hess : eine Vorstellung, die bei den Neuern
(ausser den Litterarhistorikern z. B. Böckh de trag«
gr. princ. S» 34) viel Beifall und fast allgemeinen Ein*
gang gefunden hat, zumal es an Analogien der griechi*
sehen Litteratur nicht fehlte: s. nur Meineke Hist*
crit. com. S» 31 f. (womit vgl. Welcker, d. griech*
Trag. S. 906 f.) Sehen wir uns zuvörderst nach et*
waigen Belegen um» Indem man nach Beispielen suchte,
dass ein und derselbe Komödientitel verschiedenen
Dichtern beigelegt würde., schien sich die Aulularia
darzubieten, als unter Naevius Namen citirt bei No*
nius S. 151. Zwar machte schon Osann S. 157 £
und nach ihm Grauert Allg. Schulz. 1828 S. 1166 f.
darauf aufmerksam , dass die Handschriften dort viel-
mehr Erularia gäben, und so zählt denn auch die
neueste Monographie über INaevius von. Klussmann
unter den Naevianisohcn Komödien S. 151 die Eru-
DK« PLAYTVS. 97
laria auf (daneben freilich auch noch $• 139 die
Aulularia, ohne Entscheidung *); auch Bot he
Fragm, Com« S. 15, aber dieser sehr weise mit einem
Fragezeichen. Auch mit einer unerklärlichen Erularia
ist es nichts; was darin steckt, zeigen die Varianten
k
bei Gellius III, 3 (neruulariam, neruulariam)3 bei Varro
de 1. 1. VII, 68 (interuolaria 9 in eruolaria) und bei
Nonius selbst (herulariaj H = N) auf das Deutlichste :
nämlich Naeuius Neruularia = Neruolaria. Und so
wären wir allerdings auf einem Umwege wieder zu ei-
nem gleichnamigen Stücke zweier Dichter gekommen,
und zu einem der obigen Vorstellung um so günstigem,
als die Nervolaria in der That zu den bezweifelten
Plautinischen Komödien gehört. Aber auf dieses ein-
#
zige Citat hin sollten wir wirklich an eine Plautinische
Ueberarbeitnng einer Naevianischen Nervolaria glauben?
gleich als wenn es ein unerhörter, oder auch nur sel-
tener Fall wäre, in Ci taten, namentlich des Nonius, Na-
men nicht nur wie Naevius, Novius* Laevius, Lwius,
sondern auch wie Plautus , Ennius > Naevius, Attius,
Pacuvius u. a. mit einander verwechselt zu sehen **)•
Mit wie vielen Doppelgängern würde die lateinische,
wie die griechische Litteratur bereichert werden, wenn
in. solchen Dingen Buchstabenglaube am Orte wäre.
Und endlich, hat nicht wirklich bei Nonius ein Ms.
Ennius Erularia, zum Beweis, dass der Name des
Dichters nicht feststeht? Also bessere Belege! Hof-
fentlich wird niemand mehr aus Varro de 1. 1. VII, 70
Naevii Fr et um ***) vorbringen und mit dem gleich-
*) Ebenso Wolf f Prol. in Aulul. S. 9.
»*) Neukirchs Klage (Fab. tog. S. 169) jn dieser Beziehung ist
nur zu begründet.
••*; Varro's Worte sind: Praefica dieta, ut Aurelius scribit, mulier,
7
98 UI* niE FABVLAE VARRONIANAE
.nawigen Plauünischen Stück zusammenstellen wolle«,
obwohl es bei Bothe S. 26, noch dazu als Tragödie,
ohne Zeichen des Zweifels steht; aber bei demselben
Bothe , der zwei Seiten weiter auch als Pacuviamsche
Komödien Mercator, Tarentilla und Tunicularia vor-
führt! Nicht viel anders aber als mit der Nervolaria
verhält sich's mit Naevii Carbo naria bei Priscian X,
S. 494 Kr, *), zwar ohne Variante, aber doch eben
nur ein einziges Mal gegenüber dem Citat Plauti Car-
bonaria bei Festus, Nonius und Priscian selbst S. 490;
und vor sich hatte Priscian keine Naevianische Komö-
die mehr, sondern citirt, was er daraus anfuhrt, nur
ad factum quae conduceretur , quae ante domum mortmi laudes
eius caneret. hoc facMatum Aristoteles scribit in Ubro qui w-
seribilur yoptfta ßuQßttQixd. quibus testimonhtm est quod fretnm
est Naevii u. s w. Abenteuerlich ist Müllers Verutqfthiiaf,
dass quod fretum est aus quadrigeminis verderbt sei. Eher könnte
man aus ydfreiue, was durch falsche Auflösung der Compendiea
in die Yulgale überging, machen quod [af]/cr< idem, wobei nor
der Schreibfehler u statt i anzunehmen. Mit idem wäre Aureliaa
gemeint, und dass Yarro nicht in ganz einfacher Weise ein ei-
genes Citat geben will, scheint die ungewöhnlich umständliche
Einführung mit quibus testimonium est anzudeuten. Das Citat aas
Aristoteles kann später eingeschoben sein: wiewohl auch das
bei Yarro kaum nöthig. Die folgenden Worte des Kaevfaa sind
weder von Bothe noch von Klussmann S. 188 f. richtig in
Yerse abgetheilt, sondern nach Yarros Lesart nam iambisch xa
messen :
^ — w llaec quidem hercle opinor praificast :
Nam mortuum eolUnfdal:
eder nach der fast wahrscheinlichem quae sie bei Paulus S. 233
trochaisch
— ^ — w — w Ha ec quidem hercle opinor praeficmst9
Quae sie mortuum collaudat.
•) Das Fragment ist nicht mit Bothe und Klussmann iambisch,
sondern trochaisch zu messen :
Tibi serti multi üpud mensam astant, ille ipse astat qudnde
edit.
IMfiÄ PLAVTVS. 9ff
Aeltem nach, wobei öin Versehen um so leichter war.
Gewichtiger dagegen ist das Beispiel eines sowohl un-
ter Naevius als unter Plautus Namen vorkommenden
Komödientitels Colax: denn die irr thüm liehe Annahme
des Novius statt des Naevius ist nach Osann Anal.
S. 157 von Hermann Opusc. II, S. 278 ff., den
Grauert a. o. O. auffallender Weise nicht kannte,
gegen Bentley längst beseitigt, und nur von Bothe
wieder aufgewärmt worden: vgl. Klussmann S. 141.
Das Beispiel brachte Oäann /selbst vor, läugnete aber
zugleich seine Beweiskraft, weil der Prolog des Eunu-
chus V. 25:
Colacem esse Naevi et Plauti veterem fabulam,
Parasiti personam inde ablatam et militis,
verglichen mit V. 33: sed eas fabulas faetas prius
latinas u. s. w., deutlich zeige, dass es ganz verschie-
dene Stücke gewesen. N Ohne dieses Bedenken irgend
zu berücksichtigen, meinte Grauert vielmehr darin
den unzweifelhaftesten Beleg für Plautinische Ueber-
arbeitung eines altern Stückes zu finden, und Düb-
ner im N. Archiv f. Pbil. u. Päd. 1830 S. 185 stimmte
ihm b£i; dagegen neuerdings Vis se ring Qua est Plaut.
I, S. 39 f. nicht einmal zwei Golaces gelten lassen
wollte, sondern abtheilt Colacem esse Naevi, et Plauti
(esse) veterem fabulam, so dass mit der letztern der Plau-
tinische Miles glorios us gemeint wäre, und hieraus
nach /der Behauptung des Luscius Terenz seinen miles,
von Naevius seinen parasitus genommen, in Wahrheit
aber beide aus dem sowohl von Naevius als von Plau-
tus selbst schon, benutzten Menan<h'ischen Kolax ent-
lehnt hätte. Geben wir einmal die grammatische Mög-
lichkeit jener Abtheilung zu; nehmen viiv yeterem (was
doch nach B e n 1 1 e y s Anstoss wenigstens einer Recht-
fertigung bedurfte) in dem geringschätzigen Sinne des
100 III. DIE FABVLAE VABI10NIANAE
• *
technischen Ausdrucks, wonach novae und yeteres .ei«
nen geläufigen Gegensatz bilden: »von Naevius (also
vorlängst auf die Bühne gebracht) exisüre ein Stück
Colax, desgleichen ein ebenfalls vorlängst auf die Bühne
gebrachtes von Plautus, aus denen beiden die Personen
des Parasitu&und des Miles gestohlen seien": („alt," wie
auch wir verächtlich sagen „eine alte Geschichte, ein alter
Witz"); erklären wir uns endlich auch das Fehlen der
Namensangabe für das Plautinische Stück daraus, dass
der Name aus dem nachfolgenden „militi$cc von je-
dem sogleich verstanden worden, während allerdings aus
„parasiti" nicht auf den Titel „Colax" fiir das Nae-
vianische Stück zu schliessen war ; dennoch fallt ja die
ganze Yermuthung durch die einfache Erwägung zusamv
men, dass doch dann die Scenen, in denen die nach
demselben Vorbilde gedichteten Personen des Teren^
zischen und des Plautinischen Miles vorkommen, die
grösste Aehnlichkeit mit einander haben müssten, was
gleichwohl ganz und gar nicht der Fall ist *). Denn
der Vorwurf des Luscius besteht ja nicht darin, dass
Terenz zwei schon überhaupt auf der römischen Bühne
dagewesene Charaktere, sondern diese in einer ganz
*) Zwar meinte eine solche Aehnlichkeit allerdings Becker 4a
com. Rom. fab. S. 82 f. zwischen Eun. III, 1 qnd der dem Pro»
log noch vorangeschickten Anfangsscene des Mil. glor. in finden,
welche letztere, er eben ihrer Verbindungslosigkeit wegen als -ans
dem Kolax des Menander hinzugefügt ansah, hinzugefügt nämlich
dem Inhalte eines griechischen 'Aln^wy. Ich wässte aber in der
That kaum eine Spar solcher Aehnlichkeit zu entdecken, und auch
Lad ewig üb. den Kanon desVolcatius S. 31 erklärt sich gegen
die Yermuthung, indem er dafür irgend eine andere Seen« des
Kolax snbstituirt. Warum aber gerade des Kolax? Lige nickt»
wenn Yermuthung gegen Yermuthung gestellt werden darf, der
Alqfjaixflxni des Diphilus näher, so dass dieser zugleich den
-Namen (Pyrgopolimices) für die Hauptperson des nach einem
'Aitttajy gearbeiteten Stuckes hergegeben hätte? '
I
DES PLAVTVS. 101
individuellen Gestaltung nach bestimmtem Muster wie-
derholt habe: denn wie viele Parasiten, wie viele prah-
lende Soldaten (vgl. Prolog V. 38) waren nothwendig
vor, bei und nach Plautus (ein miles gloriosus auch im
verlorenen Anfange der Bacchides) in Rom auf die Bühne
gekommen! Sodann aber, bedachte denn Vis se ring
gar nicht, dass Parasit und Soldat im Eunuchus nur in
denselben Scenen und in der engsten Verbindung auf-
treten? wonach es ja ganz unmöglich zu denken, dass
die eine Person aus diesem, die andere aus einem an-
dern Original geschöpft sei, so wenig wie dich das Ori-
ginal der Eingangsscene des Plautinischen Miles glo-
riosus ohne den Artotrogus denken lässt Mit Visse-
ring aber gär einen Plautinischen Co lax neben dem
Naevianischen auf blossen Abschreiberirrthttm zurückzu-
führen wäre eine Vermessenheit, die mit dem Zweifel
an einer Naevianischen Nervolaria oder Cärbonaria mit
nichten auf einer Linie stände; Vissering wusste nur
nicht, dass ausser Nonius S. 545 auch Fronto S. 62
Nieb. *) und die Veroneser Schollen zu Virg. Aen. II,
670 Verse aus Plauti Colax anführen: so dass also die
Autoritäten für beide Dichternamen sich ziemlich gleich-*
stehen. Doch noch eine Hauptstütze für seine Meinung
fand Vissering in V. 30 ff.:
Colax Menandrist : in east parasitus colax
Et miles gloriosus : eas se hie non negat
Persona* transtulisse in Eunuchum suam
*) Hier wird der letzte Vers so herzustellen sein :
Qui dliter regt dictis dieunt, dliter in animo [aütem] habent,
der erste aber, den'Bothe sehr verkehrt gelindert, zulassen sein
wie er ist. Auch bei Nonius ist weder Bothe» noch Gra u erts
Schreibung zu billigen, sondern wohl dieser Weg der richtige;
. . ' ' . .' . . bdtiolam
Auream ceto ffado kato*b*l: \üle\ meeipere nüutii
102 - HI* DIE FABVLAE VARRONlAftAE
Ex Graeca: set eas fabulas factas prius . .
Latinas s risse sese> id vero pernegaU
Hier bezieht er eas fabulas auf die kurz vorherge*
gangen en Prädicate parasitus colax und miles glorio-
sus, die mit einer allerdings leichten Wendung nun als
Titel gefasst werden können, und erhält so eine we-
nigstens mögliche Beziehung für das Pronomen eas:
„aber dass unter den eben genannten Titeln Komödien
schon früher ins Lateinische übersetzt worden". Allein
dann fehlt ja die Angabe, dass sie eben auch, aus
Menanders Kolax übersetzt worden, was wedjer bis.day
hin gesagt war noch ungesagt bleiben konnte, yreiljXc-
renz eben die ihm vorgeworfene UebereiÄStinamung sei-
ner Kolaxscenen mit den entsprechenden des NaevW
und Plautus erklären will. Osann aber, worauf in al-
ler Welt will er eas fabulas beziehen ? Die gram*na~
lisch richtige Beziehung auf die zunächst vorhergehen-
den Begriffe Colax Menandri und JSunuchum suaqi
gibt eine Unmöglichkeit des Gedankens, die von dem
Gedanken geforderte Beziehung auf den Vers Colacem
esse Naevi et Plauti veterem fabulam ist eine gram-
matische Unmöglichkeit; nothwendig musste es dann
doch sed illas fabulas heissen, was sich noch dazu
gerade eben so gut mit dem Metrum verträgt Und
selbst zugegeben, dass die Beziehung für das Pronomen
aus einem zehn Verse früher stehenden Satze herbei-
geholt werden könne, wozu überhaupt die Umständlich-
keit des factas prius latinas, wenn nichts gesagt wer-
den sollte als: „dass jene Stücke vorhanden seien, sei
dem Dichter- unbekannt geblieben" — ? während die
einfache und natürliche Bedeutung der Worte eas fa-
bulas prius latinas faetas esse offenbar diese wäre, dass
unter eas fabulas griechische Stücke verstanden wür-
den, die in das Lateiniache übertragen worden. Wozu
DBB PLAYTVS. 103
endlich noch die grosse Un Wahrscheinlichkeit kommt,
dass ein Naevianischer Colax und ein Plautinkeher Co«
lax dieselben zwei Personen (und darunter die Titel*
rolle) ans einem griechischen KoAa| genommen hatten
und doch übrigens gana verschieden gewesen wären.
Diese letztere Schwierigkeit fallt bei Grtuerts Auf-
fassung weg} aber sonst gilt alles gegen Osann Ge-
sagte auch gegen ihn, und ausserdem bleibt bei der
von ihm angenommenen wesentlichen Identität des Nae-
vianischen und des Plautinischen Colax' der Plural fa-
bulas ganz unerklärlich ; in seinem Sinne erwartete man
sed illam fabulam (und zwar diess poch leichter auf
Colax Menandri, als auf: V. £5 bezogen) factam prius
üttinatn scisse sese, wodurch jeder Undeutlichheit vor«-
gebeugt Mrar« -*- Was folgt aus allen diesen Eryrfterun«.
gen ? Dass 6ich eas fabulas mit keiner dejr qftstge trage*
nen, nnd> setze ich jetzt hinzu , überhaupt möglichen
Auffassungen *) des von Terenz besprochenen Verhält-
nisses verträgt, also vom Dichter nicht geschrieben wen-
den konnte. Irre ich nicht, so schrieb er:
eas se hie non negat
Personas transtulisse in Eunuchum suam
*) Naqhtraglich finde ich in Stallfruims Wiederabdruck der kleinem
Westerhovschen Ausgabe die Erklärung: inlelligU Terentius Me-
nandri Cotacem et Eunuchum, Daran hätte ich freilich nicht ge-
mocht. Erstlich ist ja in allem seit V. 215 Vorausgehenden vaat
Menaadrischen Eanucku* gar keiae Rede. Zweitens ist antaittelr
bar vorher die Rede vom Terenzischen Eunuchus, vom Menan-
drfschen Colax und von des Naevius und Plautus Colax. Urittens
wftre die Versicherung, nicht gewusst zu haben, dass Menanderi
EunuriJuis schon froher ins Lateinische übertragen forden, vom
Terenz vollkommen ungereimt, theils weil ihm diesen Vorwurf
niemand gemacht hatte, theils weil, wer etwas „nicht gewwtst
zu haben« versichert, dtmh zugibt, dass er es nun erfahren habe
• und' dass et sieb so verkalte.
104 III. DIE FABVLAE VARRONIANAE
Ex Graeca: set eas ab aliis factas prius
Latinas scisse sese* id vero pernegat:
sei es nun dass easfabvlas aus easabaliis durch
Verlesung entstand, oder, was eben so wahrscheinlich,
dass — wie so häufig hei Terenz — fabulas zu eas
als Erklärung hinzugeschrieben wurde und das ab aliis
verdrängte. Mit der Wiederholung des eas vergl. eum
— -eum im Prolog der Adelphi V. 9. 10. Mit eas per-
sona* sind der Parasit und Mi] es des Menand Ti-
schen Golax bezeichnet, und eben so scharf ist das
nachfolgende eas zu nehmen; „die Menandrische
Darstellung jener beiden Personen "5 dagegen im
Folgenden iisdem personis allgemein gesagt ist: Quodsi
per sortis isdem („überhaupt schon dagewesene **) huie
uti (so mit Bemb.) non licet, Qui magis licet (nämlich
quam parasitos et militesj) currentis servos scribere
u. s. w. Hiermit ist nun gewonnen, dass uns der Plu-
ral fabulas für die Auffassung des Verses Colacem esse
Naevi et Plauti steterem fabulam in keiner Weise mehr
beschränkt. Die schlies suche Entscheidung, ob es zwei
verschiedene Stücke, oder ob sie im Wesentlichen Eins
waren, gestehe ich sehr einfach zu finden: im ersten
Falle musste es entweder heissen Colacem esse et Naevi
et Plauti veterem fabulam, oder Colacem esse Naevi et
Plauti veteres fabulas; dass keine vpn beiden für je-
nen Sinn üblichen und natürlichen Ausdrucksweisen
gewählt worden, rauss eben in bestimmter Absicltf, zur
Bezeichnung eines besondern Verhältnisses geschehen
sein: welches aber ausser der Ueberarbeitung eines
frühern Stückes möchte noch* gedacht werden können?
Vielleicht lässt sich neben Naevius noch ein alter
Dichter nachweisen, zu dem Plautus in gleichem Ver-
hältniss könnte gestanden haben: Fabius Dossen-
nus (oder Dorsennus). Ihn bezeichnet zwar defwerth-
DES PLAVTVS. 105
lose Commentator Crucquiahus zu Horax Epist II, 1,
179 (und demzufolge von Neuem unter andern Mül-
ler zu Varr. S. 157. 303) als AteUanendichter,
aber aus offenbarer Verwechselung mit der komischen
Person Dosseimus, die eine stehende Rolle der Atellana
war, vgl. Munk de fab. Atell. S. 35 ff.); Togatendich-
ter dagegen nannten ihn Orelli z. Horaz uud Munk
de Pompon. Bonon. S. 27, gegen den sich schon Neu-
kirch de fab. tog. S. 68 erklärte: unstreitig nur weil
bei Seneca Epist. 89 togatae antiquae und inscriptus
Dossenni monumento titulus in naher, aber zufalliger
Verbindung erwähnt werden. Das Rechte, dass er Pal-
liatendichter, sah Munk später eip de fab. Au S. 122,
und. es folgt eben sowohl aus der engen Zusammen-
stellung mit Plautus bei Horaz., so befremdlich auch ge*.
rade diese Zusammenstellung an sich bleibt, als aus
dem Titel des Stückes, woraus Plinius N. H. XIV, 13,
15 (92), der auch allein den Gentilnamen Fabius gibt,
einen Vers citirt: in Acharistione *\ Eine so be-
titelte Komödie wird aber dem Plautus beigelegt von
Nonius S. 157: Pauperavit > id est pauperem fecit.
Plautus in Milite glorioso : quae improbast, pro mer-
cis vitio dominum pretio pauperaU Idem Acharistione**) :
quam ego tanta pauperavi per dolum pecunia. Wenn
eine anzweifelnde Kritik hier durch die Annahme ei*
*) Es gehörte nicht viel dazu, um das in Munk,* (S. 1^2) Worfen
liegende starke Verschen zu vermeiden: Dossenni fabulatn ab
ingtata quutfttk meliere ttotnen sortitam esse coniicio. Von
#£«?(* urcor wird- gqnz regelmässig der Personenname '^«^*-
oifiüy, von dem unstreitig das Stack benannt war wie Stich«*,
Pseudulus u. a. m.
*•) In der treuen ■• Baader Ausgabe ist tum Acatisiiöne gedruckt.
, .:• Aus der Lttmrl alter Ausgaben und der Leydener Handschrift,
. Acarisiudio , eruirte, ich weiss nicht welcher Vorganger Bo-
thes," den unvergleichlichen Titel einer PJautinischeulConiödia:
"jixetqi Stadium!
106 III. DIE FABVLAE VARftONIAÜAE
nes Ausfalls allerdings den Acharistio als ein Plaut] riisches
Stück beseitigen könnte , so würde sie dann doch an-
derseits nicht umhin können, mit dem Natnen des Dos«
sennus einen dem Nonius übrigens ganz unbekannten
Dichter einzufahren. Nun können zwar unstreitig zwei
gleichnamige Komödien verschiedener Dichter vollkom-
men unabhängig von einander sein; aber allerdings
macht der seltene Name Acharistio stutzig. Wiederum
haben wir über .. die Zeit des Dossennus so gar keine
Andeutung, dass er eben so gut Zeitgenosse des iTe-
rentius sein konnte, wie Bothe Com« fragst» 8;Sl
ohne Beweis annahm, als Zeitgenosse des Plauens, was
mein mit abenteuerlichen Gründen früher zu beweisen
meinte: s. bei Bothe. Plinius, von Dingen sprechend,
die apud priscos gewesen, lässt zwar damit Spielrauta
fiir das ganze sechste Jahrhundert; dass er Zeugnisse
des Plautus und Dossennus zusammenstellt, mag zwar,
wie die Erwähnung des Horaz, die subjeetive Auffits-
sung begünstigen, dass Dossennus ungefähr gleichzeitig
mit Plautus gewesen ; aber auch, dass er älter war?
Welche Bewandtniss es auch hiermit habe, der
Co lax steht sicher. Von einem nachweisbaren Ben
spiel aber hatte man allerdings ein Recht, auf andere
nicht mehr nachweisbare zu schliessen : und unter die*
sem Gesichtspunkte würden wir am Ende auch nichts
dagegen haben , wenn sieb jemand der oben als allzu
unsicher bei Seite geschobenen Nervolaria und Garbo-
naria wieder annehmen wollte. Ja noch mehr: wir er-
kennen von freien Stücken an, dass es überhaupt der
Beweise aus bestimmten Komödientiteln nicht bedarf, oder
vielmehr dass diese Art von Beweis, allein in's Auge gefasst;
sehr möglicherweise ganz am Ziele vorbeischiessL Denn
wer sagt uns denn, dass dem überarbeiteten Stück nicht
zugleich ein neuer Name gegeben wurde, wo nicht im-
JOES PLAVTVS. \W
mer, Joch öfter? *) Dann aber könnte seibat unter
den heutzutage bekannten Titel» noch manches Beispiel
von Umarbeitung stecken, und ohne dass menschlichen*
Scharfsinn die Entdeckung auch 'nur eines einzigen
vergönnt wäre, wäre der Phantasie hinlänglicher SpSeU
räum gegeben , sich das von Gellius angedeutete Ver~
hältniss in beliebig grosser Ausdehnung* vorzustellen.
Nichtsdestoweniger kann dieser Tb eil des Gelliaiiisehett^
Berichtes in de* Ausschliesslichkeit, in der er auftritt^
unbedingten Anspruch an Glaubwürdigkeit nicht ma-»
eben und wuss, sich wenigstens den Vorwurf der Un-V
genjauigkeic gefallen lassen. Es heisst darin ohne Eitt^
sühränkutig: „die nicht von Plautus herrühr enden Stück«*
seien- Plautiaiscbe Umarbeitungen anderweitiger Städt£*
die eben daher stUam Plat&inUni resipianU" Nun wäV
ja abe? diese« Letztere gerade das Kriterium», mittels*
de&sen' Vwro dem Plautus ausser den ganz anzweifel-*
haften noch andere Komödien zuwies (adduetus fitönt^
que JacQtia sermotus Piauto cangruentis): folglich,«
könnte man sogleich sagen*, musste es, da doch Varro
nicht alle für. acht hielt, auch solche geben, die nichts
von Plautinischem Styl hatten, also auch keine Umarv
beituugein waren. Mögen wir indess immerhin einrtiu^
wen» da4& noch ein wesentlicher Unterschied zwischen*
dem resipere stilum Plautinum und filum atque face*
tia fißrmonis Planti congruentis au denken sei: die
Bedenken häufen sich von andern Seiten. Erwäge man
niWp uin» welche Anzahl ungefähr von überarbeiteten
Stücken 6s sich handelt. Ina Ganzen waren es etwa
: ■ ■ t
*) Zwar die von Alexis (wie es scheint) umgearbeiteten Komödien
;.jdps Antißhtaea behielte» ihren alten Namen, selbst ohne jeden
unterscheidenden Zusatz, vbei : f. Meiaeke H»t. criu com.
S. 393.' Pagegen den ölwvivxra des Antiptanes taufte Bleuen-
der tu einem &t*aiMfuov um, «fegleilhr gerade hier djaVerän-
103 IU* DIB FABVLAJ5 VARRONIANAE ' '
*
130 Komödien *), die unter Plautus Namen gingen,
sagt Gellius, und sagt es, wie wir fest überzeugt sem
dürfen, für die Varronische Zeit und auf Varros An-
gabe hin. Denn sehr leicht wöge der Einwurf bis xa
130 sei die Masse der sogenannten Plautinae erst in
dem langen Zeiträume bis auf Gellius angewachsen, und
von seiner Zeit spreche Gellius. Der vor-varrcrniüche,
nicht der nachfolgende Zeitraum war der einer zuneh-
menden Akrisie, dieser vielmehr der einer festbegrän-
deten Herrschaft der Varronischen Kritik, die nun in
der ununterbrochenen Tradition der Grammatiker fort-
wirkte und massgebend blieb. Lassen wir indes* im-
merhin von den 130 noch eine Anzahl abgehen: ei-
nige für den Plautius: einige, indem etwa manches Stfifck
unter zwiefachem Titel doppelt gezählt wurde, vielleicht
auch eines und das andere nur spätere Plautinisehe
Umarbeitung eines frühem eigenen war: was beides
weder an sich besondere Wahrscheinlichkeit hat, noch
in einer bestimmtem Spur nachweisbar is.. Dennoch
sei es; gehen wir auf die runde Zahl von 100 herun-
ter, die Servius zum Anfang der Aeneis als grösste An-
gabe hat Seien ferner nicht 21, sondern (warum, wird
sich später zeigen) sogar die kleinere Hälfte als achte
Plautinae zugegeben. Selbst so bleibt uns noch immer
eine Masse von 60, sage sechzig Komödien. Und diese
sollten sämmtlich Ueberarbeitungen von Dichtungen
anderer Komiker gewesen sein? da doch eine ganz
oberflächliche Durchsicht in dem retraetare et expo-
lire um so weniger liegen kann, als sie nicht genügt
haben würde, um stilum Plautinum darin zu finden.
deraagen gewiss nicht stärker waren als in jenen Ftllea:
s. Meineke ebendas. S. 32.
•) Woher des Parrhasius (bei Taubmann Bd. 1, S. 1305) cojms-
diae cireifr CXXXV stammen, weiss ich nicht *tt sagea.
OBS PL A VT AS. 100
Da$ übersteigt dock schon an sieb alles billige Mass,
und lässt sich z. B. mit der englischen Hypothese in
Betreff derjenigen Sheakespearischen Stücke , welche
Tieck vielmehr fiir Jugendarbeiten des Dichters will ge-
halten wissen, gar nicht mehr vergleichen. Wenn wir
freilich Stieve de rei scen. ap. Rom. orig. S. 87 ff.
folgen, so läge dasselbe Verfahren lur die Tragödie der
Römer im weitesten Umfange zu Tage, indem er die
mit Livianischen oder Ennianischen Stücken gleichna-
migen Dramen des Pacuvius und Attius ohne Weiteres,
und als gebe es eine andere Auffassung dafür gar nicht
(s. Welcker, d. griech. Tragoed. S. 1394), für solche
Umarbeitungen erklärt* Bei Plautus aber, hat man da wohl
bedacht, wie sich die Annahme mit denr reimt, was wir
von Plautus Leben nnd dichterischer Thätigkeit, wm
von den Zeit» und sonstigen Verhältnissen' anderer Ko-
miker wissen? Schon Osann fragte, wer denn eigent-
lich die frühern Dichter seien, deren Productionen
Plautus erneut habe,* indem ausser Livius und Nae-
vius kein älterer Komiker bekannt sei. Gerade diese
beiden, sagt Grau er t, genügen vollkommen. • Ich zweifle
sehr: schon darum, weil auf . die Wahrscheinlichkeit
einer so grossen Fruchtbarkeit, dass sechzig von ihw
ren Stücken überarbeitet werden konnten, nicht die
mindeste Spur hinführt ; und wenn , so würde ja das
ganze Verhältniss ziemlich darauf hinauskommen', dass
die gesammte ältere komische Litteratur in verjüng-
ter Gestaltbaren Plautus wäre auf der Bühne erneuert
worden: eine so merkwürdige Thatsache, dass man wohl
billig Anstand nimmt, ihr ohne eine nähere Beglaubigung
Eingang zu gestatten. Oder gab es ausser* jenea bei-
den noch andere Komiker? Weder für Plautius noch
Juventius liegt der geringste Schein vor, dass sie äl-
ter als Plautus waren: s. Excurs 3 $ eben so wenig, wie
110 IH. DIE FABYLAE VARRONIAWAE
wir sahen, für Dossennus; und wenn der (eben jion
behandelte) Licinius Imbrex einigen Schein dieaer
Art fiir sich in Anspruch nehmen darf, so gilt doch je-
denfalls für ihn, wie fiir Juventius, selbst für Dossennui
trotz der scheinbaren Auszeichnung des Horaz, dasselbe
Dilemma, mit dem schon die Bedeutsamkeit des Pia*.
tius fiir unsere Frage abgewiesen wurde: wenn sie
namhaft gewesen wären, so wüssten wir mehr von ih-
nen, und waren sie untergeordnet, so konnten sie nur
einen sehr kleinen Beitrag zu der Gesammtsutame- voa
60 geben. Das aber wird man doch wahrhaftig nicht
etwa sich einbilden wollen, dass Plautus gl eich zei-
tigen lebenden Dichtern ihre Komödien tliaaheuirt
habe, oder dass diese, seine Rivalen, (wie etwa? Trabet
und Atilius, oder gar auch Ennius?) sie ihm aar
Correctur vorlegten! — Wie aber,, waren denn Livioi
und Naevius selbst, als Plautus dichtete, längst gestorben
und begraben ? Als er in seiner Blüthe stand y aller-
dings ; aber er trat ja schon ungefähr um 530 auf *),
und 545 finden, wir den Livius noch am Leben, Nae-
vius aber starb erst 549, gerade zwanzig Jahre vor Plau-
tus **). In diesen 20 bis 25 Jahren müssten jene sech-
zig Umarbeitungen alle gemacht sein. In einen je kur-
zem Zeitraum sie zusammengedrängt werden müsse*,
desto stärker wird die Zumuthung an unsern Glauben.
Und ein besonders gewichtiger Zweifel steigt uns noch
dadurch auf, dass eben in das letzte und vorletzte De-
cennium des Plautus fast alle jetzt erhaltenen Komödien
fallen ***), so dass, sollte man meinen, dieser Zeitraum
*) S. Diw. II.
+*) S. jetzt Klussmnnn Naev. vit. et fr gm. S. 15—24: eiae Par-
tie des Büchleins, mit der wir uns mehr als mit mancher ander*
einverstanden erklären können.
■••) S. Diss. V.
DSC PLÄYTYS. t'H*
dorch die eigenen Schöpfungen des Dichters genugsam
ausgefüllt ist.
Zu diesen Bedenken allen gesellt sich nun noch
die Frage, was denn eigentlich fiir Plautus Anlass und
Zweck solcher Ueberarbeituugen gewesen wäre? Für
einzelne Fälle lassen sich immerhin Möglichkeiten at-
ler Art denken, wie man denn selbst einer Berufung
auf das blosse Belieben des Dichters, auf zufallige Nei*
gong und vorübergehende Laune zum Verändern und
Umgestalten, oder aul diese und jene Inconvenienz eines
auf der Bühne zu erneuernden Stückes nichts entge-
genzusetzen hätte. Aber etwas ganz Anderes liegt in
der Ueberüeferuug desGellius; nach ihr würde es sich
um ein4 fast systematisches, ein ganzes Leben durch fest-
gebtlune* Verfahren handeln, und dafür gestehe ich
einen durchgreifenden Beweggrund nicht abzusehen.
Man wird erwidern, die veraltete Sprache eines Nävius
sei es, die einem veränderten, schon gebildetem Ge-
schmack nicht mehr gemäss gewesen sei und darum
von Plautus der höhern Stufe der Gegenwart habe müs-
sen angenähert werden« Diese Vorstellung entbehrt je-'
doch alles Haltes; die Sprache hat im sechsten Jahr-
hundert gewaltige Fortschritte gemacht, aber erst spä-
ter; der Abstand von Plautinischer zu Terenzischer
Sprache ist (ganz abgesehen von dem Individuellen .der
Darstellung), obwohl nur etwa zwei Jahrzehende dazwi-
schen liegen, allerdings ein sehr entschiedener: der
Unterschied zwischen den Komikern Naeviusund PJau*
tus aber gar keiner» so wenig1 wie zwischen ihnen und
dem Dramatiker Ennius» Sehr möglich, dass die Nae-
vianiachen (auch die Livianischen) Fragmente gar nicht
mit allen Härten der ursprünglichen Form , sondern :
vielmehr mit den Abglättungen einer spätem Periode
auf uns gekommen sind; aber das gilt alsdann eben
112 III. DIE FABVLAE VARRONIANAE
so gut auch von der Sprache des Plautus, und wird
sich im Ganzen doch mehr auf den, sich erst allmäh-
lig festsetzenden und zur Gleichförmigkeit gestaltenden,
schriftlichen Ausdruck der Sprachformen, als auf diese
selbst erstreckt haben, indem wir ja eben sonst nicht
so vieles Archaistische im Plautus noch finden würden.
Worin der merkwürdigste sprachliche Unterschied her-
vortritt, das sind nicht die verschiedenen Dichter der-
•
selben Gattung, sondern die verschiedenen, wenn schon
ganz gleichzeitigen Gattungen selbst« Während im Epos,
nicht nur des Naevius, sondern noch des Enhius, die
Sprache noch fast krampfhaft ringen müss , um ihrer
selbst mächtig zu werden und dem Stoffe zu genügen,
fand die Komödie, und in gewissem Grade selbst die
Tragödie, an der Umgangssprache des damaligen Le-
bens die ihrem Inhalte und den Dialogrhythmen ge-
mässe und fügsame Form vor, der nun sprachgewandte
Dichter leicht eine Läuterung gaben ohne ihr Zwang
anzuthun. Die Anfänge und die Entwickelang der Gat-
tungen waren eben grundverschieden bei Griechen und
Römern.
Durch die vorstehenden Betrachtungen wird das
sachgemässe Unheil über des> Gellius Bericht von fa-
bulis retractatis et expolitis hinlänglich vorbereitet sein.
In Varro's Buche fand Gellius, wie die Angabe von ei-
nem Dichter Plautius, so auch die über Plautinische
Diaskeuasen älterer Komödien, als welche allerdings
fast nur Livianische und Naevianische zu denken sind;
aber Gellius trug, was bedingt gesagt war und in Var-
ro's Sinne gewiss nur von einer massigen Anzahl von
Beispielen gelten sollte, unkritisch auf alle zweifelhaften
fabulae Plaütinae über, indem er, diess wahrscheinlich
in Gemassheit dessen was er bei Varro gelesen , mit
einem JYeque tarnen dubium est anhob (denn für das
DES PLAVTVS. 113
Maass seiner eigenen Kenntnis? und Einsicht wäre diese
starke Affirmation doch wohl zu dreist), und mit unge-
nauem Ausdruck fortfuhr quin istae quae scriptae a
Plauto non videntur et nomini eius addicuntur* vete-
rum poetarum fuerint et ab eo retractatae et expoli-
tae sintj ac propterea resipiant stiliun Plautinum. Hätte
er z. B. multae statt istae gesetzt, oder quaedam,
so wäre er gewiss der Wahrheit und auch der Mei-
nung des Varro viel näher gekommen.
Genügen uns also die beiden von Gellius angeführten
Ursachen nicht, um das Vorhandensein einer Masse von
130 auf den Namen des Plautus gehäuften Komödien zu
verstehen , so fragt sich , welche Hauptursache war
wirksam, um in Gemeinschaft mit jenen untergeordne-
ten diese Thatsache herbeizuführen? Gellius selbst lei-
tet uns indirect darauf hin. Nach ihm erklärte Varro
eine Komödie, die unter dem Namen desAtilius
ging, für Plaulinisch. Konnte sogar eine Production
des Hochberühmten auf den Namen des Un berühmten
übergehen, um wie viel mehr umgekehrt? Eine so sel-
tene Ausnahme jener Fall wird gewesen sein, in so wei-
ter Ausdehnung darf man sich die Wiederkehr des ent-
gegengesetzten denken, nach, der Analogie, dass über-
all und in allen Gebieten das individuell Hervorra-
gende in volksmässiger Auffassung zu einem collectiven
Mittelpunkte wird, um den herum sich das minder be-
deutende Gleichartige agglomerirt, seiner Eigenexistenz
verlustig gehend. Wie nur das Fehlen einer urkund-
lichen Aufzeichnung es möglich machte, dass ein müth-
masslich dem Plautus zugehöriges Stück zu einem ver-
meintlich Atilischen wurde, so konnte nicht nur, son-r
dem musste fast unvermeidlich derselbe Mangel an be»
stimmter Ueberlieferung das Ueb ertragen von namen-
los umherschweifenden Komödien auf den ttauptre-
8
1*14 III. DIE FABVLAE VARRONIANAE
Präsentanten der ganzen Dichtungsgattung bewirken, zu-
mal wenn ein äusserer Anlass und Anstoss gegeben
war, Benamung an die Stelle der Naraenlosigkeit zu
setzen. Als solcher Anlass ist uns hervorgetreten die
im siebenten Jahrhundert neuerwachte Leidenschaft för
das alte Lustspiel aus der Mitte des sechsten, das ist,
wenn es seinem hauptsächlichsten und vorzüglichsten
Bestandthcile nach bestimmt wird, für das Plaatinische
Lustspiel, welcher Name damals , ehe noch irgend eine
litterarische Kritik aufgeräumt j gesondert und wieder
individualisirt hatte, eine Art von kurzer Collectivbe-
zeichnung geworden sein mag für die Blüthe dessen,
was in der Gattung der römischen Palliata eine schon
.ziemlich dunkel gewordene Vergangenheit hervorge-
bracht hatte. Möglich, dass man, um dem Volksge-
schmack genugzuthun und zugleich im eigenen Interesse
der Theaterunternehmer, sich selbst daraus gav kein
Gewissen machte, Komödien z. B. des Trabea, des Ati-
lius und anderer älterer Dichter , die man als solche
kannte, wissentlich und absichtlich dem Publicum, wel-
ches eben studiose expetebat Plautinas fabulas , kurz-
weg als Plautinische vorzuführen $ viel unverfänglicher,
ist jedenfalls die obige Annahme, wonach man ohne
bewusste Täuschung verfuhr, indem gar manches Stück
jener Dichter sich nur in den geschriebenen Rollen, die
zum Gebrauch der Schauspieler gedient hatten, in den
Theaterrepertoires, in den Händen von actores und do-
mini gregis erhalten hatte, ohne Angabe des Verfassers,
zu der ja für jenen Behuf gar kein Anlass vorlag. Die*
ses Verhältniss also ist es, welches ich für die Haupt-
ursache der auffallend grossen Anhäufung „Plautinischer'1
Komödien glaube ansehen zu dürfen, wie es denn in
der That den weitesten Spielraum gewährt. Und hier
schliesst sich nun wieder die frühere Betrachtung an,
DES PLAVTVS. 115
das« die auf diese erneuerten Aufführungen bezüglichen
amtlichen Aufzeichnungen dem Yarro für seinen Zweck
fcu gar nichts helfen konnten, sondern er,, wenn ihm
auch keine urkundlichen Notizen der Vorzeit vorla-
gen, von allem historischen Anhalt gänzlich verlas-
sen war. ' *
Ich habe die Lage der Dinge darzulegen gesucht,
die es dem Varro unmöglich machte, von festen Aus-
gangspunkten sichern Schrittes vorwärts zu schreiten
eu scharfen Entscheidungen über Aechtheit oder Un-
achtheit Plautinischer Dichtung, und diese Einsicht in
die Vorbedingungen seiner Kritik wird nicht wenig
dazu beitragen, diese selbst in ihrem wahren Werthe
und dem Maasse ihrer Verbindlichkeit für unsern Glau-
ben erscheinen zu lassen» Was blieb dem Varro übrig,
ausser erstlich ein fast mechanisches, und zweitens ein rein
subjeettves Verfehren? Denn mehr mechanisch, als ei-
gentlich objeetiv möchte ich den ersten Schritt nennen,
den er that — und thun musste, ohne dass seine Me-
thode darum ein Tadel trifft, weil er einen andern
nicht thun konnte. Er nahm die vollständigem oder
unvollständigem Komödienlisten der altem Litteratoren
vor, sah nach, welche Komödientitel in allen ohne
Ausnahme als Plautinische verzeichnet standen, fand de-
ren ein und zwanzig, und schied diese Zuerst als beson-
dere Masse von der Gesammtzahl aus (a ceteris se-
gregavit). Natürlich hatten diese eben darum, weil
immer auch die Zahl der Zeugen eine gewisse Auto-
rität hat, eine allgemeine Voraussetzung wirklich Plau-
tinischen Ursprungs für sich, jedenfalls ceteris paribus
in höheren Maasse für sich, als die durch weniger Stim-
men bezeugten, und man sagt nicht das Falsche, wenn
mau sich schlechthin ausdrückt , sie seien von Varro
für acht erklärt worden $ aber das Richtige sagt man
116 III. DIE FABVLAE VARRONIANAE
damit auch noch nicht 5 er erklärte sie eben nur in-
sofern für acht, als blosse Zählung von Zeugnissen,
und zwar von sehr mittelbaren und in ihren Motiven
nicht erkennbaren, einen gewissen Grad von Glaubwür-
digkeit bedingt 5 seine Anerkennung war — so lange-
wir uns innerhalb des Wortlautes des Gellianischen Be-
richtes halten— '-weder eine direkt ausgesprochene noch
eine unbedingt gemeinte , sondern durchaus nur eine
indirekte und relative. Die Worte quoniam dubiosae
non erant sind wesentlich gleichbedeutend mit dem
nachfolgenden affirmativen Satze consensu omni um Plauü
esse censebantur, und heissen nichts anders als: „weil
sie überall als Plautinische aufgeführt waren," oder so-
fern man sich auch ausdrückliche Urtheile von dem
Begriff der „indices" nicht ausgeschlossen denkt, „weil
niemand einen Zweifel an ihrer Aechtheit ausgespro-
chen", höchstens (um doch den eigentlichen Entschei-
dungsgrund nicht blos negativer Natur sein zu lassen)
„weil alle Vorgänger ihre Aechtheit behauptet hatten";
ein selbstständiges Urtheil des Varro würde mit Noth-
wendigkeit erst dann darin liegen, wenn es essent statt
erant hiesse. Ist aber dieses der Sinn der Varroni-
schen Anerkennung, wie er es in Erwägung aller Ver-
hältnisse sein muss, so ist begreiflicher Weise die Mög-
lichkeit nicht ausgeschlossen, dass auch die Einstim-
migkeit aller Vorgänger trügerisch war, indem sich enU
weder in die sämmtlichen Verzeichnisse (von einem er-
sten Irrthume her, der sich dann unbe richtigt weiter
fortpflanzte) ein oder das andere Stück eingeschlichen
hätte, welches dennoch nicht von Plautus war; oder
aber, indem in nur irgend einem Verzeichniss ein
wirklich Plautinisches zufällig ausgelassen war: denn
wie auch alsdann Varro selbst urtheilen. oder fühlen
mochte, seinem Princip nach, wie es bei Gellius auf
DES PLAVTVS. 117
das Unzweideutigste ausgesprochen ist, niusste ev mit
den Vorgängern irren, und im ersten Falle das niclit-
plautiniscbe Stück unter die 21 aufnehmen, im andern
das als acht erkannte von ihnen ausschliessen. Der letz-
tere Mangel hatte nicht so viel zu bedeuten, da er ihn
auf anderm Wege gut machen konnte und, wie wir se-
hen werden, gut zu machen wenigstens bemüht war,
wenn auch der Erfolg späterer Jahrhunderte seiner Ab-
sicht nicht entsprach; in Betreff des ersten Punktes aber
hat es Varro ohne Schuld verschuldet, wenn etwa un-
ter den auf uns gekommenen „Plautinischen" Komödien
eine oder die andere nichtplautinische sich befinden
sollte; und unsere heutige Forschung kann sich in die-
ser Beziehung durch die Varronische Kritik in keiner
Weise gebunden oder behindert fühlen. Einer, wo nicht
völlig, doch theilweise zufälligen äusserlich'en Einstim-
migkeit verdanken wir also die Rettung unserer heuti-
gen 20 (21) Stücke; welchen Antheil gerade an ih-
rer Erhaltung der Zufall hatte, aber der in seinen
Ursachen noch erkennbare Zufall, das scheint
sich auch noch in einem andern Zusammenhange der
Betrachtung zu ergeben. Fortgesetzte Beobachtung hat,
wie schon früher berührt wurde, allmählig zu der Uc-
berzeugung geführt, dass die Abfassungszeit fast aller
unserer heutigen Plautinischen Dramen in das letzte
und vorletzte Decenniüm des Dichters fällt So t oder
umgekehrt aufgefasst (dass gerade die letzten Arbeiten
des Dichters, und sie allein, uns erhalten sind,) ist die
Thatsache gleich merkwürdig, und wird durch* die al-
lerdings natürliche Annahme, dass im Ganzen die jung«
sten Schöpfungen auch die verhältnissmässig gereifte«
sten und vollendetsten des Meisters gewesen* zwar gar
sehr zu unserm Besten gewendet, aber doch keineswe-
ges ausreichend erklärt Vielmehr erkennt man hiei?,
118 III. DIE; FAQVfcAE; VARHOmANAE
wenn wir nicht irren, eine fortgesetzte Kette von Ur-
sachen und Wirkungen. Da der Dichter noch jung und
namenlos , das gesamuite Theaterwesen noch Heu war,
wurden amtliche Aufzeichungen über das Bühnenspiel
entweder noch nicht gemacht, oder nicht regelmässig
und zuverlässig genüg gemacht, oder nicht sorgsam ge-
nug bewahrt, kurz, mangelte es an urkundlichen Grand-
lagen einer sichern Tradition; mit- dem Beruh mtw er-
den des Dichters, mit dem wachsenden Interesse für
Theaterlust und eine durch das dreifache Dichterge-
stirn des Plaut us, Ennius und Pacuvius glä&*
zende Bühnenlitteratur trat jene Sorge und ihr entspre-
chende geordnete Einrichtungen ein, und die Mittel zu
fester Tradition waren gegeben. Oder noch einfache*
gefasst: des unberühmten Neulings Dichtungen wurden
vernachlässigt, sie selbst und ihre Herkunft vergessen;
des gefeierten Lieblings Stücke > auf den aller Augen
gerichtet waren, konnten nicht mehr dem Schicksal der
Nichtbeachtung- verfallen und Hessen eine Ungewissheit
über ihre Entstehung gar nicht aufkommen. Darum
fanden sich diese spätem Dichtungen in allen
Verzeichnissen vor; weil sie hier standen, gingen sie
in die Varronische Zahl (oder „Auswahl", wie die Neuem
zu sagen pflegen) über; weil diess, so behaupteten sie
einen Vorrang für die, Folgezeit und erhielten sich auf
Unsere Tage.
Je weniger aber dem Varro selbst verborgen sein
konnte, dass mit den 21 Komödien nur die letzte Le*
bensperiode des Dichters ausgefüllt sei, desto uuerlass*
lieber musste es ihm' schon darum erscheinen, bei den
vorläufig ausgeschiedenen 21 nicht stehen zu hleiben
und hiermit seine Kritik abzuschliessen , sondern wo
möglich auch ächte, wo nicht die ächten, Stücke ans
der frühern Lebensperiode zu ermitteln. Aber nicht
DES frLAVTVS. 1 19
bloss darum, wie sich alsbald zeigen wird Hier näm-
lich sind wir nunmehr an den eigentlichen Knotenpunkt
unserer ganzen Untersuchung gekommen, an den Punkt,
über den die schiefsten und ungenügendsten. Vorstel-
lungen gäng und gäbe sind. Man ist mit dem weitern
Bericht des Gellius sehr schnell fertig gewesen, indem
man ohne viel Ueberlegung aufstellte: ausser den 21
auf äussere Beglaubigung bin angenommenen Komödien
erklärte Varro noch einige wenige andere (quasdam
item alias), die für Producte anderer Dichter galten, le-
diglich nach innern Merkmalen für Plautinisch , indem
er an Sprache und Witz diesen Dichter zu erkennen
glaubte; so namentlich die Böeotia. Die ganze übrige
Masse der sogenannten Pia utinis eben Komödien wurde
also nach dieser Vorstellung von Varro schlechthin als
unplautinisch verworfen. Und nun wunderte man sich
und wusste sich den Widerspruch nicht zu erklaren,
dass doch, wie der Schluss des Kapitels bei Gellius
angibt, derselbe Varro sollte behauptet haben, zwei
Stücke Addictus und Saturio seien vom Plautus in pi-
strino geschrieben; man fand es gar zu auffallend, dass
Varro Stücke, wie z. B. die Commorientes, die in ei-
nem Terenzischen Prolog durch das unverfänglichste
Zeugniss als Plautinisch bezeichnet worden , unter die
-unächten verwiesen hätte; und was des Wunderns mehr
war. Hätte man sich doch die vorliegenden Verhält-
nisse und gegebenen Bedingungen nur einigermassen ,
veranschaulichen mögen : dann würde man dem Varro
nicht die Verkehrtheit aufgebürdet haben, sechs gün-
stige Zeugnisse als Beweis der Aecbtbeit, fünf günstige
Zeugnisse als Beweis der Unächtheit su nehmen. Welch
seltsames Verfahren überhaupt, in der überlegtesten
und planmässigsten Weise zu beginnen, sämmtliche äl-
tere Verzeichnisse zu Grunde zu legen, zunächst die
120 III. DIE FABVLAK VARRONlAtfAE
durch allgemeine Uebereinslimmung derselben bezeug-
ten Punkte zu ermitteln, und nun auf einmal zu dem
entgegengesetzten Extrem überzuspringen und noch ei-
nige andere gar nicht (oder wenig) bezeugte Punkte
nach rein subjectivem Gefühl hinzuzufügen. Heisst da»
einen genommenen Gesichtspunkt verfolgen, einen auf-
gestellten methodischen Grundsatz irgend erschöpfend
durchführen, oder gerade auf halbem Wege stehen
bleiben ? Liegt zwischen consensu omnium (Plauti esse
censebantur) und nullius oder prope nullius testimonio
(denn darauf kommt ja das iarn nominibus aliorum oc-
cupatas hinaus) nichts in der Mitte? Erwartet man
nicht als Drittes pterorumque oder mutto rum cofu
sensus ? Und führt endlich nicht gerade auf eine sol-
che Mittelstufe ausdrücklich der Wortlaut des Gell io-
nischen Berichts über Saturio und Addictus hin? „*&*•
turionem et Addietum et tertiam, cuius nunc mihi wo-
men non suppetitj in pistrino eum scripsisse V'arro
et plerique alii memoriae tradiderunt.'* Aber auch
da, wo Gellius vom Varronischen Verfahren selbst spricht,
drückt er sich zwar nicht entschieden für, doch eben-
so wenig gegen die obige Auffassung aus. Es wäre an
sich leicht genug zu glauben, dass er, wie anderes Wis-»
senswürdige , so auch hier einen Hauptpunkt in seiner:
ziemlich oberflächlichen und aphoristischen Berichter*
stattung ganz übergangen hätte, indem er ihn als he«
kannt und sich von selbst Verstehend voraussetzte, oder
als untergeordnet für die Durchführung seines eigent-
lichen Grundgedankens behandelte (der kein anderer
war, als zu zeigen, dass Plautinische Dichtung an in«
nern Merkmalen erkennbar sei) und darum schnell zu
dem beweisendsten Beispiel, der Boeotia, fortging; wie»
wohl es schon hinreichte, sich zu erinnern, dass Gel-
lius überhaupt auf erschöpfende und zusammenhangende
DES PLAVTV&« 121
Erörterungen gar nicht ausgeht, sondern sich mehr di~
lettan tisch mit einer Blumenlese von unterhaltenden
und leicht wegzulesenden Notizen begnügt. Aber
n oth wendig ist es dennoch nicht, dass mit quasdam
item alias probavit eben nur dieselben Stücke ge-
meint seien, welche, durch die Anknüpfung eines eas-
que y gleich darauf als iam ncmiinibus aliorum occupa*
tae bezeichnet werden ; das quasdam hindert keines-»
weges , eine ziemliche Anzahl zu denken , die Varro
adductus Rio atque facetia sermonis Plauto congruen-
tis anerkannt habe, und easque kann sehr wohl heissen:
„und zwar solche auch in dem Falle, dass sie schon
auf anderer Dichter Namen übergegangen waren", also
mit andern Worten : „und darunter auch solche, wel-
che u. s. w." Denn mit dieser Entscheidung nach in-
nern Merkmalen steht gar nicht im Widerspruche, was
von einem consensus plerorumque vorhin gesagt wor-
den, indem sich nun das ganze Sachverhältniss voll-
ständig so stellt: Die von Varro aus einer Masse von
130 als muthmasslich acht Plautinisch ausgeschiedenen
Stücke zerfallen in verschiedene Klassen, welche sich
nach dem Grade von Gewissheit oder Wahrscheinlich-
keit, den das, eingeschlagene Verfahren gewährte, drei*
fach abstufen. In die erste Klasse kommen Ampbi-
truo — Vidularia zu stehen, als die in allen Quellcri
dem Plautus beigelegten: also nach ausschliesslich
qbjectivem Ents c hei d ungs gründe. Hieran rei-
hen sich auf zweiter Stufe diejenigen Stücke, die, zwar
in einer oder der andern Quelle, sei es als nichtplau-»
tinlsch oder nicht, als plautinisch verzeichnet, doch in
den meisten oder einer erheblichen Mehrzahl standen,
wenn nämlich dem Varro der Mangel an Einhellig-
keit der Zeugen durch ausreichende Gegengründe auf»
gewogen zu werden schien. Diese Gründe waren theils
J2Ü III* DIE FABVLAE VARRONfANAE
aus der Plautinischen Sprache und Darstellung entnom-
men (adduetus filo u. s. w. bei Gellius) 5 theils beruh«
ten sie auf historischen Erwägungen, wie das Beispiel
von Saturio und Addictus beweist, deren Aechtbeit
Varro, wenn wir den Bericht des Gellius richtig ver-
stehen, darum anerkannte, weil sich seiner historischen
Kritik die Ueberlieferung, wonach sie vom Dichter wah-
rend seiner Dienstzeit in der Mühle verfasat waren, be-
währte *). Sonach bestimmten zur Aufnahme in die
zweite Klasse sowohl objeetive als subjee-
tive Entscheidungsgründe* Es blieb eine dritte
Klasse übrig ftir die gewiss sehr kleine Zahl von
Stücken, die, als Plautinisch fast gar nicht bezeugt oder
auch dem Plautus ganz abgesprochen, doch durch ihre,
wie es dem Varro schien, einleuchtende Verwandtschaft
in Sprache und Darstellung ihm die Anerkennung der
Aechtheit abnöthigten : sodass also hier ausschliess-
lich subjeetive Entscheidungsgründe wirk«
ten **)• Dafür wird als Beispiel die unter dem Namen
*) Zum Ueberfluss liegt Varro's ausdrückliche Anerkennung des Sa-
turio und des Addictus auch in den Uebergangspartikeln Se 4
enim bei Gellius, nachdem eben von den fabulae a Plaut* re-
traetatae et expolitae die Rede gewesen : „aber freilich Sa«
turio und Addictus gehören nicht in diese Kategorie ," wie Ei-
nige müssen gemeint, oder doch dem Gellius (vermöge der Aus-
dehnung, die er in seiner Auffassung jener relraclalio gab) za
denken dadurch müssen offen gelassen haben, dass sie ihnen ei-
nen Platz unter den Plautinischen nicht anwiesen : zu denen also
die nachfolgenden plerique den Gegensatz bilden.
**) Eben solchen hatte wahrscheinlich schon Serviua (Clodins)
auch auf die Aechtheitskritik ganzer Komödien, nicht bloss ein-
zelner Verse, Einfluss gestattet; in der letztern Beziehung be-
zeugt es Cicero ad famij. IX, 16 : ut Servius . . . faeüe diceret,
hie versus Piauli non est, hie est, quod tritas habere* aures *o-
tandis generibus poeturum et consuetudine legendi. Den Gellius
hatte wühl vor Augen Maorobius Sat« II, 1: Plautus quidem ea
re dar us fuit, ut pest mortem eius comoediae, quae wieeiftft
DES PLAVTVS. 123
des A tili us (wofern diess der richtige Name) gehende
Boeotia angeführt Eine wenn auch verdunkelte alte
Tradition musste zwar dieses Stück schon mit dem Na-
men des Plautus in Verbindung setzen : das geht aus
den Versen des Attius hervor: aber es musste auch
diese Tradition von den frühern Kritikern entweder
stillschweigend verlassen oder (wie von Attius) aus-
drücklich verworfen sein, indem zugleich entweder die
Behauptung Atilischer Abkunft substituirt war (was von
Attius picht nachzuweisen) oder doch die Boeotia sich
unter den Komödien des Atilius aufgezählt fand. Ob
Varro mit seiner Kritik Aecht hatte oder nicht, wäre
eine andere Frage« Daraus indess, dass die von Gel-
lius aus der Boeotia angeführten Verse ihrem histori-
schen Inhalte nach sich mit der Annahme Plautinischer
Abfassung nicht vertragen , folgt ein Fehlschluss des
Varro noch nicht Allerdings passt die nach jenen
Versen vorauszusetzende Häufigkeit und allgemeine Ver-
breitung römischer Stadtuhren nicht für die Zeit des
Plautus (worüber das Nähere im 3. Excurs); aber
sie würde auch für die des Atilius noch nicht passen,
und darum haben wir es hier allem Anschein nach
mit einem spätem Zusatz zu thun, mit dem Gellius,
in seinem Eifer Varro's Unheil durch die Feinheit
ferebantvr, 'Plautinae tarnen esse de iocorwn cepia noscerentvr.
Uebrigens darf diese Zuversicht keinesweges allzu vermessen
erscheinen, wofern nur die Unterschiede einigermassen dem ver-
gleichbar waren , der zwischen Plautus und Terenz stattfindet.
Wer würde auch heutzutage ein einziges der erhaltenen 26
Stöcke nicht mit der'grössten Entschfedenheit dem rechten von
den beiden Dichtern beilegen, wenn die äussere Ueberlieferung
schwanktet Auch nur eine kleine Reihe vonVersen würde wohl
fast nie den wahren Verfasser verkennen lassen ; ja selbst von
gar manchem einzelnen Verse darf man dasselbe au behaupten
wagen, nur freilich nicht von jedem.
124 III. DIE FABVLAE YÄRRONIANA.E
des eigenen zu bestätigen , sich sehr unglücklich ver-
griff *), und den Varro in seinem Exemplar gar nicht
las. Verborgen war doch die geschichtliche Bewandfc-
niss, die es mit den solariis hatte, der antiquarischen
Gelehrsamkeit des Varro gewiss nicht, wovon zum Ue-
berfluss der Umstand überzeugen mag, dass nach Pli-
nius N. H. VII, 60 Varro gerade über die Einführung
der Sonnenuhren in Rom, wahrscheinlich in den Herum
humanarum libri (vgl. Gell. III, 2), selbst gehandelt
hatte. Einen so augenfälligen Beweis für die Una'cht-
heit hätte er also doch schwerlich übersehen. Anders
stände es freilich, wenn, wie Müller zu meinen scheint,
das vou Varro selbst de 1. lat. VI, 89 aus der Boetia
citirte Fragment {JFhi primum accensus cldmaratme»
ridiem) -mit jenen Versen in unmittelbarer Verbindung
gestanden hätte $ aber davon sieht man auch die Not-
wendigkeit nicht ab. In der Nähe derselben konnte
es, der Inhaltsverwandtschaft gemäss, immerhin stehen,
und vielleicht gerade den Anlass zu der spätem Er-
weiterung geben. Und unter solchen Gesichtspunkt ge-
stellt kann allerdings O sann's Meinung**) ansprechen,.
*) Denn nur von Gellius selbst, ganz und gar nicht von Varro kann
die Rede sein. Nur Flüchtigkeit Hess Osann schreiben : Vides igihtr
hoc ex Boeotia fragmenlum (nämlieh die neun Verse bei Gellius)
Plauto a Var r 0 ne perperam vindicari , quanquam fabulam
ipsam propter alterum Varroni laudalutn locum (de 1. lat«), cuius
nonnisi antiquissimus poeta esse polerat auetor (auch das ist zu
viel), Plauti esse veri est simile. Vgl. S. 156. Nichts kann deut-
licher sein als Gellius Worte: neque alius quisquam non infre-
quens Plauti lector dubitaverit , si vel hos solos ex ea fabv&a ver-
sus cognocerity qui quoniam sunt, ut de illius more dicam, Plauti*
nissimi, propterea et meminimus eos et ascripsimus.
**) Nur an sich, wie er sie hingestellt, schwebte sie in der Luft, da
doch die Zusammengehörigkeit des Varronischen und der Gellia-
nischen Verse keinesweges eine Unmöglichkeit war, und mit dem
ersten auf einen frühem Zustand sehr wohl auch in viel spate*
DES PLAVTVS. 125
wonach die mündliche Ausrufung der Mittagsstunde
durch einen acccnsus den Beweis für eine ältere Zeit
liefert, da eben der Gebrauch der Uhren noch nicht
eingeführt oder doch verbreitet war, und in welcher
sonach, abgesehen von späterer Interpolation, das Stück
selbst recht gut von Plautus konnte geschrieben sein.
Von dem jetzt gewonnenen Standpunkte aus, der
ein weites Feld für Beseitigung peinlicher Zweifel öff-
net, lässt sich nun urtheilen über die Schiefheit un-
zähliger gelegentlicher Aeusserungen bei den Neuem,
dass diese oder jene Komödie, die wir als Plautinisch
erwähnt finden, zwar gemeinhin dafür gegolten habe,
von Varro aber nicht anerkannt worden und demnach
unächt gewesen sei: wenn und weil sie nämlich nicht
zu den 21 gehört*. Das kann und muss allerdings von
gar vielen gelten, die ehedem existirten und zum Theil
auch heute noch in Citaten vorkommen ; von einer An-
zahl muss aber auch nothwendig das Gegentheil wahr
sein, und sogar dafür spricht die allgemeine Wahr-
scheinlichkeit, dass die meisten der ausser den 21 noch
vorkommenden gerade zu der zweiten Klasse der von
Varro für acht erklärten gehörten. Der Grund dieser
Annahme beruht ganz auf der Analogie der 21 ; wie
diese sehr natürlich die vor allen andern vorzugsweise
gelesenen, excerpirten und citirten, darum eben auch
die in das Mittelalter hinübergeretteten waren, so wer-
den wir durchaus consequenter Weise in den nächst
jenen am häufigsten citirten diejenigen erkennen dür- ,
fen, die jenen von Varro am nächsten gestellt waren«
Von ihnen werden sich einzelne durch sehr einfache
,Ueberlegungen unter den erhaltenen Komödientiteln er-
rer Zeit konnte Beziehung genommen werden, wie das ja auch
in den Versen des Gellius selbst schon geschieht („venter erat
solarium" u. s. W.)
126 irr» DIE FABVLAE VARftONlANAE
kennen lassen ; um was es uns aber vor Allem zu thun
sein muss, das wäre, wenigstens annäherungsweise eine
Vorstellung von dem Umfange der zweiten .Varroni-
sclien Klasse, von der Zahl der ausser den 21 dem
Plautus zugesprochenen Stücke zu gewinnen. Sicher-
lich war Vbito weniger exclusiv als sein Lehrer. Ae*
lius Stilo, der nach Gellius Angabe nur 25 $s acht
ansah (quinque et viginti eius esse so las existimayit :) .
von denen wir also nur vier nicht kennen, da die übri-
gen eben unsere erhaltenen nebst der Vidularit
waren. Ich weiss nicht, ob ich mir zu viel zutraue,
wenn ich auch für Varro eine bestimmte Zahl mit ziem-
licher Wahrscheinlichkeit meine durch folgende Com-
bi na tion zu gewinnen. Bei Servius in der Einlei- .
tung seines Commentars zur Aeneis findet sich die den
Gellius vortrefflich ergänzende Angabe : De numero li*
hrorum nulla hie quaestio est, licet in aliis inveniatur
auetoribus. Nam Plautum alii dieunt viginti
et unam fabulas s cripsis se > alii XL> alii C*
Genau entsprechen sich in beiden Berichten die 21;
den circiter centum atque triginta bei Gellius die
hundert als runde Zahl; worauf aber sollen wir die
Zahl 40 beziehen? Möchte man an den nächst Varro
namhaftesten der altern Kritiker, Aelius Stilo, den-
ken, so sind wir über dessen Zahl glücklicher Weise
anders unterrichtet. Attius, namhaft ohnehin nicht
als Kritiker, war, wie uns seine Verse bei Gellius zei-
gen (zumal wenn die nachfolgende Betrachtung sie in
das rechte Licht stellen wird) ziemlich stark im Ver-
werfen, und erreichte darum schwerlich die Zahl von
vierzig. Sollte sich nun gerade von nur Einem der
obscurern Litteratoren, Sedigitus, Claudius, Au-
relius *), Manilius, von denen keiner entschieden
*) Für diese beiden lassen sich durch eine Combinatioo, welche die
DES PLAVTVS. 127
über die andern hervorragt, die bestimmte Zahl von
Komödien erhalten haben, die in seinen Indices als
Plautinisch verzeichnet standen? Innere Wahrschein-
lichkeit hat das doch gewiss nicht, da vielmehr die frü-
hem Versuche in dieser Gattung durch das Licht der
Varronischen Kritik in gleichem Masse verdunkelt wer-
den mussten, wie ihre Entscheidungen durch Varro's
Autorität für alle Folgezeit ausser Kraft gesetzt wur-
den. Nichts liegt näher, nichts empfiehlt sich durch
innere Angemessenheit mehr, als eben auf Varro's
Festsetzungen auch die Zahl 40 zu beziehen, zu-
mal da ja eben mit der Zahl 21 , unsern von solchen
Rücksichten ganz unabhängig geführten Untersuchungen
gemäss, die wesentliche Summe von Varro's Ergebnis-
losen so ganz und gar nicht erschöpft ist Nicht, als
ob Varro 40 Komödien von zweifelhafter Ueberliefe-
rung dem Plautus vindicirt hätte, was denn doch selbst
das (mit easque nicht identificirte) quasdam alias bei
G elli us, so wenig enge Grenzen es auch sonst nach la-
teinischem Sprachgebrauche hat, widerrathen muss ; son-
dern die Gesammtzalrl der von Varro in verschie-
denen Abstufungen für acht gehaltenen war 40, so dass
er ausser den allgemein bezeugten 21 noch
19 andere anerkannte. Zweite und dritte Klasse, zu
deren Unterscheidung uns oben die Worte des Gellius
nöthigten, kann hier nicht weiter als zweierlei in Be-
tracht kommen, wie sie denn der Natur der Sache nach
in ihren Grenzen vielfach in einander überlaufen muss-
ten. Dass nach dieser Auffassung die Ueberlieferung
der Vierzigzahl sich gar sehr verlohnte, und danach die
zufällige Rettung m der Notiz durch den späten Servius
letzte Anmerkung zum 4ten Excurs mittheilt, einige bestimmte
Komödien ausser den 21 als solche nachweisen, die ihnen muth-
massüch für Plautinische galten.
128 tlt. DIE FABVLAE VAfcRONIANAß
vollkommen begreiflich wird, bedarf keiner Aus-
führung.
Den nachfolgenden Versuch, fabulae . Varro*'
nianae ausser den 21 zu ermitteln, bedingt übrigens
unsere Erklärung der Vierzigzahl insofern nicht, weil
es doch nicht gelingt, mit zwingenden Gründen gerade •
die Zahl von 19 nach nähern Anzeichen ausfindig zu
machen. Sehen wir zu, wie weit wir kommen, indem
wir an dje Vidularia zunächst anreihen ;
XXII. S a t u r i o
XXI IL Addictus
XXIV. Boeotia
XXV. N e r v o 1 a r i a
XXVL Fr e tum
XXVII. Trigemini
XXVIII. Astraba
XXIX. Parasit üs piger
XXX. Parasitus medicuft
Ueber die drei ersten ist nichts hinzuzusetzen *)•
*) Sehr unglücklich ist Vissering's Versuch, Quaest. Plant. I,
S. 11, den Addictus und den Saturio in zweien der erhal-
tenen Komödien wiederzufinden, jenen im Rudens, diesen im Peraa:
und diess aus keinem andern Grunde, als weil doch nach Varro
(bei Gell.) jene beiden Stücke "vom Plautus während seines Dienstes
bei dem Müller verfasst worden, also acht und von Varro für Acht
erkannt gewesen seien, folglich auch in den 21 ächten Varroni-
schen inbegriffen sein müssten. Hätte nun Vissering den Rudens
und Persa zu den frühern Stücken Addictus und Saturio wenig-
stens in das Verhältniss von neuen Recensionen , von Umarbei-
tungen gesetzt; aber nein, unter den der Dissertation angehäng-
ten Thesen lautet die zehnte also : Versus qui tanquam ex Ad-
dicto fabula servatus circumfertur , inseratur in Rud. Act. IV,
8c. 2, post v. 15, Nihili est . . . . odi ego male. Also ausgefal-
len soll das von Servius zu Virg. Georg. 1, 124 erhaltene Bruch-
stück sein; dass es aus anderthalb Senaren besteht, die in jener
Scene des Rudens mitten zwischen trochaische Tetrameter ein-
zuschalten wären, scheint Visseringen wenig Sorge gemacht an
DES PLAVTVS» ' 129
Astraba und Parasitus piger stellten sich im Ein-
gange dieses Aufsatzes als die zwei einzigen Beispiele
heraus, für welche sich aus vergleichender Betrachtung
der Plautinischen Citate in den Büchern de lingua la-
tina die Wahrscheinlichkeit einer von Varro beabsich-
tigten Andeutung des ächten Ursprungs zu ergeben
schien: aber freilich durch eine so indirekte Beweis-
fuhrung, (die nur in Beziehung auf die Astraba noch
eine erhebliche Verstärkung durch eine weiterhin mit-
zulheilende Erwägung erhalten wird,) dass anderweitige
Bestätigung nichts weniger als überflüssig ist Nun achte
man aber vor Allem auf den Fortgang der Gedanken
in dem Kapitel des Gellius, der kürzlich dieser ist;
„Die Boeotia erklärte Varro der Plautinischen Sprache
und Darstellung wegen für acht; und in der That kann
auch niemand daran zweifeln, der nur folgende unver-
kennbar Plautinische Verse aus ihr hört. So erkannte
auch Favorinus an einem einzigen Verse den ächtplau-
tinischen Ursprung der Nervolaria. Und ich selbst, als
ich neulich das Fretum las, musste mich auf das Un-
zweideutigste überzeugen, dass das Stück von Plautus
sei wie nur irgend eines." Erwägt man den engen
Zusammenhang, in dem hier Nervolaria und Fre-
haben. Auch das nicht, wie man glauben muss, dass vom Satu-
rio nicht ein Vers, sondern vier bis fünf erhaltene Bruchstücke
im Persa unterzubringen sein würden : worüber eine nähere An-
deutung jedenfalls nicht so überflüssig gewesen wäre, wie Vis-
sering gemeint zu haben scheint. Und was er unter einem ad-
dictus eigentlich verstanden hat (der leno soll damit bezeichnet
sein), hätte man auch gern genauer erfahren ; ingleichen auch zu
geiner Entschuldigung wenigstens das gewünscht, dass der Aus-
druck addictus im ganzen Rudens doch ein einziges Mal vorkäme,
wie asini, a\da, cistella, monstra, trinummut, vididus (vgl. Prise.
VI, S. 240. X, S. 499 Kr. Non. S. 123 f.) in den entsprechenden
sechs Komödien, um von captivi und truculentus (auch praedo-
nes, Charis. S. 189) gar nicht zu reden.
9
13D Ul. DIE FABVLAE VARRONIANAE
tum der Bocotia als etwas ganz Gleichartiges ange-
knüpft werden ; bedenkt man vollends, dass Gellius eben
von der Leetüre der Varronischen Schrift herkam,
worin die ächten Komödien des Plautus von den ira-
ächten geschieden wai*en, wie er denn aus dieser Schrift
eine Stelle des Attius wörtlich mittheilt: so muss es
völlig unglaublich erscheinen, dass er überhaupt, und
zutrial mit solcher Zuversichtlichkeit, die Aechtheit von
Stücken behauptet hätte, denen Varro nicht einmal nach
seinem weitern Massstabe einen Platz unter den im
zweiten Range anerkannten gegönnt hätte; am allerwe-
nigsten konnte er auf diese Weise stillschweigend in.
Widerspruch gegen Varro treten. Und ist nicht schon
die Ausdrucksweise mit quidäm genug, um jeden' Ge-
danken an Varro von diesem Satze: nomen id est eft-
moediae* quam quidam esse Plauti non yutant* völlig
auszuschli essen? Hiernach erledigt sich nun anch der
oben berührte Schein von Plautinischer Ueberarbeitung
einer Naevianischen Nervolaria gänzlich: denn solche
Ueberarbeitungen fallen allerdings nach den klaren
Worten des Gellius ohne Gnade den auch von Varro
für wirklich unplautinisch erklärten zu. In Betreff des
3>Fretum" aber ist noch zu bemerken, dass so das
Stück schwerlich kann geheissen haben; eine „Meer-
enge" als Titel eines Lustspiels wäre selbst bei den in
wundersamen Titeln und abenteuerlichen Stoffen so er-
finderischen Neuem fast unbegreiflich *); ich vermuthe
Feretrum* da eine „Leichenbahre" kein Bedenken
gegen sich haben kann; dass alle Handschriften Fre-
tum haben, ist nicht schlimmer als ihre Ueb er ein Stim-
mung in Aquilii, was doch auch gewiss nicht der rechte
*) Niemand wird des Antiphanes Kvoi&iösvg vergleichen wollen:
s. Meincke Hist. crit. Com. S. 331.
DBS PLAVTVS. 131
Name ist — Erscheint uns nun Gellius einmal als
derjenige, der von Varro's Verzeichnissen und Entschei-
dungen wirklich Kenntniss hatte, so dürfen wir bei ihm
bewusste Anwendung dieser Kenntniss auch anderwärts
voraussetzen, und diess umso mehr in dem Betracht,
dass es , abgesehen von den 21 , überhaupt nur fiinf
Plautinische Stücke sind, die er, dieser Liebhaber Plau-
tinischer Poesie , im ganzen Umfange der Noetes Atti-
cae anführt. Ganz in demselben Sinne, wie er von
der Nervolaria sagt, quae inter incertas est habka> und
vom „Fretumuf quam Plauti esse quidam non putantj
wird er auch XI, 7 von der Astraba sich so ausge-
drückt haben : idque a Plauto in comoedia, si ea Plauti
est* quae Astraba inscripta est, positum esse: was
Nonius S. 69. 70 mit zufalligem Verstand so wieder-
gibt: quanquam et Plautus in Astraba fabula Ita di-
ccerity cuius incertum est an sit ea (so fiir eins) co-
moedia , atque ideo versus eosdem ponere supersedir
mus: ein zartes Bedenken, welches er doch S. 6£. (13.
nicht hatte, und auch S. 376 nicht hat. Wem für das
dritte Kapitel des dritten Buches die Varronische Un-
tersuchung vorgelegen hatte, würde von einer von Yarro
geradezu verworfenen Komödie nicht einmal bedin-
gungsweise si ea Plauti est gesagt haben. Noch weni-
ger hätte er im gleichen Falle einfach Plautus in 7W-
geminis *) ohne jeden Zusatz VH, 9 citirt« Wenn
aber für die Astraba das Zusammenstimmen eines
doppelten, von verschiedenen Seiten her geleiteten nnd
sieb gegenseitig beglaubigenden Indicienbeweises un-
streitig eine ziemliche Wahrscheinlichkeit begründet,-*—
**)45emini gab es von Novius, Q uadri gemini von Näviuf.
(Gemelli von Laberius, Macci gemini von Pomponius, Ge-
rn in« von Titinius.)
*
132 HI* DIE FABVLAE VARRONIÄNAE
und den Indicienbeweis für Unschuld trifft wenigstens
nicht die Gehässigkeit des Indicienbeweises für Schuld— ,
so theilt natürlich mit der Astraba die Verrauthung in
favorem auch der Parasitus piger, dessen Verhäh-
niss zu den übrigen Ci taten in den Büchern de lingoi
latina ganz dasselbe ist* Ob man berechtigt sei, vom
Parasitus piger aus einen weitern Schluss auf eine neunte
Komödie der zweiten Klasse zu machen, kann zweifel-
hafter erscheinen; die Wahrscheinlichkeit spricht un-
leugbar dafür. Als abweichend von dem Gewöhnlichen
fallt sogleich der Titel mit einem Doppelprädicat auf;
das einzige bei Plautus sonst noch vorkommende Bei-
spiel dieser Art ist Miles gloriosus ; diess ist aber ein
bestimmter Begriff für einen häufigen Charakter des da-
maligen (d. h. nachalexandrischen) Lebens und. eine ste-
hende Rolle der Komödie geworden, was sich zwar auch
von einem parasitus^ aber von einem parasitus piger
nicht sagen lässt; hat» doch auch z. B. der Mercator kein ,
Epitheton. Um es kurz zu sagen, nicht einfach Parasitus,
sondern Parasitus piger war das Stück genannt zum
Unterschied von einem andern Plautinischen Stücke:
Parasitus medicus, welches man zwar unter diesem
Titel aus den Fragmentensammlungen, auch der Boole-
schen, nicht kennen lernt, auf das Unzweifelhafteste aber
aus Nonius S. 551: Plautus Parasito medico (. . . dd-
dite | Lopadesj echinos* ostreas, ... bei B o t h e un-
ter Parasitus piger gesetzt!), S. 200: Plautus Medico
, parasito (, • . • cum virgis cdseum radi potest , wo
parasito zum Verse gezogen wird), und abgekürzt ebenda
S. 84 und bei Priscian IX, S. 468 Kr.: Plautus Me-
dico. Natürlicher aber ist nun doch* wohl die Annahme,
dass durch einen näher bestimmenden Zusatz zwei Stücke
desselben, als verschiedener Dichter unterschieden wur-
den, sei es von dem Dichter selbst oder von Gram-
DES PLAVTVS. 133
matikern: denn gleichnamige Stücke verschiedener Dich-
ter waren ja als verschiedene schon durch dens hinzu-
gefügten Dichternamen, bezeichnet, und nie finden wir
im geichen Falle bei den griechischen Komikern , bei
denen er in unzähligen Beispielen vorliegt, einen Zusatz
jener Art Und so existirten auch in der lateinischen Lit-
teratur ohne allen unterscheidenden Zusatz neben einan-
der ein Demetrius Naevii und ein Demctrius
Tarpilii; Epiclerus Caecilii und Turpilii; Mega-
lensia Afranii und Attae; von denselben vielleicht
Mptertera (ae); Epistula Caecilii und Afranii} Do-
tala Pomponii und Novii u. a. *) Dagegen genau die-
selbe Bewandtniss, wie mit Parasitus piger und medi-'
cos hat es mit manchen Atellanentiteln. So hatte man
•
von Pomponius Maccus miles, M accus Seque-
ster und Maccus virgo* von Novius Maccus
copo und Maccus exul **); von Pomponius Bucco
*) Zweifelhaftes oder durch die Kritik schon Beseitigtes habe ich
übergangen, wie Neaera Ucinii und Afranii, oder Virgo Li-
vii (Naevii) und Afranii, oder gar Asotus Ennii und Gaecilii ;
auch Di vor ti um Titinii und Afranii (Neukirch S. 127.) Nicht
eidmal an eine A n d r i a des Caecilius neben der Terenzischen
möchte ich um des einzigen Citals bei Nonius S. 152 wiHen
glauben, da ausser der Menandrischen *Avd$ta keine. andere be-
kannt ist, diese aber nicht konnte von Terenz zum zweiten Male
übertragen werden, wenigstens gewiss nicht ohne Rüge, wovon
sich doch im Prolog keine Spur findet. — Will man aber auch
Atellanen und Mimen, unter sich und mit Palliaten und Togaten,
zusammenstellen, so werden die Beispiele noch viel zahlreicher.
So Adelphi Terentii und Pomponii, Synephebi Caecilii und
Pomponii (wofern nur diese Titel dem Atellanendichter wirklich
zukommen); H e t a e r a Turpilii, Novii und Laberii; C o 1 ax Nae-
vii und Laberii; Sorores Afranii und Laberii; Aquae cal-
dae Attae und Laberii; Nuptiae Pomponii und Laberii; Ful-
lones Titinii, Pomponii, Laberii (Novii); (unbegründet Ergab-
st u 1 u m Pomponii und Trabeae.)
**) Mit einem dieser zwei Stücke identisch ist also ohne Zweifel
134 HI* DIE FABVLAE VARRONIANAE
adoptatus *) und Bucco auctoratus, wofür Au*
ctoratus abgekürzt citirt wird gerade wie Planta*
Medico ; von demselben auch Pappus agricola
(abgekürzt Agricola) und Pappus praeteritus **).
Dasselbe Yerhältniss bei etwas anders ausgedrückter
Unterscheidung scheint stattzuGnden für Pomponii Cre-
tula vel Petitor und Petitor heres (oder He-
yes Petitor); und ebenso wohl auch für desselben
Dichters Haruspex vel Praeco rusticu« und
Praeco posterior ***). Wenn jedoch für die leU-
tern Fälle die Möglichkeit freizugeben, dass hier dop-
pelte Bearbeitungen und wiederholte Ausgaben eines
und desselben Stückes ins Spiel kommen, wie Bothe
S. 53. 109 vermuthete : so ist jedenfalls für den un-
terscheidenden Zusatz posterior festzuhalten , dass
dieser nicht vom Dichter selbst, sondern von sich-
„Novius Macco« bei Non. S. 200; mit einem jener drei
„Pomponius Macco« ebend. S. 114. 238, und mit Unrecht
machen Munk S. 172. 144 und Botho S. 48 (für Novit« noch
dam falsch „Macci" angebend) besondere Stücke daraus.
«) Aber von Afranius ist ein Bucco adoptatus sicherlich nur falscher
Schein: s. Neukirch S. 168. — Bucco auetoratus steht fest
durch Non. S. 508 : was wegen Bothe S. 106 zu bemerken.
**j Dass aber auch von Novius ein Pappus praeteritus sei (Noa.
6. 4), hat wenig Wahrscheinlichkeit. — Die Abkürzung Agri-
cola bei Non. S. 503: nicht zu verwechseln mit dem einfach
Agricola betitelten Stück des Novius, welches M e i n e k e Hist. crit
Com. S. 332 wunderbarer Weise für die Bearbeitung des "Ayooi-
oeof eines griechischen Komikers halten konnte.
***) Daneben noch ein Praeco posterior des Novius (Non. S. 210)
wird eben so, wie Pappus praeteritus, auf blosser Verwechselung
mit Pomponius beruhen; wird doch auch kein anderer Praeco
oder Pappus von Novius genannt. För Bothe und Munk scheint
in dieser Beziehung nichts verdächtig zu sein. Derselbe Grund, aus
dem man schon früh fn der griechischen Litteratur z. B. zwischen
Hipponax und Ananius , Antiphanes und Alexis nicht sorgfältig
genug trennte, mag auch in der lateinischen für Pomponius
■nd Novius gewirkt haben.
DES PLWTVS, 135
tenden Grammatikern herrühre. So denn auch in den
beiden noch übrigen Beispielen , die uns die Analogie
des Praeco posterior bieher zu ziehen berechtigt: Pom~
ponii Anulus posterior und desselben Macci
gemini priores, neben denen ein anderer Anulus
und andere Macci gemini, sei es dass sie durch prior
und posteriores oder durch ein wirkliches Begriffsprä-
dicat näher bestimmt waren, nur zufällig nicht mehr,
vorkommen. — Endlich scheint sich unter diesem Ge-
sichtspunkte auch noch ein Beispiel der Palliata aufzu-
klären: der befremdliche Titel des Caecilius Nothus
Nicasio. Zwar nicht einen andern J}NothusfC gab es
von Caecilius, aber einen Hypobolimaeus; sei es,
dass Hypobolimaeus Cliaerestratus oder Hypobolimaeus
Aeschinus der vollständige Name war, s. Spengel S. S7 *)>
die Verwandtschaft, um nicht zu sagen Identität der
Begriffe vöSog und vitoßoXifiouog rief auch hier eine
durch Hinzufiigung der betreffenden Personennamen
gemachte Unterscheidung hervor.
Noch einmal wenden wir uns zu Gellius zurück,
welcher nach Anführung der Nervolaria und des „fre-
*) Ob Hypobolimaeus Chaerestratus und Hypobolimaeus Aeschinus
zwei verschiedene Stücke waren, wie Scaiiger annahm — in
welchem Falle auch dieses ein hieher gehöriges Beispiel gäbe
um so mehr, als nicht nur öfter Hypobolimaeus, sondern einmal
(Non. S. 106) auch Aeschinus abgekürzt ist — oder ob nur ein
Stück, ist schwer zu sagen. Aber dass der wahre Titel gewe*
sen sei Hypobolimaeus sive Aeschinus et Chaerestratus, wie Spen-
g e 1 verrauthet, ist in jedem Betracht unglaublich und ausser al-
ler Analogie. Spengels Argument gegen die Annahme eines un-
terscheidenden Zusatzes zu Hypobolimaeus ist nicht durchgrei-
fend. (Auch das ist dort ein Irrümm, dass Eutychus ein rot-
rum und minime nolum nomen genannt wird; steht er doch in
dieser acht lateinischen Form im Mercator, und selbst im Grie-
chischen ist die Form Evtv%os neben EvTv%q$ nicht ohne Bei-
spiel.)
136 HI. DIE FABVLÄE VARRONIANlE
tum", wenn wir der Vulgate folgen, so fortfahrt: M.
autem Varro in libro de comoediis Plautinis primo*)
Attii verba haec ponit: Nam nee u. s. w. (folgen als
nicht von Plautus herrührende Stücke : Gemini leno-
nesj Condalium, Anus, Bis compressa, Boeotia, Agroe-
cuSj Commorientes.) So ausgedrückt konnte* allerdings
der Uebergang ein sehr allgemeiner und die Verknü-
pfung mit dem Vorhergehenden eine so freie sein, dass
eine nähere Beziehung gar nicht daraus zu entnehmen
wäre. Allein die Handschriften haben nicht autem,
sondern tarnen * womit also ein bestimmter Gegensatz
zum Vorigen gemacht wird. Welches ist dieser aber?
Wenn Nervolaria und „Fretuin" unter den von Attins
genannten Komödien wären, stände Alles im besten Zu-
sammenhange. Da diess nicht ist, bliebe nur die Boeo-
tia als gemeinschaftlicher Beziehungspunkt. Das wäre
doch aber sehr umständlich, und ohne Verhältniss zwi-
schen Zweck und Mittel, wenn Gellius, um nur zu sa-
gen: „nach Varro's Zeugniss erklärte jedoch Attins die
Boeotia für unächt", die ganze Stelle des Attius mit
sieben Komödientiteln hinzusetzen für nöthig erachtet
hätte. Dazu kömmt, dass ja in dem, was vorher von
der Boeotia gesagt war, das jetzt Mi tgeth eilte im Grunde
schon liegt, jedenfalls damit, dass die Boeotia allgemein
als eine Arbeit des Atilius angesehen worden , schon
viel mehr gesagt war, als jetzt durch die Angabe, At-,
tius habe sie dem Plautus abgesprochen , ausgedrückt
wird; zu geschweigen, dass die Erwähnung der Boeo-
*) Dieselbe Wortstellung I, 24 und XVII, 21, 45 : t» libro de poe-
tis primo. II, 20 : in libro de re rusiica tertio, und sonst Dass
also niemand noch Weitläufigkeiten mache und etwa primo Air.
a prineipio nehme, wie es die vorjuntinischen Editoren genom-
men haben müssen, wenn sie in libris de comoediis Plautinu
primo drucken Hessen.
DES PLAVTVS. 137
tia doch fast allzu lange her war, um für eine so viel
spätere Stelle des Kapitels dem Leser zum sichern Ver-
ständniss des tarnen noch gegenwärtig genug zu sein.
Ganz anders, wenn die Athetesen des Attius der Ge-
sammtkritik des Varro, als einer viel liberalern, entge-
gengesetzt werden, in diesem Zusammenhange: „Man
kann die Plautinischen Komödien an der Eigenthüm-
lichkeit der Sprache und der Darstellung erkennen"
(denn das ist, wie schon früher bemerkt, der eigent-
liche Grundgedanke des ganzen Kapitels) ; „daran er-
kannte auch Varro eine Anzahl derselben, sogar die
allgemein für nicht plautinisch. geltende Boeotia , and
beispielsweise können das noch jetzt Nervolaria und
„Fretum" jedem beweisen, der darauf achtet Andere
haben jedoch darauf nicht geachtet, wie Attius, wenn
er ohne Weiteres folgende sieben Komödien dem Plau-
tus absprach." Was aus diesem Zusammenhange mit
Nothwendigkeit hervorgeht, ist diess, dass die genann-
ten sieben Komödien, wo nicht alle, doch zu einem
erheblichen Theile dem Gellius, und darum dem Varro,
mit dem sich ja Gellius nicht in' Widerspruch setzt,
(oder dem Varro, dem Attius gegenübergestellt wird,
und darum dem Gellius) acht schienen. Welche von
ihnen in dieser Beziehung einen Vorrang vor den an-
dern anzusprechen haben dürften, lässt sich wenigstens
annäherungsweise vermuthen. Zuerst die Commo-
rientes, wegen des gewichtigen Zeugnisses im Teren-
zischen Prolog, sonst freilich nur noch einmal bei Pri-
scian vorkommend. D.ann wohl Gondalium, sowohl
von Festus als von Varro selbst (de 1. 1. VII, 77) ci-
tirt, obwohl hier allerdings in nicht ganz gleichförmi-
ger Weise so angeknüpft: Aj>ud Plautum in Parasito
pigro Itaque in Condalio est In Tri-
nummo ., was an sich scheinen möchte nicht zu-
138 HI. DIE F1BVLÄE VARRONIANAE
fällig zu sein. Endlich vielleicht die Gemini leno-
nes, ebenfalls von Festus gekannt, welcher S. 249,
zwar, nur mit einem einfachen Plautus, aber einen Vers
anführt, für den Priscian VI, S. U47 Kr, den Namen
des Stückes erhalten hat. Ich verkenne nicht im Min-
desten die Geringfügigkeit dieser Spuren, und . würde
darauf unter andern Umständen wenig geben 5 aber
wenn wir einmal durch den obigen Gesichtspunkt gc-
zwungen sind anzuerkennen, dass unter den sieben
Stücken ausser der Boeotia noch eines und das an-
dere dem Plautus zugesprochen worden, so haben die
yermutheten immer noch eine grössere allgemeine Wahr*
scheinlichkeit für sich, als die ausser den Versen des
Attius in der ganzen Litteratur nicht wieder vorkom-
menden Anus und Bis compressa: (wovon die leo>
tere ohne irgend einen Schein von Grund von Bothe
für einerlei mit der Boeotia gehalten wird.) Zu bezweifeln
ist Agroecus, obwohl aus ihm Festus S. 61 einen
Vers citirt, für welchen den Namen des Stückes No*
nius S, 196 gibt: denn unstreitig hat doch hier Junios
in abroico richtig agroico erkannt. Der Grund, des
Zweifels liegt im Titel selbst: worüber hier ein Wort
im Zusammenhange zu sagen ist *).
Ueberblicken wir die sämmtlichen Plautinischen Ko~
mödientitel, so finden wir entweder Personenna-
men oder Sachnamen gewählt. Von beiden Arten las»
sen sich, nach übrigens ganz verschiedenen Gesichts-
punkten, zwei Klassen unterscheiden. Sachliche Be-
zeichnungen werden entweder geradezu, ohne alle Ver-
änderung, zu Komödieimamen angewendet, oder sie er-
fahren nach einer durchgreifenden Analogie eine be-
) Ein Paar richtige Bemerkungen in dieser Beziehung hat filer-
rier zum Nonius S. 708 gemacht.
DBS PL1VTVS. 139
stimmte, auf diesem Gebiet heimische Umwandlung.
Geradezu übergetragen sind Rudens, Triuummus,
Condalium, Astraba, „Fretum", Hortulus,
Calceolus: eine späterhin *) noch mehr, als schon
bei Plautus, zurücktretende Benennungsart 5 bei Plan-
tus aber durchaus auf lateinische Namen beschränkt,
im Gegensatze zu der Caecilisch-Terenzischen Zeit, in
der man auch Titel wie Gamos, Chalcia (Caecil.),
Phasma (Lusc.) **) bilden durfte: Astraba wider-
spricht nicht, denn astraba wird so gut wie condalium
ins Lateinische übergegangen und eingebürgert sein.
Eben so einfach nun hätten andere Komödien betitelt
werden können Asini, Carbones, Vidnlus, Ci-
Stella, Mostellum u. s. w. (denn Deminutivformen,
wie schon Hortulus, Calceolus, lassen sich bei dieser
ganzen Namengebung* als besonders beliebt erkennen,
ohne gerade immer für die Bedeutung wesentlich zu
sein ***). Aber eben so häufig, wo nicht häufiger,
brachte man hier eine Namenbildung m Anwendung,
vermöge welcher die Sachbezeichnung zu einem ad-
jecti vis eben Prädicat des Begriffes fabula umgestaltet
wurde, in der Weise wie etwa wir statt der Titel „die
Esel" oder „der Topf* sagen würden „die Eselkomö-
*) Nämlich in der Pa 11 lata, welche aus nachplautinischer Zeit nur x
fünf bis sechs Beispiele des Caecil ius darbietet (Epistula, Kalla-
cia, Garnos, Syiaboluni, Triumphus), während die Togata, triebt
minder auch die Ate Dana und der Minus, reich an dargWi~
eben Titeln ist.
**) Aber Thesaurus (Lnscii) brauchte an sich mit nichten als
griechischer Name zu gelten, da Ihesanrus vollkommen laffnisfrt
war, so gut wie epistula u, a., oder psallria, wofür es der Titi-
nische Togatcntitel Psaltria beweist-
♦*•) Wer wollte z. B. behaupten, es hatte nicht gerade eben so gut
(Ollaria) Aula ria, wie Au lul a ria (Ollularia) heissen kön-
nen? oder Oarbuncu laria wie Carbonaria?
140 III. DIE FABVLAE VÄRRONIANAE
die", „die Topfkomödie ", und wie es im Englischen
heisst „The spanish tragedy", Comedy of errors", „A
Yorkshire tragedy" und „The maid's tragedy". Und
so sind gebildet Asinaria, Carbonaria, Bacca-
ria (von bacca oder baccae , wie es scheint), Vidn-
1 a r i a , Frivolaria (>xfrivola sunt proprie vasa ficti-
lia quassacc Paul. S. 90), Mostellaria, Gistellt-
ria, Nervolaria (nervi = vincula), Cornicularia
(natürlich von comix , cornicula, und nicht etwa von
corniculumjj Aulularia *). Keine Frage, dass gam
eben so gut nicht nur Hortularia, Calceolaria,
sondern (wie Asinaria, Carbonaria) auch Trinummt-
ria, Astrabaria, Rudentaria hätte gesagt werden
können und dass für die eine oder die andere Form
nur zufälliges Belieben und etwa sprachliche Fügsam-
keit entschied : wofür der sprechendste Beweis in den
thatsächlichen Wechsel der Formen Cornicula und
Gornicularia liegt : s. u. Durchaus ohne zureichen-
den Grund wurde diese ganze Klasse von Titeln Ton
Rost Opusc. Plaut. S. 297 ff. angezweifelt und für "na*
plautinisch , weil unlogisch und sprachwidrig, erklärt:
als wenn damit irgend etwas gewonnen wäre, dass -min
dieselben angeblich nicht zu rechtfertigenden Bildungen
einer andern Zeit zugeschoben wurden, die doch hof-
fentlich nicht für eine barbarische gelten soll, so schwan-
kend und seltsam sie auch von Rost S. 298 mit den
Worten angedeutet wird: sed alios, quicunque fuerunt,
inventores earumputo, veter es forte grammaticos ,ut Var-
ronent, Nonium, Festum (!) aliosque illorum aetati suppa-
res out ea priores (?)• Mit allem Rechte hat sich der von
*) Ueber die angebliche Clitellaria s. u. — Eine Nummuli-
r i a des Komikers Lucretius hat nur Fulgentius erlogen ; aber
die Bildung ist analog, und so wäre selbst die Form Tririum-
m u 1 a r i a denkbar.
DES PLAVTVS. l4l
Rost angefochtenen Titel , wenngleich nicht ohne Bei-
mischung mannichfacher Irrthümer, Wolff Proleg. in
Aulul. S. 4—10 angenommen. Neben Plautus hat nicht
nur Naevius , sondern auch die Folgezeit, aber diese
bemerkenswerther Weise nicht weiter in der Palliata,
sondern namentlich in der Atellana, solche gleichsam
gen eri sehe Bezeichnungsweise in individueller Anwen-
dung gebraucht, wenn auch Einiges theijs kritisch un-
sicher ist, theils vielleicht wirklich die Bewandtniss ha-
ben mag, die Rost ausschliesslich behauptete, dass näm-
lich die Endung aria ein persönliches Femininum be-
zeichne, wie etwa Corollaria als „Blumenmädchen"
oder „Kranzwinderin" : eine Auffassung, die sich indess
in keinem einzigen Falle über die blosse Möglichkeit
hinaus nachweisen lässt *). So werden denn als Nae-
vianische Stücke **) genannt Tunicuiaria, Corol-
laria, Testicularia (ein Titel., über dessen Un-
Sittlichkeit sich Rost ganz unnöthig ereiferte) ; von No-
vius Gallinaria, Lignaria oder Liciniaria (s.
Münk Atell. S. 172), Tabellaria, Togularia;
von Pomponius Sarcularia und vielleicht Porcaria
*) Dergleichen Namen standen dann parallel mit Masculinformen
wie Cinerarius Afranii und vielleicht Catular.ius Labe-
rii (um auf desselben Centenarius kein Gewicht zu legen.)
Dass des Laberius Staminariae so zu verstehen,' entscheidet
der Plural. Persönliche Bedeutung hat vermuthlich auch das ra-
straria in dem aus Griechisch und Lateinisch gemischten Komö-
dientitel des Caecilius Hypobolimaea rastraria. — Ich sagte :
„vielleicht Catularius"; nicht weil, ohne allen Grund,
Wolff Prol. in Aul. S. 15 dafür Catularia gegen die Hand-
schriften des Nonius und Gellius wollte, sondern weil Catula-
'*' rttis, mit verstandenem „mtmus", gerade so gesagt sein kann
wie Mostellaria u .a. mit hinzugedachtem fahula. Was für einen
Menschen hätte man sich auch unter catnlarius vorzustellen ?
**) D i o b o 1 a r i a bei Fulgentius S. 565 ist um so verdächtiger, als
es das einzige Beispiel einer solchen Bildung von einem nicht
lateinischen Worte wäre.
142 IU. DIE FABVLAE VARRONlANAE
(neben Porcetra.) Kaum jedoch wird es sich mit des-
selben Asinaria bei Non. S. 514 richtig verhalten, da
S. 246 dafür Pomponius Asina citirt wird; kaum auch
mit des Laberius Aulularia das. S. 108, wo dem Idem
vielleicht ein ausgefallenes Citat aus Plautus voranging.
Dagegen scheint mit den auf aria ausgehenden Titeh
auf eine Linie zu stellen Naevii Agitatoria *); mög-
licher Weise auch des Titinius Fullonia im Wechsel
mit Fullonesj s. Neukirch Tog. S. 111; vielleicht
auch die „Aedilicia" des Atta: was denn die eini-
gen Analogien in der Togata wären. — Aber an Zahl
untergeordnet bei Plautus sind die von Sachnamen ent-
lehnten Titel gegen die von Personennamen hergenom-
menen , und vorzugsweise bei diesen ist es, dass eh
Unterschied griechiscer oder lateinischer Be-
nennungen, mit Rücksicht theils auf verschiedene
Klassen, theils auf verschiedene Zeiten, in sehr dnreb-
greifender Weise sich geltend macht Entweder nim-
lich sind es Eigennamen oder Appellativbe-
zeichnungen. Im ersten Falle sind griechische
Titel ohne alle Einschränkung gebraucht worden **),
«»
*) Hiermit wäre vergleichbar „Piscatoria" (von W o 1 f f S. 9
sogar dem Pacuvius beigelegt!) , wenn sie nicht blosa bei Fnl-
gentius stände.
) Und diess zwar in allen Zeiten, wenngleich das Uebc^gewictrt
in der spätem Palliata sehr auf Seiten der AppellativMOMen ist:
vergl. von Naevius Demetrius, Lampadio, Stala-
gmus; von Caecilius Carine, Chry si on , Dardanni,
Hymnii, Nicasio, Pausiroachus, Phiiameas;
(Ephesius, I m b r i i , Syracusii; von Terenttas A ■-
dria;) von Turpilius Demetrius, Thrasyleon; (Le-
mni a, Lin dia, Leucadia;) von Licinius Neasra. Wann
also nicht auch, wenn sonst nichts dagegen spräche, Chari-
nus? (gegen Spengel. Caecil. Kragm. S. 5.) Gans verein-
zelt steht aber für die Togata der Titel Thais, und der ia
„Pantaleus« steckende : s. N e uki r c h S. 209. 233. 246.
IS ich t einmal lateinische Eigennamen kennt die Togata anders alt
DES PLAVTV6. 143
wie Amphitruo, Epidicus, Stich us, Achari-
stio, Artcmo (unrichtig beurtheilt von O sann Anal.
S. 164)» Pseudulus, Bacchides, Menae chmi,
und in gleicher Weise Gentilnamen wie Persa, Boeo-
tia, lateinische Formen sogar selten und nur in Cur-
culio, Saturio *) und dem gentilen Poenulus
(hier wieder mit der hervortretenden Neigung zur De-
minutivbildung, etwa wie des Naevius Tarentilla)
nachzuweisen. Gerade das Umgekehrte ist die feste
Regel in der andern Klasse : appellative Personennamen
sind, in der Plautinischen Palliata immer lateinisch aus-
gedruckt: Mercator, Truculentus, Sitelliter-
gus7 Faeneratrix, Miles glöriosus, .Parasitus
piger und medicus (denn parasitus ist ja vollkom-
men latinisirt) , Captivi, Fugitivi, Trigemini,
Gemini lenones, in passiver Parti cipial form Addi-
ctus.» Bis compressa, in activer Commorientes,
womit zusammenzuhalten Sortientes **). Den ent-
schiedensten, schon von Osann S. 161 ff. ganz richtig
hervorgehobenen Gegensatz hierzu bildet die nachplau-
ausnahrasweise ; ausser den Gentilnamen Setina, Veliterna,
Brundusina sind nur des Titinius Hortensius und Quin-
tus anzufahren, von den jungem Dichtern Afranius und Atta gar
kein Beispiel : denn Vopiscus, wie Varns, können Appel-
lativa seiu. Sachnamen einesteils, und appellative Personenna-
men aaderntheils, bilden für die Togata die Regel.
*) Hiernach konnte also auch wohl eine Palliata Davus beti-
telt, sein, was Spengel a. a. 0. bezweifelte.
**; Dieses Participium ist in lateinischen Titeln weit seltener als in
griechischen. Von Afranius gab es ein Stück Simulans, von
Laberius Late (Latine?) loqnentes. (Schon anders ist
Tiro proficiscens von Atta u. a. m.) Weniger selten
sind Titel im passiven Particip : Proiectus von Naevius, D e-
manda t i von Caecilius, A bdueta, Emancipatus, Ex*
ceptus, Proditus (?), Repudiatus, (Suspccta) von
Afranius , (Barbatus von Titinius) , D o t a t a von Novius und
Pomponiua.
l44 HF. DIE FABVLAE VARRONIANAE
tinische Palliata , und nicht blos hierzu , sondern auch
zu der in Betreff der Sachnamen befolgten frühern Ge-
wohnheit: nicht nur seltener werden für beidex Falle
lateinische Titel, sondern die Beibehaltung der griechi-
schen wird allmählig das Ausschliessliche, und liegt »
zahlreichen Beispielen für Personalbezeichnungen vor, !
für Sachnamen in wenigen nur darum, weil diese über- '
haupt, wie oben bemerkt, allmählig aus der Gewohn-
heit kamen. Durchaus griechisch sind die Terenzischen
und Turpilischen Titel: Eunuchus, H eauto ntimo-
rumenos, AdelphiV, Hecyra, Canephoroi,
Demiurgus, Epiclerus, Hetaera, Paedioa,
Philopator, Boethuntes, Paraterusa; Von des
Caecilischen die grosse Mehrzahl: Andro gynu«,
Asotus, Ghalcia, (Emporus?), Epiclerus, Epi-
stathmos, Gamos, Hy po bo limaea, Hypobo-
limaeus, Nothus, Nauclerus, Progamus, Syn-
ephebi, Titthe, Anagnor izom en e , Harpazo-
mene, Polumeni, Synaris tos ae , Exhautuhe-
stos *), mit gleichem Rechte als griechisch oder la-
teinisch zu betrachten Epistula, Symbol um, rein
lateinisch nur Demandati, Exul, Fallacia, Mc-
retrix, Portitor, Pugil, Triumphus **) , zwi-
schen griechischem und lateinischem (vermuthlich nur
von übersetzenden Grammatikern herrührenden) Titel
schwankend Hyp ob ol im ae us oder Subditicius
(Subditivus), Obolostates oder Faenerator. Man
•) Die Titel '££ nvrov iojaig (nach Spengel's sehr ansprech
der Vermuthung) und *Avayv(oQitofji£vq sind in Meineke't
Index poetarum et fabularum nachzutragen.
**) Wegen dieser Titel den Caecilius mit Neukirch S. 67
zum Dichter auch ron Togaten zu machen, muss nach dem Zu-
sammenhange, in den diesen Umstand die gegenwärtige Betracb*
rung stellt, sls ein starkes und unnöthiges Wagniss erscheinet,
DES PLAVTVS. 145
sieht sehr deutlich, dass hier nichts weniger als Zu-
fall und Willkühr herrscht 5 mit der mehr und mehr
gräcisirten Komödie selbst ward auch das dazu gehörige
Aussenwerk gräcisirt: -vollkommen durchgedrungen war
dieser Geschmack in der Terenzischen Zeit; Reste
lateinischer Benennung sind noch bei Caecilius
übrig *), der einen Uebergang bildet, aber mit dem
entschiedensten Ueb ergewicht nach der folgenden Stufe;
die der Terenzischen gerade entgegengesetzte Sitte ha-
ben wir in der Plautinischen Litteratur zu suchen
und finden sie hier so durchgängig herrschend , dass
kein einziges Beispiel einer als acht anerkannten, und
nur zwei sichere von zweifelhaften Komödien dagegen
sprechen. Davon ist eines eben der von Attius als
nicht Plautinisch bezeichnete Agroecus; ein zweites,
Dyscolus, wird später zur Betrachtung kommen.
Nun wäre zwar an sich möglich, dass j4groecus nur
späterer Name für ein altes Stück wäre: wie allerdings
die Mostellaria in der Zeit, da griechische Namenge-
bang allgemein geworden war, auch Phasma ist ge-
') Sollten diese Stücke des Ca ecilius darum vielleicht gar für
seine ältesten gelten dürfen? (und weiter etwa die mit doppel-
tem (griechischem nnd lateinischem) Titel als einer mittlem Pe-
riode angehörig, die den Uebergang 211 den auf einer dritten
Stufe erscheinenden rein griechisch betitelten Stucken gebildet
hätte?) Interessant genug für den Bildungsgang des Caeciliu»,
wie für die Entwickelungsgeschfchte der Palliata, wäre ein sol-
ches, in uns sehr dunkele Regionen fallendes Streiflieht, sofern
die Voraussetzung für vernünftig gelten muss, dass mit der äus-
sern Ankündigung die innere Beschaffenheit Hand in Hand ging.
Caecilius, anfangs ganz auf Plautinischer Bahn wandelnd, hälto
sich dann erst allmählig eraanetpirt? und durch immer nähern
Anschluss an griechische Art und Weise endlich die Stufe her-
beigeführt, auf der die Römer mit gänzlicher Selbstentäusserung,
sich in eine fremde Kunstgattung hineinzuversetzen und ein.un-
vermischt griechische» Kunstwerk mit Empfänglichkeit aufzuneh-
men im Stande waren. • '1«*.'*
10
146 !»• DIB FABVLAB VARROMANAB
nannt worden (s. u.) 5 aber d i e Kraft wird doch diese
ganz allgemeine Möglichkeit nicht haben sollen , ein
von der alten Ueberlieferung als verdächtig bezeichne-
tes Stück, für dessen etwaige Aechtheit sonst kein noch
so kleiner Umstand spricht, mit Wahrscheinlichkeit (nr
ein falsch verdächtigtes zu erklären: und auf mehr als
Wahrscheinlichkeit kann und will ja die Ermittelung
der zweiten Klasse von fabulae Varronianae gar keinen
Anspruch machen. — Nur einem Einwände könnten
die hier gezogenen Schlüsse ausgesetzt scheinen: dem
von den Naevianischen Komödien Glaucoma,
Co lax, Acontizomenos und Agrypnuntes her-
genommenen, da man an sich allerdings berechtigt wäre,
die Plautinische Sitte auch von dem gleichzeitigen, ja
noch mehr von dem altern Dichter zu erwarten. In-
dessen weist doch unleugbar die Betrachtung der Pal-
liata von Plautus bis auf Terenz und Turpilius, wenn
man eben nur von dem einen Naevius absieht, in ei-
ner für einen Inductionsbeweis durchaus genügenden
Zahl von Beispielen einen so vollständig geschlossenen
Stufengang auf, dass die Glaubhaftigkeit des festgestell-
ten Ergebnisses unmöglich beeinträchtigt werden kann
durch einen über die Grenzen jenes bestimmten Krei-
ses hinaus geworfenen Blick. Denn ganz und gar nichts
Unvernünftiges wäre doch die Annahme, dass in den
Anfangen der ganzen Gattung, bei den ersten Versu-
chen des Livius und Naevius, überhaupt sich noch gar
kein festes Princip geltend gemacht, sondern Zufall
und Laune hin und her geschwankt hätte: bis erst
Plautus, mit Bewusstsein und Planmässigkeit den Beruf
eines acht nationalen Dichters verfolgend, und diese cha-
rakteristische Stellung als Komiker unter den gleich-
zeitigen Dichtern und als Palliatendichter unter allen
Palliatendichtern des ganzen Jahrhunderts allein reprä-
DBS PLAVTVS. 147
sentirend, die äusserlichen Erinnerungen fremder Ent-
lehnung consequent abstreifte. Wenn man es nicht
«twa wahrscheinlich finden will, dass ursprüngliche la-
teinische Titel Naevianischer Komödien in den Zeiten
litterarischer Akrisie sich verloren hatten, und erst in
der Periode der erwachenden Kritik durch die Namen
der griechischen Originale ersetzt wurden, die man etwa
aus den Prologen entnahm: z. B. den Namen Aconti-
zomenos aus dem uns zufallig bei Charisius S. 188 er-
haltenen * Prologverse : Acontizomenos fabulast prime
proba. Unter beiden Gesichtspunkten wird man die
obigen vier Naevianisclien Beispiele griechischer Titel
füglich dürfen auf sich beruhen lassen , und sich be-
gnügen dürfen mit den zwei festen und vollkommen
klar' vorliegenden Endpunkten der ganzen Reihe : Plau-
ttis einerseits und Terenz nebst Turpilius anderseits.
Selbst dann aber, wenn man die Vergleichung des Plau-
tus mit andern Dichtern, und Folgerungen allgemeine-
rer und weitevgreifender Art ganz aufgäbe, würde sich
nach Allem, was oben erörtert worden, schon inner-
halb des blossen Plautinischen Kreises eine so scharf
bestimmte Eigentümlichkeit, ein so streng in sich ab-
gegrenzter Gebrauch herausstellen, dass wir Grund voll-
auf hätten, einen Komödientitel wie Agroecus mit Zu-
versicht dem Plautus abzusprechen.
So haben wir denn von den sechs Komödien, die Attius
nebst der Boeotia allzurasch verwarf, die Hälfte, nämlich
XXXI. Gommorientes
XXXII. Condalium
XXXIIL Gemini lenones
als muthmasslich Varronische gerettet, ohne indess
gegen zwei der übrigen, Anus und Bis compressa, ein
entschiedenes Verwerfungsurtfaeil aussprechen zu kon-
tern Suchen wir jetzt durch Ermittelung von noch
148 IM. *>lß FABVI.AJ5 VARROtflANAÄ
sieben andern die Zahl von vierzig zu füllen , so ist
vorweg zu bekennen, dass jeder weitere Schritt immer
misslicher wird, indem einigermassen sichere Anhalt-
punkte mehr und mehr ausgehen. Wenn wir dennoch
einen Versuch wagen, durch Abwägung grösserer oder
geringerer Wahrscheinlichkeit die Reihe vollzählig zu
machen, so wolle, wer der Conjectur solchen Spiel-
raum nicht zugesteht, sich daran halten, dass doch je-
denfalls, von den noch rückständigen Komüdieiinamen
eine Uebersicht zu geben wäre, und wolle die Bezie-
hung, in welche diese Uebersicht durch unser unmass-
gebliches Verfahren zu der Varronischen vZahl gesetzt
wird, als unwesentliche Form und gleichgültige Zugabe
mit in den Kauf nehmen. Der einzige noch vergönnte
Anhalt beruht aber auf der Wahrscheinlichkeit, das*
die Varronischen Komödien in der grammatisch-littera-*
risclien Berücksichtigung des Varro selbst und der von
ihm abhängigen GelehVten den nichtvarronischen nicht
nachstehen , sondern vorgehen werden* Es ist diess
im Grunde eine innere Notwendigkeit, die sogar zu
sehr, zuverlässigen Entscheidungen führen würde, wenn
sie an einer hinlänglich reichen Zahl von Ci taten klar
genug für uns hervortreten könnte; mit der Zahl der
gegebenen Elemente nimmt zugleich die Beweiskraft
der daraus gezogenen Schlüsse ab. Von allen Gram-
matikern, denen Plautus eine Hauptquelle und Fund-
grube der Forschung gewesen ist, hat aber nächst
Varro keiner grössern Anspruch auf Beachtung, als der
in den Bruchstücken des F e s t u s uns vorliegende
Verrius Flaccus: einen ganz andern. Anspruch
doch offenbar als Gharisius (oder immerhin dafür
substituirt Iuli us Romanus), Nonius und Pris ciao,
die überhaupt ausser den 21 nur noch einige wenige
Plautinische Stücke kennen, die ihnen entweder zuful-
DES PLAVfVSU 149
lig in die Hände gekommen waren (Cbaris*), oder die
sie gar nur älterer Autorität nachcitirten (Prise), Noch
aus. dem Vollen schöpfte dagegen Verrius; wie genau
ihm aber die grammatischen Schriften des Varro be-
kannt waren, und wie fleissig er, der um ein Beträcht-
liches jüngere und später schreibende, sie benutzte,
ist durch die sorgfältige Untersuchung Merkels zu
Ovlds Fasten S. XQ1V ff, CIV f. hinlänglich ins Licht
gesetzt. Auch thut eine Aeusserung, wie 4ie S. 310
Mull. : quam rem in medioj quod aiuntj positam Farro
ßt Euhemerms ineptis myihis üwolvere maluerun$> quam
simplicker r-efevre, der sonstigen Verehrung des Ver^
rius gegen Varro keinen Abbruch. Dass nun des tet»*
lern Einftuss sich auch, auf solche liuerarhi-storische
Grundannahaien werde erstreckt haben, wie die- den.
ächten Bestand der Plautinischen Litteratur* betreffende*
xauss um so glaublicher erscheine», als einestheMs et«
Vier festen Ansicht über diesen Punkt ein Grammatiken
von so ernster und vorzugsweise auf das Alterthümli-«
che gerichteter Forschung, wie Verrius* nicht wohl enl^
behVen konnte, anderseits aber von einer etwa dureb
Verrius selbst unternommenen , neuen kritischen Fest**
Stellung nicht das Mindeste verlautet. Diese Ueberle-
gung nun ist es, die uns einiges Recht zu geben scheint*
aus der combinirten Autorität des Varro- unet Vereins
auf fabulae Varrohianae zu- schliesseru Und» zw«*- 6 in et
es zunächst drei Komödien, die zugleich in- de» Bi^
ehern de Lingua latina und bei Festus vorkoauaeo»,
wie denn cjjese doppelte Gewähr auch- die au,s Ämtern*
Gründen als Varronisch erkannten Stücke:. Jlsbrofa**,
N.ervolaria> JParasituf piger (nebst den* Coqd&tutm^
für sich, aufzuweisen haben, kein einzige« dagegen, xojh
den. aus bestimmten Gründen (lern Piautas. ab^usDrx^
chenden. So gewinnen wk
150 IM. DIE FABYLAE VARRONtAplft
f XXXIV. Faeneratrix
XXXV. Frivolaria
XXXVI. Si tellitergusv
Von ihnen wird die erste , auch bei Diomedes ▼©*•
kommend, von Varro VII, 96 wegen der orthographi-
schen Schreibung so erwähnt: alii Plauti Faeneratri-
cenij alii Feneratricem fdicimt). — - EHe Frivolaria
würde, wenn die Menge der Zeugen entschiede, über-
haupt von allen Plautinischen Stücken nächst den 21
die meiste äussere Beglaubigung für sich haben, indem
sie auch von Gharisius, Nonius und Priscian citirt wird,
und zugleich von Festus häufiger als die Mehrzahl dar
21 : welches letztere Verhältniss ganz ebenso auch von der
JYervolaria gilt: während selbst noch Artemo and
Astraba in dieser Beziehung auf gleicher Linie mit
Poenulus, Persa, Mercator, Stiehus stehen, Saturio so-
gar vor diesen. Und auch aus Varro selbst wird sich
alsbald noch ein ähnliches Moment für die Frivolaria
ergeben. — — Der Titel Sitellitergus (= <fui situlas
s. sitellas tergit) liegt, wie Müller richtig gesehen,
ganz unzweideutig in den Zügen der guten Handschrif-
ten bei Varro VII, 66, hinlänglich angedeutet auch in
„Silitergocc bei Festus S. 375; Popma' s Synteleturgo
und Scalige r* & Scythe liturgo > welches letztere in
die Fragmentensammlungen übergegangen, wären grie-
chische Titel, die schon als solche dem Plautus fremd
bleiben müssten,
Hiernächst sind sowohl bei Varro als bei Festus
noch je vier Namen übrig, von denen wir gerade noch
die Hälfte brauchen. Bei Varro: Fugitivi* Comiculo*
riax und die beiden in den Handschriften VII, 61 und •
67 »w pagoneec und „in cesistione'* genanuten. In
dem letztern mit Müller einen richtigen Namen er-
kennen zu sollen, wäre eine eben so starke Zutnuthung»
DES PLAVTTS. 151
als an Scaliger' s in Gastrone (wie eine Komödie des
Antiphanes hiess) zu glauben, was bei den Fragmenten-
Sammlern Aufnahme gefunden hat* Scaliger ging von
der Lesart der schlechtem Bücher in Cestione aus. in«
dem er auch noch an die Möglichkeiten in ßestione
(wie von Laberius) , in Quaestione (Novius), in Ae~
schriorie (wie angeblich von CacciHus) dachte. Halten
wir uns, wie wir müssen, an in Cesistione, so wüsste
ich unter mehrern Möglichkeiten nicht, was dem Ue-
fa erlieferten näher käme als in Cacistione. Wi#
von "Agiarog wird 'AqmxiIgw, so von Kefowros (Skla-
venname der Yidularia) Kaxtoriov^ und von diesem
Namen konnte ein Plautinisches Stück betitelt sein wie
Epidicus, Stichus und ähnliche. In pagone kann von
den anderweitig bekannten Komödientiteln keiner ver-
steckt sein; näher als etwa Praecone oder Praedone
schliesst sich dem Handschriftlichen allerdings des Pius
Verbesserung Phagone an; als griechischer Eigen-
name ($ayöy, sei es von (payaiv, wie IT/Sör, oder von
cpdyog) hätte dieser Titel so wenig ein Bedenken ge-
gen sich als Cacistio, nur dass Phago nach einem wirk-
lichen Namen, nacji «Art der in die lateinische Komö-
die aufgenommenen, nicht eben aussieht; als retner
Appellativbegriff dagegen, „der Fresser", wäre der Ti-
tel als griechischer unplautinisch und dafür voa Plau-
tus vielmehr Edax> oder eine der von Seal ig er (zu
Yarro 1. lat, tom. II, S. 213 Bip.) zusammengestellten
Uebersetzungen gewählt worden: Comeda* Lurco> G«*-
mia y ManducQj Bapo. Dieses letztere, R apone*
etwa gar in dem verschriebenen Pagone finden zu wol-
len, wäre indess noch gewagter als bequem.. Bleibt je-
denfalls das hier gemeinte Stück sehr unsicher und
zweifelhaft, so ist wiederum völlig verdachllos der Ti-
tel Fugitivi. Denn nicht nur sehr künstlich, sondern
152 111/ DIE fabvlae varronianae
offenbar irrig ist Scaligers (a. a. O. S. 213 f.) Ve*-
mutlnmg, Fugitivi sei die lateinische Bearbeitung de*
Aevxadla i} Apacjurat betitelten Stückes von Alexi«,
demzufolge aber, weil Leucadia ein bekanntes Stüc(f.
des Turpilius ist, nicht von Plautus, sondern ebeQ
von Turpilius. Eine Komödie aber mit lateinischen
Titel wäre für die Zeit des Turpilius ohne Beispiel}
wenn dieser das Stück des Alexis übertrug, so. nannte
er es eben der damaligen Sitte gemäss Leucadia un<|
nicht Fugitivi. Und überdiess Alexis als Original, des.
Plautus? — Dagegen den stärksten Verdacht gegen
sich hat die C or n fc ul ar ia^ nicht weil- sie VII, 52>
obgleich hier mitten zwischen zwei Aufiihruugen^ aus,
Naevius, sondern auch V^ 153 ohne Namen des Dich;-.
ters citirt wird, und zwar an letzterer Stelle in. auffal-
lend unbestimmter Weise so : Itaque dictum in Cornicu-
laria. Denn wenn im siebenten Buche, wo sich ganze
Reihen dichtgedrängter Citate. folgen, die Kürze anor
nymer Anführung von dramatischen Stücken ganz in
der Regel ist, so bieten doch sämmtliche fünf übrige
Bücher auch nicht ein einziges Beispiel gleicher Art da,
mit alleiniger Ausnahme eben des "in, Rede stehenden
Citats, dessen Uligewöhnlichkeit also unstreitig nicht
bewusst- und absichtlos ist« Wenn in Beziehung auf
ein anderes Stück nicht nur, wie hier, eine indirekt^.
Andeutung, sondern eine ausdrückliche Bemerkung ge-
geben wird (VI, 89i Bpeotia, quam comoediam, Atilii
esse dieunt), so. ist es von Wichtigkeit, dass auch ditss
ausserhalb des siebenten Buches geschieht. Um so mehr
Gewicht also nach der entgegengesetzten. Seite hin, als
bei der Comic ularia, werden wir auch auf die im, sechs-
ten Buche (5 73) vorkommende Anführung „in Astraba
Plaut?' zu legen haben: in welcher Vollständigkeit sich
vor dem siebenten Buche keine weiter findet. Der ge-
DES PLAVTVS. J53
wen neue Gesichtspunkt wäre also dieser, dass Varro, sq
lange die Art des Stoffes es bequem gestattete und ihn,
nach nicht der Zwang sehr gehäufter Gitate beengte^
eine, wenn auch leise, kritisohe Andeutung über die
Gewähr der jedesmal gebrauchten Quelle (sofern dar-
über, ein Zweifel obwaltete) im Vorübergehen zu geben,
gern. Bedacht nahen. Dürfen wir nun diese Beobach-
tung noch, für \yeitere Consequenzen ausbeuten, so möchn
%en wohl auch diejenigen Komödien, aus denen, Varro*
ausserhalb des, siebeuten Buches., mit blosser Nennung
<le$ Plautus schlechthin, Verse anführt, für Plautinisch,
\m Varronjschen Sinne zu nehmen sein: und dies* is$
der oben S. 79 angedeutete Gesichtspunkt, <Jer noch
Über die Grenzen der dort gepflogenen Ueberlegungen,
^LTnausföhrt. Es wären diess a.us dem 5. und 6. Buche :
Atnphitruoy Asinaria, Axdujtapia, Curculw9 Cistellaria^
Epidicusj PoenuliiSj Truculentus^ aus dem IQ. Mostet-
baria, und ausserdem vielleicht noch die schon aus an-i
dem Rücksichten cjen. Va^rpnischen zugezählte Friuo^.
taria, wenn anders bei Festus S. 306 M., wo derselbe
Vers in Resten steht wie bei Varro, V, 89, richtig ist von
Scafigei* in Frivolurick ergänzt worden, wegen, des dern,
Anschein nach damit zusammenhängenden von, S, 301*.
vyo iri> Frivolapia. in der Handschrift erhalten is$.
Diess die. vier bei Varro allein erscheinenden Kor.
jn-ödien *% di,e vi,er des Festus sind ffQrtidiiSj Artemo^
ipyscolia^ und Catbonaricu Von ihnen scheidet sich so,-.
glei.ch. ans. Dtyscoju.s, als griechischer Titel gleichstel-
lend; mit Agroecus un.d vielleicht Phagon. Für die. Ca,r-
bojiaria ist vyenigstens möglich das früher behandjelte
Verhälthiss. der Ueberarbeitung eines Nacvianischen,
Stückes/ Durchaus, kein Bedenken gegen sich haben Hoi*-
tulus und d;er Personenname Artemo, was so dret-
inäj bei; Festus oh ue.# Variante geschrieben, stehet S. 165.
154 III. DIE FABVLAE VA1R0N1ANAS
274. 305, auch dem beglaubigten *AprdfMW genau ent-
spricht, um so weniger also von den Fragen entensaoim-
lern mit Artamo zu vertauschen war, wenn auch diese
in Bacchid. IV, 7, 1 und 34 vorkommende Form durck
die Analogie von ^Agräfug neben " Aqt$ (ju$ ebenfalls
mag zu rechtfertigen sein. — - Hiernach Hesse sich aho
die Reihe der fabulae Varronianae vermuthnngswebi
so abschliessen :
XXXVIL Fugitivi
XXXVIII. Cacistio
XXXIX. Hortulus
XL. Artemo.
Ist es so gelungen, eine Zahl von vierzig Var-
ronischen Stücken, wenn auch mit mehrfacher
Unsicherheit besonders rücksichtlich der Nummern
xxxi — xxxiii und xxxvn — xl, doch der Mehr-
zahl nach nicht ohne annähernde Wahrscheinlichkeit
zu ermitteln, so ist uns freilich von der wenigstens
doppelt so grossen Menge der von Varro nicht aner-
kannten Komödien nur ein sehr kleiner Theil in Namen
übrig. Von ihnen haben schon Erwähnung gefunden
I. C o 1 a x
II. Carbonaria
III. Acharistio
IV. Bis compressa
V. Anus
VI. Agroecus
VII. Dyscolus
VIII. Phagon (?)
IX. Gornicula oder Cornicularia.
So nämlich, Cornicularia* ist diese Komödie nach her
kömmlicher Weise auch hier bisher .genannt worden, ob-
wohl diese Form höchstens für eine Nebenform von
DE* PL4VTVS. 156
Cornicula gelten kann, was jedenfalls der ältere, wo nicht
der allein ächte Name ist Dass bei Diomcdes S. 373
Cornicularia steht, ist ganz unerheblich, da wir für diet»
sen Text gar keine Gewähr haben und jene Form eben
50 gut nur von den (ein abgekürztes Comic, ausfällen*»
den) Herausgebern herrühren kann, wie bei Nonius
S. 220, wo die Handschriften geben Piautas Cornicem
te obsecro u. s. w., d. h, wahrscheinlich : Plautus Cor-
nic: en, te obsecro, 0 Vide pileurn meunij mi sodalis^
mea salubritds w — . Noch abgekürzter steht S. 147:
Plautus Cornu: qui amant u. s. w. , wenn nicht in
Corniquia — vielmehr Cornicula selbst liegt, und das
nachfolgende Citat erst mit amant anfängt. Geradezu
die Form Cornicula haben S. 63 die neuesten Her-
ausgeber statt des CornicuL bei Mercier aus ihren
Handschriften aufgenommen. So bleiben für Comicu*
laria überhaupt nur S. 134, 28 und 32 als Belege übrig,
und allenfalls könnte die Entscheidung noch schwan-
ken, ob diese Stellen nach jenen, oder jene nach die-
sen zu corrigiren. Den Ausschlag geben aber die HancU
Schriften des Varro, die, was nicht genug beachtet wor-
den, sowohl V, 153 als VII, 52 einstimmig cornicula
und nicht cornicularia haben. Cornicula als Titel
ist durch die oben erörterten Analogien sattsam gerecht-
fertigt. — Bloss nach einmaligen Erwähnungen des Ma-
crobius, Saturn. II, 12 und 14, sind uns ferner be-
kannt
X. Galceolus
XI. Baccaria.
Obwohl schwer zu errathen ist, in welchem SUu*£ &HQr
curia von bacca abgeleitet sein mag *), so ist doch
t) Wer unnütz harioliren wollte^ (es müsste denn Baccari* hand-
schriftlich nicht feststehen), könnte auch an Vaccarin denken
]5Q III. DIE FABVLAE VARROWANAB
die gewöhnliche Schreibang Racchariu entschieden un-
statthaft. Denn wenn auch Bacchae als Komödientitei
mit Beziehung auf die römischen Bacchanalien an siel*
sehr denkbar wäre — wie denn diese Bacchae wie-
derholt bei Plautus vorkommen—, so könnte diess doch
erstlich keine Palliata, sondern nur eine Togata sein,
und zweitens wäre der Titel das einzige Beispiel einer
nicht von einem Sach-, sondern Personennamen (Bac-
chae) abgeleiteten Form auf aria. — Endlich kommen,
noch hinzu
■ •
XII. Lipargus (?)
XIII* Caecus aut Praedones.
Lipargus 9 ein einziges Mal citirt von Priscian 'X*
S. 494 Kr., ist man seit Scaliger zu Varro 1. lat^
(tom. II, S. 213 und 214 Bip.) gewohnt für einerlei
mit dem Parasitus piger zu halten. Der Grund, das«
4er citirte Vers : Nil moror mihi fueum in ah>eoy dpi»
hus qui peredit cibunij auf einen parasitus piger passe»
beweist sehr wenig 5 der Name noch weniger. Fast
scheint es, als habe Scaliger den unstatthaften Gedan-
ken gehabt, ihn von Xiwog und dgyog abzuleiten, etwa.
„vor Fett faul/* Ich bekenne ein "kiitagyoq oder tai-
nagyoq überhaupt gar nicht zu verstehen, weiss jedoch
etwas Rechtes damit auch nicht anzufangen. Eigenname
ist es doch schwerlich 5 das poetische Xi^agyog lieg!
natürlich ganz fern} liesse sich Xi%ovgyoq (\11to - €pyoq}
statt Xi'Jtegyog bilden (= „der die Arbeit verlässfc'4), so
waren dahin die Varianten bei Priscian, ligurgo,x ty-
curgo zu deuten; an des Naevius Lycu,rgus zu deiv
ken und den Namen des Diesters für irrthümlich xu,
und Asinarla vergleichen. Warum umgekehrt K r e h 1 xu Prise.
Bd. II, S. 533 den Titel einer Atel ia na Vacca vel Afarutpum
für „absurd" hält und Bacca schreiben will, verstehe ich nicht.
DES PLAVTVS* 15?
halten verbietet der Inhalt des cilirten Verses* Wie es
sich auch damit verhalte , ein Yarronisches Stück des
Plautus haben wir am „Lipafgusrr gewiss nicht.
Das letzte Stück endlich, welches wir nur aus Chart-*
sius kennen lernen, muss ein ganz zufällig dem einen Juliuä
Romanus in. die Hände gekommenes sein 5 denn aus
diesem sind alle zehn Citate, die merkwürdiger Weise
aus diesem einzigen Stücke bei Charisius auf wenigen
Blättern gehäuft sind: eine Citatenzahl, die kein einzi-
ges Plautinisches Stück, mit alleiniger Ausnahme der in
dieser Beziehung ebenfalls ganz für sich dastehenden,
Bacchides, bei Charisius aufzuweisen hat. Und zwar
kehrt achtmal die Anführung in Caeco aut in Prae-
donibus wieder, einmal findet sich das Umgekehrte in
Praedonibus aut in Caeco S* 189, 43, einmal einfach
in Caeco S. 195« So auffallend auch der constante
Gebrauch des aut statt sive oder vel, so wie die Wie-
derholung der Präposition in allen diesen Fällen ist, so
ist doch keine andere Bewandtniss denkbar, als dass
ein und dasselbe Stück unter doppeltem Titel existirte.
Ueber Doppeltitel hat Scaliger zuVarroS.2l4Bip.
gesprochen*); aber alle von ihm gesammelten Beispiele"
betreffen nur das eine, oben für Caecilius angenom-
mene Verhältniss, dass neben einem griechischen Titel
auch dessen lateinische Üebersetzung cursirte. Ein aus-
drückliches Zeugniss zwar dafür gibt es nicht; denn
entweder wird Obolostates (diess 5mal) oder Fae-
nerator (4mal**), entweder Hypobolima eus
(9mal) oder Subditivus (3 mal) citirt; indess ist hier
•«
) Neuerdings W o 1 f f Proleg. in Aulul. S. 14 ff., wo man jedoch
allzu häufig die nöthige Kritik verraisst.
) Eingerechnet nämlich die zwei Stellen, in denen Fäeneratore mit
Wahrscheinlichkeit von Spengel für Venator e gesellt wor-
den ist.
158 IH. DIE FABVLAE VARROMANA»
die Uebereinstimmung der Bedeutung so schlagend, dass
meines Wissens niemand an Scaligers Zusammenstel-
lung gezweifelt hat *). Eben so mag man die Identi-
tät von des Laberius Scylax und Catularius zuge-
ben. Wenn jedoch Cicero einmal (Tusc. IU, Ä7) des
Terentius Ipse se poeniens erwähnt (nicht Se ipsum
excrucians mit Scaliger oder Se ipsum crucians mit
Osann. Anal. S. 161)> so kann diess kaum gleichgestellt
werden, da hier erstlich die Uebersetzung mehr die
Eingebung augenblicklicher Laune, als litterarisch be-
festigte Gewohnheit wäre, zweitens aber auch, bei der
Art der Anfuhrung „Quid ille Terentianus ipse se poe-
niens — Cc (*nag nun das folgende id est iavröv Ti-
fuogovfievos Glossen sein oder nicht), gar nicht die Ab*
*) Dagegen finde ich die Einerleiheit von Nanclerus und Por-
titor, obwohl Spengel sie Scaligern stillschweigend nach«
behauptet und die Bruchstücke aus beiden ohne Weiteres verbin-
det, wenig begründet. Mit Hypobolimaeus und S u b d i -
t i c i u s wird eine und dieselbe Person bezeichnet, desgleichen
mit Obolostates und Faenerator; für jenes Stück müsste
(da man doch hoffentlich nicht wird Portitor für Uebersetxung
von- Nauclerus genommen haben) die Voraussetzung gelten, das*
die Handlung durch eine gegenseitige Beziehung zwischen einem
nauclerus und einem portitor gebildet, und das Stück bald nach
der' einen, bald nach der andern Hauptperson genannt worden
sei: was doch nicht nur ganz in der Luft schwebt, sondern auch
gegen den logischen Sinn verstösst. Gleichstehend dagegen wir«
„Harpatomene vel Rapta": aber wo der- Name Raptm vorkoav»
men soll, weiss ich nicht. Dasselbe muss ich von den übrigen
Scaligcrschen Beispielen sagen : „Laberius Belonistria vel Fru-
gione« (ich kenne nur Belonistria bei Nonius) ; „Laberims. Cr*-
pio vel SarculariaiC (ßarcularia ist eine Atellana des Porapoaias,
„Cropium" mir ganz unbekannt); „Pomponius Hetaerisca vel
stibulo" (eine Hetaera ist von Novius und von Laberius* nur
stibulum von Pomponius.) Nicht einmal für „ Varronis JTot o/togl«"
neben „Proelium caprinum« wüsste ich die Quelle ; und doch gab
et von Varro so viele sichere Beispiele dieser Analogie. Dass
endlich auch „Lipargus vel Parasüus piger« nichts weniger tli
sicher oder auch nur glaublich, ist vorher erörtert.
DES PLAVTVS. 159
»icht zu «ein braucht, wirklich den Namen des Stückes,
sondern nur der in ihm spielenden Person zu nennen.
Aber Scaliger fuhrt endlich auch noch Plauti Astraba
yßl Clitellaria an, welcher Doppel titel sich nun drei
Jahrhunderte behauptet und unsägliche Verwirrung an-
gerichtet hat* Jedenfalls würde er, so gefasst wie Sca-
liger wollte, das Stück zu einem nichtplautinischen ma-
chen, da, wenn Clitellaria die lateinische Uebersetzung,
Astraba (wofür man indess dann eher Ästrabe erwar-
tete) für rein griechisch zu nehmen, griechische Titel
aber dem Plautus fremd sind. Aber vielleicht war das
Verhältniss umgekehrt; denn auch das ist geschehen,
dass der lateinische Name einer ächten Plautinischen
Komödie in den Zeiten des gelehrten Studiums (ob
zugleich auf Anlass oder zum Zweck erneuerter Auffüh-
rung in der Zeit der schon ganz gräcisirten Bühne,
steht dahin) mit dem entsprechenden griechischen Ti-
tel vertauscht wurde, den wahrscheinlich das vom Dich-
ter zu Grunde gelegte Original führte« Dafür haben
wir einen unumstösslichen Beweis an der Mostella-
ria, da Festus zweimal, S. 162 und 305, Verse so an-
führt: jjPlautus in Phasmate" (Fasmate), die sich
beide in der Mostellaria vorfinden, während >9MosteU
laria€C nur S. 166 steht. Woraus zugleich so wahr-
scheinlich wie möglich wird, dass das N Original der Mo-
stellaria $dcr{JLa hiess, wenngleich es nicht die Komö-
die des Theognetus ^dar^a ^ ^tkdgyvgoq gewesen sein
kann, weil ein (piXdgyvgog in der Mostellaria nicht
vorkömmt (vergl. Diss. IV); auch nicht das $a'<r/Lia des
Menander, da, abgesehen von dem ganz verschiedenen
Inhalte, den wir d,urch Donatus kennen, diese Menan-
drische -Komödie nach Prol. Eunuch. 9 von Luscius
übersetzt war, Terenz also in jenem Prolog nicht v«r-
säuiüt hätte seinem Widersacher dieselbe Art von für-
160 in* DIE FABVLAE VÄRRONIAfoAE
tum vorzuhalten, die dieser ihm selbst vorwarf*); soll*
dein vermutlilich das ^äa/jia des Phileraqn, wogegen
die von Meineke Men. S. 375 bemerkte unerhebliche
Aehnlichkeit des Anfangs der Mostellaria mit Versen
aus Philenions Uagetcrtcov gar nicht in Betracht kömmt
— • Nach dieser Analogie also könnte ein Plautiuischcs
Stück mit ganz unverfänglichem "Titel Clitelläria- ge-
heissen haben und später, gegen Ende des sechsten
oder im 7. Jahrhundert, etwa zum Behuf einer neuen
Aufführung, Astraba umgetauft worden sein; Allein der
stärkste Gegengrund gegen die ganze Annahme der
Identität ergibt sich erstlich aus einer sehr schätzbaren!
durch ihre Bestimmtheit keinen Zweifel zulassenden An«
gäbe über den Inhalt der Astraba, bei Probus in der
Einleitung seines Gommentars zu Virgils Bucolicis : Sunt
autem astraha (vielmehr aslräbae) vehicula, dicta icaQ&
to (irj ar^icpea^aiy quo titulo et Plautus fahulam in-
scripsitj in qua mulieres in eiusmodi vehicidis inductae.
Aber nicht von darpdßrj in dieser Bedeutung ist ja
das lateinische clitellae die Uebersetzung, sondern von
dat^dßri in derjenigen Bedeutung, dass es ist ifblx-
mov , Packsattel, Saumsattel **); wie passt also in
'Aatgdßri die Uebersetzung Clitellaria? Zweitens aber,
*) Dieselbe Rücksicht entscheidet auch gegen andere Annahmen über
Plautinische Originale. So wurde man die M ena echmi tnf Xf-
nanders JTiolov/ucyoi (vgl. Ladewig, Kan. des Yolc S. 27)
nicht tu rück führen dürfen, weil die Ilwlovfxivoi von Caecilini
bearbeitet worden sind. Denn diesem wird doch nicht ungestraft
gestattet gewesen sein, was ein Jahrzehend später so starker
Rüge ausgesetzt war. Vgl. was oben über Kolax und Aadria,
in Diss IV. über Adclphi gesagt worden. — Schon daraa
könnte auch der Thesaurus des Luscius nicht nach PhilOM»
gedichtet sein.
*•) Die Stellen der griechischen Grammatiker s. bei den Erklärst*
des Hesychius, und sonst.
DES PLATTVS» lfft
bei welchem lateinischen Autor, oder auch nur in wel-
cher Handschrift eines lateinischen Autors, steht denn
der Name Clitellaria überhaupt? Man sollte Wunder
denken wie oft er vorkäme, wenn man in den Fragmen-
tensammlungen, auch noch bei Bothe, nach- Anführung
Von 5 Fragmenten der „Astraba seu Clitellaria" die
Worte liest: Haec hactenus titulo Astrabae laudata
sunt ab azictoribus ; nunc deinceps quae sequuntur* Cli-
teüariäe^. nomine citanturj und nun mit Erstaunen noch
19 Fragmente der Clitellaria aufgezählt findet, die ent-
weder ganz ausdrücklich aus der Astraba^ oder wenig-
stens mit ni eilten aus einer »Clitellaria'* citirt werden.
Was soll man vollends dazu sagen, wenn Wolff Pro-
leg, in AuU S. 9 von einet Clitellaria des Naevius spricht
und hinzusetzt: quo nomine plures, etiam Plaut us, fa-
hidas scripsisse feruntur .-— ? An dem allen ist kein
wahres Wort, und der Name Clitellaria nicht mehr
und nicht weniger als eine Erfindung Scaligers , trotz
dem dass von einer so betitelten Plautinischen Komö-
die (abgesehen von einem Verhältniss zur Astraba) je«
dermann wie von einer überlieferten Thatsache spricht,
auch Müller zu Vjarro S» 145. 303, zu Festus S. 373.
Und doch war Müller dem Wahren so nahe. Dehn
was, drittens, bewog denn Scaligern überhaupt zu jener
Erfindung? Schlechterdings nichts Anderes, als dass von
den Grammatikern eine gute Anzahl von Versen aus
der Cislellaria des Plautus angeführt, wird, die sich in
diesem Stück nicht »finden, für die er also eine Unter-
kunft in einer Komödie suchte, deren ähnlicher Name
von den Abschreibern leicht mit »Cistellaria" verwech-
selt sein konnte; kein Bedenken darin findend, dass
eben die angenommene Namensform auch nicht in der
leisesten handschriftlichen Spur angedeutet liegt; auch
darin nicht, dass Varro 1. lat. VII, § 64 in Clitellaria,
11
162 III. DIE FABVLA.E VARRONIANA.fi
und nur zwei §§ später dasselbe Stück in Astraba ci-
tirt hätte , was schon P o p m a gegen Scaliger gel-
tend machte. Es bedurfte gar nicht der durch den
Ambrosianischen Palimpsest gegebenen Gewissheit von
unglaublicher Lückenhaftigkeit der Cistellaria; auch ohne
äussern Beweis musste sich dieses Stück als so unvoll-
ständig erhalten zu erkennen geben,' dass nicht zutref-
fende Citate daraus eben so wenig Schwierigkeit ma-
chen durften, als solche aus Amphitruo, Aulularia und
Bacchides *).
Eine zweite Klasse von Doppeltiteln geht darauf
zurück, dass Grammatiker zuweilen statt des eigendi-
chen Namens der Komödie den der Hauptperson ge-
nannt haben, wovon auch im Griechischen Beispiele
vorkommen, z. B. 'EreoxkeX statt 'Enra inl &ijßag9 und
zahlreiche andere bei Welcker, die griech» Trag.
S. 65 ff. Was in dieser Beziehung fessteht, ist, dass
Servius zur Aeneis zweimal Plautus in Pyrgopoli-
nice für Verse des Miles gloriosus citirt, zu IV, 149
und XII , 7. Keinen Anspruch auf Glauben hätte an
sich das Citat des Fulgentius S. 56 1 : Plautus in C&-
cisto; da indess Cacistus, wie wir durch den Palim-
psest erfahren, Personenname der Vidularia war, und
zugleich die von Fulgentius angeführten Verse: nudo
•). Ucberaus verfehlt ist Wo 1 ff s Vorstellung (a. a. 0. S. 8), dm
diese Komödien darum, weil sie beim römischen Volke besol-
ders beliebt gewesen, öfter als andere aufgeführt worden, daraji
aber der Interpolation mehr ausgesetzt gewesen seien und ab-
weichende Recensionen hervorgerufen hätten, aus welchen Ab-
weichungen sich das so häufige Nichtzu treffen der Grammatiker-
citate erkläre! — (Die Nichtigkeit des Titels CliUllaria hat, ia
allem Wesentlichen mit denselben Gründen, auch Ladewig ia
einem für das Mus. f. Phil, bestimmten handschriftlichen Aufsätze
über die Cistellaria erwiesen , von dem ich , da das Obige ge-
schrieben wurde, noch keine Kenntniss hatte.)
DES PLAVTVS. 163
>
hunc dlllgari ad drianij \\ Vt semper piscetur, etsi sit
tempestas mdxuma > sprachlich und metfisch sehr gut
und unverdächtig sind, endlich auch Fulgentius mehr
als einmal Personennamen zu Komüdiennamen umgeprägt,
ja auch S. 564 aus „Plautus in Chry salo" einen
Vers der Bacchides citirt hat (wofür Osanns S. 164
Entschuldigungsversuch sehr überflüssig): so hat wenig-
stens das alle Wahrscheinlichkeit fiir sich, dass das ge-
dachte Bruchstück aus der Vidularia des Plautus
ist *). S. Osann Anal* S. 227. So wäre auch recht
gut möglich gewesen, die Aulularia mit dem Namen
Euclio zu bezeichnen; aber- als wirkliche Thatsache
vermuthet es Wolff a. a. O. S» 10 auf einen ganz un-
haltbaren Grund hin, über den das einzig Richtige im
Rhein. Mus. f. Phil. IV, S. 157 gesagt worden war. Da-
gegen scheint noch ein Beispiel dieser Art verborgen
zu liegen in zwei lückenhaften Stellen des Festus, S. 301
und 352. An beiden Stellen wird, wie trotz der Lük-
ken völlig unzweifelhaft ist, ein Plautinischer Vers ci- ...
tirt, der nach Priscian in der Cistellaria «tand, min
der, wie das Zeugniss desselben Festus in feiner drit-
ten Stelle S. 329 lehrt, mit einem andern Verse genau
verbunden war , welchen auch Varro derselben Cistel
laria beilegt. S. das Nähere im 1. Excurs. Jenen er-
sten Vers nun führt Festus an der zweiten Stelle so
an: Plautus in Sy . • . (das Uebrige fehlt), an der er-
sten so: Plautus inSyr. • . (auch hier fällt das Uebrige
in die Lücke). Durch die letztere Stelle wird sogleich
P opma's auch sonst verfehlte **) Vermuthung (zu Varr.
*) (So jetzt auch Lersch t. Fulgentius S. 44, wo indess Ober
Doppeltitel Verschiedenartige» vermischt ist; über des Fulgentius
Misbrauch von Personennamen ebend. S. 51. 80.)
«•) „A syco(i sagt er, „quam wcem Laiini usu warn fecerunt« Dem
1 (34 III. DIE FABVLAK VARRONIANAE
S, 215 Bip.), es habe an der ersteh Plaütus in Syco*
laria geheissen, zurückgewiesen« Die Beachtung der
Lücken spatien lehrt, da ss nichts Anderes als Plautus in
Syro geschrieben stand. Sollen wir also ein durch
glaubhaftes Zeugniss der Cistellaria zugewiesenes Brach«
stück vielmehr einer uns sonst durchaus unbekannten
Plautinischen Komödie Syrus beilegen? oder uns mit
Müllers (zu Paul. S. 53) wohlfeilem Auskunflsmittel be-
helfen, und annehmen , dass ein Vers von so singula*
rem Inhalt und Wortlaut sowohl in der Cistellaria, als
in einem nirgend weiter erwähnten Syrus gestanden
habe? Eines ist so unwahrscheinlich wie das andere.
Die, wie es scheint, einzig mögliche Losung dieses
^rrifia verdanke ich der vorhin in der Anmerkung '
erwähnten Abhandlung von Ladewig, der die 'Ver-
rauthung aufstellt, dass zu den ausgefallenen Stücken der
Cistellaria auch die Rolle eines Sklaven des Alcesimar-
chus gehörte, dessen Name Syrus war: so dass von
diesem Personennamen das Stück genannt werden konnte,
wie der Miles gloriosus vom Pyrgopolinices, oder pas-
sender, weil dicss doch nur zwei Bezeichnungen einer
und derselben Person sind *), wie die Vidularia vom
ist eben nicht so; doch zeigt Popma's Bemerkung, dass er die
Bedingung ahnte, unter der ein Name auf aria gebildet ward«
konnte.
*) Im Griechischen ist auch diess nicht ohne Beispiel, dass iwei
Prädicate einer und derselben Person zur Titelbezeichnung ge-
braucht wurden, und zwar nicht getrennt bald das eine, bald das
andere, sondern beide zu gleicher Zeit verbunden. So unleugbar
des Timokles KivwvQos % JtJ-a/Lteyoe : und nach dieser Analo-
gie des Antiphanes TV/w* jJ .Sigartoir??, wenn Tux<oy der Name
des Soldaten war, s. Meine ke liist. crit. Com. S. 336; ferner
nach desselben ansprechender Annahme (Men. S. 16) Mesaa-
ders 'ArctxiStutvrj rj Mtoörjvta; dem sich vielleicht wieder an-
schlicssen lassen Philemons Ilrtaxh % 'PoMa, Menanders 'JlydQo-
yvvos rj Ktfg, desgleichen sehr möglicher Weise de* Alexis
DES PLAVTVS. 165
Cacistus, und wenn man will die Bacchides vom Chry-
salus. Aber aufgeführt ist die Cistellaria unter dem Ti-
tel Syrus schwerlich; vielmehr scheint diese Art von
Namen gebung auf das Gebiet der Gelehrsamkeit be-
schränkt,
• Noch ist aber eine dritte Klasse von Doppehiteln
übrig: wenn ein Stück zwei Namen fuhrt, die beide
lateinisch sind, oder wenn überhaupt weder der eine
Titel die Uebersetzung des andern, noch bloss der
Name einer Hauptperson Stellvertreter des eigentlichen
Komödiennamens ist, vielmehr umgekehrt eine Appel-
lativbezeichnung an die Stelle eines von einem Perso-
nennamen entlehnten Titels rückt. Hierhin gehören
erstlich die im 3. Excurs behandelten Titel, unter de-
nen ein altes Stück in den Zeiten des wiedererwach-
ten Geschmacks für Plautinische Dichtung auf der Bühne
erneuert wurde: (dasselbe Motiv also, welches mögli-
cher Weise auch für Phasma =* Mostellaria hinzukom-
men konnte.) So Sortientes für Casina, Patruus
Pultiphagoni des für Poenulus. . Zweitens finden
hier ihre Stelle diejenigen Stücke, welche der Unter-
scheidung von andern gleichlautenden wegen mit zwei
Namen bezeichnet wurden: wie z, B. den S* 134 gemach-
ten Annahmen zufolge die Atellanen Cretula vel Pe-
titor, Haruspex vel Praeco (rusticus) *)* Drittens.
doqxks n IJonn^ouau und Toxtozqs j} KaTaipttrioptvöt > dea
Apollodorus von Karystus IlQQixi£Q{u{yt] rj c JpaTionujXti: obwohl
freilich hier keinesweges die Unmöglichkeit, die beiden Namen
auf verschiedene Personen au beliehen, hervortritt, wie namenU
lieh bei der angeführten Komödie des Timoklas. Aus der latei-
nischen Lilteratur wüsste ich ein Beispiel dieser Art gar nichl.
Sehr verwandt wäre der Titel Ferenti.nas Psaltria, ob-*
gleioh ohne dazwischen gesetzte Partikel : wenn er nur auf mehr
als der gar nicht besonders glaublichen Yermuthung Neukirchs.
Fab. tog. S. 121 beruhte.
*) Ein solcher Zusatz zur Unterscheidung wäre es au,ch (um And*»
\
166 III. DIE FABVLAE VARROmANAE,
endlich sind hier • unterzubringen die Beispiele von
Stücken, die vom Dichter neu bearbeitet oder auch nur
überarbeitet, und in solcher wiederholten Herausgabe
mit neuem Namen belegt wurden *). Und diese bei-*
den zuletzt erwähnten Fälle **) sind auch diejenigen,
in denen nicht der eine oder der andere Titel, sondern
beide neben einander genannt werden***); während
res zu übergehen), wenn, wie Merneke Rist erft. Com $. 39&
vermuthet , von Alexis ein Kquisvccc 9 *PtiQjbiaxQjtoSXqe nebe«
einem Kqcctsvccs existirte: obwohl übrigens das Beispiet warn
folgenden Falle gehören würde. — So wenig übrigens, wie gleiche
namrge Stücke verschiedener Komiker durch einen Zusats unter-t
schieden wurden (s. S. 133), konnten ohne solche Untetacoeidug
zwei gleichnamige Stücke desselben Dichters bestehen, wie Mefe
n e k e S. 332 mit Recht behauptet. Die Unterscheidung durch.
Zahlen, im Griechischen wohl auf die Tragödie beschrankt (Welck\
Trag. S. 69) , für die Komödie in keinem sichern Beispiele vor.
liegend (s. Diss. IV), kömmt im Lateinischen nur, in <$et Atel«
lana vor (prior und posterior) : s. 0. S. 134 f.
*) Ich sage absichtlich „vom Dichter" d. h. dem ursprüngliches*
und schliesse Umarbeitungen spaterer Dichter nicht ausdrücklich
ein, weil für diesen Fall Beispiele einer Umtaufung kaum für die
griechische Komödie vorliegen (s. das S. 107 f. über Olioviaxfy u«t
Jeiai<?cctuüjy Bemerkte), keines aber für die lateinische sack«
weisbar ist, vielmehr der Titel Colax keine Veränderung erfüll
**) Kaum kann man es als einen dritten , jedenfalls nicht als einem
hieher gehörigen Fall ansehen, wenn die Var ronis chea Sa-i
t i r c n , wo nicht alle, doch der Mehrzahl nach, zwei, von No-
nius auch meist zusamruengenannte, Titel führen: Aborigiiubvty
7i6gi dy&QAJnai) yvöecog : Caprino praelio , nsQi fjdovtjg ;. TU
thonoy 7i£Qi yqoag u. s. w., oder auch Catone vet de libsrU *d*-
candis : Gallo Fundanio , de admirandis u. a. Hier handelt es
sich nicht um theatralischen Gebrauch oder litterarische Gewohn-*
heit, sondern um philologisch- (Hm nicht zu sagen philosophisch-),
gelehrte Bezeichnung eines Gelehrten.
***) Abgesehen natürlich von der zufälligen Ungenauigkefl abkürcen-
' der Grammatiker, dergleichen oben S. 134 an besonders einleuch-
tenden Beispielen namentlich von Atellanen nachgewiesen wor-
den. — Schon in dieser Beziehung also musste das ldentificire*
von Rüden s. und Addictus, und von Pcrsa und Satu.^
t i 0, (8. oben S, 128) misslich erscheinen. Nicht minder, das von
Ü£S PLiVTAS. 11)7
nicht nur kein Cistellaria vel Syro* sondern auch keiu
Hypobolimaeio vel Subditicio, kein Mostellaria vel Phas-
mate, so wenig wie ein Casina vel Sortientibus jemals
vorkömmt. Titelveränderung auf Anlass von Umarbei-
tungen ist uns mehrfach bezeugt für griechische Komö-
dien. So erhielt des Alexis QtXeToupog in einer neuen
Recension den Namen &rj[JL7JTQLog, des Antiphanes ^Aypou
xog den Namen BovraXioVy s. Meineke Hisu crit.
Com. S. 388-331; unentschieden bleibt, ob vom Dich-
ter selbst oder von scheidenden Grammatikern, wie al-
lerdings eine zweite Ausgabe des Diphileischen Atp)?-
(TtTel^ijg nach ausdrücklicher Angabe Rvvou%og (oder
JLvvovftOQ >? SrpaTtciT^, s. Meineke S. 451) von
Kalliuiachus benannt wurde. Und diese Klasse von dop-
pelnamigen Stücken ist es, zu der man die pseudo-
plautinische Komödie Caecus vel Praedones, über
welche sonst keine Auskunft vergönnt ist, zu ziehen
am geneigtesten sein niuss. Denn die Absicht einer
Unterscheidung ist nicht anzunehmen, da weder auf ei-
nen andern Caecus noch auf andere Praedones des
*
Plautus die geringste Spur hindeutet: (nur von Titi-
nius kennen wir noch einen Caecus aus Charisius S.
194.) Auch stimmt zu der Annahme einer so starken
Umarbeitung, dass das Stüek allenfalls auch für ein
neues zählen konnte, noch am ehesten die mit aut
in gemachte Anknüpfung (oder vielmehr Sonderung)
Rüden» und V i d u 1 a r i a , wclehes letztere Stack »war heut-
zutage niemand mehr für einerlei mit dem Rudens hält, wohl
aber Reiz für die „erste Recension" desselben erklärte, wie
das schwache Büchlein von Kordes, „M. Accius Plautus und
ff. W. Reiz« (Kiel 1793) S. 24 bezeugt. — Uebcrhaupt hat der
unschuldige Titer Rudens Anfechtungen aller Art zu erfahren ge-
habt: denn auch Scaliger verlangte für Jas Stück vielmehr
die Benennung Tevipestas.
168 III. DIE FABVLAE VAHRONlAftAg
des zweiten Titels, so seltsam sie auch immer bleibt
Vielleicht ist noch ein Beispiel doppelter Recension
des Pomponius Vacca vel Marsupi um bei Prir
scian X, S. 484 Kr. (vgl, oben S. 156.) AehnKche
Vermuthungen haben Bothe (s, S. 134) und m Be-
ziehung auf Togaten Neukirch aufgestellt. — «* Ein«
besondere Bewandtniss hat es aber, allem Erörtttw
ten zufolge, mit einem Doppeltitel im Lateinische*
jedenfalls, wenn man sich auch wird entschliessen nfih
sen, für die zahlreichen Doppeltitel der griechi-
schen Komödie, die unmöglich alle können auf neue
Becensionen und zweite Ausgaben (oder aber auf die
Absicht einer Unterscheidung) zurückgeführt werden*
einen weitern Gesichtspunkt zu fassen , von dem die
zwiefache Benamung ganz als Spiel freier Lau&e, ohne
allen nähern Grund und bestimmten Zweck, erscheint*
Was jetzt, nachdem Cacistus, Ctitellaria, Gastronx
Phasma j Scytha liturgus j Syrus und das ausgesuchte
"A^oept Studium beseitigt sind, von scheinbaren Titel»
Plautinischer Komödien noch übrig ist, beruht durch«
aus auf Irrthum, Verschreibung oder Misverstandnisv
Reiner Abschreiberfehler ist bei Festus S. 277 Plaut*
in Patina für in Casina, worin der citirte Vers Tf'f
3, 7 steht : Nato, quid iilaec nunc tarn diu intus r&*
morantur nemeligines ; denn so gibt ihn in Uebereiffe
Stimmung mit Festus vollständig auch der PalimpsesV
und es gehörte in der That ein sehr hoher (obwohl
bei zahllosen Proben gleicher A^t nicht besonders ver-
wunderlicher) Grad van Unverstand, um nicht mehr zt*
sagen, dazu, diess, zumal nach Bothes Vorgang, nicht
aufzunehmen, « — Ferner liest man bei Nonius S.. 334 <
Limare etiam dicitur coniungere. Plautus Bacchidi-
bus: Ne a quoquara aeeiperes dlio mercedem dnnuam^
I) Nisi ab sex nee cum quiquam limayes caput. Jfdfink
DES Pl*AVTV8. 169
Scematico: Ndm pater tuus nünquam cum iltae
etiam limavit caput. Livius Terea . . . . . Caecilius
Pausimacho , < . : , Turpilius Leucadia . , . , . (noch
drei Beispiele für denselben Gebrauch.) Was in sce-*
matico Hegt, sah Lipsius Epist. Quaest I, 18: Plau-*
tus (T)(ri(JbaTixäg: „a Nonio additum, qui monere nes
yoluit figurate a Plauto dictum limare caput pro
owQvaid^ew*'* Zwar gehörte diese Bemerkung nicht
mehr zu dem einen , als zu den übrigen Beispielen 5
doch konnte sie der Grammatiker gerade dort als bei»
geschriebenes Scholion schon in der von ihm benutz-
ten Quelle vorfinden. Vielleicht stand auch ursprünglich :
Umares caput. affifiaTixäg. Idem u. s. w. Vergleich-t
bar ist S. 231 das zu veprecula neben vepres gesetzte
per V'KOXO^icx ^jua j so vieles auch sonst dort zweifei-»
haft bleibt (s. Munk Atell. S. 1540 Misverständniss
konnte den Namen der citirten Komödie verdrängen )
obwohl auch wahr ist, was Lipsius sagt: Novum non
est, ut fabulae nomen Nonius o mittat. — *- An einen
jfiberius des Plautus wird hoffentlich niemand glau-
ben auf Grund des Artikels bei Nonius S. 134 (nach
Gerlach) ; Latrocinari, militare mercede. Plautus Co/v
nicularia : latrocinatus annos decem merec edem in ti*
berio qui apud regem in latrocinio Juisti, Stipendium
acceptitasti (oder wie bei Mercier gedruckt ist: decem
pieret. Idem in Tiberio u. s. w.) Ueber die hier statt
gehabten Corruptelen läs&t keinen Augenblick in Zwei*«
fei die Vergleichung von Varro 1. lat. VII, 52: In
(Jornicutaria: Qui regt latrocinatus decem annos De-*
\nctrio. Es stand nichts Anderes, auch bei Nonius
als: latrocinatus annos decem Demetrio'. qui apud
u. s. w-> und die ganz offenbar prosaisc hen Worte qui
apud bis acceptitasti sind, wie schon Mercier vollkom-
komioen richtig eingesehen, „Nonii explicantis Pfaifr*
170 HI. DIE FABVLAE VARAONIANAK
tum, vel potius eius a quo Nonius ea>seripsit€* (also wie
oben a%riiJt>a'nxä$*) Doch zeigt eben diese Erklärung,
dass auch bei Nonius qui regi vor latrocinatus stand
und nur ausgefallen ist *). Wenn Varro decem annosß
Nonius annos decem hat, so zeigt dieser Wechsel der
Wortstellung nur, dass keines von beiden das Richtige»
sondern der Vers vielmehr so zu schreiben ist:
Qui decem latrocinatits regi annos Demetrio,
(nicht auf Bothes harte Weise Qui latrocindtus regi
annos decem Demetrio:) denn latrocinat u* s muss ei
eben sowohl an sich, als wegen der nachfolgenden
Erklärung heissen. — - Auf blosser Verwechselung mit
Pacuvius beruht das handschriftliche Plautus Ckryst
bei Nonius S. 75, wie das sogleich folgende Idem
Jliona handgreiflich beweist. Sind doch sogar jfo-
tius und Plautus verwechselt bei Festus S. 359: s«
oben S. 40. — Ebenso liesse sich vielleicht Vertauschung
der Namen Caecilius und Plautus (wo nicht lieber
Ausfall des Namens Caecilius und vorher eines Citats
ausj[Plautus) annehmen in dem Artikel bei Nonius S. 149.
Petitum j tenue et exile* Lucilius Plautus
Plocino: nam coloratum frontem habet > petilis hfr
bris, Petilis tenuis dicit , habris mollis diciu, indem
man an des Caecilius Plocium dächte; wie denn JPÄH
cio von Juni us conjicirt, yon ßothe der Vers sogar
unter dem Titel Plauti Plocion in der Fragmenten-«
*) Nur wegen Gerlaohs hebe ich noch besonders hervor, was sich
eigentlich von selbst versteht, dass tiberio unverkennbar aus eV
tnetria entstanden ist, auf welchen Namen noch das vorangehende
edem so deutlich wie möglieh hinweist; zugleich ist in des
vurec (oder in merec edem) das mercede der vorhergehendes
Zeile durch Versehen wiederholt ; an ein Idem aber uberhaait
um so weniger zu denken, als ein Citat mit in ganz gegen dto
Gewohnheit des Nonius wäre.
DES FLAVTVS, 1 7 |T
«ammlung aufgeführt worden ist! Wenn nur nicht die-!
sen Weg ein zweites Gitat des Nonius versperrte»
S. 204 £,: Frontem f&miuino genere JTirgilius ait . . . . ,
Masculino Titinins . . , Pacuvius , . , Cato . , . Cae-*
cilius Subditivo . „ , Plautus: nam coloratum Jrontem
fiabet petilis. Denn wollte man auch hier Verwechse-
Jung der beiden Dichter annehmen , so hat zwar daa
Gebiet der Möglichkeit keine Grenzen, wohl aber die
wissenschaftliche Vermuthung, wenn sie nicht ins Blau«
gehen soll. Was Scaliger mit Plociona wollte (plo-*
cino na coloratum u, s, w. haben gute Handschriften)*
versteht man nicht ; mit keinem anderweitig bekannten
Plautinischen Titel hat plocino Aebnlichkeit, kaum selbst
mit poßnulo, worin auch nichts der Art vorkömmt« Das«
es auf irgend eine Weise aus dem vorhergehenden
Plautus durch Wiederholung entstanden, ist auch nicht
eben einleuchtend. Wir werden uns schon entschliesr
sen müssen, plocino für den verderbten Anfang des ci-t
tirten Verses zu nehmen. Aber damit ist auch nur der
Weg gezeigt; was darin steckt, ist um so schwerer zu
sagen, je ungewisser Sinn und Beziehung des Verses
* ist. Coloratus als „gebräunt" (von der Sonne) oder,
„von frischer Röthe" (als Zeichen der Gesundheit) passfc
wenig zu den nachfolgenden Prädicaten „schmächtig"
und „weichlich", petilus und habrus x wie doch Scali-*
ger richtig wird geschrieben haben; zu der Bedeutung
„geschminkt" aber würde nicht sowohl frontem als viel«
mehr vultum passen« Worte und Metrum, aber eben
keinen nachweisbaren oder befriedigenden Gedanken
hätte man beispielsweise so: Plautus:
Pal cinnamo coloratum ille frontem habet :
oder : Pol timea ; nam coloratum ille frontem hjßbet ;
denn ille liegt gewiss in dem handschriftlichen colora-
tUern frontem der zweiten Stelle > und dann
173 H t. DIE FABVLAE VARRONIÄNAK
Petilust, habrus . • .
d. i. w jl w vi/ w : denn petilus ist jedenfalls wahr»
scheinlicher als petilus *), und schon darum petitis la*
bris, wie nach Junius geschrieben worden, als Veii-
schluss unstatthaft, wenn man auch einsähe, was gerade
„dünne Lippen" hier sollten. Habrus kann, wie mala*
eus und Anderes, in's Lateinische übergegangen sein,
obwohl es nirgends weiter steht« — So verdriesslioh es
auch ist, gerade am Ende einer langen Bahn, die man
nicht ohne Erfolg durch Dickicht und Gestrüpp gehauen
zu haben meint, einen Stein des Anstosses mitten im
Wege liegen lassen zu müssen, so kann es doch nicht
räthlich erscheinen , um des verkappten plocino willen
über die Zahl von dreizehn nachweisbaren nichtvarro-
nischen Komödien des Plautus hinauszugehen: obwohl
an sich bei Nonius die nur e i n malige Erwähnung eines
sonst unbekannten Stückes nicht verdächtiger wäre, ab
die bei diesem Grammatiker ebenfalls ganz vereinzelt
stehende Anführung des Agroecus, der Frivolaria, des
Colax, und vor Allem des Acharistio. — Wie aber von
den vermuthungsweise zu den Yarronischen gezählten
Stüeken eine vergleichsweise grössere Unsicherheit ffir
die Nummern xxxi — xxxm und xxxvn — - xl hervor»
gehoben wurde, so muss dasselbe in Beziehung auf die
dreizehn für die Nummern ii — v und vm geschehen,
für welche die Möglichkeit gegenseitiger Vertauschung
offener gehalten werden muss, als für die übrigen«
So hätten wir an den 21 Yarronischen Ko-
*) Die Worte des Lueilius beseitigen die prosodisohe UngewitsM
nicht, da weder ein Pentameter: Insiguis varis crurtims ef pt£-
lis von Lueilius sein wird, noch die allzu gewaltsame Umgestal-
tung zu einem Hexameter : Insignis varis est cruribus atqus f*-
tilis annehmlich ersohetnt. Petilus wollte Meursius Ezerrit*
crit. II, S. 108 wegen seiner Ableitung von niiakoy.
DES PL1VTVS. 173
niödien erster Klasse, den 19 zweiter Klasse,
und den 13 nichtvarronischen eine Gesammt-
zahl von 53 PI autini sehen Stücken, von denen
mehr oder weniger Kunde auf uns gekommen ist. Be-
lief sich nun die Zahl der als Plautinisch cursirenden
im Ganzen auf etwa 130. so ist uns die ungeheuere
Litteratur von ungefähr 77 — nicht Dramen, nicht Ko-
mödien, sondern bloss Komödien einer einzigen Gattung,
der fabula palliata, bis auf die letzte Spur des Namens
untergegangen. Möglich, dass diese Rechnung noch ei-
nigermaassen zu ermässigen wäre durch die Annahme,
ein und dasselbe Stück, das zwei Titel führte, sei eben
darum doppelt gezählt worden. Aber wahrscheinlich
ist auch das nicht einmal; von Grammatikern, welche
die Stücke selbst nicht mehr vor sich hatten, wäre es
sehr begreiflich; aber Varro, auf den wir doch die An-
gabe einer Gesammtsumme von 130 zurückführen muss-
ten, rechnete keine blossen Namen zusammen, sondern
gründete seine Untersuchungen auf die Stücke, die er
selbst gesammelt und gelesen hatte. Allenfalls möchte
die Annahme für Umarbeitungen gelten, die etwa auch
bei geringer Veränderung doch als verschiedene Stücke
wären gezählt worden; indess dient dem wenigstens
keine nähere Ermittelung, die nach dieser Richtung
hin vergönnt wäre, zur Stütze. Und gehen wir auch
dieser Möglichkeit zu Gefallen von 130 auf das runde
Hundert herunter: immer bleibt uns, abgesehen von den
40 Varronianis, die erstaunenswerthe Masse von minde-
stens einem halben Hundert „Plautinischer" Palliaten, die
alle im sechsten Jahrhundert der Stadt neben den Büh-
nenleistungen so vieler anderer und zum Theil so
fruchtbarer Komiker gedichtet und aufgeführt waren.
174 HI. DIE FABYLAE VARROFHA W AB»
E X C V R S £*
EXCVRS I.
Zu S. 84 163.
Wettn den von GelHus Hl, 3 aus de* Nervolft»
ria vorgebrachten Vers
Scrattae, scrupipedae* strittivillaei sördidae*
mit geringer Abweichung Varro de L 1. VII, 65, wie ei
scheint, aus der Gistellaria, Nonius S. 169 gar am
der Aulularia anführen, so ist doch eine bestimmte
Entscheidung nicht so schwierig, wie man meinen könnte.
Selbst in dem Falle indess, dass sie gegen Gellius auf-
fallen müsste, bliebe so viel gewiss, dass trotz der irr»
thümlichen Belegstelle die Nervolaria es war, von der
er sprechen wollte, und dass, was er sagt, nicht etwa
wegen des der Gistellaria zugehörigen Beispiels auf di*
ses Stück übergetragen werden dürfte, dessen Plaufxai-
scher Ursprung niemals zweifelhaft gewesen ist« Jedoch
steht die Sache auch keinesweges so misslich für ihn.
Zunächst beseitigt sich Aulularia bei Nonius leicht ab
zufällige Vertauschung bei gleicher Endung, wie Aeha»
liches bei ihm nnd andern, nur gerade nicht bei Van*
und Gellius. (Denn Nervolaria, was aus Nonius Müller
zu Varr. S. 145 anführt, steht in keiner Hds. und ist
nur in alte Ausgg. . aus Gellius eingeschwärzt , gerade
wie auch bei Varro für das vorhergehende Cistellaria)
EXCVRSE. 175
Haben wir so nur zwischen Nervolaria und Cistellaria
zu wählen, so niuss man im Allgemeinen wohl geneigt
sein, grössere Glaubwürdigkeit dem Gellius darum bei-
zulegen, weil er allein das Stück um des Stückes wil-
len, nicht, wie Varro (und auch Nonins), nur um der
Worte willen nennt« Durch Varros Zeugniss dagegen,
wie gewichtig' es auch an sich sei, den Ausschlag geben
zu lassen., muss sowohl die ursprüngliche, als die jetzige
Beschaffenheit des Varronischen Textes bedenklich ma-
chen. Ja, wenn der fragliche Vers ausdrücklich und
geradezu aus Cistellaria citirt wäre ! Aber es ist ja nur
ein Ibidem, mit dem § 65 angeknüpft wird, und nur
§ 64 begann: In Cistellaria: Non quasi nunc haec
sunt hie limacesj lividae. Umax a limOj quod ibi vivit.
Diobolares9 sclioeniculae^ mirdeulae: worauf erklärende
Ableitungen dieser drei Prädicate folgen. Wie möglich
also, dass entweder zwischen § 64 und 65 ein Citat
aus der Nervolaria ausgefallen wäre, oder dass unser
mit Ibidem eingeleiteter § 65 ursprünglich eine andere
Stelle gehabt hätte, z. B. nach § 68 „In Nervolaria'*
u. s. w., wozu es selbst ein nachträglicher Zusatz sein
konnte. Aber ein Umstand kann scheinen diesen Be-
trachtungen ein starkes Gegengewicht zu halten: die
Wahrscheinlichkeit, dass unser Vers mit den unmittel-
bar vorher aus der Cistellaria citirten, nach Form und
Inhalt ganz gleichartigen, auch bei dem Dichter' so zu-
sammenhing:
Non quasi nunc haec sunt hie limacesj lividae,
Diobolares, schoeniculae* miraculae*
ScrattaCj scrupipedae, strittivillae, tantulde.
Hierzu kömmt, dass noch zwei vereinzelte Verse vor-
kommen, beide ausdrücklich aus Cistellaria *) citirt,
') Vgl. was oben S. 163 ff. über den Titel Syrus erörtert ist.
1?6 Itl. t>IE FABVLAE VARRONlANAß.
deren einleuchtende Verwandtschaft mit den obige*
fast zwingend auffordert, sie mit diesen zu einer zusamt-»
mehhängenden Schilderung zu verbinden. Es sind diess
die Verse bei Priscian III, 4, 20 S. 126 Kr* (in Re-
sten auch bei Festus S. 301» 329» 352 M* und Paulo*
S> 52) und bei Nonius S. 108:
Cum extortis talisj cum todellis (oder ctocotütis)
crusculis >
Capillo söissöj cum excissatis auribus*
In dieser Reihenfolge gibt denn die fünf Verse Botho
Fragm. PL S. 433 £, und die Probabilität ihres Zasam*
mengehörens gewahrt der Ueberzeugüüg, dass der Verl
bei Varro § 65 der Cistellaria entnommen Sei , dem
Anschein nach keinen geringen Anhalt. •— Und doch
hat dieses Gewebe von Corabinationen ein Loch , wo*
durch gerade das vermeintliche Hauptresultat durch*
fällt. Klar ist nämlich, dass eine solche Kette ton be-
schreibenden Prädicaten keine Wiederholungen enthal»
ten darf, die sich ganz oder mit kleinlicher Unter«
Scheidung fast ganz decken. Macht es nun aber schon
matte Wirkung , wenn nach einem ausdrucksvolles
scrupipedae (wie man es auch erkläre) noch' einmal
ein besonderes Gebrechen der talij ja abermals in ei-
nem besondern Gliede eines der crufa angereiht wird*
so ist es geradezu unmöglich, dass auf strittwillae noch
ein capillo s eis so folge, was lediglich umschreibende
Erklärung des kräftigen, kecken Compositums wäre«
Weiter vorwärts auf demselben Wege führt uns aber
die Stelle des Festus S. 329 f. M., Welche in der. gan-,
zen Streitfrage entscheidend ist Hier werden, wenn
auch mit Lücken, doch in völlig zweifelloser Weise der
zweite und der vierte Vers der obigen Pentas all
unmittelbar aneinanderschliessend citirt; Diobolarcst
schoeniculae, //**] raculue Cum extritis [talis a. s. W.
EXCVRSE. 177
Soll uns also bestimmtes Zeugniss und unzweideutige
Ueberlieferung irgend etwas gelten, so stand der Var-
ronisclic: Scrattae u. s. w. nicht dazwischen. Hat er
aber nicht hier gestanden, so kann er, selbst abgese-
hen von der Tautologie der Begriffe, überhaupt nicht
mit den übrigen verbunden gewesen sein; denn der
etwaigen Folge Scrattae Diobolares
widerspricht die Anführung des Varro ; der Umstellung
nach Cum extortis , oder nach diesem und
Capillo scisso , die unverbrüchliche Concinni-
tät Plautinischer Schilderung,- die nicht gestattet, ad-
jectivische und prapositionale Prädicatsbezeichnungen
durcheinander zu werfen, sondern die letztern folgen
lässt. Daher denn schon Scaliger z. Varr. S. 215
Bip. mit der alleinigen Verknüpfung der vier Cistella-r
riaverse: Non quasi Diobolares Cum
extritis • . . . . Capillo das Richtige getroffen
hat, ohne über die Ausschliessung des fünften eine
Aeusserung zu thun. Bei Varro haben wir aber jetzt
das Recht darauf Gewicht zu legen , dass der zweite
Vers (Diobolares . . .),- als dem ersten (Non quasi . • .)
beim Plautus srlbst unmittelbar sich anschliessend, nach
der dazwischengeschobenen Erklärung (Umax a limo
u. s. w.) ohne Weiteres und nicht einmal mit einem
Ibidem hinzugefügt wird, was also für den dritten Vers
(Scrattae . . ,J9 wenn er. wieder an den zweiten sich
angeschlossen hätte, ebenfalls erwartet werden durfte«
— Welche von den als möglich bezeichneten Altera-
tionen des Varronischen Textes glaublicher sei, ob Aus- »
fall oder Verstellung, und ob letztere Schuld der Ab-
schreiber oder eines Nachtrags des Varro selbst, bleibt
zweifelhaft; doch dürfte die mittlere Annahme am we-
nigsten für sich haben. — So hätte denn Gellius, der,
mit seinem CitaJ aus der Boeotia nicht glücklich war,
12
178 Iir. DIE FABVLAE VARROMANAE.
9
wenigstens nicht zweimal fehlgegriffen; und eine künf-
tige Bearbeitung der Fragmente des Plautus (denn bis
jetzt haben wir keine) wird ihm getrost folgen und
den Vers Scrattae •. . . • . unter die Nervolaria
setzen dürfen.
EXCVR8 II.
Zu S. 85.
Quaestiones Plautinae (wenn nicht vielmehr
Plautinae Quaestiones) als eigentlichen Titel dar
Varronischen Schrift, worin die Aechtheit oder Unächt-
heit Plautinischer Komödien untersucht wurde, bat
Osann S. 155 gewiss richtig erkannt; des Gellius Ci-
tation M. Varro in libro de comoediis PI aut inis
primo ist offenbar nur nach dem Inhalte gemacht« Aber
völlig unglaublich ist, dass dieselbe Schrift von Chari-
risiusl, S. 81 P. soll citirt worden sein 33in Plautinof
d. i. libro. So nämlich corrigirt dort Osann statt des
handschriftlichen Varro in P lautorino. Darin steckt
vielmehr Plutotory ne, HXovroTOQVvri , als Titel
einer Varronischen Satira, wie es eine andere, von ihm
gab Cosmotoryne. Der Wahrheit nahe kam schon
Turnebus S. 378 Bip. : Plautorino] pwii est lim*
vel instrumentum auro fundendo aptum ; — und S. 32ft
Cosmotorinem et Plautorinem Varro Satyras in-
scripsit, in quibus videtur disseruisse* repentinus cala-
mitates bellorum, eluvionisj pestilentiae, turbare mun~
dum et divitias, et tandem conßcere atque consumere.
perinde ac cochlear omnia > quae in olla , commiscet,
et ut lima ferrum atterit. — Bestanden übrigen
die Quaestiones Plautinae aus zwei Büchern (kein spi-
EXCVRSI*.: f7$
teres wird wenigstens cifcirt), so liegt es iiach den Frag-
menten nahe, das erste als den allgemeinem, eigentlich
literarhistorischen Untersuchungen gewidmet * zu dec-
ken, das zweite der exegetischen oder kritischen fer-
örterung von Eihzelnheiten der Plautinischen Komödien.
Darauf fuhrt namentlich das eigentümliche Chat bei
Nonius S. 9, wo für äfüussis mit seinen Ableitungen
erst Plautihische Beispiele angeführt werdefr, dann aber
folgt: Varro . . . . Idem Qüaestionutn Plautiharum
Hb. II: amussis est aequamenium yel levigarrtentum
faequam&n levamentum die Hdss.), id est apud fabros
tabula quäedatrij qua ütuntur ad saxa coagtnentanda.
Plautus. (Die Hdss. aoägmentata.) Varro's Erklärung
bezog sich also auf Stellen (oder eine Stelle) de&Pfart-
tUS, Wie die Von Nonius vorher aus Amphitruo, Mileä,
Menaechmi angeführten sind. Dieselbe Bewaihdtnisfc
vnrtf es dann aber auch haben mit dem Fragment bei
Didmedes Öl, 9, 6. S. 446 Gaisf. (483 P.j: Est aüketh
hoc pösrtunt in II. libro Pläutiriarufh Qüaestiöhum :
Säiirä eit uvä passa et polehta et ttumei pitiei ex
' ... ...
mülsö cöhsparsi: obgleich in unsern Plautinisdheö Stäk-
ken satira nicht vorkömmt. Wie sollte auch eirte- 'Er-
örterung über die scenische Satira gerade in Plau-
tinis Quaestionibus Platz gefunden haben, da ja Varro
ausserdem de scenicis originibus in (mindestens)
drei Büchern (Non. S. 196), ja sogar de composi-
tione satirarüm (Nöri. S. 67) geschrieben: um ei-
nen so allgemeinen Titel wie d« poematis hier
fern zu halten. Also: das erste Buch der Quaestiones
Pläutinäe erstreckte sich über die fabulae dei Wau-
tü$ , ztf^teic n die damit in Verbindung stehenden' Le-
b^tisitmstände (s. <?ell.fin, 3) berührend: vVan^etiÖ fenfe
Vollständige Biographie inf dem Hb. T de püetis (v^.
Gell. I, 24; &VII, 2l) Vörkath, äüchein TheriP'des
t80, III. DIE FABVLAE VARRONIANAE.
Hauptstoffes in den fünf (oder mehr) Büchern (Chans. I,
S. 74) de actionibus scenicis, d. i. einem didaskali-
schen Werke über die dramatischen Aufführungen, wieder-
kehren musste. Das zweite Buch der PL Qu. gab dann
(ob etwa mit näherer Beziehung auf die kritischen Fra-
ken des ersten, wissen wir nicht, dürfen indess zwei-
feln) eine Sammlung glossematischer Ausdrücke aus
Plautus, mit Erklärungen: dergleichen Sammlungen nach
Müllers (Vorr. z. Varr, S. XI) richtiger Bemerkung
Varro sich auch über Naevius, Ennius, Lucilius gemacht,
wenn auch nicht nothwendig herausgegeben hatte. Es
steht dahin, ob wir uns nach dieser Analogie vielleicht
Schriften von Grammatikern eingerichtet denken dür-
fen, welche zugleich „indices€C Plautinischer Komö-
dien entworfen haben und mit glossographischen Erklä-
rungen Plautinischer Ausdrücke angeführt werden, Aft-
lius Stilo und Servius Claudius; wogegen frei-
lich Aurelius Opilius, von dem dieselben beiden
Prädicate gelten, solche glossemata kaum wird .seiner
jJPinaotf* betitelten Schrift, in der doch offenbar jene
indices zu suchen sind, als Anhang beigegeben haben.
Vgl. Mus. f. Philol. I, S.75. [Dissert IV. Exe]
EXCTR8 III.
Zu S. 89 ff. 109. 123.
Das Fortleben des Plautus auf der Bühue und
in der Gunst des Volkes beweisen, um Zeugnisse der
Schriftsteller hier bei Seite zu lassen, die nicht vom
Dichter herrührenden Prologe oder Prologpartien
durch ihre Existenz; der zur Gasina durch die ans-
EXCVRSE. • 181
drücklichsten Aeusserungcn. S. die dafür genügenden,
sonst aber tieferer Verfolgung noch sehr fähigen Nach-
weisungen O sann's Anal. S. 167 — 180 und S. 148.
Nur in die Augustische Zeit durfte Osann S. 176 nicht
herabsteigen, indem er die Abfassungszeit des Prologs
zum Mercator suchte: s. Diss. 1,2; auch namentlich
fär den zur Casina nicht S. 169 am ersten Eingange
der Untersuchung stehen bleiben. Dieser sehr merk-
würdige und, wenn er recht ausgebeutet wird, sehr
aufklärende Prolog enthält in den Versen 9 ■ — 20 fänf
einzelne Zeitandeutungen, theils für die Abfassung des
Prologs, theils für die erste Aufführung des Stückes,
welche sämmtlich in einer gemeinsamen Zeitbestim-
mung, die wir zu suchen haben, aufgehen müssen.
Nam (i) nunc novae quae prodeunt comoediae,
10 Multo sunt nequiores quam (2) nummi novi.
Nos postquam populi rumore inlelleximus ,
Studiose expetere vos Plautinas Jabulas,
Antiquam aliquam eius edidimus comoediam,
Quam vos probastisj qui estis in senioribus.
15 Nam (3) iuniorum qui sunt, non norunt, scioi
p^erum ut cognoscant, dabimus operam sedulo.
Haec quqm primum actast, vi'cit omnis fabulas.
(4) Ea tempestate flos poetarum fuit>
(b) Qui nunc äbierunt hinc in communem locum,
20 Set tarnen absentes prosunt hie praesentibus *).
♦) V. 11 hat Osann Anal. S. 149 richtig rumort für rumor cm ge-
schrieben, in zufäl liger Uebereinstimmung mit einem (nicht drei)
Cod. Pal. ; rumorem int elligere für audire, aeeipere ist nicht la-
teinisch, zu verstehen aber (in prägnantem Sinne) war hier
gar nichts. — V. 13 rührt aliquam von M.Haupt her, Mus. f. Phil.
J, S. 468, dessen dort mitgetheilte anderweitige Verbesserung in
Gas. III, 4, 10 (tuam arcessituram esse uxorem uxorem meam)
vollkommen bestätigt wird durch den Palimpsest. — V. 17 steht
189 m* DIE FABYLAB. VARROMANAE.
Unbegreiflich ist, wie aus V. 18 Wind ischmann im
Rhein. Mus. f. Phil. I, S. 124 schliessen konnte, die
Gasina gehöre zu den Dramen, quae Plautus florenti
aetate doeuit ; nicht begreiflicher freilich N audet'i
Zurechtweisung im Journal des Savants 1838 JuilL
S. 406: lexpression flos poetarum fu.it veut dire,
non pas que Piaute etait ä la fleur de son dge quand
il ecrivit la Casine* mais qvü il florissait et bril*
lait entre tous les poetes. Es versteht sich von
selbst, dass mit flos poetarum, ausschliesslich jede* an-
dern Gedankens, nur eine vergangene Blüthezeit, eine
durch bedeutende Dichter bewirkte Glanzperiode der
Komödie bezeichnet sein kann. jNun haben die Ga-
sina sowohl Windisch mann, als auch Petersen
in Ztschr. f. Alterth.wiss. 1836 S. 614 £ in die Zeiten
des Punischen Krieges gesetzt, letzterer sogar in den
Anfang desselben. Aus dieser Zeit tritt uns sogleich
unseres Dichters älterer Genosse Naevius entgegen,
dessen Leben fast bis zum Schluss des Krieges (552)
reichte, und den man wohl gern geneigt wäre unter
der „Dichterblüthe" mitzudenken. Allein man wird
auch eben so gern zugeben, dass zwei Dichter, Nä-
vius und Plautus, kaum genug sind, um einen so rei-
chen Begriff, wie flos poetarum, auszufüllen. Wer aber
könnte noch gemeint sein? Livius, der allerdings
545 noch lebte (Liv. XXVII, 37. vgl. Fest. S. 333 M.\
konnte qualitativ nicht das Maass von Ruhm hinzubrin-
gen, dessen wir zur Rechtfertigung jenes Ausdrucks be-
dürfen. Ennius aber kam erst kurz vor dem Ende
des Krieges überhaupt nach Rom, kömmt also (was bei
cum primum acta est im Vet und ist prima wenig überlegt voa
0 s a n n aus der schlechten Lesart schlechter Bächer cum prima
tum acta est aufgenommen worden — V. 20 habe ich kic «i-
gesetzt; Bothe höchst matt prositnt praesentibus.
BXCVRSE. 183
übersichtlichen Auflassungen der altrömischen Litteratur
allzuhäufig unberücksichtigt bleibt) für die erste Hälfte
dieses Jahrhunderts noch gar nicht in Betracht: vgl.
Kitt er in Ztschr. f. d. Alterth.wiss. 1840 S. 370 f.
Auch Caecilius kann aus triftigen Gründen als schon
damals fiir die Bühne thätig nicht gedacht werden *)•
•) Ueberhaupt hat man sich zu hüten , die dramatische Thätigkeit
des Caecilius in eine allzuhohe Zeit des sechsten Jahrhun-
derts hinaufzurücken , schon weil er niemals unter den longae-
vis (z. B. bei Cicero) vorkömmt; sodann auch, weil er in der
allgemeinen Vorstellung der Römer selbst, wie sie uns aus zahl-
reichen Erwähnungen entgegentritt, keinesweges als in gleicher
Reihe und auf ungefähr gleicher Zeitstufe mit den Altvätern der
römischen Poesie, Naevius, Plautus, Ennius stehend, sondern im-
mer als ein Jüngerer und einer neuern Generation angehörender
erscheint. Genauere Ermittelung seiner Lebensumstande ist nur
in sehr geringem Maasse vergönnt Der aus Sueton de poetis
geschöpfte Artikel des Hieronymus über ihn lautet so: Statins
Caecilius comoediarum scriptor clarus habetur , natione Insuber
GaUus et Ennii primum contubernalis. Quidam Mediolattensem
ferunt. Mortuus est anno post mortem Ennii et iuxta Ianiculum
sepultus. In dem allgemeinsten Sinne von „Genosse, Freund" kann
contubernalis nur in rhetorisch gefärbter Rede stehen, nicht wo
nüchterne Ueberlieferung trockener biographischer Data beabsich-
tigt wird: wo man familiariter usus oder dergl. erwartete. Und
was hiesse dann primum? Warum sollten sie später nicht mehr
in Freundschaft mit einander gestanden haben ? So weit man ei-
nem Gefühl trauen darf, scheint selbst die Todesbestimmung anno
post mortem Ennii von der Vorstellung einer nähern persönlichen
Beziehung ausgegangen und in dem Sinne gewählt zu sein : „er
überlebte seinen Freund nur um ein Jahr ;" und ebendarauf kann
man sich versucht fühlen die Gemeinsamkeit der Grabstätte (nach
einer Ueberlieferung) zurückzuführen, indem es von Ennius bei
Hieronymus heisst: quidam ossa eins Rudiam ex Janiculo
translala afprmant. — Auch in der Bedeutung kann Caecilius
nicht Ennii contubernalis heissen, in der z B. bei Sueton
Gramm. 7 von dem contubernium des Antonius Gnipho und Dio-
nysius Skytobrachion, oder Rhet. 6 von dem des Albucius Silo und
Wunati us Plancus die Rede ist : denn Ennius und Caecilius wa-
ren ja weder Grammatiker noch Rhetoren noch Philosophen. —
Ist also contubernalis etwa in dem Sinne zu nehmen, den es,
184 III. DIE FABVLAE VARRONIÄNAE.
Von andern Dichtern endlich aus jener Periode wissen
wir nichts ; und wenn einige Komikernamen, von denen
\
so absolut gesetzt und ohne dass der Zusammenhang selbst nf
eine andere Nuance* der Bedeutung führte, wohl ziemlich regel-
mässig hat : „Zeltgenosse d. i. Kriegskamerad ?" So würde die
Angabe vermöge des primum allerdings in eine wichtige und
wesentliche Beziehung zur Lebensgeschichte und dem Bildungs-
gänge des Dichters treten : ehe er Komödiendichter wurde, diente
er, und zwar mit Cnnius zusammen und im nächsten Verhältnis!,
im Kriege. £ n n i u s war zweimal im Kriege : zuerst als Soldat
bis zum J. 549 in Sardinien; später, im J. 564, von Rom aas
als Begleiter des Fulvius Nobilior in Aetolien, welcher Fall frei-
lich eben dieser Zeit wegen nicht in Betracht kommen konnte*
(Denn die Theilnahme des Ennius an den Kriegszügen des Scipit
Africanus darf durch Bernhardts (Grundr. d. röm. Litt. S. 176)
und Ritters (a. o. O.) Kritik um so mehr für beseitigt gel-
N ten, als sonst Cicero pro Arch. § 22 ff. kaum würde umhin ge-
konnt oder gewollt haben , dieses Verhältnisses Erwähnung sa
thun.) Hierauf würden sich nicht uninteressante Zeitbestimmun-
gen gründen lassen : Schade nur, dass Caecilius vermöge seiner
Herkunft gar nicht kann Kriegsdienste gethan haben, da er jenen
Namen, wie bei Gellius IV, 20 zu lesen ist, erst nach seiner
Freilassung führte, vorher aber Sklav war und als solcher. Sta-
t i u s hiess. Zwar haben auch libertini (und Statius hätte ja kön-
nen in früher Jugend frei werden) in der Legion gestanden, and
gerade im zweiten Punischen Kriege, 536; sogar Sklaven wurden
537 ausgehoben und bildeten als tolones eine eigene Ueeresab-
theilung (vgl. Drakenborch z. Liv. XXIII, 32); aber man lese nur
bei Livius XXII, 11 und 57 u. s. f. nach, unter welchen Umstän-
den und Bedingungen diess geschah, um sich zu überzeugen, dass
diese keine Anwendung auf unsern Dichter, zumal in Gemein-
schaft mit Ennius, erleiden. — Was bleibt also übrig, als dass
conlubernalis nur besagt, dass sie in Rom zusammenge-
wohnt? und dass die Beziehung des primum diese ist:, der
clarus comoediarum scriptor musste sich , ehe er diesi
wurde, mit Ennius in einer gemeinschaftlichen Wohnung Be-
helfen, bis sich eben mit seinein Berühmtwerden seine Umstände
verbesserten. Sonderlich begünstigt, muss man freilich gestehen,
wird diese Auffassung eben nicht durch den anderweitigen Bericht
des llieronymus über Ennius, worin zufällig seiner Wohnung ge-
dacht wird: a Calone quaesiore Romam translatus hahitavit m
tnonte Aventino, paueo admodum sumptu content™ et uniut ancü-
EXCVRSE.
1861
später, allerdings ohne jede nähere' chronologische Be-
stimmung in diesem Jahrhundert umherirren, so lassen
es doch allgemeine Erwägungen weit räthlicher erschei-
nen, sie seiner zweiten, als der ersten Hälfte zuzuwei-
sen, und vielmehr für jene, als für diese, das gleich-
zeitige Wirken einer gedränglern Dichterschaar anzu-
nehmen. Schon in dieser Beziehung macht der Ab-
stand eines einzigen Jahrzehends einen wesentlichen
Unterschied; was aber mehr ist, selbst vom ersten
Range, folglich zu dem Ausdruck ßos poetarüm sehr
wohl berechtigend, sind es drei Komiker, die wir uns
schon um 560 in voller Thätigkeit denken dürfen:
Piautas, Ennius und Gaecilius. Denn wenn den
letztern Hieronymus mit einem unbestimmten clatus
liabetur zu Olymp. 150, 2 d. i. 574 setzt, so wissen
wir jetzt hinlänglich, wie viel oder wie wenig das zu
bedeuten hat (vgl. d. Anhang dieses Bandes); wogegen
seine anderweitigen Angaben (ebend. und zu Ol. 153, 1),
dass Ennius 584, Caecilius ein Jahr nach Ennius starb,
sich sehr deutlich als unmittelbar aus Sueton entnommen
lue ministerio ; indess gibt es doch mehr als eine Möglichkeit,
sich diess zurechtzulegen, was ebenso eines jeden Phantasie über-
lassen bleibt, wie aus dem ganzen Verhältniss auf eine poetische
Anregung zu schliessen, die der Jüngere von dem feurigen Dich-
tergeiste des Aeltern empfangen haben möge. — Nach Rom kam
Statius ohne Zweifel in Folge der vierjährigen Bekriegung und. **
mit mehrfachen Triumphen gefeierten Besiegung der Insubrer
(deren Hauptstadt Mediolanum) in den Jahren 528—531, worüber
Freinsheims Supplemente z. Liv. XX, 34 — 54 Alles in schön-
ster Vollständigkeit geben. Es muss aber sehr jung als SMav
fortgeführt worden sein , da ja der longaevus Ennius selbst erst
514 geboren war. Was für ein Caecilier sein Herr wurde, wis-
sen wir nicht, wie denn auch keiner als bei jenen Kriegen" be-- ]
theiligt namentlich erwähnt wird ; wenn ein Metelius , so fehlt
es wenigstens für jene Zeit nicht an solrhen, und sogar hervor-
ragenden : wie Lucius 529 dietator comitiis habendis, und Quin-
U tus 547 Consul.
186 III. DIE FÄBVLAE VARRONIANAE.
zu erkennen geben; starb er aber schon 585, so genügt
die eine Bemerkung, dass uns selbst heute noch, einige
und vierzig Komödien von ihm den Titeln nach be-
kannt sind, um eine dichterische Thätigkeit von doch
mindestens 25 Jahren vorauszusetzen. Zu der Zeit um
560 würde nun auch der Zwischenraum ganz gut pas-
sen, der nach den Worten des Prologs zwischen der
ersten Aufführung der Casina und derjenigen, für die
jener Prolog geschrieben wurde, zu denken ist. Gehen
wir von der sichersten Bestimmung, der Varronischen
bei Cehsorinus de die nat c. 14 aus, so umfasste das Al-
ter der seniores die Zeit vom 45sten bis zum ÖOsten
Lebensjahre, welches die Grenze zwischen seniores und
senes bildet; nimmt man also den Zwischenraum, n
etwa 25 Jahren an, so waren diese seniores damals
zwischen 20 und 35 Jahren und konnten als solche der
ersten Aufführung beiwohnen; dagegen von den jetsi-
gen iunioresj wenn wir diese bis etwa zum 40ten Le-
bensjahre rechnen (und ein Paar Jahre dürfen wir doch
von 45 bei einer Entgegenstellung, die gar keine scharfe
Abgrenzung duldet, billig abrechnen), allerdings keiner
über 15 Jahre alt war, also auch nicht füglich unter
den Zuschauern sein konnte , deren Gunst das Glück
des neuen Stückes entschied (quam vos pröbastisj. Fünf-
undzwanzig Jahre vorwärts führen uns /aber gerade auf
einen Zeitpunkt, welcher in doppelter Beziehung als
sehr geeignet erscheinen kann. Denn nicht nur lässt
sich in den ersten Paar Jahren nach 585 die Klage
des Prologs: qui nunc abierunt hinc in communemlo-
euntj hervorgerufen denken durch den eben erst er-
folgten und in der Erinnerung noch frischen Tod des
genannten Dichterpaares; sondern es ist diess auch ei-
ner von den zwei Zeitpunkten , für welche allein , so
viel ich sehe, im ganzen Verlauf der zweiten Hälfte des
EXCVRSE. 137
sechsten Jahrhunderts der Ausspruch des Prologs : nam
nunc novae quae prodeunt comoediae, multo sunt ne-
quiores u. s. w. Gültigkeit haben kann. Das muss na'm~
lich entweder die Zeit kurz vor dem Auftreten des
Terentius (587) , oder die bald nach seinem Abtre-
ten von der. Bühne (592) sein. Denn vvie wäre die Be-
hauptung allgemeiner Schlechtigkeit der fabulae noyae9
als des Regelmässigen, denkbar für d^e kurze, aber,
glänzende Reihe von Jahren, in die sich so entschie-
dene Bühnenerfolge zusammendrängten , wie die des.
Terentius waren: des Terentius, von dem fünf Komö-
dieii gleich, heji der ersten Aufführung mit unbeding-
tem feeifalj aufgenommen wurden (vlacuit heisst es
in. den Didascalien , populo probavit bei Suet. vit.
Ter. ü), eine aber, der Eunuchus , ein ganz ausserge-
wöhniiehes* ja unerhörtes Glück machte, Bis 585 aber
dichteten ja eben noch Ennius und Gaecilius, auf de-
ren' Komödien doch jenes wegwerfende Urtheil auch
niemand wird anwendbar finden, wenngleich vom Cae-
ciliujs (doch nicht sowohl in seiner spätem, als in der
frühern Periode) *) ein und das andere Stück auch
*) Diess gebt deutlich genug aus dem zweiten d. i. dem zur drit-
ten (in 593 fallenden) Aufführung geschriebenen Prolog derlle-
cyra hervor : Sinite exorator sim, eodem ut iure uti s euem ||
liceat, quo , iure sum usus adules centior : || Novas qui ex-
aptas feci ut inveterascerent, || In his quas primvim Cuecili
didici novas, || Partim sum earum ex actus, partim
non steti. || Easdem agere coepi, ut ab eddem, alias discerem
1 1 Novas» studiose , ne illum ah studio abducerem. \\ . P e.rfeci
. ut speetarentur: ubi sunt cognitae, \ | Placitae. sunt, ita poe-
tam restitui in lo,cum \\ Prope iam remotum iniuria ad-
versarium j| Ab studio atquß ab labore atque arte ab mu&ica. —
Wenn hiernach Ambivius die Hecyra etwa als Sechziger, die
ersten Stucke des Caecilius. ungefähr als Dreissiger zur Auffüh-
rung brachte, so kann der in einem Verse des Lucilius (geb. um
** 600) hei Varro d. I. 1. VII, 30 angeredete Ambivius schwerlich
mit jenem identisch sein, wie Müller unerwogen meinte.
168 HI* DIE FABVLAE VARROMAnAE.
durchfiel, wie uns Ambivius im zweiten Prolog zur He-
cyra verrätb, der Rahm des Ennius aber sich immer-
hin mehr auf Epos und Tragödien als gerade Komö-
dien gründen mochte (umgekehrt wie bei Naevius.)
Konnten nun die Erfahrungen der Paar Jahre zwischen
585 und der Aufführung der Andria allerdings hinrei-
chen, um jene Aeusserung über die schwachen Bühnen-
leistungen der Gegenwart zu rechtfertigen, so ist doch
anderseits geltend zu machen, dass schon an sich min-
destens eben so geeignet dazu die unmittelbar nach Te-
renz folgenden Jahre waren. Kein Dichter ersten lan-
ges war mehr vorhanden oder stand überhaupt spater
noch auf in dieser Gattung *), der fabula palliata näm-
*) Zwar könnte als Dichter ersten Hanges T u r p i I i us erscheinen
nach der Zusammenstellung hei Marius Victorinas III, 12 S.
2574. P. : nostri quoque Plautus et Caecilius et Turpüius, wo nur
vom Gebrauch des iambischen Tetrameter die Rede. ist, der doch
andern Dichtern (namentlich Terenz) wohl nicht fremder war.
Und gelebt hatTurpilius nach Hieronymus bis 650. Sonach stände
immer noch frei, ihn als vereinzelten Nachzügler der Palliata nach
Terenz zu betrachten. Allein er starb, wie Hieronymus hinzu-
setzt, senex admodum. Ist er hiernach sicherlich nicht weniger
als achzig Jahre alt geworden , also nicht nach 570 geboren,
so kann er sehr wohl gleichzeitig mit Terenz für die Bühne ge-
dichtet haben, und eine weit in das folgende Jahrhundert hin-
einreichende Thätigkeit anzunehmen ist um so weniger nöthig,
als im Ganzen nur dreizehn Komödien von ihm erwähnt, werden.
Es ist eben wahrscheinlich , dass er früh aufhörte zu dichten,
weil mit dem Ablauf des sechsten Jahrhunderts die Zeit der Pal-
liata vorbei war nnd an der Gunst des Volkes keine Aufmunte-
rung mehr fand : was denn sehr leicht den Turpilius bewegen
konnte, sich ganz zurückzuziehen (nach Suessa, wie es scheint,
* wo. er wenigstens starb/) — Woher die Angabe bei Crinitus
de poetis und Gyraldus de poet. hist. dial. VIII, S. 903 (ed.
Bas. 1545), wiederholt von Gronov zu Gell. XV, 24, stammt : Te—
rentium amasse Turpilium eisdemque ludis aliquando utriusque
fabulas actitatasy weiss ich so wenig zu sagen wie Bot he
Fragm. Com. S. 77. Möglich war die Sache sehr wohl.
EXCVRSE. 189
Hell, van der allein hier die Rede ist, und die mit co-
moedia schlechtweg in unserm Prolog ebenso bezeich-
net wird, wie der Kanon des Volcarius bei Gell. XV,
24 unter comici bloss Palliaten dichter versteht (vgl. B o-
the Fragm. Com. S. 156.) Vielmehr fallt in diese Zeit
offenbar der Wendepunkt, da die Palliatendich-
tang sich so ziemlich erschöpft und ihre wesentliche
Entwickelung vollendet hat, um weiterhin, wenn auch
in dünnen Fäden noch selbst eine untergeordnete Exi-
stenz hinspinnend, doch in der Hauptsache andern Gat-
tungen Raum zu geben und auch diese zu ihrem, wah-
rem}, der überwiegenden Herrschaft der Palliata noch
nicht erreichten, Höhepunkte heranwachsen zu lassen,
wie namentlich die Togata und die kunstmässigere
Atel la na. Ein Luscius Lanuvinus, der etwa nach
dem Aufhören des Terenz noch ührig war, vielleicht
At tili us, wenn der ferreus scriptor noch in diese
Zeit hineinreichte, und ähnliche imcfivXXideg xal (Ttg>-
ftvXfjLara, ^sXcdövav (tovasZa , Xaßtirai Ti/yriq , mö-
gen genügenden Anlass zu der Vergleichung der dama*-
ligen fabulae novae mit einer neuen schlechten Münze
gegeben haben. Liesse sich über eine splchc Münz-
verschlechterung zuversichtlicher sprechen, so würde
diese Erwähnung von nummi novi *) im Gasinaprolog
*) Grysar, Allg. Schulz. 1832 S. 313 f.: „Seitdem war manches
neue Stück auf der Bühne erschienen, mitunter so schlecht wie
neugeprägte Münzen." Ich habe noch nie gehört, dass nettge-
prägte Münzen als solche schlecht seien. — Ebenda : „Da ver-
langte das Publicum seinen alten Liebling wieder ; geschah diess
ein halbes Jahrhundert nach dem Tode des Plautus : so sind wir
der Jugend des Cicero nahe gekommen.« Zu sehr obenhin g$-
rathen, und zu wenig gerechnet! Da wären die semores minde-
stens 70 Jahre alt, und die iuniores, welche die Casina nicht kennen
sollen, müssten mindestens 50 Jahre jünger gedacht werden afs
die semores. Ganz schwankend äussert sich auch Visier ing
Quaest. Plaut. I, S. 15. 24 f. 100. ;
1Ö0 III. DIE FABVLAE VARRONIÄNÄE.
leiqht einen entscheidenden Anhalt für seine „Zeitbe-
stimmung geben. Was O sann im Sinne gehabt hat,
'als er von einem Schwanken der Angaben zwischen
dem ersten und dem zweiten Punischen Kriege sprach,
kann ich nicht errathen. In den Anfang des zweiten
fiel die Reduction des Kupfergeldes auf den Uncial-
fuss: davon kann keine Rede sein. Eine weitere Herab-
setzung, nach welcher eine ähnliche nicht mehr 'statt
hatte, war die auf den Scmuncialfuss. Wenn diese von
Plinius N. H. XXXIII, 3, 13 an die frühere mit den
Worten angeknüpft wird: mox lege Papiria semuncia
les asses facti, so braucht allerdings das rhox nichts
weiter zu bedeuten, als dass diess überhaupt die nächst-
folgende, wenn auch immerhin erst viel Später eintre-
tende Veränderung war. Die gewöhnliche Annahme
setzt diese nun gerade in die zweite Hälfte des sechb-,
ten Jahrhunderts , und wenngleich ein bestimmter Pa-
piritis als Urheber des Gesetzes nicht nachweisbar ist,
so fehlt es doch in jener Zeit nicht an Magistraten äto
dieser Gens überhaupt, von denen einer es sein konnte,
wie z. B. ein G. Papirius Turdus 575 und G. Papirius
Garbo 580 Tribun, L. Papirius Maso 577 Praetor Wir.
Wenn also eine dem gemässe chronologische Auflas-
sung jener Münzverschlechterung zu den Worten dö
Plautinischen Prologs vortrefflich passen würde, so hat
freilich Böckli in den metrologischen Untersuchun-
gen S. 473 die Prägung des Semuncial-As um ein gan-
zes Jahrhundert weiter hinausrücken und an den in 668*
669* 671 gehörigen Consul Cn. Papirius Carbo anknö-
pfen zu müssen geglaubt: obwohl er doch Borghe-
s i* s Meinung, dass noch 676 der Uncialfuss bestanden
haben müsse, als unerwiesen und unwahrscheinlich selbst
zurückweist. Indem nun die Erledigung dieser Streit-
frage den berühmten Münzfoirscnefn billig überlassen
EXCVRSE. *tyl
bleibt , scheint doch selbst das nicht ohne Gewicht zti
sein, das» unmittelbar nach Erwähnung des Papiri-
schen Gesetzes Plinius zu einer durch Livius Drusüs
i
bewirkten Massregel fortschreitet, der schon 662 Tri-
bun war. Ja, wenn anderweitig festzustellen wäre,
dass die Abfassung des Gasinaprologs nothwendig in das
letzte Jahrzehend des sechsten Jahrhunderts zu setzen
*ei, so möchte uns einiges Recht erwachsen, eben die»
sen Umstand mit als ein Entscheidungsmoment für die
schon im sechsten Jahrhundert stattgefundene Einfiih*.
rang des Semuticial- As geltend zu machen, da man
doch den bestimmten Ausdruck nummi novi mit gerin-
ger Wahrscheinlichkeit nur auf eine zufallige und vor-
übergehende leichtere Ausmünzung beziehen würde.
Jene anderweitige Feststellung ist nun aber, um endlich
znra Ziele zu kommen, wirklich in der unzweifelhafte-
sten Weise möglich , und die Wahl zwischen den bei-
den Zeitpunkten kurz vor und bald nach den Teren-
zischen Bühnenleistungen keinesweges freigegeben. Nur
gehört dazu der herzhafte Schritt, die Gasina aus ei-
nem der frühesten zu einem der allerletzten Plautini-
8 eben Stücke zu machen. Und in der That sind
Petersen's Gründe für die erstere Annahme so auf-
fallend schwach, dass wir uns durch sie in keiner Weise
gebunden fühlen können. Denn warum sollen denn in
dem „fast ganz aus späterer Zeit" stammenden Prologe
gerade nur die beiden auf den Krieg bezüglichen Verse
87. 88 (valete> bene rem gerite et vincite virtute vera,
quod fecistis antidhac) alt, d. h. wohl, aus dem zur
ersten Aufführung des Stücks gedichteten Prologe her-
rührend, sein ? zumal da sie mit Versen der Cistellaria
1 , 3, 49 f. eine so augenfällige Aehnlichkeit haben,
dass sie so leicht eben hieher entlehnt scheinen kön-
nen ! Und wenn, warum müssten sie gerade auf den
l9£ ' III. DIE FABVLAE VARRONIANAE.
Punischen Krieg gehen? Was in aller Welt soll fer-
ner die Erwähnung des (sei es Naevianischen oder Plauti-
nischen) Colax im Stücke selbst III, 1, 9 beweisen?
was endlich aus der Gegenüberstellung griechischer und
römischer Sitten in III, 6, 19 und V, 4, 1 *) folgen?
Wenn hieraus etwas folgt, so ist es doch wohl eher
diess, dass griechischer Luxus in Rom schon allgemein
geworden war: allgemein wurde der aber erst nach
Beendigung des Syrischen Krieges (565) **). Aber nicht
nur widerspricht keine Stelle des Stückes der Annahme
sehr später Abfassung, sondern eine schon, von N bil-
det a. a. O. sehr richtig hervorgehobene beweist sie
unwiderleglich. In der höchst verstümmelten Schluss-
scene sind durch glücklichen Zufall die Verse 9 £
erhalten :
CH. Non amas nie? CL quin responde, tuo quid
factumst pallio?
ST Bacchae hercle, uxor> Bacchae, BaccTiae herde,
uxor — CH. nugatur sciens:***)
Nam ecastor nunc Bacchae nullae ludunt. ST. obli-
tus fui.
Set tarnen Bacchae — CL. quid Bacchae? quin
id fieri non potest.
••
••
) Ueber diese Stelle vgl. V is seri n g Quaest. Plaut. I, S. 91 £
) Die Schwäche der Petersenschen Argumente erkennt auch La-
dewig im Mus. f. Phil. III, S. 185 an, in einem Aufsatie, to-
sen Kenntniss mir erst nach Abfassung der gegenwärtigen Abhoi-
lung geworden ist. Nur hätte er auch die Beweiskraft tob ID»
6, 19 nicht zugeben sollen.
*} So gibt den Vers , der die Verlegenheit des Stalino malen soll,
der Palimpsest. Sonst hätte man nach der Vulgate wohl §o ver-
bessern mögen:
St. Bacchae ergo, uxor, her de Bacchae — CA. hercU *»-
gatür sciens.
Im vierten Verse ist in dem Bacchae inid der Ildss. schwerfiel
mehr zu suchen als was sich zu allernächst darbietet : [qu\i* id.
EXCVRSE. 193
Kann etwas deutlicher sein, als dass der dritte dieser
Verse sich auf den Zeitpunkt bezieht, da das wüste
Treiben der römischen Bacchanalien eben war durch
das berühmte Senatsverbot aufgehoben worden? Dieses
SC wurde aber 567 erlassen, zwei Jahre vor dem Tode
des Dichters. In diese Paar Jahre fallt also die Auf-
führung der Gasina ohne Widerrede, und sehr bequem
konnte, wer um 595 herum, oder auch noch einige
Jahre später, zu den seniores gehörte, ein Viertel Jahr-
hundert früher als adulescens oder iuvenis unter den
Zuschauern sein, ohne dass diess für die iuniores mög-
lich war. Ich sage absichtlich „oder einige Jahre spä-
ter"; denn wir brauchen diese „einige" Jahre in der
That, da doch die Casina, zumal sie omnis vicit fabu-
lasj auch noch eine Zeit lang nach der ersten Auffüh-
rung als vetus wird zu schauen gewesen sein, der Pro-
log aber nicht bloss die Anwesenheit der iuniores bei
der ersten Aufführung verneint, sondern denselben jede
Kenntniss des Stücks überhaupt abspricht. Kaum möch-
ten wir daher irren, wenn wir den Casinaprolog ge-
radezu an den Schluss des sechsten Jahrhunderts set-
zen, und die Schlussermahnung zur Tapferkeit, wenn
man eine bestimmte Nachweisung verlangt, auf die eben
damals entbrennenden hartnäckigen Hispanischen Kriege
beziehen. Hiernach ergibt sich für den ßos poetarum
e}ne schon ziemlich vorgerückte Periode der Komödie,
— Wollte man aber etwa diese Stelle als spätem Zusatz ver-
dächtigen und auf eine von Plautus selbst herrührende Umarbei-
tung des Stückes zurückführen : nun, so ist diess freilich mög-
lich, wie fast Alles möglich ist; aber dann verzichte man nur
auch gleich, aus irgend einer Stelle irgend eines Stückes irgend
eine Zeitbestimmung für erste Aufführung finden zu wollen. Ich
wüsste nur ein einziges Beispiel , wo jene allgemeine Möglich-
keit zu einer speciellen Wahrscheinlichkeit würde : und vielleicht
erledigt sich auch dieses noch auf andere Weise.
13
194 III. DIE FABVLAE VARR.ONIANAE.
die den fast siebzigjährigen PI au tu s doch noch, wie
uns Alles überzeugt, in voller schöpferischer Kraft sah:
neben ihm den ebenfalls noch rüstigen (bis an sein
Ende mit der Weiterführung seiner Annalen beschäf-
tigten) Ennius und den* dem Gipfel seines Ruhmes
erst zustrebenden Caecilius: auch ohne Zweifel um
sie herum gruppirt andere Dichter zweiten oder drit-
ten Ranges, die sich selbst zum Theil noch werden
.nachweisen lassen. Allem Anschein nach gehören hie-
her namentlich Trabea und Atilius, für welche eine
ungefähre Zeitbestimmung ganz überzeugend Neukirch
de fab. tog. S. 99 aus Varro's Satze bei Charisius II,
S. 215 entnommen hat: fforj nullis aliis servare con-
venit quam Titinio , Ter endo , Attae (so die Hds.),
izo&Ti vero Trabea, Atilius, Caecilius facile moverant *).
*) nullis aliis servare wird man in der U eb erlief erung der Hds.
nullusaliseruare mit mehr Recht finden als die Vutgatlesert
nulli alii servare. — An dem Plusquamperfectum moverant Sab-
inen ß o t h e Fragm. com. S. 127 und 0 r e 1 1 i Onomast. Toll.
II, S. 86. 110.591 Anstoss; und es kann scheinen einen zu ha-
ben. Da aber ebenso wenig Bothe's moverunt , oder Orelli's
mocerint, oder das auch nicht ferner liegende moveant, die ein-
fachste und natürlichste Form des Urtheils, die man nach fadk
in diesem Zusammenhange erwartet, geben, diese vielmehr m$-
rebant sein würde, was man gleichwohl nicht für moverant wird
einsetzen mögen, so werden wir wieder zu mov erant zurück-
geführt: indem, wenn einmal der Vermeidung des Imperfecta die
Absicht einer bestimmten Gedankennüance zu Grunde liegt, (wie
sie es bei einem Schriftsteller, der mit Verstand schreibt, muts)
die begreiflichste und einleuchtendste noch immer die ist , data,
gleichwie die einzelnen Dichter nach der Zeitfolge geordnet sind»
so auch die beiden zusammengestellten Dichtergruppen mittels
der kürzesten und doch unzweideutigsteh Andeutung in ihr chro-
nologisches Verhältniss gesetzt werden. Wenn die eine aus die-
ser Aulfassung hervorgehende Bestimmung, dass Caecilius al-
ter als T e r e n z, eben so richtig als für uns nicht neu ist, 'war*
um sollen wir nicht die uns zufallig neue, dass er auch alter als
Titini us war, für eben so richtig halten ? Neukirca a.a.O.
EXCVRSE. 195
Nicht nur lasst sich der Gründlichkeit des Varro eine
Aufzählung der Namen nach der Zeitfolge überhaupt
zutrauen , sondern die Annahme solcher Absicht ist
im vorliegenden Falle unumgänglich, weil es sonst das
durchaus Natürliche wäre, die berühmtesten und allbe-
kannten Namen Terentius und Caecilius den an Werth
wie in der allgemeinen Schätzung weit untergeordne-
tem voranzustellen» Und wie richtig entspricht wirk-
lich die Folge Tererttio, Attae den vollkommen ausge-
hat also ganz Recht, den Titinius zwischen Caecilius und Terenz
zu setzen : und es ist diess für die Entwicklungsgeschichte der
Togata nicht unwichtig. Er kann deswegen doch den Terenz
überlebt baben; nur folgt es nicht etwa aus der vermeintlichen
Gleichzeitigkeit des Titinius mit dem (im Anfange des 7. Jahr-
hunderts geborenen) Lucilius. Denn wenn in Quintilians Wor-
ten I, 5, 56 : Veclium Lucilius insectaiur, Schmidt Lucil. Sat.
IIb. IX (Berlin 1840) S. 37 ohne Weiteres, und als verstände sich
das von selbst, den „Vectius Titinius" erkennen wollte, so kann
man sich nicht genug wundern, dass er nach N e u k i r c k's Be-
merkungen S. 97 f. noch ßothe's, Weicher t's u. A. unkri-
tischen Glauben an jenen Beinamen (oder gar ,#raenomen") des
Dichters theilen konnte. Der von Lucilius wegen seiner Provin-
cialismen getadelte Vectius, von dem Quintilians Erklärer nichts
eu melden wissen, wird kein anderer sein als der bei Sueton de
gramm. c. 2 vorkommende Vectius Philocomus, und we-
der seine familiaritas mit Lucilius , noch dass uns niemand • von
Schriften des Vectius berichtet, kann, dem entgegenstehen. In der
Suetonischen Stefle wird noch immer von Manchen , z. B. S u -
ringar Hist. schol. I, S. 58, Petermann de Lucil. vit. et
carm. (Breslau 1842) S. 7, 36, auch in Zeitschr. f. Altertb.wiss.
1839 S. 342 u. s. w., sehr gedankenlos gelesen Vectius > Quin-
tus Philocomus. Es bedurfte nicht einmal der Kenntniss der im
et
Leydener Codex [s. d. Anhang] vorfindlicben Lesart Vectius . Q.
'Philocomus, und der Vergleichung der kurz darauf folgenden
Worte L. Aelius Lanuvinus generque Aelii Servius Clodius, wo-
für die nicht minder oft wiederholte ganz verkehrte Yulgate ge-
ner Quinii Aelii Servius Clodius gibt, um als das einzig Wahre
und Mögliche diese Schreibung zu erkennen : ut Laelius Arche-
laus Vectius que Philocomus Lucilii satiras , familiär is sui, qua*
legisse $e apud Archelaum Pompeius Lenaeus, apud Phi-
locomum Valerius Cato praedicant.
106 III. DIE FABVLAE VARRONtANAß.
machten Zeitverhältnissen dieser Dichter! Waren dem-
nach Trabea und Atilius noch vorCaecilius thätig, oder
fiel wenigstens, was noch wahrscheinlicher den Varro
leitete, ihre Blüthezeit vor die des Caecilius (574 nach
der freilich unsichern Angabe des Hieron ymus): in bei-
den Fällen werden sie mit Fug dem ßos poetarum zu-
gezählt werden dürfen. Selbst wenn der als Dichter/
wie man glauben muss, gar nicht besonders namhafte,
von Cicero als durissimus poeta bezeichnete Atilius
identisch sein sollte mit dem Terenzischen Schauspie-
ler L. Atilius aus Pracneste (wo man ein Latein
sprach, das verrufen genug war *), so würde doch
nichts hindern, ihn schon vor dem Tode des Piautas
und noch in den neunziger Jahren thätig zu denken.
Ganz dahingestellt hingegen bleibt es von vier andern,
uns fast nur dem Namen nach bekannten Komikern,
ob sie mehr als Zeitgenossen des Plautus aufzufassen
oder der Terenzischen Periode näher zu rücken sein
mögen: luventius bei Varro VII, 65. VI, 50, Gel-
lius XVIII, 12 und doch wohl auch Charisius II, S.
196; der Plautius, dessen Komödien nach Varro
mit den Piaulinischen verwechselt uud vermischt wor-
den sind; ferner der oben besprochene Fabius Dos-
senn us: alle drei in dem Kanon des Volcatius nicht
einmal erwähnt; endlich der in diesem Kanon dem
Atilius - unmittelbar vorangehende Li cinius Imbrex**)
*) Vom Praenestinischen Dialekt (vgl. Quintilian I, 5,56)
gibt Plautus selbst Belege: conia für ciconia Trucul. III, 2, 23>
tammodo für modo Trinumm. III, 1, 8, vgl. Fest. S. 359; VfOtn
kömmt nefrones für nefrendes bei Fest. (Paul.) S. 162, und ton-
gere für noscere ebenda S. 356.
**) Ausser diesen wüsste ich mit Sicherheit keinen Palliatendichter
nachzuweisen. Bei Nonius S. 133 kömmt Publilius Putateri-
bus vor. Stände der Name unabänderlich fest, so könnte man an
den C. Publilius Pollio denken, den wir als Schauspieler
EXCVRSB. 197
(Paul. S. 109), dessen von Vossius und andern an-
genommene Identität mit dem P. Licinius Tegula,
welcher nach Liv. XXXI, 12 im J. 553 einen Sühn-
hyiunus für öffentliche Darstellung schrieb, doch im-
mer problematisch bleibt, trotz der ansprechenden Ana-
logie, dass acht Jahre vorher (Liv. XXVII, 37. Fest.
*S. 333) als eben solcher Hymnendichter der ebenfalls
dramatische Dichter Livius Andronicus auftrat,
und trotz des einer frühern Zeit nicht ungünstigen Prä-
dicats vetus comoediarum scriptor bei Gell. XIII, 22.
(Denn von Aldus Interpolation bei Fest. S. 193 M. ist'
nicht mehr zu reden.)
Zu der gefundenen Abfassungszeit des Casinapro-
logs stimmt nun vortrefflich der Eingang desselben
durch die sehr eigenthümlichen Beziehungen, die er
enthalt. Mag nämlich «die Häufigkeit Plautiuischer Auf-
führungen nach dem Tode des Dichters durch andere
des Plautus Kennen (f. Mus, f. Philo!. I, S. 33, 39), »»mal wenn
wir auf der Analogie desAtilius Füssen dürften; wie ja auch Li-
vius Andronicus , zwar nfcht sowohl Schauspieler und Dichter,
aber doch Dichter und Schauspieler war. Aber freilich liegt eine
Verwechselung, sei es mit Turpilius, oder mit Publius ( S y-
rus), sehr nahe: s. Bot he Com. fragm. S. 275. (Der einzig»
Mimentitel, den wir von Publius sonst noch kennen , lautet bei
Bothe a. o. 0. und S. 222 ,Jluto mittöne", was in jedem Be-
tracht undenkbar ist; in den Varianten bei PriscianX, S. 502 Kr.,
in muro munihone oder muntone, in mnrmuthone oder murmvn—
thone, steckt vielleicht eher in Movo mentone > wenn nicht etwa,
wie in mehrern Beispielen auch des Laberjus, ein griechischer
Titel, als Murrhinone (fAVQQwJZsn) oder älo<>{iotu6fr(jt)yt> oder waa
sonst). — Die ohne Zweifel erdichteten Komiker des* Fufgentiua
Calpurnius, Callimachus (!), Flaceus Tibuhis, Lucilius und Pam-.
machiu* (h verdienen kaum ausdrucklich beseitigt zu werden*
(Auch die Namenvarianten der jüngsten Ausgabe: Calfurnius, Li^
gimaclius, Tibullus, Lucretius, Pammatius oder Palmalius, verhel-
fen ihnen zu keinem gegründetem Anspruch auf Anerkennung.)
Vom Sutrius s. Disa. I«
198 in. die; fabvlak varronianae,
der erhaltenen Prologe, nicht minder auch durch die
auf spätere Zeit deutenden Einschiebsel im Contexl
mehrerer Stücke selbst, (die doch nur durch wieder-
holte Aufführungen veranlasst wurden), noch so sehr
ausser Zweifel gestellt sein: die damalige Wiederho-
lung der Casina muss uns nach der ganzen Haltung je-
nes Einganges vielmehr als Ausnahme denn als Regel
erscheinen. Denn wozu sonst die so angelegentliche
Empfehlung alter Stücke V* 6 — 8, worin die Absicht
einer Entschuldigung unverkennbar ist? Wozu ferner
bedurfte es sonst der ganz besondern Anregung, mit
der V. 11. 12. diese Aufführung motivirt wird ^iot
postquam populi rumore iHteHcximHjj studtose expeter*
vos Plautinas Jahutasjj wenn es etwas Alltägliches und
völlig Gewohntes war, alte Plautinische Stücke auf der
Bühne zu sehen? Endlich, dass wenigstens die Casina
einige Jahrzehende hindurch nicht gegeben worden und
kaum noch gekannt war, ist ja V. l4. 15 geradezu gü*
sagt. Also haben wir es hier offenbar mit dem Zeit«
punkte zu thun , da man sich eben mit neuerwachter
Neigung zu dem halb vergessenen Plautus zurückwandte»
und diess that man, als andere Dichter ausgegangen
waren. So lange Dichter wie Caecilius und Terentras
die Bühne alljährlich mit neuen Darstellungen in dicht*
gedrängter Zahl versorgten, machte sich gar kein an-
deres Bedürfniss geltend; man hatte novae, die damals
ebenso ein regelmässiges Jahres erforderniss waren, wie
heutzutage in Paris oder Italien eine neue Oper, zur
Genüge; und dieselbigen Stücke hat man sich natürlich
auch als Gegenstand der Wiederholung an den Festen
oder Festtagen zu denken, für welche veteres gestattet
waren. Jetzt, nach dem Tode des Terenz., trat seit
langer Zeit zum ersten Mal Mangel an novaey oder
doch guten novae ein; das an die Palliata gewöhnte
EXCVRSE. 199
Volk gab aber darum seine Ansprüche nicht auf; mit
Caecilischen und Terenzischen Komödien waren diese
nicht zu befriedigen: denn entweder waren sie jeder-
mann als nicht- novae sondern veteres aus -der jüngsten
Vergangenheit geläufig, oder doch, wenn man etwa die,
ein Vierteljahrhundert zurückliegenden, ältesten Cäcili-
sclien Stücke wieder hätte hervorholen wollen, in der all-
zugewohnten gräcisirenden Manier verfasst, mit der über-
haupt der Geschmack sich übersättigt zu fühlen anfing;
wirklichen Reiz der Neuheit konnte nur die Wieder-
aufnahme einer wesentlich verschiedenen Dichtungsma-
nier bewirken, deren einzelne Productionen dem gröss-
ten Theile des Volks völlig fremd geworden oder ganz
unbekannt war. So gestaltete sich das Verhältniss, dass
die antiquae fabulae Plautinae, obgleich sie in Wirk-
lichkeit veter es waren, gleichsam in verjüngter Auflage
wieder für novae galten d. h. dem Volke da.» wo es
wirkliche novae zu erwarten und zu verlangen hatte,
statt solcher geboten werden durften, und dass dieses
sich die stillschweigende Fiction gefallen Hess. Hierauf
bezieht sich in den Prologversen 4 — 8 das Spiel mit
tlen doppelsinnigen Begriffen vetus und antiquus, von
denen einer dem andern unversehens untergeschoben»
wird, während V. 13 antiquam *) den stark hervorge-
*) So schwindet das Gewichl, welches Ladewig a-. a. (X S. 185
auf dieses Wort dafür legte, dass die Casina eine der allem odec
ältesten Komödien des Plautus sei,, indem es sonst völlig pleo-
nastisch stehe. Die inaern Grunde aber , die er diesem äussern
anschliessen zit wollen erklärt, kommen darauf hinaus, dass (S.
192) „die zweite Hälfte der Casina mehr vom Charakter derAteU
lauen, als von dem des attischen Lustspiels an sich zu tragen,
scheine, und nicht nur das Publikum diess Stuck ganz besonders
günstig aufgenommen habe \ct prol.), sondern auch der Dichter
selbst ganz naiv seine Freude über die wohlgelungene Erfindung
der zweiten Hälfte ausspreche (V, 1, 7 ff.)" Die kürzeste Krwf-
200 III. DIE FABVLAE VARRONIANAE«
hobenen Gegensatz gegen die in herkömmlicher Weise
als veteres bezeichneten (d. h. nicht gar lange vorher
als novae zuerst aufgeführten) Komödien gibt;
Qui utuntur vino vetere* sapientis putox
Et qui lubenter veteres speetant fabutas.
Atqui antiqua opera et verba quom vohis ptacentx
Aequomst placere ante alias veteres fabuXas *)■
derung hierauf wird in der Anführung von Ladewig» eigen«»
bei anderer Gelegenheit gethanen Aeusserungen liegen: „Wen
darüber auch Petersen Bestimmungen gibt, die man im AI Ig*«
meinen gewiss gern unterschreibt , so zeigt doch schon die
Aulul., wie unsicher im Einzelnen dieses Kriterium sei, mn4
wie viel dabei von subjeetiver Absicht abhänge. Weit geratta«
ner ist es immer , sich nach flussern Merkmalen nmzusehei*
u.'g. w. S. Zeilsehr. f. Alterth.wiss. 1841 S. 1085 lu Uebierehv.
Stimmung mit meinen Erklärungen im Mus. f. Phil. I, S. 4$
(Diss. IV] und de Trinummi temp. S. XI. fpiss. V} gestehe icfc
den aus so allgemeinen Reflexionen gezogenen Bestimmungei
gegenüber, wie ihnen auch Ritter AI lg. Schul». 1830 8. 877;
aueh Wol ff ProJeg, in Aulul. S. 22 u. A. Raum geben, ea viel
mehr mit der Weitherzigkeit Naudets zu halten, wenn er tick
durch die von ihm ermittelte Reihenfolge der Plautfnischen Pro-
duktionen S. 422 zu diesem Gesammturtheit bewegen findet»
Ainsi les oeuvres du polte se svecedent, non suivaut une fr+r
gression constante, reguliere, ideale y mais avec les intermitlencmy
les inegalites, les ecarts du g etile de V komme, et (Fun* maniin
plus naturelle: des camvas presque sans art9 des farces hur*
hsques jelees entre des produetions perfectionnees, la faiblesH
apres la force, les faules gr ossier es apres des compositiotu t#*
vantes u. s. w.
*) Atqui im dritten Verse ist schone Ergänzung Haupt» im Mos»
f. Phil. I, S. 468. Obgleich eine gewisse Verbindungstosigkeift
der einzelnen Gedanken im ganzen Eingänge des Prologs herrscht»
wäre sie doch hier kaum zu ertragen. Qtad dazu das Metrum!
Eben so ist zwei Verse später das Nam zu Anfange wegen des
folgenden nunc im Vetua ausgefallen, während die übrigen Bfr«
eher es haben. — Im letzten Verse ist offenbar nur aHas ausge-
fallen (wahrscheinlicher als omnis), und übrigens an der Lesart
der Bücher kein Buchstab zu ändern. Das von A c i d a 1 i u s au*
antt gemachte und umgestellte autem wird für einen ooaditiana«
1
EXCYRSE« 301
Und
JYbs postquam populi rumore intelleximus*
. Studios e expetere vos Plautinas fabulas*
jintiquam aliquant eius edidimus comoediam:
welche Worte kaum verkennen lassen, dass wir mit
diesem Prolog erst am Eingänge der Periode stehen,
in der die neue Sitte Platz griff, indem es ja , wen»
die Wiederholung Pläutinischer Stücke schon an der-
Tagesordnung gewesen wäre, des besondern Anlasses
von Seiten des Volks, der noch dazu sich nur erst in
einem rumor aussprach , und der darauf gegründeten
captatio benevolentiae des Dichters nicht bedurft hätte.
— Mit nichten aber k o n.n t e nur diess alles sich so
verhalten, sondern es führen uns darauf zwei andere
Stellen des Prologs ausdrücklich hin, zwei Stellen, die
man ejner Erklärung nicht einmal bedürftig gefunden
hat, wie es scheint, geschweige dass man eine versucht
hätte. Der Prolog beginnt gleich mit den Versen:
Salvere iubeo spectatores optumos*
Fidem qui facitis maxumi, et item vos Fides *),
Si' verum dixi* Signum date darum mihi*
Vt vos mi esse aequo s iam inde a principio seiam :
worauf eben die obigen folgen: Qui utuntur vino ve-
tere u. s. w. Was heisst hier si verum dixi? Offen-
bar doch, vos fidem maximi facere. Was meint aber
der Prolog, wenn er sagt, Aufrichtigkeit ijt euch das
len Nachsatz durch alle seine Beispiele (Divin. S. 125) nicht be-
wiesen.
*) Die Hdss. mit fehlerhaftem Hiatus maocumi et vos fides. Im fol-
genden Verse i9t date darum für darum date richtig von Osann
Anal. S. 169 umgestellt. Im vierten hat zwar esse nur der Vetua
and nur von zweiter Hand übergeschrieben , aber diese entnahm
es eben aus guter Quelle, wie jeder sieht, der mit Plautinischem.
Sprachgebrauche vertraut ist. Ganz derselbe Fall ist es mit f<tf
in V. 12, was doch niemaud föc euthehrlich halten wird.
202 III. DIE FABVLAE VARRONIANAE,
liebste ? Ich will die Antwort vorwegnehmen, und sie
hinterdrein durch die zweite hieher gehörige Prolog*
stelle ins deutlichste Licht stellen. Diess meint er: „ihr
erwartet hier eine fabula nova, ich will euch aber ehr*
lieh bekennen, dass es, wenn allerdings keine yetut
von gewöhnlichem Schlage, doch auch eine eigentliche
nova nicht ist, sondern eine uralte Plautinische ., die
euch nur so gut wie neu sein wird." Fragt man aber,
wie die Zuschauer darauf verfallen sollten > das Stück,
welches doch die seniores vor 20 bis 30 Jahren schon
hatten aufführen sehen, für eine wirkliche nova su neh-
men, so geben darauf V. 30 ff. Auskunft:
Comoediai nomen dare vobis volo.
Clerumenoe vocatur haec comoedia
Graece, latine Sortientes. Diphilus
Hanc graece scripsit, post id rursum dqnuo
Latine Plautus cum latranti nomine. *)
*) Wenn alle Erklärungsversuche so beschaffen wären wie die hti
Taubmann zu. einer kostbaren Collection vereinigten und mitge-
feierten Namen geschmückten zu dieser Stelle, so möchte
schier am gesunden Menschenverstände verzweifeln. Da soll dir
Scherz cum latranti nomine bald auf die Sylbe Mar oder g*
nur auf den Anfangsbuchslaben von Marcus gehen, bald auf £e
Sylbe plau =. blau = bau als Hundeton, bald auf Casina wegea
des ahnlich lautenden canis, oder weil die Weiber canes et obU-
tratrices seien ; oder er soll nur ein deliramentum scriptoris seia,
qui prologum istum nobis dedil , und was der Thorheitea »ehr
sind, denen Taubmann mit gewohnter Naivctät als Epikrisis Dir
ein „Viel Köpff, viel Hüet" beifugt. Und zu Dousa's wunder-
barem, selbst durch Berufung auf das Digamma erläutertem Ein-
fall mit dem plau = blau = bau, den nach Taubmanns Erzählung
sogar ein Kaiserlicher Rath bei einer Tischgesellschaft in Prag
seines Beifalls würdigte , konnte ein A c i d a 1 i u s sagen : pü
quem miror alios vel hiscere aliud ausos, et mirabor si qui p*d
audebunt. Nun so wundere er sich denn, wenn ihm das vergönat
ist, auch über uns , wenn wir dem ehrlichen Lambinus d»
Ehre geben, mit gesundem Blick ganz allein das Richtige getrof-
fen zu hallen, indem er sich zu rechter Zeit des Artikels im Paa-
KXCVRSE, 203
Wie ist mir denn? heisst denn das Stück Sortien-
tes? oder ist es nicht die Plautinische „Casina", die
eben aufgeführt werden soll und zu der dieser Prolog
geschrieben ist? Und an diesem seltsamen Widerspru-
che hat niemand den geringsten Anstoss genommen*)?
Hat man sich etwa eingebildet, der dritte Vers könne
bedeuten: das (nämlich xXr](>OV[4evQl) heisst auf latei-
nisch so viel wie sortientes , gegen den klaren Wort^
laut (latine vocatur hae c conto e dia Sortientes)*
gegen alle Wahrscheinlichkeit, dass die SprachkennU
niss der Römer dieser Uebersetzung bedurft hätte, so
wie gegen die Analogie aller andern Prologe? Denn
selbst mit dem >3Jd nos latine gloriosum dicimwuy oh-
wohl diess in der That etwas befremdlich ausgedrückt
ist, ist doch entschieden die Hindeutung auf den Na«
men des Stückes beabsichtigt, mit nichten bloss eine Ue-
bersetzung des appellativen Prädicats, wie Osann S. 162
wollte. Was bleibt also übrig, als die zuversichtliche
Annahme-, dass man sich, als um das Jahr 600 herum
die Casina wieder auf die Bühne gebracht werden
sollte, die unschuldige Freiheit nahm, das Stück mit
las S. 2dl M. erinnerte, wonach plauhts der Name einer Hunde-
rte mit breiten Hängeohren war. So ist das Prädicat latranti im
Sinne von ctrnino, wenn nicht überaus witzig, doch vollkommen
verständlich. (Dieselbe Erklärung trägt als eigene Rost Onusc,
Plaut. I, S. 297 vor, als Dousa'a Erklärung Wolff Froleg. in
Aul. S. 13.)
*) Nur Gruter wirft ganz in Vorbeigehen die Aeusserung hin:
Ergo videtur eam iterum latine scripsisse Ptautus , sed »an Sor-
tientium nomine, ut prius, sed Casinae u. s. w, (Nachträglich
bemerke ich erst, dass ich Rost* s Opusc. Plaut. S. 295 ff. und
Wolff's Proleg. in Aulul. S. 12 f. Besprechungen dieses Punk-
tes übersehen habe. Besonders zu bedauern habe ich es weiter
nioht, da ich nichts Annehmbares darin finde; sie halten beide
Sortiertes für den ursprünglichen, Cmna für den untergeschobe-
nen Titel.)
204 III. DIE FABVLAE VÄRRONIANAE.
verändertem Namen als „Sortientes" anzukündigen?
Ich wüsste aber schlechterdings nicht, was für ein Grund
zu solcher Umtaufung veranlassen konnte, wenn es oicbt
das erörterte Verhältniss war, wonach das Stück ab
Stellvertreter einer nova fabula sollte gegeben werdet^
unter seinem alten Namen aber natürlich als eine nicht»
nova gleich von vorn herein, noch vor der Aufführung
wäre erkannt und (von einem Theile der Zuschauer
wenigstens) mit Missvergnügen aufgenommen worden,
ohne dass eine begütigende Bevorwortung zuvor die
Gunst des Publikums gewinnen und eine nachsichtige
Stimmung bewirken konnte. ' Dass es also gerade die
„ Casiua" war, die sie zu sehen bekommen würden
wussten selbst die seniores durch den Prolog noch nicht,
sondern erfuhren es erst durch die Darstellung der Hand*
lung selbst , wenn ihnen anders ihr JugendgedSchtnisi
bis in's Alter treu geblieben war. War aber ein so au-
genblicklicher und vorübergehender Zweck die Ursache
der Umtaufung , so begreift sich auch ohne Weiteres»
warum durch den neuen Namen, der sich eben nur
in diesem Prolog zufällig erhielt, der alte ganz und
gar nicht verdrängt wurde, vielmehr dieser der aw-
schliesslich gebrauchte ohne Ausnahme bei allen Ge-
lehrten und Schriftstellern blieb : wie denn auch fir
den spätem Theatergebrauch der Titel casfna plavh
aus der inv Pompeji gefundenen Eintrittsmarke (bei
Orelli Inscr. 2539) nachweisbar ist. Es steht aber die-
ser Fall nicht einmal vereinzelt da; vielmehr erhält die
vorgetragene Auffassung die erwünschteste Bestätigung
durch ein zweites, vollkommen analoges Beispiel, über
welches man fast eben so leichten Fusses hinwegge-
schlüpft ist. Diess betrifft den Poenulus, ein Stück,
das kein Schriftsteller unter einem andern als diesem
Namen kennt oder je genannt hat. Gleichwohl heisst
EXCVRSE. 205
\
es in dem zufällig auf uns gekommenen Prolog V. 53 f.,
und zwar mit einem argen Textesverderbniss:
Carchedonius vocatur haec comoedia,
Latine Plaut us Patruus Pultiphagonides.
Welches Ungethüm von unerhörter Construction ! Kauto
' sollte es möglich scheinen, dass man bei ihr dennoch
sich beruhigte. Brauchte es denn mehr, als die Pro-
loge zu Asinaria, Casina, Miles, Mercator, Trinummus
and Phormio zu vergleichen, um einzusehen, dass der
Name Plautus durch Interpolation in den Vers gekom-
men, und dass dieses Glossem ein ursprüngliches Graece
verdrängte:
Carchedonius vocatur haec comoedia
Graece9 latine Patruus Pultiphagonides — ?
Von der Nichtigkeit der Aenderungsversuche des Mu-
. retus Var. Lect. XVII, 14 und Gulielmus Qu. PI.
Poen. c. 1 kann ein geringes Nachdenken überzeugen. .
Wahrhaft halsbrechend aber ist Osanns (S. 163 f.)
Vermuthung, dass in Varros Citat 1. 1. VII, 61 9Jn Pha-
gonecc der Name Pultiphagonides stecke und der dort
citirte Vers im Poenulus, worin er nicht steht, gestan-
den habe, und zwar darum weil in diesem Verse eine
Speise syncerastuntj im Poenulus aber ein Sclav Syn-
cerastus vorkömmt! Wie unwahrscheinlich schon des-
wegen, weil Varro wenig später (§ 69) ausdrücklich
aus Prautus „in PoenulofC citirt. Vielmehr nahm Varro
von dem neuen Titel Patruus Pultiphagonides 9 womit
nicht allzuwitzig., doch ganz richtig der Hanno des Poe-
nulus bezeichnet war (vgl. Sca liger z. d. St.), ebenso
wenig Notiz wie von dem Titel Sortientes, da auch er
nur dem Zwecke einer wiederholten Aufführung diente *).
*) (Auch hier haben Rost S. 304 und Wolf f S. 12 das Verhält-
niss gerade verkehrt, indem sie Patruus Pultiphagonides für den
206 IIT» DIE FAfeVLAE VABftOMANA«.
«
Da der für diese hinzugedichtete Prolog keinerlei Ent-
schuldigung enthält, wie der zu den Sortientes, so dür-
fen wir ihn unstreitig schon darum für später und ei*
ner Zeit angehörig halten , das an die Wiederholung
Plautinischer Komödien schon gewöhnt war. Fiel aber
eben darum zu derjenigen berechneten Absicht, die bd
Umtaufung der Casina geleitet hatte, jetzt der Grund
weg, so hatte sich doch, wie wir annehmen müssen,
in Folge jenes ursprünglichen Anlasses der Gebrauch
solcher Namensänderung einmal * festgesetzt, die immer*
hin wenigstens .eine gewisse Spannung des Publikum
bewirken konnte. Und so dürfte man denn auf die Ge-
wohnheit dieses harmlosen Namenspieles vielleicht die
Doppelnamen von noch ein Paar andern Komödien xo-
rückführen, die wirklich auch in die Litteratur, in die
Schriften der Grammatiker Eingang gefunden haben:
Phasma für Mostellaria, und Syrus für Cistel«
laria: wofür indess die modificirte Auffassung gerathe*
ner sein möchte, der oben in der Abhandlung die ge-
bührende Berücksichtigung geworden ist*
In diesem Zusammenhange gewinnen wir nun eN
wünscht er Weise einen nähern Anhalt zur ungefähren Be»
Stimmung der Zeitperiode, in welcher theils die nicht*
plautinischen Prologe überhaupt, theils diejenigen Zu-
sätze und Einschiebsel mancher Stücke, die vermöge ih-
rer historischen Beziehungen sich als mchtplautinisch
zu erkennen geben, der Hauptsache nach entstanden
sein müssen. Denn sind auch die meisten dieser Stel-
len so beschaffen, dass sie uns an sich nicht nöthigen
werden, mehr als ein oder zwei Jahrzehende über das
Todesjahr des Dichters hinauszugehen, um die in i
achten, Poenulus für den spatern Titel nehmen: obwohl dock
Wolff diesen letzlern Namen gegen RosU Skepsis ganz gut Ter«
theidigt hat)
EXCVRSE. 207
Hegenden historischen Anspielungen erklärt und gerecht-
fertigt zu finden: so müssen uns doch die gefundenen
Analogien, so wie die gewonnene Einsicht, dass gerade
in dem letzten Viertel des sechsten Jahrhunderts die
Plautinischen Komödien ausser Curs gekommen waren,
bestimmen, im Allgemeinen erst das siebente Jahr-
hundert als dasjenige anzusehen, welches Zuthaten je-
ner Art um so leichter hervorrief, je näher in der Häu-
figkeit Plaütinischer Aufführungen stets neuer Anlass zu
mehr oder weniger pikanten Anspielungen auf Zustände
der Gegenwart lag. Wenn also z. B. die Erwähnung
einer basilica in Gurculio und Gaptiven an sich
nur auf irgend eine Zeit nach 569, da Gato die erste
Basilica haute *), hinweist (vgl. Osann S. 186 f., der
nur fälschlich von der erst 574 erbauten* zweiten Ba-
silica, der Fulvia - Aemilia spricht 5 Petersen a. a. Ü.
S. 6125 Becker Handb. d. röm. Alterth. I, S. 301);
— oder wenn die Bäckerkunst als selbständiges Hand-
werk in der Aulularia und in derselben Scene des
Curculio, hier ausserdem mit der Bezeichnung pi-
stor* was in Plaütinischer Zeit nur den Müller bedeu-
tet,* nach ausdrücklichem Zeugniss des Plinius (und
*) Nau'det's (S. 339) wie Visserings (Qu. PL I, S. 99 f.) Ver-
suche, die Erwähnung einer basilica für Plautinische Zeit zu
rechtfertigen, scheinen mir sehr unzureichend. Wer wird sich
auch mit Vissering einen grammaticus als Interpolator denken,
der den Zusatz als solchen habe verstecken wollen ! Und warum
konnte nicht , wennschon seit 574 mehr als eine Basilica vor-
handen war, auch ohne näheres Prädicat entweder sprachgebräuch-
lich oder nach Erfordern des Zusammenhanges die eine bestimmte
verstanden werden , auf die das , was gerade ausgesagt wurde,
passte? — Wie unwahrscheinlich anderseits, dass in demselben
Jahre , in welchem Cato seine Basilica erst baute , diese schon
hätte als allbekannter Sammelplatz der damnosi mariti, scorta ex-
oleta u, s. w. können genannt werden: wie diess Bunsen
Beseht, d. Stadt Rom III, 2, S. 68 f. annahm.
208 ttf. Dtß FAßVLAE VÄRftONfANAB«
Varro) nicht vor 582 erwähnt werden konnte (Osaiui
S. 189 f. Petersen S. 610 f.) : — so werden wir
jetzt mit aller Wahrscheinlichkeit diese und und ahn*
liehe Andeutungen sammtlich in den Anfang, oder um
recht weite Grenzen zu lassen, in die erste Hälfte des
siebenten Jahrhunderts vorrücken dürfen. Kaum möchte
der Anfang für die Erwähnung der öffentlichen Ukrei
in der Boeotia genügen, welches Stück, mochte ei
wirklich von Plautus herrühren oder nicht, doch eben
schon in sehr alter Zeit als Plautinisch cursirte ; dem
da die Römer bis 594 ganze 134 Jahre brauchten» um
es bis zu vier Stadtuhren zu bringen, die noch dam
nicht etwa gleichzeitig an verschiedene Orte vertheOt
waren, sondern von denen nur immer eine die ton
hergehende unvollkommnere ersetzte *) : so wird ■ el
schwerlich in einigen wenigen Jahren mit ihrer Ve>
breitung so weit gekommen sein, dass der Parasit der
Boeotia sagen konnte iatn opple tum est oppidnm
solariis **).
*) Im Jahr 460 stellte Papirius seine Sonnenuhr auf, 490 brachte
Valerius Messala eine neue aus Sicilien, 589 errichtete Maicfctf
Philippus seine verbesserte, 594 fährte Scipio Nasica dafür eise
Wasseruhr ein. S. die Stellen der Alten bei Ideler Handb. der
Chronol. II, S. 7 ff., wo nur das erste Jahr nicht richtig be-
stimmt ist. '
**) Ein schweres Misverständniss 0 s a n n s S. 186 ist es , wenn er
des Wortes solarium wegen auch zwei Verse des Miles glor. Ar
spätere Einschiebsel erklärt: da hier solarium gar nicht dieSoa»
nenuhr, sondern eine Art von Balcon ist. Noch viel anerwoge-
ner sind zwei andere Behauptungen S. 182 f.: dass bis cur Zeil
des Plautus kaum mehr als zwei Triumphe in Rom stattgefunden,
darum Baccch. IV, 9, 149 ff. nicht von Plautus sein könnten:
und dass, wo im Plautus der Ausdruck villicus vorkomme, er
ebenfalls aus Interpolation stamme, weil nach Plinius in den M
Tafelgeselzen nie villa, sondern dafür immer hortus gesagt sei;
und so komme auch villa zwar bei Terenz, aber noch gar nicht
bei Plautus Yor. Sollte man es für. möglich halten ? Villa steht
EXCVRSK. 209
I
Auä Zeitbeaiebungeu solcher Prologe aber, wie der
atu\n Poenulus ist, Schlüsse zu ziehen auf die Abfas-
sungszeit der dazu gehörigen Komödien, muss nunmehr
als ganz unstatthaft erscheinen. Bekanntlich hat Rit-
ter in der Al)g. Schulzeitung 1830 S. 873 ff. im Pro-
log des Poenulus, so wie in dem der Captivi,
Andeutungen, einer Zeit gefunden, da die Trennung
von Senatorenplätzen und den übrigen Zu-
schauerplätzen schon eingeführt war, die nach Li-
\ius XXXIV, 44 und 54 (vgl. Cic. pro Cornel. 1 und
dazu Asconius I, S. 69 Or., Cic. de harusp. resp, c. 12>
Valer. Max. II, 4, 3) im Jahre 559 eintrat, und dem-
zufolge die Abfassung des Poenulus (einige Jahre) nach
559 gesetzt: worin ihm Windischmann S. 114 Öl
und Petersen S. 617 beigetreten sind. Dass das
Stück nicht früher falle, steht allerdings aus andern
Gründen fest (vgl. ausser Windischmann noch Nau.
d e t a. o. O. S. 332 fi.) $ aber des Prologs wegen, der
gar nicht fiir die erste Aufführung gedichtet worden,
hätte es eben so gut auch 10 und 20 Jahre vorher
können geschrieben sein. Nur für die Entstehungszeit
.des Prologs selbst könnte sonach jenes chronologische
Kriterium beweisend sein, wenn es damit überhaupt
die behauptete Bewandtniss hätte. Allein die eine der
beiden Stellen, auf die sich Ritter gestützt hat, beweist
nicht genug, die andere theils etwas Anderes, theils.so
viel mehr; als er darin gefunden, dass sie uns weit
in" nicht weniger als acht Plautinischen Komödien, tillicns in
dreien, und zwar im Poenulus siebenmal, durch die Casina so-»
gar in etwa zwanzig verschiedenen Versen zerstreut; die XII-
Tafelgesetze endlich waren drittehalb Jahrhunderte älter als diö
ßlüthezeit des Plautus! (Mit genauem Eingehen auf den Ge-
brauch von villa, ras, hortus bei Plautus hat L a d e w i g Mus.
f. Phil. III, S. 182 f. jene Üebereilung berichtigt.)
14
212 III* DIE FABYLAE VARRONIANAE«
Doch sei die Rittersche Erklärung einmal zugegeben,
wonach die ersten Verse deu Sinn gäben: „dass sich
nicht etwa zwischen die Senatoren und deren ehrbare
Frauen eine alte Dirne in die Orchestra (als (den Se-
natorenplatz) schleiche"; sei ihm ferner, wenigstens in
seinem negativen Theile, der Satz zugegeben (S. 882):
„Ueberhaupt scheinen erst da die Dissignatoren eine Be-
schäftigung im Theater erhalten zu haben, da Volk und
Senatoren an getrennten Stellen sassen; denn früher,
da alle noch in derselben Gavea zuschauten, bedurfte
man ihrer nicht/4 Trotz dieser Unterscheidung ist noch,
lange nicht genau genug unterschieden; noch' ein an-
deres Moment ist aus den obigen Versen und den gleich
folgenden :
Diu qui domi otiosi dormieruntj decet
Aequo animo nunc Stent, vel dormire temper ent:
zu entnehmen , wodurch wir auf zwei scharf auseinan-
derzuhaltende Begriffsbestimmungen der dissignato-
res, zugleich auf noch gar nicht anerkannte Thatst*
chen für die römische Theatergeschichte, und dadurch
auf eine überraschend zuverlässige Zeitbestimmung un-
seres Prologs geführt werden. Letztere konnte schon
oben zur entscheidenden Bestätigung desjenigen, wai
über die Zeit dieses Prologs und des zur Casina, so
wie über das damit in engster Verbindung stehende
Nachleben der Plantinischen Komödie gesagt worden,
dienen, wurde aber absichtlich für diesen Zusammen-
hang verspart.
Bekanntlich hatte Rom vor dem Jahre 698» in
so dass man nach ausgefallenem pro, um nur die für den
fehlende Sylbe zu ersetzen, nach der gellufigvten OrUpripoaitfea
gegriffen hatte. Mit pro proscenio wlre dann allerdings die Or-
chestra bezeichnet.— Oder tollte da« quis wirklich auf pm td
hinfuhren ?
'I
KXCVRSE. 213
welches der (vollendete) Bau des Pompe janischen Thea-
ters fallt, ein stehendes Theater nicht. Aber:
Versuche zur Errichtung eines solchen waren mehr*
mals gemacht worden und nur immer mis glückt: mehr*
mals, wenn es mit Tertullians Worten de spectac. 10
genau zu nehmen ist: saepe cens ores renasccn-
tAa iheatra äestruebant, moribus consulentes u. s. w«;
vgl. Apolog. »6: quonam illae leges abierunt . . • quae.
theatra stupraridis moribus orientia statim äestrue-
bant? Jedenfalls der berühmteste Fall dieser Art war
der von Livius Epk. XL VIII, Valerius .Max. II, 4, 2,
Vellejus I, 15, Appian Civ. I, 28, Orosius IV, 21, und
Augustinus Civ. D. I, 31 dem Gedächtniss überlieferte^
dass im J; 599 ein von den Gensoren Valerius M essala
und GassJos Longinus (oder dem letztern allein) be-
gonnenes Theater auf Betrieb des vorjährigen ConsuL
Scipio Na'sica , zur Wahrung der alten Sittenstrenge,.
wieder abgebrochen werden musste. Dieser Thatsache
schliesst Valerius unmittelbar an die Angabe; Atque
etiam senatus consulto cautum est > ne quis in urbe,
propiusve passus mille, subsellia posuisse sedensve lu-
dos spectare vellet f ut scilicet remissioni ahimorum
iuncta standi ' virilitas propria Romanae gentis nota
esset; und dadurch erst' erklärt sich der in der Livia-
irischen Epitome an die Nachricht von der Zerstörung
des Theaters angeknüpfte Zusatz : popülusque dliquam-
diu stans ludos spectavit; denn aus dem Abbrechen
des stehenden Theaters folgte ja diess noch keinesw«-*
ges. Was nun aber aus diesem Gesetze für uns un-
zweifelhaft hervorgeht, ist doch diess, dass es vor
599 ühlich war, sich seilen eigenen Sessel
ins Theater mitzubringen, wenn man nicht
stehen wollte, dass es also feste Sitz pl ätze
noch gar nicht gab. War abe? 4?es** 80 ergibt
214 Hl. DIE FABVLAE VARRONIANAE.
sich ferner die gar nicht abzuweisende wichtige Folge-
rung, dass überhaupt halbkreisförmig er-
höhte Sitzreihen, gradus, in dem damaligen
Theater noch nicht vorhanden waren, indem
ja mit diesen Stufen feste Sitze zugleich gegeben, be-
wegliche Sessel also nicht mehr nothig, selbst niebt
einmal möglich waren ; denn man wird doch wahrlich
auf die Stufensitze nicht noch obendrein Sessel gestellt,
sondern würde höchstens, wenn man weicher siuea
•wollte, Kissen aufgelegt haben, wie es wenigstens ia
späterer Zeit geschah: vgl. Schneider, d. att. Thea-
terwesen S. 258 *). Nichts kann daher der geschieht*
liehen Wahrheit widersprechender sein, als was Grj-
sar Allg. Schulz. 1832 S. 334 vorträgt: „Eine Bühne
und umherlaufende Sitzreihen nach griechischem Mo*
dell verdanken die Römer ganz gewiss dem Altvater
der seeniseben Kunst (Livius Andronicus). Wenigstens
ist schon bei Plautus von dieser und ähnlichen Ein-
richtungen wie von etwas längst Bestehendem die Rede;
in dem prolog. Amphitr. 65 werden die subsellia vnd
66 die cavea ganz bestimmt erwähnt« Ich folgere dar-
aus für jene Zeit das Vorhandensein eines eigentlichen
Theaters, das schon Form und Abtheilungen wie die
aus Stein erbauten hatte/' Falsch, wie gesagt, im Gan-
zen und im Einzelnen. Im Gegentheil, ein einzelner
gleichmässiger Raum , natürlich wohl von Schranken
nmgeben, bildete die cavea (das xoZXov, oder SdarpoP
im engern Sinne), worin sich die Zuschauer befanden,
*) Wenn Sessel in den Sitzreihen für das Syrakusanische Theater
einmal behauptet worden sind, so hat diess mit den triftigsten
Göttling im Rhein. Mas. f. Phil. II, S. 107 widerleg«. Dil
doch stellte jene Vermuthung ihre Stähle nur aar der zwischen
den Sitzreihen durchlaufenden praecinclio auf; vollends also
Stahle auf den Sitzen selbst!
EXCVRSE. 215
und zu deren Begriff ja die gradus gar nicht unbe-
dingt nothtvendig sind. In diesem Sinne könnte die
cavea von Plautus selbst (nicht bloss von dem Verfas-
ser eines Prologs, dessen Ursprung fraglich ist) so oft
erwähnt sein wie sie wollte, ohne dass daraus etwas
Weiteres folgte \ sie kömmt übrigens nur einmal , und
zwar mit Synekdoche zur Bezeichnung des ganzen Thea-
ters vor in Trucul. V, 39: Venitne in mentem, quod
verbum in cavea dixit histrio? , gerade wie auch bei
Cicero de leg. II, 15 : ludi publici circö et cavea di-
visi. Damit aber in jenem einfachen Theater, welches
für das jedesmalige Fest von Neuem errichtet wurde,
und nur aus einer hölzernen scena für die Schau-
spieler und hölzernen Umfassungsschranken für die Zu-
schauer bestand , die hintern Zuschauer über die vor-
dem hinwegsehen konnten, genügte ein sehr einfaches
Mittel, dessen Anwendung durch die natürliche Locali-
tat Roms nahe gelegt war, und ihre Analogie in der
Anlage so mancher griechischen Theater findet, die doch
anrphkheatralische Stufensitze hatten *) : man brauchte
nur für den Bau der Cavea den sanften Abbang einer
Höbe zu wählen, nnd auch die hintersten, weil nun
obersten, Zuschauer hatten den freies ten Blick auf die
am Fusse der Anhöhe errichtete Bühne. In einer so
beschaffenen Cavea sah nun anfänglich das Publi-
kum völlig durcheinandergemischt und ohne Zweifel
nur stehend dem Schauspiel zu. Die erste wesentliche
Aenderung, welche eintrat, war eben die im J. 559,
nicht ohne Schwierigkeit und merkliche Unzufrieden-
heit durchgesetzte Sonderung der Senatoren und des
Volkes. Aber mit nichten ist dabei an den Gegensatz
von orchestra und gradus zu denken, der noch gar
*) Hier geschah es also nur, uip. die SuMrucüonen tu sparen.
216 IH* DIE FABVLAK VARJtONfANAE.
nicht existiren konnte, sondern ganz einfach wird der
vordere, der Bühne nächste Raum von der übrig«
cavea durch einen Verschlag abgetrennt und den Se-
natoren vorbehalten worden sein. Waren , was irir
nicht wissen, schon damals niedere Beamtete unter den
Namen dissignatores zur Aufrechthaltung der Ordnung
bestellt, so konnten sie etwas Anderes noch nicht n
thun haben, als darauf zu wachen, dass niemand vom
Volke sich in den Senatorenraum drängte: wofür in-»
dess doch wohl durch verschiedene Eingänge gesorgt
war. Von Sitzplätzen ist noch gar nicht die Rede;
tei Valerius Maximus in keiner Andeutung;- und wenn
es in der rhetorischen Darstellung des Livius XXXIV,
54,6 heisst: ad quingentesimum quinquagesimum octo-
vum annum in promiscuo spectatum esse; quid re-
pente factum* cur immisceri sibi in cavea patres pfc-
bem nollent ? cur dwes pauperem conses sorem f&
stidiret?j so zeigt ja schon die Uebertreibung mit den
558 Jahren, dass der Ausdruck consessorem aas der.
Gewohnheit der spätem Theatereinrichtung eingemischt
und nicht scharf zu nehmen ist; will man aber diesen
Ausdruck, wie man allerdings bei Cicero und Asconius
mit den Ausdrücken populi consessum — -., a populari
consessu senatoria subsellia separari — * secemi a ee-
tero consessu spectacula senatorum — kaum umhin
kann, urgiren, so sind immer nur mitgebrachte Sessel»
keinesweges aber feste Sitze zuzugeben , und ist dann
nur das Mitbringen jener als noch frühere Verände-
rung des ursprünglichen Zustandes anzusehen. — - Zum
Ueberfluss lehrt uns nun ferner eine spätere Angabe
des Livius, dass es zwanzig Jahre nachher noch gan*
dieselbe Bewandtniss mit der Cavea hatte. Denn unter
den Bauwerken der Censoren des Jahres 579 zählt er
XL!, 32 auch auf scenam aedilibus practoribusque proe-
CKCYRSE.
217
bendam. Zu einem vollständigen Tlieatcrbau erhob
man sich nicht, denn der unzweideutige Ausdruck scena
schliesst ja eben alles Uebrige aus; aber wenigstens
denjenigen Theil des Theaters, dessen alljährlich und
zwar mehrere Male im Jahre erneuter Aufbau die Haupt-
sache war und gar zu umständlich erscheinen musste,
errichtete man von Stein, um ihn ein fiir allemal zu
haben und für die ludi plebei den plebejischen, für
die Romani und Megalenses den curulischen Aedilen,
für die Apollinares den Prätoren zu überlassen, so dass
diese Magistrate nichts hinzuzufügen hatten als die höl-
zernen Schranken um und in der Gavea *). Möglich
*) Nicht recht in Uebereinstimmung mit diesem Hergange scheint
eine Ueberlieferung des Livius zu stehen, mit der auch Becker
Handb. d röm. Alterth. I, S. 675 nicht fertig zu werden wusste.
Unter den Bauten des Censor M. Aemilius Lepidus nennt nämlich
Liv. XL, 51 auch theatrum et proscenium ad Apollinis. Viel-
leicht, sagt Becker, erbaute er die scena von Stein , aber keine
caveri Allerdings ist hier proscenium nichts Anderes als scena,
indem nur der für die Vorstellung wesentlichste Theil der Gc-
sammtscene hervorgehoben wird ; aber eben darum muss thea-
trum der ergänzende Gegensatz dazu sein, d. i. eben die cavea,
das dtaiQQv im engern Sinne auch bei den Griechen. So be-
zeichnet auch in einer Inschrift bei Orelli n. 3303 theatrum et
proscaenium das ganze Theater nach seinen beiden Haupttheilen ;
und ähnlich ist proscaenium et orchestram ebenda n. 5047 ge-
sagt.' Aber gradus muss und wird auch dieses theatrum nicht
gehabt haben, und der Unterschied von dem 579 errichteten
Bau beruhte nur darin, dass auch die Schranken um die cavea
von Stein waren. Fiele nun der Bau des Lepidus später, so
könnte man darin einen natürlichen Fortschritt erkennen, und
Alles in der Ordnung finden ; allein jene Censur gehört in 574.
Ein Wiederabbruoh durch Censoren, nach Andeutung des Tertul-
lian, ist hier auch nicht möglich; dehn zwischen 574 und 579
gab es ja keine Censoren, und die des letztern Jahres, die selbst
eine scena errichteten, werden doch nicht den ähnlichen Bau
ihrer Vorgänger zerstört haben. Vielleicht gewährt eine an den
Zusatz ad Apollinis sich anschliessende Vermuthung eine aus-
reichende Aufklärung. Der Bau mochte, wie er mit dem Apollo-
218 III« DtE FABVLAE VARRONIANAE.
an sich , dass dieser Scenenbau sich erhielt und bis
599 im Gebrauch blieb ; wahrscheinlicher indess wegen
tempel in Verbindung gesetzt war , so auch nur für Aufführe!;
gen der Apollinarischen Spiele berechnet sein. Leicht möglich,
dass diese , erst 545 zu einem jährlichen und unbewegliche!
Feste gewordenen Spiele damals zuerst scenisch wurde* und hv
diesem Zusammenhange der Anlass des Baues zu suchen ist;
wenigstens kennen wir kein Beispiel von Bühnen Vorstellung tot
584 (vgl. Diss. IV) , und auch die Megalesicn waren nicht ven
Anfang an scenisch, sondern wurden es erst sehn Jahre nach
ihrer Einsetzung. Indem die Verherrlichung des Apollocultas ab
Hauptzweck in den Vordergrund gestellt wurde (ähnlich wie noch
später Pom pejus seinem Theater einen Tempel der Venus Vieira
aufzusetzen räthlich fand), konnte jedenfalls darunter wie unter
einem schützenden Schilde die Beförderung theatralischer Belä-
stigung mit durchschlüpfen. Wiewohl, die Wahrheit zu sagen, es
gar nicht einmal beweisbar ist , dass die Theaterlust an sich et
war, die von Seiten sittenstrenger Eiferer Widerstand und Riga
fand; wir finden davon im ganzen sechsten Jahrhundert, is
welchem das Interesse am Bühnenspiel in fortwährendem Siei-
gen begriffen war , und dieses Spiel selbst keine' Art von Be-
schränkung erlitt, nirgends eine Spur ; sondern nur der übertrie-
bene Aufwand des Aedilen vom J. 571 wird gerügt und be-
schränkt (Liv. XL, 44), und zweitens das Sitzen der Zu-
schauer, als Verweichlichung und Verführung zu träger und all-
zulange anhaltender Genusssucht, verpönt und als Grund gegei
das 599 projeetirte Theater geltend gemacht. (Anders^ W elcker,
d. gricch. Trag. S. 1359 f.) Wenn also der Bau des Lepidu
keine Sitzplätze hatte, so braucht er auch von dieser Seite kei-
nem Angriff ausgesetzt gewesen zu sein und unterlegen zu ha-
ben : wie denn überhaupt Tertullians Bericht das Bedenken ge-
gen sich erregt, dass es gerade die Censoren überall (574. 579.
599) sind, die als die Urheber von Theaterbauten genannt wer-
den, als Urheber des Wiederabbruchs im J. 599 dagegen mit
nichten ein Censor, sondern ein consularisohes Senatsmitglied er-
scheint. Demohngeachtct konnte das Apollinische Theater oder
seine Benutzung von kurzem Bestände sein, wenn man nur der
nahe liegenden Möglichkeit Raum gibt, dass es ein kleiner
Bau zunächst für locaien Cultuszwcck war; die Prätoren, deaea
die Leitung der ludi Apollinares oblag, konnten, indem sie aurh
seenisches Spiel einführten, was bis dahin ausschliesslicher
Schmuck der ädilischen Feste gewesen war, mit einem kleinen
und bescheidenen Anfange gleichsam versuchsweise henrortre-
BXCVR8E. 219
einer alsbald zu erwägenden Stelle des Tacitus (Ann.
XIV, 20), dass er ausser Gebrauch kam, indem viel-
leicht spätere Censoren ihn wieder niedenreissen Wes-
sen und dies* eines der von Tertullian angedeuteten
Beispiele war« Mittlerweile, vielleicht wie wir sahen
schon vor 559, jedenfalls vor 599, hatte die Bequem-
lichkeit um sich gegriffen, dass die Zuschauer sich Ses-
sel mitbrachten (oder von Sklaven tragen Hessen), und
so aus den bisherigen Stehplätzen zwar gewisserroaas-
sen künstliche und augenblickliche Sitzplätze geworden
waren, aber doch noch immer keine eigentlichen, na-
türlichen und festen Sitzplätze. Nur für solche aber
hat das Geschäft, welches im Prolog des Poenulus den
dissignatores beigelegt wird, einen Sinn: das Geschäft
nämlich, jedem Eintretenden seinen Sitz (d. h. doch
wohl, den durch die Nummer seiner tessera bestimm-
ten, wie auf der Pömpejanischen steht cav. ii. cvn. in.
grad. viii«) *) anzuweisen und ihn erforderlichen Fal-
ten; dem Vertuche aber mochte Beifall und Gunst in solchem
Grade entgegenkommen, das Interesse am Bühnenspiel sich zu
solcher Lebhaftigkeit steigern und dramatische Dichtungen in sol-
cher Fülle sich darbieten , dass nach Verlauf von fünf Jahren
das Bedürmiss sich herausstellte, auch in dieser Beziehung die
Apollinarien den andern grossen Festen gleichzustellen, und dass
nun ~~ denn das schltesst sich jetzt vortrefflich an —- , da der
beschränkte Raum sich unzureichend erwiesen hatte, von Staats-
wegen eine. von Aedilen und Praetoren gemeinschaftlich zu
benutzende scena errichtet wurde, deren Anlage die jedesmalige
Hinzufügung einer beliebig zu erweiternden cavea gestattete. So
weit eine solche Combination Zutrauen verdient, hätten wir so
zugleich den Zeitpunkt ermittelt, da die Prfttoren zuerst Antheil
an der regelmässigen Theaterfestgebung bekamen. — Eine Ver-
muthang von Urlichs (Beschr. der Stadt Rom III, 3, S. 25)
Aber den ursprünglichen Zweck des in Rede siehenden Censo-
renbaues finde ich weder an sich eben einleuchtend, noch für
die Schwierigkeiten, um deren Beseitigung es sich handelt, ir-
gend erklärend.
•) Das CA V. IL bedeutet ohne Zweifel das zweite Stockwerk der
220 III. DIE FABVLVE VARROMANAE.
les dahin zu führen: sessum ducat , wie es im Pro-
log heissL Schon dieser; Ausdruck, ebeuso aber auch
die Ermahnung an die zu spät kommenden, aequo
animo nunc Stent, passt schlechterdings nicht auf
eine Zeit, da es von eines jeden Belieben ab hing, ob
er sitzen überhaupt wollte oder nicht, da also stehen
und sitzen einen strengen und abschliessenden Gegen-
satz gar nicht bildete, da vielmehr jeder in der Rci-
henfolge, in der er ankam, stehend oder niedersitzend
Platz nahm, und wer zu spät kam, darum nicht stehen
musste, sondern sich , wo er auch Platz fand , ebenso
gut auf seinen mitgebrachten Sessel niederlassen konnte,
wie anderseits die zu allererst gekommenen darum nical
nothwendig zu sitzen brauchten. So wenig es dazu be-
sonderer Plätzevertheiler (dissignatores) bedurfte , so
unumgänglich setzt sowohl deren Erwähnung das Vor-
durch Präcinctionen in Absätze getheilten Sitzstufen, dergleichen
Stockwerke das grössere Theater in Pompeji nur zwei (also mir
eine praecinctio) hatte, während das kleinere ohno alle Abthei-
lung war. Für jenes war also diese tessera bestimmt. Gobi pa-
rallel steht die Bezeichnung der Sitzplätze im Amphitheater, wie
Itfaeniano I. cun. XII. grad. marm. VIII. u. s. w. in den Actis
fratrum Arvali um tab. XXIII. (aus Marini I, S. CXXX im
0 r e 1 1 i inscr. 2537.) In Syrakus waren did cunef, statt nril
Zahlen, durch Götter- und Fürstennamen bezeichnet: e. G ö ti-
li n g im Rhein. Mus. f. Phil. II, S. 103 ff. (189 f.) and nach
ihm Raoul-Rochette ebend. IV, S. 63 ff. Das* ebenso die
nicht seltenen tesserae (z.B. bei Caylns Rec. d'antiqu. III. IV,
in den lonian antiqu. II und sonst) aufzufassen sind, die auf des
ersten Blick nur sehr allgemeine Bezeichnungen , ohne alle ge-
nauere Anweisung bestimmter Plätze, zu enthalten scheinen, hat
Morcelli (bei Raoul-Roch. S. 71) erörtert. — Orelli's (In-
scr. I, S. 443) Anführung der Worte Cicero'* de fin. III, $ 67
(Iheatrum ut commune sit, rede tarnen dici polest et» es$e «an
hcum, quem quitque occuparit) hat man nicht etwa so su tct-
stehen, als wenn sa Cicero' s Zeit keine Vertheilung bestimmter
Plätze stattgefunden hätte, eine Folgerung, die dem Zusammen-
hange der Stelle völlig fremd wäre.
} ■■
EXCVaSB. 2&1
handensein ; regelmässiger. Sitzreihen voi*tu$ > tls auch
die Erwähnung jener conquisitoresj d\e nachdem Pro<-
log zum Amphitruo V* 65 singula?) in subseU
lia eant per totam cavtam; denn wenn immerhin sub*
sellia an sich ebenso gut bewegliche als unbewegliche
Sitze sein können, so lässt .doch die Präposition i*
entschieden an die erstexa nicht denken. So lange
aber, wie gesagt, Stehen und Sitzen im Theater noch
kein notwendiger , in. unveränderlichen Einrichtungen
begründeter Gegensatz, war, sondern nur. ein zufalliger
und beliebiger, konnten ferner auch die Worte: des
Prologs der Captivi V. 12 keine genügende Be-
ziehung haben:
Si, nön, ubi sedeas,, locus est, est ubi ambules.
Fragt maji , wo denn eigentlich in dem vollstän«
dig eingerichteten Theater der hier angeredete ^itlp
ultimus?% d-er doch offenbar als4 ein gewöhnlicher Büf*-
ger ;zu denken ist und nicht, in die Orches*ra . gehört,
oder wo die im Prolog zum Poenulus erwähnten Lang-
schläfer, sofern es nicht etwa Senatoren waren, stehen
sollten, so dient zur Antwort , dass dies* auf den in
.der letzten. Anm* besprochenen Pr äoinctionen sehr
füglich: der Fall sein- , konnte , vda z. B. die unterste
praecinctio im Theater von Syrakus zu 8 Fuss Breite,
zugleich aber ihre Rückwand zu Manneshphe angege-
ben wird (Göttling.a, a«0*), also auch den: auf der
nächsten praecinctio, darüber sitzenden Zuschauern
durch < die . vor .und unter, ihnen Stehenden in keinem
Weise die Aussicht genommen wurde. Dort, und zWarr
ganz hinten d. h. in der vom Prpscenium entfernte*
sten Itylitte des Halbkreises^ erblickt der Prologsprecher
•) So, nicht singuli, die alte Oraniscjie Hds. im Yatjkan, von erster
222 Ilf. DIE FABVLAE VARRONIANAE,
der Caplivi einen zu spät gekommenen, der sich ver-
geblich bemüht, oder bemüht hat, von seinem Stande
auf der praecinctio aus einen Sitzplatz auf den Stufen
zu finden, und darüber, zumal bei der grossen Entfer-
nung, die Exposition des argumentum überhört: natür-
lich alles nach der augenblicklichen Fiction des Pro-
logs. Darum heisst es'V. 10 ff. :
iam hoc tenetis? — Optumumst.
JVegat hercle [y ero] ille ultimus. Accedito :
Si non ubi sedeas u. s« w.
„Komm näher", nämlich auf der praecinctio von der
Mitte des Halbkreises nach dessen einem Ende vor-
wärts schreitend und dem Proscenium naher tretend»
um besser zu hören; „zu einem Sitzplatz kömmst du
dort jetzt doch nicht mehr" (oder auch: „einen Sitt-
platz kann ich dir zwar hier auch nicht schaffen",) „aber
dafür hast du den schönsten Platz zum .Spazierenge-
hen." Hiernach berichtigen sich Kost's (Opnsc« PL I,
S. 100 f.) Halbheiten und seine verkehrte Conjectur
Abs ce dito.
Endlich ergibt sich auch aus dem gewonnenen
Gesichtspunkte die Unverträglichkeit von K. F. Her-
manns Erklärung der kurz darauf folgenden Verse
15.16:
Vos, qui potestis ope vostra censerier*
Accipite relicuom : alieno uti nil moror *
worin er den Gegensatz derer, die Sitzplätze bezahlen
konnten, gegen die, die das nicht konnten, erkennen
will *), (s. Allg. LU.Z. 1838 Jan. S. 136), mit der gc-
*) Wenn er den Gegensatz zugleich als den der wohlhabendes
Bürger gegen die Proletarier, der opibus censi gegen die eefAt
censi bezeichnet, so ist dagegen nichts einzuwenden, obgleich
die Schwierigkeiten der^ganzen Stelle damit noch nicht gelost
sind. Rost's Erklärung (Opusc. S. 101) entbehrt aller histo-
rischen Begründung.
EYCVRSE. 223
wohnlichen Annahme der- Aechtheit dieses Prologs. Der
Irrthum ist um so unleugbarer, als nicht nur von fe-
sten Sitzplätzen (oder auch überhaupt Sitzplätzen im
Gegensatz zu Stehplätzen) für die Plautinische Zeit, ja
für das ganze sechste Jahrhundert, keine Rede sein
kann, sondern auch ein Bezahlen irgendwelcher
Plätze für diese oder eine spätere Zeit nicht statt-
gefunden hat, obwohl den letztern Irrthum auch Pe-
tersen S. 610 t heilt. Wo fände sich auch eine Ana-
logie, dass für die Feste, Spiele und Belustigungen,
mit welchen die Grossen Roms dem römischen Volke
schmeichelten, dieses Volk mit seiner Privatkasse wäre
in Anspruch genommen worden? Dass der Ausdruck
locator scenicus , der vermeintliche Vermiether von
Theaterplätzen, nicht hieher gehört, ist bei Grysar
S. 358 bemerkt Eintrittsmarken, wie sie Später üblich
waren, wurden jnicht dfer Bezahlung wegen ausgetheilt, son-
dern um im Voraus durch Anweisung bestimmter Plätze
Unordnung und Ueberfiillung zu verhüten. Nicht ein-
mal die Ausnahme, die nach Lipsius' Vorgange Gry-
sar a. a. O. S. 343 (vgl. S. 339 u.) annimmt, dass
die Sklaven hätten Eintrittsgeld zahlen müssen,
ist begründet , sondern beruht nur auf unhaltbarer In-
terpretation der Verse des Prologs zum Poenulus 23 iE:
Servi ne obsideant, liberis ut sit locus*
Fei aes pro capite dent : si id facere non queünt,
Domum abeant.
Denn es wäre ja gpnz verkehrt, zu sagen, die Sklaven
sollen kein Gedränge machen und den Bürgern den
Platz nicht versperren, oder aber Eintrittsgeld bezah-
len; denn wenn sie letzteres mussten, so mussten sie
es doch natürlich vor dem Eintritt, um eben Einlass
zu erhalten \ die Ermahnung des Prologs ist doch aber
an die gerichtet, die schon drin sind im Theater und
224 in. DIB FABVUkE VARRONIANAE.
also entweder schon bezahlt haben oder, wenn nicht,
nun nicht wieder zurückgeschickt werden können,- um
nachträglich zu bezahlen*), wofür es ja keine Controle
geben konnte. Vielmehr wird das aes pro capite dort,
wie schon Gruter Wollte, auf die Freikaufang gehen,
und vel subsumirt nicht einen gleichstehenden Fall,
sondern gibt einen abschliessenden Gegensatz. Das
beweist die ganz ähnliche Anknüpfung des vel dorndn
temperent im unmittelbar vorhergehenden Satze : „Wer
zu lange geschlafen hat (= zu spät kömmt), mag ste-
hen; ist ihm das nicht recht, so möge er ein ander-
mal nicht so lange schlafen **). Wer Sklav ist, mache
Platz und weiche den Bürgern ; ist ihm das nicht recht,
so- möge er aufhören Sklav zu sein (= sich frei Lau-
fen)', kann er das nicht, so möge er • (wofern er sich
das Platzmachen nicht gefallen lassen will) ganz fort-
bleiben." Noch mehr: nicht einmal das kann aus die-
ser Stelle mit Sicherheit gefolgert werden, dass über-
haupt Sklaven als Zuschauer das Theater besuchten.
Denn wie, wenn mit den im Prolog angeredeten nur
solche gemeint waren, die ihre Herren, namentlich wohl
Senatoren, begleitet und hin ein geleitet, nach Leistung
dieses Dienstes aber sich wieder zu entfernen hatten?
und wenn die Worte ne servi obsideant nur den Sinn
hätten : sie mögen sich nicht zu lange hier aufhalten
und dadurch Gedränge (sei es in der Orchestra, oder
») Ohne Begründung Muret V. L. XVII, 14: Quod aultm
rel sedere vetat, vel aes pro capite dar* vult, eo perfituf, qmi
subsellia quaedam erant (wo?), quae ab ipsis hittrionihu Im#-
bantur, pro quibus mercedula sohenda erat, $% quis in eis ädert
veütt (wer sagt das?) Vgl. Lips. de amphith. c. 15.
**) Was doch mit misverstandenen Stellen alles bewiesen wird? So
Ton Munk de fab. Atell. S. 86 mit diesen Versen, diu die Zu-
schauer im Theater geschlafen hätten !
BXCVRSE. 225
oder auf den Präcinctionen) verursachen? Denn sol-
che und keine andern Sklaven sind doch wohl in den
Versen 40 — 43 gemeint, in denen uns verrathen wird,
was sie vorzunehmen pflegten, während ihre Herren
im Theater sassen:
Et hoc quoque etiam, tjuod paene oblitus fui:
Dum ludi jiunty in popüiam pedisequi
Irruptionem facite nunc quorn occasiost.
Will es aber jemand wahrscheinlich finden, dass wohl
einzelne Herren ihre sie begleitenden Sklaven bräuch-
lich oder nüsbräuchlich auch einmal bei sich behalten
konnten, allenfalls auch fiir einige Glieder ihrer familia
geradezu Einlassbülets genommen hatten, und dass auf
solche, als nicht eigentlich berechtigte (die sich viel-
leicht besonders auf den Praecinctionen herumdrückten,)
die Worte des Prologs gehen, so will ich meines Theils
auch nichts dagegen haben* Nur dass unbedingter Thea-
terbesuch der Sklaven stattgefunden habe, muss ich um
so mehr bezweifeln, als diess nicht einmal in Griechen-
land der Fall war. Entscheidende Stellen alter Auto-
ren fehlen meines Wissens.
Die genauere Verfolgung der römischen Theater-
' ge schichte hat uns ergeben, dass die Prologe zum
Poenulus, zum Amphitruo und zu den Captiven,
wie sie jetzt vorliegen, in eine Zeit gehören, da
* das römische Publikum sich nicht mehr mit einer ein-
• fachen, nur durch eine Scheidewand getheilten Cavea
behalf, sondern schon aufGradus und somit festen Sitz-
plätzen dem Schauspiel zusah. Welches war nun diese
Zeit? Nachdem im J. 599 zugleich der Bau eines ste-
henden steinernen Theaters, natürlich eben mit einem
Halbkreis erhöhter Sitzstufen nach griechischem Vor-
hilde, hintertrieben und die Bequemlichkeit mitgebrach-
ter Sessel verpönt worden war, schaute man wieder
15
OOß m. die FABVLAE VARROllIANlB.
wie in früherer Zeit stehend in der nur iiir den je-
desmaligen Bedarf von Holz errichteten Gavea zu, ond
zwar, wie es in der Epitome des Livius heisst, ali-
quamdiUj womit eine sehr unbestimmte Bestimmung ge-
geben ist. Sei es nun, dass zu der nächstfolgenden
wesentlichen Veränderung unmittelbar, oder durch den
Ueb ergang des aufs Neue eingerissenen Gebrauchs mit-
gebrachter Sessel , fortgeschritten wurde, — was uns
jetzt sehr gleichgültig ist — , es bestand jene Veränderung
in der Einführung eines vol Ist ändige n Theaterbaus
mit umherlaufenden erhöhten Sitzreihen, durch welche
Gradus jetzt zugleich der von ihnen eingeschlossene
Orchestraraum gegeben war, der natürlich ebenfalls
seine besondern Sitzreihen erhielt und in Fortsetzung
der frühern Scheidung den Senatoren verblieb *). Aber
auch dieser Bau wurde nur mit Holzgerüsten bewerk-
stelligt und jederzeit nach gemachtem Gebrauche wie-
der abgetragen, bis eben erst gegen Ende des sieben-
ten Jahrhunderts diese Einrichtung durch den ersten,
vielleicht nach neuen verunglückten Versuchen zu Stande
gekommenen Steinbau, den des Pompejus, dauernd ge-
macht wurde. Für die Beziehungen, die in den Plau-
tinischen Prologen auf feste Sitzplätze genommen wer-
den, ist es ganz einerlei, ob diese von Holz oder von
Stein waren. Die wünschenswertheste Bestätigung der
drei Hauptzeitstiifen , die sich uns für die römische
Theatergeschichte herausgestellt haben, gibt das klare
Zcugniss des Tacitus Annal. XIV, 20: . • • qui Ctu
quoque Pompelum inensatum a senioribus ferrent* quod
mansuram theatri sedem posuissct\ nam antea subi-
•) Göttling im Rh. M. f. Ph. II, S. 107 dachte wohl augenblick-
lich nur an die equites, wenn er schrieb ; „Die besten und «H
gesehensten Plätze in den griechischen und römischen Thea-
tern waren dicht über der O.cest.a im ers en Stockwerke.",
KXCVRSE. 227
tariis gradibus et scena in tempus structa
ludos edi solitos : vel si veiustiora repetas, st ante m
populum spectavisse> nc, si consideret, theatro dies to-
tes ignavia continuaret : in welchen Worten das stan-
t em speetavisse und die subitarii gradus aufs Deut-
lichste einen abschliessenden Gegensatz bilden, die fol-
genden aber, scena in tempus structa, es wahrschein.*.
lieh machen, dass der im J. 579 aufgeführte massive
Scenenbau (denn wer dürfte bei einer Aufzählung
von Censorenbauten an Holz denken !) keinen langen
Bestand oder doch Gebrauch gehabt hat. Haben wir
also unzweifelhaft das siebente Jahrhundert als die Zeit
der fraglichen Prologe zu betrachten, so lassen sich so
weite Grenzen vielleicht durch eine nicht fern liegende
Combi nation noch enger zusammenziehen. Dass durch
die lex Roscia theatralis vom J. 687 den Rittern das
Ehrenrecht der quattuordeeim gradus proaeimi zu-
rückgegeben (restituta) wurde (s. Ruhnken z. Vel-
lej. IT, 32), lehrt uns noch nicht, wie früh die erste
Ertheilung desselben stattfand, obwohl man geneigter
sein muss einen ziemlichen , als einen kleinen Zwi-
schenraum anzunehmen; möglich war sie, wenn die
vorzutragende Vermuthung nicht trügt, sogar schon im
Anfang des Jahrhunderts, Ich meine nämlich, dass auf
Anlass der Spiele, welche im J. 607 der triumphirende
Mummius nach Besiegung Griechenlands in Rom gab,
zuerst ein vollständiges Theater errichtet wurde, und
vermuthe diess auf den Grund der Angaben des Taci-
tus im nächstfolgenden Kapitel: ftfaiores quoque non
fzbhorruisse speetaculorum oblectamentis , pro fortuna
riuae tum erat ß eoque a Tuscis accitos kistriones , a
JThuriis equorum certaminaj et possessa Acliaia Asia~
tjue ludos curatius editos: nee quenquam JRomae ho-*
wtesto loco ortum ad theatrales artes degeneravisse*
228 in* die fabvlae varronianAe.
ducentis iam annis a L. Mummii triumpho, qui prinuu
id genus spectaculi in urbe praebuerit. Die Worte od
theatrales artes de gener avisse zeigen, dass von sceni-
schem, nicht etwa nur Gircusspiel die Rede ist. Mag
es nun die Zusammenstellung mit den ausEtrurien ge-
holten Künstlern und den von Thurii gekommenen
Pferderennen allerdings wahrscheinlich machen, da«
Mummius von griechischen Schauspielern griechische
Dramen auffuhren Hess, wie Lipsius erklärt, so ist es
nur um desto glaublicher, dass mit griechischem Schau-
spiel zugleich die griechischen Schauspieleinrichtangen
mit herübergenommen wurden. Und auf etwas dieser
Art deutet auch offenbar der Ausdruck ludos cura-
tius editos hin, wofür es ja sonst genügte und so-
gleich deutlicher war zu sagen ludos graecos edäos.
Insofern also, glaube ich, hat P i g h i u s Ann. II, S. 461
den Tacitus ganz recht verstanden: primus ludos xetf-
nicos aecuratius in urbe graeco more praebuit.
Um sich aber an die griechische Sitte anzuschliessen,
war unstreitig das Wesentlichste von Allem die Auf-
nahme amphi theatralisch er Sitzreihen, die nun, einmal
durchgesetzt, sehr denkbarer Weise für die Folgezeit
beibehalten werden konnten: wie ja auch in andern
Stücken die Neuerungen eines eindringenden Luxus,
der schon lange an alter Sitteneinfachheit genagt hatte,
trotz alles Widerstrebens streng gesinnter Eiferer, der
nur aufhalten, nicht wehren konnte, endlich zum Dorch-
bruch kamen. Und war doch gerade 607 das denk-
würdige Jahr, das durch dreifache Triumphe auf ein-
mal, über Karthago, Korinth und Macedonien , wohl
geeignet war, in Siegesfreude und Festjubel die star-
ren Bande altvaterischen Herkommens zu sprengen.
Mit einem Zeitraum von 8 Jahren aber ist jedenfalh
dem aliquamdiu des Livius vollkommen genuggethan. —
EXCVRSE. 229
Ausserdem konnte der Anschluss an griechische Sitte
noch in manchem untergeordneten Punkte bestehen.
Ich würde dahin auch die Form des Wettkampfes meh-
rerer Dichter und Dramen, so wie der darstellenden
Schauspieler rechnen, wenn es nicht sehr wahrschein-
lich wäre, dass diese Form, so weit sie überhaupt bei
den Römern Eingang fand, viel früher, schon zur Plau-
tinischen Zeit, in Aufnahme gekommen war« Diess
schliesse ich natürlich nicht aus Prologen, die theils
keine Beweiskraft für ältere Zeit haben, theils nicht un-
zweideutig genug sich äussern; wie denn das von Gry-
s a r S. 348 dafür angeführte haec quom primum actus t,
otnnis vicit fabulas im Casinaprolog gar nicht not-
wendig im Sinne eines förmlichen dramatischen Sieges
gesagt zu sein brauchte, (in welchem Falle man ohne-
hin , genau genommen , omnes nur als die gleichzeitig
aufgeführten interpretiren müsste), sondern nur auf un-
gewöhnlichen Beifall gehen und das allgemeine Urlheil
des Publikums ausdrücken kann« Auch auf den Pro-
log zum Amphitruo stütze ich mich nicht» Es ist an
sich gern zu glauben, dass ein so ausgebildetes
Parteitreiben Von Gunst und Ungunst, wie es hier von
V. 65 an geschildert, im Prolog des Poenulus V. 37 f.
kurz angedeutet wird (vgl. Grysar, S. 340. 35t , der
hier wie sonst die Prologe ohne alle Unterscheidung
als Zeugen für Plautinische Zeit benutzt), um die Mitte
oder nach der Mitte des sechsten Jahrhunderts noch
nicht wird gäng und gäbe gewesen sein; und insofern
ist es Osann nicht eben zu verdenken, wenn er S. 177
auch die in beiden Prolögen vorkommende Erwähnung
der palma histrionum erst für spätere Zeit gelten las-
sen wollte« Für uns zumal steht ja jetzt die Sache,
nicht so , dass wir die Existenz eines Gebrauchs für
frühere Zeiten um der allgemeinen Möglichkeit willen,
230 HI. DIE FABVLAE VARROKUNAE.
dass ihre erste Erwähnung späterer Zeit angehöre, be-
zweifelten; vielmehr gehen wir von der erwiesenei
Gewissheit aus, dass die Urkunden, in denen wir dei
Gebrauch bezeugt finden, aus nichtpl au Umscher Zeit
stammen, sind also in uns e im Rechte, wenn wir den
Gegnern den Beweis dafür zuschieben, dass demoho-
geachtet der Gebrauch älter sei ; und unter diesem Ge*
sichtspunkte theilen wir z. B. auch ganz den von Osana
S. 180 ohne alle Begründung ausgesprochenen Zweifel
dass das Amt der Dissignatores, obgleich es nach dem
Obigen in gewissem Sinne denkbar ist, für die Plan-
tinischen Auffuhrungen schon bestanden habe. Für du
Alter der paltnae histrionales aber sich auf Livius X,
47 zu berufen *), woselbst schon für das J. 460 be-
zeugt wird: palmae tum primum translato e Graecia
more victoribus datae> ist viel gewagter als es scheinen
mag-, denn Livius spricht von Circusspielen, nicht tob
scenischen; wie trügerisch aber die Ueb ertrag ung sol-
cher Analogien ist, kann ein einziges Beispiel zeigen,
worüber wir zufällig genau unterrrichtet sind. Warum
nämlich wurde für das Theater das Ehrenrecht bevor-
zugter Plätze den Senatoren schon 559, den Rittern im
folgenden Jahrhundert zu Theil, für den Circns dage-
gen, wie Lipsius zu Tac. Ann. XV, 32 nachweist,
erst unter Augustus, oder wenu wir es mit dem Begriff
bestimmter Plätze genauer nehmen, den Senatoren so-
gar erst unter Claudius, den Rittern unter Nero? Um-
gekehrt, warum kam man im Theater so spät zu festen
Sitzplätzen, da man sie so früh im Gircus hatte ? Oder,
um einen noch mehr ins Einzelne gehenden Unter«
schied hervorzuheben, warum galt die 559 vorgenom-
mene Trennung der Senatorenplätze nicht für alle Feste»
') Das taut auch Ladewig a. a. 0. S. 182.
EXCVRSE. 231
sondern, wenn wir dem Livius folgen, nur für die Rö-
mischen, wenn der Rede de harusp. respons. und dem
"Valerius Maximus, nur für die Megalensischen Spielet
(denn diese, auch von Asconius besprochene, von
"Win dis ch mann S. 116 nicht einmal gekannte Diffe-
renz, wie man sie auch entscheiden möge, beweist
doch offenbar eben das Eine,^dass die Einrichtung ur-
sprünglich nur auf eines der Feste beschränkt war, so
glaublich es auch sei, dass sie sich bald genug auch
weiter ausdehnte.) — Wenn also auch alle diese Be-
weise für scenischen Wettkampf und Siegespreis- in
Plautus Zeit nicht genügen, so muss uns doch eine
sonst unverdächtige Stelle eines Plauünischen Stückes
selbst anderer Meinung machen, wenn sie, freilich in
einer Vergleichung , aber doch nicht bloss bildlich,
sondern mit unverkennbarem Hinblick auf wirkliche
'Verhältnisse sich so deutlich ausspricht, wie es im Tri-
nummus III, 2, 83 ff. geschieht:
Non enim possum quin exclamem: enge* euge,
Lysitetesj izäXivi
Facile palmam habes: hie victust: vicit tua co-
moedia.
Hie agit magis ex argumento et versus meliores
Jacit.
Freilich kann wohl weder die Form des ganzen Wett-
streites so geregelt, noch die Ertheilung des Sieges-
preises von solcher Bedeutung gewesen sein wie in
Griechenland; denn sonst wäre doch wohl von irgend
einem Dichter irgend eine Notiz über die Zahl seiner
Siege, oder auch über eine einzelne Besiegung eines
andern Dichters, auf uns gekommen, wie uns deren so
zahlreiche aus der Geschichte des griechischen Drama
bekannt sind.
Trifft also die über den ersten vollständigen Thea-
232 III. DIE FABVLAE VARRONIANAE.
terbau aufgestellte Vermuthung das Wahre, so können
die Aufführungen des Poenulus, des Ampbilruo *) and
der Caplivi **), für welche die jetzigen Prologe dieser
*) So wird naturlich Ladewigs (S. 184) schon an sich sehr
sichere Vermuthung über die Beziehung von V. 91-92 des Am*
phi tr uoprologs und eine darauf zu gründende Zeitbestim-
mung des Amphitruo noch unsicherer; die letztere kessle
aus der erstem jetzt ohnehin nur unter der (nicht sehr .wahr-
scheinlichen) Voraussetzung folgen , dass jene zwei Verse stf
dem ursprünglichen Prolog in den Jüngern — nicht durch des
Verfasser dieses Jüngern, (denn der konnte ja unmöglich eine ver-
altete Zeitanspielung beibehalten), sondern nur in den Exempla-
ren durch Vermischung der Abschreiber übergegangen wireu.
Ein bestimmtes Ereigniss aus dem Anfang des 7. Jahrhunderts
als Anlass der gedachten Verse weiss ich nicht nachsu weites;
ein blosser Verschwörungsplan, wie der aus Livius für d. J. 558
nachgewiesene, wäre mir aber auch nicht genug, um darauf die
Anrufung des Juppiter durch Histrionen auf der Bühne mit irgend
einiger Zuversicht zu beziehen. — Eben so nothwendig fall'
auch der aus V. 32 von Windischmann S. 123 und Pe-
tersen S. 617 dafür gesogene Beweis weg, dass das Stack
selbst in Friedenszeiten gegeben worden. Freilich würde maa
anderseits in Verlegenheit sein, in dein ganzen Anfang des sie-
benten Jahrhunderts einen von Kriegsführung völlig freien Zeit-
punkt aufzufinden; aber es haben auch nach Gronov Ifts-
det S. 406 und Vissering Qu. PI. I, S. 22 längst eingese-
hen, dass dort von Krieg oder Frieden gar nicht, die Rede ist.—
Bemerkenswerth dagegen ist, mit welchem Nachdruck V. 73 f.
von dem Verpöntsein des ambitus im Staate in einer Weise ge-
sprochen wird, dass man sieht, es wurden damals die Gesette
über den ambitus mit grosser Strenge gehallen: sehr im Geges-
satz zu den Aeusserungcn des Tri n um raus. Aus der ganzen er-
sten Hälfte des 7. Jahrhunderts kennen wir allerdings eine lei
de ambitu nicht; die letzte war vom J. 594 (s. Düker so Li?.
Epit. XLVII), vielleicht indess auoh neuerdings wieder eiags-
gehärft oder verschärft worden. Jedenfalls genügt sie; dagegoa
die ausser ihr noch allein im 6. Jahrhundert vorkommende (Cor-
nelia Bacbia) uns für Plautinisohe Zeit des Prologs deshalb nicatt
hilft, weil sie in 571 gehört.
**) Um so weniger wird man also in den sehr unschuldigen SchlaM-
versen dieses Prologs die Hindeutung auf den Scipionenprocess
von 566 finden wollen , die ein eben so wundersames Phantasie-
EXCVRSE. 233
Stücke bestimmt waren, schon bald nach 607 stattge-
funden haben: obwohl uns ein Paar Lüstren auf und
ab nichts verschlagen. Gerade darin, dass die dama-
ligen Theatereinriebtungen noch etwas Neues waren,
dürfen wir den Grund suchen, warum von ihnen soviel
in diesen Prologen die Rede ist: sehr im Gegensatz zu
den wenig altern Terenzischen. — Der für und durch
vier Prologe gewonnene historische Standpunkt rauss
nun aber schon an sich die allgemeine Voraussetzung,
dass wir es bei den schlechthin so genannten Plauti-
nischen Prologen, wie sie uns überliefert sind, mit Pro-
dukten dieses Dichters selbst zu thun haben, notwen-
diger Weise sehr erschüttern ; es bedarf eines kleinen
Gewichts, und das Zünglein der Wage neigt sich ge-
rade zur entgegengesetzten allgemeinen Voraussetzung.
Sogar ein grosses ist es aber, welches auf den Umstand
zu legen ist, dass ausser der Gasina in sechs andern
Prologen die namentliche Angabe des Verfassers der
Komödie vorkömmt, und von ihm nicht, wie bei Terenz
ohne Ausnahme, als dem poeta* sondern als Plautus
(Plautina JabulaJ oder Maccius die Rede ist. Dieser
einzige, nicht übersehene, aber doch nicht hinreichend
hervorgehobene Umstand ist, so viel ich sehen kann,
völlig entscheidend dafür, dass die Prologe zur Asi-
naria *), zu den M ena echmen, dem Mercator,
Pseudolus, Trinummus und Truculentus, so
stück von Petersen S. 609 ist , wie die Hereinziehnng des
Scipio in die Zeitbestimmung des Trinummus S. 612 f.
*) Folglich kann auch der Vers 15: Vi vostnet alias, pariter nunc
Man adhtvet (so schreibe ich) keine Folgerung hergeben für
erste Aufführung der A s i n a r i a wahrend — ich weiss nicht
welches Krieges, wie Windisch mann S. 124 und V i s s e-
r i n g Qu. PI. I, S. 23 wollen. Dagegen hat es seit dem Ende
des sechsten Jahrhunderts an Kriegen in ununterbrochener Folge
nicht gefehlt.
234
III. DIE FABVLAE VARRONIANAE.
wie sie sind, zu wiederholten Aufführungen dieser Stücke
nach Plautns Tode gehören, demnach im Zusammen-
hange mit den oben entwickelten litterarhistorischen
Verhältnissen, und in Uebereinstimmung mit der Zeit*
bestimmung jener vier andern Prologe, in das siebente
Jahrhundert zu setzen sind, in dessen Anfang die neu-
erwachte Liebhaberei für das alte Plautinische Lustspiel
fallt, das man jetzt als solch es ausdrücklich vorzu-
führen den bestimmtesten Anlass hatte. *) Sehr na-
*) Auch die Angabe des griechischen Originals, das dem lateinischen
Stück zu Grunde lag, mag ein regelmässiger Theil des Prologs
* erst nach der Plautiaischtn Zeit geworden sein.: obwohl sit
(s. o.) schon im Aconthomeiws des Naevius vorkam. Dem Bil-
dungsgänge des sechsten Jahrhunderts, wie ihn in Beziehung auf
die Palliata Ladewig in seiner Abhandlung über den Kanon
des Volcatius schön nachgewiesen hat, entspricht es durchaus,
dass es Anfangs ein vorwiegend stoftarliges Interesse war, mit
dem man schlechthin nur Belustigung im Theater suchte, sehr
unbekümmert, woher diese der Dichter geschöpft, und ohne 10
fragen, wie rein er die Quelle wiedergegeben oder mit welchen
Zuthaten und Umgüssen er sie dem römischen Gaumen schmack-
hafter gemacht. Nur allmahl ig wurde für die Auffassung eines
reinen griechischen Kunstwerkes, auch ohne die pikante Würze
einer vergröbernden Komik, die Empfänglichkeit geweckt und
das Verständniss herangebildet: und eben diess gibt der gewöhn«
lieh so einseitigen Kritik der Terenzischen Komödie den allein
richtigen Standpunkt. Nun erst, indem sich zu dem stofrartigen
Interesse ein in gewissem Sinne künstlerisches gesellte und schon
eine ziemliche litterarische Bekanntschaft mit den Seh Atzen der
griechischen Komödie sich gebildet hatte, war die Nennung des
jedesmaligen Originals, durch dessen Einführung die Erwerbeehftft
der aufblühenden Tochterlitteratar einen neuen Zuwachs erhielt,
recht veranlasst und an der Zeit« Waren hiernach die Plautiqi-
schen Komödien, als sie zuerst auf die Bühne kamen, noch nicht
mit der in den spätem Prologen gewöhnlichen Ursprungsetikette
versehen, so begreift sich, dass es im Anfang des folgenden
Jahrhunderts, als man sie wieder hervorholte, ganz von der zu-
fälligen Kenntniss und Gelehrsamkeit des neuen Prologschreibers
oder auch des Schauspieldirectors abhing, ob jene Nachweisung
nachträglich geführt wurde oder nicht. Sehr einfach erklärt sich
EXCVRSE. 235
türlich, dass sich nun, da die 1 literarische Sorge für
Sammlung und Erhaltung der alten Komödie erst et-
was später an die Stelle der jetzt noch allein herr-
schenden theatralisch-praktischen Sorge trat, immer die
neuesten Prologe in den Bühnenrepertoires erhielten*
die ursprünglichen aber, als für den praktischen Zweck
unbrauchbar, bei Seite geworfen wurden und darum
eben verloren gingen. Die allgemeine Möglichkeit, dass
für die Abfassung der neuen die alten benatzt and
ganze Partien aus diesen in jene aufgenommen wur-
den, wird keinesweges geleugnet; doch kömmt es auf
einleuchtendere Nachweisungen solcher Mischung an,
als bisher versucht worden: \vorüber bei anderer Ge-
legenheit ein Mehreres. Von den Grammatikern wer-«
den eben so natürlich, wie die alten Prologe von ih-
nen überhaupt gar nicht citirt wurden, die neuen, die
bei der ersten Sammlung der Komödien in deren
Exemplare mit übergingen, schlechtweg .als Plautinisch
citirt *), und zwar zufällig alle, mit einziger Ausnahme
(wenn ich nicht irre) des der Gaptivi: denn auch der
zurCasina, für den es Osann ä. 168 leugnete, kömmt
bei Servius z. Aen. X, 615 vor. Aber Varro wird
sich vor einem solchen Gitat wohl gehütet haben, wie
anderseits die ursprünglichen Prologe auch von ihm
schwerlich noch citirt werden konnten.— Reiner Zu-
fall war es unter diesen Entstehungsumstand en, ob ein
fiir. eine neue Aufführung zu dichtender Prolog gut
oder schlecht ausfiel, je nach der Fähigkeit desjenigen,
hieraas, dass von neun Prologen" dieser Zeit vier (zu Amphi-
truo, Captivf, Atenaechmi, Truculentus) ohne Angabe des grie-
chischen Originals sind, die sich doch in fünf andern (zu Asi-
naria, Casina, Mercator, Poenulus, Trinummus) findet,
») Ganz derselbe Fall ist es mit den spätem Zusätzen im Context
der Stücke selbst
236 III. DIE FABVLAE VARROMANAE
der sich gerade für die Abfassung fand. So bündig
und geschmackvoll wie der zum Trinummus ist keiner
weiter; die meisten leiden an geschwätziger Breite, lä-
stigen Wiederholungen, auch Mangel gehörigen Zusam-
menhangs, und vorzüglich an frostiger Witzhascherei,
die es nur zu geschraubten Spässen bringt. Auch im
Sprachlichen und Metrischen ist es nicht schwierig ein-
zelne Eigenheiten oder Unregelmässigkeiten }m Gegen-
satz zu Plautinischer Gewohnheit aufzuzeigen; nur darf
man sich nicht etwa mit Osann a. a. O. einen gera-
dezu schlechten und fehlerhaften Versbau im Allge-
meinen vorstellen. Für das behauptete pessimum nu-
merorum genus würde sich das dafür hinlänglich fein
gebildete Ohr des römischen Publikums bedankt haben,
und wer sich in Rom zur Abfassung eines solchen Pro«
logs hergab, verstand auch die sehr einfache und ge-
wohnte Kunst, regelrechte Senare zu bauen; die Regeln
sind aber keine andern als die auch fiir Plautus gel-
tenden, und der Text der Prologe ist nur nicht weni-
ger und nicht mehr corrupt als der. der Plautmiscben
Komödien selbst. Von einer Stelle (der einzigen, die
er bespricht, aber nicht der schlimmsten) hat das Osann
selbst eingeleuchtet, Prol. Cas. 47 ff.:
Pojtquam adolevit dd eam aetatem* ut viris.
Placcre posset, at eam pueMam hie senex
Amat efflictim, et item contra Jilius4
Man würde Vers und Sprache herstellen, wenn mm
schriebe :
Postquam ea adolevit dd eam aetatem* uti viris
Placere posset, [dni\at eam puellam hie senex:
\Eandeni\ dmat ejfflictim \huius\ itidem contra
filius — ;
aber wahrscheinlicher sind eam vuellam hie Glosseme,
EXCVRSE. 23Z
in Folge deren, wie unzählige Male bei Plautus* eine
Vershälfte ausfiel:
Postquam ea adolevit ad eam aetatem, uti viris
Placere posset, dt[que ,
Senex eam amat efflictim et item contra filius.
Was für eine Meinung endlich jemand von dem Alter
der Prologe zur Aulularia und zum Rudens *)
*) Hierzu kommen allerdings noch die einen Prolog vollkommen
vertretenden Mittel scenen des Miles und besonders der Ci-
stellaria (I, 3>. Die letztere hält Vissering I, S. 24 f.
für spätem Ursprungs. Sehr möglich : aber seine Grunde taugen
nichts. Allerdings ist die Wiederholung von I, 3, 42 — 45 nach
I, 2, 6, 11—13 unerträglich und für denselben Dichter undenk-
bar. Aber auch , wenn man sich 1,3 ganz wegdenkt , bleiben
jene vier Verse der vorangehenden Scene in jedem Betracht stö-
rend und unbegreiflich ; und warum hatte auch, wenn sie wirk-
lich von der lena schon gesprochen worden wären, der Verfas-
ser des folgenden Prologs ihren Inhalt überhaupt noch einmal
sollen vorbringen wollen ? Keine Frage, dass Windischmann
S. 123 das vollkommen Richtige gesehen: die vier Verse der
lena sind erst nach denen des Auxilium gemacht und mit ihnen
die zweite Scene interpolirt worden, so dass an V. 5 sich V. 14
genau und in bester Verbindung anschliesst. Auch V. 7— 10* aber
sind nur weitere Ausspinnung der drei Anfangsverse; sie mit
Acidalius vor V. 4 zu stellen, genügt nicht; unverständlich ist
das Quin; hart die Construction , deren halber man wenigstens
V. 10 vor 9 gesetzt wünschte : — alle vier fehlen im Palim-
psest. — Die Schiussverse ! des Prologs aber (ui vobis nett Poeni
poenas sufferant) k ö n n e ii zwar an sich auf den dritten
Punischen Krieg bezogen werden : nur dass dann bei den vor-»
angehenden Versen (servate vostros socios veter es et novos , au-
gete äuxtUa vostris iustis legibus) niemand wird mit Vissering an
die lex de repetundis denken wollen , die trotz Ciceronischer
Stellen nichts mit den hiesigen sortis zu schaffen- hat.; aber; sie
müssen es nicht, und in Beziehung auf den zweiten haben
sie, sonst unter sich abweichend genug , sowohl Petersen
S. 614 als Piaudet S. 344 gedeutet, von denen der erstere die
wichtige Stelle des Livius XX11, 13 über die socii ltalici anfüh-
ren konnte : nee tarnen is terror , cum ßmnia betto ßagrarent,
fide socios dimovit: videlicel quia iuslo et modernto regebantur
imperio , nee abnuebant , quod unum tinculum ßdei est , meliöri-
238 III. DIE FABVLAE VARRONIANAB.
fassen wolle, sei ihm vorläufig ganz anheim gestellt, dt
es Zeit ist einen Excurs zu schliessen , der zunächst
darauf ausging, gewisse Stufen für die Enlwickelung des
römischen Schauspielwesens in Beziehung auf die Plau-
tinische Komödie festzustellen.
EXCVRS rv.
Zu S. 91 ff. 126 f.
Ueber die bei Gellius erwähnten „Indices**
Plautinischer Komödien und ihre Verfasser habe ich,
statt kurzweg eigentliche irlvaxeg und Pinakographen
anzunehmen, was doch mit Ausnahme des Attius für
alle denkbar wäre, lieber alle Möglichkeiten offen las-
sen wollen, wie denn im Einzelnen eine besonnene Kri-
tik über allerlei Yermuthungen, dergleichen im 2. Ex-
curs und in Diss. IV versucht worden, nicht hinaus-
kömmt Ueber die anderweitige Schriftstellerei eini-
ger von ihnen vgl. auch Diss. VI. — Eine chronolo-
gische Reihenfolge übrigens, die man vermuthen könnte»
ist für die sechs bei Gellius aufgeführten Autoren nicht
nachzuweisen. Zwar dass der ohne Zweifel älteste von
ihnen, der 583 geborene Attius, zuletzt steht, könnte
doch den guten Grund haben, dass die Didascalicon h-
bri von ihm im höbern Alter (unä er wurde über acht-
zig alt) verfasst worden , wie Madvig Opusc. S. 108
ganz wahrscheinlich annimmt. Auch ist L. Aelius
Stilo Präconinus *) vollkommen richtig vorange-
ht» parere. — Inwiefern etwa für das Verstand niss des Stück«
die Exposition des Auxilium notiiig oder entbehrlich scheine, dar-
über lässt sich jetzt schlechterdings nichts sagen , da das Stock
eine Lücke von gegen 600 Versen bat, wie durch untrügliche
Berechnung darzuthun ist.
*) Oben S. 126 ist eine Bemerkung darüber ausgefallen, dass Gel-
EXCVBSE. 239
i
stellt , wie er ja auch bei Sueton den Reigen der ei-
gentlichen Grammatiker anführt« Er muss um den An-
fang des 7. Jahrhunderts geboren sein, so dass er nicht
jünger, sondern mindestens gl eichalterig, wo nicht viel-
mehr älter als Lucilius war, der ihm ein Buch seiner
Satiren dedicirte. Nachdem er 653 den Meteil us Nu-
midi cus in das Exil und unstreitig das Jahr darauf aus
dem Exil zurück begleitet hatte, wurde er weiterhin
Varro's und Cicero's Lehrer, und schrieb, während sich
Cicero als (siebzehnjähriger) adulescens bei ihm bil-
dete (Brut. c. 56) > Reden für Andere, die in das Jahr
663 fallen (Meyer Orat. Rom. fragm. S. 337 ed. II),
sonach sehr füglich vom Aelius als einem noch rüsti-
gen und geistesfrischen Sechziger konnten verfasst wer-
den. Hiernach lässt sich die Berechnung bei van
He us de Disquis. de Aelio Stil. S. 35, der auch
Hertz de Ginciis S. 74 folgt, und wonach Aelius
erst um 620 geboren wäre, mehrfach berichtigen. Mit
Recht bezeichnet ihn M advig S. 105 als wenig jun-
gem Zeitgenossen des Attius. — Noch älter als Aelius
uiüsste Aurelius Opilius sein, wenn er wirklich der
Lehrer des Rntilius Rufus gewesen wäre, wie dem Sym-
machus die Neuern ohne Ausnahme geglaubt haben.
Denn Rutilius selbst muss um den Anfang des 7. Jahr-
hunderts geboren sein, wie namentlich. aus Appian Iber.
88 hervorgebt: vgl. über sein Leben Westermann
lius gerade nur von dem einen Aelius die Zahl der für Flau-
fiirisch erklärten Komödien angibt. Auf den Grund dafür fährt
die unmittelbare Verknüpfung dieser Notiz mit der Zahl' 130: of-
fenbar wollte Gellius die höchste und die niedrigste
Zahl, die angenommen worden , zusammenstellen. Also fanden
sich in allen übrigen Indices mehr als 25 verzeichnet. — Es
wird diese Bemerkung der etwaigen Verwunderung begegnen,
wie es doch komme , dass Gellius, vom Aelius die bestimmte
Komödienzahl angebend , doch der nach unserer Auffassung so
viel wichtigem Vierzigzahl keine Erwähnung thue.
240 III. DIE FABVLAE VARRONIANA&.
Gesch. d. röm. Beredsamkeit S. 91 ff., Orelli Oiiöm.
Tnll. IT, S. 517 ff, Meyer Orat. frgtm S. 263. Aber
den Opilius setzt Sueton dadurch, dass er ihn erst im
6.' Kapitel bebandelt, so entschieden später als Aelins,
dass des Symmachus bei keinem Aeltern sich findende
Angabe, die doch namentlich bei Sueton nicht fehlen
würde, sich leicht auf eine ausschmückende Vorstellung
von der Thatsache zurückfuhrt, dass Opilius dem Ro*
tilius 661 nach Asien in die Verbannung folgte and
dort mit ihm in gelehrter Müsse „consenuitf* : welcher
Ausdruck allein schon die Geburt des Opilins in dal
sechste Jahrhundert hinaufzurücken verwehrt. Kein
Zweifel, dass hier Rutilius von ihm lernen konnte: aber
deswegen war Opilius nur nicht des Rutilius magister
im eigentlichen und gewöhnlichen Sinne des Worte«.
Doch lag solche Auffassung dem Symmachus nicht eben
ferner, als Eilend teil Proleg. z. Brut. S. LIX die
ganz ähnliche Verwechselung, dass Aelius der Lehrer
des Meteil us gewesen, was auch kein Alter sagt, wie
He us de S. 52 mit Recht bemerkt. Dass übrigens des
Opilius gelehrte Werke von ihm seien in Smyrna ans*
gearbeitet worden, wie in Zeitschr. f. Alterth.wiss. 1839
S. 339 berichtet wird, steht so auch nicht bei Sueton;
und warum sollte er auch bis 661, da ihn das gegen
die rhetores latini erlassene Edict zum Aufgeben seiner
Schule und Verlassen Roms veranlasste, litterarisch un-
thätig gewesen sein? — Entschiedener der zweiten
Hälfte des 7. Jahrhunderts angehörig ist Volcatins
Sedigitus zu denken, wenn anders bei der Aufzah-
lung von Zeugnissen des Afranius, Volcatius, Cicero,
Caesar in Suetons Vita Terentii diese Reihenfolge nicht
, zufallig, sondern mit Madvig S. 107 f. für eine chro-
- nologiscbe zu nehmen ist. Beträchtlich weiter vorge-
rückt und Altersgenosse des Mcss.ala Corvinus, Furius
EXCVRSE. 24 1
Bibaculus und Valerius Cato würde er freilich werden,
wenn bei Sueton Gramm. 4 die Vulgate cum Sigida
l'ichtig wäre von Wower (auch Wiese de Mess. Corv.
-vit. et stud. S. 70) in cum Scdigito verändert worden:
Tgl. Burmann z. Anthol. lal. I, S. 411. Allein dort
liat das Wahre, cum Ticida, langst schon Gyraldus
(Hist. poet. dial. X, S. 1097 ed. Bas. 1545) hergestellt ~
und alles Hiehergehörige vollständig und genau Wei- -
ckert Poet. lat. reliq. S. 361 erledigt. Auch darum
darf Volcatius nicht zu spät angesetzt werden, weil der
Kanon komischer Dichter, den Gellius XV, 24 unter
seinem Namen rai tili eilt, in Plautinischen Handschriften
mit merkwürdiger Uebereinstimmung dem P. Nigi-
dius (Figulus), dem gelehrten Zeitgenossen des Varro
und Cicero, beigelegt wird (s. oben S. 65 f.) : wofür ich
keine andere Erklärung weiss, als dass ihn Nigidius in
eines seiner zahlreichen Werke aufgenommen hatte, und
dass diess , freilich schon in ziemlich alter Zeit , ein -
gelehrter Leser des Gellius in seiner Handschrift des-
selben irgendwie bemerkt halte, welche Handschrift
dann zufällig gerade die Quelle fiir den ältesten Plau-
tinischen librarius wurde, durch den die Verse über
die Rangstufen der Palliatendichter in die Manuscripte
des Plautus kamen. — Von selbst versteht sich, dass von
unserm Volcatius „de poetis" (nicht „ars poetica" mit
Meyer Anthol. lat. praef. S. XXI) verschieden sein
naass der bei Hieronymus Apol. adv. Rufin. I, S. 367
(vol. IV ed. Marl.) als Commentator der Ciceronischen
Reden genannte Volcatius, von dem wir ausser die-
ser Erwähnung rein gar nichts wissen. *) — Ebenfalls
*) So ja auch, um Anderes zu geschweigen, nichts von einem al-
/ teo Commentator des Naevius Namens V i r g i 1 i u s , den aus
Varro L lat. V, 39 nicht einmal Suringar anführt.
16
242 III. DIE FABVLAE VARRONIANAE.
in die zweite Hälfte des Jahrb. wird Man Hins zu
setzen und, irren wir nicht, in dem Senator (Titas)
Manilius zu suchen sein, den Plinius N. H. X, 2 dili-
gentissimus togatorum und Senator maximis nobilif
doctrinis doctore nullo nennt, indem er ein prosaisches
Bruchstück über den Vogel Phönix aus ihm anfahrt,
woraus sich ergibt, dass die Schrift, der es entnom-
men, im J. 656 verfasst war; derselbe auch, auf den
schon Vossius de histor. lat. I, 9 ein Paar poetische
Citate bei Varro de L 1. VII, 16. 28 (V, 31 steht jetzt
Mallius) gewiss mit mehr Glück zurückführte, als wenn
Meyer a. a. O. S. XII erst an den Dichter der Astro-
nomica, dann gar an Verschreibung für Matius denkt
Eine nähere Spur freilich, dass dieser Manilius — der,
wenn Vossius weitere Vermuthung richtig ist, noch 677
lebte und in diesem Jahre von Cicero pro Rose. com.
14 als hochbejahrt genannt wird — sich auch litterar-
geschichtlich beschäftigte, haben wir nicht; einer varia
eruditio indess, wie sie Plinius rühmt, liegt das doch
nicht fern. — Der am weitesten in das siebente Jahr-
hundert, bis gegen den Schluss desselben, hineinrei-
chende Verfasser von Indices Plautini ist Servias
Claudius oder Clodius, als litteratissimus und fein-
ster Kenner Plaulinischcr Art und Sprache gerühmt
von Cicero ad famil. IX, 16, dem Opilius bei Anfüh-
rung abweichender Erklärungen nachgestellt bei Varro
de 1. 1. VII, 106. (vgl. VII, 70.) *) Seine hinterlasse-
*) Claudius war zwar eben so wenig, wie Aurelius Opi-
lius, eigentlicher Scholiast des Plautus , sondern beide war«
(■lossographen, die nur aus Plautus eben so gut wie aus andern
Autoren der alten Lalinilät die Glossen entnahmen, mit deren Er-
klärung sie sich beschäftigten. Aber eben darum sind wir nicht
unberechtigt, wo wir Erklärungen von ihnen neben Anffibxongea
IMautinischer Verse finden, anzunehmen, dass sich eben auf diese
bestimmten Verse jene , wenn auch immerhin allgemeiner gfilli-
EXCVRSE.
243
neu Papiere schenkte der überlebende fratcr (nicht
patruclts mit O r e 1 1 i Onom. Tüll. II, S. 1 64, s. Heusde
d. Ael. Stil. S. 46) Papirius Paetus an Cicero, und da
dessen diess Geschäft betreffende Briefe an Atticus 1, 20
und II, t im J. 693 geschrieben sind, so wird Servius
eben nicht lange vorher gestorben sein. Aber dadurch,
zumal er auch der Schwiegersohn des Aelius Stilo war,
wird kein solcher Zeitabstand zwischen ihm und Por-
cius Licinius (dessen Blüthezeit Orelli S. 493 ganz
richtig um 540 ansetzt) begründet, dass er diesen in
einer Weise hätte citiren können, wie es in der neue-
sten Ausgabe des Gellius XVII, 21 geschieht: Porcium
autem Licinium Servius poeticam Romae coepisse di-
cit in his versibus :
Poenico hello seeundo JHusa pinnato gradu
Intulit se bellicosam in Romuli gentem Jerant.
Ich möchte überhaupt wissen, was sich diejenigen, die
neuerlich die Stelle so zu citiren pflegen (s. z.B. Mey-
ers Anth. lat II, S. 12 f., Zei ts ehr. f. Alter th.wiss. 1839
gen, Erklärungen zunächst bezogen, und dürfen dem gemäss wei-
ter schliessen, dass die einzelnen Komödien, aus denen die Verse
angeführt werden, nicht nur in den Händen der gedachten Glosso-
graphen waren, sondern ihnen wohl auch als wirklich Plautini-
sche galten und als solche in ihren i n d i c e s verzeichnet stan-
den. Diess wären denn füt Clau-dius ausser Casina und
Truculentus (Vacr. VII, 106 70) noch Sitellitergus oder vielleicht
(denn diess lässt § 65 einigermassen zweifelhaft) Aslraba; für
Opilius aber nach Anleitung desselben Varro ausser Amphi-
truo, Asinaria, Casina, Cistellaria, Truculentus (VII. 50. 79. 106«
65. 70) noch Cacistio (67), nach Anleitung des Festus Frivolaria
(S. ,275), Miles gloriosus oder Sitellitergus (375), Artemo oder
Curculio oder Casina (165). Man sieht, es sind ohne Ausnahme
Komödien, die auch unter den Varronischen zweiter Klasse oben
ihren Platz gefunden haben. — Das Citat aus Claudius übrigens,
welches Varro VII, 66 gibt, und das S p e n g e 1 und Müller
als Vers abgesetzt haben, ist offenbar reine Prosa: Sic Claudius
scrihil) aritiosas demonstrari consupplicalrices.
244 III. DIE FABVLAE VARRONIANAE.
S. 340), dabei für eine Construction, und zweitens was
eigentlich für einen Gedanken und welches Sachver-
hältniss gedacht haben; es kommen lauter Ungereimt-
heiten und Unmöglichkeiten heraus. Lion hat zwar gut
gethan, die Lesart aller Handschriften (auch des alten
Regius, der nur $p für autem, und des Wiener Codex,
der Lucinium hat) Porcium Licinium statt des durch
flache Aenderung eingeführten Porcius Licinius zurück-
zurufen; aber statt Servius, was freilich auch im Reg.
(seruus der Vindob.), ist die frühere Vulgate seriös
beizubehalten, und Construction muthmasslich durch
Verwandlung des dicit in dicere herzustellen. Denn
unmittelbar vorher geht: quem T^arro ; • . . stipendia
fecisse alt hello Poenico prirno, idque ipsutn Naevium
dicere in eo carmine , quod de eodem hello scripsit.
Und weiter vorher: quihus natum esse Q. Enniuni poe-
tam M. Varro .... scripsit, eumque cum septimum
et sexagesimum annum haberet, duodecimum Anncdem
scripsisse, idque ipsum Ennium in eodem lihro dicere*
Gellius kannte die Verse des Porcius (die Müller z.
Varr. V, 163 mit Recht auf den Ennius bezieht) nur
aus Varro's Buche de poetis, und ebendaher mag auch
die vom Terentius handelnden Tetrameier Sueton vit.
Ter. c. 1. 2 genommen haben; denn da$s Sueton Var-
ro's Buch benutzte ohne ef zu nennen, geht sehr deut-
lich aus Gramm, c. 3, verglichen mit Plin. N. H. XXV,
3, (7) hervor. — Den sechs Autoren, welche Verzeich-
nisse der Plautinischen Komödien entwarfen, kann man
sich wundern nicht als siebenten hinzugefügt zu finden,
den Ateius Praetextatus Philologus, da dieser
neben Opilius der einzige lateinische Grammatiker ist,
von dem geradezu Tcivaxsg nach griechischer Weise er-
wähnt werden bei Charisius I, S. 108: Pinacon tertio
(wie doch wohl statt itwdxav die lateinische Schrift
EXCVRSE.
235
türlich, dass sich nun, da die 1 literarische Sorge für
Sammlung und Erhaltung der alten Komödie erst et-
was spater an die Stelle der jetzt noch allein herr-
schenden theatralisch-praktischen Sorge trat, immer die
neuesten Prologe in den Bühnenrepertoires erhielten,
die ursprünglichen aber, als für den praktischen Zweck
unbrauchbar, bei Seite geworfen wurden und darum
eben verloren gingen. Die allgemeine Möglichkeit, dass
für die Abfassung der neuen die alten benutzt und
ganze Partien aus diesen in jene aufgenommen wur-
den, wird keinesweges geleugnet; doch kömmt es auf
einleuchtendere Nachweisungen solcher Mischung an,
als bisher versucht worden : Vorüber bei anderer Ge-
legenheit ein Mehreres. Von den Grammatikern wer-
den eben so natürlich, wie die alten Prologe von ih-
nen überhaupt gar nicht citirt wurden, die neuen, die
bei der ersten Sammlung der Komödien in deren
Exemplare mit übergingen, schlechtweg .als Plauüni&ch
citirt *), und zwar zufällig alle, mit einziger Ausnahme
(wenn ich njcbt irre) des der Gaptivi: denn auch der
zur Casina, für den es Osann S. 168 leugnete, kömmt
bei Servius z. Aen. X> 615 von Aber Varro wird
sich vor einem solchen Gitat wohl gehütet haben, wie
anderseits die ursprünglichen Prologe auch von ihm
schwerlich noch citirt werden konnten,— Reiner Zu-
fall war es unter diesen Entstehungsumstand en, ob ein
fiir eine neue Aufführung zu dichtender Prolog gut
oder schlecht ausfiel, je nach der Fähigkeit desjenigen,
hieraas, dass von neun Prologen" dieser Zeit vier (zu Amphi-
truo, Captivt, fiUnaechmi, Truculentus) ohne Angabe des grie-
chischen Originals sind, die sich doch in fünf andern (zu Asi-
naria, Casina, Mercator, Poenulus, Trinummus) findet,
•) Ganz derselbe Fall ist es mit den spätem Zusätzen im Context
der Stücka aeihai.
236 III. DIE FABVLAE VARROKIAlf AB
der sich gerade fiir die Abfassung fand. So bündig
und geschmackvoll wie der zum Trinummns ist keiner
weiter; die meisten leiden an geschwätziger Breite, lä-
stigen Wiederholungen, auch Mangel gehörigen Zusam-
menhangs, und vorzüglich an frostiger Witzbascherei,
die es nur zu geschraubten Spässen bringt. Auch im
Sprachlichen und Metrischen ist es nicht schwierig ein-
zelne Eigenheiten oder Unregelmässigkeiten jm Gegen-
satz zu Plautinischer Gewohnheit aufzuzeigen; nnr darf
man sich nicht etwa mit Osann a. a. O. einen gera-
dezu schlechten und fehlerhaften Versbau im Allge-
meinen vorstellen. Für das behauptete pessimum nfr
merorum genus würde sich das da fiir hinlänglich fein
gebildete Ohr des römischen Publikums bedenkt haben,
und wer sich in Rom zur Abfassung eines solchen Pro*
logs hergab, verstand auch die sehr einfache and ge-
wohnte Kunst, regelrechte Senare zu bauen; die Regeln
sind aber keine andern als die auch fiir Piautas gel-
tenden, und der Text der Prologe ist nur nicht weni-
ger und nicht mehr corrupt als der. der Plautmischen
Komödien selbst. Von einer Stelle (der einzigen, die
er bespricht, aber nicht der schlimmsten) hat das Osann
selbst eingeleuchtet, Prol. Cas. 47 ff.:
Pojtquam adolevit ad eam aetatem* ut viris.
Placere posset, at eam puellam hie senex
Amat ejflictim> et item contra filius*
Man würde Vers und Sprache herstellen, wenn man,
schriebe :
Postquam ea adolevit dd eam aetatem^ uti viris
Placere posset, \am\at eam puellam hie senex:
[Eandetri] dmat efflictim \huius\ itidem contra
filius — \
aber wahrscheinlicher sind eam uuellam hie Glosseme,
EXCVRSE. 237
in Folge deren, wie unzählige Male bei Plautus, eine
Vershälfte ausfiel:
Postquam ea adolevit ad eam aetatem, uti uirrs
Placere posset, dt[que ,
Senex eam amat efflictim et item contra filius.
Was für eine Meinung endlich jemand von dem Alter
der Prologe zur Aulularia und zum Rudens *)
*) Hierzu kommen allerdings noch die einen Prolog vollkommen
vertretenden Mittels cenen des Miles und besonders der Ci-
stellaria (I, 3>. Die letztere hält Vissering I, S. 24 f.
für spätem Ursprungs. Sehr möglich : aber seine Gründe taugen
nichts. Allerdings ist die Wiederholung von I, 3, 42 — 45 nach
I, 2, 6, 11—13 unerträglich und für denselben Dichter undenk-
bar. Aber auch, wenn man sich 1,3 ganz wegdenkt, bleiben
jene vier Verse der vorangehenden Scene in jedem Betracht stö-
rend und unbegreiflich ; und warum hätte auch, wenn sie wirk-
lich von der lena schon gesprochen worden wären, der Verfas-
ser des folgenden Prologs ihren Inhalt überhaupt noch einmal
sollen vorbringen wollen ? Keine Frage, dass Windischmann
S. 123 das vollkommen Richtige gesehen : die vier Verse der
lena sind erst nach denen des Auxilium gemacht und mit ihnen
die zweite Scene interpolirt worden, so dass an V. 5 sich V. 14
genau und in bester Verbindung anschliesst. Auch V. 7— 10* aber
sind nur weitere Ausspinnung der drei Anfangsverse; sie mit
Acidalius vor V« 4 zu stellen, genügt nicht; unverständlich ist
das Quin; hart die Construction , deren halber man wenigstens
V. 10 vor 9 gesetzt wünschte: — alle vier fehlen im Pälim-
psest. — Die Schlussverse ' des Prologs aber (ui vobis ticti Poeni
poenas sufferant) können zwar an sich auf den dritten
Punischen Krieg bezogen werden : nur dass dann bei den vor-
angehenden Versen (servate voslros socio* veter es et novo* , au-
gete auxilia vostris iustis legibus) niemand wird mit Vissering an
die lex de repetundis denken wollen , die trotz Ciceronischer
Stellen nichts mit den hiesigen sociis zu schaffen- hat ; aber: sie
müssen es nicht, und in Beziehung auf den zweiten haben
sie, sonst unter sich abweichend genug, sowohl Petersen
S. 614 als Naudet S. 344 gedeutet, von denen der erstere die
wichtige Stelle des Livius XXll, 13 über die socü ltalici anfüh-
ren konnte: nee tarnen is terror, cum jomnia bello flagrarent,
fide socios dimovit : videlicel quia iusto et moderato regebaniur
imperio, nee abnuebant , quod unum vinculum fidei est, meliori-
DIE PLAVTINISCHEN DIDASKALIEN *).
Ein Aufsatz von Fr. Windischmann im ersten Bande
des Rheinischen Museums für Philologie (S. 110 ff.) han-
delte unter dem Titel Didascaliae Plautinae von der Ab-
fassungs- oder Aufführungszeit Plautinischer Komödien
überhaupt Der gegenwärtige soll sich nur mit den
zwei wirklich erhaltenen Didaskalien oder titulis *-*)
beschäftigen, welche zuerst von Angelo Mai aus dem
Mailänder Palimpsest ans Licht gezogen wurden und,
bloss durch Mais Schuld, nicht konnten von Windisch-
mann genügend behandelt werden: Bekanntlich gehört
die eine dieser Didaskalien zum Pseudolus, während
die andere, die hier zunächst zu betrachten ist, von
Mai auf ein Terenzisches Stück bezogen wurde, und
dem Plautus erst durch Windischmanns Vermüthung
zugewiesen worden ist. Mai's eigene Worte in „Plauti
fragmenta inedila, item ad Terentium commentationes
et picturae ineditae" (Mcdiol. 1815) S. 52 lauten dar-
über so: In vetustissimo palimpsestOj ex quo Plaut i
fragmenta super ius edidi* folium item reperi cum
♦) Gedruckt im (N. Rhein.) Mus. f. Phil. I, S. 29 ff. (1841.)
**) Hierzu Excurs 1. .
250 IV. DIE PLAVTINISCJQEN
Adelphorum epigraphe. Id mihi certo indicio fuit co-
dicem extitisse Terentianum Plautino plane germanum
praestantia et aetate. Sed praeter illud folium cetera
omnia iampridem vixcre. Die Didaskalie selbst ist nach
ihm diese:
GRAECA ADELPHOI MENANDRV '
ACTA LVDIS PLEBEIS
•GN ' BALBIO • CTERENTIO AEDILIB- PL-
• I • PVBLILIVS POLLIO
MARCI POR (OPPII)
TIBIIS SERRANIS TOTAM
• C • SVLPICIO • C • AVRELIO CONSVLIBVS
worin also nur oppii als unsicher bezeichnet wird. Die
gänzliche Verschiedenheit aller einzelnen Bestimmungen
in dieser Didaskalie und der den Terenzischen Adel-
phi vorgedruckten Hess sich der italienische Herausge-
ber nicht weiter anfechten, als dass er die Bemerkung
machte: Nunc quoniam et haec epigraphe non est
eadem plane atque editae* eam hie adiieere visum
est. Seitdem aber hat dieser geringe Rest des Alter-
thums förmlich eine kleine Geschichte durchlebt.
Zuerst unternahm Osann in den' Analcctis criti-
cis S. 147 daraus den Beweis zu führen, dassTerenzi-
sche Komödien noch nach des Dichters Tode aufge-
führt worden seien: eine Sache, die an sich des Be-
weises wenig bedarf, soll sie aber einmal nachgewiesen
werden, in ganz anderer und überraschend ausgedehn-
ter Weise thcils durch Zeugnisse, theils durch eine
kritische Behandlung der schmählich versäumten Tereu-
zischen Didaskalicn darzuthun ist, freilich nicht mit den
bis jetzt gedruckten Ilülfsmitteln *). Was aber ist Osanns
*) Ein Beispiel statt anderer. Wenn in der Didaskalie zum Phor-
mio der Bcmbinus gibt Q. CASPiöNE CN. SERU1L10 COS.» so
DlDASKALIEN. 251
Beweisführung?. Indem er von Mai das Zusammenge-
hören der Didaskalie mit den Adelphi des Terentius
auf Treu und Glauben annimmt, sieht er darin ein
Zeugniss für eine im Jahre d. St. 645 *) stattgehabte
Aufführung des Stückes, indem da zwar nicht C. Sul-
picius, aber doch ein Servitis Sulpicius Galba, und nicht
C. Aurelius, aber doch .ein Marcus Aurelius Scaurus
Consuln waren. Wo aber bleiben die Aedilen ? Ein
C. Cosconius wird uns für 645 als plcbeischer Aedil
genannt, aber kein Balbius, kein Terentius. S. Pighii
Annales III, S. 131, Schubert de Rom aedil. S. 329.
Von andern Seiten her erhob nach Osann neue
Bedenken Windischmann. Er fand es S. 112 an
sich befremdlich, däss unter Hunderte von Blättern ei-
ner Plautushandschrift ein einziges aus einer Handschrift
des Terentius gerathen sein sollte. Der Grund war
nicht ganz schlagend; denn unter 236 Plautusblätter
finden sich in der That, wie in -der Zeitschr. für Al-
terthumsw. 1837, S, 745 bemerkt worden, fünf einzelne
ebenfalls rescribirte Blätter aus einer Handschrift der
Tragödien des Seneca gemischt **). Indess unterschei-
den sich diese von den Plautinischen allerdings schon
äusserlich durch etwas kleineres Format; das angebli-
che Terenzblatt dagegen ist ihnen an Grösse, Farbe,
Material tarn quam lacte facti simile. Einen zweiten
wird man diess doch nicht für eino Abschroibervariante statt G.
Fannio M. Valerio Cos. ansehen, sondern zugeben, dass darin die
Bezeichnung entweder des J. 613, wo Cn. Servilius Caepio, oder
614, wo Q. Servilius Caepio Consul war, sich erhalten habe.
Der College des erstem fährte den Vornamen Q., der des zwei-
ten Cn.
*) Ich folge hier und durchaus der Jahresrechnung der Capitolini-
- sehen Fasten, und werde jede* abweichende Bestimmung still-
schweigend in jene umsetzen.
»•) S. Excurs 2
252 IV. DIE PLAVTINISCUEN
Anstoss nahm Windischraann daran, dass ein Pollio
unter den Terenzischcn Schauspielern sonst nicht er-
wähnt werde. Hatte auch dieser Umstand keine ent-
scheidende Beweiskraft, so wog doch anderseits desto
schwerer der Grund gegen Osann, dass Pollio Schau-
spieler des Plautus war nach des Dichters eigenem
Zeugniss in Bacchid. II, 2, 36 :
Etiam Epidicum^ quam ego fabulam aeque ac mc
ipsum amOj
Nullam aeque invitus specto, si agit Pollio.
Die Bacchtdes sind zwar eines der spätesten Stücke
des Dichters, aufgeführt, wie ich in Diss. VII, $ 8
wahrscheinlich gemacht, kurz nach dem J. d. St
564 *): aber auch so kann ja unmöglich derselbe Schau-
v) Aehnliche Gründe hat später in der Zeitschr. für AlterÜramswiss.
1836, S. 617 Petersen benutzt, um eine um zehn Jahre frühere
Zeitbestimmung der Bacchides zu gewinnen. Er würde das
Richtigere gefunden haben, wenn er nicht auf halbem Wege ste-
hen geblieben wäre , sondern im Livius weiter gelesen hätte.
Unscrm Resultate ist K. F. Hermann in AI Ig. LH. Zeit 1838,
Jan. S. 137 beigetreten. Naudet im Journ. des Sav. 1838,
Juill. setzt S. 415 die ßacchides um das Jahr 558, theils wegen
mancher Spuren vom Einfluss der immer mehr um sich greifen-
den griechischen Sitte und Bildung (vgl. S. 421 unt. , wo auf
den Abstand in pädagogischer Beziehung aufmerksam gemacht
wird) , theils wegen der Anspielung auf <lie berühmte Unter-
drückung der Bacchanalien (ou des bruits precurseurs de cel ete-
nemenl) in III, 1,4: ßacchides non Bacchtdes, sedBacchae sunt
acerrimae. Das SC. de Bacchanalibus ist ja aber vom Jahre 567,
und so kann der Vers nur etwa ein Zeugniss abgeben, wie sehr
zur Zeit der Aufführung des Stückes jene Bacchischen Orgien im
Schwange gingen, keiiicsweges aber auf die erneute des Baccha-
nale* selbst sich beziehen. In jedem Falle aber ist doch wohl
einleuchtend , dass beide Na ud et' scheu Gründe noch weit mehr
für die spätere Zeitbestimmung sprechen, als für 558. Und
S. 422 erscheinen auch auf einmal die Bacchides unter den im
Zeiträume von 559 bis 567 gedichteten Stücken, violleicht we-
gen der (aber nicht hier, sondern bei dem andern Ansätze, S. 414
DIDASKALIEN. 253
Spieler schon vor 564 und noch 645 thütig gewesen
sein. Dieselbe Ueberzeugung musslc, ausgehend von
dem Todesjahre des Plautus (569), Windischmann ge-
winnen, der von Niebuhr belehrt, dass Baibio aus Bae-
bio verderbt sei, nun „durch glückliche Auffindung" ei-
ner Stelle des Livius das Jahr 553 als das in der Di-
daskalie bezeichnete feststellen zu können meinte: zu
welcher Zeit also Terentius noch nicht einmal ge-
boren war. Die Stelle des Livius (XXXI, 50: plebei
ludi ab aedilibus L. Terentio Massaliota et Cm Bae-
bio Tamphilo, quem praetor ein designaverant, ter toti
instauratij war nun eigentlich dazu nicht nothig; es
durfte ja nur in den Consularfasten und Acdilenlistcu
das Jahr aufgesucht werden, in welchem das in der
Didaskalie genannte Consuln- und das Aedilenpaar zu-
sammentreffen , auch ohne dass für dasselbe ludi ge-
rade ausdrücklich erwähnt zu werden brauchten; und
dass diess allerdings das Jahr 553 ist, war z. B. so-
gleich aus Pighii Ann. II, S. 242 f. zu ersehen. Denn
die Verschiedenheit der Vornamen des Aedilen Te-
rentius und des Consul Sulpicius, der sonst P. heisst,
kömmt, bei so durchgängig zutreffender Uebereinstim-
niung in den Hauptsachen, um so weniger in Betracht,
je häufiger überall und insonderheit auch in den Te-
renzischen titulis *) Varianten ,der abgekürzten Praeno-»
angeführten) Verse IV, 9, 149 : ne miremini quod non triumpho r
pervolgatumst, non moror, worauf auch unsere ganze Argumen-
tation für 564 beruht. Wiederum aber ist es hier mit nichten
der Triumph des L. Scipio, an den Naudet fragweise dachte,
sondern mit andern vorzüglich der des Fabius Labecr, der das
entscheidende Gewicht in dieser Untersuchung gibt. Auch Nau-
det hat sich an der erstep besten Stelle des Livius, die ihm auf-
stiess, genügen lassen.
*) So zu den Adelphi heisst der Q. Fabius Maximus im Bembinus
L. Fabius Maximus; zur Hecyra der T. Manlius im Vaticanus
/. Manlius ; zum Heautontimorumenos wechseln in den Büchern
254 IV. DIE PLA.VTINISCHEN
mina sind. Und so ist denn das von Wimlischmann
gezogene Resultat dieses, dass die von Mai entdeckte
Didaskalie zu einem Plautinischcn Stücke gehöre, Mai
aber, wie er darin geirrt, so auch den Namen des Me-
nandrischen Stückes falsch gelesen haben werde.
Die Windischmannsche Untersuchung zu ergänzen
und ihr negatives Resultat in ein positives zu verwan-
deln versuchte nun Chr. Petersen in der Zeitscbr.
für Alterthumswiss. 1836, S. 615 f. Legt man die dor-
tige ziemlich unklare Argumentation in ihre einzelnen
Glieder auseinander, so kömmt ungefähr dieser Gedan-
kengang heraus. „In den Bacchides lobt Piautas sei-
nen Epidicus und erwähnt als Schauspieler dieses Stücks
den Pollio; ein Stück des Plautus wurde 553 ludisple-
beis vom Pollio aufgeführt; in diesem Jahre. wurden die
plebeischen Festspiele dreimal wiederholt: also ist es
nicht unwahrscheinlich, dass das mit ausgezeichnetem
Beifall aufgenommene und dreimal wiederholte Stück
der Epidicus war. Da aber hierauf der Titel Me-
nandra sldelphoi gar nicht passt, so schreibe AdeU
phai. Denn obgleich zwei Schwestern im -Epidicus
keinesweges vorkommen, so werden doch in diesem
Stück zwei Personen für dieselbe Schwester ausgege-
ben. Da jedoch von einem Stück des Menander *AdeX-
(pai keine Spur existirt, so ist auf ihr Erscheinen zu
warten." Man weiss Kaum, ob man auf solche will-
kührliche Gombinationen ernstlich antworten soll *).
M. Sempronius , TL Sempronius , T. Scmpronius ; zum Phormio
hat für C. Fannio die Princeps des Donatus Cn. Fannio ; und
umgekehrt muss es zur Andria statt Cn. Sulpicio heissen C. S*Z-
piciOy wie Oudendorp gesehen zu Suet. vit. Ter. c. 4. (Vgl.
Drakeoborch zu Liv. XL, 44, 12 und sonst.) In dieser vita selbst
wird c. 3 Q. Memmius mit C. Memmius zu vertauschen sein:
s. Ellen dt Proleg. zu Cic. Brut. S. LXI.
**) (Für den Epidicus hat sie kurz beseitigt Ladewig in eiuem
DIDASKALIEN. 255
Konnte etwa Pollio deswegen, weil er als actor des
Epidicus genannt wird , nicht auch in zehn andern
Stücken des Plautus spielen ? Daraus ferner, dass Plau-
tus sein Wohlgefallen am Epidicus ausspricht, folgt,
dass ihm andere nicht so gefallen haben ? Man denke
nur unter andern an Pseudolus und Truculentus bei
Cicero de senect. 14, § 50. Femer daraus, dass der
Epidicus dem Plautus gefiel, dass er auch vom Publi-
kum mit ausgezeichnetem Beifall aufgenommen wurde?
Es Hesse sich hier z. B. an Aristophanes Wolken er-
innern. Weiter, daraus dass der Epidicus mit solchem
Beifall aufgenommen wurde, dass dies mit andern Stük-
ken nicht auch der Fall war? Daraus, dass 553 Wie-
derholung des Festspieles stattfand, dass sie andere
Male nicht vorgekommen? Livius ist ja voll von Er-
wähnungen solcher ludi ins taurat ij selbst bis zur Zahl
septies *). Endlich daraus, dass die gesammten Fest-
spiele wiederholt wurden, dass diese Ehre insbesondere
der dramatischen Aufführung galt ? Wie nun gar, wenn
von einer ehrenden Auszeichnung gar nicht die Rede
und die ganze dieser Ansicht zu Grunde liegende In-
terpretation von ludi ter toti instaurati falsch wäre ? **)
— Mit dieser Art von Beweisführung ist aber jener
gleichzeitig gedruckten Aufsatze in Zeitschr. f. Alterth.wiss. 1841
S. 1080 f., unkritisch angenommen dagegen Fischer, Römische
Zeittafeln S. 96. )
*) Ludi seplies instaurati kommen zweimal vor, Liv. XXIX, 11 und
XXX1I1, 25, und zwar beide Male die ludi plebei, bei denen sich
auch ein quinquies toti instaurati findet, XXXV III, 35 ; während
bei den ludi Romani oder Magni der Curulädilen die höchste
Zahl die von vier ist , XXXII , 27. S. Exe. 3. — Nur ludi
votivi sind es, bei denen die Zahl zehn vorkömmt: wovon die
Beispiele S i g o n i u s zu Liv. XXXIX, 22, 1 zusammengestellt
hat. In späterer Zeit wurde diess freilich ganz anders.
'*) Hierzu Excurs 3«
0
256 IV. DIE PLAVTIN1SCHEN
•
ganze Aufsatz: „Bestimmung der Zeit, in der einige
Plauünische Stücke zuerst aufgeführt sind" abgefasst,
und allen Glauben übersteigen namentlich die Spitz-
findigkeiten, mit denen S. 612 £ die Zeit des Tri*
nummus aus I, 2, 46 fE gefunden werden soll *). Mit
allzu grosser Milde hat über dieses unkritische Begin-
nen K. F. Hermann in Allg. Litt. Zeit. 1838, Jan.
S. 135 f. geurtheilt.
Einen entschiedenen Rückschritt in der Behand-
lung unsers Monumentes that in einem „Essai de Clas-
sification chronologique des comedies de Piaute" im
Journal des Savants 1838, Juin, S. 330 ff. der Franzos
N a u d e t, Herausgeber eines Plautus in vier Bänden,
der in der Plautinischen Litteratur auch keinen Fort-
schritt bezeichnet. Richtig finde ich nur die eine ge-
gen Windischmann gerichtete Bemerkung, dass an sich
nichts im Wege stehe, den Pollio als Schauspieler so-
wohl des Plautus als auch noch des Terentius gelten
zu lassen: wiewohl aus den Worten des Symmachus
(Epist. X, 2 1 non idein honor in pronuntiandis fabulis
Publio Pollioni qui Amhivio fuit) die Gleichzeitigkeit
mit Terenz, die Windischmann bezweifelte, eine gros-
sere Wahrscheinlichkeil darum nicht gewinnt, weil uns
Ambivius keinesweges bloss als actor des Terenz, son-
dern auch des nicht unbeträchtlich altern Caecilius be-
kannt ist: s. oben S. 187« Aber selbst zugegeben, was
hilft uns das weiter? Denn im Uebrigen läuft Nati-
dets Argumentation , so viel sich aus einem ziemlich
vagen Hin- und Herreden entnehmen lässt, darauf hin-
aus, dass ja ein Sulpicius mit einem Aürelius auch im
Jahre 609 Consul gewesen sei, und dass sonach Pollio
recht füglich schon 569 und auch noch 609 (die Te-
*) Darüber s. Diss. V.
DIDASKALIEN. 257
renzischen Adelphi) habe spielen können ; denn auch
Roscius, Aesopus und andere Künstler seien noch in
sehr hohem Alter aufgetreten. Diese durchaus leicht-
sinnigen Behauptungen (Leichtsinn wirft Naudet dem
Windischraannscfyen Aufsatze vor S. 406) sind eigent-
lich ein Rückfall in Osanns Meinung, mit geringer Mo-
difikation. Erstlich hat das Jahr 569 hier keinen Sinn;
es musste dafür heissen 558, wohin ja Naudet selbst
S. 4l2 ff. 422 den Epidicus setzt, dessen Aufführung
uns für Pollio den terminus a quo gibt. Sodann hätte
doch wohl bedenklich machen sollen, dass beider
Consuln Vornamen verschieden sind, nämlich Ser, SuL-
picüis und L. Aurelius. Weiter, fragen wir auch hier
wieder, wo bleiben die Aedilen der Didaskalie? Es
werden uns für 609 keine genannt, sagt Naudet. „ Dar-
um also sollten wir glauben dürfen, es seien zwei
Männer Namens L. Tcrentius Massaliota und Cn. Bae-
bius Tamphilus, wie im J. 553 unter den Consuln P.
Sulpicius Galba und CLAurelius Cotta, so zufällig auch
wieder im J. 609 unter Ser. Sulpicius Galba und L.
Aurelius Cotta plebeische Aedilen gewesen? Es ist
aber auch gar nicht wahr, dass wir sie für 609 nicht
anderweitig kennten; sie hiessen aber D. Iunius Sila-
nus und L. Hostilius Tubulus. S. Pighius Ann. II,
S. 468, Schubert de aed. S. 322. Diess also sind
die Gründe, aus denen il faut rendre cette didasca»
lie aux editions de Terence , comme le veut tres-
raisonnablement M. Mail Schwer begreift man
aber, wie sich damit die zwischengestreute Vermuthung
verträgt,' dass ja, wenn man durchaus das Jahr 553
festhalten wolle, wohl auch die Adelphen des Menan-
der schon einmal hätten von einem altern Dichter vor
Terenz übersetzt sein können: dem übrigens nicht so
ist. Nur vor einer Hypothese schreckt Herr Naudet
17
258 IV. DIE PLAVTIKISCHEN
selbst zurück : dass nämlich adelphoi gleichbedeutend
sein möcbte mit den Synapothnescontes oder
Comrooricntes des PI au tu s , die nur freilich nicht
von Menander, sondern von Diphilus seien.
Wäre es nicht um das suum cuique eine gar gute
Sache, so hätten diese ganzen Widerlegungen entbehrt
und sogleich die unwiderlegliche Entscheidung gege-
ben werden können. Lange genug hat mir bei mehr*
monatlicher Untersuchung des Ambrosianischen Palim-
psests die in Rede stehende Didaskalie zu schaffen ge-
macht Es ist nämlich zufällig ein vereinzeltes Blatt,
auf dessen zweiter Seite die Didaskalie steht; auf der
Vorderseite muss also der Schluss der im Codex vor-
hergehenden Komödie befindlich gewesen sein. Wären
nun die hier mehrfach durchschimmernden Buchstaben-
spuren nur irgend lesbar gewesen, so hätte sich das
Stück, zu dem die Didaskalie gehört, von selbst erge-
ben, da sich die Reihenfolge aller Stücke des Plauti-
nischen Palimpsests aus den Zahlensignaturen der ur-
sprünglichen Quaternionen mit völliger Sicherheit nach-
weisen lässt. Allein da selbst die angestrengteste Be-
mühung auch nicht e i n e n Yersanfang oder Versschi uss
zu entziffern im Stande war, so musste auf anderm
Wege Raüi geschaßt, und aus dem Inhalt des mit je-
nem vereinzelten Blatte ehedem verbunden gewesenen
Blattes desselben Paares das gesuchte Stück ermittelt
werden. In dem oben erwähnten Berichte über den
Palimpsest (Zeitschr. für Alterthumswiss. 1837, S. 744)
ist angedeutet worden, dass solches Zusammensuchen
und Finden losgetrennter Blätter möglich gemacht ist
durch Mai's Paginirung der Seiten, wie sie nach der
Anordnung des zweiten Schreibers folgten und den
Zusammenhang der Bibel vulgate gaben. Das fragliche
Blatt ist nun paginirt mit 49, 50. Es mögen jetzt die.
DIDASKALIEN.
259
unmittelbar vorhergehenden und folgenden Blätter in eine
Reihe zusammengestellt werden, mit Angabe des Plau-
tinischen Stückes, zu dem jedes einzelne gehört.
Poenul.
Trinum.
Trinum.
Trinum.
Trinum.
Trinum.
Trinum.
Poenul.
\
Stich.
Stich.
MU.
Stich.
Stich,.
Mil.
Stich.
Stich.
Stich.
Casin.
Mostell.
Stich.
Stich.
Mostell.
Casin.
Durch die hinzugefügten Zeichen, durch welche die
paarweise zusammenhängenden Blätter verbunden und
zugleich ihre Vertheilung in einen Quaternio, einen
Quinio und einen. Ternio aufgezeigt ist, ist schon
das Resultat vorweggenommen, dass S. 50 zum Sti-
260 IV. DIE PLAVTIKISCüEH
chus gehört, dieses Slück es also ist, dessen Didaskt-
lie uns glücklich erhalten ist. Ein Inthnm ist hier
nicht wohl möglich *); Quinio nen kommen in dem re-
scribirten Codex noch zweimal, ein Ternio noch ein-
mal vor, wenn gleich der ursprüngliche Piautastext ans
regelmässigen Quaternionen bestand: wie ebenfalls
schon ehedem bemerkt worden a. a. O. Uni aber je-
dem möglichen Zweifel zu begegnen und zu zeigen,
wie genau und richtig sich im Texte selbst alles an
einander anschliesst, gebe ich zum Ueberfluss noch die
Reihenfolge der Blätter, welche nach der ursprüngli-
chen Ordnung der Plautushandschrift den Anfang des
Stich us bildeten.
Pag. Stich.
49. 50
271. 272 = I, 1, 1—11. 12—31.
51. 52 = I, 1, 32 — I, 2, 1. 2 — ...
, /277. 278 = I, 2,... — 32.33— 46.
V279. 280 = I, 2, 47—64. 65—82.
65. 66 = I, 2, 83 — I, 3, 1. 2—20.
285. 286 = I, 3, 21—39. 40—57.
67. 68 = I, 3, 58—77. 78—95.
*) Es ist das Bedenken geäussert worden, dass ja das Blatt 67. 68.
möglicher Weise auch das erste der folgenden Lage sein, und
demzufolge das in Frage stehende Blatt 49. 50 zu der vorange-
henden Lage gehören und mit 31. 32 zu einem Paare verbunden
sein könne : wodurch statt der Folge von Qualeraio, Quinio
Ternio, die von Quinio und zwei Quaternionen eintreten würde.
Maii hätte mir vielleicht zutrauen können, dass ich mich von
der ausschliesslichen Möglichkeit der entgegengesetzten Anord-
nung hinlänglich vergewissert hatte. Ich begnüge mich jetzt,
die Zusammensetzung der vorhergehenden und der nachfolgenden
Lage einfach mitzutheilen :
DIüASK ALIEN.
2dl
Scheint hiernach nicht auf jede Seite die regelmässige
Zahl von neunzehn Zeilen zuzutreffen, so beruht diess
auf andern Versabtheilungen, Umstellungen und merk-
würdigen Auslassungen, die uns hier nichts angehen;
die Hauptsache, dass S. 50 den titulus des Stichus,
S. 49 demnach den Schluss des Rudens enthält, steht
unumstüsslich fest.
Es ist aber die Didaskalie selbst bei Weitem nicht
mit der erforderlichen Sorgfalt von Mai gelesen und
publicirt worden. Keinesweges besteht sie aus sieben
unmittelbar auf einander folgenden Zeilen, sondern
nimmt deren, nachdem die sechs obersten Zeilen der
Seite ganz leer gelassen sind, zehn ein, und lautet nach
wohl zwanzigmal erneuerter Untersuchung genau so:
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
..AECA.DELPHOEMENANDRU
ACTALUDIS PLEBEIS
CN * BAEBIO CTERENTIO AED PL
C PUBLILIUS P.LLIO
MARGI POROPPII
TIB IIS S A RR ANISTOTAM
C . SULPICIO C • AURELIO COS
17.18 19.20. 21.22 23.24. 25.26. 27.28 29.30 31.32
Trin. Trin. Truc. Poen. Poen. Truc. Trin. Trin.
8182 83.84 85.86 87 88 89.90 91.92. 93.94. 95.96
Cas. Mcrc. Cas. Cas. Gas. Cas. Merc. Cas.
262 IV. DIE PLAVTINISCHEff
Jeder nur noch in Resten sichtbare Buchstab konnte
freilich als solcher hier nicht bezeichnet werden 5 aber
dennoch bin ich über nichts unsicher gewesen, als ob
nicht vielleicht in Z. 9 nach aed pl noch einige Buch-
staben (etwa eb) gefolgt sein mögen, oder ob es gar
statt aed pl könne aedili (d. i. aedilib) geheissen ha-
ben: was mir jedoch weder damals nach Autopsie
wahrscheinlich vorkam, noch es jetzt aus innern Grün-
den ist» Alle übrigen, wenn auch zum Theil nur in1
Resten erhaltenen Buchstaben sind vollkommen sicher,
somit auch das von Mai eingeklammerte oppii; nur in
Z. 7 waren drei, in Z. 1 1 ein Buchstab gar nicht mehr
sichtbar. Falsch also ist bei Mai adelphoi für aml»
phob, was auch allein durch Analogie geschützt ist;
falsch gn. für cn.; falsch balbio, • wofür Niebuhr das
Richtige sah; falsch Z. 11 1, was nichts ist, für c;
falsch seraanis, welche unrichtige Form auch in den
Terenzischen Didaskalien keine alte Handschrift statt
des allein richtigen sarranis hat; falsch endlich con-
svlibvs statt der Abkürzung. Aber wichtiger als alles
diess ist, dass Z. 12 unleserliche Spuren von Buchsta-
ben übrig sind. Es muss befremden, dass Niemand an
den Nominativen Publilius Pollio und Marcipor ange-
stossen ist, die weder eine Analogie haben noch eine
Erklärung zulassen. Kaum kann ein Zweifel sein, dass
ursprünglich stand:
EGIT
C . PUBLILIUS POLLIO
MODULATUS EST
MARCIPOR OPPII
obgleich auch in Z. 10 noch etwas von ehemaliger
Schrift zu erkennen mir nicht gelungen ist« Den Na-
men Publilius wegen der oben angeführten Stelle des
Symmachus mit Osann in Publius zu verändern, nahm
DtUASKALIEN. 263
Witidischraann mit Recht Anstand; viel eher war
Symmachus aus der Didaskalie zu corrigiren. Modii-
latus est aber, nicht modos fecit, habe ich gesetzt, weil
in der nächsten Zeile totam liegt Dieses totam hat
auch in den Terenzischen Didaskalien, die theils durch
fahrlässige Abschreiber, theils durch redigirende Litte-
ratoren unglaublich verderbt und zerstückt auf uns ge-
kommen sind., überaus viel Verwirrung gestiftet. Es
bezieht sich immer .auf die musikalische Composilion;
einen Gegensatz dazu bildet der Fall, wenn ein Stück
nicht von Anfang bis zu Ende einerlei Fliitenbeglei-
tung hatte , sondern z. B. von vorn herein für tibiae
impares gesetzt war, wofür aber hernach duae dextrae
eintraten, wie im Heautontiraorumenos : worüber in
Kürze auf Bbckhs Erörterung in Heidelb. Jahrb. 1810,
Band I, S. 168 f. verwiesen werden mag *). Fast im-
mer ist aber jenes totam aus Misverstand und Nach-
lässigkeit von der Angabe über die musikalische Com-
posilion losgerissen und mit der nächstfolgenden Didas-
kalienangabe verschmolzen worden. Dieses ist'der Re-
gel nach die Angabe, das wievielste Stück des Dichters
das vorliegende sei: eine Angabe, die freilich nicht,
wie die übrigen, aus den commentarii magistratuum
wird entnommen worden sein, sondern durch bearbei-
tende Grammatiker hinzugefügt ist **). Ausgedrückt
wird diese Angabe ganz einfach durch facta (est) mit
heigesetzter Ordinalzahl, was, wie leicht denkbar, nicht
selten mit acta ist vermengt oder sonst misverstanden
*) Ich weiss recht wohl , welche andere Erklärungs Weise der obi-
gen entgegensteht (s. unter antlern W ö 1 f f de actib. et scen.
ap. Plaut, et Ter. diss. 1, S. 19), und werde auf den Gegenstand
bei fernerer Gelegenheit zurückkommen. Vgl. auch Salmasius
su Vepiscus S. 827 Casaub.
**) S. Excurs 4.
264 IV. DIE PLAVTIN1SCHEN
worden *)• Andere Male folgt auf die Nennung deY
Componisten die Angabe des zu Grunde liegenden Ori-
ginals; allerdings nicht ganz in der Ordnung, indem in
den am sorgfältigsten abgefassten Didaskalien das grie-
chische Stück gleich zu Anfang, unmittelbar nach dem
Titel des lateinischen, genannt ist, wie auch in unserer
Plautinischen. Auf diesem Wege entstand die mit mehr-
fachen Variationen wiederkehrende Bezeichnung tota
Graeca est* tota Graeca Menandru u. dergl., worin
das tota nur oberflächlicher Betrachtung scheinen
konnte überhaupt einen Sinn zu haben ; denn allge-
mein genommen versteht es sich von selbst **), mitbe-
•) So bei Donat praef. Andr. : Haec prima acta est ludis Meg., wo-
für der cod. Dan. besser Haec prima facta est, acta lud. M.;
so im titulus zum Heautontimorumenos Acta III; so zum Ei-
nuchus Acta II, was so wenig acta bis heisst, wie es Donatos
verstand (obgleich dessen Worte ut ageretur iterum pro nova
allerdings die richtige Erklärung für das bis acta est bei Säet
vit. Ter. 2 geben) , als zum Heautontimorumenos das Facta 1*"
und Facta III0 der Handschriften richtig ist, oder als das Facta
est IV im titulus zumPhormio mit Recht ist in den ältesten Aus-
gaben mit Ada qvater vertauscht worden. Hier hat Donatns mit
seinem editaque est quarto loco den wahren Sinn nicht verkannt,
wie auch zur Hecyra mit den Worten factaque et edita quiato
loco: womit noch die praef. zu den Adelphi zu vergleichen. Da-
gegen steht in der praefatio zum Eunuchen haec edita tertium
est, was in iertia zu verwandeln ist, wodurch sich indess auch
Grysar Allg. Schulz. 1832 S. 350 tauschen Hess. Sehr unsi-
cher über acta und facta ist auch ßenfey in der Einleitung
zur Uebcrsetzung des Terenz S 28. Regelmässig und unver-
derbt gibt diesen Theil der Didaskalien nur der Bembinus. Wenn
übrigens die Zahlen für die einzelnen Stücke keineswegs fiber-
einstimmend überliefert werden , so hat diess seine bestimmten
Ursachen, die hier zu erörtern so viel wäre, wie die gesaramte,
annoch mehrfach im Argen liegende Chronologie der Terenzischen
Komödien auseinanderzusetzen: was Gegenstand einer spätem
Abhandlung sein wird,
••) Damit fallt die Erklärung, die erst kürzlich von ßenfey a. a. 0.
S. 69 aus Aelteren wiederholt worden ist, wonach an den Gegen-
salz der palliatae und togatae zu denken wäre. Die Worte
DIDASKALIEN. 265
sonderer Bezugnahme aber auf ein einziges zu Grunde
liegendes Original wäre es nicht nur deshalb befremd-
lich, weil, auch wenn zwei Originale contaminirt wa-
ren, doch ohne Ausnahme nur das eine und hauptsäch-
liche davon in den Didaskalien vermerkt zu werden
pflegt, sondern geradezu falsch bei den ausgemachter
"Weise contaminirten Stücken Andria und Adelphi, wo
es gerade steht. Wenige Beispiele werden beide Ver-
derbnissarten deutlich machen. Besonders überzeugend
ist die Didaskalie zum Phormio, in welcher der Am-
brosianische (durch Mai bekannt gewordene) und der
Vatikanische (Miniaturen-)Codex geben : Tibiis impa-
ribus totam || Graeca dpollodori EpidicazomenoSj
woraus in dem Basilicanus und der Vulgate geworden
ist Tibiis . imparibus || Tota Graeca ApolL Epid. Zu
den Adelphi heisst es im Arabr., Vatic, Basil. : Tibiis
Sarranis \\ Facta Graeca Menandrij wo Bentley, und
schon vor ihm Pighius (Ann. II, 4 13) durch Einschie-
bung der Präposition e oder ex nachzuhelfen suchten;
auf die Spur des Wahren führt der Bembinus mit Ti-
biis Sarranis || Tota facta VI* woraus zu machen T.
S. totam || Facta sexta; die Angabe des griechischen
Stücks steht im Bembinus richtig gleich - zu Anfang.
Beide Vermischungen zusammen finden sich in der
Didaskalie zur Hecyra: Tibiis paribus \\ Tota Graeca
Apollodoru facta est; auch hier ist die Hülfe aus dem
Bembinus zu nehmen, der so hat: Tibiis paribus || tota
Graeca est Menandru besagen ja schon zur Genüge, dass durch
und durch griechische Sitten und griechischer Schauplatz dem
Stucke zu Grunde liegen; eine Palliata war eben ganz einfach
Graeca, eine Togata ganz einfach römisch. Eine eigene Gattung
von fabula aber, die weder ganz griechisch, noch auch ganz rö-
misch gewesen wäre, also doch wohl grundsätzlich gemischt aus
beiden Elementen, gab es überhaupt nicht»
266 IV. 1ME PLAVTINISCHEN
Graeca, Menandru *) fl Facta est V 9 wo ebenfalls
tota in totam verwandelt zur vorigen Zeile zu ziehen
ist. Es ist selbst die Frage, ob nicbt auch im Aoibr.,
Vatic., Basil., wo dieser Theil derselben Didaskalie so
lautet: Non est peracta tota II Modos fecit FL CL
H Tibiis parilibus, das tota herzuleiten sei aus der ur-
sprünglichen Stellung des Accusativus totam nach pa-
rilibus (oder vielmehr paribus), und diess um so mehr
als tota im Vatic. nur übergeschrieben ist; denn wozu
ist tota noch nöthig , wenn schon gesagt war non est
peracta? wie es auch in der Yulgate allein heisst. Früh-
zeitig schon muss der Sinn dieses totam verkannt wor-
den sein; denn darauf beruht es offenbar , dass wir
jetzt grossentheils lesen modos fecit, womit freilich to-
tam nicht mehr zu construiren, statt des wie ich glaube
ursprünglichen modulatus est. Indess haben sich doch
auch von diesem noch mehrfache Spuren erhalten; so
in des Donatus Paraphrase der Didaskalie zur Hecyra
(praef.): Modulatus est eam Flaccus Claudius tibiis
paribus; so zum Eunuch us im Vatic. und Basil., auch
Lind eribrogs Paris, und den ältesten Drucken: Modu-
lavit Flaccus Claudi || Tibiis duabus dextris; zum
Heautonlimorumenos in der Venediger Ausgabe -von
1487 (sicher auch in altern): modulavit flaceus tibiis
duabus dextris; womit noch zu vergleichen Donat zu
den Adelphi: modulata est autem tibiis dextris *).
*) S. Excurs 5.
*•) Mit W. R e i n h o 1 d, Versuch ober die Anwendung der Musik in
den Komödien der Alten (Pasewalk 1839), S. 12 ff. einen Un-
terschied zwischen modos facere und modulari anzunehmen, ist
unter diesem , wie. unter andern Gesichtspunkten gleich unstatt-
haft; richtig hatte die Identität der Ausdrücke schon Hermann
Opusc. I, S, 295 behauptet, der noch ein Paar Belege mehr an-
fuhrt; auch G. A. ß. Wolff Diss* 1. de act. et scen. S. IS ist>
DIDASKALIEN. 267
So viel zur Rechtfertigung des vorgeschlagenen
Supplementes modvlatvs est und zugleich zur Erklär
rung des auf andere Weise unerklärlichen tot am in
Z. 14* Dahingestellt wird es bleiben müssen, ob £.15
ursprünglich leer war, oder ob, was ich zu glauben
geneigter bin, dort nach Analogie der Terenzischen
Didaskalien stand facta mit einer Ziffer, deren Kennt-
niss uns für die Beurtheilung des Lebens und Dichtens
des Plautus äusserst wichtig sein könnte. Nimmt man
hinzu > dass in Z. 6* die Aufschrift (t. maccO plavti
stichvs vorausgehen musste, (wenn es auch vielleicht
hier zufallig nicht der Fall war) so hätten wir ganz
vollständig alle neun Stücke einer einfachen, d. h. wie-
derholte Aufführungen nicht berücksichtigenden, latei-
nischen Didaskalie ru regelmässigter Ordnung: 1. Dich-
ter und Titel des lateinischen Stücks; 2« Dichter und
Titel des griechischen Originals*, 3. Festspiel der Auf-
führung; 4. die Geber und Besorger des Festspiels $
5. Hauptschauspieler und zugleich Direktor der Truppe *)$
6. Componist; 7. Musikgattung; 8. laufende Nummer des
Stückes in der Reihe der Werke; 9- Consuln des Jahres.
Nicht unpassend übrigens, um auch diess nicht zu
übergehen, hat mit dem Namen Marcipor Oppii Win-
dischmann den Quintipor Clodianus des Varro bei No~
nius S. 448, 15 (auch 117, 7) zusammengestellt. Uns
wie man sieht, derselben Meinung. Sehr möglich, dass der Com-
ponist öfter auch die Ausführung der Musik leitete oder selbst
spielte, wie Wolff und Reinhold S. 14 wollen. Deswegen liegt
aber doch weder in den beiden Ausdrücken an sich jener Unter-
schied, noch wäre er, wenn man ihn zugäbe, auf die Didaska-
liea anwendbar, in denen ja niemals Componist und Flötenbläscr
neben einander erwähnt werden. Denn Donalus, wo er modtdari
(d. i. nach Reinhold, die Composition vortragen) sagt, paraphra-
sirt ja nur das modos facere des titulus.
*) Hierzu Excurs 6.
268 IV. DIE PLAVTIN1SCHEN
kann die Vergleichung des Marcipor Oppii noch die-
nen, um die schon von Muret gegebene, dann lange
Zeit ohne Anfechtung gültige, auch von Wolff de acU
et scen. S. 18 festgehaltene Erklärung des Terenzischen
Flaccus Claudij als libertus, nicht filius eines Claudius,
gegen einen neuerlichen Einspruch von Benfey EinL
z. Ter. S. 61 au schützen.
So weit wären wir jetzt, den Stichus als da»
553 bei den plebeischen Spielen, also im November,
zur Aufführung gebrachte Stück gefunden zu haben. Die
Unumstösslichkcit dieses Ergebnisses mag Herrn Nau-
det, so wie nicht minder Herrn Petersen, eine War-
nung sein, nicht mit Allgemeinheiten zu argumentiren,
denen eine stringente Beweiskraft nicht einwohnen
kann; als da sind bei Petersen S. 618 grössere oder
geringere Vollendung der Charakteristik, der Anlage
der Handlung, Abnahme der Laune und des Witzes,
da doch hier die Möglichkeiten unberechenbar sind,
und zahlreiche Beispiele (namentlich auch aus der
griechischen Dramatik) das Trügerische solcher Argu-
mentation gelehrt haben; oder bei Naudet S. 420 die
im Stichus vorkommende Erwähnung von Babylonica
peristromata „consutaque" tapetia *), nlmium bo-
nae reij fidicinae, tibicinae, sambucinae, unguenta
multigenerum multa (II, 2, 54 ff.), woraus auf eine Zeit,
da nach Besiegung Asiens aller orientalische Luxus in
Rom Eingang gefunden habe, geschlossen **) und dem-
) So hat Naudet auch in seiner Ausgabe , während das Richtige,
conehyliata tapetia, in Deutschland längst gelesen wurde. Schon
im Palimpsest war dieser Vers verderbt: TUMBABYL0N1AET
PERISTROMATONSIILIATATRAPETIA, womit alle übrigen Hand-
schriften (s. Gronov) stimmen.
') Merkwürdig ist allerdings die zum Theil wörtliche Uebereinstim-
mung, die zwischen der Aufzählung im Stichus (lanam pvrpu-
ramque multam , lectos eburalos , .auralos , Babylonica peritlro-
DIDASKALIEN. 269
gemäss der Stichus S. 422 als ein Stück bezeichnet
wird, welches sich den van 559 bis 567 gedichteten
der Zeit nach zunächst anschliesse. Dass Asien eine
terra incognita auch vorher den Römern nicht war,
dass keine Umgestaltung der Sitten auf einmal kömmt,
dass den lateinischen Komödien griechische Originale
zu Grunde liegen: das alles sind Gedanken, die dem
Franzosen nicht einfallen. Was soll man aber vollends
zu der höchst wunderbaren Entdeckung Petersens sa-
gen, dass der Stichus sammt dem Truculentus gar keine
Komödien seien, sondern Saturae, „die ja auch noch
Ennius und Pacuvius schrieben", und die überdiess
,_,nicht verschieden waren von den (pXvaxeg der Itali-
schen Dorer"! „Wir begnügen uns", sagt der Verfas-
ser, „auf die Wichtigkeit dieser Entdeckung, wenn sie
sich bestätigen sollte, für die Geschichte des Römi-
schen und Griechischen Lustspiels aufmerksam zu ma-
chen und die Forscher auf diesem Gebiete des Alter-
thums zur Prüfung aufzufordern"; wir -dagegen begnü-
gen uns, diese nach des Urhebers Meinung „wohlbe-
gründete" Vermuthung, der wir kaum eine gleich ver-
fehlte zur Seite zu stellen wüssten , statt sie in ihrer
Nichtigkeit an sich aufzuzeigen, mit einer einfachen
mala u. ß. w.) und der Schilderung des Li vius XXXIX, 6 stattfindet:
Luxuriae enim peregrinae origo ab exercitu Asiatico invecta in
vrbetn est. Ii primum lectos aeratos, vestem slragulam preliosam,
plagulas et alia textüia et, quae tum magnißcae supeUectüis ha-
bebanlur, monopodia et abacos Romam advexerunt. Tunc psal-
triae sambucistriaeque et convivalia Utdionum oblectamenta addita
epulis; epulae quoque ipsae et cura et sumptu maiore apparati
coeptae . . . Dass es aber so gar streng mit des Li vius Angabe
nicht zu nehmen ist, zeigt sich, wie V i s s e r i n g Quaest. Plaut.
II, S. 107 f. mit Recht bemerkt, namentlich an dem, was er
über den Luxus der Mahlzeiten berichtet, besonders an dem Zu-
sätze : tum coquus, vilissimum anticjuis mancipium et aestimatione
et usu , in pretio esse et, quod . Ministerium fuerat, ars haberi
270 IV«. DIE PLAVTINISCHEN
Hindeutung auf das graeca adelphok menandru zurück-
zuweisen.
Was aber ist von dieser Angabe unserer Didaskt-
lie selbst zu halten? Es ist in der That unmöglich,
dass die Brüder des Menander färPlautus irgend
einmal Original gewesen seien, geschweige denn dem
Stichus zu Grunde liegen. Dem uns aus Fragmenten,
hauptsächlich aber aus der Terenzischen Bearbeitung
sehr wohl bekannten Inhalte des Menandrischen Stücks
entspricht weder eine der übrigen Plautinischen Komö»
dien, noch hat der Stichus insbesondere die entfernte-
ste Aehnlichkeit damit, — abgesehen davon, (dass in
beiden zwei Brüder vorkommen. Sodann aber hätte
auch nach den Begriffen und Anforderungen der römi-
schen Zeitgenossen Terentius nicht dürfen ungestraft
ein schon von Plautus übertragenes Original zum zwei-
ten Male latinisiren: s. oben S. 160. Auch kann in
dieser Beziehung nicht etwa von der Möglichkeit einer
einzelnen Ausnahme die Rede sein, weil diess mit dein
Prolog der Terenzischen Adelphi unverträglich ist
Gleichwohl hat Mai nicht falsch gelesen, wie man mein-
te. Soll mau also etwa an zwei verschiedene Menan«
d fische Stücke desselben Namens denken? Ich würde
diese Möglichkeit gar nicht erwähnen, wenn nicht 'A8f>U.
(pol ß' wirklich einmal vorkämen, in den Scbolien zu
Plato S. 319* Bekk. Der Zusatz Sevtegoig würde uns
zwar nicht berechtigen, an mehr als eine doppelte
Ausgabe, oder eine Ueberarbeitung (desselben Stücks
zu denken; indess mag mit Rücksicht z. B. auf die
Thesmophoriazusen und Beispiele der griechischen Tra-
gödie (vgl. oben S. 166) zugegeben werden, dass auch
die Bezeichnung eines ganz verschiedenen Stückes darin
coepta. Denn dieser Zustand der Dinge ist schon in altern Plan-
tinischcn Stücken der gewöhnliche.
D1DASRALIEN. 271
liegen könne. Schon an sich aber wäre doch die
einmalige Citation eines zweiten Stücks '^tdeXcpoi so
verdächtig als möglich; eben so verdächtig, wie der
Kd/la! a* bei Meineke Men. fragm. S. 102 und Be-
cker de, com« Rom. fab. S. 80 oder ähnliche verein-
zelte Fälle anderwärts. Hiezu kommt, dass Grauert,
Histor. und philol. Anal. S. 136 f. (denn Meineke S. 8.
äussert gar keine Meinung) wohl das Wahre gesehen
hat, wenn er ß' als Rest weggefallener Worte nahm. *)
Entscheidend aber ist, dass ja gerade der Gedanke, um
dessentwillen die Scholien Menanders Adelphen an-
führen, sich in dem Terenzischeu Stücke (V, 3, 17)
wiederfindet, welches doch nach dem, unter jener Vor-
aussetzung als 'A§€Ä(f>ol af zu bezeichnenden Stücke
gedichtet ist ; dagegen er im Stichus mit nichten vor-
kömmt. Benfey freilich zur Andria S. 931 setzt als
Thatsache: „es existirten nämlich von Menanders Adel-
phoi zwei Recensionen,' deren zweite Terenz übertrug."
— • Uns bleibt nichts übrig als die Annahme, dass der
Name entweder des griechischen Stückes, oder des
griechischen Dichters im Plautuscodex selbst ver-
schrieben ist.
Die letztere Vermuthung würde besonders diejeni-
gen ansprechen, die sich noch immer darin gefallen,
Plautus und Terentius in der Weise einander gegen-
über zu stellen, dass für diesen die Nachbildung des
Menander charakteristisch wäre, für jenen dagegen
gerade die der andern Hauptdichter der neuen Komödie,
des Diphilus und Philemö n namentlich, auch unter-
geordneter wie Demophilus und Theognetus**),
*) Ganz eben so auch Könighoff „de ratione quam Terentius in
fabulis Graecis lat. convertendis seculus est (Colon. 1843) S. 62.
♦*) Beide Dichter, Theognetus wie Demophilus, möchten bei
naherm Eindringen aus der Reihe der nachweisbaren Yorbilder
272 IV. DIE PLAVTIHISCHEH
nur nicht des Menander: woraus dann allerlei Fol-
gerungen gezogen werden für Individualität und Dich-
tungsart der römischen Komiker sowohl wie der grie-
chischen. Und doch muss es als reiner Zufall bezeich-
net werden, dass sich gerade in keinem Plautinischen
Prologe eine ähnliche Erwähnung eines Menandrischen
Originals erhalten hat, wie die des Philemon zum Tri-
nummus und Mercator ist, des Demophilus zur Asina-
ria, des Diphilus zu Casina und Rudens, so wie (in
Betreff der Commorientes) im Terenzischen Prolog xu
den Brüdern. Wenngleich aber ohne ausdrückliches
Zeugoiss, sind doch durch CombinaUon treffender Ue-
bereinstimmungen andere Stücke auf Menandrische Ori-
des Plautus ganz ausfallen. Gegen Meineke's (nicht Batt-
roann's) Vermuthung, dass der Mostellana Theognefs <P*Ojia j
4nXaQyvQog zu Grande Hege (Men. S. 572, Hist. crit. Com. S.
487), machte schon Wolff Projeg. ad PI. Anlnl. S. 19 eisen
sehr gegründeten Einwand, und mit ungleich grösserer Wahr-
scheinlichkeit dürfte oben S. 159 f. in dem <Paa/ua des Phile-
mon das Original der Mostellaria gefunden worden sein. — Der
Name eines gänzlich unbekannten D emophilus aber im Pro-
log der Asinaria wurde zwar schon von altern Interpreten be-
zweifelt: aber der Einfall, dafür schlechtweg den nahe genug
liegenden Namen des Diphilus zu substituiren, zeugte von so
grober metrischer Unkenntniss, dass es nicht zu verwundern ist,
wenn ihn in neuerer Zeit niemand weiterer Beachtung werth ge-
funden hat. Wie aber, wenn er, unter einen Gesichtspunkt ge-
stellt, unter dem zugleich der Weg des Verderbnisses einleuch-
tete und den Anforderungen des Metrums genügt würde, einen An-
spruch auf Wiederaufnahme gewänne ? Wie, wenn der Vers ur-
sprünglich lautete :
Eam Diphilus scripsit, Maccius vortil barbare: \
EAM
und das DEMOPHILUS aus einem DIPHILUS entstand, indem das
beim Schreiben zufallig ausgelassene Pronomen über der Zeile
nachgetragen wurde? Mir scheint dieser Gedanke, den ich (nur
mit einiger Modifikation in der Herleitung des Verderbnisses) ei-
ner Mitlheilung Ladewig's verdanke, so beachtenswerth, dass
es kaum geralhen sein dürfte , <len Demophilus künftighin noch
unter den Plautinischen Vorbilderu zu nennen.
EXCVRSE. 273.
grnale längst zurückgeführt:, auf ein nicht näher be-
kanntes die Cist eil aria von Lambin und Meineke
Men. S. 209, auf den KaQffldoviog (wenn auch nicht
schlagend) der Poenulus v,on Toup bei Mein. S. 92,
auf "den Ai£ i^aizatQv die Bacchides in der Disp
deBacch. (Diss. VII) § 5, worin K. F. Hermann in Allg.
Lit. Z. 1838, Jan. S. 134 beigetreten; um wegen be-
sonderer Bewandtnisse den KoAa| des Menander au*
dem Spiele zu lasseu, s. Grau er t Allg. Schulz. 1828,
S. 1164 ff., Becker a. a. O. S. 82 ff, Wolff Proleg.
in Aulul. S. 17 f. *) So hätte also, selbst' nach un-
sern fragmentarischen Notizen, nicht einmal Diphilus
vor Menander etwas voraus, indem auf jeden von ih-
nen drei Plautinische Stücke kämen. — - An sich aber
ist es demungeachtet nicht undenkbar, da ss dem Schrei«,
ber des Palimpsestes, nachdem er graeca adelphoe ge-
setzt, das allbekannte Menandrische Stück in den Sinn,
und statt des anderweitigen Dichternamens der Name
menandrü in die Feder gekommen sei. Komödien un-
ter dem Titel 'KdiXtpoL haben von Dichtern der neuen
Komödie Euphron., Hegesippus, Philemon, Diphilus und
Apollodorus verfasst; Die Fragmente der beiden er-
stem handeln bloss von Kochkünsten 5 aus PhilemoffS
Brüdern sind uns Verse über Solons Bordelleinrichtun-
*) S. jetzt unsere Erörterung S. 99—104. — Kür die Anerken-
nung des Menander als einer Hauptquelle der Plautinischen Ko-
mödie haben seitdem L ade wi g* s feine, wenn auch der Natur
der Sache nach nicht überall mit Notwendigkeit überzeugende
Combinationcn in der gedankenreichen Abhandlung „Ueber den
Kanon des Volcatius Sedigitus" (Neustrelitz 1842) ein ungleich
weiteres Feld eröffnet. Namentlich in Aulularla, Trucutentus, Me-
na'echmen (vgl. oben S. 160), Pseudolus, Milea (s. o. S. 100),
Trioummus hat er Spuren Menandrischer Nachahmung gefunden,
über die in einer spätem Abhandlung, die zugleich die Lehr«
von der Contamination im Plautu* zu prüfen haben wird,, im Zu«
sammenhange zu sprechen ist
18
274 IV. DJE PLAVTINISCHEN (
gen erhalten; in dem Diphileischen Stücke kam ausser
einer allgemeinen Sentenz, die Geduld im Unglück em-
pfiehlt, eine von Athenäus XI, 499, e erhaltene Stelle
vor, deren Inhalt dem Stichiis ebenfalls ganz fremd ist
So blieben nur des Apollodorüs Adelphi.als
mögliches Vorbild des Plautus übrig, jedoch nicht weil
das einzige auf uns gekommene Bruchstück (Stob. CXXI,
13) einer Stelle des Stichus entspräche , sondern nur
weil es so allgemeiner Natur ist, dass es keiner wider-
spricht« Ein leidiges Argument, um der an sich im-
mer gewagten Aenderung des Menandvu in sfpollodoru
zur Stütze zu dienen, selbst wenn die gleiche Verwech-
selung in der Didaskalie zur Hecyra constatirt wäre«
Suchen wir dagegen nach einem dem Titel AdeU
phoe ähnlich sehenden Stück des Menander, so springt
sogleich die paläo graphische Leichtigkeit in die Augen«
durch die sich die von K. F. Hermann a. a. O. S. 137
vorgeschlagene Schreibung GRAECA PIHLADELPHOE
MENANDRU empfiehlt Erst dieser Titel führte ihn dar-
auf« wirklich auf den Stichus als das zu der Didaska-
lie gehörige Stück zu rathen. Denn im Uebrigen be-
merkt er« die griechischen Bruchstücke bei Meineke
S. 175 ff. träfen auf das römische Drama nicht zu,
meint indess« dass das Stück doch im Ganzen unserm
Stichus entsprochen haben könne, zumal wenn der Ti-
tel vielleicht richtiger <$>tXddeh(pai geheissen habe« wie
bei Pollux X« 94 gelesen wei^de *). Unter dem Titel
'A§e\<pai übrigens (wie Petersen gewollt) sei von kei-
nem Komiker ein Stück bekannt: wobei ihm doch die
'AdeX<pai des Antiphanes, so wie die 'AdeXcßal [Wi%ev6-
fjbevat des Alcäus entgangen waren« s. Meineke Hist
crit. S. 337. 246. Was aber zunächst die Fragmente
*) Derselbe Wechsel ist z. B bei Jldvuoi und Mvptcu : s. Mei-
neke Hist. crit Com. S. 410.
DIDASKALIEN. 275
t
« i
aus Menanders <f>ika8e\(poi betrifft, so lässt sich in die-
sem Punkte die Untersuchung um ein Bedeutendes
vorwärts bringen. Ganz im Gegensatz zu Hermanns
Meinung hoffe ich überraschend darzuthun (wenigstens
hat mich die Wahrnehmung selbst überrascht), wie
sich für jedes einzelne Bruchstück ohne allen Zwang
eine vollkommen passende Stelle im Stichus nachwei-
sen lässt, wofern man nur die Billigkeit mitbringt, an
die man ja bei Vergleichungen dieser Art längst ge-
wöhnt ist, nicht die wörtliche Uebersetzung vorfinden
zu wollen. Den Vers vri röv Ata tov ^uyiarov ixrv-
cpT]00[xat (Schol. Eur. Phoen. 1161) kann sehr wohi
die Schwester gesprochen haben, welche Plautus I, 1,
19 sagen lässt hae (res) mihi dividiae et senio sunt,
worauf die andere antwortet ne lacruma soror, wie es
denn V. 6 von beiden hiess sollicitae 110 des et dies
soror sumus semper. Auch der Vers d>$ iqdv to ^ijVj
ei ue& äv xgivri tlq olv (Stob. CXXT, 5) passt ganz
gut für die Frau, die sich nach dem abwesende« Manne
sehnt und die trostlose Gegenwart mit dem Glück des
Zusammenlebens vergleicht: wie diess der Grundton in
allen Reden der beiden Schwestern ist. Selbst mit
dem abgebrochenen Gedanken (aar' ty&f äv slXöfiriv
ttov aavvlcp utenXrjyfiivog (Poll. X, 143, vgl. Bentley
S. 499 Mein.) sind wir ganz und gar nicht in Verle-
genheit; Gelasimüs konnte ihn sprechen an der Stelle,
wo er im lateinischen Stück, in Verzweiflung über den
bevorstehenden Hungertod, IV, .2, 56 sagt:
Numquam edepol me vivom quisquam in diem pro-
spiciet er astin um s
Nam mihi iam intus potione iunceaonerabo gulam:
Neque ego hoc committam, ut me esse homines
mortuorn dicant fame *).
*) So sind diese Verse zu schreiben. Im ersten haben der Palim-
276 IV. DIE PLATONISCHEN
\
denn das kömmt in der That auf etwas sebr Achnli-
clies hinaus, als wenn es im Griechischen hiess*: „lie-
ber wäre ich von einem Wurfs piess getroffen umgekom-
men, als dass ich jetzt durch Hunger sterben soll," wie
sich doch der Vers bei Pollux füglich ergänzen lässt
Am wenigsten einleuchtend ist auf den ersten Blick die
Verwandtschaft eines letzten Bruchstücks mit der Hand-
lung des Stich us, der Verse bei Athenäus XI, 484, i:
ijdri §' i%i%vcriq, didX&ot, kaßg6vcoi9
Ilegaac 8' e^ovrsg [ivioaößag iaTiixecrav.
Dass iniftvaig ein Trinkgefäss sei, zeigt Varro de L
lat. V, 5 124 M., woselbst Seal ig er S. 90 Bip. za
vergleichen und Fritzsche de Aristoph. Daetal. S.
71 f.; zeigt auch Plautusr im Rodens V, 2, 32: prae-
terea sinus > cantharus j epiehysis * gaulus , cyatkus.
Schweig häuser Animadv. in Athen. t.VI, S. 192 ist
im Irrthum, wenn er ini^vaiq von dem propinandi
mos et poculis salutandi versteht; denn wenn zu die-
sem Sinne auch der Anfang ijdri 8' i%i/vaiq (jiv) passt,
so stände doch das nachfolgende StdX&OL Xaßp&viOl
ohne alle Verbindung» Daher denn auch van einem
Trinkgelage, woran man zuerst denken möchte, nicht
wohl die Rede sein kann. Das iairrixeaav deutet auf
die Erzählung eines Augenzeugen hin ; eine solche
kömmt im Stichus nur vor II, 2, 50 fl., wo Dinacium,
eben aus dem Hafen kommend, schildert, welche Herr-
psest und die übrigen Bücher in crastinum prospiciet (Kern, mr
der Vetus in er. inspiciet diem, was Bothe gegen allen Sprachge-
brauch aufnahm. Im zweiten geben iuncea der Palimpsest, De-
curtatus und Lipsiensis , nur der Vetus und Ed. princ. vince*,
was nichts ist noch sein kann. Im dritten hat nur der Palim-
psest das Ursprüngliche bewahrt; die übrigen geben ut hominis
mortuum tne dicant fame, woraus Bothe machte homines ut m$
mort. d. f., einfacher wenigstens machen konnte ut med Komi-
nes mort. d. f.
DfDASKALIEX. 277
lichkeiten und Kostbarkeiten der von dreijähriger See-
reise zurückgekehrte Epignomus mitgebracht. So gut
wie dort Gold, Silber, Wolle, Purpur, Polster, Tep-
piche, Salben erwähnt werden, konnten im griechischen
Original kostbare, mit edeln Steinen besetzte Pokale
hinzugefügt sein ; und in die Gesellschaft von Cither-
spielerinnen, Flötenbläserinnen, ja V. 63 Parasiten, die
Epignomus beim Plautus mitgebracht, passten beim Me-
nander sehr wohl Persische Sklaven mit Fliegenwedeln
in den Händen. Nur wird es statt i4KiL%yoiq wohl im-
ftvaetg heissen müssen. Man hat sich dann den Zu-
sammenhang etwa so zu denken, dass Dinacjum schil-
dert, wie gerade die Waaren aus dem Schiffe ans Land
geschafft worden seien, ein Theil also schon (jiarf) zu
schauen gewesen , während Anderes noch zurück warl
Grammatische Anforderung ist es, dass ein Vers mit
7787? [i€V vorausging , der andere Waaren nannte und
^das Verb um enthielt, welches sich noch auf 7?3i? S' l%i~
yyatiq^ <$idA&OL XaßQaivioi erstreckte 5 denn der fol-
gende Vers UeQGat ö* — iatrixecay setzt die Schilde-
rung selbständig fort und* kann mit dem vorigen 'nicht
in grammatischer Construction stehen.
Mehr Uebereinstimmung kann man meines Erach-
tens nicht verlangen, zumal wenn man die unbestreit-
bar sehr grosse Freiheit in Anschlag bringt, mit der
Plautus seine Originale äu behandeln pflegte : ein Vcr-
liältniss , welches erst neuerlich B e c k e r in der zwei-
ten Hälfte der „Qoaestiones de comicis Romanorum fa-
bulis, maxime Plautinis" (Lips. 1837) unter dem Titel
„Vindiciae comoediae Romanae" besprochen hat , und
welches mit der Zeit, denke ich, immer klarer her-
austreten wird *). — War aber der Stichus die Bear-
~ *) Ohne kritisches Eindringen ist ti. Köpkc'* Aufsatz in der Zeit-
schr. f. Alterthuroswis». 1835, N. !5ä ff. verfasse — I» glückt
278 IV. DIE PLAVTINISCHEN
Leitung der Philadelphia so lässt sich noch yermn-
then, dass Panegyris und Pinacium im Griechischen
Phil um e na und PampliiJa hiessen. Wenigstens wüsste
ich den Unistand, dass im Palimpsest die Ueberschrift
der ersten Scene lautet PHiLukENA pamphila (bei der
zweiten Scene heisst es mulieres) nicht anders zu deu-
ten, als dass ich sie aus einer Bemerkung über die
Namen des griechischen Stückes herleite} man müsste
denn etwa das umgekehrte Verhältniss annehmen und
Panegyris in Stich. I, 3, 92. II, 2,7 als Correctur für
das ursprüngliche Philumena betrachten wollen ! An-
dere Beispiele solcher Umtaufung sind aus Meineke's
Menander S. 7. 67. 98 f. (oder Grauert's Analekten
S. 140. 154. 166), Becker's QuaesL S. 80, und der
Diss. VII § 5 zu entnehmen.
Die Hermann'sche Vermuthung hat sich bisher in
solchem Masse als eine glückliche herausgestellt, dass
ich kaum noch wage , ein Gegenbedenken geltend zu
machen, welches mich im Anfange viel beunruhigt hat:
es darf aber doch nicht verhehlt werden. Hermann
hat sich, was befremdet, über den Namen QikddeX-
cfioi selbst uud sein Verhältniss zum Stichus gar nicht
ausgelassen. Es spielen im Stichus zwei Brüder und
zwei Schwestern. Allein weder die Liebe der Schwe-
stern unter einander, noch die der Brüder unter ein-
ander wird geschildert, auch nicht die Liebe der Bru-
cheier Weise dagegen hat den Gegenstand seitdem Lad ewig in
der genannten Schrift aufgenommen , deren Verhältniss zu der
ßeckerschen seine eigenen Worte S. 36 bezeichnen : „Wenn B.
von der Beschaffenheit der Plautinischen Stücke ausgeht und dar-
aus nachweist, dass PI. gar Vieles nicht aus dem Griechische!
übersetzt haben könne, so habe ich den entgegengesetzten Weg
eingeschlagen und aus der Beschaffenheit der griechischen Dra-
men die Nothwcndigkeit nachzuweisen gesucht, weshalb Plau-
tus Vieles weglassen, Vieles andern musste.«
DIDASKAJLllff. , 279
der zu den Schwestern irgend herausgehoben; sondern
nur die Liebe der beiden Schwestern zu den beiden
Brüdern ist es, wodurch die Handlung bedingt wird.
Nach dieser Auffassung War es wohl, dass der Titel
^i'kddeXrpai passender erschien. Aber weder sind ja
die beiden Brüder die Brüder der Schwestern, noch
werden sie von diesen geliebt, weil diese unter sich
Brüder sind, sondern weil sie die Ehemänner der Schwe-
stern sind. Der Begriff der Gattenliebe ist es also,
welcher der Tendenz des Stückes entspricht, keines-
weges der der Geschwisterliebe., der doch in cpiXdBeX-
<f>og liegt. Ruhte nicht die Untersuchung schon auf
festerer Unterlage, so würde dieses Argument gegen die
Gleichstellung des S'Jchus mit irgend einem, $fcAa$£7-
cpoi oder ^LkaBeXcpai betitelten Stücke in nicht gerin-
gem Grade bedenklich machen. Jetzt werden wir. uns
einer so strengen Logik wohl entziehen, und auf die
vielbelegte Thatsache berufen dürfen, dass Titel im
Alterthume nicht vom Wesentlichen des Inhalts ent-
nommen zu sein brauchen. Das Unwesentliche hatte
wenigstens in diesem Falle eine besondere Merkwür-
digkeit, insofern es nichts Alltägliche« ist, dass zwei
Schwestern zwei Brüder zu Männern haben. An diese
hervorstechende Aeusserlichkeil, die freilich mit der
Tendenz des Stückes nichts gemein hatte, hielt sich
der Dichter, wenn er es ganz allgemein QiXdfjehctjOt
taufte, d. h. die beiden sich liebenden Geschwister-
paare. Unter diesem Gesichtspunkte erscheint auch
das Masculinum vollkommen gerechtfertigt ; wahrend
anderseits die Femininform diplomatisch allzuwenig be-
stätigt ist. Von der Liebe der Männer zu den Frauen
ist zwar im Stücke nicht ebenso, wie von der Weiber-
treue, ausdrücklich die Rede; indessen kehren sie doch
mit den erworbenen Reichthümern ganz getreulich zu
280 IV. DIE PLAVTINISCHEN
\
i
ihren Frauen Zurück, und befinden sich, wie man sieht,
im besten Einverständnisse mit ihnen; auch mochte ge-
rade dieses Motiv in dem Menandrischen Stücke aus-
geführter vorkommen, als in dem äusserst flüchtig
skizzirten Stichus. Müsste man annehmen, däss sich
die dramatische Anlage des griechischen Stückes nicht
bedeutend unterschieden hatte von der des Plautus, so
würde diess unsere Vorstellung von Menan drischer
Kunst in einer überraschenden Weise ergänzen *).
Die bisherige Aufgabe war, zu einem überlieferten
Jahre die entsprechende Komödie zu finden; umge-
kehrt haben wir in Betreff der zweiteu Plautinischen
Didaskalie die Zeit der Aufführung zu einem gegebe-
nen Stücke zu suchen. Monsignor Mai> jetzt Emi-
nenza, theilte S. 23 zum Psen dolus zuerst ein uuge-
drucktes Argumentum metricum aus dem Palimpsest
mit, welches minoribus rudioribusque litter is geschrie-
ben sei, und fährt dann fort : Fabulae videtur praß»
ßxa lilteris grandlbus haec inscriptio :
•M- IVN1VS -M- F1LENVS
(B)IS A(GVNT) M(E) **) .
Abermals ein Muster von gewissenhaftem Bericht und
scharfsinniger Ergänzung! Natürlich haben diese un-
geschickten und abgeschmackten Supplemente sowohl
*) Dicss ist auch Ladewi« nicht entgangen, der (üb. d. Kan. fc*
Volc. S. 28) ganz richtig bemerkt, dass wir den Stichus offenbar
nur in sehr unvollständiger Gestalt besitzen.
**) Mai hat offenbar schreiben wollen B(IS), nnd so haben, aas rth-
nrni Versehen das Richtige treffend, schon Osann Ajial. crit
S. 218, dann aber auch AYindi*rbmann sowohl wie Wandet drok-
Ken lassen, Genauer ist hierin die Wiederholung am Ende de*
Tanchnitner Abdruck».
DIDASKALIEN. 281
Windischmann als Naudet verworfen, der letztere nicht
ohne S. 329 eine Bemerkung über die Grenzen der
yßprosopopeecc in Aufschriften von Statuen, Vasen u. dgl.
beizubringen. Windischmann dagegen S. 110 f. sah,
dass Mai auch falsch gelesen und abgeschrieben haben
müsse, dachte daher zuerst an Silanus für File nus, was
gar kein Name ist, verfiel aber später auf eine „lenior
medicinafrj indem er roitNiebuhr's Beistimmung schrieb:
M. 1VNIVS. M. FIL. PENVS , und diese Angabe auf
das Jahr „550" bezog, in welchem Tib. Claudius Asel-
lus und M. Junius Pennus (oder Penus, was dasselbe
ist) als Plebsädilen die plebeischen Spiele siebenmal
instaurirt hätten nach Liv. XXIX, 11, und zwar un-
ter dem Consulat des M. Sempronius Tuditanus und
M. Cornelius Cethegus. Danach ergänzte er vollstän-
dig so :
[Tib. Claudius Asellus] M. Iunius M. Fil. Penus
[aediles plejbis
indem er, wie man sieht, doch das BIS bei Mai ungeachtet
der Klammern für sicher hielt. Ich muss freilich, trotz
JNiebuhr's Genehmigung, diesen Versuch für durchaus
verfehlt erklären; indess war er doch methodisch un-
ternommen; die zwei Hauptbedenken, dass die Buch-
staben A[gunt] M[e] unerledigt geblieben, und dass
gegen alle Analogie aller Terenzischen Didaskalien der
magistratus im Nominativ stehe, verhehlte sich der Ver-
fasser selbst nicht; nur hätte er eben darum nicht seine
medicina Jycertissimaf< nennen sollen. In der Zeitbe-
stimmung selbst ist ausserdem ein Irrthum untergelau-
fen; denn weder fallen die genannten Aedilen und
Consuln überhaupt zusammen, noch die Aedilen in das
Jahr 550, sondern in 549 nach der von Windischmann
befolgten Varronischen Rechnung: so dass wir nach
der Capholinischen Aera zu setzen hatten 548, und als
285Ä IV. DIE PLAVTINISCHEN
Consuln P. Cornelius Scipio Africanos und P. Lid*
nius Crassus: wie diess z. B. aus Pighius sogleick
zu ersehen ist. — Ein viel wichtigerer Einwand ist aber
noch rückständig. Wenn auch Plautus, wie in Diss. II
dargcthan worden, schon im ersten Anfang des sechsten
Jahrhunderts geboren war, so befand er sich doch in
Jahre 548 noch nicht im Greisenalter. Nun heisst et
aber bei Cicero Cat. mai. XIV, § 50: quam gaiidebd
hello suo Punico Naevius > quam Truculento Plaut**,
quam Pseudolo ! Der Zusammenhang lehrt, dass nicht
Beispiele von vorzüglich trefflichen Leistungen, sondern
von noch im hohen Alter wohlgelungenen Werken an*
geführt werden: s. oben S. 49 f. Schon L es sing im
Leben des Plautus verstand es falsch. Höchst seltsam
also wäre es eben sowohl, eine Komödie , die Plautus
in den Vierzigern gedichtet, als Werk des Alters xn
nennen,' wie auf der andern Seite, sämmtliche zwischen
548 bis zu dem 21 Jahre später erfolgten Tode ver-
fasste zn übergehen. Schon hieraus folgt, dass der
Pseudolus viel später fallen muss.
Wenn aber endlich Naudet als Einwurf gegen
Windischmann's Schreibung noch das Ungewöhnliche
der Abkürzung FIL. für filius benutzt, so dürfte es all-
znstreng sein, den Massstab der Inschriften auf hand-
schriftlich fortgepflanzte Bücher überzutragen; findet
sieh doch etwas nicht weniger Abnormes, nämlich FL
für filius , sogar in einer Inschrift bei Orelli 1433.
Gänzlich verunglückt ist nun Naudets eigene Entschei-
dung, wonach B Rest von tibiis, A von Sannnis > M
von totanij diese Worte aber abhängig sein sollen von
einem verlöschten egit oder egerunt. Wir lernen also
hieraus, dass entweder der Flötenbläser zugleich das
Stück spielte, oder der Schauspieler zugleich die Flute
blies, und fabulam tibiis agere so viel hiess wie ein
DIDASKALtEN. 283
ii Stück mit Flötenmusik aufführen; ferner, dass sich die-
t. sem Geschäft ein freigeborner Römer aus dem Geschlecht
cler Junier widmete! Von einer Beachtung der bei
Mai angedeuteten Spatien zwischen den einzelnen Buch-»
Stäben ist gar nicht die Rede. Wie unzuverlässig jene
Andeutungen sind, wie grenzenlos die Verkehrtheit
Mais im Wiedergeben des Gelesenen, das konnte frei-
lich, Niemand ahnen. Uns wird es hier auf die skru~
pulöseste Genauigkeit in der Angabe des Thatbestan-
des ankommen.
Wir haben es mit Pag. 119 der auf den Plaulus-
text aufgetragenen Bibelvulgate zu thun , während auf
Pag. 120 der Anfang des Pseudolus steht. Zuerst sind»
wie. bei der Ditlaskalie zum Stichus, sechs Zeilen frei,
nur cjass gegen Ende der zwreiten Spuren eines gro-
ssen U erscheinen, welches wohl der Rest von [PSEU-
DOL]U[S] ist. Dann nehmen gerade die Mitte der
siebenten Zeile folgende Buchstaben ein :
M . UNIO M , FIL RUIB
Zeile 8 ist leer. In der neunten stehen drei erkenn-
bare Buchstaben gerade so unter denen der siebenten:
AC A
Die zehnte Zeile ist wieder leer. Dann folgt das von
neuerer Hand geschriebene metrische Argumentum von
fünfzehn Versen, welches Mai publicirt hat, ungleich,
unordentlich, und in schiefen, fast durcheinanderlau-
fendeu Zeilen geschrieben ; die drei letzten reichen bis
auf den untern Rand herab; die Schrift besteht, wie
Mai' s FacsimiJe zeigt, aus kleineren Buchstaben, als die
gewöhnlichen des Palimpsestes. sind, und bloss darauf
bezieht sich sein zweideutiger Ausdruck, dass die Dir
daskalie littet is grandibus geschrieben sei. — Jetzt zum
Einzelnen, welches mit der kleinlichsten Genauigkeit
und unnachlass ender Strenge- nicht nur copirt, sondern
284 IV. DIE PLAVTINISCHEN
auch Angesichts der Handschrift mit Worten notirt zu
haben mich jetzt nicht gereut. In Z. 7 ist die Lesung
des ersten M jetzt nicht ganz sicher, doch haben wir
keinen Grund zu zweifeln, dass sie zu Mai's Zeit, als
der Codex noch nicht durch Reagentien verwüstet war,
sicher war. U ist ziemlich sicher; von dem N ist der
sehr in die Breite gehende Mittelstrich übrig, der kei-
nem andern Buchstaben angehören kann, wie man sich
durch einen Blick auf Mai's, in dem Tauchnitzer Ab-
druck wiederholtes Facsimile überzeugen wolle. Das
folgende I ist deutlich, vom O aber sowohl oben als
unten ein Halbzirkel übrig. I UNI US kann es schon
deswegen nicht heissen, weil dann zwischen diesem
Worte und dem folgenden M so gut wie gar kein Zwi-
schenraum bliebe ; auch gibt sich nicht der leiseste
Schimmer zwischen O und M zu erkennen. Dieses M
selbst, wie auch FIL, sind von vollkommenster Deut-
lichkeit. Unmittelbar vor dem R scheint ein schmaler
Perpen dikularbuchstab *) gestanden zu haben, und das-
selbe könnte nach dem R der Fall gewesen sein; R,U
und B sind durchaus unzweifelhaft; zwischen U und B
stand kein schmaler Buchstab , mit Bestimmtheit lässt
sich nur versichern, dass es kein S war. Dafür nahm
ihn Mai, Hess sich durch den, in der Palimpsestschrift
*) So nenne ich der Kurze wegen diejenigen Buchstaben der Pa-
limpsestschrift, deren wesentlicher Bestandteil ein blosser Per-
pendikularstrich ist, und die nur durch ganz unbedeutende, den
Auge sich überaus leicht entziehende, hier ode> dort angebrachte
Horizontalstrichlein oder Häkchen von einander unterschieden,
deshalb auch eben so leicht zu verwechseln als oft verwechselt
sind. Dahin gehören, wie ich schon bei Wex de Punicis Plao-
tinis S. 3 angedeutet/ I, E, T, L, F, selbst P. Nie könnten aaf
demselben Räume wie diese, z. ß. A, U, R, Q stehen, geschweige
denn M oder N; am ehesten noch B und D. Die Anschauung
des Facsimile ist hier unerlässlich.
DIDASKALIEN. 285
riel bedeutendem, Schwanz des R verleiten hier ein N
zu sehen, las zwischen L und R ein E dazu, und be-
kam so die Fiction FILENUS heraus. In Z. 9 sind
AC, die unter .UN stehen, ganz sicher; das A aber,
welches ziemlich unter dem F steht, kann ebensowohl
A, wie die erste Hälfte von M sein. Hiermit warf
M a i das B der vorigen Zeile in eine Linie zusammen,
und brachte so sein unverständiges B[IS] AG[VNTJ
M[E] zu Stande, wofür er noch dazu in gewohnter
Nachlässigkeit drucken Hess [B]IS Ä[GVNT] M[E].
Auf dieser Grundlage versuchte ich zuerst folgende
Lesung :
M. IUNIO. M. FIL. [BjRUTO
Denn gerade ein M. Iunius M. F. Brutus kömmt
für das Jahr 559 als plebeischer Aedil mit Q. Oppius
Salinator vor. Es ist diess derselbe., der das Jahr zu-
vor das Tribunat bekleidete, dann 562 die Prätur, 575
das Consulat erhielt: s. die Stellen des Livius bei Schu-
bert S. 314, n. 199. Pighius hat hier Mehre res
verwirrt, worüber zum Theil Düker und Draken-
borch sprechen zu Liv. XXXIV, 1. Genügen aber
konnte der obige Versuch dennoch nicht; denn T ist,
wie gesagt, kein breiter Buchstab, und das B, stattdes-
sen O gesetzt worden, wurde als vollkommen sicher
bezeichnet. Das Wahre ist unstreitig dieses:
_ M. IUNIO. M. FIL. PRURB
d. i. PRAETORE URBIS (oder URBANO). So haben
wir nicht nur am R einen breiten, sondern auch am
P einen schmalen Perpendikular-Buchstaben ; und wenn
für einen eben solchen auch nach dem R Platz zu sein
schien, so erklärt sich diess jetzt dahin, dass zwischen
den Abkürzungen PR und URB ein kleiner Zwischen-
raum gelassen war. Nicht die kleinste WahrneHmung
über den thatsächlichen Bestand im Palimpsest ist auf
286 IV. DIE PLAVTINlSCIIElf
diese Weise unberücksichtigt geblieben. Obwohl wir
aber das Cögnomen Brutus jetzt verloren haben, so ist
doch in der That kein anderer gemeint, als ebender-
selbe M. Iunius Brutus, der 562 Prätor war, und
in dieser Eigenschaft das Festspiel besorgte, bei dessen
Gelegenheit der Pseudolus zur Aufführung kam. Mai
hat bei scenisohen Aufführungen immer nur an Aedi-
len zu denken sich gewöhnt, weil in den T Bremi-
schen Didaskalien nur diese Magistratus , und zwar
nur die curulischen, vorkommen. Wie uns aber schon ,
die Didaskalie zum Stichus mit den Plebsaedilen
etwas Neues brachte, so ist es interessant, jetzt auch
ein authentisches Zeugniss für den städtischen
Praetor zu gewinnen. Doch ist in diesen Verhältnis«
sen noch Einiges schärfer zu bestimmen, als gewöhn-
lich geschieht: obwohl eine (gar sehr wünschenswer-
the) Darstellung des Gegenstandes in seinem voll-
stündigen Zusammenhange hier viel zu weit fuhren
würde.
Nichts kann zunächst falscher und verwirrter sein
als wenn Donatus de com. S. LVIII f. West, viererlei
Spiele aufzählt, mit denen sccnische Auffuhrung ver-
bunden gewesen sei, nämlich die Megalenses, fü-
lle bres, plebei und Apollina res: abgesehen von
den Irrthüinern im~Einzelnen, die schon Mur et ge-
rügt hat*). Dio funcbres, an denen freilich die
*) Völlig unverständlich ist mir H. W e r t h e r' s Eintheilung im Her-
forder Schu I programm : „Die circensischen Spiele dei Römer**
(Bielefeld 1843.) Nachdem er sammtliche Spiele nach Cicero'f
Vorgänge {ludi publici .... cavea circoque divisi, de leg. II, 9)
in circenses und scenici hat zerfallen lassen, geht er die
erstem nach den verschiedenen Circi durch, in denen sie gehal-
ten worden , und nennt demzufolge zuerst als die dem Circo*
maximus angehörigen : 1. Consualia, 2. ludi Romani, 3. Cerea-
lia, 4. ludi scenici, 5. ludi Apollinarcs, 6. Mcgalesia u. s. w.J
DIDASKALIEN. 287
Aclelphi, so wie die Hecyrn des Terenz gegeben wür-
den, gehören ja gar nicht in eine Reihe mit den regel-
mässigen und stetigen Staatsfesten, sondern sind eben
so zufällig veranlasste, wie zweitens Dedieations^
spiele, und drittens die mit mancherlei Modific*-
tionen durch die Jahrhunderte der Republik durch«
gehenden Vbtivspiele, denen sich nahe anschliesseu
solche Dankfeste (ludi gratulatorii würden wir sie
etwa taufen), wie das bei Dionysius V, 57 vorkommende.
Leichenspiele hatte ein Praetor als solcher, niemals zu
(ganz am Ende, nachdem erst die übrigen Circi durchgegangen
worden, auch noch die ludi magni s. maximi votivi). Und dazu
noch die bei 2, 3, 5 und 6 wiederkehrende Bemerkung, das» sie
auch scenisch gewesen ! (und zwar die Romani „bisweilen" S. 4.)
— Von den „ludi scenici" heisst es S. 6: „Auch die scenischen
Spiele, welche einer Pest im J. 390 ihre Einführung in Rom
verdanken (Liv. VII, 2. Valer. Max. II, 4, 4), wurden nicht bloss
damals, sondern noch la ng e nachher, wenn nicht temporäre
Schaubühnen dafür errichtet wurden, im Circus maximus. . . gegeben"
Als wenn Schaubühnen nicht eben seit 513 das Regelmässige
und Ausschliessliche gewesen wären! Denn ich möchte wohl Wis-
sen, welches einzige Mal Theater im Circus stattgefunden
hätte , und wer das sagte. Ja, nicht einmal vom J. 389 ist es
irgend beglaubigt ; bei Valerius steht kein Wort vom Circus ; und
wenn es bei Livius c. 3 init. heisst: quin etiam cum medios
forte ludos circus Tiberi super fuso irrig a tu s impedisset, so ist*
ja mit ludos das ganze , seinem hauptsächlichen Bestände nach
■ in den Circus fallende Fest gemeint, mit nichten bloss der damals
natürlich ganz untergeordnete scenische Theil desselben* Woher
denn auch sonst der im Sprachgebrauche aller Zeiten so scharf
scheidende Gegensatz von ludi circenses und scenici? den noch
dazu Livius selbst in seinem Bericht vom ersten Bühnenspiele
braucht: ludi scenici, nova res bellicoso populo : nam circi modo
speetaculum fuerat (c. 2). — Was die Cerealien betrifft, so
erseheinen sie jedenfalls nicht vor Augustus als scenische ; die
L i b e r a 1 i a aber, als Theaterfest nur insofern in Betracht kom-
mend, als sie eben mit den Cerealien ein und dasselbe Fest aus-
machten, durften als scenicorum omnitan origo von Merkel zu
Ovid's Fasten S. CLXII um so weniger bezeichnet werden, als
Servius z. Virg. Georg. II, 381 offenbar an Griechenland, nicht
an Rom denkt. Vgl. Welcker, d. gr. Trag. S. 1339.
288 IV. DIE PLAVTIN1SCHEN
geben, so wenig wie irgend ein anderer Magistratus; das
war reine Privatsache der Hinterbliebenen , wie auch
aus den Terenzischen Didaskalien (ludis funebribus,
quos fecere . . .) und Beispielen bei Livius (wie XXIII,
30» XXXI, 50) zur Genüge hervorgeht. Dass aber lodi
votivi, welche allerdings von Praetoren so gut, wie von
Gohsuln uud Dictatoren veranstaltet werden konnten
(s. Schubert de aedil. S. 449), überhaupt scenisch
gewesen, wird für die Zeiten der Republik nirgends*),
und selbst für die Augustische nur in Beziehung auf
Mimen (Plin. N. II. VII, 48) bezeugt; das Gegen theil
ist mit ziemlicher Sicherheit aus dem gänzlichen Still-
schweigen des Livius abzunehmen, der in zahlreichen
Erwähnungen von ludi votivi mit keiner Sylbe jemals
scenischen Spieles gedenkt. — Als regelmässige
scenische Feste nennt dagegen die kurze Ueber-
sicht, welche Grysar in der Abhandlung „über den
Zustand der römischen Bühne im Zeitalter des Cicero",
Allgem. Schulzeitung 1832, S. 342 f. gibt, vier an-
geblich mit der curulischen Aedilität verbundene, näm-
lich die ludi plebei, Megal enses, Romani
und Florales, ausserdem als dem städtischen Prae-
tor obliegend die ludi Apollinares. In jene
Reihe sind die ludi plebei nur durch ein starkes
Versehen gekommen**); dass sie scenisch gewesen
(natürlich nicht vor dem sechsten Jahrhundert), dafür
haben wir an der Didaskalie zum Stichus jetzt ein weit
solideres Zeugniss als vorher an der verwirrten Notiz
*) Denn dass die erste Aufführung des Livius Andronicus mit den
von Livius Salinator gelobten ludi Iuventatis nur durch einen
schwuren Irrthum des Attius in Verbindung gesetzt worden sind,
bezweifelt kaum noch jemand; s. u. S. 299.
**) Das umgekehrte Versehen , die ludi Romani den Plebsaedilen
zuzuweisen, beging Merkel a. a. 0. S. IX, verbesserte es
jedoch selbst S. CLXI
DIÖASKALIEN. % 289
r
des Donatus ; denn Livius erwähnt dieses Umstandes
Äufällig niemals. Die in den April fallenden Flora-
lia aber, §die übrigens ursprünglich den plebeischen
Aedilen zustanden, erst später ihnen und den curuli-
schen gemeinsam waren (s» Schubert S. 185 £), be-
rechtigt wohl die vereinzelte Erzählung des Valerius
Maximus II, 10, Rom. 8 nicht einmal für die Zeit des
Cato Uticensis zu den regelmässigen Theaterfesten zu
rechnen, zumal dort nur von Mimen die Rede ist; denn
dass Mimen ausschliesslich als Anhänge oder Zwischen-
spiele wirklicher Dramen aufgeführt worden, linde ich
zwar behauptet, aber doch nirgend bewiesen. Für un-
sern Zweck fallen die ludi Florales schon deswegen
Weg, weil sie erst 580 zu einem jährlichen Feste
wurden nach Ovid, Fast. V, 330. Vgl. Pighius II, S. 360
(ungenau Schubert S. 464)* So bleiben also für die
cu indischen Aedilen mit Sicherheit nur die ludi
Megalenses, und die ludi Romani übrig.
Die letztern, auch magni oder raaximi genannt,
seit der Königszeit (im September) gefeiert zu Ehren
der drei im Capitolinischen Tempelcultus vereinigten
Gottheilen Juppiter, Juno und Minerva, früher veran-
staltet von den Consuln, *) seit Einsetzung der curuli-
J sehen Aedilen (387) diesen zugewiesen (s. Niebuhr
R. G. III, Sv 48), sind scenisch in engerm Sinne nicht
sowohl schon seit der berühmten Ankunft Etruscischer
Histrionen in Rom (im J> 389) geworden, wie Schu-
bert S* 460 will, sondern erst, seit die Römer nach
dem Auftreten des Livius Andronicus (im J. 513) wirk-
liches Drama hatten.. Wie schnell indessen diese Er-
weiterung in Aufnahme kam, beweist die Angabe des
*) Ein Zeügüiss dafür gibt es nicht. Wer sollte sie aber sonst
halten?
19
290 IV. DIE PLAVTINISCHEN
Livius XXIV, 43 schon für das Jahr 539: ludos sce-
nie os per qiiatriduum eo anno primum factos ab
curulibus aedüibus memoriae proditur *). Trotz dem
aber, da ss hiernach die Veranstaltung dieser Festspiele
schon längst zur regelmässigen Amtstätigkeit der Ae-
dilen gehörte, hat man doch gar nicht selten einzelne
Ausnahmen anzutreffen, und so namentlich bei Livius
XII, 9. 10 und XXVII, 33 (wo Düker zu vergl.) den
Fall zu finden gemeint, dass der Praetor urbis die
Römischen Spiele gegeben habe (in den J. 536 und
545). Es kann aber keinen entschiedenem Irrthum
geben, obgleich sich selbst Schubert hat tauschen las-
sen. Freilich ist dort von ludi magni die Rede, und
Livius hatte schon im ersten Buche (c. 35) ausdrück-
lich bezeugt, dass ludi Romani und magni gleichbe-
deutende Namen seien. Nichtsdestoweniger lehrt eine
sichere Beobachtung, dass Livius späterhin, so oft er
auch diese Spiele erwähnt, sie niemals magni nennt,
sondern ohne Ausnahme ludi Romani sagt. In allen
Stellen dagegen, in denen er von ludi magni spricht,
sind ludi votivi gemeint, welchen diese Benennung
als wirkliche Prädikatsbezcichnung gegeben wird, weil
sie es sind , deren zehntägige Dauer so oft erwähnt
wird: s. Anm. zu S. 255. Die Verwechselung lag um
so näher, als auch diese Festspiele dem luppiter Opti-
mus Maximus geweiht und zu Ehren gehalten wurden;
daher wohl auch von ihnen der Ausdruck ludi Capi-
tolini bei Liv. V, 50 zu verstehen sein wird, und
nicht mit Schubert S. 462 von den Römischen. Ich
kann in diese Verhältnisse, die noch mancher schärfern
Bestimmung fähig sind, hier nicht näher eingehen, und
beschränke mich auf die Anführung einiger Hauptstel-
len des Livius : IV, 27. V, 19. 31. VII, 11. XXX, 27.
*) S. Excurs 3.
IMUASKALIEN.
291
XXVII, 35. XXXI. 9. 49. XXXI V, 44. XXXV, 1.
XXXVI, 2. 36. XXXIX, 5, 22. XL, 44 *). Man wird
finden, dass mehrmals auf ein und dasselbe Jahr Vo-
livspiele und Römische Spiele zugleich fallen, z. B.
553. 559. 574, — In eine einzige Beziehung konnte
der Praetor zu den Römischen Spielen ausnahms-
weise kommen. Diess geht hervor aus Liv. VIII, 40,
WO als ungewiss hingestellt wird, ob ein Diclator des
Krieges wegen ernannt worden sei, an ut esset, qui
ludis Romanis , quia L. Plautius praetor gravi morbo
forte implicitus erat> Signum mitte ndis quadrigis
daret. Wie völlig unabhängig aber erstlich dieses klein«
Ehrenrecht von der Besorgung der Spiele selbst war,
zeigen die na cji folgenden Worte : funetusque eo haud
sane memorandi imperii minister io se dietatura abdica-
ret. Zweitens aber kam es auch nicht einmal dem
Praetor als solchem zu, sondern nur in Vertretung des
präsidirenden Consul, wie Liv. XLV, 1 lehrt.
Hiernach würden uns also, wo es sich um muth-
massliche Bestimmung eines vom Praetor geleiteten sce-
nischen Festes handelt, noch diejenigen Spiele übrig
tleiben, welche mit dem Wirkungskreise der städti-
schen Praetur regelmässig und gesetzlich verbun-
den waren. Dass diess aber von einer gewissen Zeit
an mit den (in den Juli fallenden) ludi Apollina-
ire s der Fall war, hat am Gründlichsten dargethan
Span he im de praest. et usu numism. II, S. 121 ff.
140 ff. **) Die Hauptstelle des Livius XXVII, 23, mit
•) Vollständiger hat die Stellen Wert her S. 13—18 gesammelt,
und das Material durch einige nähere Bestimmungen zu sichten
versucht.
**) Ueber die den Praetoren in ungleich grösserer Ausdehnung ob-
liegende cura ludoium in den Kaiserzeiten hat neuerlich Ut £.
Foss Quaest. cnt. (Altenb. 1837) S. 26 ff. genau gehandelt.
Duiauf geht Dionys. II, 19.
292 IV. DIE PLAVTINISCHEN
welcher XXV, 12. XXVI, 23. XXVII, 11 summen,
lässt uns nicht im mindesten Zweifel , dass die ApoL-
linarischen Spiele zuerst 541 als votivi eingesetzt, das
Jahr darauf als jährlich zu feiernde bestimmt, aber erst
seit 545 auf einen bestimmten Tag fixirt wurden. (Auch
die Floralien gingen von Votivspielen aus.) Ob sie schon
von Anfang an auch scenisch waren, wird uns nicht be-
richtet; dass sie es aber schon 584 waren , zeigt das
zufällig erwähnte Beispiel des Thyestes vom Ennins
bei Cicero Brut. XX, § 78 *).
Wenden wir uns jetzt zurück zu der noch rück-
ständigen neunten Zeile unserer Didaskalie, worin die
Buchstaben AG und nach einem Zwischenräume von
vier oder fünf Buchstaben ein halbes M stehen. Das
AG kann nur entweder ACTA oder FACTA sein.
Nähme man das Letztere an, so würde diese Zeile die
Angabe enthalten haben, das wievielste Stück des Plau-
tus der Pseudolus gewesen. Dass zunächst nach dem
Namen des Magistratus sowohl sonst, als auch in der
Didaskalie des Stichus, erst noch Schauspieler, Musi-
ker, und Flötengattung genannt sind, wäre kein Ein-
wurf von Belang; denn in welcher Weise Didaskalien
durch die Ueberlieferung verkürzt werden konnten,
zeigt vor Allem, und gerade in der vorliegenden Be-
ziehung, der titulus zum Phormio im Bembinus , wel-
cher so lautet: incipit terenti phormio || acta lddis
MEGALENS1B. Q. CASP10NE || CN. SERUILIO COS. GRAECA
APOLLODORU || EPIDICAZOMENOS FACTA EST IUI. Und daSS
die im Ganzen so vollständige Didaskalie zum Stichus
einen zuverlässigen Massstab für die Einrichtung dieser
zweiten nicht abgibt, geht schon aus dem äussern Um-
stände hervor, dass jene in der siebenten Zeile der
*) Vergl. die S. 217 ff. entwickelte Vermuthunff.
DIDASKALIEN. 293
Seite erst beginnt, diese in derselben schon den Ma-
gistrats nennt. Entscheidend ist aber, dass eine so
hohe Zahl, wie sie für den Pseudolus nothwendig er-
fordert würde, sicherlich nicht mit Worten, sondern
mit Ziffern ausgedrückt sein würde. Zu keiner Ziffer
aber passt das A oderM; während anderseits eine aus-
geschriebene hohe Zahl, in der das A oder M dem
Einer (z. B. quarta, octava, nona^ oder prima, mit nach-
folgendem et und einem Zehner) angehörte, so viel
Platz einnähme, dass die Zeile kaum lang genug wäre,
jedenfalls aber alle Symmetrie zerstört würde. Folg-
lich werden wir uns nicht sträuben dürfen, in AC den
Rest von ACTA anzuerkennen, und in der ganzen
Zeile die Bezeichnung des Festspieles zu suchen: so
ungewöhnlich auch sonst die Stellung ist, dass dem
Feste der Name des Festgebers voranstelle. Wir hät-
ten so (wofern man nicht gar darauf ausgeht, ein feh-
lerhaftes facta menandrü oder dergleichen finden zu
wollen) eigentlich nur einen Rest vollständiger Didaska-
lie, worin sich die zwei Hauptnotizen über die Auffüh-
rung gerettet hätten 5 die achte Zeile muss dann von
Anfang wirklich leer gewesen sein. Versuchen wir nun, ,
von welchem Festnamen das halbe M der Best sein
könne, so böte sich zuvörderst APOLLTNARIBUS dar,
indem dann ein Spatitrm nach ACTA anzunehmen 5 allein
dann fehlte schon äusserlich ein schicklicher Raum für
LUDIS, und, was wichtiger, es würde die völlig unla-
teinische Wortstellung Apollinaribus ludis statt ludis
Apollinaribus eingeführt; denn Apollinaria ist nie ge-
sagt worden. Ganz dieselben Gründe würden übrigens
auch die Ergänzung ROMANIS zurückweisen, wenn von
dieser überhaupt noch die Rede sein könnte. Vortreff-
lich passend dagegen ist der einzige noch übrige Name
eines Theaterfestes, MEG ALESIIS , was dasselbe ist
294 IV. DIE PLAVTINISCHEN
wie ludis Megalensibus ; wiewohl, wer auf Seltenheiten
spekuliren wollte, auch Megalensibus ohne ludis bele-
gen könnte mit der Autorität des Bembinus in der Di-
daskalie zum Heautontimorumenos : acta megalensibus,
ja selbst mit der Autorität der Praenestinischen Fasten
S. 388 Or. Es fragt sich nur, ob sich zn den (dem
April angehörenden) Megalesien eine Beziehung des
Praetors denken lässt. Drei Stellen des Livius, XXXIV,
54. XXIX, 14. XXXVI, 36 und Duker's Anmerkung »ur
ersten, setzen Alles, was die Einführung und Ausbildung
der Megalensischen Spiele betrifft, in das hellste Licht.
Im Jahre 549 war es, dass die Mater Magna Idaea
und ihr Cultus nach Rom gebracht, der Bau eines Tem-
pels beschlossen und begonnen, und die schon bei die-
ser Gelegenheit begonnenen Spiele Megalesia genannt
wurden. Bühnenspiel aber kam gerade zehn Jahre spa-
ter, 559, hinzu. Erst 562 aber fand die feierliche Ein-
weihung des vollendeten Tempels statt, die denn na-
türlich abermals mit Spielen, auch scenischen, und zwar
wohl besonders reich ausgestatteten, begangen wurde.
Wie mehrfache irrthümliche Abweichungen in Erwah-
nung dieser Thatsachen zu erklären und schrittweise
herzuleiten seien, hat mit vielem Scharfsinn Madvig
Opusc. acad. S. 102 ff. zu zeigen versucht. Vgl. Re-
gel de re trag. Rom, S. 35. Nim werden zwar für
das J. 559 ausdrücklich die curulischen Aedilen als
die Besorger dieser Spiele genannt, und dass diess re-
gelmassige Obliegenheit für sie wurde, geht am voll-
ständigsten aus den Tercnzischen Didaskalicn hervor.
Gleichwohl kennen wir ein einziges Beispiel, dass eben
hier der Praetor für sie eintrat, und dieses Beispiel ist
gerade das aus dem J. 562, wo der M. Iunius M. F.
Brutus Praetor war, den die Didaskalic zum Pseudo-
lus netint. Vortrefflich kommen uns hier zu Statten
DIDASKALIEI*. 295
die Worte des Livius XXXVI, 36: Locaverant aede\n
Jaciendam ex SC. MP Livius C. Claudius Censores M*
Coriiclio P. Sempronio Cos. : tredecim annis post quam
locata erat de dicavit e am M, Iunius Brutus
ludique ob de die ationem eius facti > quos pri-
mos s ce ni cos fu isse Antias Valerius est auetor
M e gale sia appe Ilatos. Das Zeugnlss des Vale-
rius darf hier nicht irre machen: den Anstoss, der darin
liegt, haben Düker und Madvig, jeder in seinem
Sinne, langst gehoben. Es gab aber Brutus diese Spiele
keinesweges schlechthin als Praetor, sondern nur in-
sofern sie zu den Festlichkeiten der Tempelweihung
gehörten. Auch diese fallt genau genommen nicht in
den Geschäftskreis des Praetors an1 sich, sondern kam
vielmehr den Censoren zu, was besonders aus Liv.
XL, 52. XLII, 10 erhellt. Gerade im Jahre 562 gab
es ja aber keine aktiven Censoren; üßerdiess waren die
Consuln auswärtig beschäftigt; so musste also der Ein-
weihungsakt wohl dem Praetor urbis anheimfallen.
Hiernach scheint das Resultat, dass der Plautini-
sche Pseudolus zur Verherrlichung jenes Megalesischen
Weihungsfestes aufgeführt wurde, hinlänglich gesichert,
selbst wenn die Buchstabenreste AC . . . . A vielleicht an-
ders zu erganzen sein sollten als ACTA MEGALES1IS.
Durch, einen glücklichen Zufall hat auch Naudet, an
dem wir noch nichts zu loben fanden, S. 418 denPseu-
dolus dem J. 562 „ou environ" zugewiesen, aber aus
Gründen, die in der That so schwach sind, dass sie
der geneigte Leser an Ort und Stelle nachzusehen be-
lieben wolle. — Für das ermittelte Einweihungsfest
dürfte sich übrigens noch eine nicht uninteressante
Notiz aus Plautus selbst gewinnen lassen. Obgleich
nämlich Livius keine Andeutung gibt, dass gerade
jene Megalesischen Spiele länger als einen Tag ge-
2Ö6
IV. DIE M.JHTTI5ISCBE3I
Wahrt *), so ist es doch wohl nicht zu viel gewagt, auf
die Aufführung des folgenden Tages (und
zwar wohl als eine ebenfalls Plautinisehe) die Senilis*«
worte des Pseudolus zu beziehen: in crastiuum
vos voco, worin man nur sprüch wörtlichen Ausdruck
für das Gegentheil von ad caenam voeare so finden
pflegt* — Die ganze Stelle möchte übrigens metrisch
so zu ordnen sein :
B. Erit ubi te ulciscar, si vivo. P. quid minitare? ha«
beo tergum.
B. Age sane. P. igitur redi. B. quid redeam. P. redi
modo, non eris deceptns.
B. Redeo. P. simul i mecum potum« B. egone eam?
P. fac quod te iubeo.
Si is, aüt dimidium aus plus etiam faxo binc feres,
B. Eo: diic ine, quo vis, PsevuUle, P. quid
nuoc iam?
Nu na quid iratus es aiit mihi aut filio
Propter lias res, Simo ? S. nil profecto. P- 1 modo hae,
B. Te scquor. quin vocas spectatores simul?
P. Hercle me isti haut solent: neque ego ergo istos
voco.
Verum si voltis applaiidere atque approbare
Hiinc gvcgom et fabulam, in creUüncun vos vaccu
Von andern Didaskalien ausser diesen beiden zeigt
der Mailänder Palimpscst leider keine Spur. Von meh-
reren Stücken la'sst sich sogar nachweisen, dass er Di-
♦) Mit viertägigem Spiel wurde der Junotcmpe), mit dreitägigem der
dor Diana eingeweiht, Liv. XL, 52; mit fünftägigem der der
Fortuna oqueslris, XLIl, 10.
DIDASKALIEN. * 297
daskalien dazu niemals enthielt. Auf Pag. 372 schliesst
die Casina mit nur sieben Versen; auf derselben Seite
steht aber ausserdem nichts weiter als t maggi plauti
|| CASINA EXPLICIT || INC GISTELLARIA FELICITER, Und die.
Cistellaria selbst begann mit der ersten Seite eines
Blattes. Ebenso schliessen auf P. 212 die Menaechmi
mit 11 Versen; darunter steht in einer Zeile t und
unmittelbar daran angeschlossen ein A oder halbes m,
Was offenbar wieder Reste von t maggi plauti sind;
darauf in zwei andern Zeilen menaechmi [expl. ine«]
trinummu[s] || feliciter ; auf der nächsten vollen Seite
folgt aber schon der Prolog zum Trinummus. Ein
ähnliches Verhältniss findet statt zwischen dem Persa
und dem vorangehenden Stücke Poenulus. Von dem
Schlussblatte des letztern sind nur drei zerschnittene
lange Streifen übrig, mit denen die Lagen des Bibel-
codex verklebt worden. Aus ihrer Zusammenfügung er-
kennt man aber, dass die Vorderseite des Blattes die
drei letzten Verse enthielt, worunter wieder ma steht,
die Rückseite dagegen ein langes metrisches Argumen-
tum, ganz in der Art und Schrift, wie das von Mai
?um Pseudolus edirte, und zwar auf der Stelle der Seite,
wo man die Didaskalie, wenn eine dagewesen wäre,
vermuthen sollte; der Persa beginnt wieder mit einem
vollen Blatte. Bleibt dieses Beispiel zweifelhaft, so ist
dagegen ganz sicher das des Mer cator, welches Stück
auf den Epidicus folgt. Der Epidicus schliesst auf
der Vorderseite eines Blattes, P. 315. Unter den sechs
letzten .Versen ist dort deutlichst zu lesen : epidicus
explicit || incipit mercator || feliciter; die Rückseite
desselben Blattes enthält weder eine Didaskalie,- noch
ein Argumentum, noch den Anfang des Mercator, son-
dern ist ganz leer: leer gelassen offenbar für die feh-
lende Didaskalie. Hiernach kann man urtheilen über
298 f IV. DIB PLAVTI1CISCHEN
den letzten Fall, der in gleicher Beziehung noch ia
Betracht kömmt. Auf P. 382 steht oben der letzte
Vers des Miles, und darunter ist noch zu lesen
[ine] menechmi || feliciter. Von hier bis zu V. 51
oder 52 des Prologs der Menaechmen fehlen zwei
Blatter, von denen doch durch jenen Theil des Pro-
logs nur drei Seiten gefüllt werden; es war also auch
hier zu Anfang des Stücks eine Seite leer gelassen, auf
der die Didaskalie allerdings stehen konnte , wenn sio
nicht auch hier schon fehlte.
Keinem Zweifel unterliegt es, dass die Gelehrten des
Alterthums selbst die mehr oder weniger vollständigen
Plautinischen Didaskalien in Händen hatten, und dass alle
hieher gehörigen Aeusserungen Benfey's, EinK z. Andr.
S. 53 schwach und unrichtig sind. War es ihm dock
im Jahre 1837 noch ganz unbekannt, dass wir über*
haupt Plautinische Didaskalien besässen« Nur in Folge die*
ser und anderweitiger Unbekanntschaft konnte er auch auf
.die Seltsamkeit verfallen, die Titel der Terenzischen Ko-
mödien als vom Terenz selbst bei der ersten Heraus-
gabe vorgesetzt zu bezeichnen, und im Gegentheil aar
für die Plautinischen Komödien, die ihm „grösstentheils
nicht vom Dichter selbst herausgegeben" zu sein schei-
nen, didaskalische Aufzeichnung der Grammatiker gel-
ten zu lassen, und zwar nach Varro's Vorgange in dem
Werk de poetis, wofür doch andere näher lagen*
Anderseits ergibt sich jetzt von selbst, was von
Lessing' s Yermuthung im Leben des Plautus zuhal-
ten, dieser möge seine Stücke noch auf eigene Kosten,
als Privatunternehmer, zur Aufführung gebracht haben,
indem damals der Verkauf an die Aedilen vielleicht
noch nicht üblich gewesen sei. Warum denn aber
nicht? Und woher nahmen denn diese sonst die Stücke,
mit denen sie ihre Festspiele schmückten? Ein Ande-
DIDASKA.LIEN. k 299
res ist es bei Livius Andronicus : worüber eine Andeu-
tung bei Osann Anal, crit S. 143. -— Vielmehr mus$
die Mehrzahl der Plautinischen Komödien, abgese*
lien von gelegentlicher Festfeier auf besondere Veran*
lassung, entweder an den ludis plebeis oder den
Romanis gegeben worden sein, den beiden einzigen
regelmässigen Theaterfesten in der ersten Hälfte deg
sechsten Jahrhunderts. (Vgl. Niehuhr R. G. I, S. 470.)
Dasselbe gilt von den Komödien und Tragödien des
Livius und Naevius; und Osann, als er a. a. O. S. 58
nach dem Feste fragte, an dem Rom das erste wirkli-
che dramatische Schauspiel gesehen, hatte nur zwischen
jenen beiden Fällen zu wählen, am wenigsten aber an
ludi Iuventatis zu glauben, die weder scenisch , noch
jährlich, noch überhaupt vor dem J. 562 waren: s«.
M advig Opusc. S. 102, und vor ihm Lange VukU
trag. Rom. S. 22. *) Als um die Mitte des JahrJiu&r
derts die Zahl der Dichter wuchs, wurde in gleichem
Verhältniss auch die Zahl der Theaterfeste vermehrt,
indem (nicht vor 541) die Apoilinares, seit 559 die
Megalenses hinzukamen«
Mit ein Paar Worten seien zum Schluss noch die
angeblichen ludi consulares erwähnt, mit denen
Grysar S. 342 nichts anfangen zu können gestand,
Muretus aber, dem Pighius Ann. II, S. 343 und
Schubert S. 384 folgen, die ganz unstatthafte Ver-%
änderung in ludi consuales vornahm. Es kann .mei-
nes Erachtens gar kein Zweifel sein, dass Sueton Vit.
Ter. c. 4, worauf die Annahme jener übrigens fiir äl-
tere Zeit unerhörten Spiele allein beruht, verderbt sei:
S antra Terentium existimat, si modo in scribendo ad~
•) Seine Zustimmung zu ihrem Widerspruch hat später Osann
selbst erklärt in Zeitschr. f. Alterth.wiss. 1836, S. 962. (Anders,
wie es scheint, Welcker d. gr. Trag« S. 1339.)
300 . IV. DIE PLAVTINISCHEN
iutoribus indiguerit, non tarn Scipione et Laelio uti
potuisse y qui tunc adolescentuli fuere, quam Sulpicio
Gallo, homine docto et qui consularibus ludis
initium fecerit fabularum dandarum > vel Q.
Fabio Labeone et M. PopUUo consulari utroque ac
poeta. Auch der Weg der Verbesserung ist unfehlbar
vorgezeichnet durch 'die Erinnerung, dass unter dem
Consulat des Sulpicius Gallus die Andria aufgeführt
wurde und dass die Andria das erste Stück des Te-
o
rentius war. Denkt man sich also geschrieben q cos.
ludis megalensibus initium fecerit fabularum dart darum
(nämlich Terentius), so war nichts leichter, als dass
statt consule verstanden wurde consularibus, in Folge
dessen aber megalensibus ausfiel und quo in qui über-
ging. Durch die Anführung der didaskalischen Noui
soll die Gleichzeitigkeit des Sulpicius Gallus und Te-
rentius erhärtet werden.
Verschiedene Punkte, deren augenblickliche Erör-
terung die Uebersichtlichkeit der Darstellung gestört
hätte, werden in den nachfolgenden Excursen Belea
Rechtfertigung oder Ausführung finden.
DIDASKALIEN. 301
E X C V R S E.
excvrs i.
Zu S. 249.
Titulus wird sich für die dem Stücke in den
Handschriften vorangehenden didaskalischen Notizen
nicht unpassend sagen lassen, mag auch wohl von den
Alten gesagt worden sein, insofern es nur eine erwei-
terte Aufschrift des Stückes war. Aber dass titulus dem
griechischen didaaxaXla als der eigentliche Kunstaus-
druck entsprochen habe, wie behauptet worden, lässt
sich wenigstens nicht beweisen. Wenn Suetonius Vit.
Ter. c. 2- vom Eunuchus sagt : meruit pretium quan~
tum nulla antea cuiusquam comoedia — : propterea
summa quoque titulo ascribitur, so wird zwar an das,
was StSaaxaXia ist, gedacht, aber dem Wortverstande
nach ist titulus nichts als der Name des Stücks, dem
ausser den sonst gewöhnlichen didaskalischen Angaben
in dem besondern Fälle auch noch die Honorarsumme
beigeschrieben zu werden pflegte in den Exemplaren.
Noch weniger beweist Donatus de comoed. a. E. /Zi*-
iusmodi adeo carmina ad tibias fiebant, ut his auditis
multi ex populo ante dicerentj quam fabulam acturi
scenici cssent , quam omnino spectatoribus ipsis ante-
cedens titulus pr onuntiaretur. Unmöglich konnte
302 IV. DIE PLAVTIKISCHEN DlDASlULlßN.
sich doch Donatus vorstellen, den Zuschauern sei die
trockene Liste vorgetragen worden, worin die Coüsoln
und die Geber des Festspieles verzeichnet Waren, die
doch wahrlich jedermann kannte ; worin ausserdem die
Schauspieler mit der stehenden Form egere (egit) auf*
geführt standen. Höchstens könnten ganz einfach die
Namen des Dichters, des Stückes, des Hauptakteurs
und des Componisten von der Bühne herab verkündigt
worden sein, wie sich die Sache Grysar dachte „über
den Zustand der römischen Bühne im Zeitalter des Ci-
cero" in der Allg. Sehulzeitung 1832, S. 321« Allein
selbst eine solche Ankündigung wäre doch jedenfalls
passender vor, als nach der musikalischen Einleitung
(Ouvertüre) zu dem bestimmten Stücke angebracht;
ausserdem musste es sich sehr seltsam ausnehmen» wenn
unmittelbar darauf noch einmal der Prolog angehoben
hätte : „dieses Stück h eis st so und so und ist von dem
und dem ", am allerwenigsten ist es doch denkbar, dass
ein Paar Minuten nach der öffentlichen Verkündiguug
der Prologus des Heautontimorumenos V. 7 sagen konnte;
nunc qui scripserit Et cuia Graeca sit, ni partem ma*
xumam Existumarem scire vostrum *J> id dicerem, statt
ni modo audissetis. Wie alt der Gebrauch der Ein*
trittsmarken (tesserae) sei, worauf Namen des Dichters
und Stücks geschrieben standen (dergleichen eine zu
Plautus Casina bei Orelli (Inscr. 2539: s. oben S. 2l9f.)>
wissen wir nicht; eben so wenig, ob in den Festpro*
grammen (Ubelli rriunerariijj durch welche die ludi an-
gekündigt wurden, gerade die scenischen Aufführungen
*) Etwas anderes, aber zu viel, sucht in diesen Worten Ladewig»
Kan. d. Volc. S. 14, wenn er aus ihnen schlicsst, dass „*u den
Zeiten des Tercnz Menander schon dem grösslen Theile der Römer
bekannt war uud seine Stücke viel in der Originalsprache gele-
sen wurden."
EXCVRSE. 303
spccificirt waren: sonst würden auch diess zwei Gründe
gegen eine tituli pronuntiatio in jenem Sinne sein. *)
Auch die Nennung des Stücks im Prolog kann Donatus
nicht gemeint haben, da diess vielmehr consequens ti-
talus'j oder titulus schlechtweg heissen musste; mit an±
tecedens aber, wie Donatus sagt, kann zwar der Prolog
selbst bezeichnet werden, nicht wohl aber die darin
zufallig vorkommende Namenangabe, zumal da sie nicht
einmal regelmässig war. Titulus wird ganz einfach der
Name, der Titel des Stückes sein, und Donatus muss
sich eingebildet haben., dass dieser, wie er in den Exem-
plaren dem Anfange des Stücks selbst vorgesetzt war,
so auch bei der Aufführung mit vorgetragen worden
sei. Allerdings eine Abgeschmacktheit; aber etwas noch
Abgeschmackteres lässt docli der den Donatus glauben,
der titulus für Didaskalie nimmt« Auf jene Einbildung
gehl es also zurück, wenn Donatus, wo er von dem
Unterschiede der Stellung Adelphoe Terenti und Te-
renti Adelphoe spricht (s. die Stellen bei Hermann
Opusc. I, S. 296), sich des Ausdrucks pronuntiata est
bedient. Geschrieben stand das eine oder das an-
dere; geschrieben in den Exemplaren zur Zeit des Do-
natus , geschrieben wahrscheinlich zur Zeit der Auffüh-
rung selbst in den öffentlichen Anschlagzetteln (libel-
lis) und auf den Eintritts- tesseris, wenn awch noch nicht
in Plautinischer und Terenzischer Zeit; mündliehe An-
kündigung lässt sich höchstens denken vor der ein-
leitenden Flötenmusik, etwa wenn an demselben Tage
mehrere scenische Darstellungen hinter einander folg-
ten, um die Zuschauer nicht in Ungewissheit über die
•) (Bestimmter liess sich wohl sagen, dass beides noch im Anfange
des 7. Jahrhunderts nicht der Fall war : worauf ja eben die Art,
wie in deu erhaltenen Prologen (z. B. Asin. 7) die Namen der
lateinischen Stücke angekündigt werden, hinführt.)
304 IV. DIE PLAVTIXISCHEK DI DASE ALIEN*
Reihenfolge zu lassen. Und für solche Auffassung ist
vollkommen bestätigend eine zweite, umständlichere Er-
wähnung derselben Sache bei Donatus de comoed. S»
LVIII Westerh. : in plerisque fabulis ipsarutn no+
mina prior a ponebantur quam poetarutn • » • .;
ipsarum nomina pro nuntiabantur ante quam
poetae pronuntiarentur . . . . > rursus priora poetarum
n o mina proje reb antur. Hier sieht man deutlich«
wie an die Stelle des allein richtigen ponebantur durch
das Streben nach Variation des Ausdrucks sich unver-
merkt das Misverständniss pronuntiabantut einschlich»
— Was wird nun aber aus der andern Thatsache, die
Donatus berichtet? Was war es fiir eine Kunst, aal
der Flütenmusik das Stück zu errathen, wenn diess schoo
vor dem Beginn der Musik bekannt war? Schon Lange
Vindic. trag. Rom. S. 46 sah, dass die ganze Notiz aul
Cicero's Academ» II, 7, 20 geflossen sei. Hier aber ist
gar nicht von Aufführungen im Theater die Rede, son-
dern von blossen Flötenmelodien, an deren ersten Tö*
neu Kundige sogleich erkannt hätten, ob es Antiopa sei
oder Andromacha : womit wiederum nicht einmal die
Einleitungsmusik, sondern einzelne Cantica aus jenen
Tragoedien gemeint sein werden. Donatus aber dachte
bei Cicero's Worten nur an das Theater , und masste
sich nun, um einen sachlichen Zusammenhang zu ge-
winnen, das Uebrige zurechtstellen wie es gehen wollte»
— Hiernach ist zu beurth eilen die Erörterung von W»
A. Becker de com. Rom. fab. S. 90 \ weit verfehlter
aber alles, was darüber Benfey vorbringt in der Ein-
leitung zu seinem Terenz S. 58 und noch mehr S. 59»
EVCVRSE. 305
EXCVRS II.
Da ich auf die S. 251 erwähnten Reste des Se-
il eca zurückzukommen schwerlich wieder Anlass habe,
so sei hier deren Inhalt kurz mitgetheilt. Es gehören
erstlich zusammen zwei mit 471, 472 und 473, 474
paginirte Blatter, auf deren Vier Seiten (nach dersel-
ben Reihenfolge) geschrieben stehen Med. v. 235 —
?54, 255—274, 196 — 214, 215—234. Dann ein ein-
zelnes Blatt S. 449, 450, enthaltend Med. v. 694 —
725, 726 — 744. Endlich wiederum zwei zusammenge-
hörige Blatter S. 375, 376 und 385, 386 mit diesem
Inhalt: Oedip. v. 39b— 413, 414—432, 508-525,
526 — 545. Man sieht, das erste Blätterpaar war das
innerste einer Lage; der zweite Schreiber brach es
«ber umgekehrt, wodurch die Blätter in verkehrte Folge
kamen. Das andere Blätterpaar ist das zweite eines
Quaternio gewesen (von aussen her gezilhlt) , so das«
die Verse Oed. 433 — 507 auf zwei von ihm einge-
schlossenen Blätterpaaren geschrieben standen. Denn
dieser Senecacodex hat auf jeder Seite 20 Zeilen, der
Plautinische ohne Ausnahme nur 19: woraus, wie aus
dem Format, schon ersichtlich, dass die Schrift des
Senecatextes etwas kleiner sein müsse, als die des Plau-
tus. Zwischen zwei Scenen ist immer nur eine Zeile
Raum: bei Personenwechsel inmitten eines Verses wird
* «■ • i
abgesetzt und eine neue Zeile begonnen ; ein Perso-
nenname ist nirgend beigeschrieben. Den Text der drei
ersten Blätter habe ich nach der Ausgabe von de Ma-
rolles (Par. 1664), den der zwei letzten nach der Flo-
rentiner Collectivausgabe. lateinischer Dichter von 1834
verglichen. Die ziemlich geringfügigen Varianten, die ich
ausgezogen, sind diese: Med. 197 IQVAERERE 200
AECVM 219 RABIDA 226 ILLVT 232 INMISSO
20
306 IV. DIE PLAVTINISCHEN DIDASKALIEN.
237 OBICI 241 FEROGIS ORE FRAGLANTE 243
PAENITET 254HAVT 266TVTVMAL .. 268 RO-
BVR VIRILE EST 698 (699 Both.) OPHIVGVS 699
(700) FANDAT 702 (703) C . DE 706 (707) IN-
FAVTAE 724 (725) DANVVIVS 726 GEMMIFERI-
CVRRENS Oedip.395 INPLAC ... 405 sqq. (403
sqq.) sie singuli sese versus excipiunt: EFFVSVM — •
MOLLIA — LVCIDVM — QVAETIBINOBILES —
THEBAE BACCHE TVAE — PALMIS — HVC — .
413 (411) CINGI et VERNIS locos mutarunt. 510
(507) FLEVILES 511 (508) EXPROME 532 (530
Cupressus) et 533 (531 Virente) locos mutarunt. 544
(542) RAMOS.
FXCVRS III.
Zu S. 265.
Einer der Gründe, warum die Erklärung der bei
den plebeischen, wie bei den Römischen Spielen so oft
wiederkehrenden Formel toti instaurati sunt ihre
besondern Schwierigkeiten hat, liegt sogleich darin, dass
wir über die ursprüngliche, wie über die im Verlauf
der Republik etwa modificirte Dauer dieser Spiele
allzu unvollkommen unterrichtet sind. Für die ple-
beischen in der That gar nicht; denn wenn mein
trefflicher Freund. Göttling Gesch. der Rom. Staats-
Verfassung S. 299 berichtet, zum Andenken an das, was
die Plebejer durch ihren ersten Auszug gewonnen, seien
öffentliche Spiele der Plebejer (ludi plebei) für drei
Tage eingerichtet und die Leitung derselben den Ae-
dilen übertragen worden, so bezeugt der dafür citirte
Asconius S. 7ö Orell. hievon nichts, Pseudo-Asconius
RXCVHSE. 307
aber S. 143 Or. nichts über jene oder irgend eine
Zeitdauer. Die geläufige Angabe von dreitägiger Feier
stützt sich wohl nur auf das Ma fleische Kalendariufu
(S. 402 Orell.), womit auch das Amiternische leicht in
Uebereinstimniung zu bringen ist, dagegen sowohl im
Datum, als auch, wie es scheint, in der Angabe der
Dauer ganz abweicht das Antiatische: s. u. Vielleicht
schloss auch Güttling nach Analogie der Römischen
Spiele. Von diesen heisst es bei Livius VI, 42, der-
Senat habe beschlossen ut ladt maximi fierent et dies
unus ad triduum adiiceretur. Hiernach scheint al-
lerdings vor 387 die regelmässige Dauer die von drei
Tagen gewesen zu sein, obwohl davon Livius I, 35, wo
ev die Einsetzung erzählt, keine Andeutung gibt, son-
dern nur sagt solennes deinde annui mansere ; was bei
ihm die einzige Erwähnung vor jenem Zeilpunkte ist*)
Möglich ist freilich, dass erst in der Zwischenzeit von
Tarquinius Priscus bis 387 eine Steigerung von Einem
ursprünglichen Tage auf drei eintrat. -Nimmt man nun
mit Niebuhr Rom. Gesch. III, S. 41 die Hinzufügung
jenes vierten Tages fiir eine stabile Einrichtung, so wä-
ren die römischen Spiele von 387 an bis vielleicht zum
J. 566 viertägig gewesen. Denn in diesem Jahre,
meldet Livius XXXIX, 7, ludis Romänis • . . malus in
circo instabilis in signum Pollentiae proeidit atque id
deiecit. ea religione möti Patres diem unum adiieien-
dum ludorum celebrilati censuerunt; das Fest wäre
also von jetzt an ein fünftägige s* geworden. Will
*) Bei Dionysius V, 57 werden die ludi Romani für das Jahr 253
erwähnt, aber ohne Angabe ihrer Dauer (Jvioiq inttivipots rr,g
nokfiüg äyiuoi.") Ein starker Doppelirrthum ist 6s von Wer-
ther a. a. 0. S. 13, hiermit die unmittelbar vorher bei Diony-
sius vorkommenden dreitägigen Spiele zu vermengen , die der
Senat wegen einer glücklich abgewendeten Verschwörungsgefahr
anstellt«.
308 IV. DJE PLAVTIMSCHEK DIPASft ALIEN.
man aber diese Hinzufügung eines neuen Tages als nur
für die eine Festfeier des bestimmten Jahres gültig- fas-
sen/ (obwohl diess dann ganz ungewöhnlich umständ-
lich ausgedrückt wäre,) so wird man zugeben müssen,
dass dieselbe Auffassung auch für das Jahr 387 gestat-
tet sei, indem dann triduum nur die drei Tage bedeu-
tete, die das Fest schon ohne Zuthun des Senats, nach
herkömmlicher Sitte währte. Anderseits wäre an sich
auch den zwei Möglichkeiten Raum gegeben, dass ein
3S7 wirklich für die Zukunft eingesetzter vierter Tag
wieder in Abnahme gekommen und 566 von Neuem
festgesetzt worden; oder dass zwischen 387 und 566
schou andere Erweiterungen der Festdauer stattgefun-
den hatten, von denen Livius zufällig nichts meldete.
Allgemeine Räsonnements aber von wachsendem Glanz
und Luxus der überall siegreichen Roma im sechsten
Jahrhundert führen uns nicht zur Ermittelung von That-
sachen; und da sich auf der andern Seite, im entschie-
densten Gegensatze zu den Alles auf die Spitze trei-
benden spätem Zeiten der Republik oder gar zu der
im Uebermass des Vergnügens schwelgenden Kaiser-
zeit, für jenes Jahrhundert noch eine sehr bemerkbare
Stabilität und Masshai tun g geltend machen lässt, so
darf weder aus 59tägigen Spielen des Agrippa , noch
selbst aus den Kaien dar festen mit einiger Zuver-
sieht zurückgeschlossen werden. Denn nach diesen
(S. 398 f.) dauerten erst die ludi Romani (schlecht-
weg so bezeichnet) neun Tage, dann folgte ein Tag für
das epulum Iovis (welches bei Livius oft, aber ohne
Ausnahme nur in Verbindung mit den plebeischen Spie-
len erwähnt wird: s. XXV, 2, XXVII, 36. XXIX, 38.
XXX, 39. XXXI, 4. XXXII, 7. XXXIII, 42), hierauf
ein Tag für die probatio equorum {über welche
vergl. On. Panvin. de lud. circ. I, 12), und nun aber-
EXCVRSE.
309
mals 1 u d i R o in a n i in circo fünf Tage lang. *) —
Ich habe absichtlich die vielfachen Ungewissheiten nicht
verhehlt, in denen sich ein einigermassen fester Anhalt
gerade erst durch vergleichende Betrachtung des Aus-,
drucks instaurare ludos gewinnen lässL Wäre der
Artikel des Festus über fiomani ludi erhalten , so
überhübe er uns vielleicht dieser ganzen Untersuchung;
Ursinus9 wie Müllcr's durchaus unsichere Ergänzung
hilft uns zu nichts. Was heisst also ludi inst'au-
rati sunt? oder um sogleich ein bestimmtes Beispiel
zu setzen, ter instaurati suntj wofür gleichbedeutende
Formeln sind triduum oder in triduum (Drakenb. z.
Liv. XXVII, £1) oder per triduum instaurati sunt (in-
stauraruntjj auch ludis ter oder triduum instauratum
est (Liv. XXVII, 36. XXXI, 4.) Zweifelhaft erscheint
hier zunächst, ob diess, genau gerechnet, so viel ist.
wie „sie sind über das festgesetzte Mass noch drei an-
») Da es keinen andern Gegensatz zu ludi Romani in circo gibt,
als in scena, und seit man Amphitheater hatte, in amphi-
theatro: so lässt sich daraus auf die Ausdehnung des sceni-
schen Spieles unter Augustus seh li essen. Livius verbindet XXXI1F,
25 in circo scenaque facti, von den Römischen Spielen des J. 556
sprechend. Der gleiche Gegensatz kehrt auch bei den ludiApol-
linares und Megalenses wieder ; nicht minder bei Dedicaliopsspie-.
len : s. u. S. 314 — Nach Analogie der Römischen Spiele lassen
sich aber vielleicht auch die zerrissenen und verstummelten An-
gaben der Kalendarfasten über die plebeischen dahin combi-
niren, dass vom 4. bis 12. November ludi plebei schlechthin, am
13. das epulum lovis , am 14. equorum probatio stattfand , und
nun noch drei Tage vom 15. bis 17. ludi plebei in circo gebal-
ten wurden : wobei das Kai. Ant. zu Grunde gelegt und aus
Maff. und Amit. ergänzt worden, statt umgekehrt zu verfahren.
(Foggini oder von Vaassen kann ich nicht benutzen.) So würde
jedes Zeugniss für dreitägige Dauer des Plebsfestes wegfallen.
(Ueber die Angaben der Kalendarfasten vgl. jetzt die gründli-
chen Untersuchungen Merkels in Zeitschr. f. Alterlh.wlss.
1840, S.- 545 ff. und in den Proleg. zu meiner Ausgabe von
Gvid's Fasten.) ' -
310 IV. DIE PLAVTINISCHEN DIDASKALIEW.
•
dere Tage fortgesetzt worden," oder „sie haben im
Ganzen dreimal wieder von vorn angefangen," also drei
Tage gedauert. Angenommen, die Latinitüt Hesse die
zweite Erklärung zu, so wird sie doch widerlegt durch ,
die zahlreichen Beispiele einer einmaligen instauratio
(semel oder diern unum., oder von zweierlei Spielen
in singulos dies instaurati Liv. XXVII, 21). Denn
entweder verlöre so instaurare jeden Begriff der Wie*
derholung völlig und würde gleichbedeutend mit facere*
was unmöglich ist; oder, wollte man künstlich erklären,
„sie wurden auch in diesem Jahre erneuert," d. u von
Neuem gegeben, und semel oder ter in dem Sinne neh-
men „und zwar einen Tag, drei Tage lang," so waren
doch auch damit wieder schon solche Stellen, unver-r
träglich wie XXIII, 30 ludos fecerunt qui per triduum
inst aar ali sunt* wofür man dann erwartete /. instaura*
runt qui p. t. facti sunt; vollends aber solche wie
XXV, 2 ludi magnißce facti et diem unurn instaurati;
vgl. auch XXXI, 4. 50. XXXIII, 25. Gleichwohl inuss
es eine von beiden Annahmen sein, auf deren Grund-
lage alles dasjenige beruht, was über die Dauer der
Festspiele Roms von Schubert S. 452, Anm. 24 aus-
geführt worden ist. Ihm sind sowohl die Römischen
als die plebeischen Spiele ursprünglich und eigentlich
eintägig, so oft nämlich als sie bei Livius semel oder
diem unum instaurati heissen; woraus denn folgt, dass
sie während des sechsten Jahrhunderts im buntesten
Wechsel der Zeitdauer von einem bis zu 5 und 7 Ta-
gen gehalten worden seien, je nachdem sie bis > ter*
quater* quinquies, septies instaurati genannt werden. *)
') Ich gebe hier in der Kurze die vollständigen Angaben des Li-
vius. Die ludi p leb ei sind instaurirt worden 537 dreimal, 540
/xwcimal, (543 nur facti,) 544 einmal, 545 zweimal, 546 einmal
EXCVASE. ' 311
An die oben besprochene Stelle Liv. VI, 42 ist dabei
nicht einmal gedacht: das toti ganz unerklärt gelassen.
Auf diesem Wege ist also zu keiner Einsicht des Wah-
ren zu gelangen. Demungeachtet kann es auch bei der
ersten Erklärung, wonach z. B. bei gesetzlicher dreitä-
giger Dauer der Römischen Spiele das semel instau-
rati sunt auf die Gesammtzahl von vier Tagen hinaus-
käme, noch nicht sein Bewenden haben. Einen neuen
Gesichtspunkt ergibt nämlich die schärfere Ermittelung
des im instaurare liegenden Begriffes, wie er vor
Allem aus Liv. II, 36 hervorgeht, wenn man damit die
Wiederholung derselben Erzählung bei Dionysius VII,
68, Cicero de divin. I, 26, und in der Rede de ha-
ruspic. respons. c. 11 vergleicht. Man ersieht hieraus
aufs Deutlichste, dass die instauratio keine beliebige
Verlängerung des Festes war, sondern als nothwendige^
Folge einer zufälligen Störung oder Unterbrechung oder
violata religio eintrat, also wenn (wie es in solchen
Fällen heisst) ludi intermissi, oder non rite, non recte,
minus diligenter facti waren. Welche Kleinigkeiten dem -
römischen Aberglauben als genügender Grund dazu er-
schienen, zeigen die Beispiele de har. resp. § 23 und
25. Jene Erzählung betrifft, wie Gic. de div. und Dio-
nysius c. 7t (#ava toc£ ev/aq)- lehren, ludi vQtivi
toti, 548 siebenmal, 549 zweimal, 550 dreimal toti, (551 facti,)
552 dreimal toti, 553 dreimal toti, 554 . , . - •> 556 siebenmal,
557 zweimal, 564 fünfmal toti, 566 einmal. Für das Jahr 554 ist
bei Liv. XXXII, 7 in den Worten ab iis ludi plebeii instaurati
vermuthlich eine Zahl, etwa I, II, oder III, vor instaurati aus-
gefallen. Die ludi Romani sind instaurirt worden 537 drei-
mal, 539 . .? s. o. , 540 einmal, 543 einmal, 544 einmal, 545
einmal, 546 dreimal toti, 548 dreimal, 549 zweimal, 550 einmal
und zwar, wie es nach Liv. XXX, 26 scheint, toti; 551 dreimal
toti, 552 zweimal , 553 einmal , 555 viermal , 556 dreimal tott,^
557 dreimal toMi, {559 facti,) 564 dreimal, wie es scheint toli^
nach Liv. XXXY1U, 35 ; endlich 574 . . . s. u. S. 317.
* .
311 W* DIE PLAVTIMSCHEN DlDASKALI«lf. '
(des Jahres 262) j völlig dieselbe Ucberzeiignng gewah-
ren aber auch die Erwähnungen des Livius von In-
Stauration der feriae latinae V. 19, vgl. 17. XXXII,
1. XXXVII, 3. XLI, 16 (=20), Diese Analogie kann
nun nicht nur, sondern muss ohne Zweifel übergetra-
gen werden auch auf die ludi Romani und plebei, ob-
wohl für deren Instauration der besondere Anlass sich
bei Livius vor dem 40. Buche (c. 59, von welcher
Stelle später) niemals angegeben findet, in dem einzigen
Beispiel aber, wo eine eingetretene Störung ausdrück-
lich erwähnt wird (Liv. XXXIX, 7, s. o.), der Ausdruck
instauratum est nicht gebraucht ist« Consequenter Weise
bedeutet also nicht nur semel instaurati sunt* dass ein
einzelner Tag, als an welchem irgend etwas versehen
worden, wiederholt wurde, sondern es könnte auch
septies instaurati sunt ebenfalls auf einen einzigen Tag
sich beziehen, indem sechsmal hintereinander Selbst bei
jeder Wiederholung wieder ein neues Verseben vor-
fiel oder doch die Pontifices eine so vielmalige Wie-
derholung zur Versöhnung der Götter nöthig fanden.
Indessen würde man gerade bei einer so hoben Zahl
(die übrigens nur bei den plebeischen Spielen vor-
kömmt) geneigter sein, an die mehrmalige Wiederho-
lung von mehreren einzelnen Tagen zu denken. Leicht'
erklärt sich nun in diesem Zusammenhange der ZusaU
des toti zu instaurati sunt; dieser Fall trat nämlich
ein, wenn nicht ein einzelner, oder mehrere, selbst
alle einzelnen Tage des Festes für der Wiederho-
lung bedürftig erklärt wurden, sondern das Ganze der
zusammenhängenden Folge von drei oder vier Tagen
auf einmal. *) Hatte also das Fest überhaupt auch
*) Auf das Deutlichste bestätigen diese Auffassung die Worte des
Dionysius c. 68: iv dyu&ujyicti tu: ioQtag xtti 1% dQXii
EXCVASE. 313
scenisches Spiel, so musste allerdings wohl in diesem
Falle immer auch dasselbe Drama zu -wiederholter
Aufführung kommen. Denn wenn man auch den Ae-
dilen den beslen Willen zutrauen darf, das schaulustige
Volk durch Mannichfaltigkeit zu ergötzen, so war doch
zur Einlernung eines neuen Stückes unmöglich Zeit,
und vorbereitet konnte man ja auf eine etwaige instau-
ratio eben so wenig sein ; es müssten denn für Fälle
dieser Art etwa alte Stücke , die schon eingeübt wa-
ren, ausgeholfen haben, s. Exe. 6. Nicht nothw«ndig
musste dagegen bei ludis, die nicht toti instaurirt
wurden, die Wiederholung gerade den scenischen Tag
treffen: wofern nicht etwa das Fest an jedem einzelnen
Tage scenisch war. — Hier nun ist der Punkt, wo die
Frage über die regelrechte Dauer der Römischen
Spiele wieder aufzunehmen ist. Da die zufällige Ver-
längerung des Spieles bloss religionis causa, mit so
durchgehender Statigkeit durch instaurare bezeichnet
wird, so werden auch beide Livianische Stellen, in de-
nen von der ad ie et io eines neuen Tages die Rede
ist (VI, 42. XXXIX, 7), nicht von einfacher Instaura-
tion verstanden werden können, sondern von einer
nachhaltigen Erweiterung. Aus demselben Gesichtspunkte
ist alsdann aber noch eine dritte Stelle des Livius Zu
beurtheilen, die, in solcher Strenge gefasst, eine un-
verwerfliche Bestätigung für viertägige Dauer seit 387,
jedenfalls seit der ersten Hälfte des sechsten Jahrhun-
derts, abgibt. Es ist diess XXIV, 43: ludos scenicos
per quatriduum eo anno (539) primum factos ab
ixiQag inneUocjOiv ou yag difcyjicci Tttvras, und c. 73?
irtgav txprupiaaxo %<j) &i<j> nopnqv iTtittUod-ijvai xai äyvtvw
* S äQXns ittQQvs an 6 ämlaot&v xQW*t(a* ¥ flftföf*-
3l4 IV. DIE >PLAVT1N1SCHBN DIDASK ALIEN.
curulibus aedilibus memoriae proditur. Denn um ctiest
Worte auf dreitägiges Spiel beziehen zu cjürfen, wel-
ches nur gerade in jenem Jahre um einen Tag verlän-
gert worden sei, raüsste Livius (wofern er nicht au.
seiner eigenen Ausdrucksweise ganz herausfallen soll)
geschrieben haben per triduum primum factos diemque
unutn instauratum : in welcher Weise er sich wirklich
XXXI, 4 ausdrückt. Ich glaube aber noch weiter ge-
hen und aus eben dieser Stelle unter einem andern
Gesichtspunkte den Schluss ziehen zu müssen, dass im
J. 539 die Römischen Spiele sogar schon fünftägig wa-
ren, wenn nicht mehr als fünftägig. Denn die ladt
scenici waren ja eben nur ein Theil des ganzen Fe-
stes; eine weit ältere Berechtigung hatten die ludi
circcnses; dauerten die erstem allein vier Tage,
was doch in den Worten des Livius unleugbar liegt»
so müssen wir unweigerlich wenigstens einen Tag für
die letztern hinzufügen. Wie erst beide Elemente zu*
saramen den vollständigen Begriff der ludi bildeten,
und wie sie doch in den Tagen der Festfeier durch-
aus geschieden waren , das lehren uus klärlich nicht
nur die Kalenriarfasten., sondern auch die Analogie an-
derer Spiele bei Livius XL, 52: ludosque scenicos tri-
duum post dedicationem templi Iunonis , biduum post
Dianae, et singulos dies fecit in circo ; XLII, 1 0 : sce-
nicos ludos per quatriduum* unurn diem in circo fecit
(in den Jahren 573 und 579). Sehr bemerkenswert!*
für die litterarische Enlwickelung des sechsten Jahrhun»
derts ist hierbei, welches Uebcrgewicht schon in jenen
Zeiten das Bühnenspiel über die Lustbarkeiten des Cir-
cus gewann. Der Zeitpunkt einer Erweiterung der ludi
Romani auf fünf Tage fällt offenbar in die zweite De-
kade des Livius: und darum fehlt uns ein näherer Be-
richt darüber« Eben um der grossen Genauigkeit wil-
EXGVRSfi. 315
len, die Livius in der dritten Dekade den Spielen die-
ses Zeitraums gewidmet bat, stehe ich aber auch nicht
an, die im J. 566 geschehene abermalige Erweiterung
für die unmittelbar nächste zu halten, dergestalt dass
erst jetzt das Fest s wenn es bis dahin fünftägig war,
ein stehendes sechstägiges wurde. Hiernach hätten wir
also für fast die ganze Piaulinische Zeit (min-r
destens) fünftägige Dauer der Römischen
Spiele als feststehend anzusehen: wonach denn ter
instaurati im Ganzen acht, ter toti instaurati fünfzehn
Tage. währten u. s. f. Zugleich folgt aus dieser Auffas-
sung der letztgenannten Formel auch für die pl eb ei-
schen Spiele, dass ihre regelmässige Dauer ebenfalls
mehr als eintägig muss gewesen sein; nähmen wir also
etwa drei Tage an, so hätten quinquies toti instaurati
fünfzehn Tage gedauert :v welcher Fall indess ein einzi-
ges Mal vorgekommen ist Darauf, dass das plebeische
Fest nicht dieselbe Ausdehnung erhalten zu haben
scheint, wie das Römische, geht es wohl zurück, dass
wir dort zwar septiej in st auratos und quinquies totos
instauratos, hier nur quater instauratos und ter . totos
instauratos ludos finden, — Nachdem sich so ergeben
hat, dass die Instaura tion der Spiele deswegen geschah,
damit, wie es de harusp. resp. heisst, errata expiaren*
tur et mentes deorum immortalium ludorum instaura*
tione placarenturj so sind abweichende Vorstellungen,
wie dass Fortsetzung des Spieles in der Freigebigkeit
der Aedilen ihren Grund gehabt, nothwendig zu besei-
tigen, 4ucn Niebuhr theilte eine ähnliche Vorstel-
lung, wenn er III, S. 41 schrieb: „Die Hinzüfügung,
eines Tages zu den grossen Festspielen war etwas ganz
anderes als die Verlängerung oder Wiederholung der
Feste um einen Tag oder mehrere, wie es oft i n
Freude pd er I^eid geschah," Ich vermisse dafür
316 IV. DIE PLAYTIMSCHErt DIDASKALIEN.
durchaus den Beweis. Es kann freilich einen Augen-
blick auffallen, dass auf diese Weise den Aedileh die
Freiheit, ihrer verschwenderischen Liberalitat auch durch
beliebige Ausdehnung der Feier den Zügel schiessen zu
lassen, ganz genommen wird, jedenfalls jedes Zeugnis«
des, in Angabe der Instaurationen doch so gewissen-
haften Livius für etwaige freiwillige Verlängerung
wegfällt. Hierauf lässt sich indess treffend erwidern,
dass, auch wenn man instaurare von freiwilliger Ver-
längerung verstehen wollte, doch Glanz des Festes nah
seiner Dauer keinesweges Hand in Hand gehen würde.
Im J. 540 waren die Römischen Spiele magrii/ice fa-
cti und doch nur diem unum instaurati (Liv. XXV, 2),
552 magnifice apparateque facti und doch nur bi-
duum instaurati (Liv. XXXI, 4), 553 magno apparata
facti und nur diem unum instaurati (XXXI, 50), 554
desgleichen und gar nicht instaurirt (XXXII, 7 *), und
ganz derselbe Fall findet bei den plebeischen Spielen
des J. 543 statt (XXX, 6). Ja als der übertriebene
Luxus des Ti. Sempronius Gracchus im J. 571 ein
Einschränkungsgebot hervorruft, geschieht mit keinem
Worte einer ungebührlichen Ausdehnung in der Zeit,
sondern nur des unsinnigen Geldaufwandes Erwähnung,
Liv. XL, 44: Alles zum Beweis, dass gesteigerter Prunk
des Festes nur ein intensiver, kein extensiver sein konnte.
Andere kleine Bedenklichkeiten aber, wie dass bei den
zahlreichen Votivspielen, mit Ausnahme der oben be-
handelten Stelle bei Liv. II, 36, von keiner Instaura-
tion Meldung gethan wird, müssen bei der Alternative,
entweder von einem willkührlich gesetzten oder einem
historisch begründeten Begriff des instaurare auszuge-
*) Nur zweimal trifft besondere Pracht der Ausrüstung mit unge-
wöhnlich ausgedehnter instauratio zusammen (Liv. XXXIII, 25. 43).
KXCVRSE. 317
-hen, ohne Weitered darangegeben werde«. Au so häu-
figer und so hoch gesteigerter Wiederholung bloss re-
Ugionis caussa wird nur der einen Anstoss nehmen,
der von der unglaublichen Ausdehnung des römischen
Prodigial- und Auguralwesens keine hinlänglich umfas-
sende Vorstellung hat. Seltsam kann es scheinen, dass
Livius diesen Zusammenhang früher niemals, erst im
40. Buche aber ein einziges Mal andeutet, in der oben
S. 3 1 2 nur im Vorbeigehen erwähnten Stelle cap, 59 : ludi
Romani instaurati ab aedilibus curulibus Cn. Servilio
Caepione Ap. Claudio Centhone propter prodigia quae
evenerant, worauf deren nähere Angabe folgt und hin-
zugesetzt wird: ad ea expianda nihil ultra, quam ut
ludi instaurarentur , actum est. Der Fall ist indess
etwas verschieden dadurch, dass es ausserhalb der Fest- .
feier liegende Ereignisse waren, durch welche eine Wie-'
derholung des gesammten Spieles (wie es scheint) be-
dingt wurde. Es war im J. 574.
Uebrigens ist die, schon oben S. 290 benutzte,
wichtige Stelle des Livius XXIV, 43 (die einzig die-
sen Sinn haben kann, dass es damals zuerst vorgekom-
men, dass das von den Aedilen besorgte scenische
Spiel vier Tage hinter einander fortgesetzt
worden) mehr als einem Missverständniss ausgesetzt ge-
wesen. Kaum Erwähnung verdient es, dass man in ihr
sogar eine Angabe über die erste dramatische Auffüh-
rung, die Born überhaupt gesehen, hat finden wollen:
gänzlich uneingedenk nicht nur der hinlänglich beglau-
bigten ersten x\ufführung des Livius um 513 (so gross
auch die chronologischen Differenzen hierüber schon im
Alterthume waren, s. S. 295), sondern fast aller Produktio-
nen dieses Dichters, so wie ohne Zweifel des grössten
Theiles der Naevianischen und eines kleinen der Plau-
tinischen, die sämmtlich vor 539 fallen müssen. Anders
318 IV. DIB PLAVT1NISCHEN DIDASKALIEN.
Osann in den Anal. crit. S. 56 f. und vor and nach
ihm viele andere. Nach ihnen soll in den Worten de*
Livius nur hervorgehoben werden, dass damals zuerst
die Besorgung scenischer Spiele in den Amtsbe-
reich der curnlisch en Aedilen gelangt sei. Ware
dem also, so raüsste daraus, sollte man denken, die
Folgerung gezogen werden, dass vor 539 Dramen nnr
*n den ludis plebeis gegeben wurden: (obwohl 26 sol-
che Feste, von 513 bis 539 gerechnet, vielleicht nicht
einmal ausreichten für die Menge der bis dahin in Rom
schon gedichteten Schauspiele, auch die Curulädilen
wohl nicht 26 Jahre lang sich mit der neuen Ergötz»
lichkeit von den plebeischen den Rang ablaufen Hessen
in der Gunst des schaulustigen Volks.) Aber nein, diese
Folgerung wird nicht gezogen, vielmehr bei der ersten
dramatischen Aufführung des Livius jetzt ziemlich ein-
stimmig an die von Cassiodor bezeugten ludi Romani
gedacht. Wie ? also die übrigen Theilc dieses Festes
besorgten die Aedilen seit länger als einem Jahrhun-
dert (vgl. Liv. X, 47 für das J. 457), den damit ver-
bundenen und hinfort eng dazu gehörigen scenischen
Theil aber nicht? Seltsame Vorstellung einer so bei-
spiellosen Trennung! Und wer übernahm denn nun
den scenischen Theil? — Der Praetor. — Der Praetor,
der weder früher noch später das Mindeste zu thuu hat
mit der Ausrüstung der grossen Spiele? Aber Livius,
sagt Osann, wo er von den Darstellungen des Etrusci-
schen Histrionen berichtet (VII, 2) , thut der Aedilen
keine Erwähnung, was er gewiss nicht unterlassen hätte.
Wie und wann jene Darstellungen gegeben wurden,
darüber sind wir überhaupt nicht unterrichtet:, (denn
die von Schubert zum Beweis , dass das Etruscische
Spiel mit den ludis Romanis verbunden worden , ans
Livius angeführten Stellen beweisen alle zusammen
EXCVRSE. 319
nichts:) und Consequenzen vqh der einen Gattung auf die
andere sind gar nicht schlechthin gestattet: vgl. S. 230 f.
Doch diess bei Seite gelassen, thut denn Li vi us bei jener
Gelegenheit etwa der Praetoren Erwähnung, was er (sez-
zen wir hinzu) doch nicht weniger unterlassen hätte, wenn
sie es waren, die jene Darstellungen leiteten ? Mit nich-
ten. Nichts bleibt Osann noch übrig, als sich schliess-
lich darauf zu berufen, dass doch späterhin von den
Praetoren Spiele, und zwar auch scenische, gegeben*
worden seien« Man untersucht die Belegstellen, und
erstaunt nur Erwähnungen der — Apollinarischen Spiele
zu finden. — Und wie ungeschickt hätte sich Livius
ausgedrückt, wenn er sagen wollte, was ihn Osann sa-
gen lässt. Das musste etwa heissen ludos scenicos ab
curulibus aedilibus eo anno primum factos et quater
inst auratos memoriae proditur* ,oder ludos scenicos et
per quatriduum quidem ab cur. aed. u. s. w. oder in
ähnlicher Weise. Man vergleiche nur, welche präcise
Wortstellung in analogen Fällen bei Livius stattfindet,
z.B. X, 47 eodem anno coronati primum ludos Ro-
manos spectavcrunt. — Leicht ersichtlich ist hieraus,
welche auffallende Unrichtigkeiten in Weicheres
Worten (Poet. lat. reliq. S. 335 u.) enthalten sind:
Admin ist ratio ludorum cum omni um tum etiam sce-
nicorum inde ab anno V. C* 541 ab Aedilibus Curu-
libus facta estj auctore Livio lib. XXIV, c. 43, quem
locum docte illustravit Osannus in Analect. p. 56.
EXCVRS IT.
Zu S. 263.
Die commentarii magistratuuin als letzte
Quelle der Didaskalienangaben hat mit Einem Worte
320 IV. DIE PLAVTINISCHRN DtDASKAUEN«,
M advig Opusc. acad. 5, 109 Anm. angedeutet f wäh-
rend Grysar Allg«, Schulz. 1832, S. 317 Verschieden-
artiges mischt, Ranke Vit. Aristoph, S. CLXIV Alles
auf Nachahmung der griechischen Didaskalieolitteratpr
zurückfuhrt. Diese gab allerdings römischen Gelehrten
den Anlass, auch für die einheimische Dramatik auf Ab-
fassung statistischer Verzeichnisse Bedacht zu nehmen;
den Stoff selbst aber konnten wenigstens die ältesten
derselben, die der ersten Hälfte des siebenten' Jahr-
hunderts angehören, nur aus den aktenmässigen Urkun-
den entnehmen. Es werden übrigens hier scharfer,
als von Lange Vindic. trag. Rom. S. 3 und Grysar
a. a. O. geschehen ist, zu scheiden sein solche Schrif-
ten, worin dramatische Aufführungen nur beiläufig und
in der einen oder der andern Beziehung erwähnt sein
mochten, und solche, welche plan massig die vollstän-
digen Didaskalienangaben überlieferten. Zur ersten
Klasse lassen sich rechnen z. B. Varro de poetis und
desselben scenicae origines *); desgleichen natürlich
die in Versen schreibenden Volcatius Sedigitas
>) Dass Varro's „Scenicae origines" nicht bloss die eigent-
lichen Anlange der Bühne behandelten, sondern auch in spätere
und historisch helle Zeit des kunstmässig entwickelten Dnat
mit chronologisch genauen Bestimmungen eingingen, lehrt du
kurze Fragment bei Charisius S. 96 : Varro de originibus setni-
cis seeundo : Appio Claudio Pulchrö aedile. Die hier
bezeichnete Aedilität fällt in das J. 536, und was Varro Ton ihr
berichtete, scheint sich aus Valerius Max 'II, 4, 6, zu ergeben:
C. Pul eher scenam varielate colorum adumbravit, vaeuit ante pt-
ctura tabulis exlentam. — Uebersehen ist ein Citat des Servius
zu Georg. I, 19: Varro de originibus scenicis vel in Scauro:
dem also diese Bücher wohl gewidmet waren. — Dieselben Bü-
cher bezeichnet wahrscheinlich Servius zu Aen. X, 894 : ui etiam
Varro in ludis theatralibus docet ; verschiedene Werke
sind hier wohl so wenig zu verstehen, als bei dem Wechsel der
Titel Quaestiones Plaulinae und de comoedii* Plautinit: s. oben
SYCVRS&. i . .. 35i
de pöetis und Licinius Porciua, über den s; Mad~
vig S. 107, so wie selbst Attius in dem Didascalicon
libri, über welche Grysar a. a. O. und ebend. S. 714
nicht richtig urtheilu Dagegen eine vollständige Mit-
theilung der den Urkunden entnommenen Data gab ge-
wiss Varro de actionibus s c enicis *), welches
wohl das Hauptbuch dieser Gattung-' gewesen ist? in
specieller Beziehung aufPlautuS vielleicht auch derselbe
Varro in den Quaestiones Pluui>inae$ nrögi
lieber Weise ferner von denen, deren i frdic es* mit Rüik*
sieht auf Plautus Gellius III* 3 anführt* naoretitlftth Au^
lius Opilius, wegen seiner » Pirtux C€ betijteltert
Schrift. Denn das von Gellius gebrauchte' Wort *W*->
ces ist viel zu unbestimmt, um daraus* ntit Nothwten-
digkeit auf eigene didaskalische Werke' (in? Sinne grie-
chischer Didaskalienschr eiber) zu schliessen. So gut*
wie Gellius beim Völcatius, der mitten unter Vevfiis-»
sern prosaischer Schriften steht^ nur die Plautinischfen
Stücke selbst genannt, beschrieben,« bcurtheilt finden
konnte (vgl. Sueton Vit. Ter. cv 2) , brauchen» auch
S. 178 f.; von nichtscetiischen ludi nämlich, von derglei-
chen bei Servius die Rede ist, handelt auch ein Citat aus dem
ersten Buche de s c e n. o r ig. bei Censoriiius de die nat. c. 17.
Sonst Hesse sich auch an die Bücher de actioiii.bua sceni~
c i s denken.
•) Ein Citat des Charisius S. 1 19 lautet : v eiere tino. Varro
de actionibus scetiicis tertio. Wie , wenn sich dies© Worte des
Varro auf die oben S. 200 behandelten Verse des CasipajJrölqgA
bezogen : Qui utuntur vino v et er e, sapienlis pvto, Et aui lur>
benter veleres speclant fabulas — , Varro also diesen Prolog
kannte, und in Ermangelung einer ursprünglichen dirfaskalischeto
Ucberlieferung auf die Andeutungen eines spätem Prologs, jebeat
so, wie wir, angewiesen war, um die Zeit der ersten Aufführung
der Casina zu ermitteln? — Wäre jene Beziehung sicherer,
als sie es bei der Kürze des Citats sein kann, so hätten wir eine-
sehr werth volle Bestätigung und Erweiterung alles dessen, was
lediglich nach innern Gründen oben S. 92 ff. 115. 235> über das
Verfahren des Varro aufgestellt worden ist.
21
3*22 IV. DIE PLAVTINISCDBN DIDASK ALIEN.
Aelius Stilo, Servius Claudius (zugleich mit
Opilius als. Glossographen behandelt in Diss. VI) und
Manilius nur allgemein litterarhistorische Verzeich-
nisse verfassl zu haben, ohne dass darin alle Einzeln-
heiten wie Festspiele, Namen der Aedilen und Gon-
suln u. s, w. zu finden waren, ja können sie vielleicht
sogar nur über Aechtheit und Unachtheit Plautinischer
Komödien geurtheilt und deren Listen entworfen ha-
ben: lauter Möglichkeiten, unter denen zu entscheiden
jeder Anhalt fehlt. (S. jetzt die eindringendere Aus-
führung in Dias. III.) Ich gehe hier nicht auf Sehnt
ten späterer Zeit ein, und bemerke nur vom Dona-
ths, dass dieser -altere didaskalische Werke selbst
nicht mehr benutzte, wie auch Schopen's Meinung
de TerenL et Don. S. 48 zu sein scheint. Zu seiner
Zeit waren die vollständigen didaskalisehen Angaben
sehon ir* die Handschriften der Komiker übergegan-
gen, und nur diese tituli hat Donalus vor Augen, uni
gibt in seinen praefationibus zu den einzelnen Komö-
dien nichts als eine hie und da paraphrasirende Wie-
derholung derselben.
Wenn übrigens in den römischen Didaskalien,
wie S. 263 f. erörtert, die laufende Nummer in der chro-
nologischen Reihe der Dramen eines Dichters vermerkt
wurde, so geschah auch dicss nach dem Vorgange der
griechischen, aus denen sich in den vncfodaeig zu So-
phokles Antigone und den Vögeln des Aristophanes
die Notizen erhalten haben: XeTiexraL de to Spdffia
to£to Xß\ und ioti de Xe oder nach Dindorf Arist
fragm. S. 37 f. evtl di u. Vergl. ebend. S. 104,
Ranke Vit, Arist. S. CLXVI1 , Wcx *) Prolegom. ^.
*) Die neuerliche Vermulhung von Wex im Mus. f. Piniol. II, S.
146 f. (vgl. 0. Jahn ebend. III, S. 140), dass diese Zahlen sich
EXCVRSE. 323
Antig. S. 35, und schon Casaubonus z. Athen, bei
Bückh Graec. trag, princ. S. 108. Auch von diesen
Angaben bemerkte Böckh Corp. Inscr. I, S. 351 a,
dass sie nicht aus den Originalurkunden stammen könn*
ten, sondern von den Literarhistorikern hinzugefügt
seien. — Ein drittes Beispiel ist. neuerlich hinzugekom-
men aus dem Vatikanischen Argumentum zur Alcestis,
woraus ich bei diesem Anlass die hie her gehörige*
Stelle, die nicht völlig genau miigetheih worden ist,
streng nach der Handschrift tiersetze: rö dgäfia iitonb~
&17 /| . idtfidx&rt ilt\ yhavxivöv aQypirtöq Hb X : ttgä-
tog 3?V aocpoxKrjg Seiitegog evgiitidriq. xgi^trtxaig ahc-
g>
[laLövi, tä dta-tycocpLXto X^Xecp. ahnriötidi. ib di d()6~
KaToaTQotpriv
pa xa>[iixcdTiQav lyti %%v xaraaxeviqv. Das iar<H$&*j
entspricht vollkommen dem facta , est . der lateini-
schen DidaskalieH, Sorgfältig hat über da9 Vatika-
nische Fragment gehandelt Gl um de Euripid. AJU.
cesft. S. 7 ff. , obwohl seiner Emendatiott u die. vori
Welcker (die griech. Tragoedien S. 450) IS* vorfcu-
ziehen ist, auch xaTaaiQOCpriv, wie man nun sieht, mit'
Recht von Hermann Praef. Cyclop. S. VII (gegen
Glum S. 15) in Schutz genommen wurde, obgleich es,
Dindorfs Mittheilung nur als Conjectur erscheinen
liess. Auch im Argumentum zum Hippolytus irrt . der- *
selbe Codex in den Zahlzeichen; öXV(X,mddog< enl vt$.
€T6L &, statt %%. Das iiti, was auch ein Pariser' bei
Matthiä bat, kam aus der übergeschriebenen Gorreetur
der falschen Namensfarm yA[Asivovog in den Texfc*
nicht auf eine chronologische , sondern nur auf eine alphabeti-
sche Ordnung beziehen , wird sich ihm bei näherm Eingehen
selbst nicht bewahren, ßef Euripldes sowohl wie . b*i Terenz
lost*» intiföi a*d facta est- keinem Zweifel Mi.
324 IV. DIE PLAVTINISCHEN DIDASKALtEN»
EXCVRS V.
Eine so gewichtige Autorität, wie der Bembinus»
ist es, auf welche nach dem S, 265 £ Mitgetheilten die
geläufige Angabe von einem Yerhältniss der Tereozi-
schen Hecjra zu einem Menandrischen Stücke zurück-
geht, die Grauert in den Histor. und philol. Ana-
lekten S. 124 aus einem blossen Druckfehler der Leip-
ziger Ausgabe des Bentley'schen Terenz herleiten wollt«.
Schon Becker de comicis Rom. fabulis S. 77 be-
merkte, dass Menandru auch bei Faernus, Pareus, Bent-
ley (und hier zwar schon in der Cambridger Original-
ausgabe) stehe. Wiewohl nun dieses Problem zu er-
schöpfen hier nicht der Ort sein kann, so will ich doch
in der Kürze die Hauptmomente, welche der Untersu-
chung als Grundlage dienen müssen, schärfer als bisher
geschehen herausheben. Apollodoru steht erstlich in
keiner einzigen Handschrift; so viel ich deren gese-
hen, fehlt, mit Ausnahme des Bembinus, die Angabe
des griechischen Originals gänzlich. Wenn Meineke
Hist. er it. Com. Gr. S. 464 sich auf Pighius Annalen
II, S. 392 beruft, so ist dagegen zu erinnern, dass
nicht der Name apollodoru es ist, welchen Pighius ex
antiquorum exemplarütm ßdeli collatione correctius zu
geben von sich aussagt: denn den behielt er vielmehr
aus den Ausgaben bei: sondern dass sich jene Worte
gerade auf die Abweichungen des von ihm constitoiir-
ten titulus von dem in den Ausgaben befindlichen be-
ziehen; diese Abweichungen selbst aber, deren man-
cherlei sind, behauptet er gar nicht alle in den antU
quis exemplaribus so gefunden, sondern nur mittels ver-
gleichender Benutzung derselben, übrigens aber auf
dem Wege subjeetiver Gorabination aus sachlichen Grün-
den aufgestellt zu haben ; und nicht einmal Handschrif-
ETCVRSE. 345
ten sind mit den exemplaribus nothwendig gemeint,
sondern auch alte Ausgaben. In diesen aber sind die
Worte Graeca Apollodoru in die Didaskalie offenbar
erst aus Donatus Praefatio eingesetzt worden *): mit
welcher Praefatio übereinstimmt der nicht von Sueton,
sondern von Donat selbst herrührende Schluss der Vita
Terentn, der ursprünglich so gelautet haben muss: Duae
ab Apollodoro Cary stio translatae esse dicuntur co-
micOy Phormio et Hecyra, quattuor reliquae a 3fe-
nandro. Denn wiederum aus dieser Vita ist geflossen,
was in der von Mai herausgegebenen Ambrosianischen
S. 38 steht: duae ex Apollodoro Caricio * Hecyra
et Phormio > woraus in Petrarca's Vit. Ter. S. XXXV
Westerh. Apollodorum Corinthium geworden ist. So
kommen wir also auf Donatus als einzige Quelle für
den Namen Apollodorus zurück. Hier ist es aber wich-
tig, auf den Unterschied zu achten, der sich in Do-
nat's Erwähnung der griechischen Originale zu den ver-
schiedenen Komödien herausstellt Zur Andria heisst
es: de loco nomen accepit et a Menandro prius et
nunc ab ipso Terentio; zum Eunuchus: et est palliata
Menandri vetus$ zu den Brüdern: haec fabula Adel-
phi palliata ; zum Phormio : hanc comoediam manife-
stum est prius ab Apollodoro sub alio nomine ...
G'raece scriptam esse. Wie aber drückt er sich aus
zur Hecyra? Haec fabula Apollodori dicitur
*) So viel ich ehemals, von der an alten Drucken reichen Bres-
lauer Bibliothek unterstützt, dem Verhältnisse der Terenzaus-
gaben habe nachkommen können, stammt diejenige Redaction der
Didaskalien, welche jetzt die Vulgate bildet, ursprünglich aus
den Emendationen des Ant. Goveanus (Venedig 1567) her.
Die frühesten durchgreifenden Veränderungen, zum Theil auf Ein-
mischung von Brocken aus Donatf s Vorreden beruhend, habeich
bei Guido luvcnalis und Iodocus Badius Ascensius
gefunden, von denen ich eine Ausgabe vom J. 1508 benutzte.
326 IV. DIE PLAVTJNISCHEN DIDASKALIEN.
esse Graeca* Man sollte fast glauben"*), Donat iiabe
ein griechisches Stück des Apollodor gar nicht in Hän-
den gehabt, sondern die wenigen Parall eis teil ep, die er
im Commentar zur Hecyra aus Apollodor anführt, bei
altern Interpreten vorgefunden und nur daher entlehnt .
Nimmt man zu diesem allen hinzu, dass eine TLxvqo,
des Apollodorus nirgends im Alterthume erwähnt wird
(und doch kann hier von einer Umtaufung nicht die
Rede sein); dass es ferner in der Didaskalie des Bem-
binus , eines wenig Jüngern Zeugen als Donat selbst,
ausdrücklich heisst GRAECA MENANDRU; endlich,
dass Sidonius Apollinaris (Epist. IV, 12), während sein
. Sohn die Hecyra las, die 'JuxcTpenoweg des Menan-
der, Jabulam similis argumenta in der Hand hatte, quo
absolutius rhjtlimos comicos sequeretur : so darf doch
die Meinung derer, welche die Hecyra als aus Menan-
der; upd Apollodor gemischt bezeichneten , nicht so
schlechthin als unbegründet bei Seite geschoben wer-
den, wie es z. B. von Gräuert geschah. Hiermit ist
nun freilich die Betrachtung dieses Gegenstandes noch
nicht abgeschlossen, hauptsächlich um dreier Einwürfe
willen, die sich machen lassen. Erstlich nämlich, wenn
die Hecyra wirklich nach Menander's Epitrepontes ge-
dichtet war, sei es auch nur theilweise, wie sollte da
Donat nicht auch Parallelen aus Menander in den al-
tern Gommentaren, woraus er die Apollodorischen ent-
nommen hatte, vorgefunden haben? Gleichwohl führt
er aus Menander zur ganzen Hecyra nichts an. Zwei-
) Auf Anlass dieses bescheidenen Ausdrucks belehren mich W. Ih-
ne's „Quaestiones Terentianae" (Bonn, 18433 S. 13 (von den
Worten Ego autem nihil dubium esse in hac re credo an) durch
die Nachweisuug, dass Donat' s Anführungen griechischer Origi-
nale sämmtlicli nur aus einem altern Commentar geschöpft zu
sein scheinen.
tens entsprechen allerdings die? aus den >'EwipdvioVT€g
erhaltenen Fragmente d*m Teremiscfcen Stückt gar
nicht. Endlich ist nicht eimnal im Aiige tu einen füg-
lich abzusehen, welche Partie der Hecynä etwa «ine ra
zweiten Original konnte entnommen sein, da die Hand*
lang so durchaus einfach ist, dass kaum eine Scene
entbehrt werden kann zur Vollständigkeit auch nur ei-
ner einzigen Komödie: ein Verhältnisse welches auch
in den Worten des Etianthius de fabula S. LVI West,
angedeutet ist: nam excepta ffecyra, in qua unius
Pamphili amor est j ceterae quinque binös adulescen-
tes habent.
EXCVRS VI,
Zu sj im.
■ • \
Zugleich actorcs primär um (oder, wenn sjö
zusammen auftraten» primarum und secundßrum) und
doinini gregis waren-, wenigstens A m b i v i u s ,T ur-i.
pio und Attilius Praen e stinus : worüber das
Nähere bei Grysar S. 357 f. *ind eine $et*r probtet-,
matischc Vermuthung bei Benfey S. (JQ £ Ueberse-
hen worden ist eine Bestimmung, die aus dein zweiten.
Prolog zur Hecyra au entnehmen ist. , Ainbivius sagt,
dort am Schluss: ut lubeat s er ibere , alias mihique ut
discere novas expediat* posthac pretito emptas,
mea. J^un- waren es aber dp ch anerkannter Maasse.n
die Aedilen oder wer sonst gerade die Festgeber wa-
ren > von denen den Dichtern, ihre Stücke' abgekauft^
wurden: s. Grysar S. 338; wie kpnimt alsQ , Ambivius,
dazu, zu sagen pretio meo? Wir sind hier dem Jöoaa-
tus grossen Dank schuldig, der, gewiss aus altern Qu<eL
len schöpfend, das Sachverhähniss so aufklärt, da&t
328 IV. DIE PLAVTINISCHEN DIDASKALIEN.
Ambivius (offenbar nicht als actor, sondern als Vorste-
her einer Schauspielergesellschaft) den ehrenwerthen Ae-
dilen, denen in der Regel herzlich wenig Urtheil und
Geschmack in Sachen der Poesie beiwohnen mochte,
eine Abschätzung des zu erwerbenden Stückes machen,
damit aber zugleich eine Garantie übernehmen musste
für das Bühnenglück des Stückes. Denn den auf den
Vorschlag des Schauspielunlernehmers gezahlten Preis
hatte dieser selbst dem Käufer zu erstatten, wenn das
Stück durchfiel. So weit Donatus. Es mochten sich un-
ter diesen Umständen die Dichter, die ein Stück zor
Aufführung gebracht wünschten, im gewöhnlichen Lauf
der Dinge gar nicht immer zuerst an die Festgeber
wenden, sondern sogleich an die, doch nicht zu über-
springende, Mittelsperson, durch die das Honorarge-
schäft beim Festgeber erledigt werden musste. So ge-
winnen wir auch eine viel probablere Interpretation der
Verse im Prolog zum Heautontimorumenos (43 ff. nam
nunc novas qui scribunt, nil pareunt seni: si quae la~
boriosa est, ad mo curritur u. s. w.), als wenn das
curritur auf die Aedilen bezogen wird. Der Schauspiel«
direktor war also zugleich der eigentliche Unterneh-
mer, der natürlich ausserdem auch für seine und sei-
•
nes grex Leistungen mit dem Festgeber Contra et ab-
schloss: s. 'Prol. Heaut. 48. Prol. IL Hec. 41. Man
sollte nun erwarten, dass der Abschätzung des Stückes
die „Probevorstellung" vorangegangen wäre, von der im
Prolog des Eunuchus die Rede ist (vgl. Grysar S*359 f.);
allein nach den klaren Worten des Prologs (V. 20 ff.
p os t quam aediles cmerunty perfecit sibi ut inspiciundi
esset copia: magistratus tum ibi adesset^ oeeeptast agi)
war die Ordnung gerade umgekehrt, das Risiko also
von dem Direktor der Truppe nach blosser Leetüre des
Stücks zu übernehmen, und die dort erwähnte „Probe-
EXCVRSE. 329
Yorstelluug" nicht mehr und nicht weniger als was auch
heut zu Tage eine Theaterprobe für die Schauspieler
ist: welcher Probe der Magistrates sehr natürlich bei*
wohnte, um doch von dem Stücke, das sein Fest schtnük-*
ken sollte, und über dessen Werth und muthmassli^
chen Effekt er sich ganz auf den Direktor verlassen
hatte, selbst eine vorläufige Kenntniss zu gewinnen. Gar
nicht in eine Reihe mit diesen Massregeln und stehen-«
den Einrichtungen ist der ausserordentliche Fall zu stel-
len, dass der noch gänzlich unbekannte Terentius, als
er sein erstes Stück den Aedilen anbot, von diesen'
zu einer Probevorlesung in Gegenwart des bewähr-
ten Dichters Gaecilius *) veranlasst wurde: was als einet
Privatveranstaltung zu betrachten ist, und nicht de»
Schluss gestattet, dass „der curator ludorum neue Dra*-
men seiner Censur (?) unterwarf (Grys. S. 359), oder
dass „fabula anteaquam ageretur, censori ab aedilibus
constituto recitanda erat, ut is, fabulam an agere licc«
ret, iudicaret," wie Osann Anal. crit. S. 143 will;
auch Weichen' s (Poet, lau reliq. S. 334) Anwen~
düng des Facturas ist fremdartig und vermischt die Zei-
ten. Vgl. Lange Vind. trag. S. 24. — Wenn unter die*
sen Umständen der Unternehmer allerdings zu Schaden
kommen konnte, so hatte dagegen der Dichter sein Höh
norar weg, welches Schicksal auch das Stück traf« Diesa
•) Suet. Vit. Ter. 2. Die Richtigkeit der Verbesserung Caecilio
für Caerio ist um so weniger zu bezweifeln, als Jlieronymus
lediglich aus Sueton (oder Donat) geschöpft hat, wie schon Sca-
liger bemerkte« Verderbnisse des Namens Caecilius s. bei W e i-
chert Poet. lat. rel. S. 90. Das chronologische Bedenken hebt
sich auf andere Weise. In 0 sann's Erörterungen S. 143 ff. ist
übrigens fast keine Behauptung , der ich nicht widersprechen
müsste ; alles, was über prima Andria, über doppelte Aufführung,
über die Prologe zur Andria und zu den Adolphen gesagt' ist,
halte ich für ganz oder halb falsch. , (\:
330 . ' IV. DIE PLAVTINISCUEN DIDASKALIEN.
gebt aus Prol. I. Hecyr. V. 5 ff. hervor : nunc haet
plane est pro nova: et iss qui scripsit hanc, ob eam
rem noluit iterum referre, ut iterum posset venderc.
Die Worte können nur den Sinn haben : der Dichter
hätte, als .die Hecyra das erste Mal nicht durchgespielt
werden konnte, gleich damals, an demselben Feste
und unter denselben Aedilen, einen wiederhol Leu Ver-
such zur Aufführung machen können,, der dann wohl
glücklicher ausgefallen wäre ; er zog es aber vor , das
Stück zurückzuziehen, um es jetzt, von andern Festge-
bern, noch einmal bezahlt zu bekommen; wozu Donat
ganz recht sagt : in quo maluit avarum poetam papula
ittducere quam suo operi diffidentem* Es konnte aher
der Dichter nunmehr auf nochmaliges' Honorar Anspruch
machen, weil eben das Stück, welches gar nicht bis zu
Ende gespielt worden, in der That so gut wie neu
(plane pro novo) war. Denn Wenn Grysar S. 338 be-
hauptet, die ludorum curatores hatten, „wenn Stücke von
„noch lebenden Dichtern aufgeführt wurden, die den-
selben gebührenden Honorare, und zwar so oft, als
„eines ihrer Stücke gegeben wurde , " zu bezahlen ge-
habt, so ist diess um so falscher, als gerade das dafür
angeführte Beispiel des Eunuchus das Gegen theil be-
weist. Es war ja eben eine ganz absonderliche Aus-
nahme, dass, wie Donatus praef. sagt, diese Komödie
acta est tanto successu ac plausu atque suffragio j ut
rursus esset vendita et ageretur iterum pro novo.
Auch ist es nichts weniger als glaublich, dass, wie
Grysar hinzusetzt, Terenz den Eunuchus beide Male
mit 8000 Sestertien bezahlt bekommen. Donatus fahrt
unmittelbar nach jenen Worten fort: proque ea p/'C"
tium, quod nulli ante [hanc] ipsam Jabulam conligit,
octo milia sestertium numerarent poetae. Wie sollte
aber der Unternehmer, als Glück oder Unglück des
EXCVRSE. 331
•
Stückes noch gar nicht zu berechnen war, äu. einer so
vermessenen Schätzung gekommen sein? Unstreitig wohl
ist der Eunuchus zuerst ganz nach herkömmlichem
Maasstabe abgeschätzt und danach vom Unternehmer'
übernommen worden ; s. u. — Wie kam es aber, dass
\ie Vorsteher einer Schauspielgesellschaft sich auf ein
»gewagtes Spiel überhaupt einHessen, statt sich mit
«*»,. sichern Erwerb, den ihnen die Schauspielkunst
selbst eintrug, zu begnügen? Dem Risiko des Verlu-
stes musste doch wohl irgend eine Aussicht auf Ge-
winn die Wage halten. Ich glaube, man wird der Wahr-
heit auf die Spur kommen, wenn man auf eine andere
Frage, die sich ebenfalls aufdrängt, die Antwort sucht:
was wurde aus den zur Aufführung gebrachten Stücken,
die nun keine novae mehr waren? Wem gehörten sie?
Den Dichtern nicht, denn ihnen waren sie ja abge-
kauft, und die oben erklärte Stelle im ersten Prolog
zur Hecyra beweist ja bestimmt, dass an alten nichts
mehr zu verdienen war. Den Aedilen oder Festge-
bern? Was sollten diese damit anfangen? Diese ver-
schwendei'ischen Grossen Roms werden doch sicher kei-
nen Handel mit dem Wiederverkauf getrieben haben.
Es bleibt nichts übrig, als dass sie den Unternehmern,
die nach dem Rechte der Gegenseitigkeit schon ver-
möge ihrer Gewährleistung einen gewissen Antheil dar-
an ansprechen durften, nach gelungener Aufführung als
Eigenthum zufielen. Dadurch also wurden diese für
die mit der Ueberuahme- verbundene Gefahr entschä-
digt, dass sie im glücklichen Falle das Stück nun zu
ihrem eigenen Vortheil als ;vetus fabula so oft zu wie-
derholter Aufführung britigeu konuten, als sie Gelegen-
heit fanden. In Rom selbst sind ja oft genug auch alte
Stücke auf die Bühne gebracht worden (vgl. Exe. 3);
unter welchen Einschränkungen, ob nur an gewissen
332 IV. DIE PLAVTINISCHEN DIDASKALIEN.
*
Festen u. dgl., darüber sind wir ohne Nachrichten *);
in solchen Fällen hatte demnach der Festveranstalter
nicht den Dichter, sondern den Schauspieldirektor als
den Eigen thüni er des Stückes zu honoriren **). Viel
•) Wer etwa in dieser Beziehung einen Vorrang der Megalesischen
Spiele vor den Römischen geltend machen wollte darum, weil
jene das „vorzugsweise scenischc" Fest in Rom gewesen, wurde
mit diesem Grunde zwar eine häufig (selbst von Schubert
S. 464 Anm. 64, vgl, S. 185) ausgesprochene, aber nichts de-
sto weniger mit gar nichts zu begründende Behauptung wieder-
holen. Eher könnte man sich versucht fühlen, darauf etwas zu
geben, dass in der Didaskalie zur Hecyra zwar die Vnlgate,
Donatus und der Bembinus Megalemibus, andere alte Bächer da-
gegen Romanis, und derVaticanus beides neben einander geben:
wonach es ganz passend erscheint, dass Pighius II, S. 413 die
dritte Auffuhrung des Stücks, das nun erst keine niova mehr war,
den ludis Rom* im zuwies: so wie denn derselbe Wechsel der
besten Handschriften beim Eunuchus und Phormio ohne
Zweifel ebenfalls auf verschiedene Aufführungen zu beziehen ist
Es wäre an sich nicht geradezu undenkbar, dass nach 559 gegen
das neuere Fest, welches von denselben Magistraten
zu bestreiten war, und noch dazu früher im Jahre fiel, das alte
an Glanz einigermassen zurückgetreten wäre: obwohl diese An-
nahme durch gewisse in Exe. 3 angedeutete Thatsachen nicht
sonderlich begünstigt wird, auch im Allgemeinen es wohl immer
ein Ehrenpunkt sein musste, lieber neue als alle Stücke geben
zu lassen ; unbedingt gilt diess gewiss von den Praetoren und
plcbcischen Aedilen, die nur einmal im Jahre Gelegenheit hal-
ten, sich in dieser Hinsicht zu zeigen.
) Hieraus folgt, dass die oben angeführten Worte des Donatus in
Betreff des Eunuchus nicht können so verstanden werden, als
wenn der Dichter das Stück später noch einmal verkauft,
und dieses zweite Mal es mit der übermässigen Summe von 8000
Sesterlien bezahlt erhalten hätte: wenn diess auch vielleicht Do-
nal's Meinung war. Da es nun aber eben so unwahrscheinlich,
als den Worten des Donatus zuwiderlaufend ist, dass dem Un-
ternehmer des Schauspiels die gedachte Summe gezahlt wor-
den, anderseits aber, wie oben bemerkt, eine so hohe Schätzung
für das noch unbekannte Stück nicht denkbar ist, so schlage ich
versuchsweise d i e Auffassung des Sachverhältnisses vor, dass,
als das Stück ganz unerwartet grossen Beifall fand, es (obwohl
•«
EXCVRSE. 333
ausgedehnter aber mag der Gewi im gewesen sein , der
mit diesen Stücken ausserhalb Roms , in den Städten
Italiens gemacht wurde. In dem ganzen zweiten Pro-
log zur Hecyra spricht Ambivius Turpio mit ei-
nem Ausdruck der Selbständigkeit von sich und seinen
Bestrebungen, dass man sich nicht erwehren kann, ihn
als weit mehr denn einen blossen actor zu denken.
Er ist es, der durchgefallene neue Stücke (novas ex-
actus) doch noch zu Ehren gebracht; er ist es, der
namentlich die mit Ungunst aufgenommenen Komödien
des Gaecilius (Caecili novas), ohne sich abschrecken zti
lassen» immer wieder von Neuem aufgeführt (easdem
agere coepi), damit nicht der Dichter aus Verdrass
nun keine nova mehr) während desselben Festes dem
verlangenden Volke noch einmal vorgeführt werden durfte und
musste: worüber die Festgeber begreiflicher Weise hocherfreut,;
sich mit dem stipulirten Honorar für den Dichter nicht begnüg-
ten, sondern dasselbe durch einen freien Akt der Grossmuth zu
jener liberaleu Summe erhöhten , die nun , weder für die erste,
noch auch bloss für die i weite, sondern als eigentlicher Ehren-
sold für beide Aufführungen zusammen galt. Darauf bezöge sich
denn das bis acta est bei Suet. Vit. Ter. 2 (s. o. S. 264 ), wo
man eben so ungrammatisch als willkührlich die einschob; al-
lerdings scheint etwas ausgefallen, aber pro nova wie ich
glaube« Man hatte dabei nur ein Fe$t vorauszusetzen , welches
mehr als einen Tag scenisch war und zugleich ausschliesslich
neue Stücke erforderte. In sofern entspräche diese Vermuthong
dem in der vorigen Anm. als möglich bezeichneten Unterschiede
zwischen den Römischen und den Megalensi sehen Spielen , an
welchen der Eunuch zuerst gegeben wurde. Mit dem Schauspiel-
direktor, wenn es nöthig war , werden sich die Aedilen schon
abgefunden haben. Ungenau ist freilich so der Ausdruck ut
rursus esset vendita; aber ich sehe auch die Erklärung
nicht ab, bei der er nicht ungenau bliebe, ausser wofern das
Recht des Schauspijelunternehmers auf das von
ihm garantirte und zur Aufführung gebrachte Stück etwa erst
nach dem ganzen Feste begann: was mit Rück-
sicht auf die in Exe. 3 behandelten Instaurationen in der That
keine so unwahrscheinliche Annahme wäre.
334 IV. DIE PL/lVTIMSCflEN DIDASKALIEN.
sich ganz zurückzöge und dem Theater verloren ginge
(ut ab eodem alias discerem novas u. s. w.), und
der es auch endlich durchgesetzt, jenen zu einem Lieb-
ling des Volks zu machen (poetam restitui in locurn);
er ist es, der jetzt die Hecyra wieder auf die Bühne
bringt (Hecyram ad vos refero, V. 21). Kurz, er spricht
so, dass man sieht, es hing wesentlich von ihm ab
und stand vorzugsweise in seiner Macht, einem Stück
zu wiederholter Aufführung zu verhelfen. Wenn uns
die edle Gesinnung, mit der er verfuhr, die Uli eigen-
nützigkeit, die selbst Opfer nicht scheute, Hochachtung
abnöthigt, und uns in Ambivius einen Mann erkennen
lässt, der durch sein forderndes Eingreifen, sich ent*
schiedene Verdienste um die dramatischen Dichter und
die dramatische Litteratur- der damaligen Zeit erwarb:
so liegt anderseits die Erklärung für eine solche Stel-
lung nur in dem nachgewiesenen Eigentumsrechte,
welches er durch die im Voraus zu leistende Caution
auf die alten Stücke erwarb. Die Festgeber aber
Hessen sich bei mislungenem Erfolg die Cauüonssumme
gewiss nicht aus Knauserei zahlen : denn welcher un-
bedeutende Betrag musste ein solches Dichterhonorar
sein in Vergleich mit den übrigen Kosten des Fest-
spiels ! sondern um dadurch eine Bürgschaft für die
Güte der aufzuführenden Stücke nicht minder als die
Sorgfalt der Aufführung selbst, und somit für die Zu-
friedenheit des Publikums zu haben. — Mit der He-
cyra namentlich, die besonders belehrend ist für uns,
verhielt es sich so *). War sie auch das erstemal
') Was etwa tienfey über die Aufführungen der Hecyra gesagt
habe» mag, weiss ich nicht, da ich diesen Tlieil des Stuttgarter
Uebersetzungsinstituts nicht gesehen habe. Band I, S. 26 gehört
nicht hieher.
ESCTftSE. . ■ 8S6
nicht geradezu durchgefallen, sondern nur durch iuftlu
lige Störung nicht ausgespielt .worden, und hatte dern^
nach auch Ambivius die Schätzungsumtue in diesen!
Falle niclit verloren, so hing doch eine. Makel an detö
Stücke, und es gehörte Uneigenmitzigkeit dazu, sieh
zum zweiten Male zur Gautionsleistuug zu verstehen»
Das Stück hatte abermals Unglück; zwar wiederum auf
Anlass äusserer Störung (Prol. II, 30 ff.)? aber doch
eben zum Beweis, dass diese durch innere Güte der
Dichtung nicht konnte überwunden werden« Vielleicht
dass das Zweifelhafte der Umstände den Ambivius auch
diesmal vor Verlust schützte. Die Hecyra hatte im
Grunde auch jetzt noch niclit aufgehört, eine ftova zu
sein, da nur der erste Act war durchgespielt worden?
dennoch stand es natürlich so misslich mit dem Stnck,
dass es der Dichter kaum noch einmal als nova an«
bringen und honorirt bekommen konnte, selbst für eht
m
neuefr Fest und bei andern Festgebernf denn dem Am*-
bivius war jetzt eine dritte Gewährleistung billiger WeweV
nicht mehr zuzuinuthen* Auch bezeichnet er zwar die
Hecyra II noch als nova (Prol. 29 Vetere in nova
' coepi uti consuetudine , -— refero denuo) , 'Sagt *»bei*
von Hecyra III nur ganz einfach Hecyram ad vos re-
fero (Prol. 21). Er führte sie also jetzt auf seine ei-
gene Hand auf. Ein durchgefallenes Stück wurde na-
türlich mit noch grösserem Rechte Eigenthum des Un-
ternehmers, als ein mit Beifall aufgenommenes, nur dass
es eben der Natur der Sache nach keinen Werth für
ihn zu haben pflegte und in der Regel keinen Ersatz
für die verlorene Cautionssumme gewähren konnte. Die
Hecyra stand aber jetzt mit einem durchgefallenen Stück
auf gleicher Linie; und was hatte auch der Dichter,
wofern selbst rechtlich sie dem Ambivius nicht ganz
entschieden zugefallen wäre, in seinem eigenen Inter-
336 IV. DIE PLAVTINISCHEN DIDASKALIEIt.
esse Besseres thun können, als sie ihm freiwillig zu
überlassen ? Vom Ambivius bezeugt aber gerade dies«
einen grossartigen Sinn , dass er , statt Stücke zu wie-
derholen, deren Glück schon gemacht war, eine Ehre
darein setzte, guter Dichter nicht anerkannte Werke zur
Anerkennung zu bringen: natürlich auch diess nicht
ohne dasselbe Risiko in seinem nunmehr unmittelbaren
Verhältniss zum Festgeber, welches er sonst als Ver-
mittler zwischen Festgeber und Dichter zu überneh-
men hatte. Und diess ist es, was er im zweiten Prolog
zur Hecyra von sich selber rühmt, und worauf die
Worte easdem (Caecili) agere coepi zu beziehen sind«
— Nach dieser Analogie wird man sich also auch den
Pollio des Plautus zu denken haben. Die Verhält-
nisse einer spätem Zeit muss ich hier unberührt las«
sen Die Auffassung von O.sann Anal. er. S. 1 46 ist
nach den obigen Darlegungen leicht zu beurtheilen:
fabula ... quam populi plausu non exciperetur ideo-
que fortasse hon peraeta esset , poetae cum iussu 9 ut
eam reträetaret, ab aedilibus interdum reddita ac po-
stea seeundis curis perpolita denuo acta est * ut in
Terentii Hecyra factum videtur*
IIWi»l
DISSERTATIO V.
DE
ACTAE TRINVMMI TEMPORE.
22
DE ACTAE TRINVMMI TEMPORE. *)
Trinuraraum quo anno Plautus docuisset, pri-
mus quaercre F. Ritterus noster instituit in Diurnis
scholasticis a. 1831 p. 268 sq. Proficiscebatur is ab
eis versibus quibus agelli , qui solus relictus erat Les-
bonico, lautles scilicet et virtutes studiosissime Stasimus
servus extulit, II, 4, l4l sqq.:
Tum autem Syrorum> genas quod patientissumumst
ffoniinunij nemo extat qui ibi sex mensis vixerit:
Jta cuncti solstitiali morbo decidunt.
Quae Uli visa sunt ad id tempus spectare, quo devicto
Anüoclio rege cum aliquanto plus quam antea commer-
cii intercedcre inter Italiam Syriamque coepisset, tum
servorum muhitudo Syrorum Romam advecta esset, quo-
rum rarum antea per Italiae urbes usum fuisse. Non
esse igitur Trinummum ante a. 562 V. G. actam (si-
quidem fastos Gapitolinos ut facimus sequimur), sed e
postremis fuisse fabulis poetae : quem a. 569 defun-
ctum constat.
Contra Ritterum exortus est F. Win di seh man-
nus ea commentatione quam de didascaliis Plautinis
•) Edita a. cmocccxxxxm.
340 V. DE ACTAE TRINVMMI TEMPORE.
scriptam edidit in Musei philologici Rhenaui vol. I,
p. 117. Is nihil se caussae videre ait, cur non ante
illucl tempus poeta potuerit eos servos commemorare,
quos ne Ritter us quidem negarit iam tum cognitos fuisse
Romanis : atque esse Syram servam in Mercatore. Prae-
terea posse Syrorum mentionem in Trinummum e Phi-
lemonis fabula transisse : pervulgarem enim esse Phile-
monis et Menandri aetate Syrorum usum, sat frequen-
tia sZvgog, Siipa noraina. Omittcndos igitur in hac
quaestione illos versus esse, et eis potius utendum qui
insequuntur a Philtone sene pronuntiati:
Credo ego istuc ., Stasime , ita esse: sed Campas
genus
Multo Syrorum iam antidit patientiam:
ubi patientiam accusativum pro ablativo efflagitat lati-
nitas. Recte enim haec ad atrocissimum illud de Cam-
panis supplicium Ritterum rcttulisse, quo praeter alia,
quae huc minus pertinent, multitudinem cwium Com-
panorum venumdatam Livius XXVI, 16 prodidit, anno
quidem 542. Singularem vim esse iam particulae:
nunc patientes laborum dici, qui antea omni luxuria
fluerent. Non potuisse autem haec nisi uno vel paucis
post Capuam expngnatam annis' scribi : frigidum enim
futurum fuisse viginti dem um annis interpositis sie lo-
qui de re paene oblitterata.
Tertius extitit Chr. Petersenus, de Trinummi
teraporibus satis mirabiliter disputans in Zimmermann!
Diurnis antiq. stud. a. 1836, p. 612 sqq. Probat Pe-
tersenus Ritteri argumenta tionem, Windischmannum au-
tem ita impugnat, ut eos tantum Caropanorum esse ve-
numdatos dicat, qui captae urbis tempore vel adule-
seentiam vel adeo pueiitiam non dum egressi aetae fa-
bulae tempore etiamlum Romae vixerint: ncque id ille
eoniieit tantum cum aliqua modestia, sed confidenter
V. DE ACT.AE TRINVMMI TEMPORE. 34t
ait et certum esse et necessarium. Deinde quod de
morum corruptela maiorem sane in modura quam alibi
poeta queritur Trin, I, 1. II, 2. 4, id non posse non
ad ea tempora referri putat, quae extrema fuerint ae-
tatis Plautinae. Praeterea non potuisse illa, quae de
Arabia Ponti parte PI au tos iocatur IV, 2, 89:
st. Omnium primum in Pontum advecti ad Ära*
biam terram sumus.
cif. Ehöj
An etiam Ar ablast in Ponto? st. Est: non illa,
ubi tus gignitur,
Set ubi absinthiurn fit atque cunila gallinacea :
liaec igitur non potuisse ante bellum Antiochinuni in-
telligi argutatur, ut quo primum Asia Romanis pate fa-
cta accuratius terrarum illarum situs innotuerint. Deni-
que longe etiam ulterius progreditur audaciae vel ut
verius dicam temeritatis pravoque profecto acumine ea,
quae prorsus sint incredibilia , comminiscitur e Trin.
1, 2, 46 sqq.:
Nam nunc ego si te surripuisse suspicer
Iovi coronam de capite ex Capitolio,
Qui in columine astat summo : si id non Jece~
ris e. q. s.
Sic enim haec scribe partim ex Ambrosiano codice
partim e Beckeri coniectura de com. Rom. fab. p. 40.
His autem Calliclis verbis cum quaelibet inepta vel
adeo in sana criminatio significari visa esset, prorsus ut
in simillimo Menaechmorum versu Y, 5, 38:
At ego te sacram coronam surripuisse Iovis scio *) :
Petersenus quidem certae rei quae vere acciderit co-
gitationem subesse opinatus est. Quam esse conie-
cit Capitolini furtum Petilli illud , cuius in Horat.
*) Non scio lovis, quod vuigatur. scio a scriptis Übrig oraoibus abest.
34Ü V, DE ACTAE TRINVMMt TEMPORE.
Serm. I, 4> 94 (coli. I, 10, 25) mentio facta: id enjm
scholiastae prodidere rapta corona Iovis Capitolini con-
ti neri. At enim iidem accidisse illud Augusti aetate te-
stantur, cuius amicitia factum, ut iudicio absolveretur
Petillius. Id vero Petersen us commentum esse scholia-
starum ait, eorundeni quidem, quibus fidem de ipso
furto habuit. Sed tarnen hoc ut largiamur, quid indc
consectarium ad definiendum tempus Trinummi ? Nempe
de iis esse Petilliis cogitandum suspicatur, qui cum tri-
buni plebis essent a. 566 M. Aetuilio C. Flarainio
Coss«, magno Scipioni tri um ph um petenti quaravis ve-
hementer adversati nihil tarnen agerent, sed cum ma-
gno invidiae calumniaequc suae ludibrio omni um pro-
bris vexarentur Livio teste 1. XXX VIII, c. 50 sqq. et
Val. Max. III, 7, 1. Quid autem? istis igitur Petilliis
furtine quicquam tribuitur? Non hercle a scriptoribns,
verum hariolo nostro si credimus, rumore populi et
aequalium dicteriis. Scilicet cum Ipve Capitolino com-
paratum esse Scipionem , cum Iovis Corona coronam
triumphalem, illam autem furari velle dictos, qni hanc
eripere Scipioni studerent. Haec sive rccte seu pervorse
dicta sunt, semet fatetur Petersenius credere. Sibimet igi-
tur credat: neque enim verendum est ne tarn mira somnia
aliis unquam persuadeat. Aut enim hoc est hallucinari aut
nihil. Et nobis ficticia videri olim significavimus Musei
philo!, a nobis Welckeroque editi vol. I , p. 33 (supra
p. 256. eil. 233.) Neque C. F. Hermanno persuasit. Qui
cum non eum videri Plautum fuisse monuerit in Ephera.
litt. Hai. a. 1838 m. Ian. p. 136, qui optima tibus po-
tissimum faveret horumque adversarios acerbe perstrin-
geret: nos quidcm certiore etiam argumento hoc uti-
mur, quod, si vcl maxime probabiles sint reliquae Pe-
terseni coniccturae, tarnen nullo modo idem haberi Li-
viamus Horatianusque Petillius potuerit. Nam Capitolinus
V. DE ACTAE TRINTMMI TBÄPORE. 343
nomen non uni alicui homini ioculariter indituni a furto
in Capitolio facto, sed verum - fait cognomen gentis Pc-
tilliae : id quod nummi iesUntur ab Heindorfio et Orcl-
Uo commemorati ] Liviani autem Petillii cognomiae crant
Spurini: vid. Liv. XL, 18. XLI,. 14. * '
Non dum percensuimus opinjonum multiludinera :
res tat enim ut de Naudeto dicaturr qui in Diario Era*-
ditorum Francogallico im lun* et lul, a. 1838 fusias
quam subtil ins, ut nobis quidem videlur, fabularuro Plau-
tinarum tempora disceptavit. Ibi ille Trinummum qui**
dem tra clans p. 336 sqq. binc orditur, ut Windisch-
mannum nimium insistere iant particulae existscaet,
q.uippe quam satis constet nullo omnino scribentis con-
silio vel certo significatu saepe intcrponi *). Seqimatur
de Syris Campanisque quaedam disputata, quae paullo
post tangam. Tum multum in hac qoaestione valere
dicit Trin IV, % 3:
Advtnio ex Sehucia, Maeedonia, Asia atque
Arabien
non tantum propter Asiaticas terras cumulatas, sed ma-
gis etiam propter Maeedonia et Asia nomina ita iuta
se p'osita, üt uniuseuiusque animus ad Philipp i An tio-
chique triumpborumqae de iis actorum cogitationem il-
lico traducatur. His ea postremo iungit, quae vhc ac
rre vix quidem intelligamus: tarn ille admirabilia et im»
audita de scurrarum genere deque rusticarmn cum ur-
banis tribubus contentione narrat **).
•) Vt fidem facerem, ipsa verba philologi, vel ut cum veteribus lo-
quar, grammatici infra posui : il y insiste trop, je crois; car
ceite particule est souient jetee, sans intention bien marquee, dans
les phrases, et surtout dans la versification.
»*) M. Windischmann ne parle pas non plus d'une longve tirade con-
tre les oisifs de la pille, scurrae (1,2, 162 sqq. ), laqueUen'est
pas indifferente dans le debat. Cor eüe se rattaehait sans doule
ä la quereile des partisans de l'ancienne diseipline attc les fdu-
344 V. DB ACTAE TRINVMMI TEMPORE,
Haec igitur in sat diversas partes disputata d
paullo accuratius perpendas, facile perspicias magna ex
parte vel ambigua esse vel exilia, atque omnino ita
comparata, ut, nisi quae prorsus reiectanea, gravioribas
argumentis confirmandis non incommode adhibeantur,
suapte vi discernendi necessitatem non babeant. Bei
summam apparet in Syroruui Campanorumque menlione
verti, quam cavendum est ne in nentram parte m cupi-
dius interpretere. Yt igitur libere fateamur, non est
nostra sententia Windisch manni argumenta tio a quoquam
vere refutata. Nam primum quod ille Syrorum et usum
et notitiam antiqniorem esse bello Antiochino dixit,
vere dixit: parum dixit, quod in una Mercatore extare
servile nomen illud monuit, quam quidem fabulam non
ante a. 557 scriptam esse probabilis est Ladewigii con-
iectura in Zimmermanni Diar. anU stnd. a. 1841 p.
1085. Pseudolum recte iam adiecit Naudetus: ubi quod
non verum nomen Sjrrus est, sed simulatum tantum
a Pseudolo, id noli Naudeto credere quiequam in hac
caussa referre. Atqui Pseudolum seimus eodem anno
aetam, quo illud coeptum est bellum, b. e. a. 562
P. Cornelia Scipione M\ Acilio Glabrione Coss. *), quat-
tuor annis ante terminatum M. Valerio Messalla C. Li-
vio Salinatare Coss. (a. 565.) Nulhis in bac caussa
Baccbidum usus, in qua etsi cum Parmenonibus Syri
commeraorautur IV, 4, 4, tarnen hanc quidem fabulam
post a. 564 demum faetam esse satis alibi demon Stra-
tum est. Nee dubio uteniur Stichi exemplo III, 1, 29:
teurs de la neuvelle civilisation, d la lutte des tribus rustiques et
des habitants de la ville. Celle lulle ne eommen^a qu' apres les
guerres de la Grece et de VAsie.
-) Itaque quod non ante a. 562 Trinummum esse aetani Rittern*
dixit, rectius etiain videtur aliquanto post a. 562 dici po-
tuis$e.
V. DE ÄCTAE TR1NVMMI TEMPORE. 345
sed in eadem fabula, quam a. 553 poeta docuit, si ex
Asia aurum, argentum, lana, purpura, lecti aurati, ebu-
rati, Babylonica peristromata, couchyliata tapetia, fidi-
cinae, tibicinae, sambucae*), unguenta afFeruntur, quidni
indidem arcessi iam tum potuisse Syros servos largiare?
An nulli inter ipsos Syros, dum übertäte Syria fruitur,
servi extiterimt, quos si luberet cri et mancipiorum
negotiatores venderent? Accedit longe gravissimum de
Syris T. Quinctii Flaminini iudicium, illius orationi a
Livio XXXV, 49 intextum: haud paüllo mancipiorum
melius j, propter servilia ingenia, quam militum
genus: quäle illorum ingenium si'Quinctius iam ante
susceptum cum Antiocho bellum noverat, ecquis de do-
rn es tico Syrorum mancipiorum usu dubitaverit ? Cete-
rum cum perrarum in Plautinis fabulis esse Sjrrus no-
men Naudetus ait, reputandum erat ne alia quidem ser-
vorum nomina a regionibus geutibusve ducta frequen-
tiora esse: qualium, ut vere dicam, praeter lllud ipsum
apud Plautum nulluni prorsus exemplum exstat**), contra
atque apud Terentium. Neque illud dubitationi non
obnoxium, qüod Syrorum cömmemorationem ipsi Piauta
deberi et ex irridendi consilio repetendam esse c ou-
tend it. Quid enim est tandem, cur non potuisse Grae-
cum poetam , ut pestiferam agelli illius naturam gravi-
ter significaret, hoc argumcnto uti concedamus, ut ne
laboriosissimum quidem patientissimumque genus ser-
vorum -illic posse perdurare diceret? Modo hoc ipsum
in Syros potissimum convenire constet. Atqui revera
robustissimos fuisse vel eo intelligitur, quod iuxta cum
Cappadocibus Bithynisque gravi lecticarum gestanda-
rum muneri adliiberi soliti sunt: quo Iuvenalis spectat
VI, 351 :
*) sambucas, non sambucinas in libris est omnibus. Ceterum cf. p. 268 sq.
«*) Vnuni nunc suppctit Cilix ap. schol. Hör. Sat. II, 5, 11.
346 V. DE ACTAE TRINVMMI TEMPORE.
Quam quae longorum vehitur cervicc Syrorum:
et Martialis IX, 2, 1 1 :
Octo Syris suffulta datur lectica puellae:
idemque IX, 22, 9:
Et canusinatus nostro Syrus asser e sudet:
quode post Lipsium Elect I, 19 a Boettigero dictum
Sabinae p. 444 sqq. Nee inepte huc Cicero nis illud
U'aDsferas, quod natas servituti hationes Iudaeos et
Syros appettavit or. de provinc. cons. c. 5, § 10, vel
quod in hortis operosis simam Syriam Plinius di-
xit N. H. XX, c. 5, tametsi hoc esse ambigunm senü-
mus. Ergo satis caussae inventum esse latino poetae
potuit, cur patientius etiam genns hominum Gampanos
diceret esse: hoc quidem aperta cavillandi significatione,
cum nullo prorsus sententiae vineulo suum responsam
Pbilto Stasimi verbis nexuerit, verum liberrima oratione
opposuerit. Neque enim Philtonem velut sie serio ratioci-
nantem Plautus fecit: non persuades isto quidem argu-
mento ; nam si non sufficiunt Syrij, in promptu tarnen
sunt multo etiam laboriosiores Campänij üt nihil sit\
cur ohlatum mihi agrum recusem; immo nihil iam
ipsum agrum respiciens de Syrorum tan tum sive laude
sive labe servo senex obloquitur simpliciter. Quod au-
tem viginti post annis frigere eiusmodi irrisionem Win-
dischmannus dixerat, id sie elevare idem ille Naudetus
studuit, ut perdurasse inter Romanos Campanorum odium
asseveraret ciusque rii teste Livio uteretur. Quid au-
tem ille 1. XXXVIII, c. 36? Campanos narrat a. 565,
cum eos ex SC. quod /actum esset priore anno, cen-
sores Romae censeri coegissent (liam antea incertum
Juisse ubi censerenturj, petisse ut sibi cives Romanas
ducere uxores liceret , eamque rem impetratam esse.
Hiscine vero odii perennitatem scriptor testatur? an'
poenarura tan tum illarum continuitatem, quae de Cauri-
V. DE ACTAE TRINVMMI TEMPORE. 347
panis statim post perlidam ad Poenos defeclionem ur-
bisque per Romanos expugnationem sumptae sunt? Ipso
a utero illo anno quod quae petierunt impetrarunt, ediine
potius quam propensae voluntatis docuoiento est? Prae-
lerea ne illud quid etil certuui, utruru pristini urbis in-
colae supplicasse Romanis dicantur, an de iis Livius
cogitet, qui post funestam urbis cladem Ulis successe-
runt recens vel asciti vcl ingressi : in qua sententia Vi-
deo Hopfensackium esse Iur. publ. Rom. p. 66. Po-
stretuo etiam honestati humaniiatique poetae consulen-
dum putat vir £rjTapeTri(nddriQ : nee enim decere pro-
bum hominem inter ipsam caedem carnificis cruentissi-
mamque civium stragem cavillari victos et truncatis pa-
trucn , fratrum , liberorum membris colligendis oecupa-
tos! Quasi vero eo insaniae quisquam progressus sit,
ut eodem anno, nedum eisdem diebus et Trinummum
scriptam et supplicio affectos Campanos putaret, quo-
rum qui dem servilis patientia ex illo ipso demum sup-
plicio conseetaria esset. Quodsi yiginti post annis Nau-
deto Plautus visus est sine inhumanitate eos perstriri-
gere potuisse, nee illud iutelligimus, qui tardam mali—
gnitatem facilius tarn fastidiosus sensus ferat quam subi-
ta m acerbitatem multo sane magis excusabilem, nee
quid inter viginti annos et aliquot intersit perspieimus,
quando etiam paucis praeterlapsis desierat tarnen ipsa
• caedes.
Ergo adhuc non est ullo pacto demoustratum, vel
non potuisse brevi post Capuae cladem tempore Tri-
nummum edi, vel necessario esse post Syriae expugna-
tionem scriptam. Vt non nimium tribuendum sit Wolffti
Proleg. in Aulul. p. 34 iudicio simpliciter Rittero as-
sentientis et minus sibi placere Windischmanni senten-r
tiam prpfitentis. Quae cum ita sint, non hercle actum
agere videbimur, si novo eoque longe evidentissimo a*v
348
V. DE ACTÄE TR1NVMMI TEMPORE*
guraento sat ancipitem quaestionem prorsus diremeri-
nius. Etenini qnod iocabundus sycopbanta ait V, 2, 148:
enimvero sero quoniam huc advenis,
Vtxpulabis arbitratu meo et novorum aedilium:
eis verbis qui novi dicuntur aediles, iion possunt alii
intelligi, nisi qui recens munus capessiverint. Aditos
autem magistratus inde ab a. 487 Idibus Martiis
constat, quibus a. demuai 600 Kalendae Tanuariae suc-
cesserunt: vid. Ideleri Chronolog. II, p. 149 coli. Nie-
buhri Hist. III, p. 494. Quodsi , quibus festis illa ae-
tate fabulae commissae sint, quaerimus, tri um polissi-
mum Optionen, da tarn esse reperimus: factum enira il-
lud aut Romanis ludis aut plebeis aut Megalensibos,
quando Apollinaribus datas fabulas nee Livius unquam
commemorat nee alius quisquam ante tempora aliquante
posteriora novit: qüod genus aecuratius supra definivi-
mus p. 286 sqq. Ac Romani quid ein ludi cum mense
Septerabri facti sint, Novembvi autem plebei, uornm
neutro mensium apparet novos dici magistratus potuisse.
Et ut etiam Apollinares in reliquorum societatem asci-
scamus, qui m. Iulio fiebant: ne quattuor quidem men-
sium intervallum non potest nimiuin videri. Vni restant
Megal e ns es, proximo illi post consulum creationem
mense April i facti. Qua ratione cum necopinato, per
a
cuius festi opportunitatem Trinummus acta sit, patcGat,
tum singulari fortuna etiam illud, quem annum ea fa--
bula excedere non potuerit, docemur. Namque pri-
m um scenicos fuisse Megalenses a. 5 5 9 c er tum est:
vid. supra p. 294 a nobis exposita. E quibus sine ulla
dubitatione conseqnitur non ante a. 559 Trinum-
in u m a c t a m esse.
Atque sie demum e Campanorum clade petita ar-
gumenta didieimus binc alicna esse omuia; nunc de-
mum iure nostro agemus , cum pro Syris prolata as-
V. DE ACTAE TRINVMMI TEMPORE.
349
sensu nostro, sed ita comprobabimus, ut pro secunda-
riis et adventieiis habeamus. Et primiim quid ein quod
ad Campaiios attinet, etsi recte Windischmannus sin-
gulareui vi in esse iam particulae sensit, tarnen quo qui-
dem illa speetaret, aut 'non persensit aut non diligenter
explieavit eoque quo debuerat convertit. Hoc enira
sibi voluit poeta, . ut delicatulos olim homines servilis
condicionis diuturnitate nunc denium h. e. post viginti
annorum miseriam et labores (non : post Gapuae ex-
pugnationera) eo adactos esse significaret, ut vel pa-
tienlissiim ornnium exstarent atque adeo durissimum ge-
nus servorum superarent, quod fuit Syrorum. Ac mi-
ruoi est fugisse Windischtnannum , ne potuisse quidem
intra paueorum annorum spatium ab extrema luxuria
et mollitie ad tarn diversara atque adeo contrariaoi in-
dolem subitam conversionem fieri. Geterum non sine
aliqua caussa poetam post tantum temporis intervallum
tarn acerbe cavillatum esse nobis quoque veri simile
videtur; quam habuerit ludibrii caussam, non magis no-
vimus quam tot alia ad aecuratiorem notitiam illius ae-
tatis pertinentia a fcivio docemur, nimium in modum
illo y nisi ubi bella perscribit et id genus alia , arido
atque exili. Tantum facile concedi puto, probabiliorem
oportere caussam fuisse quam a Naudeto exeogitatam.
Nunc autem etiam longius progredi licet et ex iis
argumentari, quae per se, absque illo tanquam funda-
mento esset, band paullo magis ambigua forent Nam
cum merito Petersenum aliosque gravis illa corrupto-
rum morum castigatio adverterit , qua sane insignis est
Trinummus, tarnen hoc ipsum aliqua ex parte videtur
certius definiri posse. Praeter cetera enim, quae la-
tius patere conOtendum est, unum genus pravitatis ita
eminet in huius fabulac serraonibus, ut de certo con-
silio poetae vix equidem dubitem. Operae pretium
350 V. DE ACTAE TRINVMMI TEMPORE.
faciam, si ipsis oculis proposuero de qnibus cogito vcr-
sibus. Sic enim statim ab initio Megaronidcs ;
Nimioque hie pluris pauciorum gratiam
Faciunt pars ho min um, quam quo prosit it omni*
bus *).
Ita vineunt illud condueibile gratiae,
Quae in rebus multis obstant odiosaeque sunt,
Remoramque faciunt rei privatae et publicae.
Multo autem et acrius et apertius philosophus ille Sta-
sitaus IV, 4, 25 sqq.:
Narn nunc mores nihili faciunt , quod licet , nisi
quod lubeU
Ambitio iam more sanetast, liberast a legibus,
Scuta iacere fuger eque hostis, more habent ti»
centiam :
Peter e honorem pro flagitio more fit.
Strenuos iam praeterire more fit.
Non est mea sententia obscurum quo haec spectent: ara-
bitus enim, nisi fallor, bis notatur, quo, qui minime me-
riti , honores et peterent et adipiscerentur , simul au-
tem debitis praemiis strenui et fortes frus t raren tu r.
Quodsi, in quos potissimum annos insolentior am-
bitio illa cadat, cireunispieimus, primum qnidem omnit
ea exempla praesto sunt, quibus olim Baccbidum tem-
pora indagavimus Disp. de Bacch. § 8. Quid enim
quaeso ad Plautina illa: scuta iacere fuger eque hostis,
more habent licentiam: petere honorem pro flagitio
more fit, propius potest accedere, quam quod a. 564
is est triumphum nactus, quem non bellum iniustum
gessisse, sed hostem omnino non vidisse inimici iaeta-
*) Vulgatur quod prosit. Sed prosint in libris est Omnibus, etiam
Ambrosiano, in quo utrum quod ad ipsum quod posuimus quo
exstet, non satis apparet.
V. DE ACTAE TRINVMMI TEMPORE. 351
baut: id quod de Q. Fabio Labeone Livius prodidit
XXXVII, 60 etXXXVITI, 47. Accedit quod cum aliquot
ante annis Q. MinuciusRufus et P. Cornelius Scipio Nasica,
tum paullo post M. Fulvius Nobilior et Cn. Manlius Vulso
non satis digni triumphi honore habiti sunt atque ex
parte non sine acerrima contentione pervicacissimaque
adversariorum repugnantia ad illuui accesserunt. De-
in de autem , ut a tritt mphoruni ad magistratuum peti-
tionem orationem vertamus : etsi de ambitu leges ma-
ximam partem posteriore aetate latae sunt, tarnen ne
sextum quidem ab V. C. saeculum nihil eiusmodi vidit.
Nam cum post Poeteliam illam, de qua üb. VII, 15 Li-
vius refert, per quintum saeculum integrum maiqrem-
que partem* sexti de ambitu conquerentes Romanos, quod
quidem sciam, non reperiamus, queren di caussa iustis-
sima inventa est co ipso quo Plautus vita decessit anno
569, quo quidem ad consulatum effuso ambientium stu-
dio insignique prensatione perventum esse Livius XXXIX,
32 testatur. Quae res eum eventum habuit, ut tribus
post annis reapse legem de ambitu P. Cornelius
Cetbegus M. Baebius Tamphilus Coss. ex auetoritate
senatus ad populum ferrent, ut idem Livius XL, 19
ait. E quibus efficitur, quo propius ad ipsum exitum.
vitae Plautinae in definienda Trinummi aetate progre-
diamur, eo commodiorem lqcum illis esse de invale-
scente ambitione gratiarumque peste querimoniis *). Vt,
si non ultimam , at ex ultimis poetae fabulis esse Tri-
nummum existimem. .Quo in genere illud valde est
roemorabile , omnino longe maiorem partem fabularum
Plautinarutn, quae quidem superslites sunt, provectiore
aetate atque adeo ingravescente ^eneeta poetae scri-
*) Co.nfcr de ambitu supra disputata p. 232.
352 V. DB ACTAE TR1NVMMI TEMPORB.
ptas videri, ipsius iuventutis paucas extare, longc plu-
rinias olim extitisse. **)
Huc autem prorsus con venire quispiam universam
indolem Trinumnui dicat, quae fabula multis visa e$t
maturam placidae senectutis sapientiam , lenitatem,
temperantiam atque aequabilitatem haud ambigae prae
se ferre. At vero, ut dicam quod res est, hoc omoe
genus argumentandi, quo praeter alios. Petersenus cum
Naudeto et mirifice delectantur et non sine summa con-
fidentia nituntur, in simili caussa a nobis supra notati
p. 200. 268, cum suapte natura certos fines babeat nul-
los, tum fallacissimum apparet earum fabularum exem-
plo, quae a Trinummo paucissimorum annorum inter-
vallo distant. Quid enim Pseudolo petulantius? quid
procacius Baccbidibus? quae fabulae a. 562 et circiter
565 actae sunt; quid protervius Truculento? quam uoa
cum Pseudolo a poeta sene factam Cicero testatur: ut
in bis subsistam. Ergo sie potius statuendum, admira-
bili fuisse Plautinum ingenium non tan tum fertilitatef
verum etiam varietate et tanquam raobilitate, qua di-
versissimae indolis fabulae propemodum uno eodemque
tempore nascerentur et ab efFrenata laseivia ad sedatam
urbanitatem facilis transitus fieret. Quanquam aliquan-
tum intelligimus in boc gen er e non ipsi Plauto tribuen-
dum esse, sed eorum e quibus penderet Graecorum
exemplorum dissimilitudini. Quam rem bic teti gisse satis
habeo; pertinent autem huc ea, quae lubricä sane nee
a dubitationibus vacua quaestione, sed non medioeri acu-
mine Ladewigius exposuit Gomm. de Volcatii Sedigiti
canone p. 34 sq.
Atque his quidem hoc unum additurus eram, ut,
quantum e certius descriptis singularum fabularum an-
>) De hoc dictum est p. 110. 117.
V. DE ACTAE TMNVMMI TEMPORE. 353
nis redundarc in pleniorem temporum illorum morum-
que cognitioneni posset, uno verbo monerem : cum mihi
allatae sunt Simonis Visseringi Batavi beneficio eius
Quaestiones Plautinae Amstelaedami proximo anno edi-
tae. In quibus cum olia non iinprobabiliter disputata
sunt, tum quaedam ad Trinummum pertinent eaque ex
parte cum nostris argumentationibus congruentia. Et-
enim eos qui sunt IV , 4, 25 sqq. versus ille quoque
ad ambitum rettulit Part. II, p. 19, triumphorumque
Fulvii Nobilioris Manliique Vulsonis exemplis illustravit
P. I, p. 28 : nihil tarnen ad aetatem Trinummi investi-
gandam inde colligens. Praeterea I, p. 25 ad carita-
tem annonae, quam videri per omne Punici belli tem-
pus gravissiraam fuisse, spectarc haec dixit II, 4, 82:
Coena hoc annona <?st sine sttcris hereditas.
Quo potuerat versum I, 1, 10 addere:
Neque quidquam vile nunc est nisi mores mali:
quando non sie locutus est poeta: ntfiil tarn viletiuam
mali mor*es> sed nilül praeter eos vile. Sed tarnen nee
scripsit poeta i n t e r Punicum bellum Trinummum, nee
verum est per illud perdurasse cari tatein, Immo tum
a. 551 tantam fuisse Livius XXX, 38 annonae vilitatem
testatur, ut pro vectura frumentum mercator näutis re-
linqueret, tum tertium quoque post anhum pei'vili an-
nona insignem Hb. XXXI, 50 dixit. Gravius est nee
fide carenS) quanquam nee quiequam infringens nostro-
rum argumentorum nee ad ho mm ipsorum evidentiam
accedens, quod de auro nummisque Philippeis
Visseringus I, p. 87 sq* laudabiliter observavit. Neque
enim illud genus peeuniae ante belli Macedonici tem-
pora Romae increbruisse, nee eius mentionem apud Li-
vium ante Flaminini de Philippo rege triumphum fieri^
qui fnit a. 558. E quo consequens hoc sit, ut ultimo
artis Plautinae decennio una cum Asinaria, Bacchidibus,
23
354 V. DE ÄCTAE TRINVMMI TEMPORE.
Curculione (omissa ab Visseringo), Milite, Poenulo, Ru-
dente, Truculento etiam Trinummus tribuenda sit, cu-
ius illuc bi versus spectant: I, 2, 115:
Nemost. — Nummorum Philippeum ad tria milia,
et a Visseringo praelermissi IV, 2, 113. 117. 123. V,
2, 34:
% An üle tarn esset stultus, qui mihi mute nummum
crederet
Philippum. —
Si hunc possum Mo mille nummum Philippum
circumducere. —
Atque etiam Philippum, numeratum illius in mensa
manu,
Mille nummum. — .
SpondeOj et mille auri Philippum dotis.
Quorum versuum tertio quod vülgatur Philippo, vereor
ut defendi possit. — Ex Septem autem illis praeter Tri-
Dummum fabulis quinque sunt, quas, qui in boc genere
definiendo nostra memoria elaborarunt, item ad sene-
ctutem Plauti prorsus aliis de caussis prope communi
consensu rettulerunt: duae tantum, quas priori poetae
aetati tribuerunt, Militem et Rud entern. Harum igitury
ut reliquarum omnium , tempora cum primum statuis-
semus boc ipso loco disceptare, nunc satius visum est
omnem bunc locum ea dissertatione pertractare , qua
poetae artem cum universam tum singulis in fabulis
conspicuam, quippe cum vitae fabularumque temporibus
coniunctissimam, dedita opera explicabimus.
DISSERTATIO TI-
DE
VETERIBVS
PLAVTI INTERPRETIBVS.
DE VETERIBVS PLAVTI INTERPRETIBVS. *)
In Plauti fabulis in t erpretandis constat iam a
veteribus grammaticis haud segnem operam positam
esse. Ab interpretum autem numero continuo eos
esse segregandos apparet, a quibus indices tantum
Plautinarum fabularum confectos esse Gellius prodidit
Noct. Att. III, 3: L. Aelium Stilonem Praeconinum,
Volcatium Sedigitum, Servium Glodium sive Claudium,
Aurelium Opiliura, L. Atrium poetam, Manilium, M. Te-
rentium Varronera. De quibus etsi post Osamium
Anal. crit. p. 154 docta de L. Atta Didascalicis disputa-
tione Madvigius in Opusc. acad« p. 106* 107. 108 di-
xit, ex parte etiam Van-Heusdius edita nuper de L.
Aelio Stilone Rketoricorum ad Herennium auctore dis-
quisitione p. 33 sqq.: tarnen nondum ha actum est, ut
vel indicum illorum vel Varronianarum quae feruntur
fabularum ratio satis pateat. Quod licebit alio loco
ulterius persequi *). Tantum patet, ad singulorum
*) Edita a. cioiocccxxxix.
**) (Stetiraus promissig in Diss. IV.) — Hoc unum tribns verbig tango,
358 VI« DE VETERIBVS
ijnterpretation em nihil haec quidem studia illo-
rum virorum pertinere.
$.2.
Aliquanlo propius ad singula expendenda pulet
quispiam eos accessisse, quos de me tri eis rationibus itt«
dicasse auetor est Rufinus Antiochensis de metris comi-
cis libello. Sic enim ille haud immemorabili testimo«
nio p. 2713 Putsch, vel in Gaisfordi Script, lat, rd
metr. p, 387 sq.: Mensur am esse in fabulis * hoc est
(ieTQOV9 Terentii et Plauti ac ceterorum comicorum et
tragicorum9 dieunt ki: Cicero* Scaurus , Firmianus,
Varro, Victorinus, Caesius Bassus, Terentianus, Cae~
cilius Vindex , Sisenna* Cinnay Diomedes, Albinus,
Quintilianus* Sosipater Charisius, Helenus, Asper, Fla-
vius Caper, Aruntius* Probusy Ptirrius, Euanthius «Sa*
cerdos qui et Donatus, luba. Quae quidem tesümo*
nia quo spectent cuive usui cumulentur, planissime *
Prisciano de vers. com. p. 1319 P. 410 G. intelligitur,
qui miror ait quosdam vel ahnegare esse in Terentii
quod prorsus praeter rationem Heusdius instituit. Aelio eaua et
Claudio tribuit Indices super Plauti fabulis ambiguis (vel qua*
dieuntur ambiguae), eamque inscriptionem p. 59. 64. 77. 81. 83
profert tanquam ab ipsis profeetam. Sed nee per se oredibile eil
sex septem litteratos hominea ambiguarum tantum indices prodi-
dissc, nec id ullo modo e Gellii his verbis consequitur : Verum
esse comperior, quod quosdam bene litteratos homines dicere Ah
citri, qui plerasque Plauti comoedias ouriese atque eontente JecftH
tarint, non indieibus Aelii nec Sedigiti nec Claudii nee Aurtlä
nec Accii nec Manilii super his fabulis, quae dieuntur ambiguae>
erediturum, sed ipsi Plaulo moribusque ingenii atque tingwte eins.
Quem enim fugiat, illa super his fabulis quae dieuntur mmbiguße
non pertinere ad indieibus, sed ad crediiurum, criticos autem il-
los eunetas esse fabulas complexos? Quod quidem Ha esse Tel
ex eo polcrat intelligi , quod ne latine quidem indices super
fabulis ambiguis dieuntur. (Cf. quae supra dieta sunt p» 91.)
PLA.VTI INTERPRETIBVS. 359
comoediis metra, vel ea quasi arcana tjuaedam et ab
omnibus doctis semota, sibi solis esse cognita confir-
mare : quorum ut vel imperitiae vel arrogantiae Vitium
effugiamus, breviter de supradictorum (Terentii, Plauti,
Ennii, Attii, Naevii, Pacuvii, Turpilii et similium) me-
tris exporiamus. Item contra negantes metra esse
puto Servii verba scripta in Eichenfeldi et Endlichen
Anal, gramm. p. 535 : Terentius rhythmis scribit co-
moedias vel (sie) Plautus. Vefumenimverö illos, qut-
bus Rufin us auetoribus utitur, ne in eo omnes elabo-
rasse credamus, ut dedita opera numerorum rationes
explorarent, ipse satis. cavit Rufinus. Nara aut in trans-
cursu tantum sententiam ilji significarunt suam, aut ne
hoc quidem fecerunt, sed vel versiculos quosdam vete-
rum poetarum attulerunt tan quam versiculos , vel de
Terentio Plautove generatim locuti sunt tanquam de
poetis h. e. Hgatae orationis scriptoribus: unde, non
esse eos isiius perversitatis partieipes, quam vidimus a
Prisciano exagilari, haud sane fallaci coniectura ässequi
licebat Intelligitur hoc ex ipsis illorum verbis ab Ru-
fino antea excerptJs: quibus quidem excerptis totum
eius commentarioluni continetur. Adversaria enim quae-
dam sua magister Antiochensis effudit nullo ordine di-
gesta: quibus in (ine indiculum eorum quos excerpse-
rat auetorum adiecit. Et ex bis quidem quindeeim re-
vera utroque loco redeunt; octo autem nömipa in in-
dice demum accessere nee in ipsis quae praecedunt ex-
cerptis habent quo referantur. Horum igitur excidisse testi-
monia eo proclivior coniectura est, quo negligentius ha-
bitae istae laciniae Rufinianae; quanquam potuit saue
hoc etiam aliter se habere. Quattuor autem ex Ulis
nomina ad Terentii interpretationem speetant: Euanthii
enim et Aspri testimouiis supra positis nunc sine te-
stimoniis. accedunt Helenius (non Helenas) , Artrotius ,
360 VI. DA VETERIBVS
Probus, Donatus scboliastäe Terentiani. Reliqua quat*
tuor sunt artis scriptorum, a quibus de veterum roetm
poetarum similiter dicta reppererat atque a Diomede,
Varronc, Charisio, Caesio Basso, Capro, Mario Victo«
rino, Terenliano Mauro, Iuba, Firmiano« Ag Caecilius
quiJem (vel Caelius editionis Venetae), est ille poüus
Gaesellius Vindex, cuius non pauea fragmenta apud
Gell iura, Charisium, Priscianum exstant, sumpta ea omsia
ut videtur e Stromateo (Prise, VI, p. 685, 11. 696,
12 P«\ quos commentarios fuisse per Utteras disposhoa
et in totidem, quot sunt litterae, libvos distinctos Cba*
risius fidem facit p. 213, 30: ut Caesellius p 7 index lib.B
litterae scribit: et p. 176, 32: libro L litterae *). Ni-
liili autem est Cinna grammaticus : quod nomen exprae«
grcssis syllabis Sisenna vocis ortum : atque »best ab
cditione Veneta. Sed Albini, quem Putschius esse AI*»
cuinum putabat, librum quem de metris soripsit uhoa
commeraorat Maximus Victorinus de carm. ber, p. 1959
P. 289 Lind. Plinium intelligo aut librorum de dubio
sermone aut Naturalis bistoriae scriptorem, in qua de
Plauto poeta loquitur XVIII, c. 11. **) Denique postrema
RuGni vcrba sie redintegramus : Euanthius , Sacerdos
qui et Plotius , Donatus, Iuba. Nullus unquam fuit
Euanthius Sacerdos 5 verum Marii Plotii Sacerdatis ex-
**
*) Adde p. 93 : Vindex A litterae lib. I uotat aeoundum codioMi
ms. — Ceterum prorsus eaudem de Caesellio sententiam docU
• annotatione Osannus exposuit altcro volumine Symbolarom ad
hist. litt. Gr. et lat. (a. 1839 edito) p. 329 sq. Quem libro»
tametsi in fine dissertationis testatus eram sero ad nos perlato»
esse, (ut nihil inde utililatis capere potuerimus), tarnen hoc no-
glccto testimonio an addubitato Lerschius in Diar. antiq. stud.
a. 1841 p. 1103, ubi de Caesellio dedila opera agens nes tm-
pugnat, me scripsit sequi Osannum. Quem in co nunc sane se-
quor, quod Caesellium pro CaecUio Vindice etiam apud Cassio-
dorum Pulschii p. 2317 restituendum credo.
) Quanquam etiam in Plin. Epist. I, 16 aliquid est huiusmodK
PLAVTI INTERPRETIBVS. 361
stat de metris liber apud Putschi um p. 2623 (Gais-
ford. p. 242.) Ex interpolaliooe est, quod in Veneta
Rufini editione exstat Sacerdos , quod eiiam docu.it
Donatus *)•
S- 3.
In ipsa verba et sententias comici poetae dedita
opera et pristino scboliastarum more commentati esse
inde a Fabricio Bibl. lat. I, p. 14 Ern, hi perhiben-
tur: A rund us Celsus, Flavius Caper, L. Cornelius Si-
senna, Q. Terentius Scaurus : quibus alios quosdam re-
centiorutn coniectura addidit. Ex illis autem quattuor
unura , Terenüum quidem Scaurum , mlrabiliter sibi
eripi passus est, qui historiam criticam scholiastarutn
latinorum pertexuit ex indicibus magis haustam quam e
diligenti lectione natam, S uringar us. Qui quemadmodum
suo iure debito Scaurum fraudavit, ita non magis ut
arbitror considerate Celsura et Gaprum Sisennae iunxit**),
Sed dicam de bis ordine: primum quidem de iis, quos
iramerito huc rettulerunt, deinde de illis, qui veri scho-
liastae Plautini fuerunt. Ordiar a Flavio Capro. Quem
inter Terentii scholiastas recenseri solitüm pridem de
eo loco Schopenus movit eleganti de Terentio et Do-
nato dissertatione p. 40 sq. Ac vide mihi, quäle sit
illud Charisii tesümonium, quo explosa a Schopeno opi-
nio nitebatur. Sic ille p. 175, 39: Alias pro aliter.
TerenL in And.: Quid alias malim quam hodie istas
*) In Rufini verbis expediendis frustra elaboravit Osannus Symbol.
II, p. 307 sq., probabiliter ille Ruf in um saeculo quinto tri-
buens, de Plotio Sacerdote disputans p. 297 sqq., de Al-
bino p. 361 sq.
**) Eadcm fere Osanni condicio est , inter eos qui ad illustrandas
Plauti fahulas commentarios scripserint, maxitne excellere Sisennam,
Aruntiwu Celsum et Flavium Caprum dicenüs Analect. p» 154.
362 VI. DE VKTERIBVS
fieri nuptias, ubi FL Caper de latinitate: non ausim
affirmare e. q. s. Idem autem de latinitate über cum
etiam p. 186, 6 memoretur et simillimo quidem modo
memoretur: Novissime Tiro in Pandecte non rede ait
dicij adiicitque quod sua coeperit aetate id adverbium:
ubi FL Caper de latinitate, miror* inquit e.q.s.: ec-.
quis dubitabit, quin eandem in parteni eiusdem Chari-
sü p. 176 , 1 baec sint interpretanda: Abhinc • . •
Plautus in. Mostellaria [II, 2, 63] : Qui abhinc sex**
ginta annis occisus foret. ubi Caper* utroque com
recte dicimus, quamvis ut sordidum et vulgare, inqkit,
quidam improbent. An vero cuiquam credibile, ena-
dem hominem commentarios in PJautum scripsisse, in
Terentium, immo in Tironem quoque., in ipsum adeo
Ennium et — mirabile dictu — P. Semproniam Asel-
lionem? Nam baec quidem omnia pari iure ex Cha-*
risii testimoniis efficias. Vide modo p. 107, 3: He-
bern . . . Ennius XVI* ubi FL Caper : non ut adiun-
ctivo sed appellativo est locutus; et p. 176, 21 : AseU
lio quoque rerum Romanarum quadragesimo : Tarn
pulcrum opus tamque artificiose factum passus est di-
rui. Vbi FL Caper : quamvis artificiosus dici non pos-
sit ut malitiosus e. q. s. Praeterea etiam Virgilii Inter-
pretern Gaprum testarentur Servii quaedam notationes,
tales polissimura qualis est in Aen. XII, 120: Caper
tarnen et Hyginus (qui revera scholiasta fuit Virgilii)
hoc loco dicunt lectionem esse corruptam e. q. s., niai
eiusdem Servii aliae exstarent, quibus vel dubii gene-
ris aut enucleati sermonis libros a Capro conscriptos
commemorat tanquam a semet interpretando poetae ad-
bibitos, vel aliis modis de scholiasta Capro cogitari ve-
tat, ut in Aen. VI, 545 : quem Caper secutus, cum d%
praepositione ex tractaret, hoc exemplum posuit. Quode
non improbabiliter Suringarus II, p. 218 sqq. exposuit
J>LAVTI % INTERJ*RETIBVS. 363
Ad Charisium autem ut revertar, plurium etiam qui
istac quam reiepimus via pergat, scholiastarutu segetera
sttccrescere sentiet. Aderit, ut in paucis subsistam, Nae-
vii interpres (Valerius) Probus, Lucretii Velius Longus;
cf. p. 178,33. 187,44: utrobique enini allato poetae
versui subiunxit ubi particulam. Et tarnen , u tri usque
hominis alia exstitere scripta grammatica, in quibus ve-
terum poetarum dicta potuerunt tarn vel copiose vej
singillatim tractata esse, ut non minus recte in haec
commentatus esse, quam locum quetnque grammati-
cum explicasse scriptor diceretur. Ut breviter drcam,
illud ubi Caper tantundem valet ac quod exempluni
(per cuiuslibet quaestionis opportunitatem) qfferen s Ca*
per. Atque aliquid eiusmodi suboluisse etiam Suringaro
videmus: cuius tarnen eo in genere mira et inconstan-
tia fuit (cf. I, p. 60. II, 163.) et cum credulitate con-
iuncta timiditas : quo factum est, ut vel maxkne suspe-
ctis scholiastarum nominibus, quae uno erant verbo re-
movenda, integra capita destinaverit. Quid? quod p, 96,
17 apud Charisium haec leguntur: Cur pridie KaL
^ugustas et nort Augustarum dicimus? ubi Plinius
Secundus eodem libro sexto: A finita nomina singa*
lari nominativo veteres casu genitiyo As sytlaba decli-
iiabant: in quibus ne praecessk quidera scrtptoris no-
men, sed tantundem est illud ubi ac qua de re agens*
Intelligisne cur nobis, qui ne adiecto illo ubi quidetn
moveri potuimus, multo minus, sicubi liberiore etiam
vinculo cum poetae testimonio grammätici cuiusque nö-
men iungitur, de peculiari commentario persuadcri pos-
sit? Ita, ut exemplo utar, in Terentir febulas Nigidfi
Figuli, de cuius commentariis grammaticis longe übfcr-*
rimis satis constat, cohtinuam interpretationem exstitisse
jiegamus cum Schopeno 1. c. p. 41 sq. , quem hac in
parte tactto sequitur Suringarus I, p. 109. Nam quod
364 VI. DE VETERIBVS
in Phorm. I, 4, 13 Donatus ait Nigidium protinam
legere , id prorsus coiiferri potest cum Capri iudicio
de Virgiliani versus lectione; quae autem ad eiusdem
fabulae I, 4, 4 et II, 1, 3 afferuntur, etsi paullo gn-
viorem suspicionem movent, tarnen non sunt dissimilia
eorum, quae simili modo e Nigidio produntur ad Vnr-
gilii Georgica apud Servium in I, 47. 261. Quodri
Yirgilianos quoque commentarios Nigidium edidisse sta-
tueris, non potest hoc quidem argumentoram necessi-
tate refutari, sed verendum tarnen est, ne ita infinita
proditura sit scholiastarum latinorum multitudo. Ac re-
putandum ex altera parte, quot quamque variarum ac
diversarum rerum eapax praeter ipsos miscellaneos li-
bros illud potissimum comtnentandi genus fuerit, quod
in enucleanda signißcatione verborutn versabatur: id
quod facile ex Verrii Flacci et Aelii Galli apud Fe-
stum testimoniis intelligitur.
S- 4.
Plauti et aequalium poetarum in transeursu inter-
pretandorum non est mirum ' nullos scriptores saepius
occasionem nactos esse, quam quos priscarum et minus
usitatarum vocum explanatione occupatos g 1 o s s o gra-
phorum nomine commode coraprehendas, glossema-
torum scriptores Festus dixit. Quos teügit nuper Leiv
schius de philos. linguae ap. veteres p. 111 idemqae
in Zimmermanni Diar. antiq. stud. a. 1838 p. 99 sqq.
405 sq. Ex eorum numero unum fuit qui ipsis Plauti
scholiastis accensendum putaret, H. Meyerus in eisdem
Diariis a. 1836 p. 378. Est is Aurelius ille Opi-
lius e Sueton. de illustr. gramm. 6 notus, cuius non
modo indices exstiterunt fabularum Plautinarum, sed
etiam interpretationes quae dam supersunt obscuriorum
PLAVTI INTERPRETIBVS. 365
glossarum Plautinarum, Plautinis versibus *) a Varrone
subiectae de ling. lat. VII, 50. 65. 67. 70. 79. 106 ed.
IVIuell. Sed ex eo tarnen illud, quod Meyero placuit,
vix efücias, non prisci serraonis universi, sed solius Plau-
tini antrquitatem (loquor cum Santra, qui de verhorum
untiquitate scripsit) videri Opilium dedita ppera expli-
casse. Nam cum apud Festum non infrequens sit eius-
dem Opilii memoria, tarnen ibi quidem ter tantum eius
nomen cum Plautinorum mentione exemplorum socia-
tum reperitur, voc. Valgos, Nauteam, Querquera. Et
ea quidem, quae v. Nauteam afferuntur imprimis co-
piosa, eiusmodi sunt, ut facile possint ex Opilii libro
omnia transscripta esse. Sed ne sie quidem aliud quic-
quam inde consequitur, nisi hoc, Plautinas fabulas prae-
cipuam Opilio materiam glossographici operis praebuisse*.
Id autem ipsum non est tarn singulare , ut non cadat
vel in eorum quosdam grammaticorum, quorum opera ae-
tatem tulit, in Festum h. e. Verrium Flaccum, Nonium,
C. Iulium Romanum.. Hunc enim certissima via demon-
strari potest verum auetorem esse eorum, quaeeunque
non de trivio petita, sed utiliter praeeepta et cum eru-
ditione exposita in Charisii Institutionibus exstant: quod
quidem imprimis valere de longe maxima parte testi-
moniorum e Plauto sümptorum et nos diligens disqui-
sitio doeuit, et unusquisque pro se ipse cognoscet, qui
aliquam pellegendo Charisio operam navarit. **)
Eadem fere quae Opilii ratio Servii Glaudii
est, quem item inter eos, qui indices Jabularum Plau-
tinorum ediderunt, Gellius III, 3 commemorat, insi-
gnem habuisse artis linguaeque Plautinae consuetudinem
*) His conferenda sunt quae supra diximus p. 242 sq. et p. 180.
3 Vide post Freundium Lex. lat. praef. p. LXXII1, similiter iudi-
cantem Osannum Symbol, il, p. 324 sqq. maxime p. 327.
366 VI. DE VETEhlBVS
Cicero narrat Epist. ad fatnil. IX, 16, cötnmentatium
tjuendam scripsisse Hb» XIII, 21 Gellius prodit affe-
rens ex illo recondiüoris vocis explicationem , denique
propter tres eiusdemmodi obscuriorum nominom inter»
pretationes Yarro de 1. lat. VII, 66. 70. 106 antestft»
tur et bis quidem una cum ipsius interpretatione An*
relii. Quae cum ita essent, omües autem quattaor glot*
sae illae evidentissime ad Pläutina verba speetare vide»
renlur, evenit ut de commentario Plautino Se>vii Heu*
dius Disqu. de Ael. Stil. p. 82, si modo recte eins
verba interpretor, cogitaret* Qui quod de etymologico
Plautino sitnul disserit deque surrepto per dolum a Sei*
vio Aelii Stilonis libro inedito, horum illud parum ha-
bet quo commendetur : atque abhorret istiusmodi in*
scriptio ab hoc genere et saeculo: alterum in znera elt
coniectura positum» De Plautino autem commentario
quid sentiendum sit, ex iis quae de consimilis condi*
cionis homine Opilio disputavimus sua sponte appt-
ret.|*) A Gellio euim commenteuius dici qui vis über
grammaticus potuit»
Scholiastis Plautinis haud scio an maiore etiam
veri specie quam Servius Claudius addi illius socer
Aelius S t i 1 o Varronis magister potuerit propter unum
Festi testimonium v. Papula Papiria, ubi allatis Plauü
in Feneratrice verbis sie pergit: Melius hoc loco
vapula positum esse ait pro dole* p^arro pro peri. Iu-
que nee nos Plauti scholiastam Aelium agnoscere dubi*
tabimus, simulatque eius, quocum copulatus est, Varro-
nis quoque in Plautinas fabulas commentarios fuisse de*
nionstratum erit. **) Quod quidem non magis quisquam
*) De Claudio quoque glossographo dictum est p. 242 sq. et 180.
Adde p. 122 sq.
*) In glossematum sane interpretatione Varro quoque cum alibi tim
in Plautinis Quaestionibus versatus est, de quo p. 17b
PLAVTI INTERPRETIBVS. 367
detrionstrabit, quam quod de Varroniana Ptauti con-
textuum recensione olim Osannus somniavit Analecüs
p. 158. Quodsi ne Festi quidem verba illa negotium
nobis facessere potuerunt, multo etiam minus in eo hae-
reremus, si ad fabulam Plautinam spectans Aelii obser-
vatio quaedam a Plinio Nat. bist. XIV, c. 13 memorata
revera Aelii Stilonis esset, quae Heusdio mens fuit L.
Helium pro librorum scriptura Laelium reponentis p. 77 :
quemadmodum idein pro eodem pridem Ciceroni de
leg. II, c. 23 restituerunt. De quo paullo posl dicetur.
'$. 5.
Expedition quam de Capro, de Plauti ßi dis pla-
cet scboliasta AruntioCelso quaestio est Huic suum
•
inter Terentianos interpretes locum concedere non du-
bitavit post Bentleium annot. in Andr. I, 1, 43 Scho-
penus p. 38. Atqui {iaec sententia solis nititur Chari-
sii quinque testiraoniis prorsus ita comparatis, ut in una
ubi particula omnis argumentatidi vis vertatur. Ut non
mirer, si quis similem de Celso ac de Capro, Probo,
Longo dubitationem moveat* Ac fatendum certe multa
in hoc genere incerta manere. Quo pertinere etiam
sqq. expositum. Fuit tarnen qui commentaria in Plauti fabulas
composuisse cum Sisenna et Aspro etiam Varroiem perhiberet,
Gyraldus de poet. hist. dial. \III, p. 887 Bas. — A talibus au-
tem glossematorum interpretationibus , quales L. Aelii , Opilii,
Claudii, ipsius Varronis iuerunt, profectus est sive Verrius Flac-
cus siveFestus, receptis continuis glossarum Plautin ärum
ordinibus, quorum quibusdam in loeis non ambigua vestigia Muel-
leri diligentia indagavit praefat. Fest. p. XIX ann. 1. 5, p. XX,
ann. 4. Cf. p. XXIX. — Ceterum hoc loco quod de Aelio signi-
ficavi, non putaram ita a quoquam intellectum vel potius non
intellectum iri, ut factum vidi a Koenighoffio Comm. de scholia-
stae in Tcrentium arte critica (Aquisgr. a. 1840) p. 18, ubi me
ait in eam sententiam inclinare, ut Aelium Plautinis sclioliastis
accensendum esse putem.
368 Vf. DB VKTEfttflva
Statilii Maximi in Catonem senem commentarii facile
cuipiam vidcantur: de quibus vtcl. Suringar. I, p. 63sq.
Quid? quod ne multo contestatior quidem qnaminTe*
rentium, einsdcm Celsi in Virgilium cömmentarius (San
II, p. 160 sqq.) satis persuaderi Heynio vol. V, p. 532
potuit? Et tarnen quanta in hac caussa in utramqne
partem cautione opus sit, non potest luculentiore quam
Scauri exemplo monstrari, quem quis est, qui inter Vir*
gilii interprctes referre propter utium idque ambiguum
Servii in Aen. III» 484 testimonium ausus esset ante
edita ab A. Maio Yeronensia scliolia? Cf. Suring. II,
p. 189. Est hoc profecto eiustnodi , nt in memoriam
nobis revpcct illud veteris poetae, in haue artem non
minus quam in hominum vitam quotidianara aecommo»
datum: td>X äv reg Eixög avTÖ tovt7 elvai Xdjoij
ßgoTolat itoXkä rvj%dv£iv oix eixoTa. Sed tarnen
quo in Celsi caussa utare, unum superest hoc argu-
mentum, quod grammatici libri ab illo editi, quo Te*
rentiana exempla potuerint traetari, nulluni apud vete»
res vestigium exstat: neque enim vel e Prisciani III,
p. 607, 39, vel e Diomedis I, p. 307, 4 (ubi erratum
Aruntius Claudius *) illud recte concluditur.
Hoc autem, quomodoeunque se habet, tan tum cer-
tum est, longe löngeque etiam suspectiorem Plautino-
rum Celsi commentariorum memoriam esse. Nititur ea
solis Charisii p. 190, 29 verbis, quae infi'a posuiinus
una cum iis quae proxime antecedunt: Pcrplexiin.
Plaut, in Sticho: frtrum ego perpleocim lacessam oro-
tione. — Publicitus. Piautas in eadem: Nonne hoc
public itas. Vbi Celsus > publicitus et claritusj inquit%
dieunt : nos publice clareque dieimus. Titinius in «Se-
*) Vidit hoc etiam Osannus Symbol. II, p. 343, credidit autem no-
bis Lindemaiinus in Charis. p. 127.
PLAVTI INTERPRETIBVS* 369
tina: Statui statuam publicitus. Terentius quoque in
Phormione. Sed et Plautus in Bacchidibus: In aede
Dianae publicitus aurum servant. Idem in Amphi*
truone: Ita peregre adveniens publicitus hospitio [ac~
cipiar]. Verumenimvero nee illa Norme hoc publicitus
in Sticho exstant, et vero omissum e Phormione exem-
plum non est aliud atque illud ipsum , quod Plautinae
fabulae tribuitur. Leguntur enim haec Phorm. V, 7, 85:
Nonne hoc publicitus scelus hinc deportarier In solas
terras? *)♦ Quod cum. ita sit, S uringar us I, p. 70 ve*
reri se ait, ne Charisius Plautum hie male citaverit pro
Terentio. Esto, ut Plautus diceretur pro Terentio: ita
restaret Terentius in eadem. Et commode. sane ac-
eidit, quod, quo loco proximo Terentii facta mentiö
erat , ibi ex ipsa Phormione verba poetae prolata ex*-
stant, quanquam interieeta non illa tantum notatione
quae est de perplexim adverbio, sed uberiore etiam de
propere. Sed tarnen ut has quidem notationes largia-
mur vel posterius insertas vel sua sede motas esse*
quid fiat bis, quae post Titinii exemplum iterantur mo-
lestissime : Terentius quoqüe in Phormione? Quocirca
nos demptum grammatico crimen in librarios transfe-
rimus. Quodsi in nostris Stichi Plautinae exemplis mss.
excidisse aliquem versiculum conieceris: atque excide-
runt revera, ut ex Ambrosiano codice deleticio appa-
ret, versus longe plurimi et alia plurima turbata sunt:
haec pötuerit pristina species notationis Charisianae
esse: Publicitus. Plautus in eadem: ...... Teren~
tius quoque in Phormione : Nonne Jioc publicitus. ubi
•) Sic enim in libris omnibus scriptum est, qui fluxerunt ex Callio-
4 pii recensione. Pro quo e Bembino codice reeipiendum :
non hoc publicitus scelus hinc asportarier :
cuius scripturae nulhim apud Facrnum vestigium.,, , .
24
370 VI. DE VETERIBV&
Celsus — ^ statuam publicitus. Sed et Piautas — aceir
piar. Nee tarnen celabo, parum onmem illam de per-
dito Sliclü versu coniecturam placerc magisque pro«
babilem mea sententia hanc esse quanquam speeie vio«
lentioreni emendandi viam, ut sie disieeta membra red-
integrentur: Publicitus. Titinius in Setina: Statui sta-
tuam publicitus. Terentius quoque in Phormione : Nonne
hoc publicitus. Vbi Celsus9 publicitus et claritus, inquit,
[antiq ui] dieunt, nos publice clareque dieimus. Sed
et Plaut us in Bacchidibus: — . Idem in Amphitruone:
— publicitus hospitio aeeipiar. Plautus in eadem: An
Joris censebas nobis publicitus praeberier. Hoc enim
alteruai in Amphitruone exemplum exstat IV, 2, 7, priai
illud I, 1, 8. Ac proelive est intelligere, quomodo ex
ascriptis in margine exemplis turbae istae ortae sint
Quod addidi antiqui, feci comparato Charisio p. 190,
16: riam ita Aruntius Celsus, et addit: antiqui enim
dicebant ardere pro amare. Quibus ita uti, ul de ver-
bis priscis Celsucn scripsisse colligat, is poterit, qui in-
stos coiumentarios Terentianos ab illo abiudicatum eat«
— Geterum nihil profecit de Cbarisii verbis disputans
Osannus Anal. crit. p. 193: nee plus nuperus editor.
S. 6.
Propter eiusdem Osanni quaedam verba tanqaam
praeteriens addo Ateium Capitonem, clarum iure-
consultum, cui etsi ille iustos in Plautum coramentarios
non tribuit, tarnen non magis ut puto probabiliter Anal,
p. 66 liaec posuit: Ateium Capitonem, quem in Plauti
comoedias commentatum esse duo testantur Plinii loca
H. N. XIF, 15 et XVIII, 28. Pliniana quidem tesü-
monia baec sunt, XIV, § 92 SilL: Lautissima apud
priscos vina erant myrrhae odore. condita, ut apparet
in Plauti fabula quae Persa inscribitur, quanquam in
PLAVTl INTERPRETIBVS. 371
ea et calamum addi iubeU Ideo quidam aromatite de-
lectatos maxime credunt. Sed Fabius Dossennus his
versibus decernit: Mitteham vinum pulcrum, murrhi-
nam, et in Acharistione *): Paiiem et polentam, vinum
murrhinam. Scaevolam quoque et Laelium et Atteium
Capitonem in eadem sententia fuisse video 9 quoniam
in Pseudolo sit: Qu öd si opus siet, ut dulce promat
indidem, ecquid habet? char. rogas ? Murrhinum» pas-
sum, defrutuni, mella. Quibus apparet non inter vina
modo murrhinam, sed inter dulcia quoque nominatum.
Alterum XVIII, § 107 hoc est: Artoptam Plautus ap-
pellat in fabula quam Aululariam \in\scripsit, magna ob
id concertatione eruditorum* an is versus poetae sit
illius ; ' certumque fit Atteii Capitonis sententia, coquos
tum panem lautioribus coquere solitos, pistoresque tan-
tum eos qui far pinsebant nominatos **). Nee coquos
vero habebant in servitiis , eosque ex macello condu-
cebant. Atque hoc loco ne dictum est quidem, ad
Plautinam fabulam vel certum Plautinae fabulae exem-
plum speetasse Ateii sententiam. Quod etsi cadit saue
in priorem, tarnen aegre intelligimus, cur parum sibi
constiterit Osannus nee vel quemlibet scriptorem, qui
Plautino exeraplo quamlibet sententiam confirmare in-
stituit, vel certe Scaevolam quoque Ateio iunetum et
illum sive Laelium sive Aelium commentatos esse in
Plautum dixerit. Ceterum non potest meo iudicio du«
bitari, quin nee Laelium, nee L. Aelium, quod placebat
Heusdio, sed Aelium simpliciter Plinius posuerit, ut
scriptum esse in codieibus episcopi Aleriensis e Rezzo-
nico testatur Silligius. Quis enim ita grammaticum, qua«
lis ille fuit L. Aelius cognominibus Stilo et Praeconi-
*) Vide supra disputata p. 105.
••) Hoc tetigimus p. 207.
372 Vf. DE VETERIBVS
nus, duobus sociari iureconsultis facile credat? Et hoc
ut detur , quis medio loco inter hos interpositum , nee
vel praeniissum ScaeVolae vel Ateio subiectum? Ergo
cum tres requiri iureconsultos appareat, tarnen nee Ae-
liorum Ictorum ulli L. praenomen fuit, nee Laelius hoc
Ictus quadrat cognomento Felix, de quo Heimbachius
in Aelii Galli fragm. p. 44 cogitabat: quippe quem
Hadriani aetati post Maiansiucn Fragm. XXX Ictorum
vol. II, p. 208 et Bacliium Hist. iurispr. Rom. p. 418
ed. VI. reetc Heusdiüs tribuerit. Huc accedit, quae res
non profecto exiguam vim habet, quod in ipsius Plinii
auetorum eleuchis XIV et XV libro praemissis (p. 54«
56 Sill.) bis reperimus Scaevolam, Aelium* jiteium
Capitonem, hoc quid ein ordine, positos sine ulla quod
sei am librorum discrepantia. Quodsi, quem ex Aeliis
Ictis Plinius dixerit, quaeris, facile intelligitur hinc alie-
nos esse Paetos Gates, Publium et Sextum, ipsius Plauti
aequales , imrao aliquot ante editam Pseudolum annis
consules. Sed praeclare huc Aelius Gallus convenit,
Ateii Gapitonis Augusto imperante aequalis: cui prae-
nomen fuisse Gaio optimi libri Gelliani docuerunt, Noct
Att. XVI, 5 Caelius Gallus exhibentes *). Huic autem
et Ateio sat commode Mucius Scaevola praemittitur,
non ille ut puto Publius P. F. Q. N. consul a. 620,
nee Quintus Q. F. Q. N. consul a. 636, sed nisi fal-
lor Quintus potius P. F. Q. N. consul a. 658, mortuus
a. 670. Et Aelii quid ein Galli in promptu sunt de
significatione verhorum libri, quibus usus sit Plinius.
*) Mirae sunt Maiansii p. 48 dubitationes, et L. Aelium Plinio ante
Heusdium thbuentis, et cum ipso Gallo Stilonem miscentis, id
quod aliis quoque plurimis aeeidisse constat: cf Muellerum in
Varr. V, 18. 25, Merkelium Proleg. in Ovid. Fast. p. CIV sqq. —
Sextum Aelium a Plinio dici Harduinus putabat in Indice au-
etorum.
PLAVTI INTERPRETIBVS. 373
Quanquam et de pisfcoribus coquisque et de vino dulci~
busque per multarum quaestionum Opportunitäten! dis-
putari ab iureconsulto potuit: frequens enim barum
rerum in testamentis potissimum usus. Quod quidem
ita esse certissirais testimoniis intelligitur, velnt Paulli
Sentent. rec. HI, 6, 70 sqq.: Servis amanuensibus
legatis omnesy qui ad manum serviunt, debebuntur . . . .
Muliones et institores inter urbana ministeria conti"
nentur: item obsonatores et vestiarii et ceüararii et
cubicularii et arcarii et coqui, placentarii, tonsores,
pistoresj lecticarii, siabülarii. Ibidem § 77: DuU
cibus legatis sapa> defrutum , mulsum , dulce etiam
uinurrij palmae, caricae^ uvae passae debebuntur : qui-
bus conf. Digest. XXXIII, 6, 16 § 1. lmprirais huc
pertinet Dig. XXXIII, 6, 9: Si quis vinum legaverit,
omne continetur, quod ex vinea natum vinum perman-
sit. Sed si mulsum sit factum j vini appellatione non
continebitur proprie .... et quae sequuntur de zytho*
camo, cervesia, hydromeli, vino condito, oenomelij
passOj defrutOy acinaticio , cydoneo, aceto praescripta.
Similes habes gravissimorum Ictorum de penu contro-
versias apud Gellium IV, 1 : de quo integer Pandectarum
titulus ibid. 9 exstat. Et Ateii Capitonis praeter cetera
praesto sunt Coniectaneorum libri, qui etsi ad ius vi-
dentur omnes pertinuisse, tarnen iuris explicandi caussa
talia quoque tractarunt, quae per se spectata non mi-
nus grammaticum sapiant quam iuris peritum, velut
quae Gellius excerpsit XX, 2: siticines appellatos, qui
apud sitos canere soliti essent, hoc est vita functos et
sepultos : eosque Kabuls se proprium genus tubae a ce-
terorum differens. Quae exscripsit Nonius p. 54, cum
veri autem grammatici, Caesellii Vindicis, sententiis Gel-
lius illo capite composuit. Ceterum quemadmodum solo
librariorum error e A% Atteii Capitonis Plinii lib. XVIII
374 VI. Dß VETERIBVS
legitur: satis enim constat praenomen ei fuisse Caio,
et A. illud oniittunt Regii Broterii, codd. Rezzonici cum
ed. princ: ita non magis nos morari illud potest, quod
in elencho libri III exstat L. Ateio Capitone > eo id
quid em suspectius, quo certiore lege in bis quidem
elenchis binorum Dominum appellationc sese Plinius
continuit. De quo moniti a Bergkio supra dixiraus p.
40. Cum autem in elencho libri XXXII L. Atems
redeat, de alterius autem Ateii , grammatici Philologi
cognomine, praenomine quidem aliunde nihil constet:
nescio an hie ipse Lucius fuerit vocatus, illic autem pro
L. Ateio Capitone restituendum sit L. Ateio * Ateio
Capitone: uterque Ateius ut hoc loco item significa-
tus sit atque libri IV elencho cognomine utroque ad-
iecto sie : Ateio Capitone >, Ateio Philo logo.
S- 7.
Semotis a scholiastarum Plautinorum numero Ca-
pro et Celso restant Scaurus et Sisenna. Et Q. qui-
dem Terentium Scaurum ex Gellii Noct Att XI,
15 no vi raus nobilissimum Hadriani aetate graoimaücum,
Caescllii errorum acrem castigatorem . eundem artis
grammaticae auetorem e Charisio p. 107,46. 110,11,
praeterea Artis poeticae Horalianae Interpretern ex eo-
dem p. 182. 4. 188, 17. De Virgilianis Scauri coin-
mentariis dictum est antea : Plautinos nescire se fassus
est Suringarus I, p 75 sq. quo iure Fabricius huc ret-
tulisset. Eius autem dnhitationis caussa non fuit alia
nisi vis excusabilis Rufini Antiochensis ignoratio vel po-
tius rarus Putschiani indicis defectus. Nam propemo-
dum incredibile est, qui de scholiastis latinis scribere
instituerit, non esse his praeclaris Rufini excerptis
us um, ad Scaurum simul et Sisennam speetantibus, quae
e p. 2711 P. vel 384 Gaisf. transscripsimus :
PLAVTI INTERPRBTIBV& 376
(1) Sisenna in commentario Poenuli Plautinae fa-
bulac sie: H alonium Poeni dieunt deum et
producenda syllaba metri gratiä exigit iambus.
(2) Scaurus in commentario Plauti in Pseudulo di-
cit: Malai diaigeatg metri causa.
(3) Scaurus in eadem fabula sie : Nu nc ia m :
iam divisit in duas sj llabas metri causa.
(4J Sisenna in Rudente sie: Fuit extente prima
syllaba metri causa. Et postea sie: Habiliore
metro usus est, ut solet in mulierum o ratio ne.
Postea sie: Latronem producit metri causa.
(5j Idem Sisenna in Amphitryone sie: His quat-
tuor generibus quintum accedit, de genere ver-
suum qui non sunt uniusmodL
(6) Idem Sisenna in Captivis sie: Hie ornatu s
litter am metri causa amisiu
(7) Idem Sisenna in Aulularia sie: Haec soena
anapaestico metro est, sed concisa sunt ut nön
intelligas.
Quae etsi in Pseudoluta tantura scriptum a Scauro
cominentarium testantur, tarnen multo veri est similius,
reliquarum quoque fabularum vel certe quarundam il-
lum interpretem egisse, quam in una sole sabsülisse.
Ceterum prias illud Pseudoli exemplum malai hodie
nee exstat nee propter aliquam corruptelatn latere in
iis, quae aetatem tulerunt, scenis videtur, sed peütum
esse ex prologo, cuius iam IV vel V saeculo fabula
iacturam fecerat, quandoquidetn ne Ambrosianus qüi-
dem liber praeter duos extremos versus quiequam il-
lius prologi teftuit« Nam q-uod inventus est, qui hos
ipsos duos versiculos satis esse ad explendum iusti pro-
logi munus sibi persuaderet: (vid. Niebuhri Opusc. bist,
et phil. I, p. 169 sq.:) id quidem nunquam potui sa-
tis demirari.
376 VI. DE VETERIBVS
•
Altera Scauri notatio a Rufino servata, quac qui-
dem in re satis trita versatur, ad unum pertinet e quaW
tuor Pseudoli locis hisce: I, 1, 116:
dabo: molestus nunc iam ne sis mihi.
I, 5, 82:
peccatari ea sunt? animum advorte nunc iam:
sie enim recte Botbius pro eo quod est in libris pec-
cata mea. Deinde I, 5, 133:
indice ludos nunc iarrij quando labet.
I, 5, 144.
agitßj amolimini hinc vos intro nunc iam:
ubi etsi in longe plurimis codd. amovemini est , illud
tarnen cum Vetere testatur Ambrosianus.
S 8.
E quinque fabularum commentariis Sisennae a£-
ferri fragen enta vidimus. Quem non diversum esse a
clari nominis oratore, rerum Romanarum scriptore, Mi-
lesiacorum Aristidiorum interprete L. Cornelio Si-
senna, communis sententia G. I. Yossii de hist. laL
I, c. 10, Krausii Vit. et fragm. bist Rom. p. 303, Su-
ringari I, p. 75 fuit. Nee nos babemus cur dubitemus.
Nam nee grammatici ullius Sisennae ullum praeterea
vestigium exstat, nee aetatis ratio nes repugnant, nee
alienum est studiorum genus. Doclum enimi virum et
studiis optiniis deditum appellat Cicero BruL c. 64,
emendatorem sermonis usitati esse voluisse, nee detcr-
reri, quo minus inusitatis verbis uteretur, potuisse idem
testatur c. 74. Qui quod non multi illum laboris fuisse
addit: id etsi Cicero voluit de caussis dicendis intel-
ligi, tarnen forsitan etiam in Plautinos com iue Marios ca-
dat, qui ignoramus quam diligenter conscripti fuerint.
De aetate autem Sisennae subtilius quam ab Ellendtio
Proleg. in Cic. Brut p. CII et probabilius quam ab
PLAVTI INTERPRETIBVS. 377
Weicherto Poet lat. reliq. p. 99 sqq. factum erat,
Madvigius disputavit Opusc. p. 100 : omni um autera
diligentissime C. L. Rothius in Vita Sisennae Basileae
edita a. 1834. *) Et medio quidem saeculo V. C. se-
ptimo, qua pertinet Sisenna (a. circiter 634 natus, mor-
tuus a. 686) , quae condicio fuerit non dicam litte ra-
mm, sed disciplinae grammaticae, qui flos et vigor
omnis eruditionis pkilologicae, tarn accurate idem ille
Madvigius p. 106 sq. descripsit et tanquam ante ocu-
los posuit **), ut ne de L. Cornelii Sisennae quidem
in Plautum commentariis quicquam dubitationis relictum
esse videatur. Sed ceteri etsi similem Sisennae in sin-
gulis verbis rimandis operam posuerunt, tarnen qui con-
tinua annotatione aliena scripta illustrarit, L. Sisenna
priorem inter Romanos scio neminem. De iis sci:iptis
loquor, quae artis sunt, non scientiae, nee ad vitae usus
magis quam ad liberalium ho min um oblectationem spe-
etant. Nam de XII Tabularum explanatione L. Aelii
coque etiam antiquioris L. Acilii, deque eiusdem Aelii
illius in Saliaria carmina commentariis non licet sane
dubitare. Sisennam autem id praestitisse scripto vide-
mus, quod ante eum ore fecerant grammatici: quos qui-
dem carmina partim adhuc dwulgata diligentius retra~
etasse atque in magna audientium Jrequentia leg endo
(pronuntiandoj commentandoque etiam ceteris nota fe-
cisse Suetonius de illustr. gramm. c. 2 testatur, exem-
plis usus C. Octavii Lampadionis, Q. Vargunteii, Laelii
*) Neque enim digna visa , quae supra commemoraremus , Sisen-
niana hoc ipso anno Thoruni edita, e quibus nihil discitur, nisi
quid non didicerit, qui e. c. talia scribere non erubuerit: Sulla
adhuc vivente, quo tempore metus ante dominum et adulandi Stu-
dium historicam verübtem frangeret ac debilitaret (p. 26 J. —
(Adde Meyeri Fragm. orat. p. 356. ed. II.)
•♦.) Cf. Diss, III.
378 VI. DE VETERIBVS
Archelai Vectiique Philocomi *), Naevianae, Ennianae,
Lucilianae poesis interpretum.
§■ 9.
Accedimus ad ipsa commentariorum fragmenta Si-
sennae.
(1.) Perünet prima annotatio ad Hannonis verba
Poenuli V, 1 , 1. Halonium autem non est credibile
Sisennam scripsisse , cuius haec potius fuerint : Alo-
n im] alon Poeni dicunt deum. In proximis, nisi
forte plura turbata sunt, nescio an fern possit: et pro*
ducendam syllabam metri gratia exigit iarnbus. Haec
autem non video quo speetare possint nisi ad produetam
alonim vocis antepaenultimam. Ac descripsit certe, qoi
de Punicis Plautinis nuper comraentatus est, Wexinj
. p. 20 Hannonis verba ad iambicorum numerorum nor-
mani hoc exemplo:
/ r
yth alonim vealonuth.
Quod si ita revera instituerit poeta, apparet alonim voce
Romanorum aures assuetas fuisse ita pronuntiata, ut ac-
centus vi in ultimam syllabam cadentis duae priores
corriperentur : prorsus ut fit in Hebraeorum elohim **).
Quam autem vellemus ex Punicorum illorucn interpre-
tatione Sisennae plura servata essent.
(4.) In Rudente Sisenna fuit repperit extenta pri-
ma syllaba metri causa: sie enim corrigendum. Atque
in Veneta editione est extrita. Circumspicientibus au-
*) Vectiique Philocomi, non Vectii, Q. Philocomi, id quod demon-
stravimus p. 195. Illud mirere etiam diligentissimum Orellium
servasse Horatii vol. II, p. 185.
) Assen titur Wcxius Mus. philol. vol. II, p. 131 sq Cf. ib. p. 160.
••
PLAVTI INTERPRET1BVS.
379
tem nobis in Iota Rudente unus tantum locus apparuit,
ad quem pertinere Sisennae scholium potuerit Est is
I, 1 v. 4 sie scriptus in nostris libris Omnibus:
non ventus fuit, verum ' Alcumena EurlpidL
Quem hac potius forma legisse Sisennani oportet: Non
ventus fuit* verum Alcmena Euripidi.*) Valde autem
hoc memorabile documentum est corruptorum iam an-
tiquissimo tempore exemplari um Plantinorum: neque
enim trisyllabam formam Alcmena novit poeta. Memo*
rabile etiam hoc , non de Juvit sed fuit forma Sisen-
nam loqui (cf. Prise. X, 2, 12): quode Muellerus in
Van*. IX, 104 ea nuper annotavit, quibüs minime di-
rempta videri illa controversia potest.
In eadem fabula cum habiliore metro usum esse
poetam idque svlere in mulierum oratione facere Si-
senna anno tat, hoc quo pertineat difficile dictu est.
Quid enim esse habile metrum dicamus? Deinde au-
tem , quo certo metro aut quibus metris (si forte com-
plura comprehenderit habilium nomine) Plautunr in mu-
lierum potissiinum oratione usum putabimus? Sed ta-
*) Recte fecit quod mihi non credidit A. Fleckeisenos Exercit.
Plaut. (Gotting. a. 1842) p. 52, quanquam verum ne ipse qui-
dem assecutus. . Verba eius haec sunt : Nisi ad alium locum
Rudentis fabulae , qui aut in nostris libris corruptus aut omnino
perditus est , illud scholium spectat, multo probabilius .... ego
corrigere mihi videor fui, ut Sisenna Observationen illam rcllu-
lerit ad Rud. /, 3, 43 Reh.:
Libera ego progndta fui mdxume, nequicquam fuu
Non opus est hac mutatione. Rem acu tetigit G. Hermannus, hu-
manissimis ad me litteris datig Sisennae annotationem referens ad
Rud. IV, 4, 61, quem sie scriptum repperisse Sisennam:
Haec Athenis parva fuit virgo snrpta. die mihi.
Nihil hanc coniecturam confirmare certius potest quam numero-
rum pravitas proditae in codd. scripturae: Haec Athenis parva
fuit virgo surrepta. die mihi: cui transpositis virgo fuit consulere
Reizius instituebat. *
380 VL DE VETERIBVS
men hoc ipsum eo sane nos duck, ut auf de actus I
tribus scenis uhimis aut de III, 3 cogitemus, qoae so-
lar am sint mulierum. In quibus quattuor scenis com
magna sit varietas nuraerorum, tarnen unum tan tum est
genus quoddam, quod redeat in omnibus : quod est cre-
ticum. Vt ex bis quattuor unius fabulae exemplis po-
tius quam ex universa poesi Plautina illud collegisse
Sisenna videatur, quod de mulierum oratione narraL
Habilius autem creticum genus dixit cum iis versibns
comparatum, quos illud excepit. Ei in III, 3 nulli sunt,
bacchiaci in I, 5, quorum non.est maior quam creli-
corum difficultas. Sed in reliquis duabus scenis qni
praecedunt, ii quam sint non expediti, vel ex ep eo-
gnoscitur, quod, quos in I, 4 Reizius posuit trochaicoS|
anapaesticos Hermannus dixit Elem. p. 315, similisque
etiam de I, 3 discrepantia est. Ad alterutram igitur
scenam Sisennae illa annotata fuisse arbitramur *).
Non expeditior tertia in Rudentem annotatio est,
qua latronem produci metri causa observatur. Non
enim exstat baec vox in illa fabula, nee videtur potuisse
exstare, cum ab ipso argumento militis commemoratio
aliena sit: nam milites (mercede conduetos), nun quam
praedones Plauto esse latrones satis inter o tun es con-
stat. Quantumvis autem dubitationis ipsa illa produetio
*) De habiliore metro operae pretium est Hermanni cognoscere sen- .
tentiam, cuius ipsa verba subieci: „Was Sisenna habilius me-
trum nennt, sind wohl allerdings besonders die Cretici und Bac-
chiaci, da diese meistens ganz leicht fliessen. Wenn er diese den
. Weibern beilegt, so konnte er ausser dem Rudens noch auf die
Bacchiacos Amph. II, 2. Aul. Ii, 1. Cas. V, 1. Cist. I, 1. ßacch.
V, 2. Poen. I, 2, auf die Creticos Cure. I, 2. Cas, II, 2. III, 5
Rücksicht genommen haben, wie auch auf manche Scenen wo
diese Versarten noch in Unordnung liegen. Vielleicht erstreckt
sich aber die Benennung auch noch weiter. So passt sie auch
auf die iambischen Dimeter Amph. V, 1.«
PLAVTI INTERPRETIBVS. 38t
brevis syllabae in Plaatino quidem versu habeat, tarnen
rion inepte fortasse videbimur hoc in loco alius exem-
pli Plautini recordari, quod per se saus singulare est«
Oninium eniin librorum memoria in Curculionis IV, 3,
16 prodita haec sunt:
TN. nee mihi quidem libertus ullus est. ly. facis
sapientiusj
qudm pars lenonum > libertos qui habent et eos
deserunU
Ibi cum nullo modo defendi posse lenonum menlio vi-
deretur Lambinusque expetisset militum, convenientius
arti Ianus Dousa Plaut. Explan. I, 24 proponebat la-
tronum, eiusque coniecturae veritatem persuasit Taub-
raanno, Pareo, Grutero, Gronovio, Bothio. In eo nobis
offensioni semper fuit producta^ positionis vi brevis vor
calis: quod enim de agrOj agrum formis verissime Her-
mannus annotavit Praef. in Trinumm. p. XV sq., id pa-
tet latius et in Universum genus cadit *). Quid autem,
si ex ipso illo Sisennae scliolio aliquantum auetoritatis
Dousae coniecturae accedat? siquidem in hanc speciem
illius verba haud incommode redintegrentur: ut so-
let in mulier um oratione. Idem in Cur cu Hone
sie: *** Postea sie: Latronum e. q. s. Ita quidem
*) Vno, sed eo imprimis apto exemplo ostendam, quam et quantam
illa observatio vim possit ad gravissimas quaestiones expedien-
das habere. Nam cum prologo Hautontimoruuienu tri p lex ex-.
stet sive in codieibus sive in criticorum commentariis versus 5
scriptura :
Duplex quae ex argumento faetast duplici :
Duplex quae ex argumento faetast simplici:
Simplex quae ex argumento faetast duplici:
continuo apparet falsam esse primam et tertiam quamvis ab ipso
Bentleio defensam. £ quo tarnen nolo hoc consequens esse, a
poeta profeetam esse mediana formam huius versus, quem totum
esse insiticram G. Ihnius vidit Quaest, Terent. p. 42.
382 VI. DE VETERIBVS
satisfactum esse Sisennae fidei videri potest: non po-
test Plautinae arti et elegantiae. Rationem desideramus
prosodiae praeter c er tarn consuetudinem variatae. Yix
enim lmc accommodari illud poterit, quod in similu
soni verbo latrare factum post Vossium Aristarch. II,
16 p. 222 G. L. Schneiderus Gramm. laL I, 1 p. 680
statuit: cuius quidem verbi prima syllaba antiquitus vi-
detur pro longa fuisse ac posteriore denium aetate io
falsa m talium societatem a poetis esse ascita , qualia ■
sunt patris, pharetra. Nee certe necessario correptae
in latrones voce antepaenulümae Plautinam exemplam
exstat praeter Stich. I, 2, 76:
vosne latrones et mendicos homines magni pen-
ditis?
idque ipsum arabiguum propterea , quod ad similitudi-
nem vin, audin formarüra ex visne, audisne contraetarum
potuit fortasse etiam vosne una syllaba si minus scribi,
at pronuntiari, praesertim cum aliquid molestiae illc
daetylus liaberet. Sed tarnen nee cum latrare verbi
stirpe quiequam commune habent latrones y nee ab alia
radice ulla, cuius quidem longa sit vocalis, duci posse
latro videtur: sive cum Varrone cogitas de lateribus,
sive de latendo cum Prisciano IV, 2 p. 144 Kr., sive
Varronis, Festi Serviique sententiae cedis veri omnium
simillintae, qui e Aarpov, XaTQSveiv ortum perhibent*)
(5.) Vcrbis aliquantum perplexis, sed plana tarnen
sententia testatus est Sisenna in Ampliitruonis aliquo
loco quattuor generibus versuum accedere quintum,
*) De hoc scholio Sisennae haec ad nos Hermannus perscripsit:
„Latronem könnte Sisenna wohl im Commentar zum Rodens
nicht aus diesem Stücke, sondern in einer gelegentlichen Anfüh-
rung des Wortes aus dem Curculio erwähnt haben. Unrecht
aber hat er dennoch , da gewiss Plautu* die erste Sylbe nicht
wird lang gebraucht haben. ««
PLAVTI INTERPRETIBVS. 383
eorum quidem, qui non sirit uniusmodL Non putamus
quenquani dubitaturum, quin scena prima illius fabulae
significetnr, in qua cum quattuor generibus simplicibus
L. e. iarabico, bacchiaco, cretico, trochaico, ii versus
coniuncti sunt, quos a Sisenna ut videtur non in teil e-
ctos Hermaunus deraum Elem. doctr. metr. p. 393. 459
partim anapaesticis partim Sotadeis numeris disposuit
Creticos autem et trochaicos cum dico, non dico illos,
quos ad haec genera Lindemannus rettulit v. 25 (vulgo
22) sqq., qui nescio an sie scribendi sint:
satiust me queri Mo modo servitutetn:
qui hodie fuerim Über,
eum nunc potlvit pater s er vit litis.
hie qui verna ndtust conqueritur.
SO* sunt vero vere verbero\ neun numero mi in
meutern fuit\
sed de v. 69 (64) sqq. et 112 (107) sqq. cogito. Quae
si recte disputata sunt, apparet iam proximo post poe-
tae aetatem saeculo parum perspeetas numerorum Plau-
tin orum rationes fuisse. *)
(6.) Mira est eius quoque ratio notationis, quae ad
Captivos spectat. In qua fabula bis reperitur ornatus
vocabulum, II, 3, 87:
et tua et tua huc ornatus reveniam ex sententiai
et V, 3, 20:
sed eceuntj incedit huc ornatus haud ex suis wr-
ttltibus.
Quid autem hoc esse dicamus, quod, cum abieetae in
fine vocabulorum s litterae sescenta apud Plautum exem-
*) „Ueber das quintum genus metri im Ampliitruo wird sich wohl
nichts ausmachen lassen , da die Bemerkung sich auf eine der
verloren gegangenen Scenen beziehen könnte. Betrifft sie aber
eine der noch vorhandenen, so erwarte ich erst die nöthige hand-
schriftliche Hülfe." Verba sunt eiusdem Hermanni.
384 VI. DE PLAVTI INTERPRETERS.
pla exstent, tale affertur, in quod illa elisio cadere
nullo pacto possit? Quid enim magis legitimum, quid
elegantiüs Ulis e Gaptivis versibus? Ecquis vero Sisen-
na m integerrimum versum putabit velut boc modo cor-,
ruptum legisse:
et tua et tua huc ornatvü revenero ex sententia — ?
An rursum de elapso e nostris libris versiculo cogiu-
bimus deve Rufinianorum verborum lacuna? Viderint
alii: ego non expedio. Hoc unum video, de vulgala
quidem apud Rufinuni scriptura videri s illud in Sisen-t
nae exemplari Plautino revera omissum fuisse. Quan-
quam si scripserit Sisenna: Hie ornatus s litteram,
possint baec fortasse etiara ita aeeipi, ut in cbartis
plene perscriptum ornatus dicatur s litteram tantum
pronuntiantis ore amisisse. *)
(7.) Aululariae scenam , cuius anapaestica metra
Sisennae tarn concisa visa sunt ut non intelligeret, esse
act. IV, 9 Iiermannus vidit Elem. <loctr. metr. p. 411
sc[., cuius baec sunt verba : quodsi homo Romanus iam
ita iudieavit, tanto aequiofes arbitros nobis fore spe-
ramus, cum scenam istam restituere numeris suis co-
nabimur.
Pertractaviraus Sisenniana fragmenta a fiuGno ser-
vata. Quibus nunc accedant, quae Gharisius me-
*) De hoc sie Hermannus iudieavit : „ Das ornatu' glaube ich ist
wirklich auf Capt. V, 3, 20 zu beziehen. Denn obwohl Planta!
gewiss nicht das 5 vor einem Vocal weggeworfen hat, scheisr
doch Sisenna das geglaubt zu haben. Und hieraus lflsst sich er-
klären , warum er diese sonst so gewöhnliche Wegwerfung ge-
rade hier erwähnt hat. Freitich beweist das keine besondere
JKenntniss der Metrik und Prosodie: aber die Bemerkung aber die
Sceno der Aulularia verräth ja schon, dass ihm das richtige Le-
sen der Verse nicht hat gelingen wollen."
I
PLAVTI INTKRPRETIBVS. 385
moriae prodidit vel Iulius Romanus potius, longe ea
expeditu feciliora. . Sunt autem quattuor haec, iauci ä
Suringaro p. 73 excerpta:
P. 178, 37 EXJMUSSIM. Piautas in Jmpkitryone-
Examussim est optima. Vbi Sisenna, pro
examinato, inquit; amussis autem est ta-
bula rubricata , quae demittitur exami-
nandi opcris gratia , an rectum opus
surgat.
Mauti verha sunt II, 2, 213, allata etiam a Nonio p. 9,
10 cum similibus.
P. 182) 43 LFCL Plautus in Jmpkitryone: Hoc
lud Vbi Sisenna : quaecun'que nomina e
littera ablativo singulari terminantur, /
littera finita adverbia fiunt, ut manu
Est Atnph. I, 1, 11, ubi lucis unus Florentinus. Vide
Hartunguum de cafeuum form, et potest. p. 183.
P. 196, 10 TVJTIM. Plautus in Jmpkitryone : [Iam
tuatim facis^\ Vbi Sisenna: utnostratim;
significat autem tuo more.
Taatim ex eodem versu II, 1, 4 prötulit Nonius p. 179,
30. Adverbiorum in tim (vel sim) exeuntium amantissi-
mum ipsum Sisfchnam in bistoriarum libris fuisse Gel-
lius testatur XII, 15.
P. 196 , 16 TRJCTIM. Plautus in Jmpkitryone. Vbi
Sisenna, pro lente, inquit, non ut Maro,
pro iugiter, quarto Georgicorum: tractim-
que susurrant [inQüii].
Hoc quoque exemplum (1,1, 157) Nonius habet p. 178,
27. *) Qnodsi eidem .Sisennae Iulius Romanus ea de-
*) Hinc, nisi fallimur , coniectura fieri potest, qualibus e fontibus
pars copiarum Nonianarum fluxerit. De quo nihil Gerlaehins su-
spicatus est in eorum fontium recensu, quibus Konium uti po-
tiiisse narravit praef. p. XIX sq.
25
i
386 VI. DB VETERI1VS
beat, quae e veteribus commentariis surapta conicdmm
Diss. VII, § 7, haec dico p. 184, 7: Plautus in Bat.
chidibus: Edepol ne tu illorum mores per quam medi?
tote tenes. In quibusdam non ferunturx coo-
sequens etiam hoc sit, non solius Amphitruonis com-
mentarios Sisennianos illius in manibus fuisse.
s li.
Noverat autem sive Sisennae sive Scauri sive utriair
que commentarios uno ante Rufinum saeculo, comphv
ribus post Romanum .(cf. Osann Syrnb. II, 330), etiam D.
Hieronynius, cuius non dubito quin ad illos potissimum
haec verba spectent Apol. adv. Rufin. I, p. 367 vol. IV
ed. Martian. : Puto quod puer legeris Aspri in Virgir
lium et Salustium commentarios > Vulcalii in orationes
Cicer onis *), Victorini in dialogos eius, et in Terentü
comoedias praeceptoris mei Donati, aeque in Firgilium,
et aliorum in alios, P lautum videlicet * Lu-
cr etiam, Flaccum, Persium atque Lucanum. — Ho-
die vero tametsi non tan tum singulae verborum hv
terpretationes , sed etiam continui integrarum fabu-
larum commentarii , praeterea satis memorabile glos-
sariüm quoddam in certis codicibus Plautinis exstant,
et in his quae dam «x antiquis sane fontibus (sed iis
nunc pridem editis) hausta, tarnen scholiastis qui-
dem Plautinis veteribus hör um omnium nihil debetur **):
immo vel XV, vel etiam prioribus saeculis a docris
indoctisve hominibus aut excogitata aut e grammaticis
aliisque antiquitatis scriptoribus corrasa sunt pmnia.
Quo pertinet etiam illud, quod e Floren tino, nisi fal-
*) Vide supra p. 241.
**) Cf. tarnen Disa. VII, $ 7.
PLAVTl INTERPRKTIBVS. 387
lor> codice excerptum, eoque longc et uberrima et
doctissima scholia tenente, Osannus Symbol. II, p. 302
commemoravit: quod quidem acceptum refertur Chari-
sio p. 38. Sed de bis, quonfam ad veteres Plaut!
interpretes nihil pertinent, commodior erit in Diss. XIII
commentandi locus»
DISSERTATIO VII.
DE
PLAVTI BACCHIDIBVS.
"■-■M
DE PLAVTI BACCHIDIBVS. *)
$ 1.
Inter Plaut! fabulas quae aetatem tulerunt viginti
cur nonum locura Bacchides obtineat, prohabiliter nu-
per significatum est Muelleri in Varron. de ling. lat.
annotatione p. 304. **) Et Universum quidem fabula-
rum ordinem neminem unquam fugit ex graramatica lit-
terarum serie aptum esse* Quod disponendi genus sa-
tis veteribus usitatum praeter alia ab Welckero eora-
memorata Prolegom. in Theognid. p. CV, in Anthologia
Graeca post Iacobsium Passovius demonstravit , ad Ci-
ceronis adeo oraüones Niebuhrius aecommodavit. ***) E
compluribus autem formis illius generis, de quibuspost
Bankium Comm. de Hesych. p. 70. 84. ipse egi Proleg.
in Thom. Mag. p. XV sq. , unam eam-que minime ra-
ram sciraus hanc fuisse, ut negJectis reliquis prima
quaeque singularum vocum littera speetaretur sola, Quo-
circa etsi non est quod luiremur nominum hos ordi-
nes: Captivi, Curculio, Casina (nisi quidem Sam. Pe-
*) Edita Vratislaviae a. cioiocccxxxvi.
**) Eadem duobus ante saeculis Marollii eoniectura fuit, ut praefatio
editionis in usum Delphin! paratae p. XX te&tatur.
*••) Cf. aapra commeraorata annot. p. 322.
392 VII. DE PIAVTI
tili inventum arriserit Camssam substilueutis iocnlariter
Miscellan. IT, c. 19), Cistellaria: Mostellaria, Menaechmi,
Miles, Mercator: Pseudolus, Poenulus, Persa: Baceki-
des tarnen non videtur alia caussa exputari posse cur
mediam inter Epidicüm et Mostellarjam esse, qoicun-
que hodiernum ordinem instituit, voluerit, iiisi quod
vel seiungere ab Epidico vel huic adeo praemittere eain
fabulam vereretur, in qua tanquam prius, editae Epi«
dici ipsius mentio fieret II, 2, 36 :
Non erus, sed actor mihi qot odio sauciat.
Etiam Epidicüm, quam ego fabulam aeque ac m*
ipsum amOy
Nullam aeque invüiis specto, si agit Poltia.
Vbi nunc non ausim defendere in libris mss. prodituai
Pellio, pro quo editiones Aldo priores tenent pelio*
Pollio autem e Symmacho (vid. sup. p. 256, 262. 33$
correxit Gulielmus Plaut. Quaest. in Bacch. c. I, p. 150,
quem secuti sunt Bothius et Windischinannus Mus. phif.
Rhen. I, p. 112. Dubia per se vis est comparati a
Gulielmo Apellinem ap. Fest« p. 22 M,: alienissimum
Prisciani I, 6, 34 p« 33 Kr. compes pro compos aßa-
tum a C. L. Schneidero Elera. gramm. lat. I, p, 12:
aliquanto rectius congruere Festi p« 100 glossae hehu%
hemo pro ho las (olus), homo > rem conficere illud vi-
deri possit, quod gentilicii- Hominis non tan tum Pottutt*
sed etiam Pellius forma reperitur in Gruteri Inscriptio-
nibus, eis exemplis quae consignata habes in Scaligeri
indice p. CCXXXIII: sed nihüo tarnen magis talia
Plaulinae quidem vel aetati vel artis in doli tribuenda
sunt , in tanta praesertim oodicum depravatlone Plaut!-
norum. Uluc ut revertar, ab ipso Varrone profectum
esse totum, qui hodie ob t in et fabularum Plauttuarum
ordo, aegre persuaserit Muellerus, Qui etsi Varronem
Üb, VII de ling. lat. § 107 et 108 in commemorandis
BlCCHIDlBVS. 393
Naevii fabulis secutum esse litterarum ordinem initia-*
lium coniecit non sine magna veri specie *), tarnen de
Plautinis disserens ideo minus mihi satisfecit, quod, qui
iemporum rationi tantum tribuisse putatur, ut tarn gravi
inconstantia simplicis ordinis concinnitatem turharet, pro-
fecto eandem temporum normam vidatur ad universi
generis dispositionem adhibiturus fuisse. An quis du-
bitabit, quin potuerit, ut voluisse aliquanüsper statua-
jnus, certa annorum descriptione, si non omnes, at plu-
rimas fabulas, earum potissimum plurimas, quae nunc
supei stites sunt **), Varro definire? cui praesto fuerint
L. Attii, natu maioris quidem, sed eiusdem etiam ae-
qualis poetae et amici, Didascalicon libri Graeoorum
exemplo compositi, de quibus post praeclaram ***) Mad*
vigü disputaüonem (Opusc, acad. p. 87 sqq.) nihil iam
controversiae superesse credo ; qui praeterea ipse non-
tantum de poetfs, de scenicis originibus, de comoediis
Plautinis, sed etiam de actionibus scenicis dedita opera
quaesierit et singulis commentarüs exposuerit; eas de-r
xrique fabulas, quarutn vel nobis duae servatae didasca-
liae suppetant. Quare si quid video, aut alio omnino
ordine supersütes Plauti fahulas Varro disposuit: nam
*) Cf. tarnen Ott. lahn. in Mus. phil. III, p. 140.
**) Id quidem eam ob caussam, quae significata est Diss. III, p. 117
sq. E qua dissertatione plenius, quag hoc genus Universum cau-
tiones habeat, cognoseere licet,
***) Praeclarum cum djco, discedo ab uno loco p. 109, ubi Attii
apud Nonium p. 150, 12 tetrametros potuisse hos esse credictit;
Et eo plectuntnr poetae, quam suo vitio, saepim,
Ductabüitate nünia vestra aut perperitudine.
Nam de terlia vocis ductahilitate stßlaha ictu producta' fe-
fellit eum opinio. Scribe:
Aut ductabüitate nimia vestra aut perperitudine.
Nisi quidem ulterius continuata oratione a Quod vel Cum vel Vi
versus incipiebat. {Aut adiiciendum esse etiam Hermannug vidit
de Att. Oidascal. p. 3,)
394 VII« DE PLATT!
superstites XX com Vidularia quin ipsae illae XXI
Varronianae sint, non video cum Grauerto (Diar. scho-
last a. 1828 p. 1166 et Anal, bist et philol. p. 130)
dubitandi rationem: aut, quod amplector luhentius, ne
Bacchides quidem ex reliquarum societate exemit, seit
ante Captivos collocavit. Ynde posteriore? demufa tem-
pore avulsa religiös! sive grammatici sive librarii sedo-
litate locum post Epidicum invenit. Quod nnm iam sie-
culo p. Gh. quinto factum sit, quo antiquissiaram librum
Ambrosianum postea rescriptum, quem Antomnorutn ae-
tati liberalius tribuerat Angelus Maius Plant. Fragm.
p. 10, modestius Niebuhrius rettulit Opusc. hist. et phi-
lol. p. 174: ex Mali quidem narratione non apparet *);
Sed factum sit oportet ante ea tempora, quibus dirind
in duas partes Plauti fabulae coeptae sunt, quaram al-
tera octo fabulas nunc priores ab Amphitruone ad Epi-
dicum complectens nulla aetate non legi describique
solita est, altera a Bacchidibus pertinens ad Trueulen-
tum per quingentos ut perhibetur annos delituit, solo-
que Germanicorum beneficio coenobiorum ab interito
vindicata, saeculo demum XV Italis hominibus, ut ac-
curatius Musei philol. Rhen. IV, p. 154 sq. exposui,
denuo innotuit.
$. 2.
Facile intelligitur, si alterius Plautinarum fabula-
rum voluminis initio collocata Bacchides erat, quomodo
eius comoediae ipsum caput perire potuerit **)• Quem-
•) Tum quidem nondum factum es»e nobis apparuit Ambresima
codicem tractantibus : de quo monuimus Diar. antiq. stad. a. 1837,
p. 744.
*) llaec caussa perditi fabulae principii etsi videri poterat sal ma-
gna probabilitatis specie commendari , tarnen nunc non dubito,
BACCHIDIBVS« 395
admodum Varronianarum XXI unam, Vidulariam, item
novimus non aliajn ob caussam intercidisse, nisi quod
extremum locum teneret volaminis Plautini letnporum
kiiuria laccri facti« Deesse autem Bacchidibus aliquan-
tum ad integritatem, inde ab saeculo XV creditum est«
Quod qiridem primum inscriptio fabulae testatur, Bao*
ehides Dimidiatae, quae est in Bartholomaei Schobii*-
geri Icti codice apud Pareum, editionibusque a Merula
ad AI dum onrnibns, nisi quod levi lapsu in Yenetis
a. 1511 et 1518 est Bacchides' Dimiatae. Haec in«
scriptio quoraodo accipienda sit, doeent antiquiorunt
kiterpretum nofationes Bernardi Saracteui et Ioannis
Baptistae Pii. Ille enim argumento ab seraet facta haec
praemisit : Haec una de duodeeim comoediis postrema
habitis caret principio et in plerisque locis dimidiata
est ut reliquae subsequentes : quae hoc nostro pro suo
contenta erit argumento. Pius autem enarrato omni Bac-
cbidum argumento primum haec stsbiicit barbaro ut as->
solet sermone, quae sane adfinem potius tidentuf quam
ad imtiüm fabulae spectare: Sed ut poetarum festivis-
simus et amäbitissimus est plautus relkfuit iha&solutdm
ut puto comoediam scilicet exöntplum secutuS apet-
laeum: qui opera graphice e( consummatissime petita-'
rae semipolita pesteritati commendasnt ut superesset
artifici regressus ad veniam: et ut daret existiman-
dum quod et quantum fuisset opus ni mortis intern*
pestivitas obstrepuisset : et artifici ad sequiora tenden*
tem interpellasset. Paullö autem pöst sie pergit: Zw*
ditium quod haec fabulä dimidiata sit est Nonnius
Marcellus: qui in bacchidibüs plautina fabula cität
quin rectiiu cum MaroJIio credatur eommuni iactura finis An-
lulariae et insequentis fabulae initium perisse. Cf.
ftss. XI et XIII.
396 VII, DE PLAVT1
haec carmina: quae non exstant.* Limaces viri:
quas dictos autumat quod atterarit et consumment: et
hoc: quibus ingens in animo nobili modicum
sine vernulitate: et hoc praenestinum opino
esse ita erat gulosus: haec omnia desunt in tri-
tis exemplaribus* Apparat vetustissimorum editorum
sententiam hanc fuisse, ut ferme dimidiam partem Bac-
cliidum deesse existimarent, et ab initio quidem ut puto
fabulae deesse, quandoquidem vel Argumentum versi-
bus astrictum, quo reliquarum nulla fabularum earet»
desideraretur oportebaL Nee discrepans Pii fuit iudi-
cium. Qui etsi ambigua sententia dimidiatam vocare
fabulam videri potest: tarnen ex iis, quae infra $ 4 afc
ferentur, intelligitur non alio in loco nisi ab iniüo mo-
tu am babuisse et ad banc partem deperditam versus ab
Nonio servatos rettulisse. Sed Saracenum non item est
ambiguum aliquantum diversam in sententiam dimidia*
tus vocem interpretatum esse. Is enim cum prineipiam
fabulae desiderat, significare solum argumentum vide*
tur; cum autem etiam aliis in locis plerisque dimidia-
tam iudicat ut reliquas subsequentes, de universa con-
dicione cogitat posteriorum XII comoediarum , easque
in codieibus peius habitas magisque quam priores oetö
esse mutilas et truncatas signifieavit» Eodem prorsus
modo de Plauti fabulis dimidiatis iam in edit princ
praef« Merula locutus erat« Quem dimidiatus vocabuli
significatum, ut sit simpliciter divisus , sectus > etsi ex
Tertulliano firmare velle Ducangius videtur Gloss. med.
et inf. lat II, p. 1506, tarnen in Ulis quidem duobus
exemplis, quae sunt de carne Christi c. 5 (quid dimi»
dias mendacio Christum ?J et adv. Marc. I, c. 24 (unde
haec dimidiatio salutisPJ de bipartita tum Christi
natura tum salutis condicione agitur. Prorsus autem
singulare est, quod eius prologi auetor, ad quem iudi-
BACCHIDIBVS. 397
candum slatim accedemus, geminas sororcs Baochides
dimidiatas dixit u. 50.
S 3.
Eorum, quae antea disputavimus , veritas eo ar*-
guitur, quod brevi interiecto temporis intervallo Bao
chides prodiit amplis redintegrata videlicet suppleraen*
tis, nee extremae fabulae subnexis nee inserüs uiediae,
sed in ipso capite collocatis. Quae enim vulgo prae-
xnissa feruutur Argumentum, Prologus et Scenae pri-
mae septem et viginti versus priores, ea priraus vulgär
vit in Iuntina prima a. 15 14 Nicolaus Angelius, idque
in praefatione ipse his testatur; Hoc de plutimis vere
licet gloriari quod nos omnium primi quos leger imas
prologum bacchidibus Dimidiatis et primi actus initium
diligentia nostra repertum restituimus. Vere autem
illa ab Angelio reperta dici nee esse ab ipso facta, do~
cumento vel hoc esse potest, quod versum a fine quar-
tum cum lacuna, qualem in chartis eum invenisse ap-
paret, typis repeti iussit:
Si astartan on Bromion , Deosque volu-
ptarios.
Quod quo min us callide ins ti tu tum suspicere dissiraulan-
dae fraudis caussa, Angeiii additamenta reputes ab ipso
editore inscribi argumentum subditivom, prologus sub-
ditivosj Scena itidem subditiva. Reperüs igitur in ali-
quo codice supplementis quaeritur quae sit fides tum
habita tum habenda. Ac proximo quidem intervallo
Iuntinam excipiens Venetae a. 1518 editor Lucas 01-
chinensis Ganonicus quam illis nihil tribuerit, testatur
ipsa litterarum dissimilitudo, quibus ea exprimi curavit
seiuneta ab reliquorum conlinuitate ; prorsus omiserunt
Aldus eumque secuti Gratander in Basileensi a. 1523,
Stephanus in Parisina a. 1530, item Lanxbinus; Giber-
V
398 vir. t)E PLAVtt .
4
tas autem Lottgolius etsi in Colonienses a. 1S30 et 1538
(e quibus pependerunt HervagÜ Basileenses a. 1635 et
1550, Gryphiique Lugdunensed a. 1535. 1537. 1540)
recepit, tarnen ne quis falleretur, cavit his verbis: Ar-
gumentum sequens cum prologo et primt actus initio*
quoniam carmina illa non satis rechtere Plautinam
elegantiani nobis visa sunt, subditicia putamus. Ab hia
aliquantum discrepuerunt acerrimorum virorum indicit
Iosephi Scaligeri et Adriani Turnebi, quorum ille in
Catalectis *) prologum Bacchidibus Plauti praepositum
ovte xqcSkiV oihe yfbiq factum dick, hoc est, ut ipse
interpretatur epistola ad Taubmannütn in kuius edk*
H, p. 131 4, non quidem recentioris 3 sed tarnen se*
quioris aevi$ hie autem Adversar. Hb« II, cap. 16, p. 31 b
extat inquit in Bacchid. prologus non ille quidem a
Plauto scriptus, qui tarnen antiquitatem ölet; et Üb.
XIII, cap. 22, p. 246 h\s prologus qui Plauti Bacchi*
dibus praetexitur , non ille quidem a Plauto scriptus:
apagesis illum a tarn eleganti latinoque comico : verun-
tarnen a veieri aliquo scriptore profectus* non recenti
memoria natus. Quorum non veritus auetoritatem mo-
desüus, ut consuevit, Camerarius quae vero ait addita
leguntur in editis libris, ut licet per me de iis sentiat
quisque quod voluerit: ita \>el medioeriter literis Lati*
nis erudito dubium esse non potest, Plautina illa non
esse; multo autem confidentius nostra dem um aetate
Niebuhrius tralaticiam fidem supplementorum illorntn
adortus est. De cuius commentatione, quae de scenis
suppositis Plautinarum fabularum scripta primutn in Actis
academ. Berölinens. a. 1816 prodiit, nunc repetita est
in Opusculis historicis et philologicis, non diffiteor me
*) Hoc dico aliorum fide: ipse enim in Virgilii Appendice a Lin-
denbruchio L. B. a. 1595 iterata frustra quaesivi.
BACCHID1BVS. 399
sie sentire, ut eam nequaquam ex omni, ac ne maxima
q'uidem ex parte probandam putem. Nam cum persua-
sissimum habeam, ex Omnibus, quae suppositarum no-
mine comprebendi solitae sunt, unam illam scenam,
quae est in fine Poenuli, ex ipsa antiquitate esse repe-
tendam: tum nihil unquam meo iudicio institui a tanto
viro infelicius potuit, quam quod eam scenam, quae
subiieitur Aululariae praeter Codri Vrcei supplementa,
tribuere Plauto, eas autem, quae mediae Mercatori in«
eulcantur, certe ad Plautinam aetatem referre est ag- •
gressus, utrasque autem absolutissimis nescio quorura
senariorum Italicorum numeris compositas pronuntia-
vit, quae nullos unquam numeros vel habuerunt vel
ullis machinis recuperabunt. *)
§4.
Ad Bacchides autem quod attinet, Niebubrii equi-
dem sententiam non tantum ex animo a.mplector , sed
etiam satis mirari nequeo, qui tandem aliquot haud exi-
gui acuminis et doctrinae viri aliquamdiu caecutire de
iis si dis placet carminibus potuerint, quorum extrema
futilitas sua sponte quasi ineurrit in oculos. Nam sive
inventionem speetas poeticam: nihil exeogitari ab ipsius
fabulae argumenta et nexu alienius potuit, nihil magis
abhorrens ab antiquitatis sensu, moribus veteris comoe-
diae nihil repugnantius , nihil sententiarum vel insulsi-
tate frigidius vel ob s cur i täte impeditius vel earundem
molestius repetitione; sive verba et numeros contem«-
plaris, nihil sermonis aut inficetius ieiunitate aut inso-
lentia importunius, prosodiae autem et metrorum pue-
rili imperitia nihil turpius, immo flagitiosius. Guius ge-
0 Cf. Mus. phüol. Rhen. IV, p. 167. 188 sq. 496.
400 VII. DE 1PLAVTI
neris pauca specimina ex infinita txmltitudine decerpta
animi caussa infra posui, quae apparet receptam non-
cio usu et consuetuditie protniütiationem sequi solam:
Frequenter fremunt dtque male mussitant.
Aequom est* vos deo fdcere silentiam*
Ecce fabor iam vobis quod expetiiis.
Quicquid huiusce gcntes Jerunt inclyttte*
Nonnihil nostro gesta sunt consilio.
Nunqudm quod mihi pldcet> Uli displicet. *)
*) Taetrioribüs etiam versibus Argumentum acrostichtjm conscripttni
est. Pro quo paullo melius factum Mediolani repßeri. Eist»!
enim in bibliotheca Ambrosiana tria exempla editionis AldiBte*
numeris signata 478* 523. 528 » quorum tertium paiicas, longa
autem plurimas annotationes in marginibus scriptas reliqua dao
tenent. Et harum quidem annotationum pars emendationibus
verborum Plautinorum continetur, petitis illis tan tum non Omni-
bus e codicibus Palatinis : altera pars innumerabili mullitudine
similiter dictorum * quae vel verbiß vel senlehtiis poetae expli-
candis adhibentur. Quae oninia apparuit e n. 478 in 523 Irans-
scripta esse. Ibi igitur in flne libri haec leguntur saeculo XYl
scripta :
„Argumentum Bacchidum.
Bacchidis amator in Ephesum Mnesilochus abit ,
Aurum exacturus $ et Pistoclero eam Interim
Commendat. üle ßdcchideni alteram perit*
Credit reversus Mnesilochus cum sibi
Haud esse fidum; et omnem aurum numerat patri
1 Iratus. at re cognita Chrysali optra
Demungit bis patrem : a stupro qui filium
Existimabat redimere et periurio.
Sinex cum socio tandem illectant Bacchides.
Huius argumenta copiam L. Annib. CrUceio copiam fecit Pomp.
Cotta Iuriscons. quod quidem verum pulatur : cum allerum falsum
omnino sit. neque enim in tota hac comoedia mentio legilur itf-
lius Bacchidis naviganlis. sed tantummodo reditus prima scena, in
fine : Nam ut e navi vecta et c. Haec ex codice Phil. Giut. Ftor,
An. CV." — Ccterum ne I. Scaligero quidem argumenti acro-
stichi pangendi opera satis successit. Cuius hos versus nescio
unde protulit Marollius Interpretationis Gallicae vol. II, p. 293:
Bacchidem amat scortum Mnesilochus, eius paler || Auri ducentis
BACGB1DIBVS. 401
Diutius yersari in probandis iisy quae supra dixi, et
me indignum puto et lectoribus et hodierna borum stu-
diorum luce: tametsi scio in istis inepliis emaculandis
et rcsarciendis aliquid studii I. H. Vossium, multo au-
tem plus posuisse Bothium, eundemque in ea Plauti
editione, quam elegantiorum liominum in usum paravit,
ipsum Scaligeri Judicium comprobasse.
Nunc au tem ulterius etiam progrediar atque, a
quo ficticia illa supplementa profecta sint, patefaciam.
Eiusmodi aliquid primus significavit Gibertus Longolius,
sie commentatus in editione Coloniensi priore a. 1530,
AnnoU in Bacch» init. : Primus actus Bacchidum desi-
deratur cum prologo, caeterum qüod nos subnexuimus,
no 7i esse Plautinum > praeter id, quod ipsa dictio per
je satis testatur9 etiam in Romano codice tan tum hoc
deeratj pauci tarnen mutilique versus referebant adhuc
ncscio quid Plautinum. Quod autern habemus dedit
Las cor is grammaticus ille graecus, ut testatur in epi-
stola ad Bembum9 quod Messanae in Sicilia invenit.
Sunt multi, qui a Francisco Petrarcha effictum putenU
Repeüta baec in altera Longolii Coloniensi a. 1538 ita
sunt p. 344, ut ex parte intelligi nequeant Pro illis
enim : praeter id> quod ipsa dictio posila hacc sunt
non mutalis reliquis: praeter id: JVarn quod ipsa
dictio. Sed hoc ut sit casu factum , aliquanto gravius
est, quod, quae in edit. I dicitur epistola ad Bembum,
in altera facta est epistola quae dam Plauto praefixa.
Eiusmodi epistola cum impresso Plauto nulli praemitta-
tur, consequitur aut manu scriptum Plautum aut scriptam
nummis circumducitur> || Credens hanc cui cum consuescat filius
|| Cleomachi uxorem legüimam esse müitis. || Hac lege miles quam
tarnen conduxerat , || In annum, ut Uli serviret tantummodo. ||
Dein relatu Cleomachi discit senex || Eam midierem a lenone
emptam auro suo. || Senes germanae ad se alleclant Bacchides,
26
402 VII. DE PLAVTI
cevte in impresso Plauti exemplo epistolam significari:
ut non sit mirum, nee in Petri Bembi scriptis Niebüll
rium, nee alieubi vel rae vel versatissimum in Italica-
rum litterarum historia Tbeoph. Friedlaenderum Bero-
linensem, qui mea caussa illam in rem inquisivit, eim
vel minimum vestigium indagasse. Constantinus aatem
Lascaris (qui qui dem Liscaris non Taubmanno tantam,
sed hodierno bomini Botbio dicitur) cur non magis pos-
sit quam Petrarca auetor ipse baberi eorum, quae a se
deteeta est professus, apposite Niebuhrius p. 171 sq.
disputavit. Quis autem fuerit auetor, etsi non ea, quam
bic commendabat via repperi : nee enim operae pretium
videri potuit in Italorum illius saeculi pbilologorutn si-
tu ul et poetarum lectionem nie insinuare, ex ipsaque
versuum indole coniecturam capere: tarnen baud paullo
ut puto certiore afferendi testimonii utar. Atque ape-
ruit iam ante cccxxxv annos Plauti interpres Io. Bapt»
Pius, illis quae § 2 posteriore loco posuimus verbis
bacc continuans: Circumferuntur integrae bacchides
carminibus additis a panormitha: quae non adstituere
Visum cum absque controversia Plautina dignitate ca-
reant. Quid cum leonibus vulpes iungam? Sincerum
cuperem vas incrustare. Manifestum est Antonium fl-
lum Beccadellum significari, qui Panormitam se vocari
a patria maluit, academiae Neapolitanae, cui postea Io-
vianus Pontanus praefuit, socii autem ascripti praeter
alios a praestantissimo Tirabosco commemoratos HisU
litter. Ital. Vol. VI, part. I, p. 105 sq. (lib. I, c. 3
§ 27) Laurentius Valla et Ianus Parrhasius fuerunl,
conditorem, carissimum Alphonso regi : de cuius vita et
scriptis idem Tiraboscus erudite exposuit Vol. VI, part.
IT, p. 687 sqq. (lib. III, c. 1, § 57. 58.) Apprime au-
tem buc convenit, quod de co Paulus Cortesius, aequa-
lis Panorraitae , iudicium fecit , ex libro de bominibus
BÄCCniDIBVS. 403
doctis a Tirabosco p. 691 excerptum: In aliquo igitur
numero fuit Antonius Panormita, homo doctus, et iu-
ris hene peritus. Diligenter etiam satis loquutus est*
et ut esset paullo politior, elegantiam sermonis Plau-
tinam volebat imitarij sed ab eo ab erat illa orationis
integritas ac sententiosa concinnitas : itaque sunt epi-
stolae eius languidiores. Fuit tarnen perargutus Poeta,
et Ulis temporibus non . contemptus : nam is primus
versus ad mensuram quandam numerosumque sonum
revocavit: antea enim fractis concisisque jiumeris pa-
rum admodum versus a plebeiis rhythmis differebant,
quam quam eius fere tota Poesis est obscena. Tertius
igitur nunc in Antonii s. Gpdri Vrcei et Herrn olai Bar-
bari societatem Antonius ille Panormita asciscendus.
Nam de Hermolao etsi in eo sive Morellius sive Nie-
buhrius p. 177 fallitur, quod iJlura Amphitroonis sce-
narura auctorem se proGteri dixit: neque enim vel hu«
ius vel alius certae fabulae ullum indicium exstat in
Hermolai ad M. L. Phosphoruin episcopum Signraum
epistola , quae est inter Angeli Politiani Epistolas lib.
XII, 25 p. 419 ed. Gryph. a. 1536: tarnen verum est
omnino octonariolos suos commemorare Herrn olaum,
quibus Plauti sive unam sive plures couioedias, quae
ambustae et mutilatae circumferrentur, reeoncinnarit in-
t«rpolaritque de suo. *) Non autem aegpe intelligitur,
*) Vide Mus. philol. Rhen. IV, p. 191 sq. Ybi quod suspicatus eram
suppositicias Amphitruonis sceuas primum prodisse in ea editione,
quae sine loci et anni significalione vulgata Hermolai, Meru-
lae, Politiani et Beroaldi nomina in fronte habet, id ita revera
•sse cognovi, poslquam unum illius editionis exemplum Vindo.
bonae, alterum (si recte memini) Lugduni Batavorum vidi, ter-
tium Hermanni Sauppii beneficio domi habeo. — Ccterum hoc
loco errorem liceat corrigere ibid. p. 197 not. 27 commissum.
Kam de qua ibi Plauti editione, num omnino exstaret, dubilabam
non satis Eberti testimonio confisus, eius exemplum in bibliotheca
404 VII. DE PLAVTI
quomodo, quos versiculos natu Siculus homo Neapoli
composuissct, in eos Messanac forte incidere Lascaris
potuerit. Ac forsitan aliquid lucis in hanc quaesüonefo
redundare ex eo codice potuerit , quem duodecim fa»
bulas posteriores complectcntem Messanae Goettlingias
vidit, nunc relatum in Bluuiii Biblioth. libr. mss. Ital.
p. 227. Nee quiequam caussae esse video, cur dolo
malo potius egisse, quam lusisse animi caussa Panormi-
tam suspicemur, vel de fraudis partieipe Lascare co-
gitemus cum Niebuhrio: eo minus caussae, quod non
obscuram fuisse illius supplementi originem ipso Pii
exeraplo doceri videmur, cui quidem reliquarum sce-
narum süppositarum auetores , quantum ex eius com-
mentarüs licet iudicare, non item cogniti fuerunt. Quod
valere etiam in Aululariae illam scenam volo, quam er-
rarunt oranes qui a Carpentario primum editam nar-
rarunt. Ceterum quem Longolius codicem Bomanum
ante statur, de eo hie dicere eo minus attinet, quo di-
ligentius in eum alio loco inquisiviraus. *)
S. 5.
Vnum quiddam res tat, silentio non praetermitten-
dum, quia coniunetum est cum utiliore quaestione. Lc-
pidum enitn Bacchidum instauratorem ne origo qnidem
fabulae Graeca fugit Prologi u. 36 :
Philemon Graecam olim dedit fabulam.
Haue qui graecissant, Euantides nuneupant:
Plotus, qui latinassat, vocat Bacchides,
aendemica Leidensi servatum monstravit I. Geelii propensa in me
voluntas.
*) Mus. ph. Rh. 1. c. p. 166 sqq. Quanquam eorura, quae illic de
Romano codice Longolii conieci , quamvis studiose Romanis bi-
bliothecis pervestigatis nihil affirmare licet.
BAGGH1DIBVS. 405
Nihil hoc scrupuli iniecit Parei credulitati in edilione
III, quam collectis imitationis Plautinae exemplis di-
tavit; ficücium dicere Niebuhrius non duhitavit. Nee
praeterire quenquam potest, fictum Graecae fabula e no-
inen esse ab eo, qui latinura Bacchides vertere volens,
non valens, de Bacchi nomine Euan cogitaret: cuius
dei a Plautina fabula alienissimi in toto prologo inep-
lissimum in modum mentio fvequentatur. Quod autem
cuius Graeci poetae exemplum expresserit Plautus, etsi
non est testimonio proditum, tarnen haud improbabili
ut arbitror coniectura assequi licet. Rcddidit enim,
nisi fallor, Menandri Alg i^anarävra. Nam pri-
njimi ipsa inscri'ptio in Bacchides quadrat ut quae ma-
xime; quippe omnis arguraenti inventio et traetatio fun-
damento nititur hoc, quod ab uno callidissimo servo
Chrysalo uno eodemque die eademque in caussa bis
deeipituv Nicobulus senex. Quod in ipsa fabula tum
Nie ob ul us fatetur tum Chrysalus gloriatur tum seni ex-
probrat cavillabunda una Bacchidura, Sic enim V, 1, 4
senex :
Perii : pudet : hoeine me aetatis ludos bis factum
esse indigne. *)
Bacchis autem V, 2, 9 :
Pol hodie altera haec iam bis detonsa certo est:
ubi inseruimus haec in libris omissum. Denique ö S\q
i^axaräv ipse IV, 9, 4:
Sed Priamus hie multo Uli praestat: non quin-
quagintd modo*
Quadrigentos fdios habet, atque equidem omnis
lectos sine probro.
Eos ego hodie omnis contruncabo duobus soUs
ictibus.
♦) Do uoc vöi'ju vide Epimetruin
*
406 VII. DE PLAVTI
Vbi quadrigentos scripsi cum C. L. Schneiden) Gramm.
, lat. elem. I, p. 735 Reiziique exemplo in Rud. V, 3
(2), 37. Levius est, quod Bacch. IV, 9, 10 quadra-
gentis tenent alter Palatinus et Lipsiensis ; gravios,
quod V, 2, 64 in illo ipsa quadri gentis forma servata
est. equidem, non quidem , consentiens librorum scri-
ptura est Maioris autem momenti illud est, quod c
Menandria fabula quaedam servata sunt, quae mo ostrare
posse in Baccbidibus videare. Nam qui a compluribus,
quos babes apud Meinekium p. 48, scriptoribus affer-
tur, ad bXq i^anarävTa autem a Stobaeo Serm. CXX,
8. p. 460 Gaisf. refertur Menandri versus:
ov oi §£oi cpikovviv, a%o(Htvri<ntei veog9
euui in Bacchid. IV, 7, 18 reperimus sie conversum:
quem di diligunt,
Adulescens moritur* — (dum valet, sentit, sapüj
Beete enini ita transposuisse Pyladem arbitror, quae in
codd. et vet. edd. scribuntur quem diligunt di vel diL
Alteram congrueatiam quandam non afTerendam
propter singularem aliquam probandi vim , sed tarnen»
quanquam non vacuam dubitatione non leviter praetermit-
tendam dueo. In Bacch, II, 3, 74 memoratur Ephesiis
carissimus sacerdos Diana e Ephesiae, sive Megalobuli
sive, ut aliis visura, Megalobuzi vel Megabjrzi filius, cui
peeuniae vim servandam crediderit Mnesilochus cum
Cbrysalo. Coustat autem aliunde, Msydßv^og nomen
fuisse illius Dianae sive sacerdoti sive , quod est veri
sinciilius, sacerdotium genti: quode satis egerunt Turne-
bus Adversar, XV11I, cap. 31, p. 352, Meursius Exerciu
crit. P. I sive Cur. Plaut. Comment. in Bacch. cap. 3,
p. 128 sq., Casaubonus et Menagius in Diog. La er t. II,
51, Albertus in Hesych. vol. II, p. 552, Bnrmannus in
Quintiliani Inst. orat. V, 12, 21, Harduinus in Plinii
Kat. bist. XXXV, 10, 36, p. 697 et 11, 40, p. 704,
/
BACCHIDIBVS. - 407
Perizonius in Aelian. Var. Iii6t II, 2, Hemsterhusius in
Lucian. Timon. cap. 22 vol. I, p. 134 sq., Wyttenba-
chius in Plutarcb. de discern. adul. ab amic. p. 58 D*
(Aniniadv. in Moral, vol. I, p. 471), Schweigbaeuserus
in Appian. de bell, civil. V, 9. p« 723. Ad eos autem
sacerdotes coramunem tradendarum concredendarumque
pecuniarum morem pertinuisse, profugi exemplum Xe-
nophonüs docet apud Diogenem et in ipsius Expedit.
Cyr. V, 3, 6. In haec sane vix videtur casu conve-
nire, quod Megabyzi aeditui mentio facta est Menandri
Alg i^anarävTL testibus Pbotio p. 50, 6 et Suida v.
£dxoQog, quorura haec sunt verba: Z,dxogog: VbQXOQÖQ.
NlivavdQoq Alg i^anaräyrr
ov Meydßv£og riv9
öartg yevoiro £dxopog.
Sic enim haec recte Bentleius disposuit De interpreta-
tione autem nee Hemsterhusio assentior, M.eydßv£ov
pro eunucho positum putauti, nee Toupio Emend. in
Suid. P. II, p. 153 Lips. sicyvertenti: alias estNlsyd-
ßv£og9 alius ^dxogog, vel: qui ^dxoqog y- non idern uti-
que Meydßv^og. Quid est enim, cur de sententia com-
muni quädam cogitemus? Immo verba in mutuis co-
moediae sermonibus posita aut sie verto: nullus (Ephesi)
Megabjzus Juit, qui aedituus esset Dianae , aut quod
multo magis placet: non Megabyzus aliquis Juit , qui
aedituus Dianae Ephesiae esset? h, e. ut arbitror, cui
crederetur peeunia? Quam sententiam si cum Plautina
scena in Baccbidibus conferimus, non est difficile intel-
l'cctu, quomodo, siquidem Menandri febulain latinus
poeta expresserit, apud utrumque omnis rei ratio coni-
parata esse potuerit. Quaerit apud Menandrum Mnesi-
lochi pater, quod sua sponte narrantem Chrysalum Plau-
tus fecit non prius de Megabyzo interrogatum. Vides,
quantumvis potuerit profecto exemplum suum in qui-
\
408 VH. DE PLAVTI
busdam etiam deserere Plautus, tarnen ne necesse qoi-
dem esse ut Megabyzo Menandrio Megabyzi fili um Theo-
tim u in Plautus substituisse credatur. Quidni enim etiam
apud Menandrum interroganti Nicobulo respondere meo-
dacissimus servus potuerit: non quidem ßfegabjrzus
ipse , sed sane ex eo natus quidam Ttieotimus: — ?
Quid? quod rationem adeo perspicere licet, cur prae-
niissam Cbrysali mendaciis Nicobuli interrogationem
Plautus sustulerit. Namque qui Graecis Menaiidri ae-
tate notissimi fuerunt Megabyzi sive aeditui Ephesiae
Dianae, non item credibile est inter Romanos tarn in
yulgus notos fuisse, ut, qui de pecuniae apud Ephesioi
periculo audiret, nihil ei citius quam Megabyzoruin re*
cordatio succurreret. At9 inquit, istos Megabyzos euno-
chos prodiderunt Strabo XIV, p. 641 (950 a.) et, si
dis placet, Heraclitus Epistola ad Hermodorum apad
Politianum Miscellan. cap. 51. Nam sane apud reit
quos scriptores supra memoratos nihil eiusmodi esstat
Mitto, quibus argutiis Meursii incptias diluere Hemsterw
busius instituit, mitto infelicissimam huius coniecturam
Plautino versui adhibitam : Megalobyzus ßdius. Verum-
enimvero ad Plautum quidem eiusque fabularum spe-
ctatores quid tan dem attinebat, accurate condiciones
tenere illius sacerdotii? Quas ut largiar Menandri ae*
qualibus non potuisse ignotas esse, tarnen vel hie ipse
tantum abest ut non potuerit Plautinae scenae eonve-
nienter rem instituere, nihil ut factu fuerit commodius,
Ecquid enim facetius, quam improhum servum fidei fa-
ciendae caussa primum negare, de quo quaesierat se-
nex, Megabyzum aliquem fuisse, continuo autem ad ca-
ptandam veritatis speciem quandam cupidius iaetare Me-
gabyzi filium ? Quo apertissimo mendacio se ipse coar-
guere ridendumque praebere iis speetatoribus putandus
est, quos Megabyzorum Ephesiorum condiciouem taiv
/
BACCHIDIBVS. 400
quam rem tri tarn et pervulgatara illico recordatos cogi-
tamus. Haud dissimilis aliqua ex parte ratio est re-
sponsi in Milit. glor. I, 1, 61:
Rogitabant : hicine Achilles est, inquit mihi*
Immo eius f rater, inquam. *)
Atque haec disputavi velut certo fundamento hoc nfe»
tens, quasi non controversa Megabyzi versa Plautino
mentio esset. At vero in Palatinis libris Lipsiensique
est megalobuli , in veterrimis editionibas megaloboli :
quem a dm o dum in iisdem Nicobulus scribitur nicobolus*
Nam quod Pareus ex Palatinis Megalobusi' affert idque
eos tenere omnem fidem testatur in Analect. Plautin*
p. 325: de eo diligentem alioqui hominem ocülorum
acies fefellit. Megabyzi nomen primus commendavit
Pius, haud contemnenda pro illius aetatis ratione vif
eruditione, sed rudi et incondita, in cuius annotatione
Plinii, Plutarchi, Aeliani, Diogenis, Quintiliani, Appiarii
de Megabyzis testimonia afferuntur omnia; in continni-
tatem autem verboruna Pium secuti receperunt Beroal-
düs, Pylades , Vgoletus, Carpentarius, Angelius (cuius
exemplum Iuntinum Meursius significat de vetere codice
loquens), Lucas Olchinensis, Aldus, recipi iussit Tor1-
*) Horum priore versuum inquit mihi pro inqwt, tibi praebuit Am-
brosianus , prorsus ut est paullo post Ergo tnecastor pulcer est,
inquit mihi. Alteri versui , qui sie vulgatur : Immo eius [rater
inquam. Innuit Warum altera, olim putabam transpositione ver-
. * /••■■'
borum suecurrendum esse: Immo, inquam, eius frater. Innuit H-
larum altera. Cur autem innuat tandera earum una muh'ercula-
rum , quae iara prope sunt et pallio reprehenderunt Palaestrio-
nem? fct in Ambrosiano post inquam visae sunt (nain pro certo
affirmari nequit) potius est.. . litterae exstare. Vnde haud s.cio
an poetae manuni sie assequaf :
Immo eius frater, inquam, est, Ibi illarum altera.
Ac ne in Palatinis quidem ipsura apparet innuit, verum aut inuit
aut inmt, quod in Vetere cod. seeunda demum manus in innuit
mutavit. ' "
\
410 VII. DE PLA.VTI
nebus : a quo non multum differt, quod Meursio pla-
cuit et Pareo, Megabuzo. Tantum autem apparet, si
quid mutandum sit, uon esse Megabyzi scribendum,
sed MegalobyzL Versui enim cum metueret Hemster-
busius et ad metri leges aptius respondere banc for-
mam censeret:
N. Qui istic Theotimus est? C. Megabuli ßlius:
non cogitavit de lenissimo artificio, quo vel caesurae
rectius consulitur:
N. Qui istic Theotimust? C. Megalohyzi filius.
Nam quos reliqui Meyaßv^ovg, eosdem ipse Strabo M$-
yaXoßv^ovg nomine voeavit : ubi non erat, cur illud re-
poni Coraes ^rifxetcoa. p. 289 iuberet. Fatendam aa-
tem certe boc est, non solos Plauti libros Palatinos
cum in aliis Graecis tum in y> z litteris errasse fre-
quentissime. Ac de y littera cum vix opus sit exem-
plis: testantur enim boc Chris alus y Lidus nomina in
Bacchidibus, Argirippus in Asinaria, Aegiptii tum alibi
tum Pocn. V, 5, 12, xittilis vel xutilis in Pseud. 1,2,
76: zonanij qui Palatinos scripserunt, exararunt sonam
Merc, V, 2, 84, ubi senam Lipsiensis; qui autem De-
cur ta tum, ibid. III, 4, 62 Zacynthum scripsit acingthum
praemissa singulari nota quadam, quae nee litterae ul-
lius est nee ab haesitabundo librario ipso vel intellecta
vel certo consilio posila. Ita apud Quintilianum in qui-
busdam libris megabuxum exstat, negabusum in ed.
princ. Nolo enim corruptelae fontem ab ipsius aetate
Plauti repetere , quem sane probabile est omnino non
usum esse Ulis duabus litteris, quas ne Ennius quidem
et Attius usurparunt, si vera tradiderunt Cicero et Ma-
rius Victorin us apud Schneiderum Gramm« lat. elem. I,
p. 376. coli. p. 39. Vt, si non ipsam illam, quae
Pareo arrisit, Megalobusij certe non valde dissimilcm
formäm Plautus exarassc ipse videatur.
BACCHIIHBVS. 4ll
Menandriae fabulae Plauto dnce attribui fortasse
quaedam ex: incerlis quac ferüntur Menandri fragwen-
tis poterunt, velut Sententiarum singulariuni u. 423
Mein. 532 Bruuck. : ovx eanv oi)8iv xrrj^ia xdX?*tov
<f>lÄov, cooiparatus a Bothio cum Bacch. III, 2, 2 : '
afbitror*
Homini amico, qui est amicus ita uti nomen pos-
sidet,
Nisi de os, ei nil praestare.
Sed nee buic exemplo umkam tribuo, praesertim in aii-
qua frequeutia similium apud Plautum sententiarum, ut
Epidic. III, 3, 44:
Nihil homini amico est opportune amicius — ;
nee hoc orane genus video cum proposita quaesüoue
ita conuiuctum esse, ut noa possit missum fieri. Multo
etiam minus tribuo ab eodem ßotbio coroparatis Bac-
cbid. V, 2, 76 sqq. *) cum Amphidis e Tvvacxoxga-
tlq versibus, qui sunt apud Athen. VIII, p. 336 c. d.,
nee tribuerem, $\ vel maxime oerta imitaüo esset: alio-
qui quid illis facias, quae de veteri deque nova puero-
rura diseiplina ab Ljdo prolata Baccb. III, 3, 16 sqq., ad
Aristopbanis Nub. 9(51 sqq. iontationem composita post
Lipsium Epistolic. Quaest III, 17 nuper Osannus iudi-
cavit Comment. de Plauti Ampbitruone in Mus« phil.
Rhen. II, p. 331?
At, audio, Menandriae fabulae et Plautinae qu&UV
eunque similiiudo uno quodam fragtnento corruit, quod
ex Disexapatoate FuJgentius Mytb. III, 1» p. 704. Stauer.
*) Versus anapaestico systematt comprehendendos puto :
Non tibi venu s» mtnUm, omabo,
Si9 dum vivas, tibi bene fa$uu9
Pol tarn id quidem esse haud perlönginquom:
Neque si hoc hodie amisis, post in
Horte id tcnlurum esse ikmquam ?
412 VII. DE PLAVTI
attulit, cuius q Arifiia verba nihil utriusqne fabulac po-
tuisse commune esse demonstrare videantur manifesto,
Itane vero? Quid enim , si personarum nomina sea
cuncta seu nonnulla mutare latinus poeta cousueverit?
Quod quidem Terentium certis testimoniis constat sie
instituisse, qnae vide apud Meinckium Men. p. 7. 67.
98 sq. vel Grauertum Analect. bist, et phil. p. 140.
154. 166. *) Itaque ne de eo quidem licet ex Plau-
tina fabula coniecturam capere, num Bacchidibus soro-
ribus hoc nomen iam Men an der fecerit : quemadmodum
hunc scirnus Glyceram suas delicias in aliqua fabula ce-
lebrasse (cf. Mein. p. 38 sq.), eundemque fortasse etiam
Bacchidem amasiam, si vera sint quae p. XX VIII et
303 Meinekius disputavit. Sed nc his quidem versibaf
quicquam commune esse cum Plauti fabula potesL
Revertor ad Bacchidum inilium, quod cum per ali-
quot saecula creditum esset intercidisse, nostra quidem
memoria exstitit , qui vanissimam omnem illam opinio-
nem censens nihil quidquam deesse, sed integerrimam
haberi fabulam et sibi persuaderet et aliis omnibus so
crederet tarn idoneis argumentis posse probare, ut nemo
iam praepostera quadam antiquitatis reverentia errare
cum prisca aetate, quam cum nova malle verum videre
yideretur. Tanta enim non consolita alioqui confiden-
tia suam sententiam F. G. E. Rostius pronuntiavit edito
a. 1811 Plautinorum Cupediorum ferculo secundo (nunc
Opusc. Plaut. I, p. 108 sqq.). Cuius integemmi viri
non possum quin omnem disputationem satis esse levi-
ter institutam iudicem. Est autem ea tripartita. Ab
') Vid. supra p. 278 dictfc.
BACCHIDJPVS. 413
Iuntinae enim editionis additam cutis profectus obscu-
rum ülorum auctorem ait, nisi inanis gloriae aut lu~
celli vano studio ad hoc exordium Plauto supponen-
dum impulsus sit y non potuisse aliam male seduli la-
boris caussam habere, quam quod poetam aut prologo
supersedere, aut personas eo> quem finxit sermone /o-
quentes in scenam introducere, aut utrumque non po-
tuisse arbitraretur. Itaque primum prologi praerait-
tendi nullam plane necessitatem esse studet earum
exeniplis fabularum ostendere, in quibus illara cdnsue-
tudinem poeta omnino neglexerit, Curculionis, Cistella-
riae, Epidici, Mostellaria e , Mi.litis, Persae, Stichi. £
quarum numero statim exjmendae Cistellaria cum Mi-
lite, quibus non sine aliqua ratio« e Mostellariam iunxit
Eichstadius de drani. com. satyr. p. 120: in quibus
non omnino neglexit, sed post principium fabulae pro-
logum induxitj ceterorum magnae auctoritatis poeta*
rum veterum exemphj ut ait Donatus praefat. extr. in
Terent. Phormioncm. Contra addendae potius quae-
dam fabulae, quarum certe a Plauto profecti esse pro-
logi nequeunt. *) Nee vero ex iis cäussis, cur fabulis
interdum praefandum esse poetae putarint, ut aut ex*
cusarent sese commendarentve> aut speetatoribus per*
plexius argumentum exponerent, aut plebis erga /w-
striones iniuriam , aliosque perversos mores notarent,
quaeque plures cogitari possintj ullam Rostio p. V(110)
verosimile est Plauti animo in hac fabula scribenda
obversatam fuisse. Atqui boc nemo non videt prorsus
ita comparatum esse, ut non maiore iure affirmetur
quam negetur. Ynde enim tandem istam suam Rosüus
») Hoc genus Diss. HI persecuti sumus. Levidensia sunt, quae de
prologis comoediae latinae Badenius in Iahnir AnnaL novi phil.
et paed. Suppl. I, p. 441 sqq. commentatus est.
414 VH. DE PLAVTI
hausit seien dam? Enimvero de qua una caussa ne no-
bis quidem iudicare negatum est, quae quidem pertinet
ad ipsius fabulae argumentum , eam, si id sequimor,
quod probabile yideatur esse, in contra piam potius par-
tem Talere intelligemus , ubi, quam sit vel expeditum
Tel non expeditum Bacchidum argumentum, quaesieri-
mus. Sed tarnen concedimus disputationis sumroam:
concedimus nullam Plauto fuisse prologi scribendi ne-
cessitatem, et ad alterum locum progredimur argumen-
tationis Rostianae. Neque enim abruptum fabulae in-
itium iustam caussam praebere de eius integritate du-
bitandi; manifestum esse eius Bacchidis3 a cuiiis ver-
bis ordiatur fabuloj sororem antea verba aliqua* eaqüe
non pauca fecisse : sed hoc etsi poeta persuasum cu-
pierit speetatoribus > tarnen non in scena fieri, sed
priusquam velum caderet factum cogitari eum voluisst*
Hoc enim illud esse artificium , quo illudere poetas
speetatoribus > ut in rem praesentem hi venire, nee
agendae fabulae, sed rei gerendae sese interesse ar*
bitrentur ; cuiusmodi fabularum ordiendarum rationem
et plurimum habere gratiae et lenociniij nee a Plauto
neglectam alibi esse, ut Asinariaey Casinae et CisteU
lariae initiis. Adiici, ut arbitror, alia exempla PJau-
tina potuerant*, sed1 boc ipsum quaeritur, num , quod
artificium a Plautina arte minime abhorrere et nos con-
cedimus liberaliter nee quisquam negavit, conveniat in
Bacehides, an buius fabulae singularis quaedam ratio sit
et in ipsa similitudine dissimilitudo? Sed tarnen ut
etiam hoc largiamur potius aliquantisper quam conce-
damus, quid tandem binorum vi argunientorum effici-
tur? Nihil profecto aliud, nisi parum idoneas Antonio
Panormitae male seduli laboris caussas fuisse*, integram
haberi Plauti fabulam probatur minime. Quae reliqua
sunt, iis non tarn probare sententiam suam., quam de-
BACCniDIBVS. 415
fendere ab aliorum dubitationibus animnm induxit. Natu
quod eius codicis Plautini, quem saeculo XV e Ger-
mania perlatum in Italiam supra dixi, apographum in
Marciana bibliotheca Florentina repertum sie doctissi-
mus Laurentius Meliusius describit Praef. in Ambrosii
Traversarii Epist. et Orat. p. XLIII, ut duodecirn po-
steriorum primam fabulam esse acephalam dicat: id
sane Rostio (p. 111) facile credimus posse ad solum*
quod desideretur, .Argumentum speetare : non posse ad
ipsius initium fabulae, non concedimus. Ac ne illud
quidem ita disputavit, ut non sit aliqua ex parle notan-
dus. Kam quod suae neecssitatem inlerpretationis ar-
gui eo dicit, quod argumentum Graecis xecpä'kaiov di-
catur: nee, boc Graece dicendum vno'Seatg fuisse, nee,
a qua stirpe axiepakoq ducatur, cogitavit Praeterea
veterrimi illius codicis, e quo singularum fabularum ini-
tia Mehusius excerpsit, librarium ait variandae oratio-
nis gratia modo argumentum modo prologus modo in-
cipit f elidier vocabulis usum esse. Hoc etsi ab nostra
caussa alienum possum missum facere, tarnen verum
quidem non est; in una enim Pseudolo erratum est
plurimis in libris in bunc modum, ut turbatis Mercato-
ris et Pseudoli confiniis illi fabulae continuentur duo
prologi versus, qui est Pseudoli, huic autem praemissa
Prologus inscriptione , quae illuc pertinebat, argumen-
tum perscribatur. Denique nee illud vim babet ullam,
quod ex .eiusdem Mebusii vita Ambrosii p. 388 Rostiüs
p. VIII (112) attulit alius codicis, quo Excerpta tenen-
tur complurium scriplorum, baec verba: Incipiunt JVb-
tabilia de comoediis Plauti noviter repertis, quae sunt
XII > et primo de Bacchide, cui deficit principiumm
Quod non minus est ambigue dictum , quam cum ace-
phala fabula vocatur, sed, quandoquidem in anqui-
rendis testimoniis adbuc disputationem continuimus, ne
4l6 VII. DE PLAVTI
in censum quidem venit prae illis, qu&e § 2 sunt
congesta.
5.7.
Aegre autetn feras aliud argumentorum genus, quod
suapte natura gravissimum consuhö huic loco reposui-
mas, adeo ab Rostio neglectum, ut vix in transcursa
leviter tetigerit p. V (HO.) Vbi parom se nioveri Ca-
mera rii sententia dicit, qui ex Bacchidibus Plauti all
p. 418 adducuntur a Charisio, quae in hac fabulä
non leguntur , ut esse mutilam illam facile eacistimare
possimus. Et interposito de noviciis Panormitae com*
mentis iudicio: Fulgentius quidam Interpret veterum
nominum, N asiternam adducit de Plauti Bacchide*
N asiternam cum aqua feras. Nescio an alia illa
fabula fuerit: nam huius nomen est Bacchides* Et
apud Fulgentium quid ein p. 563, 31 hodie legitur
Plaut. Bacch.$ quodsi legeretur Bacchide *), ut in
Mehusii codice antea cömmeraorato , non maioris hoc
momenti esset, quam quod idem levissimus quidem
honio Fulgentius p. 564, 4 e Plauti Chrysalo cilat
Bacchidum versuin II, 3, 44: quode supra dictum p. 163:
vel quod Bacchae nostram fabulam inscribi in codice
San-Daniclensi Car. Wittius testatus est in Blumii Bi-
blioth. libr. mss. Ital. p. 232, itemque Gharisius p. 176,
12 Plautum prodit aniplitet pro ample dixisse in Bac-
chis **) h. e. Bacchidum IV, 4, 26. Contrario vidi
*) Hoc nuperae editioncs praebent.
**) Id quidem in sola Putschiana exstai Codex: Atnplitet PUtutus in
pro ample. Frorsus incredibile est et propemodura ioculare, quod
Lindemannus comminiscitur, in corruptum esse ex M.f hoc antea
valere Mercatore. Nihil nisi uomen fabulae excidit post in, sive
ea Casina fuit sive Cistellaria sive Bacchides sive Ali 1 es sive Mercator
sive Stichus. £ Sticbo ampliter profert Nonius p. 511, e Casio»,
Mercatore et Sticbo vetus glossarium, quod Iractabitur Diss. X11L
BACCHIDIBVS. 4l7
genere affectus Seruius in Virg. Aen. XII, 605 versus
protulit ex Attii Bacchidibus h. e. e Bacchis, quos qui-
dem Pareus non duhitavit reponere in Plautinae fabu-
lae fragmentis. Sed Rostium demiror sane tarn sicco
pede illarum velut fluctus dubitationum praeterisse, ut
neminem ignorare diceret, saepe grammaticos in citan-
dis librorum titulis allucinatos esse, ipsumque Fulgen-
tium errasse, qui quae in Stichi II, 2, 18 se legere
verba meminisset nasiternam cum aqua* in Bacchidi-
bus reperiri temere contenderet. Ac de Fulgenüi te-
stimonio viderimus deinceps : cuius quidem ventosissimi
hominis satis hodie perspecta vanitas nullo pacto com-
poni cum ceterorum grammaticorum diligentia debet»
Sed scire velim, quam saepe in commemoranda Bac*
chidibus hallucinatos istos grammaticos Rostius putarit?
Quanto ab hac parte consultius duobus ante saeculis
Iosias Mercerus iudicarat, cui fragmentorum multitudo
ab uno Nonio ex Bacchidibus eitatorum, in hodierais
autem exemplis non repertorum, Satis praebere caussae
videbatur, cur de duabus eius fabulae editionibus co->
gitaret Notis in Nonium p. 676. 696. 761, 642, quan-
quam non uberius expositis rationibus eius sententiae.
Nee Ianum Gulielmum vis fugit illius multitudinis; sie
enim Quaestionum in Plauti Bacchides caput I orditur:
Baccliides Plauti fabulam mutilam hodie et truncam
multis partibus circumferri compluria argumento
sunt, primum prologi et prooemii nihil, quod argumen-
tum, ut solety explicet > et in rem ipsam speetatorem
inducat. tum in medio grammaticorum testimonia,
quae frustra quaeras in ea quam nunc terimus. Kur-
sus autem quanto idem ille , cuius e quidem minime
probo coniecturam , Mercerus consultius tarnen quam
Fridericus Osannus egit., qui Analecton criticorum ca-
pite X in recensionum diversitatem exemplarium Plau-
27
4l8 VII, DE P^AVTI
tiuorum dedita opera inquirens huius quoque, in qui
versamur , fabulae duplicem agnoscere recensionem et
sibi vis us est et aliis persuadere studuit adeo neglecto
illo argumentorum genere, quo usus iam Mercerus erat,
ut ne uuura quidem fragmentorum ex Bacchidibus a
graramaticis repetitorum suae adhiberet disputationi.
Quae autem et qualia ipse argumenta in medium pro-
tulerit, post paullo, simulatque alius rei mentionem fe-
cerimus item ab Osanno praetermissae, videbimus. Ap-
prime enim congruere in duplicis recensionis suspicio-
nem debuerat memorabile Gbarisii testimonium videri
p. 184, 7: Meditate* Plautus in Bacchidibus: Edepol
ne tu illorum niores perquam m editate tö-
ne s. in quibusdam non ferunt. Apertum est (sed
opertum Lindemanno) exemplarium discrepantiam signi-
ficari, in quoruoi parte non legalur ille versus, qui est
III, 6, 16. Corruptum enim ferunt est ex feruntur,
idemque verba illa valent, quod non raro apud Grae- .
cos obvia iv iiaiv ov cpegetat. *) Simillime Donatus
in Adelph. III, 5 : hi sex versus in quibusdam non fc-
runtur. Yideri autem illam annotationem ex veteris
scholiastae commentario manassc supra significavi p. 386»
Ac notabile est in codice Palatino altero s. decurtato
voculis Plautinis ne et perquam meditate superscriptas
eadem quidem veteri manu has esse: certe* valde sa-
pienter. Eiusmodi autem glossemata non ab noviciis
*) IN am cum ur syllaba scribendi compendio hoc notaretnr fenml,
non raro peccatum est in utramque partem. Sic Bacch. I, 1, 10
reuehatur in Ed. princ. corruptum est in reuehat , V, 2, 13 •»-
tuentur in Decurtato in intuent. Contra pro cruciat III, 3, 89
Ed. princeps cum Lipsiensi cod. exhibent passivum : in iisdem-
que libris legitur quod vulgatum est III, 6, 19 frustrantur , cu-
ius emendandi viam monstrat Decurtati scriptura frustranf:
'Atque hi se cum friistrant , frustrari dlios stolidi exltiummnt.
BACGHIDIBVS. 4l9
hominibus scripta ille codex tenet tarn rara *), ut facile
suspicere e vetere fönte repetenda esse, in tanta prae-
sertim eorum scholiorum similitudine, quae e Sisennae
commentario excerpta supra composita habes p. 385.
Sed ut illum in Bacchidibus versum sive Sisenna sive
alius quilibet desiderari in quibusdam exemplaribus di-
xerit: quid tan dem inde consectarium? Nihil profqcto
gravius quam ex eo, qaod in prima Bacchidum scena
unus quidam versus bis scriptus est, v. 40, qui iam
aderat post v. 30, rccte priore fabulae loco expungi
iussus ab Acidalio Divin. et interpr. in Bacch. cap. 1
(in Gruteri Thes. crit. VI, p. 194 sq.), expunctus a
Bothio. At, inquit, satis gravis baec ipsa iteratio Osanno
visa est : ut quo altero e duobus argumento demon-
strandae duplicis recensionis usus sit. Audio. Verum-
enimvero , ut simile genus contendam, quotusquisque
scriptus liber est velut Graecorum poetarum scenico-
rum, quin in eo aut omissus aliquando unus aliquis
versiculus sit in curia librariorum : (atque abesse salva
sententia ille potuit, qui est Bacch. III, 6, 16, nee
alienum hoc genus negligentiae a Plautinis libris fuisse
cum alibi ostendimus tum luculentissimo documento
codex rescriptus Ambrosianus exstat:) aut non suo loco
Simillimaque ratione vulgatum IV, 9, 16 geruntur, quod praeter
prineipem editionem etiam Vetus codex (sed is gerunf) tenet,
corrigendum ex Decurtato Lipsiensique sie est:
Hunc Ipsum exurit. 'Ego sum Vlixes, cüius consilio haec
gerunt.
v) Vt mittam appietas scripturae d i sc repant ias (quarum
quidern etiam maior quam in Decurtato multitudo est in Vetere),
solas quae superscriptae sunt explicationes ex una fabula
afferam. Bacch. IV, 7, 16 venire] ,i. vendi, quod transiit in ed.
princ. IV, 8, 42. inque] die (eo enim valet calami errore scri-
ptum dio.) IV, 9, 2 menitum] pro munitum. IV, 8, 60 i vise
. estne) imtp. exubo eo h. e. imperativus ex verho eo.
420 VII. DE PLAVTI
iteratus proclivi scribentis lapsu. Quemadroodum in
ipso altero Palatino non paucos versus inter scribendum
praeterniissos librarius in marginibus adiecit: unde quam
facile ab aliis in fabulae continuitatem inseri alienis locis
potuerint, non est quod persequar longius. Atque per-
peram iteratorum versuum exempla in ipso Bacchidam
initio Palatini libri praebent, in quorum veteri I, 2,
60. 61 et suo loco et ante v. 58 positi, in altero autem
I, 1, 73 et 74 sie scripti sun.t:
Nä ut navi vectes credo timida es. ediquanti
soror
Simid huic nescio qui turbare quihuc it dece-
daraus
Nä ut innavi vectes credo timida es ediquanti
soror.
Non magis autem altero moveor Osanni argumento, nt
duplicem mihi fabulae recensionem persuaderi patiar
sive ab ipso poeta sive prisca aetate dedita quidem Opera
et certo consilio faetam. Nam sane si quaslibet Tel li-
brariorum turbas vel sciolorum lusus *) babere recen-
sionum in numero animum induxeris, nee ego litem
Osanno moveo. Neque enim alio ex fönte eoruru in Bae-
cbid. III, 4, l4sqq. versuum condicionem repeto, quos
infra posui:
Verum quam Uta unquam de mea peeunia
Ramenta fiat plumea propensior, 15
Mendicum malim mendicando vincere.
Nunquam edepol vivom me irridebit: nam mihi
Decretumst renumerare iam omne aurum patri.
Igitur mi inani atque inopi subblandibitur
Tumj quom nihilo plus [ad suam rem istuc"] re-
feret, 20
*) Vberius hoc genus Universum Diss. IX et XIV pertracUtum est.
BACCHIDIBVS. . 421
Quam si ad sepulcrum mortuo dixit iocos. *)
Sed autem quam Uta unquam meis opulentiis
Ramenta fiat gravior aut propensior,
Mori me malim excruciatum inopia.
Profecto stabilest me patri aurum redderc. 25
Eadem exorabo, Chrysalo causa mea
Pater ne noceat neu quid ei suscenseat e. q. s.
Horum versuum 14 — 18 et 22 — 25 Osaniius getuinas
partes esst duplicis recensionis censuit p. 201 , male
seduli grammatici studio in nostris exemplaribus con-
*) dixit iocos effeci ex Arubrosiani scriptura dixerit iocos. Est enim
illud dixit pro ipso dixerit : vid. Struvium de decl. et coni. lat.
p. 176. Vulgo e reliquis libris editur dicat iocum. — Supe-
riorem versum Falatini Codices sie scriptum exhibent: Tum cum
mihi nihüo pluris referet. Soloecismum ut tolleret simulque
consuleret versui , Gamerarius corrigebat Tum cum mea illud n.
pl. r., secutique sunt recentiores orones. Won autem mea potios
quam sua efflagitat sententia: dann, wann ihr das nicht mehr
helfen wird, als wenn e. q. s. Fraudi fuit mihi, quod e proxi-
roo nihilo ortum esse Ambrosianus fidem facit , in quo ab initiö
TVMQUOMNIHILOPLÜ et post XIV vel XVI litterarum interval-
lum KEFERT legi potuit. Et hoc apparet soli calanii errori de»
beri : prorsus enim necessariutn futurum tempus Ab initio au-
tem non fuisse nihilo pluris, numerorum ratio probat. Plus re-
fert, pro pluris, eadem ratione dicitur qua multum, plurimum,
nihil refert. Cicero pro Quinctio V, 19 : non plus sua referre,
quam si, cum auetionem x> ender et, quidpiam promisisset. Suus pro
eius pervulgatum in Plautino sermone; refert aliquid ad rem
cum alibi habes tum Epid. II, 2, 91 : quam ad rem istuc refert?
et Pers. IV, 3, 44 : quid id ad me aut ad meam rem refert ?
Quae exempla non neglexit Freundius in lexico , ubi diligentius
varia refert verbi struetura explicatur quam alibi factum memini.
Ceterum non me fugit , etiam alias posse emendandi vias iniri ;
nee dissimulandum est duobus litterarum spatiis fere mediis am-
bigua apparuiss'e LA litterarum vestigia. Tantum certum est , a
vero aberrasse Haasium in Reisigii schol. gramm. p. 388: cui
assentitur Fleckeiscnus Exerc. Plaut, p. 16. — Praetcrea v. 17
correxi vivotn me pro viva me, quod non intelligo.
422 VII. DE PLAVTI
glutinatas. Vellem addidisset, utri plus fidei tribueret:
quam in rem uti commodissime Nonii testimonio potue-
rat, versum 15 e Plautö sine fabulae nomine afferentis
p. 222, 5 cum levi corruptela plumbea, quam pro vnl-
gato ante Pyladem plumia a Pio commendatarn suscepit
Garpentarius. Longe ab Osanni ratione diversam viam
Botbius ingressus temere utriusque partis versibus mix-
tis et confusis protulit, quod probari nullo modo possiL
Sed ne Osannus quidem satis fecisse iudicari potest:
nee enim apto sententiae vineulo v. 26 verba eadem
exorabo e. q. s. coeunt cum versuum 19 — 21 senten-
üa. Quapropter ego ex interpolationis societate exi-
mendum v. 25 statuo, ut boc ordine singuli versus an-
tiquitus sese exceperint: Decretumst — Igitur mi —
Tum cum mihi — Quam si ad — Profecto — Ea-
dem exorabo — . Etenim imprimis apposita ad Mne-
silochi animum describendum repetitae v. 18 et 25
sententiae gravitas est. Qui quod antea se decernere
d ix erat simpliciter , de co paullo post magis magisque
confirmato consilio multo etiam fortius profecto ait stat
sententia, a qua non nie patiar avellL Ulis autem me
patri aurum reddere (imperite enim Botbius patri me
aur um r edder e) tamapte annectuntur quae consequuntur
eadem exorabo, nihil ut ad sermonis concinnitatem de-
sideretur. Nee enim rara locutio stabile est credi po-
test interpretando decretumst esse adhibita; nee pro
versus 25 interpretatione priarera illum 18 babebit,
qui quid in hoc genere criticae artis ratio postulet, per-
spexerit. Qui autem reliqui sunt tres versus, eos sane
deberi scioli alieuius sedulitati credo, in versuum spe-
ciem concinnantis quae interpretationis caussa ascripta
videret. Quod quidem cum de v. 22. 23 sua sponte
intelligatur: nam ut taceam ineptissiine sociata gravior
aut propensiorj nee numeros prioris versus placere cui-
BACCHIDIBVS.
423
quam puto, nee opulentiae vel usitate dieuntur vel sa-
tis opportune : consequens est etiam ad v. 24 perti-
nere. Cuius duplex liiatus , male defensus ab Lingio
Quaest. Plaut, p. 21 , mirum quantum äuget suspicio-
neni. Neque enim futilissimi supplementi e Schobin-
geri codice proditi, a Pylade autem , Vgoleto, Angelio,
Aldo suseepti: mori me malim misera exer. inopia> ulla
ratio habenda, nee Camerariae scripturae mori me ma-
velim, nee Bothii commentorum olim moriri malim med
proponentis, nuper moriri malim exer. me inopia ain-
plectentis. Ynum quod aliquid dubitationis iniieiat, il-
lud est sed autem , quod in Palatinis scriptum exstat
pro vulgato per omnes editiones etLipsiensem codicem
sed ante: sed tarnen ne hoc quidem esse eiusmodi
videtur, ut non potuerit ex ipsius imitatione Plauti na*
sei.*) Confer Rud. II, 5, 15. Truc. II, 3, 14.
§. 8.
Restant quid am Bacchidum versus, quos etsi Osan-
nus in duplicis recensionis societatem non aseivit , ta-
rnen non praetermisit Analectorum capile IX, quo m-
terpolationem fabularum Plautinarum indagare studuit.
Naraquc a Plauto profectos esse Los versus negat IV,
9, 149 sqq.:
Sed, speetatoresj vos nunc ne miremini,
Quod nun triumpho. pervulgatumst : nil moror.
Verumtamen aeeipientur mulso mdites*
Nunc hdne praedam omnem iam cid quaestorem
deferam.
*) Siraile quiddam tetigimus Diss. IX, c. I, § 2. — Ceterum quo«
hoc loco Bacchidum versus suppositicios diximus , eosdem nee
vel plus vel minus abesse ab Ambrosiano postea comperi : vid.
Diar. anliq. stud. a. 1837 p. 743.
424 VII. DE PLÄVTI
Ybi iam accessit. e. Veter e codice Camerarii. Illorom
igitur versuum fidem operae pretium est audire, quibiu
argumentis Osannus impugnarit. Quod Ciceroni ait in
Pis. 25 de vana triumphandi cupiditate et studio de-
clamare licet , non idem a Plauto dici poterat * cuius
aetatem vix plus quam duo triumphi, alter MarceUi
a. V* C. 531., alter P. Scipionis Africani tu 549
[immo 552] attigerunt; quo tempore si Plaut us trium-
phandi morem ut pervulgatum et tritum propinavisset
deridendum, non posset non ineptus videri* jid ea
p otius tempora Plautinus locus spectat j ubi triumphandi
frequens usus in abusum verterat. Quae abi primam
legebam, aliquamdiu animi perturbatus, ipox velut lon-
ginquae raemoriae recordatione de Livii in hoc genere
diligentia admonitus coepi triumphorum exempla cir-
cumspicere, reperta disponere, conquisitorum uumerum
computare, cum lectis relectisque Osanni verbis com-
parare : postremo vix mihi ipse non diffidens tarnen
credere sum coactus , quod persuasit oculoruui fides.
Quippe quinque ab urbe condita saeculis, si ne regum
quidem tempora praetermittimus, triumpliatum est cen-
ties vicies septies, ab inilio autem sexti saeculi ad
mortem Macci Plauti, quae accidit a. 569 Gapitol., qua-
di'agies bis, hoc est quadragies praeter bina-
rium numerum Osanni, itemque praeter ovatio-
nes. *) Quodsi quis tantum aberrare a veritate Osan-
num potuisse diffidat, suadeo ut Fastos consulares
et triumphales adeat, velut pridem ab Oniiphrio Pan-
vinio compositos in edit. Venet. a. 1557 p. 200 sqq.,
vel ab Sigonio Oper. omn. ed. Mediol. a. 1732 vol. I,
p. 11 sqq. Nunc autem persentiscisne, quam commode
*) Mir um est Kanipmaunum quoqne hoc fugisse Conim. de reb. idn
lit. Plauti p. 41.
t
BACCHIDIBVS. 425
pervulgatum dicere triumphaadi morem is poeta po-
tuerit, quem haud ita muho post initium sexti saeculi
na tu in esse constet*). Praeterea autem minirae negli-
gere illud Osannus debebat, quod, in quibus versarour
Bacchidum versibus, eis Chrysalus respicit prius a se
dicta eiusdem scenae v. 47 sq.:
Nunc etiam alteris ducentis usus est, qui dispen-
sentur
'Ilio capto, ut sit mulsum, qui triumphent mllites.
Sed nondum missum facio nunc locum, e quo
si minus cogere argumentandi necessitate, at coniectu-
rae certe probabilitate assequi posse actae fabulae tem-
pus videmur. Nam cum sit consentaneum in ipsis
temporum rationibus aliquid caussae quaerere, cur levi
irrisione triumpbandi honorem poeta perstrinxerit , ego
quidem imprimis commoda eius irrisionis tempora duo.
potissimum reperio, finiti belli Philippici , et belli An-
tiocbini. Posteaquam enim int^r a. 535 et 542 nullus
decretus fuerat triumphus ? nullus a. 543. 545 , ab a.
547 ad 552 item nullus , nullus denique a. 554. 555,
secuta sunt ea tempora, quibus propemodum continua
cxstitit triumphorum sese excipientium frequentia. Bis
est triumphatum a. 556 ab C. Gomelio Gethego de
Insubribus Genomanisque , ab Q. Minucio Rufo de Li-
guribus Boiisque Gallis (Liv. XXXIII, 22 sq.) ; a. 557
de Gomensibus et Insubribus ab M. Claudio Marcellö
(Liv. c. 37) , a. 558 ab Q. Minucio Thermo ex Hi-
spania citeriore (Liv. XXXIV, 10) , ut ovationes prae~
termittam Cn. Gornelii Lentuli et M. Helvii Blasionis,
de quibus Liv. ibid. et XXXIII, 27 ] bis deinde a. 559
ab M. Porcio Catone ex Hispania, ab T. Quinclio Fla-
minino de rege Philippo ex Macedonia (Liv. XXXIV,
•) Vide Diss. IL
426 VII. DE PLAVTI
46» 52). Sed tarnen habeo, cur aptius etiam in pro-
xima tempora convenire Plauti verba putem. Missi
enim M. Fulvii Nobilioris ovatione (Liv. XXXVI, 21.
39), de Boiis Gallis a. 562 triuraphum egit P. Cor-
nelius Scipio Nasica , a. 563 de Aetolis et rege Antio-
cho M\ Acilius Glabrio (Liv. XXXVI, 40. XXXVII,
46) ; proximus autem annus quaternos triumphos vidit
L. Cornelii Scipionis Asiatici, navalemque L. Aemilii
Regilli de rege Antiocho, Q. Fabii Labeonis item navt-
lem ex Creta (Liv. XXXVII, 59. 58. 60) , et L. Aemilii
Paulli ex Hispania ulteriore (Vellei. Paterc. I, 9 coli«
Sigon. comment* in Fast p. 316); quos uno interiecto
anno secuti sunt a. 566 M. Fulvii Nobilioris de Aetolis
et de Cephallenia, et Cn. Manlii Vulsonis de Gallis
Asiaticis triumphi (Liv. XXXIX, 5. 6) , nullus autem
proximis annis ad mortem Plauti. Habes multitudinem
satis ut videtur idoneam, cur pervülgatus diceretur mos
triumphandi ; nondum habes rationem , cur in summa
frequentia amplissimum honorem parum se curare Chry-
salus dixisse videatur. Etsi igitur iam Minucium Ru-
fum non satis triumphandi honore dignum tribunis Vi-
sum Livius memo rat , etsi eundem honorem non sine
aliqua tribuni intercessione tum Scipionem Nasicam im-
petrasse tum Fulvium Nobiliorem narrat XXXVI, 39.
XXXIX, 4: tarnen haec levia fuerunt nee comparanda
cum acerrimis certaminibus, quibus pervicacissima con-
tra dicenti um repugnantia superanda Manlio Vulsoni, ac
multo etiam magis Fabio Labeoni fuit. Ac de Cn.
Manlio quae Livius XXXVIII, 44 — 50 memoriae pro-
didit, faciunt ut aneeps sit Judicium; sed Q. quidem
Fabio neminem unquam indigniorerii ad triumphi ho-
norem äccessisse, satis aperte ab eodem declaratum est
XXXVII, 60 et XXXVIII, 47. Quippe triumphal,
quem non bellum iniustum gessisse j sed hos te m
BACCH1DIBVS. 427
omnino non vidis s e inimici iactabanU Nunc igi-
tur si licet coniecturaui facere ex eo, quod sit proba-
bile , annum V. C. 564 credo cum fuisse , quem non
longo intervallo secuta sit eius fabulae Plautinae actio,
in qua pervulgatus triumphandi mos dicaiur multumque
de prisca eius diguitate esse detractum significetur. *)
Atque haec hactenus: in exordio enim Bacchidum
coniecturae ope instaurando Dissertatio XI versabitur.
EPIMETfiVM,
Ad p. 405.
Bacchidum versu V, 1/4 ludos asciscendum ex
utroque Palatino pro vulgato inde ab editione principe
ludum: cuius corruptelae fontem monstrat Lipsiensis,
in quo est ludus. Duae sunt locutiones , in quibus
constans usus Plautinus respuit singularem numerum,
ludos facere alicui , et aliquem ludos facere* 111 am
habes Merc. II, 1, 1 et Rud. III, 1, 1 :
Mins modis di ludos faciunt hominibus.
*) His adde supra p. 252 sq. disputatib
428 VII. DB PLAVTI
Trucul. IV, 2, 46:
Iam hercle ego tibi* illecebra y ludos fdciani cla-
more in via*
Mostell. II, 1, 80:
Ludos ego hodie vivo praesenti seni
Facidm:
vere etrim nunc receptus est dativus, quem a manu se-
cunda Vetus Cod. tenet, pro eo quod est in Decurtato,
Lipsiensi, Principe, sene: neque enim illius libri manus
secunda fere est recentior quaedam, sed optimarum
saepe scripturarum servatrix. Similiter est in Ca sin.
IV, 1, 3:
Quam hie intus fiunt ludi ludißcdbiles
Seni nostro.
Frequentior etiam altera locutio est, quanquam aliquo-
ties aflfecta librariorum vitio. Aoiphitr. II, 1, 21 :
Rogdsne improbe etianij qui ludos facis rne :
sie enim Vetus et Vrsinianus: reliquorum pars Palati-
no mm ludifacis _, alia pars cum Lipsiensi et Principe
ludificas. Aulul. II, % 75 :
Quem seneeta aetdte ludos fdbias haud merito
meo.
Capt. III, 4, 47:
'Fi scelestus, Ifegio, nunc iste te ludos Jacit :
ubi iste pro vulgato is commode praebuit Li psiensis,
nihili faciendae aliorum quorundam criticorutn nugae
sunt Bacchid, V, 1, 14:
Me hoc aetatis ludificari , immo edepol sie ludos
factum :
ubi in Decurtalo erratum est ludus. Menaechm. II,
3, 54:
Idm me amabo desine ludos fdeere atque i hoc
nie cum siinul :
rectius enim me, quod ab Omnibus libris abest» Ürutc-
BACCHIDIBVS. 429
rus a Jdiclit , quam iam geminarat Camerarius. Per«.
V ° *>.1 •
Lucios me fdcitis , intellego.
Bud. 11, 5, 13 Vetus Cod. (nam in Decurtato, Lipsiensi,
Principe hie quaedam desunt):
Nusquam hercle equidem Ulam Video : ludos me
facit.
Pseudoli IV, 7, 71 sq.:
S. ' Exploratorem hunc faciamus ludos suppositi-
dum.
B. ' AdeOy donicum ipsus sese ludos ßeri senserit :
quorum priore versu ludos coniecit Lanibinus et ante
eum eius recensionis auetor, quam Lipsiensis codex te-
net : reliqui libri ludo. Sed tudo facere aliquem Plau-
tus alibi non magis dixit, quam ludum aliquem facere:
tametsi in Argum. Mos teil« 7 legitur
Ludusque rursum fit senex :
ubi mirum est in Decurtato (quanquam in hoc arabi-
gue), Lipsiensi, Principe, itemque a manu prima in
Vetere legi ludosque, quod non habeo quomodo ex-
plicem , nisi ut ex vetustissima linguae aetate repetam,
cuius non adeo pauca vestigia in optimis libris Plauti-
nis resident. Sed argumenta quidem acrosticha Plau-
tinis fabulis praemissa, quäle illud est Mostellariae, quis
tan die m adduci poterit ut cum Lingio Quaest. Plaut, p.
21 sq. ab ipso Plauto profeeta credat*)? Plautus au-
tem quam fuerit in hoc genere tenax pluralis numeri,
ex alia quoque loquendi forma apparet ad illius, quam
traetavitnus, similitudinem facta. Kudentis enim III, 5,
12 dixit:
Si te non ludos pessumos dimisero:
ita enim pro non te transponitur in Ambrosiano. Eius^
*) Vide Diss. XII.
430 Vfl. DE PLAVTI BACCHIDIBYS.
dem autem fabalae versum IV, 1, 9 quanquam com-
niuni consensu Codices sie scriptum testantur:
Nam nunc et operam ludos dat et retiaz
tarnen tanta est produetae dat syllabae insolentia, ut
alteri alicui locutioni, quae sit aliquid ludos dare* pa- .
rura inde fidei paretur. Et ipsum facit pro dat pro-
didit eura versum afferens Priscianus VII, 1 1 , 55 (I,
p. 328) Kr. £ quo et illud et retiam in prineipem
editionem Merula aseivit
DISSERTATIO Till
DE
TVRBATO SCENARVM ORDINE
MOSTELLARIAE PLAVTINAE.
DE TVRBATO SCENARVM ORDINE
MOSTELLARIAE PLAVTINAE. *)
C a p u t I.
$. 1.
Mostellariam Plautinam in veteribus Hbris constat
perturbatissimo scenarum ordine proditam esse eamque
speciem, qua et legi et intelligi posset, editorum de-
mum studio induisse. Quae opera quam tarde et tan-
quam per gradus quosdam successerit, satis olim Pyla*
dis, Angelii, Lucae Olcliinensis duplicique Camerarii
exemplo ostendi in Musei Rhenani vol. IV, p. 208. 496.
502. 508. 523. Rei summam ut paucis comprehensam
ante oculos ponam, a Gronoviana editione, quae in bis
pendet e Camerarii auctoritate, sie discrepant cum an«
liquissimis editionibus libri mss., ut duae partes scenae
primae actus III, praeterea pars scenae seeundae , de-
nique tota scena tertia eiusdem actus certis in locis
actus IV et V insertae legantur. Interpositi enim sunt
act. III sc. 1 vv. 72 ad 113 post IV, 2,2: deinde III,
1, 114 ad 155 post V, 1, 17: porro III, 2, 115 ad
155 post IV, 1 extr. : denique III, 3 post IV, 2, 23.
f) Edita a. cioiocccxliii.
28
434 VIII. DE TVRBATO SCENARVM ORDINE
Eoque de ordine inter Codices convenit praeter Am-
brosianum palintpsesttim ad unum omnes: nisi quod in
Etrusco nostro miro sane casu in bis ipsis turbis magis
etiam eo est turbatum, quod una scheda sedem suam
bibliopegi vitio mutavit. *)
Ac pleraque quidem rectissimo iudicio Caraera-
- rium trausposuisse non probabile potius est quam sanac
rati cmis necessitate extra controversiam positum. Nee
extitit praeter unum Parewn, qui insanire cum scriptis
libris quam cum impressis sapere mallet: quod ille
piaculura in altera editione commissum vix eo eluit,
quod ad Gamerarii exemplum sero rediit in tertia:
meritoque ruslico homini Grutero vapulavit p. 647.651.
661. Vna sola offeusio non potuit non restare, spe-
etans illa ad act. III scenara tertiana. Extrema enim scena
III, 2 in Simonis' aedes Theuropides Tranioque inspi-
ciendi caussa intrant: nullo autem intervallo proximae
scenae initio prorsus eaedem "personae apparent de in-
- *) Pertinet haec schedarum traiectio etiam ad eam quae- antecedit
fabulam , ut hoc sese ordine singula excipiant: Seh ed. I ss
Bacch. IV, 9,95 ad V, 1, 19 med. — Sched. II = Most. III, 2
28 ad 102. — Sched. III =x- Bacch. V, 1, 19 med. ad V, 2,
59. — Sched. IV = Bacch. V, 2, 60 ad fin. et Most, iiit
ad I, 1, 30 med. — Sched, V ad XI = Most. I, 1. 30 ad
III, 1, 28. — Sched. XII -= III, 1, 29 ad 70 156 ad 159.
III, 2, 1 ad 27. — Sched. XIII = III, 2, 103 ad 114. 156
ad 170. IV, 1 tota. III, 2, 115 ad 134. — Sched. XI V = Iü\
2, 135 ad 155. IV, 2, 1. 2. JII, 1, 72 ad 113. IV, 2, 3 ad 23.
III, 3, 1. — Sched. XV « III, 3, 2 ad 28. IV, 2, 24 ad 65
med. — Sched. XVI = IV, 2, 65 ad 75. IV, 3 tota. V, 1,1
ad 17. III, 1, 114 ad 124. — Sched. XVII « III, 1, 125ad
155. V, 1, 18 ad 66. — Sched. XVIII = V, 1,67 ad finem
fahulae. Apparet schedam II collocandam fuisse inter XU et
XIII. Quod si feceris, ipsum habebis veterum lihrorum ordinem
singillatim descriptum.
MOSTELLARIAE, PLAVTlNAE. 435
spectis a semet aedibus sermocinantes. Quod patet
tarn absurdum esse, ut non modo defensionem, sed ne
excusationem quidem ullam habeat. Accedit aliud quid-
dam. Actus enim IV sc. 2 v. 26 unde tandem subita
Theuropidis praesentia, non ullo vel indicio significata
vel artificio praeparata ? quando nee a servis fores pul-
tanübus ante conspicitur ille ut adveniens , nee quid
agens veniat ipse memorat: prorsus id quidem praeter
morem comoediae et profecto etiatn praeter rationem«
Quac cum ita essent, non sane inepte Koepkius,
cui obsecutus est Bothius, ab ea scena, quae est III, 3
apud Gronovium, voluit actum quartum ordiri : saus
enim temporis potuit inter duos actus praeterlapsum
cogitari,. quo omnes aedium opportunitates commodis-
sime pervestigarentur. Nee illud non probabiliter in-
stitutuui, quod Lambini suasu unius scenae perpetuitate
primam et alteram actus IV continuarunt : tarn neces-
sario inter se vineulo extremus primae seeundaeque
primus versus continentur :
Postremo minoris pendo tergum Morton quam
meum:
'HU erunt bucaedae tnulto potius quam ego sim
restio*.
Nee novae scenae ullum ante posteriorem versum in
libris scriptis indicium. Sed ita quid fiat Theuropide?
Eumne credibile est, postquam extrema scena III, 3
(quam illi IV, 1 fecerunt) Tranio discesserat, per totum
illud tempus, quo sc! IV, 1 et 2 (quae illis una IV, 2
sunt) Phaniscus tum secum loquitur tum iocatur cum
conservo, h. e. per integros versus 53, otiosum astare
et prorsus nihil agentem ? Quod sentiens ut yidetur
Koepkius cum senem tantisper consedisse in aliquo
scabello putat, nihil animadvertentem eorum quae circa
eutn agerentur: non reputavit de constanti consueludine
436 VIII. DE TVRBATO SCENARVM OROINE
illud ipsum considendi et expectandi (velut filium et-
pectandi) consilium Theuropidi aliquot verbis signiß-
candum fuisse, prorsus ut III, 1, 152 ego hie tantüper
ait dum exiSj te opperiar Joris ; priusquam per magnam
partera scenae III, 2 otiosus sane astat. Nee scabelli
artificium illud valdeplacet; probabilius certe, si modo
- de lacuna cogitandum, in extrema III, 3 Theuropidem
credideris tale quiddam dixisse: Sed quid Uli homines
meds ad aedis huc haberit reetdm viam? Paüllisper
lubet observare quid agant: huc concessero. Quan-
quam ne quid dissimulem , vel sie aliquid ofFensionis
relictum est: fatendum est enim Theuropidis verbi
IV, 2, 26 posita
Quae illaec res est ? quid illic homines quaerunt
apud aedis rneas ?
Quid volunt? quid introspeetant?
liaec igitur non eius potius esse, qui iam per aliqood
tempus placide pbseryarit, quam eius quem repentinus
mirae alieuius rei aspectus advertat.
Quid autem, si reliquis omnibus rationi convenien-
ter constitutis in boc uno a vero aberraverit Camera-
rius, quod ulterius quam par erat progressus transpo-
sitionis artificium etiam ad illara ipsam scenaru , quae
nunc est III, 3 , pertinere voluit nee intactum in lila
fabulae parte reliquit veterum librorum hunc ordinem:
IV, 2, 3 ad 23. III, 3. IV, 2, 24 ad ßn. ? Quo qui-
dem liaec rerum continuitas efficitur, ut III, 2 exlr.
Tbeuropide et Tranione in Simonis aedes ingressis
tertius actus terminetur: proximi initio prodeant Calli-
damatis servi, ero apud Philolachetem comissanti ad-
versum euntes, deinde, postquam foribus pultatis nemo
aperuerat, speculantes atque exspeetantes : baec autem
dum aguntur, in altera parte scenae e Simonis aedibus
satis nunc perlustratis Theuropides cum Tranione ex-
MOSTELLARIAE PLAVTINaE. 437
eant , iisque sermonibus habitis, qui nunc sunt III, 3,
Tranio quidetn discedal quaerendi filii erilis caussa,
Theuropides autem Phanisci verbis bis auditis:
Hie quidem neque convivarum sonitust , item ut
antehac Juit :
Neque tibicinam cantantem neque aliutn quen-
quam audio:
repente exspeetantes illos ac speculantes apud aedes
suas ho min es eunspicatus in illa erumpat : Quae illaec
res est e. q. s.
§. 2.
Atque haec quidem illa ipsa via est, quam memet
una cum Lachmanno ingressum olim significabam in
Zimmermanni Diar. antiq. stud. a. 1837 p. 744. Quae
priusquam diligentius expendatur ratiocinando , illud
agendum, quo in hoc genere ratiocinatio omnis tanquam
certissimo fundamento superstruitur, ut, e qua condi-
cione formaque externa antiquissimi alieuius codicis
Plautini singularum partium transpositio quaeque tan-
quam e communi fönte repeti possit, coniectura asse-
quamur. Et praestitit id quidem prineeps in hac arte
Lacbmannus ea ratione, quam indiculo aliquo sie pla-
nam fecit.
Verus ordo singularum Versuum numeri • Traiectarum ordo Pristinus ordo
partium editionis prineipis schedarum schedarum
III, 1, 72—113 35 VI I
HI, 1, 114-155 36 XI II
III, 1, 156-2, 114 104 I. IL III III. IV. V
III, 2, 115—155 41 V VI
111,2,156-170. IV,1,1— 27 37 IV VII
IV, 2, l. 2 H *
IV,2, 3-23. 111,3, 1-28. 150 VII. VIII IX.X VIII. IX. X XI
1V,2,24-V,1,17
Traiectionis apparet hanc caussam cogitari, ut nee in-
tegra schedarum paria locos mutarint, nee binis sehe-
438 VIII. DE TVRBATO SCENARVM ORDINE
dis unius paris praepostere plicatis peccatum sit, sed
parium quorundam prorsus divulsorum singulae schedae
ordine non suo sint collocatae. De duobus autem ver-
siculis illis, qui primi sunt act. IV sc. 2, omitto nunc
quid statu erit Lachmannus: secundarium enini hoc qui-
dem. Verum quod ille ut primarium in hoc genere
iure meritoque consectatus est, ut par vel prope par esset
versuum numerus »singulis scliedis distributorum, ab ea
quidem aequalitate ipse sensit nimium abesse scbedam
V (VI), ut in qua versus perscripti essent quadraginta
unus. Quam discrepantiam inde natam esse eoque le-
vari credidit, quod, qui post III, 2, 129 in libris duo
versiculi leguntur (JTin qui perductet placet> Quid.
— quispiam), tantum in margine scripti fuissent: suum
enim illis locum post v. 156 (JLatius dem um — mo-
nes) esse, ubi cum forte omissi essent, postmodum am*
madverso errore non in scheda IV (VII), quo perti-
nerent, esse ascriptos, sed in V (VI) positos , et in
summo quidem margine positos iccirco quod quo per-
tinerent nesciretur. Atque hoc quidem cum possit ve-
rissimum esse*), tarnen par um est quod duobus tantum
de unius et quadraginta versuum multitudine detr actis
profecerimus ad eam qua opus sit aequalitatem conse-
quendam : nimia enim a triginta quinque ad undequa-
draginta versus varietas , quam quae necessitatem per-
suadeat illius potissimum, quae proposita sit, errorum
originis. Quodsi relicto Merula a Decurtaü c[ui dici-
tur Vrsinianive libri numeris proficiscare, sane magis
etiam turbata aequalitate has reppereris vcrsuuni in sin-
gulis schedis summas : 32. 31. 108. 4l. 37. 142:
sciehdum est enim saepissime illos ipsos libros prorsus
*) Tractavimus hunc locum cum iis quae coniuncta sunt Cap. III,
$■ 1. v • ■ " •
MOSTELLARIAE PLAVttftA«. 439
neglecta versuum distinctione Plautina Verba tina per-
petuitate tanquam non astricta nuttieris exhibere. Non
mirandum, sed laudandum in Lachm&äno, quod qua est
prudentia noluit in computandis ntrmeris ea versuum
cJescriptione uti, quae in editionibtts hddie fertur: non
veritarus facere, si summam esse in hoc genere editid-
mim inde a Camerario proditavam cum Vetere codiee
congruentiarti scivissei: cuius quidem codi eis befleficiö
dici nequit quoties sanior versoum descriptio debeatur*
Vnutn illud tenendüra, quod tetigi in commentariolo de
biblioth. Alexandr. scriplo p. 122, qüöd aliquöties in
illo libro, quo chartis parceretur , prdesertim sicübi
brevius esset genus versuum , non quidem omnino
licenter et promiscue perscriptqs , sed certa consilii
constantia binos in unum ita coniunctos reperimus, ut
a grandiuscula littera alterius initium fiaU Atque hoc
in haue ipsam parte m Mostellariae ila tiadit, ut non
modo a III, 2, 37 ad 59 viginti versus numerentur pro
viginti dttobus et a IV, 2, 4 ad 23 (Jtdndecini pro vi-
ginti, sed pro duobus et viginti undeeim tantum a IV,
3, 18 ad 39. Qui versus cum non possit dubitari quin
in antiquissimis codieibus singillatim fuerint perscripti,
iam hi prodeunt schedarum nuineri quos infra posui.
VI 42
XI 41
I. II. III 121
V 41
IV 42
VII. VIII. IX. X 166
Quorum concinnitas tanta est ut nee quiequam d^st-
deretur, et eius, quem pristinum diximus, ordinis tain-
diu necessitas demonstrata sit, quamdiu non alio com-
putandi exemplo, cuius non minor sit concinnitas, alium
posse partium disieetarum ordinem exeogitari, ©stenderis.
440
VIII. DE TVRBATO SCENARVM ORD1NE
Et tarnen demonstrationis gravitatem sat magnan
licet etiam certiore argumenta confirmare. Quod qui-
dem ex Ambrosiani libri deleticii auctoritate petitum
est , cuius laciniis etsi modica pars huius fabulae ser-
vata est, tarnen hoc ipsum, modo recte utare, satis esse
ad prisünum scenarum ordinem perspiciendum olim
significavi. Quattuor supersunt schedarum paria, veram
ea non unius (ut vocant) quaternionis, sed duorum, ita
quidein ut utriusque quaternionis bina paria perierinL
Indicem subieci singularum schedarum , ia quo mina-
sculis litteris deperditas, superstites grandiusculis notavi,
additis simul paginarum nuineris ad posteriorem scri-
pturam spectantium.
Partes fabulae
Pristina
schedarum
iunctura
Paginarum
numeri
199. 200 III, 1, 49—66. || 67—85
71. 72
77. 78
III, 1, 121-139. H 140—158
111,1,159.111,2,1—16. II 17—...
201. 202 III, 2, 72—90. II 91—109
295. 296 III, 2, 141—155. II 156—...
'.t
447. 448 III, 3, 20—28. IV, 2, 24—30. |
***IV,2,31-42
463. 464 IV, 2, 43 -59. II 60—75
^Q 301. 302 V,l,2— 13.***[|***V,1,14-- 25.
Non hoc tanlum $x Ambrosiano libro intelligitur , ter-
tiana scenam actus tertii ab IV, 2 versu 24 excipi, sed
MOSTELLAJUAE PLAVT1NAE. 44 1
illud quoque facile demonstrabimus, non potuisse prio-«
rem partem scenae 2 act. IV non collocatam esse ante
III, 3. Nam cum scripturae versus (non necessario
item metricos) singulae codicis illius paginae sine ulla
exceptione undeviginti teneant , consequens est ut in
schedis k et 1 perscripti fuerint sex: et septuaginta.
Quibus ubi addideris illos undeviginti, quorum qui finis
sit in corruptissima pagina altera scbedae J dignosci
nequit, habebis nonaginta quinque. In quem numeruui
satis convenit versuum summa eorum, quos e vero sce-
narum ordine hoc computaveris:
ab III, 2, 156 ad 170 versus 15
ab IV, 1, 1 ad 27 29
nulloque intervallo
ab IV, 2, 1 ad 23 23
ab 111,3, 1 ad 19 21
88
Sciendum est enim inter singulas scenas in Ambrosiauo
binorum ubique versuum spatia intercedere, quorum
alter um vacuum est, personarum nomina tenet alterum.
Quodsi hac ratione deesse septem versus videntur, quos
excidisse in Palatinis ceterisque codicibus credendum
sit, ut ratio conveniat nostra : habet qui dem hoc genus
concludendi necessitatem in iambicis senariis, in quibus
nie tri com in versuum numerum nunquam non aequant
scripturae versus, non habet in trochaicis ceterisque
tetrametris, ut qui versus propter nimiam longitudinem
non raro binis scripturae versibus Ambrosiani codicis
librario dispescendi fuerint.
S- 3-
Ergone satis nunc omnia expedita sunt nullique iam
dubitationi obnoxia? Non ita vero. Remotum est sane
442 VIII. DB TVRBATO SCENA.RVM ORDINE
ülud incommoduni, quod secundum tralaticium scena-
rum ordinem per longissimum temporis spatium nee
agens quicquam nee audiens conspiciensve , nee con-
spectus a Phaaisco , Tkeuropides astet: sed verendum
ne aliud ita ineoinmodum suecreverit. Quid enim iam
agere Pbaniscuni et conservum existimabimus, dum per
duodetriginta versus (III, 3) Tranio et Theuropides e
Simonis aedibus reduces colloquuntur? Scilicet Call»*
daraatis exituni exspeetant et ecquis tandeni intus sit
speculantur. Audio. Exspectent igitur et speculentur:
nee vel Uli Tranionem eonspiciant cum Tbeuropide
exeunteiu , nee bi ipsi per maximam partem colloquii
sui adversitores illos. Ac reputandum sane, diversis in
locis utrosque versari, ante Theuropidis aedes adver«
sitores Callidamatis, ante aedes Simonis cum Tranione
Theuropidem. Nee offensioni talia fuisse , quae , si e
rei veritate censeantur, parum probabilitads habeant,
satis esse documento baec una fabula poteriu Neque
enim III, 1 initio sermocinantem cum Tbeuropide Tra-
nionem ante v. 33 danista animadvertit, nee III, 1 extr.
et III, 2 init. vel Simo aut Tranionem aut Theuropi-
dem , vel ipse Theuropides ut videtur aut Simonem
aut Tranionem: et tarnen vicinae sunt Tbeuropidis Si-
monisque aedes. Quid? quod post colloquium cum
Simone habitum lantum iter Tranio, ut ad erum re-
deat, conGcere cogitandus est, quantum decem versibus
(88 sqq.) recitaudis sufficiat, ipse autem Theuropides
heus Theuropides verbis (v. 97) servo inclamandus?—
Sed tarnen quod per maximam partem illius , in quo
versamur, colloquii non esse Tranioni conspectos Calli-
damatis adversitores largiti sumus, id non item perti-
' nere ad ipsum finem buius scenae potuit. Non nescio,
quid excusationis paratum sit. Nam Tranio cum sane
ad congerrones se suos collaturus sit v. 27, tarnen hoc
MOSTELLARIAE PLAVTINAE. 443
quoniam non potest non clam facturus esse, ita quidem
ut Theuropidi videatur rus potius petere arcessendi
filii caussa : in contrariam Theuropidiis aedibus partem
oportet iter deflectat, unde per viarum ambages quas-
dam ad posticum aedium illarum reversurus sit. Esto.
Verum ne oculos quidem discedentem in eam dorn um
coniicere, unde tan tum tamque praesens ei periculum
immincat, id profecto nimium fuerit nee ullo modo
credibile, praesertim cum ad illius doraus cogitationem
semet ipse bis verbis revocet :
Dicam ut hie res sint quietae atque liunc ut hinc
amoverim. *)
Ergo illuc spectet necesse est et nihil tarnen conspi-
ciat. £ quo consequens est ut nunc lateant, qui antea
ante fores steterint: quos si conspexisset Tranio, ilico
de se actum esse omnemque fraudem suam etiamturo
praesenti Theuropidi patefactum iri intellexisset. Quodsi,
quo se abdiderint, quaeris, non est difficile respondere.
Quippe pone vestibulum aedium Theuropidiarum se
reeeperant, et pone cum quidem parietem vestibuli, qui
a Simoniis aedibus remotior esset. Frequens enim cum
*) Nuila Maio fides habenda, qui in Ambrosiano codice sie legihunc
versum perhibeat:
Dicam ut hinc res est quaeso ar(ma ferte) mannm pueri,
Nostris oculis nihil nisi haec apparuerunt:
Dicam ut hinc res sint qu..s moueri
ut de eo certe non sit dubitandum, quin amove'rim scriptum fue-
rit in fine versus. Quo in loco aliquoties ille Über I habet pro
IM et quae id genus alia sunt. Nee quiequam ineptius verbis a
Maio positis. Vnum S illud, qnod est post QU. . , haereo quam
in partem interpreter. Quod ubi missum feceris , in Uuerarura
spatia ca quae vulgalur scriplura apprime convenit. — Ceterum
cum in scriplis libris sit atque ut hunc hinc amoverim, poteris si
malcs du elapsa s\llaba cogitarc : atque ut ego \unc kinc aniQ-
terim.
444 VIII. DE TVRBÄTO SCENARVM ORDIJfE
in reliqua Romanorum comoedia tum in hac fabnla
vestibuli usus est et late patens: quem si non sa'tis ani-
madvertas, saepe fiat ut sive poetae artificium sive con-
silia personarum parum perspicias. Velut quod Most
II, 1 6t conviviuin, id cum non in aedibus fieri , sei
ante aedes vv. 47. 50. 54. 58. 78 doceant, ubi tandem
nisi in vesübulo haberi cogitabis? — Quodsi pergis quae-
rendo, cur illuc isti se servoli receperint, satis hoc eo
versu significatur, qui ultimus est ante I V, 2, 24 ■: cauto
opus est, ne huc exeat qui male me mulcet. Tergo
igitur suo Phaniscus metuit: quod qui potest in tutam
certius recipere quam angulo aliquo , in quo lautet,
occupato? An vero, qui, quid mos comodiae flagitet
et constans Plauti consuetudo, perspexerit, illud ipsum
latendi consilium credat significatum potius a Phanisco
esse quam planis verbis enuntiatum? Quod cum fieri
potuisse confidenter nego, tum huius confidentiae habeo
unde certissimum firmamenlum petam. Namque aliquid
post ea, quae attuli , verba excidisse iam ita demon-
strabo, ut prorsus omissa de scenarum ordine actionis-
que rationibiis quaestione Phanisci orattonem extremam,
qualis tandem sit per se speetata, excutiam. Est autem
illius in Vctere codice inde a IV, 2,19 liaec species:
Heus ecquis hie est maximam qui Jus iniuriam
Foribus defendat? hecquis ecquis huc exit atque
aperit?
Nemo hinc quidem foras exit. ut esse addecet
nequam homines ita sunt.
Sed eo magis cauto est opus Ne huc exeat qui
male me mulcet.
Quorum nemodum qui numeri essent cum aliqua pro-
babilitate definire potuit. Nee fieri lioc prius poterit,
quam lacunae alieuius sedem indagaveris sententiae qui-
dem vitio nullo indicatae. NuIIa arte ullum opinor
MOSTELLARIAE PLAVTINAE.
445
nietruin extuntles nisi ascitis inter foras exit et ut esse
aliquot vocibus. Quod ubi feceris , mir um est non
uuam , sed duas inter se diversas vias patere sumniae
nunierorum concinnitatis recuperandae: ut aut hoc ge-
ri us versuutn restituas sat multis exemplis comprobatum:
aut hoc non usitatum quidem, sed minime vel ineptum
vel incredibile :
Ad priorem formam ut Phanisci verba revocentuv, pau-
cis quibusdam emendationibus opus est:
Heus,
£cqui hie est mdxumam qui his iniuriam
Foribus defendat? ecqui exit atque aperit?
Nemo [liomo] hinc quidem foras exit [qui ape-
riat. *)
Herde] ut esse dddecet nequam homines, ita sunt.
Sed eo mage cauto opust, ne huc [nunc] exeat*
Qui male me muleet II J.^ ^ —
Paucioribus etiam mutationibus alter am formam nancisci
licet:
Heus, ecquis hie est mdxumam qui his iniuriam
Foribus defendat ? ecquis huc exit atque aperit?
Nemo hinc quidem [huc] exit forasj [nobis qui
aperiat.
Profecto pol] ut esse dddecet nequam homines,
ita sunt.
Sed eo magis cautost opusj ne huc [nunc] exeat%
Qui male me muleet J.v^ || _L w ^ **)
Vides. utrameunque viam inieris, maneum evadere ex-
tremum versum. Quo facillima opera aut sie suppleto
Qui male me muleet: hinc paullum abscessero
*) quidem pro una syllaba est, ut sescenlies alibi.
**) Vide Epimetrum.
446 VIII. DE TVRBATO SCENARVM ORDINE
(vel illtic concessero, illuc iam abscessero) : aut sie
Qui male me muleet: scitius est nie lünc absee-
dere:
id consequimur, quo prorsus exspeetationi satisGaU
Nam etsi potuerunt sane etiam plura intereidere : quando
Septem versuum spatia seeundum calculum supra a no-
bis subduetum suppetunt: tarnen ne solet quidem istud
secedendi consilium nisi brevissime apud Plan tum de-
clarari: velut solis huc concessero verbis illud cum alibi
fit tum Most. III, 1, 156.
§. 4.
Atque haec omnia ita disputavimus , ut de versi-
bus 1 et 2 sc. 2 act IV {Illi erunt bucaedae multo
potius quam ego sim restio. sE. mane tu atque as-
siste ilico) non dubitaremus quin recte a Camerario
ante IV, 2, 3 repositi essent: nam in codieibus qui«
dem inter III, 2, 155 et III, 1, 72 interiectos esse ab
initio exposuimus. Quibus cum aliam commodam se-
dem nee potuerit quisquam , nec ut arbitror possit in-
dagare , tum ex Ambrosianis fragmentis tan tum certe
cognoscitur, nec post HI, 2, 155 nec ante III, 1, 72
collocatos fuisse. Rectissime autem Lachmannus hanc
transpositionem vidit cum reliqua schedarum permuta-
tione ita connexam esse, ut qui duo versiculi forte ela-
psi traieetarum schedarum septimae (= VIII) praerait-
tendi fuissent, ascriberentur initio sextae (= . 1). Cuius
erroris caussam apparet hanc fuisse , quod simillima
utroque loco verba {mihi) molestus ne sis sequuntur.
o
Z
Kß
o
VI
o
SU
o ^
>
V
o
c
7»
8
>
c
e
^5o»
c
Vi
ö
t/>
o
a
7* r:
^
•*
r.
<
>
o
</*
41
V*
o
Z-'vi
c
>
Z
o
*
*
$
MOSTELLARIAE PLAVTINAE.
447
Caput II.
De lacunis.
s- >•
Tantum de vero scenarum actus tertii quartique
ordine, quem Ambrosiani auctoritate prorsus confirmare
licuit. Pergcndum est ad reliquas schedas eiusdem li-
bri diligentius excutiendas, sive eas superstites sive de-
perditas, quando hae quoque quid olim continuerint e
superstilum comparatione intelligitur, postquam magna-
rum illarum turbarum immunem fuisse Ambrosianura
patuit.
Et ut ab iis ordiaraur, quae superstites sunt, gra-
vissimarum lacunarum indicio illae sunt, quas M et Q
litteris signavimus. Illius enim pagina altera (448) sex
habuit ab ipso initio versus inter eos , qui nunc sunt
IV, 2, 30 {Heus vos3 pueri) et 31 (Erus hie noster)
interpositos. Quorum versuum prope evanida vesti-
gia, vix umbram quandam litterarum referentia, litho-
graphi opera repraesentari in adieeta huic paginae ta-
bula iussi. E quibus si extiterit qui voculas probabi-
liter extricet, la etabor laudaboque; equidem absüneo,
idque eo magis , quod ad sermonum integritatem con~
cinnitatemque nihil quiequam desideratur, Itaque iocos
quosdam et facetias interpositas fuisse puto, quibus all-
quantisper Theuropidem servoli ludibrio haberent, sed
ita tarnen ut petulantior Phanisco conservus esset, quo-
niam de illo senex v.34 nam te ait esse arbitror pue-
runt probum. Ergo cum quaerenti seni:
Heus vos, pueri, quid istic agitis ? quid istas aedis
Jrangitis?
ab initio tale quiddam respondissent: quid id ad te?
Utas res cura, non alienas , et quae cogitari possunt
448 VIII. DE TVRBATO SCENARVM ORDINE
vel similia vel consectaria ,« postremo deraurn Phaniscus
dcposita supcrbia ELOQUAR inquit (nam hoc vix du-
bium): cui sat commode proxima continuantur :
Erus hie noster potat. th.\ erus hie voster po-
tat ? pif. ita loquor.
Paullo autem post in eadem pagina versiculus ex
Ambrosiano accedit post 35, e cuius paucis his reliqaiis:
. ABI . . • . L . BUM ...C.....ix...».
L . . . HISCEAEDIBÜS
vix fallar si hanc sermonum continuitatem effecero:
TU. Piiere > nemo hie hdbitat'. nam te esse drbi-
tror puerum probum.
35 PH. Non hie Philolaches adulescens hdbitat hisce
in aedibus?
TJf. [If\dbi[ta\>it{\ v\e\rum [emi]g[ravit p]r[idem
it\l[e ex] hisce aedibus*
36 se. Hie senex cerebrosus certest. pjt* erras per*
vorse pater:
Nam nisi hodie hinc emigravit aut heri, certo scio
Hie habitare* th. quin sex mensis iam hie ne-
mo hdbitat. se. somnias.
Nisi mal es verum emigravit ille quidem ex lu a. Talis
autem versus accessione sententiarum nexui vel sine li-
brorum indicio consulendum fuerat. Quo enim speetare
Phanisci verba erras pervorse pater dicamus? quando
Ulis, qnae v. 34 dixit Theuropides, Phaniscus quidem
iam responderat v. 35. Ac de emigratione locutuui
esse senem, satis esse documento v. 37 potest. Omit-
tendi autem caussara in propatulo est parem versuum
exitum fuisse. Puere nemo hie hdbitat v. 34 transpo-
suimus cum Ambrosiano : ex eodemque in adiectum
proximo versu.
Progredior ad Q, quae scheda paginas 301 et 302
aequat. Et p. quidem 301 ima quinque versus tenuit,
%
MOSTELLARIAE PLAVTINAE. 449
summa antera 302 duos, qui omnes hodie desiderantur
atque iam in Palatinis libris exciderant. Ex his quat-
tuor prorsus evanuerunt in membranis Ambrosianis;
eorum aatem, qui ultimi sunt paginae prioris, haec tan-
tum initia legi potuerunt:
AÜT (vel MET) ......
PRO ..........
ILLt ..........
Acquieseendum igitur in eo, ut inter V, 1, 13 et 14
lacunam esse cognovevimus Septem vel prope Septem
versuum: siquidem unus alterve propter nimiam longi-
tudinera potuit divisim scriptus esse. Et aliquid sane
deesse facile potuerat inde existimari, quod v. 13 clam
esse verba subiecto grammatico carent. Septem autem
versuum illorum in promptu est quäle potuerit argu-
mentum esse: cuius. ut expositionem compendifacere-
mus, hos lusimus quos infra posuimus.
13 Ndm scio equidem nullo pacto iam esse posse cldm
senem,
Qidbus dolis concenturiatis eum ego ludificdtus
sum.
Nam ut erum vidi gestientem fdlso mercirnonioj
Metuo ne ad nostrüm vicinum protinam contu-
• lerit pedem*
Pro emptis aedibus _, quas inhiat miser , ut pre-
tium solveret.
'Ille ubi vendidisse se unquam eas aedis perne-
gdverity
Neque se argentum accepse > sat scio rem esse
factam omnem palam>
Quibus mendäciis celarim a gndto rem disper-
ditam.
14 Sed quid hoc est > quod Joris concrepuit proxurnae
viciniae'i
29
450 VIII. DE TVRBATO SCENARYM ORDINE
Ceterum quod ne sie quidem , quanquam duobus in
pagina 302 versibus accedehtibus , expletur conslans
undeviginti versuum numerus, id cTuplicem caussam ha-
bet. Nam non modo binorum spatia divisi vv. 15. 21
et 22 aequant, sed duo praeterea post v. 15 spatia in-
tercedunt novae scenae, ut consentaneum est, ab v. 16
ordiundae :
' Ilico intra Urnen ista stdte, ut, cum extemplo wh
cem :
sie enim Ambrosiani bas litteras LIMENIS . AST . • •
. . . UM interpretor , cum vulgo sit Urnen astate Wie
'ut currtj pro quo recte, absque Ambrosiano esset, astate
Uli Botbius.
$. 2.
Praeter schedas autem M et Q singulos versus
nunc elapsos conservarunt etiam J et N. Pertinent
enim buc ea, quae incredibili et negligentia et perver-
sitate Angelus Maius de ineditis quibusdam, quos in
Ambrosiano codice reppereril, versibus his verbis nar-
rat: In alio Mo stellar iae folio haec legebam:
Non edepol video. At ego video volturios duos.
Puere atque . . . * • hac me
Quorum priori cum praeterea conferri iubeat Most. III,
2, 147 sqq.: boc omne quäle tandem sit et quo va-
leat, diligentius declarabo. Vix enim mortalium quis-
quam divinando illud assequatur, priorem versum, sed
aliquot syllabis auetiorem, positum esse post ipsum illum,
quem commemorat Maius, versum 147 sc. 2 act. III:
a herum autem longo ab illo intervallo remotum exstare
in IV sc. 2 eiusque scenae esse antepaenultimum. Dfc-
MOSTELLARIAE PLAVTINAfi» 451
com ordine de singnlis. Et priorem quidem Bothius
sat inficete sie supplctum Non edepol ego video : At
e. q. s. collocanduni post 152 putavit. Nee vero libra-
riorum ille culpa maneus est, sed vitio editoris Itali,
qui eas, quae sunt inter video et volturios litteras cir-
citer octo novemve turpiter neglexit. Quarutn quae
tenuissima vestigia supersunt , quantum potui calamo
imitatus repeti curavi exemplo lilhographico. Potuerunt
eo loco ruulta non inepte dici , velut video pictos vol~
turiosj video hisce oculis volturios, alia : propius quam
reliqua, quae in mentem venerunt, ad vestigia illa ac-
cedere vis um est video ad laevam volturios. Sinti ul
emendatiores apposui coniunct.os cum illo versus*:
147 tr. Viden pictum, ut ibi ludißcatur cor nix vol-
turios duo?
th. Non edepol video. tu. dt ego video ad
laevam volturios duo :
148 Comix astat: ea volturios duo vicissini velli~
cat.
Ita et caussa omissi versiculi tan quam in oculos ineur-
rit, et multo commodius versus 148 verba ibi collocata
habes , ubi iam non interrogat Tranio, sed exponit et
affirmaU V. 147 vulgatur pictum , ubi ludificatur una
cornix, pro quo Bothius substituit p. ubi ludificat u. ö.
Sed nee ubi particulam habeo qui satis expediam, et
supervacaneam una vocem , 'quae facile addi ab inter-
prete potui t, omittit Ambrosianus. Ergo ut ibi scripsi
servata deponentis forma, ibi illud referens ad idem, in
quo perscrutando versantur vestibulum. ubi num sit
in Ambr., non magis patet quam primo versu duo, an
duos item ut altero tertioque versu, habeat: duo utro-
que loco est in Palatinis.
Difficilius est de altero versu iudicium, cuius hie
fuit, si librorum fidem sequimur, cum contiguis nexus:
452 VIII. DE TVRBATO SCENARVM ORDINE
73 pn. Alio credo comissatum abisse : abeanius nunc
iam.
tn. Puere . • q hac me ; . » .
74 tn. Puere j iamne äbis ? libertas paenulast tergo
tuot
75 pn. Mihij nisi ut erum metuam et eurem* nihil
est qui tergum tegam.
Sic enim ultimum scripsi duce Anibrosiano, in quo est
NIS . U . I I RUM h. e. nisi uti erum. Vulgatam scripto-
ram nisi herum e Palatinis, in quibus est nisi erum ut,
sie correxerat Bothius: nisi herum uti9 non male, sed
ut iilud praestet. Eo auiem, qui excidit versu, nos
qui dem nihil potuimus nostris oculis expiscari nisi ab
initio Puere . . q • • : syllabarum quae sunt hac me nee
vola nee vestigium apparuit* sed tarnen Maio er e da mos
olim apparuisse. Quo autem illa tandem speetare di-
canius, quae Tlieuropidem puero dicentem faciunt: li-
bertas paenula est tergo tuo , — ? Explicant: liberum
paenula tibi tergum est h. e. paenulam non gestas. Id
ut saltem posset fieri, lenissima mutatione Bothius scri-
bebat libertas paenulae est tergo tuo: nam penulaest
tenent Pall., paenulast Ambr. Sed quae vis esset, quae
ratio, qui nexus huius ioci (nam de ioco cogitarunt),
nee Bothius nee aliüs quisquam demonstrare potuit: qui
quidem iocus, ut dicam quod res est, ineptissimus est
et ultra quam dici potest * frigens. Quid multa? ser-
mocinantibus sie illa distribuenda sunt:
tn. Puere , iamne abis ? pn, libertas paenulast
tergo tuo :
Mihi j nisi ut erum metuam et eurem, nihil est
qui tergum tegam.
Hoc en im servolus sibi vult: tu quidem non habes cur
tergo timeas, ut qui sis Über: tibi igitur ipsa libertas
praesidio et tanquam tegumento tergi est : contra mihi,
MOSTELLARIAE PLAVTINAE. 453
qui servus sim , nihil praesidii paratum praeter ipsara
eri curam et servilem obedientiam. Ecquid autem caus-
sae est cur nihil Theuropidi, omnia sibi timenda esse
Phaniscus hoc quidem loco dicat oninino? Nihil enim,
quod huc spectaret, pro tul erat senex: quando nimis
profecto leve illud est, quod iamne abis interrogarat.
Ergo hoc ipsum indicio est, qualis paullo ante versus
exciderit. Qui quidem si non fuit, at potuit hie esse:
th. Puere, [se]q[uerej te obsecro^] hac me. [pb.
tergo tirneo. th. ne time.]
Pitere, iamne abis? ph. libertas e. q. s.
Secum uua ire Phaniscum iubet, ut habeat quo teste
utatur in Tranion em iam consuhurus. Eri timorem
puer caussatur. Leve hoc esse et nihil timendum se-
nex respondens iamiam facessere illum videt disceden-
temque his verbis inclamat: puere, iamne abis? Quo-
rum haec vis est, ut omisso iam comitandi consilio sal-
tem aliquantisper etiam remanere Phaniscum velit, quo '
plenius rerum a Tranion e gestarum rationem sciscitetur.
Puer autem illuc respiciens, quod Theuropides ne time
dixerat, facile tu quidem, inquit, istud dicis, quippe
qui ipse caussam timoris nullam habeas: a qua longe
mea condicio distal. Paenula igitur pro tutela dieta
propter tegendi tergi notionem : ut ne opus quidem
sit huc ascita Nonii notatione quadam , qua is penulam
ait p. 448, 24 abusive [ad inserendum] omne quiequid
tegit nobilissimi veteres transtulerunt. Cuius usus quod
e Varronis Manio exemplum posuit , eo non illud po-
tius, etiam figurate dici, docetur, quam transferri ad
aliarum corporis partium tegumenta.
S- 3.
Dcnique e B quoque novus versus prodit : quae
res cum caussarum nexum paullo intricatiorem habeat,
454 VIII. DE TVRBATO SCENARVM ORDINE
longiorem sibi disputationem poscit. Seien dum est
enim, qui inde a Camerario inter III, 1, 70 et 72 col-
localus est:
th. Eia mastigia, ad me redi. tr. iam istic ero:
eum versum non hie legi in codieibus, sed post 111,2,
32, Atque generatim consideranti facile apparet oronino
alienum a neutra scena esse. Nam tantum in aperto
est, inclamari illis verbis digressum a Theuropide Tra-
nionem et ad crum revocari: digressus auteai Tranio
in illa scena ad danistam erat, ad Simonem in bac.
Praeterea fatendum est ita verba comparata esse, nt
de nexu non sit nimis timendum. Nam id ipsnm agi-
tur profecto, ut subita eri acclamatione sedulum aliquod
Tranionis sive cum danista sive cum Simone colloquium
interpelletur, servus autem , quamvis se obsecuturum
respondens, tarnen in intereepto serroone parumper
pergat. Verumenimvero bono poetae quoniam in ipsa
imitatione vitae quotidianae tarnen illud curandum est,
ut ne inepte iniitetur, is de quo agimus versus credi
nequit post III, 2, 32 positus fuisse: ubi quidem vix
institui coeptus sermo quidam , qui quo evasurus sit
prorsus lateat, interrumpatur importunissime. Quod cum
Caraerarius vere sensisset, non tarnen continuo ad aliam
scenam trausferre debebat. Et repugnat ipsum metrum
evidentissime: fugit enim illum, trochaicam mensuram
eia parliculam aequare et accentu in paenultima nola-
ri*): e quo consequitur non iambicum versum esse, ut
*) Vnum est quod repugnare videtur exemplum Merc. V, 4, 38:
LY. Ora ut ignoscat delictis eius atque adulescentiae,
DE. Pergin tu autem? eia süperbe invehere? spero ego mihi
quoque
Tempus tale erenlurum e. q, s.
Nolo e collocatione particulae argumentari : fortius eam a nie-
moriae fide adorior. Nee enim eia vel in Vetere vcl in Decur-
tato exstat, sed in hoc est kia, in illo huc. Vnde profeclus Bo^
MOSTÄLLARIAE PLAVTINAE. 455
reliquos scenae primae, sed creticum, satis eura et leni
et certa emendatione sie pridera ab Hermanno Elem.
doctr. metr. p. 217 restitutum:
th. Eia mastigia ad me' redu TR. iam isti ero.
Atqui hinc relegato molesto versiculo- qui tan dem satis
coeunt contigui versus 70 et 72? Nam post danistae
verba quin non peto prorsus praeter exspeetationem
sane Tranio molestus ne sis infert: quando qui petit
polius, quam qui non petit, molestiam exhibet Nee
hoc incommodum ullo modo probabiliter iis trauspo-
nendi machinis vel Pistoris vel Bothii sublatum est,
quas prorsus evertemus cap. III, §. 4. Contra prae-
claro auxilio codex Ambrosianus praesto est, integrum
post 70 versum excidisse monstrans, cuius lacera membra
U ...... . FAENÜS . . . . U
... U ... . MIHI
nescio an recte in hoc corpus colligam:
Reddun dumst faenuSj faenus reddundumst mihi.
Faenus enim, non sortem se petere etiarn eo versu,
qui nunc est 64, inculcat: tr. Sortem aeeipe. da.
itnmo faenus^ id primum volo. Sortem autem cur Tra-
nio promittat, parum expediit Taubmannus: immo id
ille promittens, ad quod parandum aliquantum temporis
necessario concedendum, inoram dedita opera nectit si-
thius scripsit : Pergin tu autem in fiunc süperbe invehere? du-
pliciter quidem lapsus. Nam et in hunc est cur hoc loco me-
rito displiceat pro me positum : multum enim diftert praegressum
hunc senem: et soloecum est ac sine exemplo invehere activum.
Duabus litterulis, quae exciderint, revocatis mecura scribe:
Fergin tu autem? [ad]hüc süperbe invehere? e. q. s.
Nulla autem accentus offensio in coneursu tri um brevium sylla-
barum Cas. II, 3, 14:
Eia mea Iuno non decet tarn tristem te esse tuö Iovi:
(vel te tarn tristem esse, vel cum Botliio esse te tarn tristem t. /.;
nam in libris est te esse tarn tristemy
456 VIII. DE TVBBATO SCENABVM OBDlNE
mulque falsa spe exhilaratum danistaui facilius hinc se
amoturum spe rat. Non minus autem commode illc,
quem recuperasse videmur, versus a Tranionis responso
(Molestus ne sis) excipitur, quam in ea convenit quae
praecedunt. Quae cum valde lacunosa in libris mss.
exstent, imprimis dolendum est huius totum initium pa-
ginae in Ambrosiano codice prorsus evanuisse. Sed
qualiacunque fuere, quae ibi vetustissimae membrame
consignata tenuerunt , diversa ab intolerabilibus Came-
rarii supplementis fuisse certum est* Quibus sine mora
expulsis vide num djligentissime observatis lacunarum
spatiis, qualia sunt in Palatinis, asciüsque cum aliorum
tum Acidalii quibusdam inventis sie rectius sermones
illi procedant:
Non ddt, non debet. DJ. non debet? tr. ne
gry quidem
Ferri hinc potest. an [vis hinc alijquo abedt fo~
ras?*)
Vrbem exul [linquat faeno]ris caussd tut?
70 Quin sortem [pol]licebitur. DJ. quin non peto:
Reddündumst faenus , Jaenus reddündumst mihi
TR. Mo lest us ne sis: nemo dat: age quid lubet.
Nim iura est , quod Tranionem v. 67 respondentem fa-
ciunt ne gry quidem debet: quo fit ut satis inepte pro-
ximi versus initio quaeratur ferre hoc potes? quod
quidem , praesertuu sequente altera interrogatione illa
quae fit an particula, intelligi prorsus nequiL Non
datj non debet ab initio dixerat intemperantius vo-
eiferans nee singula verba pensitans ; mox ubi acrius
instans danista non debet? obstupefactus quaerit, iara
non serio asseverare Tranionem convenit, quod. incogi-
*) Vitandi proceleusmatici caussa Hermannus mavult:
Ferri hinc polest, an vis aliquo hinc abtat foras ?
MOSTELLARIAE PLAVTINAE. 457
tanter antea iecerat nee postea ullo modo tenet: at
illud convenit, asseverantius iterata altera parte prius
dictorura (non dai) callide declinare responsionem.
V. 69 quae vulgantur : Vrbem exul linquat f actus hie
causa tui > non hercle latina sunt, sed barbara. Nee
hie in Vctcre codice est, sed ipsum quo usi sumus ris
post lacunam« Versus 70 supplementum Gamerarianum
(Quoi sortem vix dare licebit) , ut de dativo illo ta-
ceara , non magis metrum habet quam quod versui 68
adhibuit (an mavis ut aL ab.fy Tri um litterar um spa-
tium recte explevisse reposito pollicebitur verbo vide-
mur: quod sie exaratum pollicebii peperit Palatinorum
scripturam sortem ... licebit: nam sortem potius lice-
bit in solis est novieiis Hb ris iuterpolatis. Nee dat di-
cit, nee dabit, ac ne pollicetur quidem, sed exquisitius
etiam levissimum omnium pollicebitur.
Ad III, 2, revertor, unde illum, de quo quaerere
instituimus, versum in III, 1 Camerarius transtulerat.
Nam ne illic quidem ferendum esse cum antea signifi-
cavimus, tum multo evidentius eorum, quibuscum in li-
bris mss. iunetus est, rationes aecuratius expensae do-
cent. Quorum haec est in Palatinis species:
30 Quid agis tb. hominem optumum teneouamice
facis
31 Quom me laudas. tb. decet certe si. hercle te
habeo hau
32 Bonum teneo servom
Eia mastigia ad me redieram istic ero
33 Quid nunc quam mox. simo. quid est. tb. quod
solet %Jieri.
34 si. Die . . quid id est
nisi quod in Decurtato est melaudis pro me laudas,
Etiam astigia ad me redie am v. quarto , et Hie pro
Die. Statini apparet horum tertium versuum rautilum
458 VIII. DB TVRBATO SCENARV1I ORDINE
esse: quod non fugit Cauierarium. Huitis enim sup-
plementum est quod nunc fertur repugnante metro,
satis apta sententia: tr. quid ita vero , Simo? Id
cum parum sibi constans non significasset in sua edi-
tione Gronovius dispari litterarum forma, accidii utpro
Plautinis illa verba ab Hermanno haberentur Elem. d.
metr. p. 217. Quae autem v. 33 sequuntur, res ipsa
clamat sermocinantibus ita disperüenda esse, ut quod
solet fieri Sinioni, quid est Tranioni tribuantur: unde
consequitur Simonis esse quam mox verba, quorum fa-
cile intelligitur hanc esse vim a7tocri(dJt7]TLX7?v : quam
mox nequitiae et helluationis tuae poenam lues? vel
definitius etiam: quam mox in malam crucern ibis? Ea-
que nemo non videt illis continuari quae antea Simo
dixerat: te haud bonum servum teneo. Rursum bis
praeter opinionem auditis fieri prorsus nequit quin vel
iniretur vel indignetur vel etiam interroget Tranio, quid
tandem rei sit quod ille crepet: idque fecit iis quae
exciderunt verbis. Ncc quaerenti querentive deest se-
nex, non ille quidem aperte respondens , sed per ca-
villandi ambages opprobriuni in Tranionem conieclum
illis ipsis interpretans quae consequuntur: quam mox
finem ista ßagiiia habitura sunt? Exemplum ponam
redintegratorum versuum, propterea potissimum incer-
tum, quod multa comminisci pari probabilitate licet
30 Quid agis? tr. hominem optumum teneo. si.
amice jacis,
Quom me laudds. tr. decet certe. si. [ai]
hercle [egomet] te
Haut bonum teneo servom. [tä. hem quid est,
obsecro ?]
si. Quid nunc? quam mox — ? tr. quid est?
SI. quod solet fleru
MOSTELLARIAE PLAVTINAE. 459
tä. Dic[edum , te obsecro , mi Simot] quid\nam\
id est?*)
Vieles tarn necessario hos omnes sermones inter se viu-
culo invicem connexos esse, ut nullo pacto dirumpi
interieeta Theuropidis inclamatione Tranionisque re-
sponse» possint Et ut potuisse interpellari largiamur
potius quam concedamus : at ita qui tandem fiat, ut
nihil eoruro, quae inter servam et er um agantur, Simo
animadyertat, vel si animadverterit, non aliquo modo
*) Versa 31 ut aliquid excidisse credatur, et numeri flagitant sane
et sententia: sed potuit id aiiquonto minus esse. Kam etsi Her-
mann» aucloritati hoc tribuimus, ut tetrametros supra describere-
mus , tarnen id ita tantuin feeimus , ut posse tetrametros esse,
non ut non posse non esse significaremus. In promptu est enim
de altera illo versuum genere cogitare, quod e dimetro cretico
et tripodia trochaica catalectica compositum toties in hac scena
creticis tetrametris mixtum est. Atque ad hanc formam versum
quidem 31 longe adeo probabilius revoeaveris :
Quam me laudds. TR. deeet certe. SI. [at] hercle te:
nam habeo in libris additum nulli usui est : additum ut puto ab
interprete , qui hoc a Simone sive dici sive dicendum fuisse si-
gn! ficare vellet : te haud bonum servom habeo, (Non probabilius
hoc tantum , sed necessarium : quando in ultimo pede vix posse
mediara syllabam longam defendi Hermannus monuit.) — Nee
difficilius eadem forma restitui proximo versui poterit :
Haut bonum teneo servom, [TR* obsecro, quid est T\
de quo tarnen prorsus ambiguum Judicium : non item extremo
poterit , quia ita vix ullo modo daetylus vitabitur pro trochaeo
positus, velut
Dic[edum, te obsecro, quod solet] quid id est?
Ceterum eo versu supra posuimus quod simplicissimum videba-
tur. Potueramus etiam : Die [modo , nisi tibi inc6mmodumst,yf
quidnam id est? Nam Camerarii quidem languet ioventum: Die
[igitur, quod solet fieri] q. i. e. : nee fert talem repetitionem in-
doles Flautina. Ceterum dioedum habes Rud. IV, 4, 112. —
Sunt autem haec omnia suapte natura incerta. Vt rursum do-
lendum sit in hac quoque Ambrosiani pagina, quae III, 2, 17 ad
34 tenuit, hodie ne uoum quidem verbum legt posse.
460 VIII. DE TVRBATO SCENÄRVM ORDIltK
miretur, sed quasi nihil prorsus interciderit, quod io-
ceperit persequatur? An illuc eam ipsam* qua moi
utitur , nunc parüculam spectare putabis ? Non male
putares, si ulla Simoni caussa esset de reditu Theuro-
pidis cogitandi: de quo quidem reditu versa demum
54 ita eum Tranio edocet, ut nihil eiusmodi Simonen
suspicatum esse appareat. — Sed ut paullum declioen
orationezn , habet sane illud nunc aliam dubitationem,
cum ea quaestione, quae de Theuropidis interp^Uatione
est, non coniunctam. Kam etsi saepius illa ipsa verba,
quid nunc?, alteri interrogationi alieui praemittuntnr,
atque adeo quid nunc? quam mox — consociata ex-
stant Cas. III, 6, 16 {quid nunc? quam moac recreas
me?): tarnen non potest profecto illa particula unquam
nullam vim habere, sed necessario certae temporis sive
condicionis notationi servit Atqui Simo quid tandem
caussae habet cur nun c potissimum imminere poenam
credat? quando nihil accidit, quod ille quidem sciat,
quo talis suspicio nitatur. Ergo hoc incommodum ut
tollatur, mea ipsius commenta aliqua ex parte sie cor-
rigo :
sr. [at] hercle te
Haut bonum teneo servom. \tr. eia vero! si.
cave.]
tr. Quid nunc? si. quam mox? e. <j. s.
(vel etiam planius : TR. eia. si. cave sis tibi : ) aut in
alteram illam metri speciem, de qua proxima annota-
tione dixi,
tr. eia. si. cave tibi.
Ita quidem Tranio, postquam eia particula mirationem
cum simulata indignatione signifieavit tan tum, mox quid
nunc ait in mentem tibi venit ut increpes^ qui antea
bene mihi volueris ? deinde divinare se dissimulans quo
quam mox verba spectent, quid est quaerit; postremo,
MOSTELLARIAE PLAVtflNAE. 46 1
postquam perrexit Simo obscure dictis eum eludere,
impatientius urget:
Dic\edumß quod modo exörsus es^\ quidnam id
est ? '
nam ita nunc haec quoque in Tranionis sensum cotlve-
nicntius constituerim. — Quae si recte disputavimus,
magis etiam perspicitur , quam hie nullus locus Theu-
ropidis interpellationi sit Praeterea si probabitur eia,
apparet quomodo propter simile initium huc intrusus
versiculus gemina verba exturbaverit
Superest autem ut, unde tandem buc il'le intrusus
esse videatur, explicemus. Ac raulto certe probabiliuS
is locus in eadem , quam cum Gamerario in diversa
scena quaeratur. Quid multa? posita illa verba viginti
post versibus fuerunt, hoc quidem nexu :
48 Sed y Simo , ita ventus nunc ndvem deseruit.
si. quid est?
Quo modo? tr. pessumo. si. quaene subdueta
erat
Tuto in terraml tr. JieL si. quid est?
th. Eia, mastigia, ad me redi. tr. iam isti
ero.
[Heu] me miserum: oeeidij [oeeidi.] si. qui?
tr* quia
52 Venit navisj nöstrae quae ndvi frangdt rotem. *)
Coeperat Tranio iam v. 42 indicare Simoni Theuropi-
dis redi tum ; pergit id facere placide et pedetentim,
imagine utens na vis, eademque imagine, quid rei sit,
Simoni significat v. 52. Quid est igitur, quod ab illius
initii ad huius finis lenitatem transitur per concitatissi-
ma tanquam desperantis vel repente perterrefacti verba:
hei — — me miserum9 oeeidi — ? Videlicet appro-
*) Vide Epimetrum.
462 VIII. DE TVRBATO SCENARVM OBDINB
pinquantem Tranio Theuropidcm conspiciens, vel certe
impatientiam aliquo modo prodentem mini tan temve ,
subito in exclamationem illam erumpit, heil s mox au-
tem, ubi stomachose inclamantem erura bis verbis,
iam isti erOj parumper placavit, non iäm sibi temperst
quin desperationem palam profiteatur: heu me mise-
runtj occidij occidil Iniprimis autem aptus dimeter
necopinato terriculo efferendo rerunique quae agantar
commutationi alicui d e daran da e. Ceterum bis fuit ver-
borum ordo leniter mutandus : nam in libris v. 48 est
nunc ventus * v. 52 navi quae\ alia quaedam vel Aci-
dalius vel Bothius praeiverat. *)
*) Quodsi rectius Hermannus slatuerit trochaico tetrametro haec rerfci
comprehensa fuisse:
SL Qui? TR. quia venit ndtis , nostrae navi quae frangdt
ratem:
nihil sane nobis aliud relictum sit, nisi ut ei tetrametro praemit-
tantur quidem hi versus:
Quo modo? TR. pessumo. SL quaene subdücta erat
Tüto in terram? TR. hei. SL quid est? TR. [heu] ine mi-
serutn, öccidi :
(nisi quidem hie quoque malueris tripodia trochaica ascita : Tüte
in terram — hei — quid est — me miserum, oeeidi ;) subiieia-
tur autem is de quo agitur: Eia mastigia e. q. s. Quae ratio
si non tarn commoda sit quam supra proposita, tarnen habest qui
item defendatur. Ita enim utraque exclamatio, et hei et mewii-
serum, oeeidi ad subitum terrorem Tranionis, quippe erum appro-
pinquantem videntis , pertineat : ad Theuropidis autem inclama-
tionem nunc demum interieetam Tranionisque responsum (iam isti
ero) Simo iis verbis respiciat quae sunt proximo versu : quid est
negoti? Iambicis enim octonariis in hunc fere roodnm pergftor:
SI. Velim üt tu velles, Tranio. sed quid est negoti ? TR. [ego]
eloquar :
Ems peregre venit e. q. s.
De quibus versibus, quorum singularis est in libris mss. conditio
nee expedita ratio, quoniam non potest breviter dici, explicatius
olim agam, cum hanc scenam universam traetabo: neque enim
MOSTELLARIAE PLAVTINAE. 4ß3
$. 4.
Transeundum est ad deperditas schedas. Et ea-
rum quidem, quas k et l litteris notavimus, spatia iam
cap. I ad calculos vocavimus. Schedae autem f eiiis-
que quae eam praecedit paginae (78) cum oporteat
quinquaginta Septem versus esse , tarnen hodie tan tum
quinque et quinquaginta haben tur inter III, 2, 16 et
72. Atque unus quidem ea, quam modo pertexebamus,
disputatione accessit inter v. 50 et 52 : alterum ubi ex-
cidisse credamus , non minus difficile dictu est quam
ubi aHum, quo plenior Ambrosianus in scheda c fuit.
Nam cum quinque et triginta versus hodie interpositi
sint inter III, 1, 85 et 121 , apparet ad plenum nu-
merum duarum paginarum tres deesse. Quorum duos
nescio an recte illos fuisse putem , quos cum v. 102
sociari iussi Mantissae §. 1 : eosdem ut bis scriptos co-
dex tenuerit: de tertii sede cum omnia in ancipiti con-
iectura posita sint, tacere quam hariolari malo. Sed
revera et hie et illic saltem singulos deesse versus, idl
quidem controversum esse vix poterit : argüit enim
computandi necessitas, quae in haec genera metrorum
cadit brevioribus versibus comprehensa. Eaque ipsa
de caussa aliquanto incertius de scheda h iudicium est.
Nam cum trochaici sint, qui inter III, 2, 109 et l4l
hodie leguntur numero triginta unus, quidni in duabus
prius certius iudicare de singulis licebit, ut quae invicem ex se
nexa sint multifariam. Quanta autem in hoc genere cautione
opus sit, vel hinc intellfgitur , quod minimo negotio ad trochai-
cum septenarium etiam vv. 48. 49 revocari posaunt:
Sed, Simo, ita nunc ventus navem [subito] deseruit. SI. quid
est?
Hoc unum iam nunc fateor , de antistrophicis rationibus huius
scenae , quas sagax Hermanni ingeniutn investigayit , mihi nou
persuasum esse. i
464 VIII. DE TVRBATO SCENARVM OftDINB
paginis Septem , quos desideramus , potuerint divisin
scripti esse, quales statiai in proxiina paginä {295) re-
vera tres reperimus? Quanquam si demptis vv. 130. 131,
quorum cap. I §• 2 mentio facta, adeo novem versäum
multitudine hodierni numeri ab Ambrosianorum normt
distent, hoc propemodum nimium fuerit et ita compa-
ratum, ut de omissis quibusdam suspicio valde augea-
tur. Fatendum est tarnen nee ab interpolatiombus nee
a perperam vel iteraüs vel transpositis usquequaque li-
berum esse Ambrosianum: cui generi longius perse-
quendo ipsam quam subieeimus Mantissam destinavimus.
S- 5.
Sed longe gravissimum restat et quod eiusmodi
excusationem vel aliquam dubitationem minime admitUL
Nam quattuor paginae illae, quae sunt schedarum o et
p9 spatium explent sex et septuaginta versuum. Atqoi
hodie inter IV, 2, 75 et V, 1, 2 non plura sunt quam
unius et quinquaginta spatia. E quo necessario con-
sequitur, lacunam nunc esse in una scenä IV, 3 vigioü
quinque versuum: senarii enim sunt, in quo genere
numeri versuum nun quam non congruunt numeris spa-
tiorum. Ergo non ullo modo haesitandum, sed inqui-
rendum quo in loco vel quibus in locis illius scenae
sive ad sententiam sive ad grammaticam metvicamve
rationem aliquid deesse videatur. Et eiusmodi sane
primum illud est, quod, ubi Theuropides dixerat v. 24:
quod me ahsente tecum hie filius m
Negoti gessit:
Simo sie respondet:
mecum ut ille hie gesserit,
, Dum tu hinc abes, negotii quidnam aut quo diel
Quae struetura verborum cum prorsus vitiosa aut potius
nulla sit, Bothii quidem satis inscito artificio, quo negotia
MOSTELLAJUAE PLAVTINAE« 465
substituit pro negoti, nihil liercle proficimus. Accedit
autem , quod nullo .omnino cum his vinculo proxima
continentur Tbeuropidis verba : Minas tibi octoginta
argenti debeo. Ergo hie cum aliquid excidisse certum
sit , tarnen ut cum verborum tum sermonum integritas
restituatur, et sufficiunt paucissimi versus nee posse plu-
res ascisci sine concinnitatis detrimento videntur. Ni-
hil enim in hac sermonum continuitate puto desidera-
tum iri :
si. Quid autem? th. quod . me äbsente tecum
hie filius
25 Negoti gessit* si. mecum ut ille hie gesserit,
26 Dum tu hinc abes ß negoti [quidquaml th. ne
nega,
Etsi tibi aegre nunc est.] si. quidhaml aut
quo diel
[th. Molestus ne sis. rem omrtem in pauca con-+
feram ;]
27 Minas tibi octoginta argenti debeo*
si. Non mihi quidem herclej verum si debes,
cedo:
Fides servandast : ne . ire kificias postules* *)
*) Erat cum simili artificio eiusdem scenae his versibüs consulendum
putarem :
th. Minas quadraginta aeeepisti, quas sciam>
A Philolachele. si. nunquam nummum, quod sciam.
20 th. Quid, a Tranione servo? si. multo id minus.
Quorum poluisse hanc rationem esse suspieabar:
th. Quid [igitur) quandoquidem ab illoc aeeeptas negds,]
A Tranione servo ?
Sed nee haec interrögandi forma placet, et multo lenius corni-
ptos numeros sie restituas:
th. Quid? [ain tu] a Tranione? st. mutto [hercle] id minus*
Nam post multo (non ante eam vocem) .lacunae spatium est in
Vetere codice. Nullo autem modo Bothianus versus probabilis i
30
466 VIII. DE TVRBATO SCENARVM ORDINE
Vcrumcnimvero quae bis continuantur :
30 th. Profecto non negabo debere3 et dabo:
Tu cave quadraginta accepisse hinc ne neges.
si. Quaeso edepol huc me aspecta et responde
mihi.
Te velle uxorem aiebat tuo nato dare:
Ideo aedißcare hoc velle aiebat in tuis.
35 th. Hie aedißcare volai ? si. sie dixit mihi.
ttt. Hei mihi, disperii: vocis non Jiabeo satis
e. q. s. : hacc igitur longe longequc etiam maiori offensioni
sunt. Nam ne in levioribus baeream, o rem ein ordiuem
sermouum reique quae agitur explicationem nego a sano
poeta sie praeeipitari potuisse. Atque acute, ut solet,
quid rei esset perspexerat AciJalius, rectissiuie ille [sie
commentatus Divin. p. 240 Grut. : Sequi tur scena Pe-
rii hercle: in qua de lacuna suspiceris insigni ante
istum versum :
st. Quaeso edepol huc me speeta et responde
mihi.
Nam abruptus sermo videtui\ et debent alia praeces-
sisse j quibus ab ärgenti debitione ad aedium inspe-
ctionem gradus fiat. Scilicet de aedium emotione al-
ter um contenderej alt er um negare priusj aliaque opor-
tuit invicem agere, quam ad extremum hoc. delaberen-
th. A Tranione servo? si. Quid? multo id minus: ac nimif
ineptiunt qui de trisyllaba mensura Tranione formae somnitnl
Nam Most. V, 2, 47 pro Tranioni pridem Tranio dativnm Aci-
dalius reslituit:
Tranio remitle quaeso hanc noxiam caussa mea:
collato quidem III, 1, 33:
Sed Philolachelis eceum servom Tranium.
Nisi quod ea forma non a Tranius nominativo cum Acidalio du-
cenda videtur, sed a Tranium neutro. Nam et Callidamati pro-
fecto et magis etiam danistae convenit Iiypocorialica forma uti:
aber sieh da mein Traniochen, der mir mein Geld nickt bezahlt.
MOSTELLAIUAE PLAVTINAB. 467
tur. Modo ne retractasset, quod sanissimo iudicio in-
dagaverat; non enim ullam vim persuadendi haben t
qaae subiecit: An vero de industria Plautus ista dis-
simulavit ? Ita est. Consulto reiecit omnetn eam nar-
rationerrij ne saepius in scena contra legem comicam
et cum spectatorum taedio eadem iterarentur. Atque
id ipse in fine innuit :
th. Eadem ego öpera haec tibi navravero,
Quis me exemplis hodie ille ludificatus est.
Et ex his quidem versibüs pätitum argumentum facile
opera evertas. Necdum enim vel illa Simoui fabulä
innotuerat, quam de liospite in Theuropidiis aedibus
capitäli caede necato derelictisque" ob id illis aedibus
Tränio commentus erat II, 2: vel quae de filii coinis-
sationibus emptaque danistae argento ämiea senex e
Callidamatis servis compererat IV, 2. Quae omnia per-
tinent profecto ad ludificandi exempla illa , quibus se
ludibrio habitum. esse Theuropides. queritur. Et ut
haec mittam, qqid? si priorem versum, quem non essö
integrum nietrum avguit, sie supplevefis :
Sume. th% eddemque opera haec [porro] tibi
narrdverOy
Quis me hodie exemplis ille ludificatus est *)
(coli. Terent. Heautont IV, 5, 23)? Ita enim rei
summa potuit iam patefaeta esse, et tarnen Theuropi-
des etiam plenius et explicatius Simoni rem omnem
enarrare velle. Quanquam eodem iure intus inse-
ras. — N.ec vero de taedio spectatorum erat quod
*) Rectius enim sie, scripsisse videor quam cum Botbio'
Quis med exemplis hodie ludificatus est.
Kam ctsi ille nen est sane in codieibus, tarnen et e ludificatus
est uterque Palatinus pracbent, et lacunae spatium ante cam vo-
cem Decurtatus habet.
468 VIII. DE TVRBATO SCEKARVM ORDIWB
vel ab arte poetae vel a rc ipsa metueret A ei dal ins.
Aliud est enira bis e an dem rem enarrari , aliud a di-
versis personis, diversissima omni um rerum condicionc,
rei summam denuo tangi , et ita quidem tangi , ut non
ex ipsa re illa quaeratur oblcctalio, sed ex affectuum
varietate , quos cum illa exeitet , tum per altercanu-
um, obiurgantium , male interpretantium , obstupesceo^
tium sermones ioculariter poeta persequatur. Quid?
quod illa ne potuerunt quidem breviter agi , quando
merito a comico poeta hoc requirimus, ut ipsam rerum
veritatem tanquam vitae speculo aliquo oculis nostris
repraesentet. Vt, si modo vera esset, tarnen non lianc
vim Acidalii ratiocinatio haberet, ut con traben dam Theo-
ropidis et Simonis expostulationem, sed ut omnino non
in ipsa scena coram speetatoribus a gen dam, verum tait-
quam ab illis faetam tantum narrandam fuisse concede-
remus. Quae omnia si cui nondum satis esse ad re-
darguendam Acidalii excusationem videbuntur, gravissi-
ma haec reputato ex ipsa lingua nexuque sententiarum
petita. Primum enim, quorsum hoc et tuis speetant v.
34? Deinde, quis tandem est, qui filio velle uxorem
dare Theuropidem aiebatf Denique quid, est, quod
respondere Simo Theuropidem iubet y. 32 , nee quic-
quam tarnen ex eo quaerit? Ergo de lacuna quidem
cum dubitari prorsus nequeat, hoc unum facile quispiam
ambiguum^ dixerit, tantane illa \ideatur esse posse,
qaanta trium et viginti versuum spatium aequet. Non
opus esse tot versibus ad eum quem requirimus nexum
redintegrandum, id quidem fortassis largiamur. Contra
ubi praeter unum illum locum (et eum quem antea
indagavimüs) aliquid in hac tota scena excidisse dicara,
prorsus non habeo. Habercm, si de proxima ageretur,
ubi de Iacunis cum alibi cogitari potest, tum non potest
non cogitari post v. 2 et post 37 : quod longum est
MOSTELLARIAE PLAVTINAE. 469
nunc pluribus persequi. Nee vero is a quo proxima
scena versu orditur :
Qui homo timidus erit in rebus dubiis, nattei non
erit ,
quippe in eadem in qua versamur Ambrosiani pagina
ultimum locum obtinens, eius scenae non fuisse primus
videtur. Denique ne inte gram quidem scenam inter
IV, 3 et V, 1 excidisse ullo modo veri est simile. Quod
ita esse fa eile intelliges , si singulas fabulae personas,
quid vel egerint vel nunc agere possiot, perlustraveris ;
sec enim quiequam reliquum est, quod vel Theuropi-
des nondum compererit, vel ad rerum quae aguntur
ordinem integvitatemque nos desideremus.
E tot igitur tantisque dubitationibus ecquo alio
modo emergemus, nisi ut eius viae, cuius nobis verita-
tera necessitatemque prorsus persuaserimus, exemplum
proponamus? Certissimum enim esse existimamus , eos
qui circa IV, 3, 32 intereiderint, versus circiter XXIII
in una Theuropidis Simonisque altercatione esse ver-
satos eique rei illud s päd um nee parum esse nee nU
mium. Quod ut ita se reapse habere aliis quoque per-
suaderemus, explendae lacunae hoc quod infra posuimus
periculum feeimus, non hercle illud ullo pacto tale,
quod Plautina arte dignum putaremus, sed in quantavis
tenuitate ei tarnen qua opus est demonstrationi aptum,
si nee quiequam inepte moliti esse nee inutilibus am-
bagibus senutn sermonem longius produxisse iudica-
bimur.
Tff. Profecto non negdbo debere, et dabo:
Tu cdve quadraginta deeepisse liinc ne neges.
32 si. Quaesq edepol ad me huc speeta et responde
mihi.
1 Nani quamobrem aeeepisse id nie ar'gentum di- ,
ctitas ?
470 VIII. DE TVRBATO SCENARVM ORD1NE
TH. Quasi v&ro has aedis June esse entptas nescias.
si. Quas aedis aut a quo emptas dicis* te öbsecrol
TH. Quas vendidisti gndto Philolachi meo.
5 sr. Egone ut uendiderim? quid quaeso in men-
temst tibi?
TB. Frustrd's nunc dissimuldndo. scio , iam pa&-
nitet
Te has vendidisse : verum id equidem non moror.
si. Satin sdnusl an me ludificare postulas?
TH. Etidmne intendisl serio factum hoc negasl
10 si. Nego her de vero factum atque adeo pernego.
Quin iusiurandum tibi me polliceor dare,*)
Non mi hie . negoti quiequam fuisse cum tuo.
TU. Qui nunc negas ? cur non negabas dntidhac,
Quom inspicere has me iubebas meas — si. tan-
qudm tuas. **)■
*) Cf. V, 1, 36: Quin iusiurandum poüicilust dare se , si velUm,
mihi et quac sequuntur aperte et lacunosa et aliis modis corru-
pta atque perturbata. Illo versu parum elegantibus mimeris yuI-
go : polllcilus est dare , st vellem , mihi. Rasaram inter dort et
st höbet Velus , liquido autem scriptum dare si si reifem Dccnr-
tatus. — Ceterum baudquaquam. neecsse est, qnae deineeps
Theuropides vel se Simoni vel hunc sibi dixisse narrat Tranioni,
ea omnia in superiore scena revera locum habuerint. Fieri sane
potuit, ut in ius sc Simonem vocaturum Theuropides reapse mi-
naretur. Quod quidem ctsi nullo negotio potueramus nostris ver-
siculis includere , tarnen praetermittere maluimus, quia Ullis roi-
nationis Theuropides in V, 1 iccirco tantum mentionem iniieere
visus est, ut trarisitum sibi pararet ad eos servos comniemoran*
dos qui mox prodituri essent : quos cum a Simone petisset vio-
eiendi caedendique Tranionis caussa (IV, 3,44), ab hoc aliquan-
tisper credi vult quaestioni datos esse a Simone (V, 1, 38 sqq.)
Ko autem projjressam esse senum altercationcm illani , pars eins
superstes nostro sensu fidem non facit.
*♦) Cf III, 2, 122.
M0STELLAR1AE PLAVTINAE. 471
15 Qui id tibi negarern , quom cid me servom mit-
teresj
Meas hds ui inspiciundi veniam tibi darem?
TH. Iccirco eum misi > quid > quae apud te sunt
mulieres, *)
Eis esse molestus nolui adventu meo.
4bsque eo esset ? haud pol peterem quod erat in
manu*
20 si. Longe aliud certe servos memorabdt tuus.
TH. Die mi obsecro igitur > quid ille memoravit
tibi?
si. Tibi dicam. hie, quod gynaeceum in meis ae-
dibustj
Hinc cdpere exemplum veüe te dixit mihi. **)
24 TH. Quo mi autem exemplum? aut quo gynae-
ceüm mihi?
33 *S7. Te velle uxorem ille aibat tuo gnato dare :
Ideo aedificare hoc velle te aibat in tuis.
TH. Hie aedificare volui? su sie dixit mihi.
TH. Hei mihi, disperii e. q. s.
Vides eo quoque rem non acu tetigisse Acidalium, quod
Jacunam esse ante v. 32 credidit, quae dubitari nequit
quin Sit post euni versum. — Eo autem quod posuimus
exeraplo nee respondet v. 32, nee aibat v. 33, nee v.
34 tuis et hoc non habent quo referantur : hie enim
pro hoc hodie reeeptum e Larabini tantum mutatione
inanavit. Ceterum cur ad me huc speeta v. 32 $cri-
pserim, satis apertum esse arbjtror.
Si quis autem XXIIII, non XXIII versibus com-
preliensum novicium illud supplementum miretur, eius
quidem rei banc esse rationem sciat, ut unius versicuH
*) Cf. III, 1, 150 sqq.
**) Cf. III, 2, 68 sqq.
472 VIII. DE TVRBATO SCENARVM ORDINE
iactura compensetur, quo eandem scenam IV, 3 alio
in loco deminuendam suspicor: absque quo esset, facile
omitti is quem 19 posuimus versus potuerat. Sic enim
vulgo pergit Theuropides:
36 Hei mihi, disperii: vocis non habeo satis.
yicine, periij interii. si. numquid Trdnio
Turbdvit? tu. immo mi exturbavit omnia.
Te ludificatus est et me ho die indignis modis.
40 si* Quid tu ais? th. haec res sie est ut narro
tibi,
Te ludificatus et me hodie in perpetuum modum*
Quihus in versibus vicine scripsimus cuui Acidalio,
perii interii transposuiinus cum scriptis libris otnnibus,
mi cum Botbio inseruimus. Eidem vv« 39« 4l haec
emendatio debetur:
n i j-r s. * 7 j- ( indignis modis i
JJeludi/icatust me hodie < °
{ in perpetuoni modum*
cui quidem emendationi iusta fides e Palaiinoruin de-
mum scriptura accediu Sic enim priorem versum V©-
tus exhibet:
modis
Te ludificatus est ihodie indignis dis
et in raargine ify me , ita tarnen ut e correctura sint
atus est syllabae. A quo sie Decurtatus discrepat;
Te ludificatust mihi hodie indigni dis
Alter autem versus in Vetere hie est:
Delndificatust me hodie in perpetuum modum
hie vero in Decurtato :
Deludißcatust me liodie in perpetuum modum
sed ut me sit e corr. pro mi. Attuli haec, in quibus
plane apparet veteris emendatoris manus, quam pleuis-
sime propterea, quod ita sperabam fore ut sua sponte
unieuique eadem, quam ego non potui proeul habere,
suspicio nasceretur, Nam vix mihi persuadeo tarn brevi
MOSTELLARIAE PLAVTINAE. 473
intervallo tarn similem versum ab eo poeta iteratum,
quem longe alium nosse videor : languetque profecto
haec iteratio eo magis , quod paucissimis post versibus
rursum similia verba idem Theuropides haec subiicit:
Quis me hodie exemplis ille ludißcatus est.
Quo circa nescio an illorum haec fuerit pristina species :
Vicine, perii, interii. si. numquid Tranio
38 Turbavitl th. immo mi exturbavit omnia.
40 si. Quid tu ais? th. haec res sie est ut narr 6
tibi.
41 Deludißcatust me hodie in perpetuom modum.*)
Nunc te obsecro ut me bene iuves operdmque des.
Vt enim v. 4l potius quam 39 Servern, illud me mo-
vet, quod indignis modis potuit e recordatione Plautini.
versus qui est Rud. I, % 59 buc irrepere :
Deludificavit me ille homo indignis modis.
Quanquam dissimulare nolo etiam aliam patere corri-
gendi viam. Potuit enim perperam iteratis verbis, quae
sunt Deludißcatust me hodie, aliquod hemistichium ex-
trudi, velut hoc:
th. immo mi exturbavit omnia.
39 Deludificatus est me hodie indignis modis.
si. Quid tu ais'i th. haec res sie est ut narro
tibi.
41 [Disperdidit med ille] in perpetuom modum.
m
Et fatendum est certe, longe commodius intelligi, quo-
*) Kam ut per se illi versus etiam sie invicem sese excipere pos~
sint non improbabiliter :
TU. immo mi exturbavit omnia.
Deludißcatust me hodie in perpetuom modum.
SI. Quid tu ais? TH. haec res sie est ut narro tibi.
Nunc te obsecro c. q. s.
tarnen in hoc certe, ne prorsus vagetur coniectura, praestiterit
ab eo quem libri prodidere ordine stare«
474 VIII. DE TVROATO SGENARYlt ORDINE
modo aliquis pcreat in perpetuum niodum (ut est
Most III, 1, 5 : Nunc pol ego perii plane in perpe-
tuum modurn) , quam qui sc dicat hodie in perpetuum
modum ludificatum esse.
Caput III.
M amissa emcndationn ra.
§. 1.
Persequamur priimim quod in. commentatione tcti-
gimus tantum p. 438 sq. Etcnim Mostellaria e III, 2 post
vcrsum 129 vulgo lii leguntur :
130 si. Vin qui perductet J th. apage istum perdu-
ctorem: non placet.
si. Quidj quid est ? th. errabo potius * quam
perductet quispiam:
inde a v. 157 autem hi:
si. Eho istum 3 puer3 circumduce hasce aedes et
conclavia.
Nam egomet ductarem , nisi mihi esset ad fo-
rum negotium*
th. Apage istum a me perductoremy nihil moror
ductarier.
160 Quidquid est > errabo potius 9 quam perductet
quispiam.
si. Aedes dico. th. ergo intro eo sine perdu-
ctore. si* i licet.
r//. Ibo intro igitur. e. q. s.
MOSTELLAIUAE PLAVTINAE. 475
Et priores quidem düos versus ab illo loco alienissimos
esse nemo est quem fugiat, Ergo delevit Gruterum se-
cutus Bothius, ut e sola repetitione versuum 159« 160
ortos , quos apparet prorsus suo loco esse positos : pa-
rtim illud profecto arti convenienter. Nam nee iterata
illa sunt : vin qui ab initio versus et in fine placet,
nee videri possunt interpretis esse: ut tarn exquisita
verba et in seqtentiam ipsam satis congrua non habeas
sane unde irrepsisse dicas. Verum longius etiam pro-
grediendum dubitando: nam ne posteriore quidem loco
positi versus 158 sqq. suis difficultatihus iisque gravis-
simis vacant. Ductare et perduetor voces volunt am-r
bigue dietas esse ambiguitatemque ad id speetare quod.
sit scorta ductare: ut in hanc pärtem Simonis verba
Theuropides per iocum interpretatus ad aedium cogi-
tationem, quo illa valuerint, serio revocetur Simonis
responso aedes dico. Largiar bis satis apte necti Theu-
ropidis verba ergo intro eo sine perduetore ; illutf non
concedam , non esse importunissime interiectum illum
versum Quidquid est, errabo potius quam perduetet
quispiam. Nam si superiore versu perduetorem nomen
Theuropides in laseiviae notionepi detorserit, hie autem
consimile perduetet verbum proprio significatu dictum,
quippe oppositum errabo voci, referat ad. aedes1 ; rur-
sum autem tertio ver^su prior illa interpretatio repella-
tur a Simone: quid est tandera. cur vel hie repellat
quod ille iam missum fecerat , vel iam ante Simonis
monitionem Theuropides ad simplicem interpretationem
a petulantia ipse redeat? In bis nee lepos nee ordo
nee ratio, sed perversa omnia. Et tarnen restant minus
etiam tolerabilia. Ineptum est enim, quod volunt in
duetandi ambiguitate ludi : ineptum propterea quod, si
sane amicac et meretrices sunt duetari dietae, id ne
potuit quidem, vel transferri in viros vel de viris in-
476 VIII. DE TVRBATO SCENA.RVM ORDINE
telligi. Postremo ipsura illud perductorem non modo
aliquantum languet post gravi us ductare verbum, sed
etiam iis quae praecesserant minime consentaneum est
Neque enim usus erat Simo perducendi vocabulo: ut
recte et concinue nil moror ductarier referantur Simo-
nis verbis nam egomet duciarem* parum autem coo-
gruenter perductor nomen post circumduce v erb um in-
feratur. Ergo quod cxspectatur, non est ut perductor
comuiemoretur, sed ut circumductor. Nee in Iusu ver-
borum aliquo unquam veritüs est Plautus vel fingere
novum, quod e re esset, vocabulum: si modo illud no-
vum, cuius nos exemplum hodie non legamus. Qoo
autem spectat circumducendi notio, e andern in partem
iuterpretandum duetandi verbum , ut omissa omni ob*
seenitate de fallendo , deeipiendo cogitetur simpliciter,
multo id quidem senum personis convenientius: ut est
Capt. IIT, 4, 109 qui me ut lubitumst duetavit dolis,
itemque duetitare Epid. III, 2, 15.
Nunc autem ut, qui horum usus Sit quae disputa-
vimus, intelligatur, praeter cetera illud quaerendum,
quid tandem libris scriptis proditum sit, quid profe-
ctum ab editoribus. Scito igitur in Vetere codice sie
scriptos vv. 159. 160 exstare:
TU, ' Apage istum me nihil moror ducta-
rier*
Quidquid est •. perduetet quis-
piam.
Nee discrepant reliqui libri, nisi quod in recentioribus,
ut Lipsiensi et ed. princ, yaeuis spatiis omissis verba
continuata sunt. Vides suspeetam perductorem vocem
ne esse quidem in codieibus: quam e v. 130, pariter
ut e 131 hie elapsa errabo potius quam, buc aseivit
Camerarius. Et quod istum me, non istum a me Pala-
tiui libri exbibent, in eo ipso videor istum c[ircun*>
MOSTELLARIAE PLAVTINAE. 477
ductoreni\ agnoscere. Quod reliquum est, resectis quae
e glossemate orta sunt adiectisque quae interciderunt,
in baue speciem misere discerpta membra redinlegranda
putamus : ,
si. Eho istumj puere; circumduce hasce ae-
dis et concldvia.
Nam egomet te duetdrem*), ni esset mi ad
forum negotium*
159 th. ' jipage istum circümductorem : nil mo~
ror duetdrier.
161. 130 si. Aedis dico. vin qui te perdüctet? th.
istum perdvetorem
apage, non placet:
160. 131 Quicquid est, errdbo potius quam perdüctet
quispiam*
161 [si. Face tuo arbitrato.] th. ergo intro
eo sine per duetore. si. i licet.
162 th. ' Ibo intro igitur e. q. s.
fta quidem rectissime perducendi notio, cuius nulla
ambiguitas, nön prius infertur, quam perperam aeeepta
a Theuropide circumduccre et duetare verba quo va-
luerint Siraoni explicandum est. Ab interprete autem
apage voci ascriptum fuit istum perduetorem ad simi-
litudinem prioris versus. Quo interpretämento inter-
polata verba quae sunt Vin qui te perdüctet usque ad
placet una cum proximo versu cum forte a librario ne-
glecta essent et in margine posita, binc casu sunt post v.
129 de! ata. Aut simul negligebatur et in marginem, sed
liinc non item in alterum illum locum priorem, trans-
iit initium tertii versus, quod esse potuisse face tuo
arbitratu conieeimus , aut postmodum excidit: quo fa-
ctum ut in unum versiculum, verum eum misere va-
cillantem , initium primi et tertii exitus coalescerent :
*) Magis sibi placcrc Kam egomet duetarem Hermannus signifieavit.
47$ VIII. DE TTRBATO SCENARVM ORDIIfB
. •/<»<&> «&rt\. tj?- ergo intro eo sine perductore. si.
Viir.! :n Planums fabulis frequentius quam eius-
n» v. ,v »:vr. .»ularuin concursus et eres Gentium errorum
t,.lu. ut.fr ^.■*«3tf$ quidam : cuius rei exempla alia oppor-
intiirit.v ;i^*N«i largä manu promere. Vnum hie affe-
^.h . o£Ü;fc$ simplicior ratio, sed persimile propterea
(.,.y^. smectoruin unus versuum itein suo loco resediL
VV^v-ttariae enim III, 2 cum a v. 10t haec legantur:
TN. jideo etiam argenti faeiius creditum audio!
TR. Quattuor quadraginta Uli debentur minae.
Die te daturum, ut abeat. th.. egon die am darel
tu. Die.
paullo post hos ofFendimus :
120 TR. Absolve hunc quaeso vomilum* ne hie nos
. enecet.
Quattuor quadraginta Uli debentur minae,
Et sors et faenus* da. tantumst : nihilo plus
feto.
tr. Velim. quidem hercle ut uno nummo plus
petas.
*) Haud scio an practerca aliquid audendura sit, vel quaerendum
certe, num forte versus tertius (Apage .... duetarier} et quarti
exitus (apage, nonplacet) Tranioni rectius tribuantur, is ut liceo-
tius et qua solet esse fidenlia pro Theuropide respondeat
ante quam in eandem hie ipse sententiam illa dicat Quicquid est
e. q. s. Namque ita falendum est et haec ipsa verba longo aptis-
simc neeli prioribus, et magis profecto, quam in Theuropidis grt-
vitatem , iocandi genus illud Universum cadere in argutam Tra-
nionis cum protervitatem tum consiliorum rationem, quippe e cu-
ius rc illud fuerit ut quod maximc, ut sese solo comite Theuro-
pides iulraret nevc e Simonis aliquo servo rem qualis esset resci-
seeret. Sed tarnen habemus cur dubitanter illud nee nisi in Char-
ta rum angulo quodam significarimus. Vix autem dubitamus da
recte emendatis numeris versus seeundi (Nam egomet e. q. s.).
MOSTELLÄRIAE PLAVTINAE. 479
th. Adidescens _, mecurn rem habe. DJ. nempe
abs te petam.
125 th. Petito cras. da. abeo: sat habco , si cras
fero.
Ex hoc loco versus 121 irrepsisse in priorem Osanno
videbatur Anal. crit. p. 203. At vero deleto v. 102
qui illud ferri potest, ut, cum v. 101 de faenore Theu-
ropides quaesierit , nihil prorsus servus respondeat?
Qui quod die te daturum ait, id ipsum manifesto ad
praegressum aliquod responsum refertur , quo faenus
quoque esse creditum Tranio affirmarat. Id autem etsi
aliquo modo facit sane Tranio , si quattuor et qua-
draginta minas deberi fatetur, quando sortem esse qua-
draginta minarum ante dixerat: tarnen parum intelligi-
mus , cur apertius id ipsum inferiore tantum loco his
verbis declaretur , quattuor quadraginta Uli debentur
minae j et sors et f a enus , quo loco omnino nee
exspectemus nee desideremus, ut, quantum argenti de-
beatur, denuo exponatur. Ergo quod sane vel ratio-
cinando facile assequimur, eodem externis quoque ve-
stigiis sat icerta via dueimur: indicio eiiim heratus ver-
sus est, quin ata cum illo coniuneti quo in loco positi
fuerint. Hie enim , si quid video, pristinus ordo fuit:
101 * th. Adeo etiam argenti faenus creditum
audio. *)
102. 121 tr. Quattuor quadragi?ita Uli debentur
minae^
122 Et sors et faenus. da. tdntumst: nihilo
plus peto.
1 23 tr. Velim quidem her de _, ut uno nummo
plus petas.
*) Nunc tarnen nescio an sie potius poeta scripserit:
Adeo etiam faenus creditum argenti ärbüror.
480 VIII. DE TVRBATO SCENARVM OfcDlNE
103 Die te daturum ß ut dbeat. TH. egon di-
edm dar ei
Altero autem loco rectissime haec.procedunt:
120 tr. Äbsolve hunc quaeso > vomitu ne hie
nos enicet.
124 th. Adulescens y mecum rem habe e. q. s.
Iam enim exposita a Tranion e mereimonii ratione, quo
alias aedes -filius erilis emerit , sat proniptus ad pecu-
niam solvendam senex exstitit. Versu autem 120 cum
Bothio scribendum fuit vomitu ne hie nos enicet pro
eo quod vulgatur absohe hunc quaeso vomitum> ne A.
n. e. Longissime enim Lucilianum illud ' distat apud
Nonium p. 2, quo Trebellius quidam videt ur Jebriss
sehiüm9 vomitus* pus vocari.
Haec quae traetavimus .exempla ita comparaU
sunt, ut cum ite ratione coniuneta sit affin! um par-
tim tr ansp os i ti o. Non pertinuit ad vicinos versus
iteratio aliis exemplis eiusdem fabulae : neque enim
animus est extra ipsius Mostellaria e fines evagari. Velut
quis potest dubitare , quin errore tan tum librariorum
in II, 1 versus 64
Clavim cedo atque abi intro atque oeclude ostium
repetitus sit post v. 77, deleri iussus posteriore loco
ab Acidalio? Vel ut gravius proferam, quin verum idem
viderit in III, 1 , ubi versibus 26. 30. 31. 32 iteruni
post v. 18 intrusis illud aeeidit, ut ne continuae qui-
dem partes traiieerentur. Qui versus cum eleganüa
suadet tum ratio postulat ut sie scribantur;
17 TB. Numquid dixisti de illoj quod dioci tibi!
18 tu. Dixi hercle vero ei omnia. tr. hei misero
mihi:
MOSTELtAWIAE plavtinae. 481
23 Metuo ne technae meae perpetuö perierint.
24 Tu. Quu\ tute tecum? tr. nihil enim. sed
die mihi,
25 Dixistln quaeso? TB. dixi, inquam > ordine
omnia.
1 9. 26 tr. Etidm fatetur de hospite ? TB. immo
per negat.
27 TR. Negdt? [tb. negat in quarrt. TR± perii,
rem\ quom cogito.
28 [Non corifiteturU] TB. dicam* si confessus
sit.
29 Quid nunc faciundum censes? TR. egon
quid censeamZ
20. 30 Cape > obsecro Iiercle te * una cum eo iiidi-
cem.
21. 31 Sed eum videto ut edpias* qui creddt mihi.
22.32 Tarn fdeile vinces, quam pirum yolpes comest.
V. 18 inserui et, quod pronomen vix credas quoties
iraprud enter omissum sit: hei autem non suseepi co-
dicis Lips. editionisque princ. auetoritate, sed ab Italis
criticis, a quibus horum librorum recensio profeeta est,
recte effectum arbitror e Decurtati scriptura et h. e»
ei omissa de constanti more aspiratione. Ve in Vetere
repertum e correctura seeundae manus manavit, cum a
prima esset vet. V. 24 pro tate.libri rnss. tu exhi-
bent, v. 25 dixlin et dixit in pro eo quod Bothio de-
betur. Sed perversissirae idem vv. 27. 28, quoniam in
codd. et vett. edd. una continuitate scriptum esset Ne-
gat cum cogita (vel cogito) dicam si confessus sit9
haec conglutinanda in unius versus ambitum putavit:
TR. Negat f TB. quam rogitas! dicam si con-
fessus sit.
Nee illud cogitavit Bothius, magna concinnitate ab ini-
tio cuiusque versus interrogari , responderi in altera
31
482 VIII. DE TVRBA.TO SCENARVli OMH1TB '
parte, et ila quidem ut eodem utrumque verbo fiat:
nee quid tandem in libris esset cognitum habuit quam-
vis suis oculis usurpato Decurtato codice. Duo et ia
hoc et in Vetere versus sunt, sed in hanc speciem la-
eunosi :
Negal • . ..... quom cogita
• dicam si confes-
sus siU
Nisi quod dicam abest a Vet, Necat habet Dec. E
quo intelligitur felicissime in his supplendis Camert-
rium versatum esse, a quo ita tahtum recessimus, nt
pro vitiosis numeris verborum perii oppido cum cogito
usitatam Plauto locutionem substituerimüs. . cogito in
Vet supra scriptum est, sed ipsius manu Gamerarii:
quin cogita habet Lips., quando cogita ed. princ, illud
e correctura, hoc e sigli prava interpretatione. — De^
nique v. 30 non minus quam v. 18 frustra sunt qui
hercule formam invexerunt: nos unum te inseruimos
et una transposuimus: nam in Palatinis libris priorc
quidem loco est hercle obsecro cum (vel com) meo
una iudicem9 posteriore autem obsecro hercle cum eo
una iudicem. — Ceterum hoc quoque exemplo Osan-
nus Anal. p. 201 abusus est ad adornandann de du-
plici recensione opinionem suam.
§. 3.
Nolo exspatiari ad interpolationes nee ite-
ratis poetae verbis ortas nee cum tr ansp ositio-
ne coniunetas^ sed e glossematis natas: verumta-
men, quoniam ad hoc genus ex ipsa Mostellaria quae-
dam rettulerunt immerito, haec quasi praeteriens tu-
tabor. Ita cum I, 1, 52 sqq. in libris sie legatur:
MOSTELLARIAE PLAVTINAK. 483
O carnuficium cribrum, quod credo fore :
Ita te forabunt patibulätum per vias
Stimulisy si huc reveniat senex:
liorum extremum versuum ut interpretis additamentum
deleri Bothius iussit. Sed cum in Vetere cod. stimulis
sit a manu sec., a prima fuerit Stimulus, quis est quin
in ea scriplura stimuleis adieclivum latere perspiciat,
quod legilur etiam Milit» II, 6,31: Nisi mihi suppli-
cium stimuleum de te datur : mancosque numeros ascito
substantivo supplendos esse concedat? Scribendum ni
fallor,
Stimuleis terebrist huc si revenidt senex,
Quemadmodum enim cum scribendi verbo iunxit poeta
stilos ulmeos Pseud. I, 5, 32, cum bibendi notione po-
tionem iunceam Stich. IV, 2, 56, et si quae alia lusit
similiter, ita stimuleas terebras rettulit ad forandi ope-
ram : quo enim alio instrumento forari cribra cogites?
"Vcrsu autem primo carnuficium, pro. quo carnificum
codd., carnificinum Scaliger, recte factum ut pontifi-
cius.
Solius autem interpretationis ope cum alia per-
multa expedienda sunt, quae in suspicionem temere vo-
carunt, tum in Mostellaria defendendi 1,2, vv. 10 sqq.:
Atque hoc haud videtur veri simile vobis:
At ego id faciam ita esse ut creddtis.
Profecto esse ita j ut praedico j vera vincam
. e. q. s. *
Quorum medium ubi sustuleris, qui tandem carere ad-
versandi particula potuerimus ? Diligenter autem ca-
vendum , ne cum apertis glossematis , quae in versus
formam abierunt, ea exempla confundantur , cum simi-
libus verbis, sed iis etianr fortioribus, eadem sententia
non repetitur potius quam intenditur et confirraatur:
id quod in illum ipsum versum cadit ut quod maxime,
484 VIII. DE TVRBATO SCENARVM ORDINE
minusque etiam offensionis in ea oratione habet, quam
non sine verbosa quadam Joquacitate , niinime illa a
Plautino ingenio alieoa , Philolaches pertexuit, Vnum
hoc addo, noh videri de trimetro cum Hermanne* Eiern,
doclr. metr. p. 299 cogitandum, sed facillimo negotio
restituendum tetraraetrum:
At ego id [facile nuhc\ faciam ita esse ut cre-
datis.
Ceterum inverso ordine libri esse ita praebent priore
versu, ita esse posteriore : vere utrumque ab Hermanno
correctum.
Non magis nexum sermonum, prorsus ad rei quae
agitur rationem personaruraque et condicionem et sen-
sum aecommodatorum perspexerunt, quibus in Most
V, 1 horum, quos infra posui, versüum (30 sqq.) quar-
tus displieuit:
30 TH* Nostrum ego hunc vicinum opinor esse Aa-
minem audacem et malum.
TR* Quiduml TH. quia negdt novisse vos. TR.
negat? th. nee vos sibi
Nummum unquam argenti dedisse. TR. abij /k-
dis me credo : haud negat.
Tff» Quid iam? TR. scio iocaris nunc tu: neun
ille quidem haud. negat.
TH. Immo edepol negdt profecto: neque se hos
aedis Philolachi
35 Vendidisse. tr. eho: an negavit sibi datum
argentum, obsecro? e. q. s.
Nam etsi ille quidem versus abest sane a Decurtato
iisque qui ex eo fluxerunt exemplis, Lipsiensi cod. et
edit. princ., tarnen errore librariorum abesse Vetus te-
status Et quid magis potest ad Tranionis confiden-
Utifti consciumque fraudis animum appositum esse quam
yepetita, sed sat eleganter repetita v. 33 sententia?
MOSTELLARIAB PLAVTINAE. 485
Modo numerorum rationibus rectius quam a Bothio con-
sulatur, cuius pinguius inventum namque illic quidem
haud negat non dubitabis, credo? huic posthabere;
TH. Quid iam? TR. scio iocdris nunc tu: nam
'die quidem haud [edepol] negat.
Antea credo dixerat, nunc scio ait; haud negat dixe-
rat simpliciter, quo fortius et audacius est haud ede-
pol negat , similiter atque v. 39 asseveranter nugas
iuquit nunquam edepol dabit. Eique edepol particu-
lae grata et Plauto usitata concinnitäte TheuropidJs re-
sponsum refertur immo edepol negat profecto.
Ceterura miror non etiam Most. IV, % 42 et 43
in suspicionis societatem ascitos esse, ut in quibus exi-
gua verborum varietate eadem sententia iteretur. Sed
liceat plenius hoc exemplum tractare propter coacer-
vatas depravationes mcmorabile. Yulgantur ibi inde
a v, 40 haece:
TH. Egone. SE. tu. TH. tu ne molestus : sine
me cum puero loqui.
40 PH* Nemo habitat? hem! TH. ita profecto. ph.
nam heri et nudius tertius,
Quartus, quintus , sextus usque , po st quam hinc
peregre eius pater
Abiit, nunquam triduum in unum- desitum est
esse et bibi,
TH. Quid ais ? PH. triduum in unum est haud
intermissum hie esse et bibi,
Scorta duci, pergraecari, fidicinasj tibicinas
45 Ducere. th. quis istaec faciebat? PH. Philo-
, laches. th. qui Philolaches?
In his permirum est editores ad unum oranes patien-
ter tulisse hanc construetionem : desitum est esse et
bibi, itemque paullo post scorta duci, tibicinas ducere.
486 VIII. Dfc TVRBATO SCENARVM OADIICB
Sive enim esse passivam form am crediderant *) , sWc
cum activo strui potuisse desitum est putarunt, turpiter
lapsi sunt: nedum coniungi utrumque genus verbi pos-
sit. Et versum quidem 43 praeclare Ambrosianus codex
sanat, in quo est potarier pro esse et bibii reliquis
versibus quid ille scriptum teneat, discerni nequit, nisi
quod v. 41 habet postquam peregte illius pater. Quid
niulta ? eüäm sine libris non dubitamus prisünam bis
versibus formam sie restituere :
TH. jßgone? se. tu. TH. ne tu molestus: sine
me cum puero loqui.
40 Nemo habitat. ph. habitdt profecto : ndm heri
et nudius tertius,
Qudrtus, quintiiSj sextus, usques postquam pere-
gre hinc eius pater
'Abiit> nunquam triduum unum desitumst po-
tarier.
TU. Quid ais \tandemT\ ph. triduum unum haud
esse intermissum hie bibi,
Scorta duci, pergraecari, fidicinasj tibicinas
45 Conduci. th. quis illaec faciebat? c. q. s.
V. 40 habitat profecto e Decurtati memoria haec tat
profecto recte effecerunt Itali, unde in Lips. et ed.
princ. transiit: atque etiam in Vetere, e quo Kern ita
profecto affertur , et em.litterae sunt e correctura et
una littera erasa post ita. Sed aliter haec ac vulgo,
ita quidem ut feeimus , personis distribuenda erant
V. 41 in libris est hinc peregre. Pro eius quod Am-
bros. illius prodit omisso hinc, id usum non habet: ac
saepe apud PI au tu ra hie et ille pronominibus permuta-
tis erratum. V. 42 unum Vet. m. sec, , Lips. Princ
in unum Vet. m. pi\, Dec. — desitum . esse et bibi est
*) Nunc video adeo esst suasisse Lambinum.
MOSTELLARIAE PLAVTINAB. 487
Dec. Lips. Princ., item Vct. m. sec, in quo et itum
est e corrcctura et rasura profectum, et bibiss. fuit a
pr. m. V. 43 unum Vet. ni. sec, Dec. Lips. Princ. in
unum Vet. m. pr. — est haud intermissum hie esse et
bibi in libris est omnibus. Possunt haec interpolata
videri e Most. \, 1, 61: bibite, pergraecamini j este:
quanquam simplicius fuerit de male intellecto esse co-
gitare. Ceterum cur noluerim haud intermissum esse9
sed haud esse intermissum, non fuger e peritos arbitror.
Ad versus mensuram complendam aptissirmim visum
t andern ante triduum ins er tum. Fidicinas autem et ti-
bicinas consentaneum est non duci , sed, ut saepe est
apud Plautum, eonduci: nee probari ducere vocis ac-
centus debuerant. E pergraecari forma intelligitur
eüam active antiquos pergraecare ut similia plurima
dixisse. Ceterum qui sapiunt, eis non est cur vim ac
rationem repelitae vv. 42. 43 sententiae pluribus in-
euleemus.
5- 4.
Quoniam ab in terpolationibus entn ver-
suum transpositione coniunetis supra exorsi su-
raus, haud abs re fuerit nunc ad ea Mostellariae exem-
pla exspatiari, quae solam passa transposi tion em
labern contraxerunt Quam qui dem parum adhue per-
spectum est non in universam tantum fabulam cader e,
sed etiam in singularum scenarum breviores particulas.
Atque turbatum ordinem integrae fabulae cum maxima
ex parte licuerit praestantissimi libri Ambrosia ni auxi-
lio sive emendare sive emendatum confirmare, eo qui-
dem munimento etsi nunc, ubi ad singula transierimus,
carendum erit, tarnen novo hoc ipsum documento est,
plus eüam ad verum et indagandum et vero invenien-
488 VIII. DE TVRBA/TO SCENAHVM ORDINB
dum rationem valere argumentandique necessitatem quam
vel antiquissioioruui auctoritatem testitnoniorum. - Ne
quis autem liuius potissiinum emendandi generis, quod
versuum transpositione continetur, nimiam in curis no-
stris criticis frequentiam stomachetur, fönte m illius de-
pravationis facile efficiam ut tanquam oculis intueator.
Exeuiplo eslo ipse Vetus codex Camerarii, in quo
sciendum est eani esse scripturae rationem , ut , etsi
plerumque Simplex versuum ordo a summa ad imam
paginam continüatur , tarnen nonnunquam etiam binU
ordinibus (quos barbare liodie coluranas vocant) sin*
gulae paginae divisae siut. Hoc ubi fit, cum rursum
duplici modo coutinuari versus possint, ut äut hoc sese
online excipiant
aut hoc
1
4
o
4*
5
3
6
1
o
am/
3
4
5
6
utrumque genus collocaiidorum versuum in iis codicis
partibus , quae bipertitis paginis constant , usu- evenit.
Velut in bipertitis paginis initium Rudentis scriptum
est in posteriorem speciem, post aliquot autem paginas
no n bipertitas inde ab I, 3, 35 rursum Ulis divisis per-
gilur in prior em speciem ordinatis versibus. Qualis
librarioruin inconstantia facile intelligitur quantarum tur-
barum non dicam potuerit fons'esse, sed propemodum
non potuerit non esse. Multo autem magis niemorabile
et. ut prope fidem superet illud est, quod quibusdam
Veteris illius exemplis utrumque genus librarius pro-
miscue in una eademque pagina est secutus. Sic iu
Menaechuus , quae fabula magna ex parte iu bipertilis
MOSTELLARIAE PLAVTINAE. 489
paginis perscripta est, in media scena prima actus II
a priore ordinandi ratione, quae solet usitata esse, inde
a v. 29 subitus transitüs fit ad alteram., post ter binos
autem versus sie perscriptos
29 Audi
31 Ne tu
33 Nam ita
30 Viatici
32 Fbi nihil
34 Foluptarii
rursum ad priorem reditur. E taji igitur fönte in illa
ipsa fabula perversus ordo versuum repetendus, qui
CSC *■*■) /+/ • <
37
Nummum
39
Nam tu
40
Menaechme
38
Iubeas
41
Heu hercle
42
Solet
43
Qiiamvis l
44
Quid ais
Cognatum autem illud genus est, cum non bifariam di-
visis paginis tarnen bini versus constanter in unius con-
ti nui täte m contrahuntur : quod supra attigimus p. 439:
quo quidem fit ut reapse eadem ratio ordinandorum
versuum prodeat, atque illa est quam pösuimus poste-
riorem. Nee hie desunt mirae inconstantiae exempla.
Velut Mercatoris II, 1 cum ab initio singuli se versus
excipiant, inde a v. 12 usque ad 19 contractio fit bu-
iusmodi: /
Ait se illius capra opera atque advenlu caprae Flagitium et da-
mnum fecisse haud medioeriter.
Dicit capram quam dederam servandam tibi Suae uxoris dotem
ambae dedisse oppido, '
eademque ratio obtinet inde a v. 24 : sed qui inter
bos medii sunt 20 ad 23 , subito mutato consilio hac
forma exhibuit librarius :
20. 22 At me domum intro ad uxorem dueturum meam Ast non ha-
bere cui commendarem capram,
21.23 Atque oppido hercle bene teile Uli visus sum Quod agis quid
fecerem cum cruciabar miser*
*
490 VIII. DE TVRBATO SCENÄRVM ORDINB
Tali autem inconstantia quid mirum si etiam illud ac-
cidit, ut integri versus prorsus omilterentur ?
Hinc igitur facile existimabitur , qua confidentia
quoVe iure ad scenam primam actus III, in qua iam
aliquantum elaboravimus , nunc etiam siraplici versuum
transpositione redintegrandam et si fieri possit persa-
nandam accedamus. Ac primum uno verbo moneo,
rectissime Acidalium euni versum qui nunc legiturSl:
Calidum hoc est: etsi procul abest, urit male:
e contiguorura societate exemisse, qui hi sunt:
80 DA» Non edepol nunc me tu istis verbis ter»
ritas.
82 TB. Quod illuc est faenus obsecro, quod ilHc
petit?
et versui 136 subiunxisse :
Calidum hercle audivi esse optumum menda-
dum.
Nam hoc solum sanum esse, insanum quod vulgo fer-
tur, res ipsa loquitur.
Sed plus paullo post turbatum est inde a v. 90,
ubi haec vulgantur:
90 TJff. Quid Uli debetur? tr. obsecro hercle iube
Obici argentum huic ob os impurae beluae.
Tff. Iubeam? TR. iube homini argento os ver-
berarier.
DA. Perfacile ego ictus perpetior argenteos.
TH. Quod illud argentum est ? tr. huic de-
bet Philolaches
95 Paulum. th. quantillum? tr. quasi quadra-
ginta minas.
DA, Ne saue id multum censeas 9 paulum id
quidem est.
TR. Audin? videtume obsecro hercle idoneuSj
Danista qui sit? genus quod improbissumum est
MOSTELLARIAE PLAVTINiE. 491
TH. Non ego istuc curo, qui sit9 unde sit :
100 Id volo mihi dici , id me scire eocpeto.
Adeo etiam argenti foenus creditum audio.
Intelligisne quid sit, quod sibi dici Theuropides velit?
quod se scire expetat? Non Uercle ego quidem. Nee
profecto se digne Acidalius sie distingui posse iecit
poüus quam coniecit : non ego istuc curOj qui sit ; unde
sity id volo mihi dici. Nam nee ullo modo attinebat
illum scire, unde esset danista, nee respondet tali quae-
stioni servus. Yellem tarn plana omnia essent, quam
hoc est y quod cum v. 190 coniungenda v. 94 verba
contendimus: Quod illud argentum est. Atque boc
vidit etiam Botbius. Sed videndum plus erat. Quo
enim speetare pütabis quod v. 97 Tranio dicit: Au-
" din? videturne obsecro hercle idoneus , danista qui
sitl genus quod improbissumumsU An ad eum qui
praecedit versum 96? At eo versu danista id dixerat,
quod vel maxi tue e mente Tranionis esset: paullulum
esse nee magni aestitoandum, quod aes alienum Philo-
laches contraxisset. Quo qui potest Tranio in danistam
ut improbitatis documenlo uti? Imrao eius quidem
opprobrii argumentum ille nequit nisi e danistae ver-
bis v. 93 petere: P er j adle ego ictus perpetior argen»
teos. Solam enim verberandi et ictuum notionem pre-
mens hoc dicit Tranio: nonne iste plane natus factus-
que est ad danisticam. vitae condicionem? quippe qui
ne verberum quidem ignominiam detrectet, modo pe-
euniam corradat. Quae cum ita sint, ecquid dubitabis
una eaque simplicissima versu um 97. 98. 99. 100 ante
94 transpositione utrique quam exposuimus difficultäti
oecurrere , rectissimoque versuum ordine delectari sie
meo suasu reconcinnatorum :
TH. Quid Uli debetur? tr. obsecro hercle tej
obici
492 VIII. DE TVRBAT0 SCENA.RVM OROINE
Tube huic argen tum ob 6s impurae beluae.
th. Quid iübeam? tr. ei homini argento ot
verberdrier.
93 da. Perfdcile ego ictus perpetior argcnteos.
97 tr. Audin ? videturne obsecro hercle idoneus,
98 Danista qui sitj genas quod improbissumumst?
99 th. Non ego pol istuc curOj qui sit* linde sit;
100 Jd volo mi actutum dici3 id me spire ejcpeto:
94 Quod illud argentumst? tr. huice debet Pld-
lölaches
95 Paullum. th. quantillum? tr. quasi quadra-
gintd minus.
96 TR. Paullum id quidemstl tr. ne sdne id
multum censeas.
101 tr. Adeo etiam argenti faenus creditum audio}
De singulis quam potero brevissime dicarn. Vv. 90.
91 sie fere scriptos Palatini Codices exhibent: obsecro
hercle iubi Obi argentum obosim purae beluae. Obici,
quod est in interpolatis libris, Italorum coniectura re-
din tegra tum est. Commode inventum, sed perperam
collocatum huic ab Camerario aseivimus. — V 92 non
videtur Theuropides Iubeam interrogare posse. Non-
dum enim ante audita Tranionis verba, quibus hie ne
plane quidem et simpliciter quid iubeat eloquitur, id
agi rescieral Theuropides, ut argentum solverettu*.
Eaque ipsa caussa est, cur suum illud iussum, quod
novum et inopinatum ero aeeiderat, paullum variata ora-
tione servus s tat im repetat. Vt sie saltem ruirabundo
seni interrogandum fuerit: argentum obicere iubeam?
similiter acv. 103: tr. die te daturum. th. egon di-
carn dare? quanquam ibi et plane locutus est Tranio
nee profecto tarn quam hie praeter exspeetationem
Theuropidis argentum ab hoc peüit. Ergo excidisse
ab initio versus Quid conieci. ei hominis quod sub-
MOSTELLARIAE PLAVTINAE. 493
ieci, tametsi non est in codicibas, tarnen hi ne vulga-
tam quidem scripturam tuentur: nam iube in homini
Decurtatus habet, Vetus autem iube in ho m ine a priraa
manu, a secunda iuben hominu Hoc autem ipsura cave
ulli usui esse putes: non magis enim hie ullus inter-
1 rogandi forma e locus, quam v. 104 Tranio potuit di~
cisne pro die respondere. — V. 93 etsi non vacat o£-
fensione —petior anapaestus ante vocalem : (nam in-
eptus sit qui de tribracho cogitet:) tarnen patiendum
putavi, quia non inveni qui tollerem. (Conücit Hertnan-
nus perpetiar a poeta scriptum esse: videri enim ar ter-
ra inationem produxisse Plautum.) — V. 99 pol adieci,
v. 100 actutum. Theuropidis verba unde' sit , quae
negotia interpretibus facessunt , ad Tranionis illa spe-
etant : genus quod improbissumumst : luditur enim
ambiguitate genus vocis. — V. 94 cur huice scripse-
rim, alio loco dicam: uberiorem enim hoc disputatio-
nem postulat. — Versus 96 hemistichia transposui de
elegantissima Acidalii divinatione, qua non videmur su-
persedere posse. Nihil vel hie vel in reliquis, quos
modo traetavimus, versibus Bothius profecit.
Atque hoc quidem traiectorum versuum exemplum
satis simplex expeditumque est prae alio quod est in
eadem scena. In qua quo longius versus ihitium re-
grediere, eo plus turbatum reperias. Multis enim mo-
dis depravatum illud est colloquium, quod a v. 4l ad
83 Tranio et danista pertexunt. Sed prius quam id
agamus quod professi sumus, de modica lacuna monen-
dum est. Nam versu quidem 59 postquam minabun-
dus danista dixerat iam hercle ego illunc nominabo:
(temere enim Bothius praeter libros iam hercle illum
ego nominabo :) cavillatur Tranio contumaciter respon-
dens euge strenue! beatus vero es nunc quom clamas.
Ergone clamaverat danista ? (siquidem illud Tranio, non
494
Vllf. DE TVRBATO SCENAKTM ORDINE
beatus eris si clarnabis dixit.) Quid igitur et quando?
An Philolache clamaverat extra versum? Non is fort
profecto mos antiquorum, ut aut plura, quam quae
ipsis versibus poeta expressisset , fabulae personae lo-
queren tur, aut quae ab bis ille pronuntiari vellet , non
etiam versibus comprehenderet. Sed acrius etiam in-
stamus. Nam quod v. 88 Theuropides Quid Philola-
chetem ait gnatum compellat meum*) Sic et praesenti
tibi facti convicium, illud quo tandem spectare di-
camus? Commemoraverat danista Pbilolachetis nomen
secum locutus v. 33 : sed Philolachetis eccum servom
Tranium : item e Tranione v. 46 quaesierat simpliciter
ubi Philolaches est: illucine igitur respexisse Theoro-
pidem post quadraginta versuum intervallum credibilc?
Et ut id quidera credas liberaliter, ipsumne compellat
verbum eo valere potest ut nihil sit nisi nomine dicc-
re, nominatim commemorare , an in eum potius cadit
usu prorsus constanti , qui appellans aliquem revert
alloquatur? Ex his igitur, nisi vehementer fallimur, con-
sectarium hoc est, ut aliquis inter v. 59 et 60 versi-
culus interciderit, quem velut hoc exemplo redipisd
licebit :
59 da. Iam hercle ego illunc nomindbo. tr. euge
euge strenue.
da. Heus Philolache* exi huc intus: faenus
reddito.
60 tr. Beatus vero es nunc quom clamas. DA»
meum peto.
Vel mea caussa Heus Philolache, exi: te Misargyrides
vocat: vel Heus Philolache, exi: ar genturn redde,
*) meum, quod a codicibus abest, recte addidit Camerarius. Ineptiut
qui ferox cum Pylade adiiciunt.
MOSTELLARIAE PLAVTINAE. 495
Phllolache: vel ut simul omittendi caussa quaedam pa-
teat : Heus PhilQ lache, exi\ Jaenus promissum peto.
lam vcro qui recte aestimare volet, iustone ordine
tarn prolixa tauique varia Tranionis danistaeque alter-
catio procedat, ei praeter cetera illud ubique tenendum
est, quod et res ipsa postulat et cummaxirae ars Plau-
tina suadet, ut pedetentim et tanquam per gradus quos-
daiu a sedatiore äffe c tu ad maioreni anirai concitatio-
uera Tranio progrediatur: deinde autem ut singulae
sermonum illorum partes ita invicem sibi adaptentur
contiuuenturque, ut vero sententiarum vinculo eaque
necessitudine, quae ipsi sensui humano consentanea sit,
inter se contineantur. Talern autem ordinem, ut nunc
res est, desiderari non fugit Pistorem et Bothium: qui
quod paucis quibusdam transpositionibus nihil tarnen
egerunt, eo factum est quod in singulis haeserunt nee
cuncla simul tanquam sub unum conspectum subiece-
ruut. Quod nisi feceris, difficile est non errare : quippe
tarn brevia concitatae sermocinationis membra falendum
est, ubi per se spectentur, non unum ordinem admit-
tere, sed multis modis non inepte disponi posse. Sed
ordiundum quidem nobis quoque est a singulis. Itaque
Line proficiscar, quod v. 57 danista quaerit: quin vos
mihi Jaenus datel quid nugaminil At promiserat
Tranio datum iri v. 53 : ergo non illud potius quae-
rendum erat simpliciter , quam hoc: cur differtis, nee
statin) redditis? Sed tarnen hoc ad nostram quidem
quaestionem levius: nihil enim proelivius quam intruso
ab interprete Jaenus nomine illam ipsam notionem,
quae est statim* ilico, expulsam credere. Gravi us est
quod post sat placida Tranionis verba v. 58: hercle ne
tu abi modo j ausculta mihi, danista statim nulloque
trän situ facto ad nominandum clamabundaque voce com*
pellandum Philolachetem pergit, subiungit autem multo
. • #
496 VIII. DE TVRBATO SCENARVM ORDIKS
lenius dicla multos rne hoc pacto iam dies frustraniini,
quae et quod leniora sunt et quod caussam continent
clamandi, praemitti potius oportebaL Quin longius per*
git ratiocinando duosque integros versus addit: mole-
stus si surttj reddite argentum 3 äbiero ; responsiones
omnes hoc verbum eripit: qualis verbositas nee in illias
mores cadit nee a reliqua ho mm sermonum concinnt
aequabilitate commendatur. Et quanquam consentaneam
est sane eura m ölest um esse Tranioni , tarnen cur ibi
potissimum id commemorat , ubi molestiä ei nulla ex*
probratur, ubi autem exprobratur (ne sis molestus ▼.
72), non commemorat? Permire autem subiieit Tranio
v. 64 sortem aeeipe , idque ubi ille detreetavit, sei
post versibus denuo profert. Et quomodo profert? nt,
cum antea danistam aeeipere sortem iusserit, nunc ni-
hil nisi polliciturum esse sortem Philolachetem dicat:
modo recte de v. 70 capite II, §.3 statuerimus. Hocine
rectum et rationi convehiens an perversum. atque adeo-
praeposterum? Post danistae autem responsum immo
jaenus, id primum volo, quid est cur subito in iraenn-
dissima verba Tranio v. 65 sqq. erumpat, quibus misso
placandi danistae consilio iam infestum animum palam
profitetur et adversarius adversario obsistit? Non illa
potius danistae verba exardescendi iusta caussa fneraot,
quam quod Philolachetis ille nomen claraaverat: hoc
enim non potuit Theuropidem fugere: haue igitnr
oportet caussam esse , cur permuleendi amovendique
faeneratoris spe omni abieeta a promittendi blanditiis
ad denegandi repudiandique contumelias Tranio repentc
transeat. Progredimur ad v. 73: tu solus credo faenore
argentum datas. Ei hie non posse suum locum esse
pridem perspectum est. Nam saltem praepöni versui
72 (molestus ne sis: nemo dat: age quid luhet) de-
buerat propter eandem rationem quam vv. 61 et 59.60
MOSTfiLLlAIAK PLAVTINAE. e 497
supra adhibuimus; nee ullo vineulo ei nectitur proxi-
mus danistae versus: cedo faenus e. q. s. Ipsa autem
Sententia liaud ambigue eum iubet cum affinibus vv. 76.
77 consociari : faenus illic, faenus hie : nescit quidem
nisi faenus fahularier. Porro non videor iusto seve-
rior esse, cum displicere interrogandi formam versus 75
censeo mediis quidem imperativis interpositatn: cedo
faenus, redde faenus* faenus reddite y date mihi fae-
nus. Häec prorsus iia couiparata sunt, ut diversis re-
sporisis videäntur imperativi aique interrogatio disper-
tienda esse. Postremo non est veri simile bis rixis
finem impositum esse hoc danistae versu : non edepol
nunc me tu istis verbis territas* Nam nee satis est
verbis id pervicacissimae indolis veteratorem profiteri,
sed re comprobare oportet: nee poetae arti convenit,
non ei potius orationi, in qua reapse faenoris toties
petiti mentio fit, quam ei, qua propemodum obmu-
tuit petitoris impudentia , haec continuare Theuropidis
nunc prinium intervenientis verba : quod illuc est fae-
nus', obsecrOj quod illic petit.
Has igitur tot tantasque ofiensiones si non patien-
ter concoquis, sed radicitus atque adeo eradicitus sum-
movendas sentis, noii cum ignavorum genere forüorem
medicinam expavescere , sed v. 61 transpone post 58,
vv. 62. 63. 64 post 72, v. 73 post 77, y> 75 post 80. Qua
ratione ut plenius perspicias quam concinne e singulis
singula apta sint et ab iusto initio ad commodum finem
recte delabantur, integrum Tranionis cum danista col-
loquium emendatius infra posui.
TR. Salvere iubeo te\ Misargyrides, bene*
da. Salve et tu. quid de argentost? rü. qbi
sis, beluai
Continuo adveniens pilum iniecisti mihi.
32
498 VIII. DE TVRBATO SCENAKVIf ORDINS
da. Hic homost inanis. tr. hic homo certest
driolus.
45 da* Quin tu istas mittis tricas? tr. quin quid
vis, cedo.
da. Vhi Philolaches est? tr. nunquam potui-
sti mihi
Magis opportunus ddvenire quam ddvenis.
da. Quid est? TR. concede huc. d<a. quin mild
faenus redditur?
tr. Scio te bona esse voce: ne clamd nimis.
50 da. Ego hercle vero cldmo. tr. ah, gere mo-
rem mihi.
da. Quid tibi ego morem vis geram? tr. abi
quaeso hinc domunu
da. Abedm? tr. redito huc circiter meridie.
da. Reddeturne igitur faenus? tr. reddetur:
iam abi.
da. Quid ego huc recursem aut operam sumam
aut conteram?
55 Quid, si hic manebo pötius ad meridiem?
tr. Imrno dbi domum : verum hercle dico : abi,
dbi modo.
DA* Quin vos mi actutum ddtel quid hic nu-
gdmini ?
58 tr. Eu: hercle ne tu hinc dbi modo: auscultd
mihi.
61 da. Mukös me hoc pacto idm dies frustrdmini:
59 Iam hercle ego illum nomindbo. tr. euge,
euge strenue.
da. Heus Philolache, exi : faenus redde , . PÄi-
lolache.
60 TR, Bedtus vero es nunc, quom clamas. DA*
meiim peto :
******* *
MOSTELLARIAE PLAVTfNAE. 499
65 tr. Quid ais tu? tun, Iiominum omnium tae-
terrumej
66 Venisti huc te extentdtum ? agas quod in ma-
nust.
67 Non ddt, non debet. da. non debet ? tr. ne
gry quidem
68 Ferri hinc potest. an vis [aliquo hinc abedt
foras ?
69 Vrbem exul linquat faenoris caussd tui?
* * * * * *
70 Quin sortetn pollicebitur. da. Quin non petot
71 Rcddundumst faenus > faenus reddundumst mihi.
72>7rÄ. Molestus ne sis: nemo dat> age quid lubet.
62 ^DA. Molestus si sum> reddite argentum: dbiero.
63 Responsiones 6mn\s hoc verbum eripit.
64 tr. Sortem dccipe. da. immo faenus, id pri-
mum^yolo.
74 Cedo faenus: redde faenus: faenus reddite.
76 Date mihi faenus. TR. faenus illic , faenus
hie :
77 Nescit quidem nisi faenus fabuldrier.
73 Tu solus , credo, faenore argentum datas,
78 Veterdtor. neque ego taetriorem beluam
79 Vidis&e me unquam quenquam quam te censeo.
80 da. Non edepol nunc tu me istis uerbis territas.
75 Datürine estis faenus actutum mihi?
82 th. Quod illud est faenus > obsecroj quod illic
petit ?
Duas solas dubitationes superesse lacunae notis
signifieavi post v. 60 et 69 positis. Quodsi enim ex-
candescendi v. 65 caussam Tranioni recte dixi hanc
fuisse, quod alta voce Philolachetis nomen danista cla-
masset : neque alia in his sermonibus ulla suppetit;
consentaneum est Uli ipsi inclamationi Tranionis con-
500 VIII. DE TVRBATO SCENAAVM ORDIIfK
vicia continuari. Alqui Tranio ab initio clamantem ir-
ridet tan tum v. 60: danistae autem responsuui rneunt
peto et brevius est nee satis forte, quam quo ita ille
exaeerbetur, ut iam de placando faeneratore prorsus
sibi desperijuidum intelligat. Ergo altero versiculö
quodam ad dito velut in hunc modum perrexisse danU
stäni arbitror:
meum peto*
Pergamque K clamare usque dum hinc aeeepero.
Deinde autem fieri nequit ut, postquam Tranio nihil
hinc ferre poteris dixit, paucaque haec adiecit: an eo
progrediere 9 ut illum exulare cogasj continuo ac sine
ulla caussa in contrariam partem flexo animo, quod
modo negavit, nitro oßerat, sortein pro faenore sperari
iubens v. 70: quin sortem pollicebitur. Contra nihil
puto desiderabis , si Tranionis interrogationi : urbem
exul linquat faenoris caussa tui? tale quiddam dani-
sta alrociter, ut in eius indolem convenit, reposuerit:
Polj modo mi argentum reddat j abeat quo velit.
Nunc autem , ubi frustra de Philolachis abitu mentio-
nera se iniecisse Tranio intellexit, ad lenitatem recte
redit, aliquid certe flagitanti praestitum iri simulans,
sortis Solutionen). Id cum ille recusasset et faenus pe-
tisset: simulatque v. 62 reddite argentum dixit, eius
vocis ambiguitate utens Tranio ilico sortem ait aeeipe
b. e. argentum quidem nihil est cur non aeeipias, nam
sortis redditione iam antea signiGcavi posse tibi satis1-
fieri. Ita quidem iterata aliquo intervallo sortis mentio
non modo nihil oiolestiae, sed multum gratiae et con-
cinnitatis habet.
Atque de bis quidem duabus dubitationibus, quas
duorum versuum adiectione removisse videmur, quoeun-
que modo iudicabis, taut um persuasum habere poteris
(sciens enim affirrao) , sola transposilione eorum ver-
MOSTELLARfÄE PLÄVTINAE. 501
tuum, e quibus haec scena nunc constat , illarum neu-
tram ofFensionum sublatura iri. — Reliquum est autem,
ut singula quae posuimus verba paucis tutemur. V. 41
Misargyrides ctanistae nomen lepidissimuui e librorum
vestigiis mi sarcirites et misartirites praeclaro invento
eruit Gulielmus Verisim. 1,1. — V. 42 ar gentost prae-
buit Vetus: ar gentos est in Decurtato, argento cum
hiatu vulgo. — V. 44 homo inanis est. tr. hie hotno
est certe libri. Quod posuimus, et sermonis et nume-
rorum concinnitas postulabat» — V* 47 syllabae quae
sunt — ire quam, quorum loco taeunae spatium in Pa-
latinis, Italorum coniecturae interpolatorum debentur,
qui praeterea nunc adiecerunt. Indidein proximo vevsu
haec fluxerunt: da, quin mihi a?*gentum red — ; natu
ditur in Palatinis servatum« Recte illa inventa, nisi
quod faenus praestat ut v. 53* ^— V. 49 post ne rur*-
sum lacuna est in Pall. : clama Itali addiderunt, nimis
Camerarius, quorum neutrum dubium. — V. 53 iam
abi posui pro nunc ahi, quod libri teneak — V. 54
ac conteram Bothius, fortasse vere: quanquara de boc
eaute iudicandum. Mirum est in Ambrosiana, in cuius
hac pagina hine paucae litterulae quaedain legi posse
ineipiunt, visum esse eontero exstare. — V. 56 verum
hercle -dico ad Tranionis verba, v. 52: 53 (zeddetur)
speetant nee ullo modo sollicitanda sunt. Eodem verst»
abi geminavi. — V. 57 hie vulgo omissum ex libris
omnibus accessit: actutum autem pro faerms e conle-
ctura positum, cuius caussas supra expTicavimus. —
V. 58 hinc inserui, ut v. 51. — V. 59 itlum cognosci
in Ambr. potuit, quod easu factum ut etiatn in iiiter-
polaris codd. legatur. iäune Dec. et Vet. , sed bic n fr
corr. Mox euge geminandum fuit — - Vv. 65. 6.6" re-
stitui partim de coniectura partim codicum fide inter
se collatorum- In Ambrosiaoo haec legi poiuerunt:
502 VIII. DE TVRBATO SCEJtARVM QRDItfE
QUIDA . S . . UOMNIÜM .. OMI . UMTAETERR h.
€.: Quid ais tu (an tun?) omnium hominum taeterru-
me* In Pallt et ed. pr. est Quid tu homimtm~omrrium
t. (nisi quod Dec, kontinent, ed. pr. deten\): in Lips.
Quid tu omnium kominum d. Vides igitur homo vulgo
praemissum codicum 6de destitui: alioqui non incora-
möde scribas; Quid ais? tun, homo kominum omnium
U ProximQ versu f e accessio e Pall., pro qua tu Lips«
Se extentare videtur tantundem esse ac se inßareA sich
breit machen* Cf. tarnen Bacch. IV, % &: alieno vires,
tuas erteiltes ostia. — - Vv. 67 &qq« in AmbrasianQ
prorsus evanidos iam attigimus cap. H, §. 3. JJimia
inepta sunt quae e codjcihus profeeta vulgantui', quam
quibus slngiljatim exagitandis operam perdam* Nee
bas quidem lacunas supplendi opeva Italia successil»
qui vaeuorum $patiorum intevvallis neglectis y, 68, quod
pro qua posuerunt, nihil egerunt v. 69, y. 70 Quoi
in Quin mutato potius dare inseruerunt. — V, 63 dua-
yum lectionum optio data, est : koc yerha eripis. et kaq
verbunt eripiU Illud cum Ambrosiani auetoritate den
fendi videatur, ut in quo appai'eant ER < . . S. litteraOjt
alterum tarnen ratio, si quid video, evincit verum $s$öx
dueimurque eo Palatinorurn vestigüs , quovum in Dec.
est koc yerha eripit^ quod mirere ßotliio. placuisse , in
Yet. hoc yerha eripite, sed ut extremum e. sit e qor-
yectura,, — Versus 73, ea quo nunc est loco nee Pi-.
$tori nee Botbio tolerabüis. visus, potuerat quidem etiam
ante v< 77 salva sententia coUncari :. postponeyc iccirca
malui, ut non mediacrem construetionis. duriüem leni-
Tem, qua a tertia ad alteram pevsonam neque parücu-
Jae vinculo tran&iretur: nescit — , neque te taetrio^
rem vidi* Quanto enim cemeinnius baec inter se qoeunU
tu solus — datasj neque te taetriorem vidi? — V. 78
yeterator neque e corruptissiwis vestigüs Caoxerarius
M0STELL41UAE PLAVTINAE. •' 503 ,
eitricavit : uetro te neque Dec. , Vetro tene que Vet,
uetero idem in margine., uerro te neque Lips. , uento
te neque ed. princ. Mirum est autem quod in Ambr.
apparet huius versus initium: UNO . • NEQUE, quas
litteras frustra quaesivi qui expedirem. f- V» 80 me
tu istis vulgatar e Decurtato quique ex eo Codices
pendent: me istis tu ed. pr., me tu tuis Vet., me istis
Ambr. Qui et me et tu servare voluerit, nobiscum
transponat tu me oportebit , quem ordinem certa lo-
quendi consuetudo efflagitat Quanquam pro tu me
istis poteris etiam med istis secundum Ambr., vel tu
tuis me sec. Vet. Post hunc qui vulgo sequitur ver-
sus 81 : Calidum hoc est, etsi procul abest, urib male,
de eo p. 490 dictum est — V. 82 illud pro illuc re-
vocavimus e Vet. Dec. Ed, princ* — Mox obsecro quod
illic petit solus Vetus servavit , quo cum nunc Ambr.
facit: reliqui turpissima perturbatione et sortem dabit ,
e v. 84 huc quoque inferciunt — Geterum potiora
tan tum attuli et quorum promptus ad emendandunt
usus, reliquani scripturae discrepantiam cum eis quo.«
rum id interest olim communicaturus*
EPIMfiTRVRL
Ad p. 445. 461
De corruptissimia scenis. III, £& et IV» 2, quar*»
eraendatio prope Herculei laboris est* quantivis. preüt
meletemata sua longe ingeniosissima nobiscum Gada«
fredus Hermannus henevolentissinie communicaviL
.6?
' s
504 VII !. DE TVRBATO SCENAHVM 0*DlWB
Quae ut communi litterarum commodo hoe looo seor^
sum proponerentur nullaque earum dubitationum signi-*
ficatione . facta, quas de quibusdam locis nobis subnatas
esse non diffitemur, deberi et ipsorum praestautiae tan-*,
tique viri auctoritati et nostrae modestiae \lsum est*
Hoc unum silentkx nan praetermittendum, versuum IIX^
% 34 sqq. in Vetere codice (cujus laeunae in cetera
non suppletae) hanc esse speoiem:
SL JHc . , . . ,. . . .. , . . .,, auid id est
..*...,< ,. • . ^ . «. . TR. hyjuar-
SL Sic decet ..,....< tfwrem geras,
stintib
Vita quam fit fcevis cQgita . K . Quid
Ehen* vix tandem percepi super his rebus nostris te loqui — *
banc autem speciem eoruiu versuum, qui pauljo. in fr*
sequuptur 53 &qq. :
$d ar .
Velim ut u • . ueHts trannios est negotii TR;, stoquere.
• • •
Erue uenit peregre uenit SL June Cor tenditvr
Inde ferriterium postea ..... etwa obsecro
Ne indiciuiQ evo fadas. meo SL e w* ne quid metuas nihit sciak
V. 53 ut tu uelfas correotum est na. sec. , item trän-*
nio.fi pro tvmniqf. ->•-• En tibi igitur ips^ verha Her/,
manni*
„In der Stelle IV. % % ff. glaube ich nicht, dasa
kretische Verse zu suchen seien. Diese Versart liegt
meistens so rein da, dass man für die eine wie ftir
die andere Art kretischer Verse hier doch zu zahtrei-»
che und zu grosse Licenzen annehmen müsste< Viel«
mehr bin ich völlig überzeugt, das» diese Verse ian**
bici septenarü sind, die aber freilich mancher Verän-
derung bedürfen. Ein Versuch der Berichtigung, den
ich folgen lasse, wird sich, wenn ich im Ganzen recht
gesehen hätte, leicht aufs Reine bringen lassen«
s£. rnane tu aUfue assiste hie ilico, Pkanisce, et
respice etiam*
MOSTBLLARIAB PLAVTUfAS« 505
PB> molestus ne sies mihi. sK. vide simiäutjb*
stidti.
PH. mihisum: libet mihi, simiasisum, essei quid
tu id curas?
se* manesne tu, impure ilieo parasite? ph% qui
parasitus
6 sum7 SB. tibi e-go enim diccun^ eibo perduci po~
teris quo vis.
feracem te facLs , quia te erus tuus tarn amdt*
p». vah,
oculi dolent. sb* cur? ph. quia mihi fumus mo-%
lestus* se. tdce sisy
faber nugarum plumbeos qui cudere soles nummos.
PH. non pol potes tu cogere me, ega ut tibi ma~
ledicam.
10 novit me erus. SB. sudm quidem pol cüleitellam
oportet.
PH. si sdbrius sies quidem, pol tu mihi male non
dlcas.
sß. quaeso her de , Phanisce, äbstine sermonem
de istis rebus*
pu. tibi obtemperem , cum tu mihi nequeds? sb.
at mecum i ctdvorsus.
PH. faciatn et iam pultabd forest, heus ecquis,
ecquis hie est9
|5 qui meixumam his iniuriam Jfaribus defeudat}
ecquis'}
nemo hinc quidem huc exit foras : ut esse mdde-
cet uequam homines,
ita sunt: sed eo magis catito opust, ne qui illine
male me muleet*
Die Verse 11. 12 habe ich so umgestellt, weil sonst
die Reden nicht auf einander passen. Doch könnt»
wohl auch der Fehler tiefer liegen«
506 Till. DB TVEBATO SCENARVM ORDINK
Eine grosse Bedenklichkeit habe ich bei dem
Verse eia mastigia. Dass er weder da, wo ihn die
Handschriften haben, noch da, wo ihn Camerarias hin-
gesetzt hat, stehen kann, muss .Ihnen jederman zuge-
ben. Aber so scharfsinnig auch der von Ihnen einge-
schlagene Weg ist, so kann ich mich doch nicht über-
zeugen, dass er an dem Orte gestanden habe, den
Sie ihm anweisen. Tranio will dem Simo das Mähr-
chen aufheften, das er ihm hernach erzählt. Dazu
war nichts weiter nöthig als zu sagen j dass sein Herr
zurückgekehrt sei. Dass er sich stellen sollte, als. er-
schräke er plötzlich, indem er in der Ferne den Herrn
erblickte, ist mir eben deshalb, weil es kein Moment
für seinen Zweck abgiebt, nicht glaublich *)• Auch ist
die Anrede mit mastigia im Munde des Simo zu hart,
der überdies* auch keinen Grund hat durch das ad rne
redi die Aufmerksamkeit des Tranio in Anspruch zu
nehmen, da diesem vielmehr daran liegen muss, dass
Simo ihn anhöre» Ich bin daher auf einen andern
Gedanken gekommen, indem der Vers von keinem an-
dern als von dem Theuropides scheint gesprochen
werden zu können. Da kann er nun, wie ich glaube,
sehr passend ganz nahe bei der Stelle, wo ihn die
Handschriften haben , angebracht werden. Ich will
auch dieses Stück so, wie ich die Metra wahrzuneh-
men glaube, hersetzen, wenn auch ein ohne kritische.
Hülfsmittel gemachter Versuch der Berichtigung bedür-
fen wird.
si. sdlvos sisj Tranio. tr. ut valesl si. non
male*
*) De mea quidem sententia non simulat illud Tranio , sed reven*
appropinquantem erum conspicit inclamantemque audit, eaque re
perterreftrctus est. Nee a Simone mastigiam appellari Tranio-
nem volui, sed ab ipso Thcuropide haec veiba pronuoti*ri»
MOSTELLiRIig PLAVTINAE. $07
quid agisl tr. hotninem optumum teneo. si*
amice facis,
cum rnq laudds. tr. decet cevte. si. at hercle
ailtem ego
haut bonum teneo servonu tr. quid ita, ml
Simo?
Sf. quid nunc? quam mox , tr* quid eft? si.
quod solet fieri,
tr. die igitur. si< audias improviso. TR» quid
est?
„eia, mastigia, ad me redi i iam isti ero.
quid facitis vos?" sed^ ut vir um. iam, Tranio,
loqudr , sie decet te: ut homines sunt, ita
morem
gerds. vita quam sit brevis, cogitcu TR.
kern te
yix tdndem pereepi super his rebus nostris
loqui. «y/. musice hercle agitis aetatem, ita
ut vos
decet, vino et vlctut
pisedtu probo, electili vitam Colitis*
TR. immo vita nobis antehde vita erat : nunc
nobis omnia istaec sirnitu exciderunt.
£7. quidum? tr. ita hie oppido oeeidimus omnes,
Simo*
$i. non taces? prospere vobis euneta usque adhuc
prucesserunt. tr. ita ut dicis facta haut nego.
nos probe ut vdluimus viximus: sed, Simo,
mihi ita nunc ventus navem deseruiu su quid
est?
quo modo? tr. pessumo. si. quaene subdueta
erat
UUo in terra? tr. frei. si. quid est? tr* me
miserum, ego oeeidi.
508 Till. DB MOSTKLLARU PLATTINA.
//. qui? tr. quia venit navis , nostrae* navi quae
frangdt rotem.
si, velim ut tu vettes^ Trdnio: sed quid est ne-
gotii eloquere.
tr. herus peregre venit. si. tunc tibi ekordat
inde in Jerriterium:
post in crucem rectd via «
tr. nunc ego te per genua dbsecro, ne indicium
hero meo fdeias.
st. e me* ne quid metuds , nihil seiet. TR. pa-
trone, salve.
47. profecto nü morär mihi istiusmodi dientest
DISSERTATIO IX.
DE INTERPOLATIONE
TRINVMMI PLAVTINAE.
DE INTERPOLATIONE TRINVMMI PLAVTINAE. *)
Caput I.
Plenissimum interpretamentis atque interpolationi-
bus Plautum iam Godofredus Hermannus dixerat
praefat. Trin. p. XI. E quo tempore etsi in illis iu-
dagandis cum editores , sicubi vel casus vel occasio
ferret, elaborarunt , tum singularem operam Osannus
Analecton cap. VIII. IX. X consumpsit : tarnen quan-
tum sit, quod in hoc genere sit reliquum factum, spe-
ramus fore ut non sine aliqua miratione intelligatur.
Quam ad rem duplici videtur disputatione opus esse :
quarum altera**) rationis diversitate discretae certisque
classibus dispositae interpolationes e Plautinis fabulis
cuoctis proponendae , altera autem hac unius alicuius
*ai>ulae integrae cuncta exempla secundum versuum or-
"'lem uno in loco componenda sunt« Eam fabulam
voluimus Trinummum esse, ut quae Hermanni
^•■•^tute a prisüna integritate propius quam rcliquae
*) Edita a. cioiocccxxxxim.
*) Eam voluimus XIV esse.
bi% tt. t)E IHTEftPOLATIONß
r*
om n es absit. Quoniam autem huftc, qui est de Interpol a-
tione* locum Universum pertractare et tan quam exhau-
rire prope tantundem futurum sit atque totum Plautum
emendare, primum quidem id genus interpolationis
prorsüs nunc praetermittimus , quod atnpliorum acces-
sione additamentorum cotttinetur : quales habemus Poe«
nuli scenam extremam» quacutn ut simillimum compo-
suimus Andriae Terentianae exitum in paucis codicibus
servatum. Non magis autem in singulis vocibus haere-
bimus brevibusque versuum particulis saepissime ex*
trinsecus intrusis : qualibus vix ullus est veterum scri-»
ptorum liber quin mala grammaticorum librariorumve
vel sedulitate vel incogitantiä manifesto depravatus sit«
Quan quam hoc ipsum gentls minime nos fugit quantam
vim habeat , quo eis, qui in codicum fide salutem
ömnem veterum scriptoram repositam putant, eüam
graviorum ampliorumque interpolatlonum probabilitas
persuadeatui*. Quid enim? isti quidem si breviorum
glossematum insignem esse multitudinem non profecto
alia nisi codicum suorum fide compererint, quo tan-
dem argumento negabunt eiusmodi glossemata complura
in uno aliquo loco coalescere in aliquanto amplius
additamentum potuisse? Et tarnen qui satis esse libe-
rales in illo geliere solent* eosdem in altero saepenu-
mero reperias ad concedendutn supra quam credag
ignavos. Horum igitur potissimum caussa ad eas tan-
tum interpolationes hanc pertinere disputationem vo-
luimus, quae in integris versibus Plauto supposi*»
tis cernuntur. Quodsi ne in hoc quidem genere eo
munimento destituti videbimur , quod solura esse fh>
mum multumqne superare rationis necessjtatem et liberi
vim iudicii male creduli illi dictitant: id cum cetero-
rum codicum tractationi paullo diligentiori tum Ambro*
siani libri beneficio debetur. Guius cum par sit prae-
TRINVMMI PLAVTINAE. 513
stantiae auctoritas, nescio an futurum sit ut tanto prae-
sidio tuti non immerilo impugnare etiam eos versus
existioiemur, qui cum suapte natura certam interpola-
tionis suspicionem moveant, externas tarnen noviciae
originis notas nullas habeant
I-
Trinummi I, 2, 32 sqq. haec habes Megaronidis
verba:
quid igitur rogitas9 tene obiurgiteml
JVisi tute mihi me censes dicturum male,
Nam si in te ^aegrotant artes antiquae tuaej
35 Sive immutare vis ingenium moribus,
Aut si demutant mores ingenium tuum,
Neque eos antiquos servas, ast captas novos,
Omnibus amicis rnorbum tu incuties gravem,
Vt te videre audireque aegroti sient.
Haerebat in bis iam Acidalius Qt optimo quidem
iure haerebat, transpositoque v. 35 post 36 et aut rau-
lato in et p utabat et sententiam vagam necti et Tai-
xoXoyiav simul castigari> sie qui dem: Nam si in te
aegrotant — 3 Ae si demutant — , Sive immutare—,
JVeque eos antiquos — . Bimembris enim ait oratio
nunc et sensus sie disparatus : sive seculi huius con-
tagio malus evadis, sive sponte a bonis des eis eis, C&-
ius membrum prius priores duo versus, alterum dub
posteriores complectuntur. Sed ne hoc quidem arti-
ficio ullo modo nobis satisfit. Inficetissime iteratur
mutare v erb um; languida est locutio immutare vis; non
exspeetatur sive, sed aut particula de Plautiao quidem
usu. Deinde quid ista sibi locutio velit, immutare in-
genium moribus, haud facile expedias; dicendum
erat simpliciter aut immutare mores aut immutare in-
33
5 1 4 IX. DB INTERPOLATIONE
genium, ad hoc autem nomen accommodanda proximi
versus constructio sie: neque id antiquum servas. De-
nique quattuor illorum versuutu primus quid tandem
pertinet ad vim perniciosam corrupti säeculi? Natu sie
potius, ut contraviorum oppositio qualis esset plane
perspiceretur, instituendä" tJratio erat: nam si demutant
mores ingenium tuum, ut in te aegrotent artes anti-
quae tuae. Praeterea nee tvanspositum quiequam in
veteribus libris , et scriptum in Omnibus sin immu-
tare pro swe immutare. Illud sin apparet ab impe-
rito interprete aut si particulis ascriptum esse, totum-
que versum nihil .esse nisi ineptam explicationem pro-
ximi versus« Atque hoc ita esse, si qui rationi nolet,
credet certe Ambrosiani testimonio, in quo eiectis glos-
sematis continuantur v. 34. 36 : Nam si in te aegro-
tant artes antiquae tuae , Aut si demutant mores in-
genium tuum. Et sie quidem eandem nacti sumus
bipartitae sententiae con formationein*, quam commen-
dabat Acidalius , .ita tarnen inverso ordine , ut a spon-
taneo morbo ad vim contagionis transeatur.
Quid autem illud esse dicamus, quod partim pro-
fecto concinne uno versu prius sententiae membrum,
duobus continetur alterum? Et ut tuittarnus post an-
tiquas artes moleste repetitam antiquorum morum
notionem , qui tandem illa ast captas novos rectius in
posterioris conveniunt quam in prioris versus argumen-
tum? Accedit quod, qui v. 36 mores dieuntur h. e.
communis labes et publica corruptela (prorsus ut IV,
4, 30. 37, alibi), ii caussa uiorbi cogitantur. Quodsi
eos proximo versu non antiquos servari Megaronides
ait, apparet minime iam eadem significatione mores ac-
cipi, sed communi potius notionej qua ingenii vel in-
dolis potestatem aequant. Vt sie saltem dicendum
poetae fuerit: Nam si in te aegrotant artes antiquae
TRINVMMI PLAVTINAE. 515
tuae, Neque eas ut antehac servas, sed captas novass
Aut si e. q. s. Vel siraili ratione aliqua. Vides quam
omnia disconveniant, quam autem concinne profluant
resectis pannis additiciis :
quid tu igitur rogitas, tene obiurgitem?
Nisi tu me tnihimet censes dicturum male.
v Nam si in te aegrotant drtes antiquae tuae,
Aut si demutant mores ingenium tuum,
Omnibus amicis morbuni tu incuties grauem,
Vt te videre audireque aegroti sient.
Quorum primo versu tu recepimus ex Ambrosiano :
altero autcifl tu me mihimet scripsimus pro tute mihi
me , quia ^ si e tribus Ulis pvonominibus , tu , me et
mihi, unum efferendum est gravius , ipsa oppositionis
ratio illud quod suasimus flagitat. Neque enim Calli-
cles cogitatur alii cuiquam oppositus, qui idem censeat,
sed opposita sunt sibi male, dicere et aliis male di-
cere. Saepe illae pronominum formae , quae in met
exeunt, apud Plautum vel oblitteratae sunt, vel in
caussa erroris fuerunt. Sic egomet forma restituenda
Trinummi II,- 1, 3 :
Egomet me coquo et macero et defetigo.
Vbi Hermanno fraudi fuit vulgata scriptura egomet me
concoquo, ut in suam editionem reciperet ego me et
concoquo: illa autem etsi in editione principe et Lip-
siensi codice est, tarnen mero errore prodiit ex egomet
me coquoquo, id quod in Decurtato Vrsinianoque le-
gitur; egomet me coquo soli servarunt Vetus et Am-
brosianus. Contra I, 2, 147 reponendum ex Ambro-
siano :
Ego me fecisse conßteor, Megaronides
pro vulgato egomet fecisse; sed simul haec cum su-
perioribus nectenda sie correctis: Haec, sive recte sed
516 IX. DE INTERPOLATIONE
-pervorse /acta sunt, Ego me e. q. s. Mitto alia eius-
dem generis longe plurima.
Ceterum noli rariorem ast form am mirari ab in-
terpolatore intrusam. Nam in Baccliidum quoque sup-
positicio versu III, 4, 22 minime vulgaris sed autem
parücuJarum coniunctio solis debetur grammaticis. *)
Cuius qucmadmodum duo tan tum praeterea exempla in
promptu sunt, Rud. II, '5, 15 et Trucul. II, 3, 14, ita
etiam ast forma, non infrequens ea cum in vetustissi-
ma latinitate tum apud posteriores poetas, prorsus au-
tem aliena a Terentio, bis täutum in Plautinis libris
hodic exstat, Capt. III, 5, 25 et Merc. II, 1, 22, prae-
tereaque probabiliter in at particulae locum metri
caussa a Botbio substituta est Merc« V, 3, 4 et Pers.
II, 2, 66* Verum enim vero baud scio an ulterius
progrediendum ac ne propter grammaticam quidem ra-
tionem tralaticio illi in Trinummi versu ast fides ha-
benda sit. Etenim in bipertito enuntiato, cuius prius
membrum negativum sit, posterius autem non. divers um
a priore subiectum babeat, non memini alterum mem-
brum ab at particula nisi ita ordiri , ut vis quaedam
ethica accedat e loquentis animo profecta: velut cum
nos aber wohl, aber allerdings dicimus. Haec enim
vera ratio est eorum quae in Handii Tursell. I, p. 426
congesta habes, ut Tulliani illius: non cognoscebantur
foris, at dornig non alienis, at a suis. Quodsi simpli-
citer tantum eius rei, quae modo negabatur, contrariam
affirmatur, nee vis omnis sententiae in bac ipsa affir-
matione consistit, non est at particulae locus, sed usur-
pandum sed. Licet Tullianorum vim verborum hac
conformatione sententiae assequi: etsi non foris cogno-
scebantur, tarnen cognoscebantur domi , vel planius
•) De quo supra dictum est p. 423.
TRINVMMI PLAVTINAE. 517
etiani sie: quo minus foris, eo magis cognoscebantur
douü: qualis conversio construetionis in Trinummi ver-
sum aecommodari nequit. Nulla enim gravior vis op-
positionis co sentitur, quod adiieitur captas novos, quo
ideni, quod dictum erat antea > describitur tantum ab
altera parte et quodammodo suppletur. E quo intelli-
gitur dicendum fuisse: neque eos antiquos servasj sed
captas novos, ipsaque illa ast particula interpolatoris
aianum pradi.
II.
Trinummi I, 2, 52 sqq. haec vulgantur:
mkg. Ilaben tu amicum out familiärem quetn-
piam,
Cui pectus sapiat ? €AL. idepol haitd diedm
dolo.
Sunt quos scio esse amicos^ sunt quos suspicor,
55 Sunt quorum ingenia atque animos non possum
noscere.
Ad amici partem an ad inimici pervenianU
Sed tu ex amieis certis mi es eertissumus. x
V. 56 Hermannus correxit pervenant , ad quod
proxime sane accedit Veteris cod. scriptura pervenat.
Sed quid tandem omms ista sfbi locutk) vult: ad amiei
an ad inimici partem perveniant? cuius quot verba,
tot propemodum sunt incommoda. Nam primum raire
atque insqlite dictum est ad aliquam partem pervenire.
Ac perveniant verbum dubitationem iaro Acidalio mo-
vit, qui pertineant poüus expetebat : aptissime id qui-
dem ad sententiam, ad numeros importunissime. Fe-
rendum prius illud censei'em, si hoc ageretur, utpror-
«us pervasisse et penetrasse usque ad certissimorum
sive amicorum sive iniixiicoram partem quispiam dice-
518 IX. DE 1NTERP0LATI0JSE
retur figurata vocabulo. Atqui hoc non quadrat pro-
fecto in eorum genus, quos ktertio loco Callicles com-
memorat, Nam cum tria videatur genera/ haec signifi-
care, eorum quos sciat amicos esse, eorum quos suspi-
cetur tantum h. e. quos magis credat quam non cre-
dat, eorum denique de quibus sibi prorsus non con-
stet: nimium est nee rationi conveniens, non per ve-
nire ad verorum dignitatem amicorum eos dici, qui ad
eum tanquam gradum voluntatis ne aspirarunt quidem:
nam qui quidem aspirarunt, ii ad ipsum genus medium
pertinenl. Vt boc p Otitis dicendum fuerit: sunt x quos
scio esse amicos ; sunt quos dubito num ad amicorum
partem per venire dicam; sunt* quos in amicorum an
inimicorum numerurn venire credam, prorsus nescio.
— Atque haec ita disputavimus , ut a tralaticia versus
55 (Sunt quorurn ingenia e. q. s.) et scriptura et in-
terpretatione proficisceremur. In cuius locum tametsi
satis sane diversam rationem subslituendam esse dili-
gentior disquisitio sententiae docebit, nihilo tarnen ma-
gis illum, a quo exorsi sumus, versum tutari licebiu
Omnino enim falsissimum est, quod supra largiebamur
tantum, tripertitam esse Calliclis orationem: veroque
iudicio *) Camerarium, qui tertium illud sunt versui 55
praemissum d eleverat, secutus Beckerus de com. Rom«
fab. p. 7 duo tantum genera contendit recte cogitari,
alterum eorum quos Callicles sciat, alterum, quos su-
spicetur amicos esse : hos enim eos ipsos esse, quorurn
ille ingenia atque animos non satis noverit. Quos si
nosset, non suspicaretur, sed sciret. — At vero, inquit,
etsi quos suspicatur tantum, profecto non pernovit,
hinein e altera ex parte hoc consequitur, ut quos homi-
*) Cuius miror veiitatem non perspeetam esse ab C. F. lleruianno
Ephem. litt. Hai. a. 1838 m. lau. p. 130.
TRINVMM1 PLAVTINAE. 5l9
nes non possit noscere, propterea illico suspicetur ami-
cos esse? — Quid auteui ? de hominumne generibus
sermo est, quorum sane non tri p lex tantum, si volun-
tatetn spectas, sed quintuplex ädeo fieri partitio potest,
an de amicorum potius et familiarium, de quibus solis
Megaronides quaesierat? Atqui in ho mm quidem non
magis quam in inimicorum numero haberi ullo modo
ii possunt, qui ad utram partem pertineant planissimis
verbis ignorari dicatur, nee suspicando magis quam
sciendo possunt. Ergo igitur duo simul hac argumen-
ta tione efficiuntur: ut et sunt voculam a v. 55 seiun-
gendam esse, et ineptam esse versus 56 sententiam ap-
parea.t. Pro qua talis potius, si modo aliquid, exspe-
etatur: sunt quos suspicor, quorum tarnen in genta qt-
(jue animos non possum noscere j certine an non satis
certi amici sint, Non sunt enim continuo inimici, qui
non satis certi amici. Nee ullo modo per praepositio-
nis iam lenita est importunitas , muito etiam magis Sa-
na na rationem pervertentis. Cui ita tantum »liquis locus
esse possit, ut ad unam amicitiam, simili'ter ac supra,
significabamus, velut sie referatur: ad amicorum partem s „
J*erveniant an ad inimicorum aliquo modo inclinent.
Quibus omnibus accedit , qui non potest non gravissi-
*nae offensioni esse, inauditus ille usus singularis nu-
xiaeri : ad amic i — inimic i partem> pro quo amicorum
^t inimicorum requirimus ut quod maxkne. Nee ve-
i^endum videtur, ne amic am et inimic am, in quod in-
oidere cuiuspiam coniectura possit, vel ab externa simi-
litudine veri placeat vel a loquendi genere satisfaciat,
quod a vitae usu communique consuetudine abharret.
Quae cum ita sint: quoniam quae in üb ris scripta sunt,
sanam sententiam non habent, quae autem necessaria
«st sententia, e librorum scriptura effici nullis machinis
potest: nihil iam reslat, nisi ut olirn explicationis caussa
520 IX. DE INTERPOLATION^
tale quid dam ascriptum esse: utrum ad amicorum an
ad inimicorum partem perveniant: id autem male se-f
duli inepta mutatione in versicu-li speciem redactun*
putetur.
Quid autem iam coniuncto cum kiskicio hoc acb-
ditamento versu fiat? cui nee servata neo deleta sunt
vocula metrum constat. Beckero eniua cave credas
Plauto dignos tarn incondkos acceatus esse: quorum in-
genia atque animos non pos surrt noscere. Qui cum,
facili negotio emendari aut sie possin t:
Quorum non possutn ingenia atque animos no-
scere ;
aut sie :
Quorum animos atque ingenia haud possum /w£-
scere :
(nam hoc ipso ordine eadem nomkia collocata habe«
Bacch. III, 3, 90: Mnesilöche > hoc tecum oroy ut it-
lius animum atque ingenium regas:) tarnen longe aliam,
in vi am videmur Ambrosiani codicis memoria duci, in*
quo est atq-animosq'Onoscere. Apparefc, una syllaba
forte praetermissa, voluisse librarium animos nequeo-
noscere, Idemque pro non possum iam proposuerat
divinando Acidalius, amplexus est deinde Bentlekis in.
Ter. Adelph. III, 1, 10. Verum his quidem praesto.
erat ab initio versus- sunt syllaba, qua omissa ruit me-
trum. Nihil dicerem proelivius quam e sunt eruere
set particulam ad sententiam longe aptissimam et alibi,
quoque cum sunt vocula permutatam, njsi quidem in-
elegantissima ita et molesta eiusdem particulae kera-
tio oriretur : sunt quos suspicor^ sed quorum ingenia
atque animos nequeo noscere;. sed tu ex amicis eK
q. s., qualis oratio non videtur in Plautinam concinni-
tatem cadere. Et tarnen aliqua adversandi particula,
ut sed vel tarnen, aegre caremus ; sine qua languidio-
TR1NVMMI PLAVTINAE* 521
rem evactere serraonera sentimus. Expetimus saltem
quidem particulam : sunt quos suspicor , quorum quU
dem indolent perspectam non habeo. — - Hamm igitur
xationura meditatione fatendum est facile qaempiatn nee
-profecto teraere in eam suspicionem adduci, ul hunc
quoque versum in proximi societateui asciscenduoi cum
eoque una exturbandum arbitretur , quantumvis per se
proba singula sint et qualibet offen sione vacua. Quam
in partera illud ipsum valere potest, quod ins o lila sane
-cliscrepantia *) in aliis libris non possum > in aliis est
fiequeo, quod quidem, ut 'versui consuleretur, pro illö
inferri potuit velut ex Asinariae recordatione, in qua
est I, 1, 19: Quid istuc sit, aut ubi istuc sit, nequeo
noscere. Nara cum in poetae lectione satis bene ver-
satos Plautinarum fabularum interpolatores ipsae eorum
interpolationes produnt: tum ne Ambrosianum quidem
librum ab interpolandi contagione usquequaque libe-
rum esse eertissimis exenuplid dooetur. Tantum aütem
extra controversiam positum esse putamus, nihil quic-
quam desideratum iri hoc quidem sententiarum con-
cise et graviter sese exoipientium tenore :
Sunt, quos scio esse amicosy sunt, quos suspicor ;
Sed tu ex amicis certis mi es certissumus.
Nolui nimis caute dissimilare , quod siensus meus
*) Ergo non satis tuto Trin. IV, 2, 75 *
nisi nomen patris
Dices, non monstrare posswn istos homines, quos tu <fu*e-
ritas :
(enissima alioqui medicina hac uti licebit: Dices 9 nequeo mön-
strare istos homines e. q, s. Numeris et&i Hermannus hos njro
istos reposito consuluit, tarnen nescio an uno transposito voca-
bu.lo recte omnia, et sine ulla asperitate quidem, sie procedant:
JPtces, non possum istos monstrare höminesy quos tu quae-
tilas.
522 IX. DE INTERPOLATIONE
suadebat: sed idem modeste nee sine dubitationis si-
gnificatione de boc versu iudico, qui coniunetum con-
fidentissirae damnavi. Quodsi cui languidius, ut nobis
Visum, additamentura minus quam nobis suspectum sit,
vis babebit, quod praeter hanc versus formam cum ali-
qua probabilitate amplectatur iam supra propositam :
Quorum non possum ingenia atque animos noscere :
qua quidem ratione non poterit non concedere hoc
dubitationis relinqui, quod spreta antiquissimi libri fide
eiusdemqtie optimi in recentiorum deteriorumque te-
stimonio acquiescendum sit.
III.
Trinummi II, 2, 24 (304 H.) sqq. elegantissrmos
babes Pbiltonis septenarios:
Qui homo cum animo inde ab ineunte aetäte den
pugndt suOy
25 Vtrum itane esse mdvelit 9 ut eum dnimus ae-
quom censeatj
An ita potiusj ut parentes eum esse et cognati
velint :
Si dnimus hominem pepulit, ac turnst y animo ser-
vitj non sibi;
Sin ipse animum pepulit , vivit , Victor victorum
cluet.
30 Nimio satiust * ut opustj ita ted esse, quam ut
animo lubet.
Qui dnimum yineunt , quam quos animus , sem-
per probiores cluent.
Emendationum a nobis suseeptarum has rationes
aeeipe. Versu 25 utrum itane praebuit Ambrosianus ;
ceteri libri utrum id itane, unde olim effecerant utrum
. is itane; Hermannus deleta ne particula utrum is ita.
Ea particula dici nequit quoties in reliquis libris oblit-
TRINVMMI PLAVT1NAE. 523
terata ab solo Ambrosiano servelur: ut, si diligentius
inquiras, mir um quantum imminuatur eoruai multitudo
exemplorum, quibus creditum est vulgari loquendi con-
suetudine, qualem comoedia im i Latour, saepissime iuter-
rogativa enuntiata orationis forma non interrogativ*.
fieri. Vnde plurimorum versiiura iudicatio pendeL Vt
pauca e multis afferam et io ipsa Trinummo subsistam,
in II, 2, 75 ex Ambrosiano sein quid cantari solet
restituendum pro scis ; ibidem v. 85 quin comedit in-
didem reeipiendum pro qui; II, 4, 114 Tibi egon ra-
tionem reddam scribendum pro ego. Nee recte III,
2, 16 itane in ita ab Hermanno mutatum; a poeta
profectum est
' Itan tandem harte maiores famam trddiderunt
tui tibi.
Nam illa quidem n littera constat positionem non fie-
ri ; haue autem accessit ex Ambr. — Prorsus obscurata
interrogalio est II, 4, 18, ubi pro vulgato aeeepisti in
Ambr. est aeeepistine, pro hoc autem scribendum ac-
cepstiri cum eodemque codice proximo versu sie ver-
ba collocanda :
st. Minds quadraginta deeepstin a Cdllieles
JEt ille aedis maneupio dbs te aeeepit? le. dd-
modum.
Certa enim admodum particula sedes in responsione ;
nulla autem ofFensio mclossici post caesuram vocabuli.
Alia, de quibus non potest breviter dici, nunc omitto
alque illuc redeo. Vbi v. 27 et 28 pepulit pro per-
pulit , servit pro servabit , servibit , servivit ., item sin
pro si unus confirmat Arabrosianus. Sed in eundem
iam irrepserat v. 28 expulsum ab Hermanno dum glos-
sema ante vivit*) item v. 29 vulgaris collocatio verbot
° •
*) Hoc glossema vide quam belle Bothius cum si forma iunxerit in
»uavissimorum numerorum venustatem :
Si ipte animum pepulil> dum vivil, victor victorum einet.
524
IX. DK IN'fERPOLATIONE
Tum Si tu animum: quae eum relinquenda nupei*5
editoribus Omnibus visa sil , permirum tarnen est eo>
spreta Herrn anni Inversion e Tu animum si, quam sun*-
ma horum versuum concinnitas commendat, maluisse
inelegantius Tu si animum , quod profecto ad memo*
riae fidem non propius quam Hermannianum illud ao-
cedit. Solo v. 30 ab Hermanno recedendum ipse cen*
seo; facilius enitn e librorum, etiam Ambrosiani, scri-
pta ra Nimio satiuH ut opust te ita esse (eo enim va-
let etiam Palatinorum satius iui opust) illud fit quod
reposuimus , quam Nimio satiust , te ita, ut opus est,
esse. Nee oblitteratis ted et med formis quiequara fre-
ementius.
Postquam de singulis yersibus diximus , universo-
rum summa expendenda est. Ac quod verbosius sat
simplicein sententiam Philtonis oratio persequitur , i&
qui dem, ut in sene, per se nihil offensionis habet : mo-
do certa ratione rectoque ordine singula se enuntiata
excipiant. Nee id negari potest eatenus fieri, ut quin-
que versibus prioribus generalis sententia quaedam
proponatur, quae ad peculiarem Lysitelis condicionem
vv. 29. 30 transferatur : ita enim mirum non est ean~
dem hie con-trariorum oppositionem iterari. Verum qui
ultimo loco versus legitur , eum quid sibi velle dica-
mus? Qup primum ab eo, de quo cummaxime agitur,
exemplo subito ad ipsum genus reditur; praeterea au-
tem nihil prorsus affertur, quod non iisdem notionibus
usus et propemodum verbis quoque iisdem sive in loca
universo proponendo sive in exemplo explicando iam
antea senex pronuntiarit. Nam illa : qui animum virt-
eunt quam quos animus iteratio sunt horum : tu ani-
mum si vicisti potius quam animus te; mullo etiam
languidius haee: semper probioves cluent iterata ex il-
lis: vivit, victor victorum cluet. Et ut coneedam p\>-
TRINVMMI PLAVTINAE. 525
^.viisse post exempli commemorationem ad locum com-
^Taunera non inepte rediri: at non potuit hoc nisi elo-
^utiouis genere longe gravissimo, quo fortius etiam
cjuam ab initio vis sententiae efferretur. Atqui cluent
^\erbum, per se quidem sat grave illud, prius iam ad-
«rat; pertenuis est et exilis, prae eo quod erat victor
victorum, probiores comparatiyus ; prorsus inanis inuti-
]iter inferta semper vocula. Quälern verborum ieiuni-
tatem cum cogitationum inopia coniunctam quis tribuere
Plauto animum inducat? Apage igitur nimiam loqua-
citatezn istam. Quod enim perbene , si numeros spe-
ctas, factus est versiculus, eo nihil nisi et vetustas in-
terpolationis et exercitatio interpolatoris quaedam pro-
batur. Nam in tanta verborum similitudine repeti-
tae sententiae vix cogitarim de alia caussa depravaüo-
nis, quae similibus alius vel fabulae vel poetac senten-
tiis in m argine appositis , post autem in genuinorum
pcrpetuitatem forte illapsis continetur. Cuius generis
in. PJautinis libris certissima quaedam eaque valde me-
morabilia exempla exstant, de quibus suo loco dicetur.
IV.
Trin. II, 4, 23 sqq. :
st. Trapezitae mitte drdchumarum Olympicum,
Quas de ratione debuisti, redditae.
25 LE. Nempe quas spopondi. st. immo quas de*
pendle inquito :
Quas sponsione pronuper tu exdctus es
Pro Mo ddulescente, quem tu esse aibas divitem.
Vt rursum a levioribus incipiam, esse aibas pro
<=tiebas esse ab Hermann o repositum nunc Ambrosianus
^Xrmat. In eodem libro paullo maius spatium cohces-
Sum est versui 24 medio , quam cui explendo quinde-
626 IX. DE INTER1»0LATI0NE
cim litterae, quae sunt ratione debuisti, sufficiant. Ergo
inserto pronomine, quod lihrariorum incuria permultis
exemplis excidit , sie illa redintegra: quas de ratione
ei debuisti. Prologi v. 15 cum vulgaretur Dedi meam
gnatam , recte idem pronomen suo loco Hermannus
restituit, nee Ambrosianus tantum nunc illud tuetur,
sed monstrare etiam Vetus Palatinus pridem po tu erat,
in quo est dediemeä gnatam. Eiusdem Trinummi IV,
1, 85 libri exhibent: iamdudum ebriust : II Quidvis
probare poterit. Non hoc autem, sed aliud sententiae
ratio poscit, quod sentiens Hermannus probari scripsit.
Sed ne id quidem satis est: confid enter mecum repo-
ne, quo ipsa probare forma dueimur, Quidvis probari
ei poterit. Tollendi hiatus caussa I, 2, 121 Herman-
nus inserebat Uli ; sed credibilius est post dotem ex-
eidisse ei:
Quae mihi mandatast, hdbeo, dotem ei unde dem.
Parum bonos accentus idem II, 2, 86 toleravit:
Malta est opera opus ßcturae , qui se ßctorem
bonum
Vitae agundae esse expetit.
In Ambrosiano codice inter opera vocem et t litt er am
vo eis ßcturae notavi novem decemve litterarum spatia
esse: e quo colligere licet scriptum extitisse Multast
opera e i opus ßcturae. *) Nisi quidem ab ipso poeta
etiam elegantius sie baee collocata fuere : Multa ei
opera est opus ßcturae. Eiusdem pronominis **) etiam
*) Eidem opus voci suum accentum etiam II, 4, 83 redde :
De döte ut videat, quid facto opus sit. 'I modo.
Vbi vulgatur quid opus. sit facto.
**) Trinummi II, 2, 83 cum in Ambrosiano libro quoi tu pro quoius
exstet :
Quoi tu egestatem tolerare vis ? loquere audacter palri :
conseetarium est eiusdem scenae versibus 63 et 96 eins in ei
TRINVMMI PLAVTINAE. 527
aliae forma e vel exciderunt vel oblitteratae sunt. Velut
II, 2, 12 (290 H.) si omnino amplectenda sit Herman-
niana ratio versuum disponendorum , saltem adiecta ea
vocula numeros fulciendos putes:
Ldcrumas haec mihi, quom ea video , eliciunt,
quia ego ad hoc genus — •
Ab ipso* Hermanno insertum is nominativum etsi per
se non improbamus II, 1, 15 (243 H.):
Celdtum indagdtor. nam quam quisquam amdt
quanij
Quam is extemplo sdvi sagittis, percussust e. q. s>
tarnen reliqua cum per se veremur ut defendi possint,
tum ab codicum memoria recedunt longissime. In Pa-
latino enim Vetere est nam qua ad quod damat quam
extemplo , in Decurtato namq* ad quod clamat quam
extemplo , in Ambrosiano autem nam qui amat quod
amat quam extemplo. Tentari igitur servato is i]lo
possit: nam qui amat, quom amicae II Is extemplo e.
q. s. Sed propius etiain ad librorum vestigia accedere
possc videmur, si non is, sed eius excidisse statueri-
mus, sie quidem:
nam qui amat* quam amdt, quom
Eius extemplo sdvi sagittis percussust.
Vel fortasse etiam sie: nam qui amat, quom, quam amatJH
Eius e. q. s. Geterum certiore iudicio idem prono-
xnen reiieimus aliis exemplis perperam , ut arbitramur,
intrusum. Ac II, 1, 21 (252 H.) omisso ei in libro-
rum fide acquiescendum esse ipse Hermannus postea
intellexit Elem. doctr. metr. p. 212. Item id delen-
dum II, 4, 194;
mutato eandem construetionem restitui :
Quid sine omni mdlitiast, tolerdre egestatem ei volo,
'An eo egestatem ei tolerabis, si quid ab illo aeeeperis.
52$ IX. DE iNTteRPOLAtlONä
Söd si [}d\ dlienatur, dciumst de collo meoi
et IV, 2, 115:
Mihi \id\ concrederetnej ni me ille et ego illum
nossem dpprobel
quo versu multo minus videnitir ne particula a nobis
addita, quam post ni adiecta ab Herrn anno et vocula
cärere posse; qu an quam ab accentuum congruentia
haud scio an etiatn praestet haec versus forma:
Mihitt concrederetj ni me ille ei ergo illum no-
vissem dpprobe.
Additiciutn is habes fortasse etiäm II, 3, 7 :
Sitae senectuti [*>] dcriorem hiemem parat:
et prologi v. 9 ab Hermanno quidem sie scripto:
Tum mi harte is esse giiutam voluit 'Inopiam*
a Plauto tarnen, nisi fallimur, ita potius :
Tum illdnc mihi esse gndtam voluit 'Inopiam.
Sed satis de bis dictum: ad quae invitante occa*
sione nos abripi passi surnus intern perantius» Quod
enim hie agitur, hoc est> ut de v. 26 statuatur. Eum
sie scriptum libri ad unum omrtes exhibent:
Qua sponsione pronuper tu exaetus es*
Inauditum sanaeque rationis plane expers vocabulum
pronuper ut tolleret Acidalius proponebat, qua simul
in quas mulato : Quas sponsione pro nuper tu eocactus
es j idque Bothius reeepit numerorura emendandorum
caussa sie verbis transpositis : Quas sponsione pro tu
exaetus nuper es : prava uterque nee ullo pacto tole-
rabili collocatione praepositionis. Ergo bac audacter
expulsa ab hiatu sie cavit Hermannus : Quas sponsione
nuper tu illa exaetus es. Et illud quidem, quas nu-
per exaetus es , quid sibi velit et qua ratione dicatur,
perspicio : sed idem adiectum sponsione ablativum scire
perveliin quomodo quis interpretetur , quem vix puto
ab ipso nunc Hermanno defendi. Nee rectius gram-
TRINVMMI PLAVTINAE. 529
maticae scilicet constructioni consuluere, qui olim vel
quam sponsionem vel quas sponsiones suaserunt. His
autem omnibus iam illud adde , quod in Ambrosiano
codice ea quae disceptamus verba non post versum 25,
sed ante eum posita sunt: quales locorum commutatio-
nes constat saepe indicio esse interpolationura. — Eo
igitur res , esse adducta videtur, vix ut a quoquam pu-
tem vel tan tili um dubitari, quin totus versiculus e tali
fere versus 25 explicatione natus sit: quas pro spon-
sione (vel fortasse pro qua sponsione potius) nuper
exactus es : quibus concedendum est non male illa
explanari brevius a poeta significata: Nempe quas spo-
pohdi: — Immo quas dependi inquito. Ex Ulis autem
verbis explicandi caussa ascriptis cum versum, quisquis
ftiit, efficere studeret, factum est ut pro praepositione
ante nuper traiecta ,barbara prodiret ac monstruosa
pronuper forma.
V.
Trinummi 111,2, postquam Lysiteles versus 60.61
(Tanto meliust ad toteres moenid) pronuntiavit, sequitur
Lesbonici oratio, a v. 62 {Nolo ego mihi te tarn pro-
spicere , . .) incipiens, in haec autem verba desinens:
, 66 Quis me improbior perhibeatur esse ? haec fami-
gerdtio
Te honestet, me autem collutulet, si sine dote
duxeris;
Tibi sit emolumentum honoris, mihi , quod obie-
ctenty siet.
Respondet Lysiteles v. 69: Quid? te dictatorem cen~
ses fore, si abs te agrum acceperim? duobus autem
Lesbonici versibus interpositis pergit in repudianda hu-
ins condicione, orationem pertexens Lesboniceae magna
34
530 IX. DB INTERPOLATIONE
concinnitate exaequatam, quae quidem a v. 72 (Scio
equidem te . . .) orditur, inde a v. 78 autem hoc exitu
in Hermanniano exeniplo terminatur :
' Id me commissurum ut patiar fieri, ne animum
induxeris.
Quis me improbior perhibeatur esse? haec fami-
gerdtio
80 Te honestet, me autem collutulet , si ego abs te
agrum acceperim;
Tibi sii emolumentum honoris A mihi , quod obie-
ctent , siet.
Reiecit Hermannas praefationis p. XII eorum opi-
nionem, qui errore tan tum librariorum hos versus re-
pctitos putarent; nihil enim librariis imputandum esse,
nisi quod perfacili lapsu versu paenuhimo si sine dote
duxeris e priore loco iteraseent: quorum cum nullus
sensus esset , semet e v. 69 petita verba si ego abs
te agrum acceperim substituisse. Recte autem istos
versus in antiquis libris repeti satis ex proxima Stasimi
oratiqne apparere, icuius siugula verba totidem pro ea
repetitione argumenta esse. Et Stasimi quidem versus
hi sunt:
Non enim possum quin exclamem: euge euge,
Ljsiteles, %dXiv.
Fdcile palmam hohes: hie victust, vicit tua co-
moedia.
Hie agit magis ex drgumento et versus melio-
res facit.
85 Etiam ob stultitidm tuam te tueris? multam ab-
omina.
Argumentorum autem, quae hinc Hermannus peti posse
dixerat, unum tantum diligentius persecutus est. Nam
quod Stasimus, ait, dicit versus meliores facit,
prorsus inficetum foret, nisi in eo ipso lepor et iocus
TRINVMMI PLAVTIWAE. 531
inesset, quod, cum Lysiteles ipsis Lesbonici verbis usus
^esset 9 meliores tarnen quam ille versus Jacere dicere-
tur. Atque ad iocurn illum quod attinet, meo quidem
sensu friget is potius quam leporem habet, et argutias,
non acumen prae se fert. Sed ut largiar potuisse
Stasimo poetam hoc quicquid est facetiarum tribuere:
at quis eum non potuisse nisi hanc ipsam iocandi ra-
tionem solaui instituere * contendat ? Etenim summo
animi pervicacissimi fervore incensi uterque, et Lesbo-
nictrs et Lysiteles, illuc omni dicendi facultate per to-
tam hanc scenam contenderant , ut suorum vim argu-
mentorum sibi invicem persuaderent; nunc autem eo
perventtim est, ut Stasimus, cuius valde interest vinci
Lesbonicum, iam exsultet laetitia et in clamorem erum-
pat propter victoriam a Lysitele, ut illi visum, tandem
reportatam. Cuius victoriae persuasionem quid est,
quaeso, cur Stasimus ex duobus tantum sermonibus Ulis
capere credatur, quos extremos Lesbonicus et Lysiteles
a y. 62 sqq. et 72 sqq. pronuntiarunt, nee ex Omnibus
omnino, quotquot inde ab initio inter se concertarunt ?
Quodsi certamen illud Universum servus spectat, quid
tandem in eius verbis est, quod huc non commodissi-
me conveniat? Non serio atque e rerum veritate et
%dXiv illud et haec dici: hie agit magis ex argu-
menta: versus meliores faciti sed comica Übertäte in
similem tantum rerum condicionem traduci , de eo ne
Hermäuno quidem nobiscum non convenit: verum in-
didem nos argumentum petimus , quo magis etiam no-
strain raüonem confirmemus» Comparatur enim prae-
sens adulescentium cum tralaticio poetarum actorumque
certamine; atqui hi profecto non iisdem, sed diversis
versibus contendunt: e quo consequens est ut , st ad
iteratam reedtationem eorundem versuum victoriae no-
tio referaUir, ipsa vis et veritas comparationis omni*
53£ IX* DE INTERPOLATIONE
pereaL Atque in eandem fere sentcntiam contra Her~
mannum iaou Bothius dixit edit. I. p. 754 vol. IV. Sed
idem cum eos, quos reiicimus , versus millo codice
ms. proditos > verum ab Angelio demum in Iuntinura
exemplar illatös narrat, prorsus fallitur. Nee enim in
codieibus tantüm ad unum omnibus illa exstant, sed
etiam ab editoribus inde a Merula servati sunt usque ad
Camerarium, qui eos primus omisit. Quo tarnen libro-
rum consensu multum abest ut ullum Hermannianae
rationi praesidium paretur. Nam primum non est obli-
viscenduin, non defendi ab Hermanno, quales in libris
versus exstant , sed quales suo ingenio conformavit;
deinde reputandum, quam sit violenta, si verum volu-
mus fateri, ipsa illa mutatiö, qua si ego abs te agram
aeeeperim substituit pro his : si sine dote duxeris. Nee
idlo pacto haec quidem ofFensio credenda. est ea via
tolli > quam Lindemannus iniit. Qui cum in uno Li-
psiensi codice4*) non illud, quod modo dicebamus, sed
hoc potius repperisset: si cum dote duxerim , id ut
sententiae convenientissimum ambabus manibus ample-
xus in editionem suam praepropere suseepit Probare-
mus fortasse, nisi exploratissimuoi haberemus eius recen-
sionis, quam Lipsiensis liber exhibet, auetorem alio fön-
te, nisi Dectirtati Vrsinianive codicis similümo (vel potius
prorsus pari), nullo usum esse: e quo consequitur soli
eius coniecturae mutationem illam deberi. Et quali qui-
dem coniecturae? Quae nee a litterar um similitudine
quiequam probabilitatis habeat, nee eam ipsam quam
requirimus sententiam aequet. Nam non illud potius sibi
inhonestum esse dicit Lysiteles> uxorem ducere cum dote,
quam hoc, uxorem ita ducere ut aeeepta dote iniuria
*) Nam a reliquorum codicum memoria ne prineeps quidem edftiö
nisi eo discrepat, quod dixeris praebet pro duxeris.
TRlNVMMf PLAVTfNAE. 533
fiat, et fmitius quidem, Lesbonici sororem ducere cum
accepti agri et pessumdaü amici contumelia, h. e. sane:
si nbs te agrum acceperim. . — « Quodsi cui tota hac
ratiocinatione nostra nondom satisfactum sit , nunc rem
longe gravissimam accipiat, cuius cum nulla apud edi-
tores mentio fiat , vis tarnen tanta est > ut controversia
omnis nostro quidem iudicio prorsus dirimatur« Ne-*
que enim ad illos tantum, de quibus egimus, tres ver-
sus iteralio pertinet, sed ad eos quoque, qui cum illis
priore in loco coniuncti extant 60. 6i. 62. 63. 64« 65
(Tanto meliitst . . . . , usque ad Sic sine dote . • •
• •), partim Lysiteli, partim Lesbonico tributi a poeta.
Quos sex versus et suo loco positos et post Stasi mi
versum 82 {Non enim possitm . . . .) repetitos optimi
antiquissimique Iibri exhibent, Camerarii uterque cum
Vrsiniaho. Ynde evidentissimum esse putämus, una
eademque perturbatione novem versus continuos (60 ad
68) solo casu librariorumque incuria perperam iteratos
esse, quanquam duobus locis d isper Mos. Quod ipsum
erroris genus non singulis, sed denis aliarum fabularum
exemplis commonstrare lieet. Nam quod sex ilii versus
priores (qui altero loeo posteriores sunt) in Upsiensi
codice et editione principe non item ut in antiquiori«-
bus libris, et ut reliqui tres, Heran tu r , id faciilirottm
explicatum habet et nosfram sententiam eonfiroiat po-
tius quam debilitat. Et enim isti quidem versus, et eo,
quo iterati legebantur , et quovis alio loco non potu*-
runt non tarn absurdi insanique videri, ut noa vel ftle-
rula et, Italus ille interpolator, cui Lipsiensis codicts
recensio defeetur, sine ulla dubitatione «os. expeUerent,
quamvis servatis tribus illis aheris, qui aliquö modo
tolerabües videri poterant« Sed utrorumque ut eondi-
cio et origo, ita necessario communis cenderonatio, Nee
quenquam fugere potest, quam nervöse hoc versu Ly-
534 IX* Ml IKTEHPO^ATIONB
siteÜs oratio concludatur: Id me commissurum ut pa~.
tiar fieriy nv anirnum induxeris, quam autem concinne-
«lltimi duo altercantium adulescentium sermanes septe*
norum versäum ambitu. exaequentuiv
Nihil iam restat, nisi ul de seriptura versus 67
dicatur, parum illa adhuc expedita« Ac primum cum
per se levis videatur quae ad autem particulam spe-i
etat librorum discrepantia , tarnen non est imraemorar*
bilis propterea, quod certa, eaque pjurimovum exem-
plorum afBnium communis ratioae bao continetur , ut
perperam iteratorum vera scriptura e neutra loco repeit
possit integra, sed pramiscue ex utroque sit conflanda*
Nam si a Vetere codice recesseris, qui me autem, e|
proximo versa mihi solus, sed vel is posteriore tantum
i. e. non suo loco servavit, reliqui ibi libri oume& bis
posita particula me autem et mihi autem exbibent £
suo autem u e. priore loco me et mihi sioe ulla paiv
ticula in Omnibus exstat , nisi quod in ed. princ. pee-r
catum est mecum et mihi, -r- Longe tarnen gravior esl
de eollutulet verbo quaestio. Quod satis mirari nequee
patientissimo editorum stomacho concoqui potuis&e*
Quid enim? ullane ratione a lutuxn fieri tubuläre pOn
test? An cuiquam in. meutern veniet hoc tanquam por^..
tentum aliquod verbi a lutulentus forma ducere ? Nävi*
mus lutare verbum , ab eoque recte atque ordine fit
lutitarOj nee ulla, si modo sapio, esse dubitatia potest,
quin non eollutulet , sed collutitet Plautus scripseriL
Nee librorum praesidia destkuimur. Nam quod prin«
ceps editio priore loco praebet collutet etsi, id rectius
dispestis litteris quid est aliud nisi collutitet si? Eo-.
demque speetare videtur Vrsiniani priore loco scri-
ptura cluc^i etsi. Hinc demum reliquae discrepantiae
ortae omnes : conlutulet etsi ed. princ. posteriore loco,
eonlutilet etsi Lips. utroque, conlutulent etsi Vet. Dec*
TMNVMMl PLAVTINAE. 535
X*troque, Vrs. posteriore. Minus etiam ambiguis vesti-
Jgiis frequentativam lutitare form am Plautini libri alio
loco testantur, item Trinummi II, 2, 14 (292 H.) : ubi
cum prorsus eadem depravatkme haec vulgentur:
Nam hi mores maiorum laudant , eosdem lutu-
lant quos collaudant,
tarnen pro barbara lutulant forma libris ad uaum
Omnibus , etiam Ambrosiano, id proditum est, quod a
vera . scriptura unius tan tum litterae discrimine distat:
latitant. Et hie quidem quod Hermannus quoque illud
lutulant sustulit, id fecit catalectici versus restituendi
caussa; sie enim haec non sane leniter immutata una
cum proximis conformavit:
#
Ldcrumas haec mihij quom video , eticiuntj quia
ego ad hoc genus
Hominum duravl • quin prius me ad pluris pene-
travt? nam ii
Mores maiorum collaudant : eosdem , quos lau-
dant* liitant.
In quibus ne ipsi quidem nunc pläcere a sua senten-
tia dirempta et superiori versui agglutihata nam iVverba
suspicor. Nee necessitas catalectici versus efficiendi in
hoc liberiore metrorum genere tanta e&se videtuir, ut
non etiam in acatalecto acquiesci possit, qualem sine
ulla mutatione nostra optinri libri Ambrosianus et ve-
tus Camerarii prodidere:
Nam ei mores maiorum laudant: eosdem hititant,
quos collaudant.
A quibus libris reliqui in. hoc uno discedunt, quod
extrem ae duae voculae quos collaudant forte intereide-
runt. ei autem pro hi ipse Ambrosianus pra^buiu Su-
periorihus versibus duobus quid iam faciendum sit,
haeret iudicium. In promptu est servata reliquorum
dispositione Hermanniana scribere:
536 IX. DE INTERPOLATIONB
Ldcrumas haec mihi j quom ea video , elicitint,
quia ego ad hoc genus
Hominum perdurdvi. quin me ad pluris penetravi
prius ?
Quamquam fortasse etiam alter octonarius praecessit, ad
hoc autem genus a septenariis transitus hreviore ver-*
siculo fiebat:
Ldcrumas mi haec, quom video* eticüint,
Quia ego ad hoc genus düravi hominum. quin
prius me a$ pluris penetravi?*}
VI.
Trinummmi III, 3, 58 sqq. sie scriptos edidit He-iv
mannus :
Sed epistulas quando obsignatas affer et x
60 Siquidem obsignatas tülerit has epistulasx
Nonne drbitraris eum adulescentem dnuli
Paterni signum novisse?
Horum versus 60, sive sententiam sive verba spe-»
etas, tarn futilis ac propemodum taeter est,, ut vix ha«,
beam quomodo eum a quo quam potuisse de feudi di^
cann Videntur in hanc parteni interpretati esse: quan-.
doquidem obsignatas eum afferre iubes x ^wofern er-
sie anders eben versiegelt bringen solt% ut ad v. 45
Gallicles respiciat, quo dixerat Megaronides : ferat epi-
stolas duas: eas nos eonsignemusx quasi s int apatre;
non ullo modo inepta sententia, sed coniunetivi usu ab
illa sententia prorsus alieno. Et cum sane tulerit for-
ma raulto etiam maiori quam ferat offensioni sit , ta-
rnen ne praesentis quidem coniunetivus in condicionali
*) Pro quin prius ScaHger hi Virg. Cop. 6 (Virg. Append. cd. Lin^
denbr. p. 257) malebat quam prius. Sed idein toterabilU ftii&ot
inquit vulgata lectioy non tarnen ut veram putew*
THINVMMI PLAVTINAE, 537
«nun da IQ unquam id polest valere , quod non esse
»mpliciter, sed esse oportere vel iuberi cogitetur. Vt
-^el hanc ob caussam frustra Sit, qui hoc scribendi ge*
«US proposuit: Siquidem obsignatas dttulat epistulas.
JJolo enim ia producta at syllaba morari, cuius nulla
defensio, quotiescunque ad codicum vitia sustentanda
illo vendidit in Alide abusi sunt , quod prorsus bor
dubitamus quin pro venum dedit irrepserit, — ~ An
hanc potius voluerunt Calliclis sententiam esse: „aber
wenn er die Briefe versiegelt bringen wird (ange*
nommen er hat sie versiegelt gebracht vel genom-
men) — ? Atqui, hanc quoque sententiam ut non esse
absonam concedam, ita non magis quam supra tulerit
form am ferinius , sed necessario iteratum indicativum
futuri requirimus, in hanc fere speciem: sed quando
obsignatas epistulas qfferet, si quidem obsignatas Je*
reu Ex hoc autem exemplo siraul apparet, quid prae-
ter ea, de quibus adhuc diximus, molestum sit. Vtram-
cunque enim interpretationem amplecteris, ultra modum
languet repetitum has epistulas, pro quo aut nihil aut
solum eas pronomen exspectamus. — Ergone, quam nulla
ratiocinatio, eum versiculum saltem libri tuentur? Yi-
dentur scilicet tueri, si ex silentio editorum iudicatur.
Verumenimvero non attulerit tantum pro tulerit has
legitur in omnibus, sed eliam si quidem sola est Ca-
merarii coniectura invectum, pro quo in Vetere est
sed quo, in Oecurtato Vrsinianoque sed qm 9 in prin-
cipe editione siquando: quibus evidentiora vestigia in-
terpolationis reperiri posse nego. Quis enim , quaeso,
qui secundum ipsos libros mss. has iuxU se positos
Versus conspexerit:
Sed epistulas quando obsignatas afferet
Sed y obsignatas attulerit epistulas:
quöm '
538 IX* DE INTERPOLATION?
horum alteri tarn bebes sit ut vel tantisper patrocme«
tur? Quem fortasse ne studio quidem ullo alicuius
grammatici conformatum habemus, (quanquam fieri po-
tuit, ut turpissimum senarium sie dimetirentur : sed
quom oh&igndtas dtiulerit eptstulas) , sed e sola
quando et quom particularum permutatione ascriptaque
pro afferet attulerit forma casu potius quam industria
conflatum. Tarn autem manifestum glossema non est
miriim ne Italum quidem illum criticum sustinuisse, e
cuius recensione Lipsiensis cum cognatis codieibus fluxit,
a quibus totus versiculus ab est. Eundemque baud du-»
bie etiam in Ambrosiano frustra quaereremus , si bano
fabulae partem superstites illius schedae tenere&t»
•«^«»•^•••i
C a p u t II.
Haec quae tractavimus exempla si certis generibus
distribuere voluerimus , aut versus eosdem errore ite-
r.uos reperimus (V), aut eandem sententiam aliis, sed
similibus vel paullum variatis verbis sine iusta caussa
certoque consilio repeütam, aul novam sententiam ex-
plicandi caussa additam. Et eiusdem sententiae repe-
titio aut casu roagis quam consilio facta esse videpi
potest (VI) , aut lusu potius ingenii quodam (I a. III).
Item nova sentenlia, vel novis certe verbis elata, nunc
circumscribendi magis (IV), nunc supplendi amplifican-
dique studio debetur (I b. II). Quibus generibus etsi
cunctae partes interpolationis minime comprehenduntur,
tarnen reliquarum exempla Trinutnmus quidem nulla
suppeditat: quam fabulam praeter com mein oratos versus
TMNVMM! PLAVTINAB. 539
negamus alio addilicio ullo iDterpolatam esse. Nimis
enim ridiculum dicam an execrabilem se praestitit, qui
recepti memoria cum negligentius licentiusque factaru
omnem Trinummum opinatus est, adeo ut pautlum ab-
sit quin eam fabulam a Plauto prorsus adiudicarit, tum
interpolationum tanlatn sibi visus est muitttudinem in-
vestigare, ut singulos versus quinquaginta, undecim
fabulae locis dispertitos, vel secluserit a genuinis vei
certe in suspicionem vocarit, inter eosque unum tan«
tum eorum, de quibus nos egimus (IV): nam de reli*
quis nihil svqivotÖltcö critioo suboluit. En indicero
innocentium versiculorum , in quos tarn fortis exstitit
insipiens. ille (xdpr* cov iircovv[xog) laudatissimi üocpo*
vfaofjLdGTiyog Heiglu aemujator: I, 2, 4- 13 — 28. 169
— 172. II, 1, 9. 28. II, 4, II, III, 3, 28—33, 67-
$9. IV, 1, 10—20. IV, 4, 18—22, Eü caussas qui-
dem eius temeritatis illum aut le'vissimas et prope pue«
TÜes aut p ervers issiraas aut prorsus nullas praeter suum
3)imirum sensum quendam habuisse facilis nee fallax
coniectura est. Qu od enim plurimorum, in quos tarn,
«ffrenata cupiditas saeviit, versuum communis condicio
laec est, quod iis carere sine offensione vel sine
graviore incommodo possumus, ea profecto talis
commendatio est, ut maiore etiam laude dignus videa-
tur, qui non necessariis scilieet extrusis Omnibus in
Ireviculi argumenti exilitatem integrarn fabulam redi-
gere animum induxerit. Quae cum ita sint, quoniam
tot pravae eiusdcmque ignavae libidinis speeiminibus
singillatim exagitandis operae pretium fieri non puta-
inus, delecta ex üla versuum raultitudine exempla quae-
dam insigniora hie traetabimus, non quo defendamus
quae telis infirrmssimis petita non egent defensione, sed
%it aliis dubitationibus obnoxia partim emendando ex-
poliatnus partim iuterpretando explauemus. Nam haec
540 IX. »E INTERPOL ATIONE
ipsa, quae aliquid hiulci aut obscuri vel habere viele-*
rentur vel haberent, rara cogitandi inertia iudicandique
imbecillitas cum tarditate summa inveniendi comuneta
effecit ut miro capiti Uli non tutius atque ingeniosius
artique et rationi congruentius expediri viderentur*
quam ipsa sede difficultatis radicitus eversa ac penitus
exstineta. Verum satis dictum esto de intemperaritissi-
mo hallucinatore (nam longe etiam intern perantius ia
ceteris fabulis versatus est), philologae Germaniae de-
decore: cuius tarnen rationem odorandae interpolatio-»
vis Plautinae non defuit qui optimam partem dicerel
curarum huic poetae ab illo impensarum.
I.
Ordior a simplicissimo exemplo. Trinummi II, 4>
11 cum olim legeretur
stjs* Quid, quod ego defraudavii lese, hem
ista ratio maxuma est:
Hermannus, ut versus constaret, delebat ista, quo pro-
nomine aegre careas : atque in Ambrosiano adeo istaec
est. Contra Bothius ego tollebat: non sane incommo-
de, quia satis videri potest , ut iusta cöntrariorum op-
positio fiat , opponi defraudatae et honeste impensae
peeuniae notiones* sed tarnen ut multo signiGcantius si-
mul accedat aliis expensae et a Stasimo ipso suppres-
sae oppositio , quam servat codicum memoria. Qua-«
propter baud scio an sie scripserit poeta:
st. Quid s quod ego fraudavil le. hem istaec
ratio mdxumast.
Inter fraudavi et defraudavi Jibri fluetuant Aul. IV,
9, 14, ubi recte se habet compositum verbum:
Quod custodivi sedulo, egomet me defrauddvi.
TRINVMMI PLAVT1NAE. 54l
Item Bq,cch. IV, 4, 84 necessariam de syllabam a li-
brariis propter vi ein um te omissam adiecit Camerarius:
Quid tibi auram reddidi et quia non te defrau-
ddverim.
Male eundem secutus Gamerarium Rud. V, 2, 58 Rei-
zius pessimis numeris scripsit Si Jraüdassisj dicito uti
te in quaestu tuo. Revocata librorum scriptura die ut
mecum restitue:
Si defraudassis > die ut in quaestu tuo.
Languet enim a Bothio praemissa Sed particula. Ce-
terum cum Trinummi versu Vetus cod. Garn, serva-
rit defrudavi, non sine ratione videtur coniiei posse
«am scripturam , quae fit u littera , etiam ad simplex
verbum (Jrudare) pertinuisse, tametsi sine discrepantia
fraudaveris et fraudassis prodita sunt Asin. 111,2,15.
Rud. V, 2, 58 : quemadmodum et cludere pro claudere
frequentatur et pro claudus (quod libri tenent Aul. I,
1, 34) ipse Plautus cludus praebet Pseud. II, 2, 64.
Nam de composito quidem verbo minime dubito, quin
hanc form am comoedia solam norit. Quo in genere
vel hoc aliquam vim Labet, quod apud Terentium, cu-
las eultior aetas cascas formas plurimas sprevit a Plauto
nequaquam alienas , ab optimis libris constanter exhi-
betur defrudare Adelph. II, 2, 38 et Phorm. 1, 1, 10.
Apud Plautum autem quis ferat duobus versibus con-
tinuis sie variatum Men. IV, 3, 12. 13:
Quia commisi ut me def rüdes > ad eam rem af-
feetas viam.
me. Neque edepol te defraudandi caussa posco :
quin tibi — .
Et utroque loco u vocalem testantur Palatini. Vel Asin«
I, 1 quis sibi persuadeat vv. 78. 82 defraudato et de-
fraudaveris scriptum, iis autem, qui sunt medii 80. 81,
bis positum fuisse defrudeml Nam hanc ibi formam
2
542 It. DE INTERPOLA.TIÖNE
Vetus codex cum editione princ. servarunt, haud cutt-
c tanter eam etiam Vicinis versihus restituendam. Psea-
doli quoque I, 1> 91 defrudes Vetus praebet, idemque
Bacchidum versu ex uno certe Lambini codice affertur.
Vt non ullo modo dubitandum sit, quin recte ea for-
ma etiam sine libris revocetur Aulul. v. c, Asin. II, 2,
99 et Rud. V, 3, 31. 60.
Illuncine igitur Trinummi versum credas cuiquam
displicere potuisse? Nimirum non est consentaneum,
semet ipsum fraudis quenquam incusare. At vero plum-
beus sit oportet, qui propriam vim et venustatem buius
incusationis non persentiscat. Dixerat Lesbonicus v. 9,
istis rebus, quas v. 5 sqq. Stasimus cumulaverat, non
plus sex minis cönsumptum esse. Addendum esse mo*
net servus, quod scorta acceperint« Id illa pecunia
iam comprehensum esse erus respondet. Iam Stasimus,
cui baec omnis computatio non potest non pertnolesta
esse, ab eo sermonis argumento adulescentem si modo
possit avocaturus, et quousque progredi liceat exper-
% turus, callida impudentia et inter iocum seriumque am-
J bigua aliquid ultro confiteri mavult quam cöntinuata
Lesbonici quaestione fraudis suae totius convinci« In
hanc igitur partem illa valent: Quid, quod ego fru-
davi? Mox tarnen non satis tuto bac quidem via pro-
cedi sentiens (minaciter enim vel morosius certe re-
spondere dominus kern istaec ratio maxumast creden-
* dus) simtilata honestatis specie et propemodum indi~
gnabundus quamvis fraudis suspicionem longissime a se
propulsare studet, et tanquam sanctissimus morum ca-
stigator culpa dilapidatae pecuniae in ipsum Lesboni-
cum omni translata rursum bac ratione se posse elabi
sperat Huc enim v. 12 sqq. spectant:
Non tibi illud apparere, si sumasj polest :
Nisi tu immortale rere esse argen tum tibi.
TRINVMMI PLAVTINJLE.
543
Sero, atqke stillte, prius quod cautum oportuit,
Po st quam comedit rem, post rationem pulat.
Nondum tarnen satisfactum est Lesbonico, qui acrius
instans Ne quaquam ait argenti ratio comparet tarnen.
Ibi igitur servus nullum iam refugium relictnm videns
ad rationem singillatim reddendam descendit , quam
nullis declinare facetiis potuit, summa autem confiden-
tia exorsus, mox felicissimo casu usus Pbiltonis adventu
interpellatur. — Et hae quidem horum sermonum caus-
sae et successiones quam sinl Plautina arte dignae, tarn
apparere sua sponte, puto ,- ut — verbum non amplius
addam.
II.
Praeclara est Trinummi IV, 1 reducis Charmidis
gratulatio, gravissimis ea concitatissimisque octonariis
perscripta. Quos versus ut penitus senlias quali iudi-
cio pessime currere dixerit, qui mire sagax interpola-
tionum vestigator exlitit, totam scenam infra posuimus
emendatius scriptam.
Sdlsipotenti et multipotenti 16 vis fratri aeiherei
Neptuno
Laetus lubens laudes agOj gratas grdtisque habeOj
et ßuctibus salsis*
Quos penes mei fuit potestas , bonis meis quid
foret et meae vitae*
Quom suis me ex locis in patriam usque urbem in- '
columem reducem faciunt.
5 'Atque. tibi ego 3 Neptüne j ante alios deos gratis
ago atque hdbeo summas.
Ndm te ornnes saevomque severumque, dvidis mo-
ribus commemoranty
Spürcificum* immanem^ intolerandum j vesanurrfy
ego contra opera expertus.
544 tt* DE INTERPOLATION^
Ndtn pol placidum te et dementem eo usque mo-
do, ut volui* usus sum in alto.
'Atque tuapi kanc apud homines gloriam auribus
iam acceperam ante:
10 Pauperibus te pdrcere solitum, ditis darnnare dt-
, que domare,
'Abi, laudo: scis ordine > ut aequomst , ttdctare
homines.: hoc dis dignunist,
Semper mendicis modesti ut sint , secits nobilis
apud homines.
Fidus fuisti*. infidum esse iterant. Nam ab s que
foret te* sdt scioj in altö
Distraxissent disque tulissent Satellit es tui mise-
rum foede*
15 Bonaque item omnia una mecum pdssim caeru-
leos per camposi
'Ita iam quasi canes , häud secus navem circunu
stabant turbine Ventil
'Imbres ßuctusque atque procellae infensae fre-
mere, frdngere malumy -
Ruere antennas > scindere vela\ ni pax propitid
' foret praesto.
' Apäge a me sis: dehinc iam certumst me otio
dare: sdtis partum habeo>
20 Quibus aerumnis deluctavi > filio dum divitias
quaero.
Set quis hie est, qui in pldteam ingreditur cum
novo ornatu specieque?
Pol, quanquam domi cupio, opperiar : quam hie rem
agatjsimul dnimum advortam.
Duo in hanc sceiiain cadunt a communi usu co-
moediae aliena: oratio nis genus supra vulgarem consue-
tudinem vitae quotidianae assurgens poeücumque colo-
rem sutnens, et prosodiacae rationis quaedam licentia,
TRINVMMI PLAVTINAE^t 545
xiiodica quidem illa, sed tarnen abhorreqs a senariorum
septenariorumque severitate ac propria öctonariorutn
anapaesticorumque. Et'huc quidem pertinet cörreptum
*▼. 5 extremo atque9 bisyllabumque v. 20 filio: j>ro
«juibus perfacile faerat substitueue et et gnato. '■■ Poe-
tici autem dicendi generis statim ab mitio exeoiplum
«xstat aethereij palmari Bothii coniectara ex et nerei
erutura: quando N et H in codicibus tarn sunt simi-
les, ut saepe dignosci prorsus nequeant. Nee nunc
puto suum illud aequoreo Neptuno Antonius fieinius
meus tenebit, Quaest. Plaut. (Crefeld. a. 1834) p. 16
proposituni. — Item in poeticum genus convenit v* %
gratas gratis que habeo , seeundae voci postposita par-
ticula: (nam laudes. gratas cave coniungas:) propius
enim ita ad fidem librorum, in quihus est ago et gra-
tes gratiasque habeo, Bothius accessit quam hano ver-
sus form am comraendans GoelJerus : Laetus lubens lau-
des ago, gratisque hdbeo gratas ßuetibus salsis > quan-
qnaiu et ßuetibus non est sane (quod ille ignorabat)
in Palatinis, sed e ßuetibus. Tantum autem recte uter-
que sensisse videtur, ferri non posse ab H ermann o re-
ceptum laudes ago et gratis grdtas habeo : nequaquam
enim cum correpto atque hoc comparandum, quod multo
est durius et vel horum versuum licentiam excedens.
— Ab eorundem gra vitale v. 3 abhorret levium tro-
chaeorum lenissima aequabilitas quos penes mei pote-
stas : quapropter servandum fuit ab Hermanno addi-
tum. Idem autem etsi sine caussa quid collocavit ante
bonis meisy tarnen facile dubites num forte recte meae
deleverit, quo omisso et gratior fieri oratio videri po-
test nee suo accentu foret caret: bonis meis quid fo-
ret et vitae. Incredibiliter hunc versum Bothius per-
vertit* prorsus neglecta bonorum librorum memoria, in
quibus nihil discrepantiae praeter Quo (vel Qm) pe*
35
546 IX« DB INTERPOLATIONE
nes me pro Quos penes meij et mis . pro meis. Quod
cum fujsstut qui genitivum interpretarentur pro . mei
positum: id recte aspernatus Goelierus pravo Urnen
iucjick) io ca utitur, quod has formas a Plauto omnino
alietias dich: quarum vel in Trinummo cerlissimum
cxemplura ex Ambrosiano codice prodiit II, 2, 62:
'Vt ita te alioriun miserescat, ne tis alios mise-
reat.
V» 4 e Palaunarum scriptura urbis cuma (vel cupiam),
xjuae ayllabae a deterioribus libris absunt, non felicis-
gijoio succe$su alii alia effinxerunt: urbisque moenia
£amerariu$< inushata sententia; nr&w cunam satis inira-
bilUey Bothius, urbem Cumam is , quem hon vigilan-
jUsto, $jed d/o-raiiiLantera somniantemque veteres scripto-
ttea taractare .hoc ipsom exemplum docet: praeterea
aapewiaiö uterque biatu; atque urbem usque in meam
Hermannus. Et urbem usque ego quoque in urb iscu
latuisse puto: sed ex iisdem cw litteris cum proxima ma
syllaba sociatis band scio an probabiliter incolumem
iam Gronovius eruerit, in quod Windiscbinanhus quo-
que iocidit Mus. Rhen. I, p. 118, cuius tarnen reliqua
disputatio fine excidit. Est enirn , si quid ,video , hie
locus ex eorum niultitudine, in quibus paueuiarum lit-
terarum reliquiae indicio integrarum vocura sunt. —
V. 5 ego addidit quidem Camerarius , sed addidit e
Pal aUiiis: qnoruni collocationem verborum ego Neptune
tibi (nisi quod miro errore neque post ego Decurtatus
inserit) vix dubito quin significantius cum Bothio ita uti
feeimus , quam sie corrigas cum Hcrmanno: ego tibi
Neptune; quanquam utroque saue modo tibi, in quo
vis (?st sentejotiae, fortius intenditur, sive illud ictu ver-
sus acuiuur, sive ab initio enuntiati ponitur. Eidem
Hevmanno gratis debetur pro gratias. — V. 6 atque
in libris ante avidis insertura cum Bothio sustulimus:
TRINVMMI PLAVTINAE, 547
quo servato minus probäbiliter Hermannus saevom se-
verum. — V. 7 ab Herrtl anno adieclttm ego prorstte
necessarium esse neminem praeteriit. Einsdem prae-
clara emendatione proximus versus restitutus: nisi quod
e librorum scriptura omniom Nam pol placido te et
clementi meo usque modo ut volui usus sunt in alio
recte etiam eo pronomen Lindemannas servavit, quem
in hac una soena rara fortuna usum aliquoties verum
vidisse eo magis miror, quo eum compertius habeo per
reliquam fabulam uni versa m sno quidem iudicio vix
bis tcrve aliquid ppofecisse. Quanquam ne ita quidem
potuit non simul in leviore certe re peccare: näm non
sie illa pronuntiahda sunt: eo usque modo ut Polui usus
surn in alto , sed In haue rationem potius : eo usque
modo ut volui usus sum in alto. Nee unquam dadty-
lum daetylus in bis versibus exeipit. Bothium aütöta
inirere sprelo aecusativo , quem e clementimeo felicis-
sime Hermannus ertjit, praetulisse placido te et clemeh-
ti, tulisse autem ineptum meo usque modo. — : A v,9
graviores turbae ineipiunt. Tales enim in Vetere co-
dice proximi versus exstant:
Atque hanc tuam gloriam iam ante auribus acce-
peram et nobilis apra hominesj
Pauperibus te parcere solitum, divites damnare
atque
Domare . abi laudo scis ordine ut aequunet
Tractare homines . hoc dis dignunst • semper
mendicis modesti sint.
Fidus fuisti infidum esse iterant . nam apsque
foret stat scio in alto
Distraxissent disque tulissent satellites tui me mi-
serum foede e. q. s.
A quo exeraplo in his tantum Decurtatus discrepat,
quod v. 1 habet nobiles apud, v. 2 dampnare , v. 3
548 IX. DE INTERPOLATIONE
ordinem ut aequumst, v. 3 dignumst et sunt, v. 5 abs-
que foret tß sat, et a m. pr. altum. Primi autem ver-
sus verba: extrcma et nobilis apud homines cum intelr-
ligi non possent, suscepta Brantii mutaüone nobilem
satis et licenter et invenuste Bothius sie scripsit:
Atque harte gloriam tuarn ante auribus nobilem
iam aeeeperam ad homines:
spurcissimum autem versum Lindemannus hunc pro-
cudit :
Atque egohanc tuam gloriam iam ante aeeepe-
ram nobilem apud homines.
Praeterea parum» credibile est uno dimetro octonario-
ruüi , e. quibus haec scena constat , aequabilcm conti-
nuitaJLem turbatam esse : id quod in diversissima cete-
roquihorum versuum dispositione illis quidem criticis
commune est cum Camerario. Is enim cum dimetrum
bis verbis comprehenderit: Abi laudo scis ordine ut
aequomstj Bothius absonam prorsus form am hypercata-
lectam constituit Semper mendicis modesti sint , Lin-
demannus autem sie certissima scilicet coniectura (ipse
enim ait) conglutinatis duobus enuntiatis:
Semper mendicis modestis fidus fuisti, infidum
esse iterant:
dimetrum voluit hunc esse: Nam absque foret te , sat
scio in alto. Contra praeclarc evitato hoc incommodo
ingeniosissimam viam Hermannus ingressus verba illa
nobilis apud homines > ut de sua sede traieeta, aseivit
ad inferiora cum iisque in hanc tetrametri strueturae-
que speciem iunxit:
hoc dis dignumst:
Semper mendicis modesti ut sint , secus nobilis
apud homines.
Ita ne et quidem illud neglectum est, ex ut corruptum,
solum autem secus praeter libros additura. Nihil au-
TRINVMMl PLAVTftfAE. ' 549
tem frequentius quam träiectis versuum particuli? sirauf
excidisse aliquid. Et ut a liquid audaculi baec Her*
manni ratio habeat: (nara multum babere haud con-
cesserim, quoniam, si a veri similitudine non abhorret
quae caussa cogitatur corruptelae , nihil refert , quam
late pateat quod e caussa illa consequens sit:) at in
tanta depravatione librorum Plautihorum quis nescit
frequenti usu evenire, ut qua vis arte sententiae integri-
tati poüus numerorumque concinnitati consulendum sit,
quam sola emendandi lenitas curanda? Sed vel sie
tarnen de sent£iitia mea cedam omnemque ratio nem
illam missam faciam, simulatque vi am monstraveris, qua
eorum quos traetamus versuum primus probabiliter con-
formetur servato quidem illo additaraento quod est no-
bilis apud homines: quod persuasissimum habeo nullis
maebinis effectum iri. Persanatum autem ne ab Her-
manno quidem puto , qui parum gratis incrementis au-
ctum sie constituit :
'Ätque ego harte tuam gloriam auribus quidem
iam aeeeperam ante.
Mihi talis fuisse hie versus videtur, ut simul caussa ap-
pareat, cur huc potissimum a sua sede avulsus exitus
ille nobilis apud homines illaberetur:
' Atque tuam Jianc apud homines gloriam ac-
ribus iam aeeeperam ante,
auribus enim, quod rainime supervacaneum , Uli oppo-
nitur, quod antea dixerat opera se expertum. — In
proximis ßothius quo longius ab- Hermanniano finien-
dorum versuum exemplo recessit, eo turpius lapsus est:
quod taedet persequi uberius. V. 14 sdtellites tui me-
rito defensum est, item merito servatum miserum,
utrumque contra Hermannum ,. qui tui satellites me
Jbede transposuerat. Vtrarnque vocem, me miserum,
Codices socian t. — V. 15 item omnia Hermannus: li-
550 IX. DE INTERPOL4TIONE
bri omnia item, Eidem v. 16 turhine debetur pro tur-
bines j quod etiam in Ambrosianum irrepsit , e cuius
schedis superstitibus una ab hac ipsa voce incipit. Sed
eodeal versu etsi sine offensione est navem una syllaba
pronuntiatum, non polest non displicere accentuum per-
versio circumstabant : ut aut navem circumstabant aut
circumstant na\>en% praestet. — *• V. 17 fluctus sine
caussa Hermannus: ßuctusque cum ceteris Arabr. Man-
cum aliquot syllabis v eis um Hermannus olim in con-
ftegere mutato frangere supplevit: quod iam non tu-
tabitur. Nihil tarn apte ab Lindemanno, per totam Tri-
nunimum excogitatuui quam ante Jrangere ins er tum
fremere verbum. Exciderat hoc iam in Ambrosiano. —
V. 18 ni tua propitia pax Jbret praesto Ambr., ni
tua pax propitia, f. pr. ceteri. Deletum ab Hermanno
tuQ abesse posse negans Lindemannus omisit Joret:
quae omissio vereor ne taui aspera sit , ut ne in hoc
quidem liberlore genere ferri queat. Pronomen autem
desideraremus sane ut quod maxime* si coustruendi ra-
tio sententiaeque nexus hie esset: fregissent — ., ruis-
sent — j seidissent — _, nisi tu opem tulisses. At vero
tali «nuntiato condicionali quis unquara vidit infinitivum
bistoricum adhibitum? qui non notabilis tantum sit, ut
ille ait, sed etiam intolerabilis. Hinc igitur hoc potius
construetionis genus consequens esse arbitror: Absque
te Jbret , me distraxissent tempestates : (tanta earutu
vehementia , tarn mihi propinquum exitium erat:) nisi
his discriminibus tandem .finis impositus esset. Vide-
mus enim bic , ut Reisigii verbis utar hoc genus Uni-
versum docte illustrantis Comm. crit. in Oed. Col. p.
386 sqq., verborum comprehensionem gemina enuntia-
tione ita cumulatam, ut alterutra loquentis animo in
amplior-e orationis ambitu paene excidisse videatur. Re-
dundat sanej, si severius agas, iterata in fine condicio-
TRINVMMI PLAVTINAE. 561
nalis sententia , cuius iam ab initio facta erat signifiea*
üb *): sed iterata est uberiore interposita descriptione,
qua cum propinqui exitti notio tanquam ante oculos
ponatur, facillime et sentiendi veritati satis convenien-
ter ad praestiti auxilii cogitationem animus revocatur.
Intelligisne igittir , quam commode post dei tnentionera
ab iuitio factam {absque teforet) in fine potuerit sim-
pliciter pax commemorari non ad dito ,tn<% pronomine?
— - V. 19 non dnbiam Acidalit «mendationetn Apage a
me confirmat Ambr. : in reliquis libi'is excidit praepd-
sitio. In eorundein scriptura deinde hincj e qua satiti
per se probabiliter Herrn an nus effecerat deinde hie3
Bo thi us perspexit dehinc latere , dehinc iam praebuit
Ambr, Sed verissime Hermannu« me otio dare, et dis-
crepant ipsi libri, quorum solus Ambn otio dare me,
ceteri otio me dare. — V. 20 imteerito Hermannus
librorum memoriam Quibus aerumnis deluctavi, (h. e.
satis partum habeo Us aerumnis, qniitis — : id quod
vel Bothius assecutus est) posthabutt fallaci Nonii testU
monio p. 468: Cum hisce aerumnis deluctavi , mutato
quidem cum in dum (quae parifctala non detuctavi, sed
*) Hie quemadmodum gern i na prötasis simplici dirimitur apodosi»
ita simplici protasi duplex apodosis Aeschyli Sept. 21t sqq. t
älX ini Jaifxoyuty ngoögofios yl&oy «Qxala ßQirq &€Qt4t nl
ovyog, yiifdtfog 6V 6Xoäg yiipo/utvcte ß()6%uog iy nvlaig, 0*7
iöi' j'Q&ty tyoßty 7iQog ^axaQwy knag. — Plautini exempli
simillimos dicerem prologi Terentiani versus , Phorm. 13 sqq. :
Vetu» s i pveta non lacetsisscl, Nullum inttnlre prologum pos-
sei notus Quem diceret, ni$i haberei tut tfiuleäicervt : nisi ho-
ruiu postremum versuum insiticiuna esse et e glosscmatis conla-
tum Guil. Ihnius Quaest. Terent. p. 42 nnviter perspexisse vi«,
deretur. Cui Iam diu obsecundandum intclligimus , quam diu
non dicere, sed $ er ib er e prologum poetae esse existi-
mabitur. — Cetcrum nuperrlme de ht>c gencreettera ßM-gttfuß
dixit Mus ei pfcilol. III, p 417.
..'.«■ .
552 IX. DE INTERPOLATKWE
praesens delucto requirebat) et proximis filio dum in
et filio. Reliquis Jibris nunc accedit Ambrosianus. Is
codex- ea quae consequuntur in hanc formam disposita
exhibet:
SETQUISHICESTQUIINPLATEAMINGREDITÜR
CUMNOUOORNATUSPECIEMQUESIMÜL
, POLQUANQUAMDOMICUPIOOPPERIAR
QUAMHIC . . MAGATGERITAN1MUMADUORTAM
Mira, sed eadein non indocta versuum distinctione ali-
quoties Ambrosianus utitur. Velut Stichi initium alibi
testatus sum bis illum pusillis m einbris dispescere satis
singulariter :
Credo ego miseram
Fuisse Penelopam,
Söror , suo ex animo*
Quae tarn diu vidua
Virö suo caruit.
Neun nos eius animum — .
Charmidis autem verba si idem ille sive librarius sive
grammaticus trochaicis dimetris decurrere voluerit, pa-
rum profecto intelligamus , cur ad hos subito transire,
quam binis consociatis maluisse tetrametros continuare
poetam dicamus. Sed nisi omnia me fallunt, minime
ille pro trochaicis. habuit, sed pro systemate potius
anapaestico :
Set quis hie est, qui in plateam ingreditur
Cum novo ornatu specieque simul?
Pol, qudnquam domi cupio , opperiar,
Quam hie rem gerat animum advortam.
Vltimo enim versu duäs scripturas agat et gerat ap-
paret coaluisse ; altero autem novo, quemadmodum alibi
pro una syllaba est , ita nihil impedit quorainus ante
vocalem pro nulla sit, ut siruilia sescentis exemplis. Sed
tarnen, quantumvis per se boni sint versiculi, dubitare
*
TR1NVMMJ PLAVTINAE. * 553
Jicebit, nam non uiagis liic quam in Sticho et alibi
werum metricus ille viderit. Quodsi non viderit , ne-^
«jüaquam dubito quin una sola via ineunda sit, qua tro-
chaicos numeros tutemur. AJiquid enim offensionis fa-
teor mihi subnasci simul particula , quae quo tandem
.spectet non satis apparel Itaque cum in Vetere co-
dice sie distinetos illos versus repperissent:
Sed quis hie est* qui in planteam ingreditur cum
novo ornatus peciaque simul?
Sol quanquam domum cupio operiar hie quam hie
rem charmides
(a qua forma eo tantum ceteri libri differunt, quod
prior em versura a Qui in plateam ordiuntur, praeterea
ornatu specieque et Pol* Lipsiensis autem cum ed.
princ. in fine op(p)eriar quam hie rem gerat prae*
bent:) inde a Camerario simul a priore versu divulsum
ultimo praemiserunt, nuperi autem editores cum boc
etiam constrnetionis vineulo nexuerunt: recte sentientes,
ut puto , inepte ornatu specieque notiones plane pro-
pinquas simul particula coniungi vel potius disiungi.
Et pessimos quidem versus Bothius cum pedisequo Lin~
deraanno commenti sunt: quorum ille prorsus vitiata
prosodia in simitu form am simul illud rautavit: quo
J>otius transposito hunc Hermannus versum conformavit:
Pol simul j quanquam domi cupio , opperiar ta-
rnen, hie quam gerat rem.
Bene factum , quod domi probavit Donati in Eunuch.
I"V, 1, 44 testimonio servatum$ de elapsis animum ad-
%*C3rtam non potuit suspicari; sed simul adverbium cui
x*©tioni rettulerit , parum liquet. Simul possunt vel
"peregrinus ingredi et ingredi Charmides dici, vel uter-
«I^e opperiri, vel unus sive senex sive peregrinus et
,ngredi et aliud quid facere: non possunt simul alter
lngredi, opperiri alter dici, si couimodam volumus Co-
554 " IX. DE INTERPOLÄTIONE
gitandi rationem* esse. Itaque , quoniam in ultimum
versum glossema irrepsisse Ambrosianus monstrat, (sive
gerit sive ngat ab interprete profectum est :) band scio
an eo ipso glossemate pristina simul particuia extrtisa
sit, in margin e autem ascripta postea superiorem in
versum invaserit. Hae igitur me caussae moverunt, ut
supra hanc versus speciem • proponerem ut a Plauto
profectam:
Pol, (Juan quam domi ciipio , opperiar: quam hie
rem agat, simul dnimum advortam.
Nam simul eundem hominem et opperiri velle et ob-
servare, id vero nihil vel absoni habet vel incommodi.
De nexu autem senteutiarum per hanc scenam sese
excipientium ne quid dubitationis relinquatur, sie ha-
beto* Charmides enim Praeter ceteros ait tibi, Nep-
tune, gratias ago, quem cum communi hominum fama
saevum et immisericordem aeeepissem, in me lenem et
benignum sim expertus. Et sane, ne quid celem neve
iniuriam tibi faciam, non illud tantum aeeeperam sim-
pliciter, omnino te et sine ullo discrimine saevum es-
se* sed certa lege iustoque temper amento modo mitem
modo immitem: immitem divitibus, nobilibusj superbis,
mitem pauperibusj humilibus> modestis. Vt potius tibi
constiteris tantum me quidem servato. Atque hanc
agendi rationem non possum quin solarh probandam
vereque dignam deis dicam. lam ab hac generali sen-
tentia ad suam se condicionem revocans, summorum
quibus obnoxius fuerit periculorum recordatus illnc re-
dit, quod ab initio dixerat, denuo inculcans quod sua
maxime interest: Fidus fuisti, infidum esse iterant.
Quae si paullo plenius explicare volumus ascitaqne cogi-
tatione supplere, aut in hanc partem valere possunt: Sed
haec quocunqne modo se habent , tantum certum est
fidem me tu am expertum esse, cuius perßdiam crepant :
TRINVMM! PLAVTINAE. 555
rißm — e. q.s., aut fortasse siinplicius etiatn: Fides an-
dern illa tua* perßdiae quam vulgo crepant contraria,
dn me vel primario exemplo enituit, ut quem non e le-
viore discrimine servaris, sed praeter solitüm propitius
tanquam praesenti exitio eripueris. Vtrunique in tanta
animi commotione srgaificari ista verborum brevitate
potuisse nemo non videt. Nee in eo qui sapiat offen-
det, quod periculo.rum illorum, quae modo descripsit,
dira recordatione commonitus haec subiieit v. 29: jipage
amesisy quorum item duplex potest vis esse, si ad dia-
lecücara severitatem exigere poeticam breviloquentiam
voluraus, aut haec: Tanta igitur cum sit maris atro-
citas , quid mir um si nihil in posterum voluero mild
tecum rei esse , tametsi nunc me servaris ; aut haec,
quae quanquam leviter tau tum inverso cogitatorum or-
dine paene eodem redit, tameu propius ad extrema ver-
ba {ni pax propitia foret praesto) astringituv: Sed ta~
men, quantumvis paratum auxilium tuum expertus sim,
ut denuo tibi confidam, in tanta itineris maritimi diffi-
cultate non potero a me impetrare. — Ceterum quod Ne-
ptuni deorumque aequilatem praedicans Cbarmides nunc
de pauperibus et divitibus, nunc de mendicis et nobilibus
loquitur, apparet levi verborum inconstantia usum una
notione divites nobilesque itemque pauperes et ignobi-
les comprehendere. Ad suam autem condicionem cum
illam laudem aecommodat, non continuo mendicis sese
annumerat) sed tantum ditibus et nobilibus opponit, Vt
nihil profecto repugnantiae cum insipido interprete in
eo quaerendam sit, quod satis se partum habere, dum
ßlio divitias quaesierit, v. 19 dicit, vel merces e na vi
efferri iubet IV, 4, 14, vel re bene gesta se redisse
testatur V, 2, 58. Nam cum inter divitum nobiliumque
H meudicorum humiliumque condicionem multi tan-
epiam gra^us intersint, etsi, quo quis propius ad haue
S&ß. IX. DE IfcTERPOtATfOHE
accedit, eo certiorem habet secundum legem illam di-
vinara spem salutis, tarnen conscntaneum est aliquam
deorum lenitatem etiafti ad eum pertinere, qui ab liac
condicione aliquo intervallo distans non tarnen illico in
ipsam contrariam partem venit. Et id quid ein prorsus
cadere in Charmidis personam apparet, honestuui civem
et industrium ,. non carentem aliquo peeulio , sed ab
opulentia et dignitatis splendore satis remotum, suoque
labore rei familiaris incrernentum aliquod non sine ae-
rumnis quaerentem.
I nunc et luculentissimis versibus 10 — 20 präe-
claram scenam decurtatam in undecim versiculorum
ieiunam exilitatem redige $ languidissimo exitu gratia-
rum testificationem Charmideam hoc termina: Atque
tuam hanc apud ho min es gloriam auribus iam , accepe-
ram ante] hinc autem asperrimo sententiae hiatu ad
illa transi: Sed quis hie est qui in plateam ingreditur?
denique bonutn poetara adeo fac delirantem , ut uno
tenore has sociasse sententias credatur: omnes te cru-
delem queruntur ; ego dementem eoppertus sum: atque
talem te praedicari prius cognoveram.
III.
Longe graviorem interpolationis speciem illa ha-
bent, quae in fine scenae quartae (quae aliis est quin-
ta) actus IV leguntur, sie constituta ab Hermanno :
Hie meo hero amicus solus firmus restitit,
Neque demutavit animum de firma fide.
20 Sed hie unusj ut ego suspicor* servat fidem.
Quanqüam labores mukös ob rem heri mei
Et liberum eius eum ego cepisse censeo.
Mitto nunc quaerere, in librorum incmoriam haec nec-
ne conveniant: de sola sententia quaero, quam recte
TRINVMMI PLAVTINAE. &5fl
procedere nego. Et displicuit illorur» röedius versuutn
iam Grau er to , adeo uft inducendum diceret iri'Diär.
spboJasU a. 1829 p. 31 aunou Quo senato negari ne*-
quit yalde claudicare , quae laxius sane et languidins
subiiciuntur Quanquam Labores e. q. s. : quae non ex
illo potius versu quam e superioribus nectehda erank
Multo etiam aegrius hoc fero , quod primis versibus
duobus nee duas sententias enuntiatas video, nee unius
bina membra, sed eandem molestissime bis positam:
quando post amicus firmus restitit nihil profecto novi
accedit bis adiectis: neque demutavit de firma fide. — •
Ex bis, quae breviter signifieavi, propemodum iam con-
seetaria est, quam ineundam putemus, emendandi ratio.
Etenim cum in Vetere codice sie scripti Stasimi ver-
sus exstent:
Hie meo ero amico solus firmus restitit
Neque demutavit animum de firma fide
Quanquam Labores multos
Sed hie unus ut ego suspicor servat fidem
.Ob rem labore meum ego cepisse censeo. Lysi-
telis :
apparet eum versum , qui quo positus est Joco ferri
prorsus nequeat, eodem iure nee ullo modo maiore co-
natu post eum qui consequitur , quam cum Hermanno
ante e^um qui praecedit collocari. E qua ratione longe
(liversa vis sententiae haec apta est, ut Quanquam cum
suo enuntiato ad so] um seeundum versum pertineat, hie
autem molestae et inutilis repetitionis crimen ipsius
enuntiati illius accessione effugiat, sie quidem;: Hie meo
ero amicus solus firmus restitit , ac ne laboribus qui*
dem summis ß quos ei illius caussa sustinendos fuisse
censeo , ut animum de firma fide demutaret moveri.
potjiit. Quibus nunc demutn percommode contröver-
sus versus ille succedit: Sed hie unus, ut ego suspi*
558 IX. DE INTERP0LAT10NE
c#r> sGwat fidem. Quae verba non eo valent , üt ex
omnibus Gbarmidis ferailiaribus solus fidus rosiitisse
Calltcles, herum dicatur : quae ipsa inutilis sit eiusdem
sententiae repetitio-, sed ad homines vel cives univer-
sos .spectat, inter quos, ut pro moribus saeculi, praeter
unum Galliclis exemplum fidem a nemine servari Sta-
simus suspicari se ait: nam de familiaribus ne suspica-
tur quidem , sed seit, idque fidus restitit verbis defi-
nile dixerat. In mores autem saeculi malamq-uc civium
fidem sat acriter idem ille Stasimus ipsa proxima scena
itivectus erat v. 25 sqq. , velut bis exemplis:
Narrt nunc mores nihili faciunt * quod licet , nisi
quod labet. — •
Neque istis quiequam lege sanetumst: leges mori
serviunt:
Mores autem r apere proper aiit qua sacrum qua
publicum. — —
Nam id genus hominum horninibus
Vnwersis est advorsum atque omni populo male
facit :
Male fidem servando Ulis quoque abrogant
etiam fidem,
Qui nil meriti.
Quibus adde eiusdem Stasimi verba III, 1, 20 sq. :
Nimium diffi eilest reperire am i cum itax'ttt no-
men cluet;
Quoi tuam rem quom tradideris, sine cura omni
dormias.
Quae restant, non magno negotio expedientur. Trans-
posito enim illo versu quae in Palatinis supersunt (cura
Vetere enim convenit Decurtato, nisi quod lacunae, ut
in conünua scriptura, nullum indicium): quanquam la-
bores mukös ob rem labore meiun ego cepisse censeo,
ad eorum similitudinem propius quam Hermannus ac-
TMNVMMI PL1VTINAE. <559
cessisse videbimur, si non duobus locis, sed uno tan-
tuoa aliquot voculis iosertis ruutilara et oratiahtem et
sententiam et mensuram sie supplevei'imus : quaitquam
labores mukös ob rem et liberos , [absentis mei eri]
eum eg.o cepisse censeo: nam multo adeo simplicius jet
in rerum veritatem convenientius res et liberi eri con-
crediü fuisse Callicli dieuntur, quam res eri et libero-
rum. — Ceterum suam versuum collocationem Heraian»
nus ex iis libris hausit, qui e receusione Itala fluxerunt:
sed is tarnen non se dieipi passus eo, qua deeepti Ijtar
tbius et Lindemannus apertissima vestigia biAor um ver-
suum in siogulorum speciem contraxerunt. Nam cum
mediis quibusdam praetermissis in ed. princ legatur
quai i quam labores mukös ob rem. eum cepisse censeo,
in Lipsiensi autem cod. brevius etiam q.L mukös , ce-
pisse censeo, yalde exili forma sententiae hos iüi ver-
sus commenti sunt iufelicissirae :
Quanquam labores mukös cepse censeo:
et Quamobrem labores eum cepisse censeo.
Nolo reliquis ineptiis Lindemanui immorari, cum
ad satietatem sane exagitatis aliorum erroribus tantuin
iam bonae et operae et chartae perdiderim: unum hoc
non possum quin breviter perstringam, quod incogitan-
ter Camerarium . secutus Stasimi orarionem non. posse
non ironicam esse dixit: needum enim scire servum
posse , quam revera fidus Callicles fuerit. Ergo unde
t andern Charmides seit, cuius cum Callicle sermones
9
omnes Stasimus audiit? Ille enim, cum post suam il-
lam exclauuationem v. 2
O Callicles, o Callicles j o Callicles,
Qualine amico mea commendavi bona!
Calliclis hoc responsum tulisset:
Probo et fideli et Jido et cum magna fide.
Et sähe et salvom te advenisse gaudeo :
560 IX. DE IMTERPOLATIONE
fiepen te anirao mutato
t . Credo- ait ömnia istaec , si itast ut tu praedicas,
vt atmtri fide firm it er sibi persnasa in gratiam cum Cal-
licle redü^ Aut igitur, quam fidelis ille fuerit, rieutro
löcö sciri potest aut utroque : ut eorruat, quae uni po-
steriori adhibita sit argumentatio. Verum enimvero si,
quid res' ipsa iubeat., quaeriraus, non potest tnea sen-
tentia ullo pacto dubium esse, quin illud neutro loco
sciri queat, meritoque in inira illa fiducia suspicacissi-
tuae diffidentiae pedisequa Grauertus haeserit. Quae
eniin tandem sunt omnia istaec, quae se credere Char-
mides affirmat? quando nihil Callicles nisi hoc unum
dixit , fidum se esse , id autem ne uno quidem verbo
vel explicavit vel comprobavit. Ergo Grauertus cum
gravi lacuna scenae initium detruncatum putavit , rem
qut)d aiünt acu tetigit. Nee per se improbabiles pro-
posuit, quo rem exemplo declararet, a se factos hos
versiculos:
Probo et fideli et fido et cum magna fide.
Id ita esse ut credas , verbis tribus effecero :
Nam mentem iam tibi quid turbarit, suspicor.
Emi egomet aedes , ut ^ quem tu olim abiturus
hinc
Tliesaurum ibi abscondistij servarem tibi.
Sed hos versus quod excipi ab illo voluit, leviter ab
initio mutato.,
Sed sähe et salvom te advenisse gaudeo,
id probari nequit. Hiant enim haec non medioeriter.
Vt paucis compleclar, non ante hunc lacuna est, sed
post eum, nee divellendi sunt Probo et fideli
Et sähe et Nam, ne quid erres, Et illud non
iungit hunc cum priore versu, sed proximo et refertur.
E quibus consequitur, ut aliquanto plus, quam Grau er to
TBINVMMI PLAVTINAK. 56 1
visum, interciderit. Credibile est, Galliclis versibns
Charmidem in hanc fere sententiam respondisse:
Quid salve! pol istanc ego salutem non moror.
Illud volo scire, tu qui servaris fidem,
Qui med absenie, quae tibi commenddveram
Tuaeque peregre hinc dbiens crediderdm fidef
Bona liberosquey pessum dederis omnia?
Sed quoniam occepi , pergam ludendo : ita enim facil-
lime, quibus praeterea in rebus Grauertl exemplum
non mihi saus faciat, intelligetur. Nam tantum a ne-
mine non concedi puto , si modo de lacnna omnino
constet, prorsus nihil interesse quaternos an vicenos
versus excidisse statuamus. Sic igitur* persequi senum
sermones poeta potuit:
cal. Pol yeterem v amicum re non compertd malis
Verbis obiurgare, haut esse aequom censeo.
Nam et er ras et mihi summam facis iniuriam.
cha. Hasclne tute emisti aedis, unde exis modo,
Meumque exturbasti hinc Lesbonicum filium ?
Estne hoc quod dico an non est ? responde mihi.
cal. Emi egomet aedis, emi ut servarem tibi*
Absque eo esset , alii vendidisset filius :
Et hds tu et una thesaurum illum perderes,
Quem illic abstrusum fidei mandards meae.
En sdlvas trado : tibi illas emi, non mihi.
CHA. Quid als tu quaeso? pro deum atque Ao-
minum fidem,
Subito malefacti facis me dispudedt mei,
Amicum pro benefdctis qui increpdverim.
cal. Quid igitur ? iamne fidum credis me et pro-
bum ?
CHA. Credo, omnia istaec si ita sunt ut
pr aedicas.
Nam sie ultimus non haesitanter et scribendus et con-
36
562 IX. DE INTERPOLATIONE
atmend us est Quod e Palatinis libris et ed. princ.
vulgatur, si itast ut praedicas, e male intellecto sunt
vocis compendio sf ortum est. Et ne versus quidem
constabat nisi inserto Hermanni coniectura tu pro no-
mine. Nihili autem est sententia: credo haec * si ita
est ut dicis, nee magis rationi consentanea haec : credo
haec, si ita sunt ut dicis. Qualis quidem condicionis
\is non alia nisi haec sit : credo hoc verum esse, si
verum est* Dicendum fuerat aut credo haec ita esse ut
dicis , aut saltem credo quae ita esse dicis. Ergo ad
aliud quiddam referendum illud credo erat, reliqua au-
tem mutata interpungendi ratione coniungenda. — Ce-
terum si illorum, quos lusimus, versuum similes Calli-
cles pronuntiabat, sat multa restabant, ad quae et pro-
xima eius verba speetarent: sed narrabo intus tibi et
hoc et alia (v. 9), et initium eius scenae, qua post
rationem a Callicle singillatim redditam rursum ex ae-
dibus Charmides prodiens , quam firme sibi Calliclis
fldem huius narratio persuaserit, bis versibus declarat
(V, 2):
Neque fuit neque erit neque esse quenquam &d-
minum in terra dum drbitror*
Quoi fides ßdelitasque amicum erga aequiperet
tuam :
Nam exaedifieavisset me ex his aedibus > absque
te foret.
Ita enim , tuam j medio versu scribendum pro suum.
Superiore scena nihil nisi hoc Charmides signifieaverat,
credere se, si omnia ita essent ut dixisset Callicles:
nunc , quin ita sint, nihil iam dubitationis sibi re-
lictum fatetur.
Nunc ut revertamur, unde digrediendum fuit, sa-
tis ab omni parte munita videtur scenae haec forma
extremae :
TRINVMMI PLAVTINAE. 563
Hic meo ero amicus solus firmus restitit :
Neque demutavit dnimum de firmd fide,
Quanqudm labores mukös ob rem et iiberos
Absentis mei eri eum ego cepisse censeo.
Set hic unus , ut ego suspicor * servdt fidem.
Quos versus me non monente intelligitur a Stasimo dici,
dum abitum parat vel potius in ipso iam discessu est,
quem fieri erus iusserat: quo genere terminandarum
scenarum offendi nequit qui non luscitiosis oculis Plau-
tutn attigerit« — Denique^ ne quid nugarum praeter-
mittam, Gharmides quod praeter Calliclem , si Stasiini
verba {solus firmus restitit) sequimur, null um amicum
expertus esse fidum credendus est, id etsi ipsa fabula
non est dedita opera explicatum, tarnen quo iure dici
potuerit sine ulla audientium offen sione, unumquemque
pu tarn us sua sponte perspecturum praeter unum qui-
dem carnificem illum, cui difEcilius culpa scilicet illa
poetae excusari visa est, quam hi quinque versus cuncti
tan quam obtorto collo iugulari. An extitit praeter unum
Calliclem, cui ulli curae Charmidis aedes essent a per-
ditissimo adulescente proscriptae? qui argentum de suo
daret? malignissimas denique civium criminationes in
se ultro reciperet? Sed in huiusmodi negotio diem
sermone terere segnities merastj quamvis sermones
possunt longi texier.
IV.
In suspicionem vocata est etiam illorum pars, qui-
bus de dotanda Charmidis filia Callicles et Megaroni-
des deliberant act. III sc. 3. Praetermissis nunc aliis
mendis non paucis, quibus haec scena etiamnunc de-
formata est, ordior a Megaronidis verbis v. 20:
564 IX. DK INTERPOLATIONE
V ide y si hoc utibile mdgis atque in rem depu-
tOSy
Vt' ddeam Lesbonicum y edoceam ut res se habet.
Sic enim est in Palatinis. Non potest autem Megaro-
nidis esse, adire Lesbonicum, sed Calliclis. Nee enim
illi quidem quiequam rei est cum Lesbonico, nee caussa
ulla intelligitur cur in semet hoc negotii reeipere quam
Callicli, ad quem id pertinebat, committere malit, et
id oninino agit, ut Callici, non sibi quid faciendum
sit comminiscatur. Quo longe gravissimum boc acce-
dit, quod sie Callicles respondet:
t Vt ego nunc adulescenti thesaurum Lndicem
Indomito , pleno amoris ac lasciviae ?
Nam prioribus quidem convenienter necessario dicen-
dum erat aut ut indices aut ut indicari patiar. Pa-
rum enim Plautum norunt, qui tarn incongruam oratio-
nem ei tribuant. Eamque caussam fuisse apparet, cur
in Italam recensionem corrigendi studio adeas — edo-
ceas inferretur , quod habet Lipsiensis codex, idemque
ex editionis prineipis scriptura adeam — edoceas Pius
Saracenusque efficerent , Acidalius autem quamvis pes-
sumdato metro probaret. Idem consequi se posse Bo-
thius putabat durissima inveeta hac construetione : Vt
adeam Lesbonicum edoctum ut res se habet. Verio-
rem viam Ambrosianus monstrat Ipsum adeam — edo-
ceam praebens. Aut fallor aut aliqüid audendum est«
Quodsi olim scriptum fuerit
Ipsum ddi adulescentem , edoce eum uti res se
habet ,
LESBONICUM
satis perspicitur quomodo ex ADIADULESCENTEM
nasci ADEAMLESBONICUM potuerit: unde conse-
quens fuit edoeeeum ut in edoceam transiret. Nisi ab
hoc potius corruptela exorsa illuc po$tmodum serpsit.
TRINYMMI PLAVTINAE. 565
Pergil deinceps Callicles:
Minume, minurne herele vero: nam certo sfioß
Locüm quoque illum omnem, tibi situst , comi-
derit.
25 Quem f ödere' metuo, sonitum ne ille exaüdiat :
Ne rem ipsam indaget > dotem dare si dixerim.
Vbi quod vulgabatur Neu ipsam rem propter elisionis
iosolentiacu fern posse negans Hermannus (praef. p.
XIV) ia Ne ipsam rem convertebat: cum posset etiam
transponendo illud incommodi sie tollere Neu rem
ipsam. Quae collocatio verborum cum ex Ambrosiano
et Vetere reeipienda fuerit, tarnen ne sie quidem neu,
quod libri oranes tenent (nisi quod in Vetere est Ne
ure ipso), Labet qui defendatur. Nam non eo animo
nie tue re se fodere Callicles dicit, ne vel sonitum ille
exaüdiat vel rem ipsam indaget: quae minime diversae
sunt metuendi caussae: sed ne sonitu exaudito rem inda-
get. Vt in banc formam Calliclis sententia omnis redigi
possit: Nolo eum fodiendi sonitum exaudire, ne, si alte-
rum illud accesserit, quod dotem me dare velle dixerim,
rem ille ipsam indaget« Ineptit ut consolet Lindeman-
nus« — Hos versus bi vulgo excipiunt senum s er man es :
MEG* Quo paeto ergo igitur? cjjl. dam do& de*
promi polest*
Dum occasip huic rei reperiatur\ interim
Ab amico alieunde urgent um roges*
30 HEG. Putin' est ab amico alieunde exorari? ca&*
potest.
MEG. Gerrae: ne tu illud verbum actutum inv&-
neris:
Mihi quidem herele non est quod dem mutuum*
C4L. Malim herele ut verum dicas quam ut des
mutuum.
MEG. Sed vide consiliunij si placeU
566 IX. DB INTERPOLATION^
In his primum omnium non assequor vlm et constru-
ctionem dum particulae v. 28. Aut enim dictum opoiv
tuit clam dos depromi potest {poterii), cum (vel quan*
do) occasio ei rei reperietun aut "si dum voles pro>
dummodo positum esse, clam depromi polest, dum oc-*.
casio exspectetur h. e. si modo attquantum teoiporis
concessura sit nee nunc statim nobis properata opus
esse putemus. Nam dummodo {wofern, nur) occasio*
reperiatur prope eodern redeal, ac si sie toquare: de^
promi potest, dummodo possit. Quocfcsi non, reperilur
occasio , non potest dos depromi :; ergo nihil dixerit
Callicles. E quo efneitur, ut non cum pritoribus, sect
cum iis quae consequuntuF dum illud cum suo. enun-
tiato iungendum sit in hanc quidem planissrmam sen-
tentiam: Dum (h. e. bis dass) occasio huic rei repe-
riatur, mutuandum est argentum. — Sed restat non»
minus gravis dubitatio. Quo enim referri Megaronidis
verba quo pacto ergo igitur dicamus? quando sup-
presso verbo senex quaerit. Quod enim exspeetamus*
facias vel rem instituamus vel eiusmodi quiddam, id
ipsum unde tandem huc asciscamus? Quod puto sen-i
tientes igitur in agetur priores inde a Merula edilo-
res mutarunt. Nee repente abrupta sermoni uHus in
placida et tranquilla consultatione locus. An dotem
dabis cogitatione repetes e praegressis dotem dare si
dixerim? At ne hoc quidem. ratio patitui>, cum illa*
non in principali enuntiato posita sint, sed in suspenso,
ex illo. Quo accedit, quod non magis recte ea quaa
respondentur procedunt: clam dos depromi potest. öe-
buerat Callicles saltem : clam dos depromenda est»
Quanquam, ut acrius instem , ita quid tandem docet
Megaronidem , quod is non antea scierit atque adeo
ipse ei Callicles suis illis versibus apertissiuie signifi-
carit, quibus vel lodere se metuere dixerat? Cur enim
TEINVMMI FLAVTINAE. 567
xon audet, nisi haue ipsam ob canssam, quod clam
vult, non palani dotem depromi? Vt iam non hoc po-
tius Megaranidi herum audiendusn sit, clam dotem de-
proraendam esse, quam quomado passit dam depro-
mi sive audiendum sive intevrogandum. Atque eam
ipsam in parte-m tarn plane et aperte scriptorum me-
niaria lihrorum valet, ut permirum sit crilicorum nul-
luni perspexisse. Sic enhn (certo licet et confidenter
Ukqui) quaerentem Megaronidem poeta fecit:
Quo pacta erga igitur clam dos depromi polest ?
sie auteai Calliclem respoadentem :
Dum oeedsio ei Fei repeniatur , Interim
Ah amico alieunde mutuum argentum regem»
Illud igitur cum dicit Megaronides: sed tu si tanto-
metu exeruciaris > ut ne f ödere quidem mideus 9 qua
tandem modo id ipsam quod cupis efficies , ut clam
das depromaturl non aliud nisi hoc significati sed ita
quidem omnino non poterit clam dos depromi: eius
ut interrogatio e rhetoricarum magis quam e* logicarum.
genere sit. Respondet autem Callicies in hanc senten-
tiam: nee ega sane habeo ., qük illud nunc statim fieri
poss* dicam ± sed idoneam depromendi aoeasionem^
quam non defuturam conßdo x exspeetandam censeo*
Interim autem,_, quoniam avgenta cummaxime opus ha**
bemus., id ab aliquo amico mutuum sumendum. Nam*
ne quid erres, mutuari non:. vuU eo > ut peeuniam sibi
pariat, quo nimirum «ine ajaaici beneficlo cayeat^ prae-
sto est er lim ipse Charmklis tbesaurus ;. sed, aliquid)
comminiscendum esse- intelJigit, unde petitanx esse pe-r
euniam dicat, quo ne« in civium üeprellensionem nee
in suspicionent Lesbonici iacurrat.. Quodsi de. sup< se.
daye ob amicitiara pajtris dixerit simplioiter> talis qui-
dem liberalitas nee populo poterit non suspeeta. essa
(v^ &■— 15), öjbc ipsi Lcsbonico: cui. Lesbonici ausnir.
568 IX. DB INTERP0LA>T10HS
cioni si altera haec accesserit , euius caussa exauditua
eflbssi thesauri sonitus , de thesauro res omnis patefiel
(v. 25. 26 : s&nitum na ille exaudiat, ne, si simul do-
tem de m e o dare dixerim, rem ipsarti indagei)* Erga
ut de thesauro nihil permanascat, duplex iniri via po*
test, aut ut altera saltem suspicionis caussa toll a tu r, no
duae simul concurrant, aut ut utraque. Et hanc qui-
dem CalHcles iusistit. Cui vel fodere metuenti cum
Megaronides respondisset, ita quidem omne depromendi
auri consilium omnino abiiciendum esse, Callictes ne
opus quidem esse ait illud ut oontinuo fiaU posse ar-
gentum tantisper mutuum sumi, reperta autem fodiendi
opportunitate post aliquando reddi. Mutuum enim si
sumitur, hinc autem virginem dotatam esse et Lesbo-
njco innotuit et inter cives percrebruit, simul commen-*
ticiae benignitatis suspicionem senex a se amoverit. Nee
est cur hoc quidem consilium per se improbetur Me~*
garonidi :• unum hoc negat, creditura iri pecunJam. Ergo
duarum illarum, quae patebant, viarum alteram aniple-t
xus Megaronides satis esse dicit, si altera tan tum suspi-
candi caussa removeatur: effodi sine villo timore the-
saurum posse, nee quiequam Lesbonioum quamvis so-*
nitu exauditö suspicaturum, modo ne a semet dari, ve-
rum a patre nrissam esse dotem CalHcles dicat« Atque
in hanc partem apertissime illa valent, v. 54sqq,;
hoCy uhi thesaurum effoderisx
Suspicionem ab adulescente tunoverisu
Quibusoum vv. 69-»-76 contendendi. — Tantae igitur»
molis erat, a temeraria suspicione iunocentissimos ver-
sus 28-^-33 defendere , quorum si paullo reconditior>
at eadem sanissima ratio est. Quibus quidem omissis.
versibusque 27 et 34 continuatis ecquid omnino sani
relictum est', nee balbutienlis potius pueruli simijis sa-.
pientissimus poeta exfeüt? Ergo sibi potius hoc laudis,
TRIHVMM1 PLA.VTINAB, 569
iabeat, qui loqui summum dicendi artificem docere
^oluit.
Explicato sententiarum pexu univer&o restat ut sin-
gula qua e dam expediantur. Et v. quidem 27 ergo igt*
tur particularum consociatio satls auctoritalis ab Appu-
Jei exemplis habet, quae Tursellini IT, p. 465 Handiua
commemoravU. — V. 28 rei> quad ab lihris Omnibus,
etiam Ambrosiano abest, rectissime addidit Gamerarius«
— Proximum, longe petitis et ex parte turpissimis con~
iecturis Jude a Gamerario vexatum, ex Ambrosiano
ascita omnium simplicissioaa notione mutuum redinte«*
gravitnus. In fine aulem versus roges non magis ferri
potest quam v, öl adeam et edoceam\ id quod rect&
Italas corrector perspexit , cui ragem debetur in Lips.
cod. et ed. princ. exstans. Nee raro perso&arum for-
mae verbales in libris permutatae, velut in ipso Am-*
brosiano I, 1, 5 faeiat legitur pro faciam * in Vetere-
I, 2, 158 volebat pro volebam * II, 2, 87 eoepetis pra
expetit, IV, 2, 36 hßbitem pro h#bitent, ibid. 1 44 a*e-
hat pro aiebas* IV, 3, 61 ßes pro ße$' ut in bis sub-
sistam. — V. 32 cum Hermann© nego non acuta pae-
nultima mihi potuisse poni ante quidem, nee invenio
quod praemissa ab eodem pol particula esse aptius di-
cam. Nam Ne mihi etsi facilius etiam restituas, tamen
Hon possit non displicere continuis versibus duobus
iterata asseveratio. Nee video cui usui esse Vrsiniani
codicis haec scriptura* possit : inveneris mihift JHihi qui-
*Iem. — ■* V. 33 egpegie nugatur Lindemannus, ut des
*nutuum verbis in mutet fides perversis. Iltud, quod
testari etiam Ambrosianus videtur, ex Veter js codicis
weoioria uides mutuum verissinie ab Gamerario erutum
epias depravationis tanquam sueoessiones expertum stt>
i
mutuum
e ceteris libris patefit: nam uides mutaui est in VrsU
570 IX. DE INTERPOLATION«
ttiano, uides mutaui in Decurtato, Jides mutetur m in-
terpolaüs Lipsiensi et ed. principe. Sed quae librorum
vestigia recte interpretatus esl Camerarius , noa item
recte est tutatus. Non Megaronidi haee dici, sed Ulis
referri: Müii quidem hercle non est quod dem mu-
tuitfy, ut in propatulo est, ita omne& consentiunt. Qua
igitur patientia tulerunt, quod non potest non ad solum
spectare Megaronidem, dicas et des? An Furkim Me-*
üinona wgulantem et cana nive Alpes conspuentem
aniuium ioduxerunt in comoediaui immittere? Non
potest meo iudicio ulla dubitatio esse, quin tertiae per«*
sonae forma Galliclem utentem fecerit poeta. Atque
aliquid huiusmodi sensisse Lamhinus videtur i quanquam
mirum est solutn ab eo det propositum esse Grono-*
vium aimotare. Sed age adde dicat pro diQas substU
tutum; ne sie quidem rationi satisfactuni concedo. Nam
cum nou unus aliquis. amicus cogitetur, qui tergiversa-.
turus sit, sed ea infidelitas tribuatuv omnibus, consent
tan e um est ad omnes spectare Galliclis responsun*. Vt
Uno verbo dicani* si, quod ratio efllagitat et uniuscu-*
iusquo puto sensus expetit, id scripsit poeta, censen»
dus est dicant et dent dedisse : boc ut naviim exem-r
plum Uli permutationum generi accedat, quod aiUe tan-*
gebamus. Acerbius autera Callicles respondet, quam
iis visum, est, qui in baue sententiam interpretantnr :
„si uolunt mutuum dare , vellem saltem veram detre«-
etandi caussam ne celarent atque nalle se potius quam
non posse dare faterentur". Immo tarn se. Ulis iratuin,
ostendit, eis ut male precetur: „utinam verum sit, quod
dieunt nihil sibi argenti esse" b. e. Jy utinam. ad ino-
piam redacti sint: hoc iam mihi gratius futurum sit
quam aeeipere argentum". *) — Summam igitur eorum
•) Nova ratione vulgalam scriptnram Kampmannus de Am praepos.
«juae disputavimus tjnc habeto>
MgG. Qua pacta ergo igitur cldm dos depromi
potest?
cal. Dum occcisia ei ref reperio£urx Interim
usu Plaut, p. 11 defendere cenaius est. k ipsi saue Megaronidi
responderi arbitratus Calliclem ait hoc dicere: pVuris sua inier-,
esse ut Megaronides verum silfi 4%cat, fidum tibi suppedüet con-t
sßUtm, quam ut mutuuny det argentutn. At vew in haue quidem
gententiam primum non quadrat matitn: verum enim illud Mega-f
roni<jtes iam dixerat: ufc saltem malo dieendun» fuevit. Dcinde
«on profecto Megaronides ig est , a quo argentum Califcles vel
netierat vel exspeetaverat : qui potius haud magna cum. r& honie
cogitaudus est. Nam ne id tacito exsp^etarj a Callicle dicas et
per ambages significari : reputandum est ita quidem non ppjuisge-
ullo modo fieri, ut post auditam Calliclis haac seutentiam,: gra-a
Hus tu sane mihi fach non cehUa , sed ingenue prommtiata ve-
vitatey quam commqdato argento : post haec igitur non sine aji-
quo. aculeo dieta ut prorans conjticesceret ltyegaronides ac ne uno,
quidem verbo suam vel inoniam excusaret vel voluntatem testi-
ficaretur obliquumque Calliclis opprobrium di.lueret. — Sed in
eo quoque a vero KBmpmannu* aberravrt, quod, y. 31 verbum in,
verum mutato hoc dici sibi persuasit: „dt* wirst folgenden Spruch;
sogleich wahr (durch die- Erfahrung bestätigt) finden" Ferri hoc
possit, si, ut exemplo utar, taje cpiiddam. sequatur: Subito pau-
ver fit , si quem rogandi argenjli caussa qmicum convenis : vel
Argentum ubi petitur, deficit atnivüiu. Yt trjbus verbis. comple-
etar, generalis sententia aliqua requiritur: quaH prorsus caremus,
si ipsa recusantis et tergiversantis verbä afferuntur. Ac ne no~
gtratium qujdcm quisquam ea, quao amicum respondentera facit
Megaronides, „einen Spruch« yocaveri(. Nam quod Kamptnan-
nus ait audiveris ita dicendum fuisse, non in.veneris9 de. eo quo-
que opinio eum fefeUft. Non licet profecto tnvenir* verbo sim-
plictoeret quo vis pacto uti pro audire, sed certa condierone po-
test licere, et hoc ipso* Iqco ita licet, ut Gallicles cogitetur pijo
argen to,, quo,d. se inventurum sperayerat, verba ilka In-
ventur u s. — > Ceterum nee illud intell.igo , qui Kampmanuus
mutationem suam dicat Calliclis responso (Malim hercle ut ve-
rum dicas) confirmari, cum utriusque verum vocis, ipsam Kamp-
manni Interpretationen! si sequimur^ diversissima sit relatio.
67Ü IX« M IflTERFOLATIONE
Ab amico alicunde mutuum argentüm rogem.
30 meg. Votin est ab amico alicunde exorari? CAL*
potest.
MEG. Gerrae: ne tu illud verbum aetutum inve-
«
neris:
Pol mihi quidem hercle non est, quod dem m&-
:§?- tuum.
cjl. Malim hercle ut verum dicant , quam ut
dent mutuum.
v meg. Sed vide consilium, si placeU
Videamus igitur nos quoque: ut laiiquam carolla-
rii loco eos versus et expediamus et supplearaus, qui
etsi cum interpolatione vel vana interpolationis suspi-
cione nulla coniuneti sunt, tarnen et lacunose et turha-
to pristino ordine sie vulgantur:
36 Homo conducatur aliefuis iam9 quantum potest,
Quasi sit peregrinus* cal. quid is seit facere
postea?
meg. Is harne exornetur grapJxice in peregrinum
modum,
Ignota facies, quae non yisitata sit*
40 Falsidicum, eonfidentem. cal* quid tum postea?
meg. Quasi ad adulese entern a patre ex Seleucia.
Veniat e. q. s* .
Incredibilia Plauti editoribus multa aeeiderunt: sed ni-
hil incredibilius quam haec potuisse defendi. Natu pri-
mum, qui tandem aliquis potest ka conduci, quasi
sit peregrinusl Deinde, sanane ratio ulla illius potest
nominativi exeogitari ignota facies 1 Tertio , quonam
gentium referri aecusativos falsidicum^ conßdentem di-
cas? quando etiam si abesset versus 39, inaudito lo-
quendi genere fedsidicus conßdensque modus dicere*
tur. Vix vidi tactrioribus vitiis scatentem orationem*
Itaque reeepta Saraceni emendatione ignota f acte, quam
TRINVMMI PLAVTIWAE. 573
Acidalias quoque commendaverat, Bothius, ut lila quasi
sit peregrinus haberent quo referrentur, versum 39
collocabat post 36. Quem in eo secutus Goellerus,
sied ita secutus ut simul versum 37 permire collocaret
ante 41 , nihil tarnen offen dit in versäum 38» 40 con-
tinuitate': quorum posteriorem Bothius quidem inter v*
45 et 46 inserebat loco ineptissimo, deleri autem iusto
calidius iubebat Scaliger. Omnium autem primum illud
videndum erat, verba quae sunt quasi sit peregrinus
non alio nisi ad exornandi modum peregrinum perti-
nere. Fidem ipse poeta faciat, cuius haec sunt Persae
I, 3, 74 sqq. :
tox. Lepide hercle dicis. set sein quid facias ?
cape
Tunicam atque zonam et chlamydem afferto et
causiam>
Quam ille habeat, qui Jianc lenoni huic vendat.
sat* eu probe.
tox* Quasi sit peregrinus. sat. laudo. tox* tum
et gnatam tuam
Ornatam adduce lepide in peregrinum modum.
Eundemque ordinem postea vidi (nam pridem cum au-
ditoribus meis communfcaveram) etiam Scaligerum ali-
quo tempore suasisse: alio enim tempore Bothianam
rationem commendavit : utroque eum versum , qui a
miris illis aecusativis ineipit, expungens. Et tarnen non
fuerat difficile divinando as sequi, e quo fönte mirae il-
lae construetionis salebrae manassent. Etenim hie quo-
que aliquid excidisse iam non coniieimus tantum, sed
Ambrosiani codicis virtute compertum habemus. In
quo inter v. 39 et 40 integer versiculus hie accedit:
MENDAC1LOCUMALIQUEM QUID . V1SC1TFACEREP0STEA
De quo iam oli'm commonefeci in Diar. antiqu. stud. a.
1837 p. 743. Etsi enim hac ipsa accessione nondum
674 IX* DE INTERPOLATION*
redintegfatur constructio verborum K tarnen eius redin-
tegrandae via apertissime monstratur. Nam alteram
quidem versiculi partem facile intefligit, qui harum re-
rum usura habet, errore tantum e v. 37 Hera tarn ex-
trusisse ea , quibus oratio nunc mutila compleretur:
plane ut accidit Veteris codicis librario in Trin. V, 2,
50. 51 9 quos ille versus in hanc speciem perscripsit :
Aperite hoc aperüe propere quod cum conueritü
Foras euocate ita subitost propere quod eü con-
uentu uolo.*)
Ergo licebit arti et rationi convenienter sie luxatos se-
num sermones reconcinnare :
meg. Homo conducatur idm aliquis , quantum
potest,
Ignota facie* quae non visitdta sit.
Is homo exornetur grdphice in peregrinum mo-
dum ,
Quasi sit peregrinus. cal. quid is seit Jacere
postea ?
meg, Menddcilocum aliquem [esse hominem opor-
tet de foro J
Falsidicumj conßdentem. cal. quid tum postea ?
meg. Quasi ad adulescentem e. q. s.
Conf. eiusdem scenae v. 86: Ego sycophantam iam
condueo de foro. — Ceterum vix dubito quin illa:
quid is seit Jacere postea, satis eo exemplo defen-
dantur, quod ex ipso Plauto petitum huc aecommoda-
runt, Pers. IV, 6/ init :
von. Pröbae hie argenti sunt sexaginta minae3
Duobus nummis minus. sat. quid ei nummi
sciunt ?
Nam quid sciunt illud, h. e. quid possunt, valent, pror-
*) Similia exempla tetigi supra p. 237. 472. 477 , longe plura olim
additurus.
TRINVMMI PLAVTrilAE.
575
sms eodem redit, ac si dicas, quod ipsum eXspectamus,
quid eis facere vis. Atque hoc ipsum Hermannus mu-
tatione quadam sua consequendum putabat: quid istoc
facere postea. Qui mihi infinitivi usus adeo dubius .
est, ut, si quid mu tan dum esse ^concederem , facilius
eum ipsum infinilivum quam verbum finitum cogitatione
addi dicerem et de hac cogitarem corrigendi ratione:
quid vis istoc postea: facere ut ab interprete ascri-
ptum putaretur. In Ambrosiano autem quae inter QUID
et ISCIT duae litterae intercedunt, earum altera visa
est S esse : ut nihil nisi ISISCIT pro ISSCIT peccasse
librarius videatur. Ex eodem libro iam aliquis v. 36
pro aliquis iam reposui.
Geterum Scaligerum cum dixi, duo significavi in-
clutae bibliothecae Leidensis exempla typis exprcssa,
alterum Plantinianum Sambuco editore Anverpiae a.
GIDIOLXVI vulgatum, in fronte his verbis manu scri-
ptis insignitum: Omnia quae in libro isto annotata
sunt j Scaligeri e libris descripsit Commelinus > aut '
Gruterus ; alterum Basileense ex editione Camerarii a
G. Fabricio a. CIOIOLVIII repetita, haec quidem ab
initio monita tenens : Loca multa ad oram manu sua
emendavit ios. scaliger et Reliqua manu aliena ex
eiusdem altero Codice margini apposita. *) Vtriusque
•) Scaligeranas in Plautum annotationes tenet etiamRegiae biblio-
thecae codex ms. 8185 , de quo quae alieno testimonio confisus
olim narravi Mus, phil. Rhen. IV, p. 208 , non omni ex parte
vera esse meis nuper oculis comp er i. Versantur enim illae an-
notationes cum in explicando poeta tum in emendando: utrum-
que autem genus ad omnes fabulas viginti pertinet. Mihi etsi
inspicere tantum licuit, facile tarnen apparuit magnam harum
schedarum illorumque exemplorum Leidensium in critico gene-
re consensionem esse« — — — Dum in eo sum , ut hanc
plagulam typothetae erroribus correctis remitlam, forte fortuna
576 IX. DB INTERPOLATIONE
mihi libri usum consolita liberalitas eivs vir! concessit,
quo et carius caput et clarius exemplum inter philolo-
gos null um habeam, Iacobi Geelii. Cuius tarn ofticio-
sae amicitiae nunc hoc quoque debeo, quod, quam ab
auspicatissimo nomine exorsus sum , non. minus auspi-
cato iam concludere disputationem licet.
EPIMETRVM.
Öe lacünis Trinummi.
De duabus lacunis Trinummi supfa p. 560 sqq*
573 sq. egimus. Tertia protracto ab Angelo Maio ex
Ambrosiano codice versiculo expleta est, quem iam in-
ter III, 3, 17 et 18 recentiores editiones omnes exhi-
bent. Quarta e lacunae eidem libro indicium de-
bemus. ETam II, 4 cum vulgo hi sese versus excipiant
6 sqq. :
Piscator, pistor abstulit, lanii, coqui,
Olitoresj myropolaey aucupes. confit cito,
Quam si tu obicias formicis papaverem — ,
uno ante ultimum versu integriorem cognovimus Am-
brosianum, sed eo tarn evanido, ut non nisi has, quas
infra posuimus, litteras extricare potuerimus, quarum
meum quendam errorem aniraadverto p. 515 commissum. Ibi enim
quod Nisi tu tne mihimet pro Nisi tute mihi me scribendum esse
dixi, id cum sane meditando invenissem, nee recordatus sum nee
propter neglectam aliquam schedulam vidi in ipso exstare Am*
brosiano.
V
TÄlNVMMf PLÄVTINAE. 577
quae veliquis iuccrtiores visae sunt, puuctis notavimus:
NQNHISGLEMINUSNÜORS CITO
• • • • ■ ■ •
Et ab initio quidein Non her de scriptum extitisse, pla-
nissime apparere putamus. Vt non sane injuria aliquid
hinc dubitatioriis etiam ad illarum quinque litterarura
lectionem perünere suspiceris, quae post minus sequun-
tur. Quodsi, quod et in nexum sententiarum et in
spatiorum numerum copgruat , quaerimus, quanquam,
simplicissimum idemque aptissiinum omni um aliquid
huiusmodi facile videatur :
Obitores, myropolae, aucupes : confit cito.
Non hercle minus [diripitur argentum] cito,
Quam si formicis tu obicias papdverem.
les. Minus hercle in istis rebus sumptumsl sex
minis : —
vel distrahitur argentum cito: tarnen haud scio an
strictius etiam ea quae notavi vesiigia sie premere liceat:
Non hercle minus [auorsumst argentum] cito:
ut non tarn, quae cadit sane in formicas, distrahendi,
dispergendi, dissipandi, quam furandi, subripiendi , au-'
ferendi notio teneatur, consueto id quidem avertere
verbi usu. — Nunc demum intelligetur, quid illa quam
particula sibi velit, pro qua quasi Acidalio et Herman-
no invelienda videbatur.
Postremo de q u i n t a huius fabulae lacuna ne-
minem non suspicaturum puto , qui aliquanto diligen-
tius hunc ordinem nexum que sententiarum perpenderit
act. V sc. 2 a versu 40 sese excipientium : y >
40 cra. ' Atqui edepol sunt res * quas propter tibi ta-
rnen suscensuu
cal. Quid ego feci? CffA. meum corrumpi quid
perpessus fllium.
cal, Si id mea voluntdte fac turnst 3 est quod mihi
suscenseas.
37
578 * IX. DE INTERl'OLATIONE
Set sine me hoc abs te impetrare , quod volo.
cha. quid id est? cal. scies:
Si quid stalte Jecit, ut ea mlssa facias ornnia.
Quid enim illud esse dicamus, Callicles quod ne negat
quidem ullo verbo, sua voluntate filium corruptum esse?
Apparct inter v. 42 et 43 aliquid huiusmodi desiderari:
Sed quid ego facerem ? qui eum a lasewia prohiberem
post argentum pro aedibus y quas venales proscripse-
ratj ei redditum? et quae cogitari possunt his affin ia.
Huc enim , non tau tum ad priores Lesbonici nequiüas
quaslibet, ipsuui illud perpessus uon potest non spe-
etare velle Charmides : alioqui satis fuerat passus di-
cere. — Atqui huic ipsi Charmidi quid taudem in
meutern venit, ut hoc quidem loco Calliclem crimine-
tur omnino? cuius criminationis nunc profecto ne mi-
nima caussa cogitari potest, quando, quiequid inter
uti'umque diseidii inte rcess erat, pridem compositum est.
Factum illud antea oportuit, quo tempore in aedes in-
gressi senes ea transegere, quae IV, 4 (5), 9 Gallicles
signifieaverat: sed narrabo intus tibi et hoc et alia.
Quid enim tandem Charmidi narrasse Callicles existi-
mabitur, si ne hoc quidem Uli constiterit , nullam cor-
rupti Lesbonici eulpam in se Calliclem admisisse? Et
rever.t haec omnia transaeta esse, nee quiequam pla-
cato Charmidi suspicionis superesse, cum eoque pror-
sus in gratiam Calliclem redisse apertissimo testimonio
ipsum initium scenae 2 actus V docet : Neque fuit ne-
que erit neque esse quenquam hominum in terra dum
arbitror , Quoi fides ßdelitasque amicum erga aequi-
peret tuanu — Ergo igitur, ut paucis complectar, inde
av.40non calliclem vel alloquitur Charmides vel
huic respondentem poeta fecit, sed lysitelis omnes
sunt cum Charmide sermones. Lysiteli enim postquam
desponsata filia Charmides gratificatus est, sibique satis
TR1NVMMI PLAVTINAE. 679
exoptatum generum futurum esse significavit, nunc ali-
quid tarnen esse subiicit y quod in illo non possit non
improbare : quod amicus ätque familiaris Lesbonici non
impedierit monendo, castigando, obsecrando, quominus
eo libidinis pravitatisque is delaberetur. Et salis recte
in sodalem convenit, sodali patrem eundemque benevo-
lentissimum sibi ipsi socerum exorare. Nee codicum indi-
cia desunt» quae huic emendationi fidem faciant. Nam cum
Decurtatus cum affinibus libris perpaucas personarum no-
tas servarint, Vetus quidem etsi bac in scena saepissime
eo in genere peceavit, tarnen ipsi versui 4l non Calli-
clis praemisit, sed Lysitelis notam., itemque versui 54,
et versus 55 ego voci. — Nuncine igitur recte se ha-
bet versuum qui vulgo feruntur 42. 43 continuitas ?
Minime vero. Etsi enim non tanta, quanta Callicli, as-*
severaüone Lysiteli, quo se Charmidi purget, opus esse
sentimus, tarnen non potuit profecto in eo acquiescere,
ut merito sibi, si sua voluntate pessum ire sodalem
passus esset, suscenseri diceret. Satis autem esse po-
terat, si vel duobus versiculis eulpam a se segregaret
velut hoc exemplo:
Si id mea voluntate factumstj est quod mihi su-
scenseas.
Verum incendium ubi > quod comedat* sibi para-
tum invenerit,
'Ipsus scis quam sit difficile offusa aqua restin-
guere.
Set sine me hoc abs te impetrare quod volo.
DISSERTATIO X.
DE GEMINO EXltV
ANDRIAE TERENTIANAE,
ÖE GEMINO EXITV ANDRIAE TERENTIANAE *).
Gratiam haud exiguam ab antiquarum litterarum
^t:udiosis vir praestantissimus Ludovicus DoedcrKnus
-**3iit vulgata anno proximo Lectionum Variärum Triade,
*^*iius extrema particnla ad Terentium spectat. Cum
^nim in Erlangensi quo dam codice ras. olim Altorfino,
^Jaem saeculo XL tribuit nitideque scriptum dicit, An-
*lriae, qualis nunc fertur, duodeviginti versus adiectos
^epperisset , et omisso quidem solenni in fine fabulae
f>laudite adiectos unique Pamphili. personac ascriptos:
l*os et edidit et aliqua ex parte emendare studuit, alte-
ram partem ut a metro et sententia misere laborantem
fideliter descripsisse satis ratus. Nee de aetate et con-
venientia totius accessionis illius quiequam iudieavit, nisi
craod sermonem et versus Ter entio minime indignos ha-
heriy et ipsa rerum obscuritate nonnihil fidei verbis addi
ait: quorum hoc quo valeat parum nos assequi fatemur.
Praeterea non a se primum in lucem illa protrahi mo-
nuit: quippe quae pridem legerentur in Chr. Th. de
Murrii Memorabilibus bibliothecarum Norimbergensium,
part III. p. 75, quanquam non satis aecurate ad fidem
*) Edita n. cioiacccxj,.
Atque hunc ille librum saeculo X, Altorfinum
Hon undecimo sed duodecimo tribuiL Nee tann
duobus libris memoria istius rei omnis continetur.
dem enim versus, quod ipsum Murrium fugit, p
Franciscus Guyetus posuerat Commentariorum i,
rentii Comoedias , qui Argentorati a. MDCLVII
dierunt, p. 54. Et hie quidem eos in quibusdam
plaribus legi dicit, p. 380 autem ex antiquo cot
se exhibitos memorat: nee tan tum depravatissira<
cat, verum etiam suppositicios et Terentio plane
gnos. Sed ne editores quidem Ter eutiani addi
illam scenam prorsus ignorarunt E Guyeti enim
mentario repetüt Westerhovius vol. I. p. 217 sq
in mss. libris decem, quos ipse consuluerit, nee i
pressornm quoquam, quibus uti contigerit, sibl
tarn affirmans: ceterum de verbis intricatis et ab:
immo barbaris querens , quibus intelligendis C
opus esse coniectore. Ex Westerhoviana transiit <
in Zeunianam editionem. Indidem autem, undc
sterhovius, in Poetarum scenicorum laL corpus I
ANDRIAE TEREXTIANAE. . 585
teruni aliquam editionum dici. Praeterea fugit Doe-
derlmum copiosa de cadem lila scena G. IL Grauerti
disputatio, Anal ec ton bist, et pliil. a p. 197 ad 204, qui
etiam emendationem quandam suam corruptissiinoruin
sane versuum proposuit propositämque comraendavit,
de qua quid sit sentiendum postliac apparebit Po-
stremo ne Donati quidem et Eugraphii Doederlinus
menüonem fecit, quos non dubiis testimoniis constat
eosdeni versiculos ante oculos habuisse.
Sunt autem ipsi versus hi , quos infra posuimus
ad cxemplum Doederlini repetitos.
Pamphylus.
Te cxspeclabam. est de tua re quod agere ego
« tecum volo.
Operam dedi ne me esse oblitum dicas tuae gna-
tae alterae:
Tibi me opinor invenisse dignum te atque illa.
ver
Peru Dave de meo amore ac vita sors tollitur.
5 Non nove islaec mi condicio esc si voluissem
Pamphile.
Occidi Dave mane periij id quamobrem non vo-
lui eloquar*
Non iccirco quod eum omnino affinem mi nollem
kern tace.
Sed amicicia nostra '> quae est a patribus nobis
tradita.
Non aliquam partem studii adductam tradi liberis,
10 Nunc cum copia ac fortuna utrique ut obseque-
retur dedit.
Detur benefactum abi atque homini age gratias.
salves Chremes
Amicorum mcorum omnium michi agissime\
586
X: DE GEMINO EXITV
Quid michi comminus est gaudio quam id quod
obste expeto.
Me repperisse ut habitui ante hac fui tibi ani-
mum.
•15 Quoadcunque applicaris Studium exinde interit
tute
Existimaveris. Id ita esse facere coniecturam ex
me licet.
Alienus abste tarnen, quis tu esses noverpm. Ita
res est gnatam tibi
Meam Philumenam uxorem et dotis sex talenta
spondeo.
Subiungimus scripturae discrepantiam Guyeti (G) et
codicis Ebneriani (E), quem ut appareat qua fijde videa-
tur Murrius excussisse, lubet etiam de Altorfino diver-
sam a Doederlino Murrii memoriam (A) silentio non
praeterire. Et personarum quideni nomina in E prae-
missa liaec sunt: Pamphilus. Chremes. Carinus. Davus.
Apud G praeniissuHi eiusmodi nihil, sed singuli ser-
mones nominibus distincti ea ratione, quam infra nota-
vimns. V. 1. p. Te G tecum om. E 2. De-
di operam G 3. atque Uta virum G. atque illa
EA 4. CHA. Dave, ah perii G vita nunc sors
G 5. Non nove isthaec E. CHR. Non nova istec
G 6. CH. Occidi Dave^ perii. CHR. Sed id G 7.
ideirco G omnino om. G mi\ mihi EGA. Non
dubitamus, quin in cpdice scriptum sit m, quo non
significatur mi, sed ipsa plena forma mihi, p. Hern
tace G 8. CHR. Sed G nobis] nostris EGA
11. r. Benc. Factum G atque age homini gra-
tias E. atque age gralias homini G. age gratias A
CllA. Salves G 12. mihi agissimc EG. agissimc
A 13. quod mihi comminus EG abste\ a te
ANDRIAE TERENTtANAE. • 587
G 14. reperisse> ut Habitus G tibi, animum
EA 15. Quoad cumque E. quo adeumque G
interit] ut erit G 16. facere ex me coniecturam
ex me licet G 17. noveras EG CHR. Gnatam
G 18. Philomelam G Cetcrum inde a v. 10
paullo aliter dispositos Guyetus exhibuit, ita ut septen-
decim tan tum efficiantur.
De bis igitur versibus ut recte iudicetur , cum
quae ratio intcr eos intercedat et reliquae fabulae ar-
gumentum et dispositionem, quaerendum est, tum ipsa
versuum indoles ad artis normam exigenda. Nee vero,
qua arte quave inertia facti sint, aestimare prius licebit
quam a mendis, quibus laborant, probabili ratione li-
berati et in eara integritatem, si modo possin t, restituU
fuerint, qua e manibus poetae, quieunque ille fuit, pro-
disse credibile sit. Quodsi ea pristina illorum forma
fuisset, quam instaurasse sibi Bothius et Grauertus visi
sunt, actum sane esset de eorum antiquitate, nee esset
quod vel tantillum operäe in eis poneretur: tarn Uli
non modo inficetos versiculos proeuderunt et vel me-
dioeri poeta indignos, sed a lingua et numeris et seri-
tentia vitiosos et ex parte vere barbaros. Quod ne
severius quam iustius iudicasse existimemur , ( neque
enim in exagitandis et redarguendis singulis placet no-
bis esse putidis :) documento sunto v. 13 sqq. sie scri-
pti a Grauerto:
{cnA^) Quidquid beatum est, mihi pol minus est gau-
dio,
Quam id quod ego a te expetö me reperisse.
'Vt habitus
Antehdc fui tibi animo cid eamquc appliedvi
me,
Studium exinde ut erit, tute existimdveris*
Hoscine Terentianös versus credi potuisse? quos nec
I '
588 9 X. DE GEiMINO EXITV
intelligas , nee sine gravissima prosodiacarum metrica-
ramque rationum labe critieus effinxit. Qui quod unutn-
quodque vocabulum a se positum affirmat ipsorum ex-
emplis comicorura defendi posse: pervelim sane exem-
pla promat correptae ultimae syllabae applicayd vocis,
vel primae reperisse perfecti , vel tarn dissecti et cae-
sura carentis et misere exeuntis versus, qualis alter est:
ut nihil nunc dicam de sententia et dicendi genere.
An forte Bothio putas melius rem cessisse? Accipe
igitur, is qua modestia quove pulcri et veri sensu in
verba librorum fide prodita grassatus sit:
(cm.) Tarn gaudeo, quod mihi commodum est, quam,
illudj quod a ted expeto^
Me reperisse. Vt dvidus antehac fuit tuae ani-
musj quoque me
Ad cam ddplieavij Studium exinde item eriU P.
Tu existimdveris
Id ita esse , et facere ex me coniecturdtn licet.
Mirare quaeso in bis praeter raras hercle sententias et
construetiones correptam ultimam in gaudeo, Plautinam
formam ted, accentuum elegantiam in illudj exinde item
crit , apte exaequatos cum versuum modulis enuntiato-
rum fines , denique venusturn in media construetione
ab octonariis ad senarios trän si tum. Experiamur igitur
ipsi , . si quid comminiscamur aliquo modo commenda-
bilius. Ac duo tenenda sunt ita, ut ab iis tanquam a
fundamento proficiscare. Primum enim extra dubita-
tionem positum illud est, agi haec revera inter Pam-
pbilum , Charinum , Ghremetem et Davum : agi autem
hoc, ut a Pamphilo Chremes exoretur, qui Philumcnara
filiaui Charino, cui cam prius negaverit , nunc tandem
despondcat. Dcinde unieuique praeter Bothium arbi-
tramur lioc paterc , versu 12 mutari iiumerorum genus
ita, ut trochaicos septenarios excipiant senarii. Quod
ANDRIAE TERENTIANAE. . 589
quidem ipsa verborum externa continuitas tarn xnani-
festo docet, ut mirere Grauertum , qui multis verbis
p. 202 sese excuset , quod in continuandis trochaicis
frustra elaboraverit, eiusque rei offensionem levare
ascitis e Plauto exemplis studeat. Quid enim exemplis
opus, ubi res ipsa clamat? Qu an quam Bothio sane cla-
roare adeo non est visa, ut a decem trochaicis septenariis
uno iambiqö octonario interruptis per alteros iambicos
octonarios quattuor ad quattuor senarios perrexerit. Sed
hoc non mirum in eo, qui consimiles turbas patientis-
simo per sex et viginti comicorum fabulas stomacho
concoxerit. Vide autem, num a manu poetae propius
haec absint.
PAMPHILVS.
Te exspectabam: est de tua re , quod agere ego
tecum volo.
Dedi operantj ne me esse oblitum dicas tuae gna-
tae alter ae:
Tibi me opinor invenisse dignum ie atque illd
virum.
CHARINPS.
Perii, Dave: de meo amore ac vita \nunc\ sors
tollitur.
CHREMES.
5 Non nova istaec mihi conditio estj si voluissem*
Pdmphile.
CHARINVS.
'Oecidi, Dave*
DAVOS.
'Ah mane.
CHARINVS.
Peru.
CHREMES.
' Id quamobYem non volui, eloquar.
590 X. DE GEM1NO EXITV
Non iccirco, quod eum omnino affinem mihi n ol-
lem :
CHAR1NVS.
Hein.
DJros.
Tace*
CHREMES.
Sed amicitia nostra , quae est a pdtribus nobis
trddita,
Non [iuberet] dliquam partem sul traduci ad iL
beros ?
10 Nunc cum copia de Jbrtuna, utrlque ut obseque-
rer> dedit,
Detur.
PAMPH1LFS.
Bene factum*
DAFOS.
'Adi et age homini grdtias.
CHARINFS.
Salve* Cht eines ■>
Meorum amicorum omnium carlssime:
Quid \ßicam? nam illud] mihi non minus est
gaudioj
Quam [mi evenive nunc] id quod ■ ego abs te
expeto ;
1 5 Me repperisse, ut hdbitus antehac fui tibi,
\Eundem tuuni\ animum.
PAMPH1LFS.
Quom ad eum te appliedveris ,
Studium exinde ut erit, tute existimdveris.
CHREMES.
Alienus abs te, tarnen qui tu esses növeram.
PAMPHILFS.
Id ita esse, facere coniecturam ex me licet*
ANDRIAE TERENTIANAE. 59l
, ' i
CRREMES.
20 Ita res est. Gnatam tibi meam Philumenam
Vxorem et dotis sex talenta spondeo.
Horum pleraque non egere vel explicatione vel
defensione putamus : ut de paucis videatur singillatim
rnonendum. Ac v. 4 praestat, quod ex utroque codice
reeepimus , Guyeti scripturae 5 quae ut toleretur, sie
sublevanda interpungendo fuerit: Peru: ah> Dave,
de — . Mox non latinum est loquendi genus, quod
pvoposuit Doederlinus vita sors sustollitur. V. 5
non videtur eiusdem liac distinetione opus esse: con-
ditio est. Si voluissem, Pamphile — > ut oraissa apo-
do'si oratio insistatur. Nam illa: non nova istaec mihi
condicio est aequant brevius dictum istud quidem po-
tuissem h. e. istius quidem condicionis aeeipiendae
ftriderrir mihi copia facta esset. V. 6 in legitimam
mensuram graviter cum Grauertus tum Doederlinus pec-
carunt , quorum ille 'Occidi, Dave, periL Chr. Sed
id — , hie autem scripsit 'Occidi* Dave. Chr. Mdne —
Clu Peru. Chr. Id — . Susceptum a nobis ex utro-
que codice mane, cui male v. 4 adiectum ah iunximus,
co yalet, quod Charinus , qui una cum Davo paullum
secesserat, auditis Chremetis verbis desperans animo
abitum parabat. Simile quiddam consequi Bothius stu-
duit: 'Occidin\ Dave? D. 'Opperire. Chr. Id — .
V. 7 praeclare Codices ömnino , et v. proximo nobis:
quod suspicamur etiam in E exstare sie pictum rils.
Verba hem tace recte iam Bothius discrevit; in ex-
clatnationem Charinus erumpit , simulac levissima ei
spes oboritur. Y. 9 incredibilia nee ullis machinis
excusabilia moliti sunt Bothius, Grauertus, Doederlinus:
quae ab ipsis petant, si qui npscere coneupierint. wo-
stra est Chremetis et Simonis amicitia: studii corru-
ptum e sui: ex interpretamento autem orta adduetam
592 X. DE GEMIKO EXITV
tradi liberis, quibus licebat sane alicui grammatiro ex-
plicare illa traduci ad liberos. Ins er tum autem iuberet
vix patitur aliam emendationem sui vicariam. V. 10
obsequerer Grauertus et Doederlinus : obsequar non'
inepte Bothius , in reliquis ultra quam credas hario-
latus. V. 11 adi pro abi, quod prorsus hinc
alienum, Botliius, hie quoque temere mutatis proximis.
Rectius autem liaec Davo tribuuntur quam Paraphilo
continuantur. et age homini Doederlinus : quam
collocationem verborum confirmat cod. Ebuerianus.
V. 12 carissime e mihi agissime effecit Zeunius , non
u t satisfecerit , sed tarnen ut non suppetat quod prae-
stet. V. 13 sqq. frustra fuerunt, qui haec iunxerunt
construendo : quam id , quod abs te expeto , me rep-
perisse. Nam nee reperire dicitur, quod quis preeibus
ab altero impetrat, nee, si superioribus referantur me
repperisse, proximis quid fiat facile intelligas. Quapro-
pter et huic incommodo et reliquis difficultatibus ver-
borum longe corruptissimorum, e quibus sana erui sen-
sentia vix posse cuipiam videatur, ita suecurrimus , ut
nulla propemodum litterula mutata in paribus versuum
locis paueula quaedam excidisse suspicaremur: quibus
quidem locis communi aliquo casu corruptas fuisse
chartas veri simlle sit. Atque evenire an evenisse an
obtigisse praestet, dubitare licet: ego autem prono-
men aeeidit ut suis inventis etiam Grauertus adhibuerit.
Sententia ipsa satis in Charini mentem convenit. Nam
ille, ambigo, inquit, utrum g duobus, quae nunc mihi
eveniunt, gaudiis potius dicam; nam etsi nihil sane ex~
optatius potuit aeeidere , quam quod nunc voti mei
gnataeque tuae compos fio, tarnen non minoris aesti-
mo, quod te, cuius in me voluntatem minus quam olim
propensam suspicabar, non mutasse animum cognosco.
Quibus auditis Pamphilus, inde, ait, poteris intelligere,
ANDRFAE TERENTIANAE. * 593
quanto de studio, ubi tu quoque ad eius amicitiam de«
dita opera te applicaveris, sit amplexurus. Chremes
autem eidem Gliarino respondens, etsi, inquit., de filia
despondenda aliquamdiu tibi sum advcrsatus, tarnen
hoc non inipediit, quominus bonam indolem tuam sem-
per perspectam näherem. Ei rei fidem additurus Pam-
philus suo ipsius exemplo utitur: nam a se quoque per
aliquod teoipus alienum Chrentetem tarnen in veram
gratiam sine niora redisse. Quod confirmaus senex, ita
est, inquit, et Gharino filia m cum dote spondet. Atque
haec paullo uberius explicavimus, ut simul, cur vv. 18.
19 transposuissemus , appareret. Nam non potest no-
stra sententia ullo artificio hie ordo versuum defendi :
Studium exinde ut erit, tute existimaveris.
Id ita esse* facere coniecturam ex nie licet.
AUenus ab te tarnen* qui tu esses, no veram.
Ita res est.
Quos quaeunque ratione diversis personis distribueris,
sanus et simplex nexus sentenliarum desiderabitur. Yt
enim seeundus ex his versus Pamphilo conünuetur,
quid tandem id ipsuni esse dicamus, quod e Pamphili
exemplo colligere Charinus iubeatur? Nimirum fore,
ut magno eum studio Chremes amplectatur. Atqui non
hoc potius superiorc versu dictum erat, quam illud,
quod etsi in eandera sententiam valet, tarnen cogitandi
forma plurimum discrepat, facile, quäle tui Studium
Chremetis futurum sit, existimaveris. Quodsi subiun-
gatur id ita esse* hoc tantundem fuerit ac te existi-
maturum esse9 quäle futurum sit Studium : id quod ab»
surdum est. Deinde ut recte tertium versum inferat
Chremes, tarnen idem quomodo potuit deineeps, si sa-
peret, ita res est adiiecre ? Haec autem verba qui
proximis sie iunxit: Ita res est: gnatam tibi e. q. s.,
dici nequit quam et iuusitate et iiicptc loqtienlem fe-
38
594 X. DE GEMINO EXITT.
eerit poetam. Fecit id autem Bothius. A quo ita distat
Grauefti ratio, ut tertius siniul et fecundus versus ab
uno Pamphilo pronuntientur, qui n<5n a sese ChreiHe-
tem , sed a Chreraete semet alten um ftrisse , et tarnen
eum qualis fuerit novisse significet, Al ne sie quidem
Chreuies potuit eorum confiruiandorum caussa, quae
dixerat Panxphilus, ita res est respondere: unde enim
Pamphili in se animum rectius quam ille ipse norat?
Praeterea non potuit haec omnis ratio nisi sie institui,
ut primus versus continuaretur Charino , isque , quäle
suuin Chremetis Studium futurum esset , luinc exspe-
etare iuberet. Atqui hoc quibus macliinis efficere tum
Bothius tum Grauertus conati sint, supra vidimus. Nos
autem , qui nee librorum scripturam quo adeunque ha-
beamus qui arti convenientius, quam sie ut feeimus,
corrigamus, nee, si Charini potius quam Chremetis Stu-
dium significetur, abesse posse meum .pronomen con-
cedamus, missa faeimus mira ista commenta omnia, et
tarn diu nostra inventa tenebimus, donec meliora fortasse
aliquis Hermannus nos edocuerit. *)
Quodsi a pristina forma non nimium abesse vide-
buntur versus a nobis propositi, simul hoc profecisse
putabimur, ut iam confidentius de eorum indole iudi-
cium fieri possit. Nam ut breviter dicamus, quieunque
idoneum usum comicorum habet, non poterit vel tan-
tili um dubitare, quin in bono et antiquo poeta
versemur. Quod qui non , simulac semel pellegerit,
persentiscat ac firmiter sibi persuadeat, nee sescentis,
quae vel e sermonis gener e vel numerorum rationibus
peti possunt, argumentis credet, et ut fatear, quod res
est, ab hac tota arte ut qui maxime alienus est. Nam
cum nihil sit in istis veribus , quod Terentio Plautove
') Vide Epimetrum.
ANDRTAE TERENTIANAE. 595
non sit clignura, tum ne uno quid cm exemplo ostendi
potest, tales unquam versus a posterioris aetatis
homine factos esse: quos quantumvis vellent, pridem
dedidicissent facere. Accedit externorum vis srgumen-
torum. Ac de fraude Gujeti nee debuerat plurirais
de caussis Grauertus p. 203 cogitare, ac multo minus
cogitari nunc potest. Coinmode cnim > quod addi ta-
rne ntuin fortasse e vetere editione quadam Guyetus
peli erat , (quanquam ne eius qnidem rei , quod recte
comparetur , simile exemplum (Grauertus attulit,) nunc
prodiit e duobus mss. libris satis antiquis. Idem autem
quod nee in vetustissimis Italiae codieibus exstat Bern-
bino, Basilicano, Vaticauis, Ambrosiano, nee in ceteris
Faerni, Bentlei, reliquorum edi torum, vel in ullo prae-
terea Germanicarura bibliothecarum libro v i d e t u r ex-
slare , id memorabili , sed valde raro documento est,
non usquequaque in iis libris , quos omnino praestan-
üssimos antiquissimosque cognoris , fidem omnem Scri-
pt oris cuiusque contineri, sed nonnunquatn etiam in in«
ferioris notae codieibus et quorum fere nullus prae-
terea usus, singularia quaedam reperiri, quibus optimo-
rum memoria testium notabili ratione suppleatur, Quan-
quam illi ipsi Codices olim Norimbergenses quanti sint,
adhuc parum novimus: neque eniru e paucis, quas vel
Murrius vel Doederlinus attulerunt, scriptüris salis ea
de re iudicare licet. Progredimur autem nunc ad an-
tiquius etiam illis codieibus testimonium, quod est Do-
nati. Eum enim in parte certe suorum exem planum
legisse, quos nunc in lucem protractos versus babemus,
planissime ex bäc annotatione apparet, quam mir um
est priorum editorum nullius animum advertisse: Hi
versus usque ad illum s gnatam tibi nie am Phi-
lumenam uxorem, negantur Terentii esse, adeo ut
in pluribus exeniplaribus bonis non Jerantur. Sic
596 X. DE GEMINO EXITv|
enira, Jevantur, rede codex Hulsianus pro vulgato in-
ferantur > quod in inserantur mu tan dum cutti Wielin-
gio putabat Grauertus. Ula igitur Donati verba ut plane
intelligatur ad quem locum Andriae pertineant, ex ea
scena, quae nunc ultima fertur eius.fabulae, extremos
versus infra posuimus. Tenendum est autem, de Pam-
phili et Glycerii sive Pasibulae nuptiis confecta esse
omnia ; id narrare Davo Pampbilum ; narrata audire
Charinum; conspici hunc a Pampbiilo et bis verbis ap-
pellari :
PA. Chariney in tempore ipso mi advenis. 10
CR. Bene factum, pa. audisti? ch. omnia. age me
in tuis secundis • respice.
Tuus est nunc Chremes: facturum quae voles
scio esse omnia.
PA. Memini: atque adeo longumst illum me exspe-
ctare dum exeat.
Sequere hac me : intus apud Glycerium nunc est.
tu, Dave abi domum:
Propere arcesse , hinc qui auferant eam. quid
stas ? quid cessas ? da. eo. 1 5
JVe exspectetis dum exeant huc: intus desponde-
bitur :
Intus transigetur j, si quid est quod restet, ö
Plaudite.
V. 13 quod scripsimus longumst illum me exspectarey
fecimus auctoritate Bembini libri. — Horum igitur ver-
suum ei, qui quartus est a fine, nunc ascripta fertur
Donati ista annotatio , ut inter illa verba tu Dave ubi
domum et haec propere arcesse interpositos fuisse eos
versus credas, quos a bonis exemplaribus abesse, legi
igitur in aliis si no'n plurimis, at compluribus item bo-
nis Donatus dicat. Atqui illo qui dem loco non po-
tuisse ebs, quisquis fuit , collocare unusquisque sua
AISDRIAE TERENTIANAE. 597
sponte pevspicit. Erratum igitur in lemmatc Donali
verbis praemisso, tu Dave abi domum. Rectissime au-
tem, quo pertineaut, iam Eugrapbius sigoificavit, quem
vixisse saeculo X. Consta t« Eius verba, quae non satis
rede Grauertus p. 198 sq. intcrpretatus est, baec sunt:
Age me in tuis secundis] Exhortatuv Charinus
Pamphilum ut auxilium sibi praebeat. In secundis,
inquit, rebus tuis respice nie, habes in potestate Chre-
metem , omnia potest facere ille quae tu voles. Post
hunc versum sequuntur continentes illam sententiamt
quemadmodum itum est ad Chremetem [et iuseruit Gr.]
quemadmodum exoratus Charino promiserit filiam. Sed
hos tollendos versus esse persuadet quod sequitur:
Memini atque adeo longum est illum ex-
spectare dum exeaU Si enim acta sunt ista
omnia in publico* quomodo [illud adiice, nisi plura ex-
ciclerunt] dici potest j maxinie cum sequatur Ne e x-
spect etis , dum exeant hue: intus desp onde-
bitur: intus transiget ur > si quid est quod
r e stet» Ergo cum legerimus primum , Tu us nunc
Chremes : facturum quae voles scio esse
omnia9 continuo debemus subiungere [Me mini] at-
que adeo lang um est illum e-xsp ectar e dum
hue exeaU Ita enim integritas fiet sensus, subla-
tis versibus qui intus gesta continebant (sie Gi\ pro
vulg. retinebant.) Ex bis igitur Grauertus sibi visus
est boc posse colligere, repperisse Eugrapbiuin - islos
versus post v. 11 scriptos. At vero ex postremis Ei>-
grapbii verbis luculentissitue apparet, collocatos fuisse
inter v. 12 et 13: quo solo loco rede continuantut» si
minus proxiinis, at ccrte antecedentibus. Nam? initio
quidem annotationis etsi non satis ex omni parte accu-
rate Eugrapbius locuius est, tarnen quid voluerit dicere,
non est ullo modo obsourum. Etcnim post v. 11 ait
598 X. DE GEMINO EXITV
eos versus sequi, quibus de nuptiis agatuv : atque est.
hoc sane ita verum, ut, si vellet, potuerit ab v. 12 eara
narrationem ordiri. Sed eundein v. 12 non item co-
gitatione comprehendit deinceps , cum hos esse versus
tollendos dicit, h. e. eos, quibus repugnent subiuncti
v. 12 sqq., illos quidem: Te exspectabam usque ad
Vxorem et dotis sex talenta spondeo.
Non postest iam latere, quae vera ratio sit inser-
torum post v. 12 versuum illorum, neque fugit ea ratio
Grauertum. Etenim duplex olim exitus Andriae
exstitit. Eorum brevior alter, quo intus transacttun iri
de Charini nuptiis significatur, per plurima exemplaria
ad nos est propagatus: alter autem , quo de istis nu-
ptiis nova adiecta scena eoram spectatoribus a Pamphi-
lo, Chremcte etCharino dedita opera agituiy nunc de-
mum denuo innotuit. Nee tarnen ullo vestigio eo du-
eimur, ut in hoc quidem exitu servata fuisse illa verba
putemus: tu, Dave, abi domum: propere arcesse9 hine
qui auferant eam. quid stasf quid cessas. D. eo :
quae Grauerti fuisse mens videtur p. 198. Contra, ut
ab eo versu qui est Te exspectabam e. q. s. nova pos-
set scena ordiri, aliquid adiectum oportebat post Cha«
vini verba facturum quae voles scio esse omnia. Nana
ut nunc haec habentur, et Pamphili responsum de&ide-
ratur, quo se morem Charino gesturum polliceatur, nee
docemur, quod imprimis nostra refert scire , ab initio
scenae Chreraetem solum cum solo Pamphilo versari,
nee ab illo Gbarinum Davumque corispici. Excidisse
igitur aliquos versiculos coniieimus , quibus velut ad
hoc exemplum superior scena terminaretur :
(c.tf.) Tuus est nunc Chremes : Jacturum quae voles
scio esse omnia.
»
PA* Memini: atque adeo ut völui commodum huc
senex exit Joras. '
AKDftlAE TERENTIANAE. 599
Secede illuc aliquant isper.
CH4* Dave, sequere rne hdc.
dj. Sequon
ACTFS V. SCENA VIL
PA. Te exspectabam: est de tua re, quod agere ego
tecum volo.
Quae s\ probahiliter disputavimus, Donati annotatioai
leramatis loco pro islis tu Dave ahi domum haec po-
tius praepooeuda fuerint: Memini atque adeo ut voluL
Non magis auteoi in fine inte gram esse hanc extremam
scenam propterea su&picere > quod usitatuin eo in loco
Plaudite desideratur. Itaque fortasse illic quoque ali-
quid excidit, quod quidem nescio an uuo adiecto ver-
siculo recuperari queat:
Fxorem et dotis sojc talentd spondeo.
Agatur intus* si quid restet. & Plaudite*
Ceterum Dona tu in seiend um est, tametsi hos otnnes
versus tantum a pluribus exemplaribus bonis abesse
dich, tarnen in eos nihil coraraentatum esse, sed solum
es&e alterum fabulae exilum interpretatum. Quod qui-
dem diligenter exposuit Grauerlus. Eteuim ad extre-
luae scenae v. 13 haec exstant annotata: Atque adeo
longum est nos illum eoespeetare] Quia audacter et
artificiose hinos antares duqrum adulescentium et Iri-
nas nuptias in una Jabula machinatus est : et id ex*
tra praescriptum Menandri> cuius comaediam transje-
rebat: iccirco aliud in proscenia, aliud post scenam
retulit: ne vel iusto longior fieret (fabula)> vel in
eandem [xa%aaTQo<priv. bini amores] propter vertun,
similitudinem cogerentur. In quibus vel in eandem
narrationem propter verum similitudinem eageretur
scribi iussit Grauertus: partim illud probahiliter.. Kos
naxaoTQoqpnv Schopeni nostri coniecturae debeoius* &ed
addendum bini amores putavimus* — Praeterea eadem
60Ü X. DE GEMINO EXITV
valent ad v. 14 annotata : Sequere fiac me intus apud
Glycerinni\ lani post scenam itur > quia ulterius in
scena nihil agitur. Et ad v. 1 7 : Si quid est quod restat]
Quia narratione dignum non est, quod Charinus rogat*
Retractatae et integrae scenae accessione auctae
fabulae cum non una caussa in promptu sit , tum non
s*st ea res sine exemplo. Sed Plautinae fabulae Mer-
catoris scenas additicias non debebat hue rcferre fal-
sissimo Niebuhrii iudicio confisus Grauertus p. 203 t
non magis enim illae quam eadem pag. collaudatus Au-
lulariae exittis a vetere et antiquo poeta sunt profectae,
sed a noviciis hominibus imperitissime confictae*). Non
aptius a Guyeto in Phorra. V, 3 p. 380 praeter ean-
dem Aululariam comparantur tres illae scenae futilissi-
niae, quibus lacera fabula Acnphitruo ab recentioris ae-
tatis interpolatore est suppleta: multo autem alieniora
etiam ea sunt exempla, quae e Cistellaria, Curculione,
Phormione peti possc idem sibi Guyetus satis profecto
temere persuasit. Nam primum haec cum reliquis illis
componi propterea nequeunt, quod a metrica arte et
dicendi genere tarn sunt tersa et polita, quam . novicia
ista commenta horrida et insulsa. Deinde ut largiamur,
quod quidem nequaquam concedimus, supervacaneas ad
argumenti absolutionem esse in Phormione scenas actus
quinti tertiana, quintam, septimam , octavam et nonara,
in Curculione extremam, in Cistellaria act. 1,3: tarnen
ex eo , quod sine istis partibus aliquanto melior exsti-
tura fabula sit, minimc suppositas eas esse consequatur.
lOenique maxime utrumque genus eo distat quod, si
modo aliquantisper cum Guyeto sentiamus , istae qui-
dem partes cum Cistellaria, Curculione, Phormione ita
sint conglutinatac , ut integris servatis reliquis partibus
nova accessione fabula quaequc augeatur: contra in
*) Cf. supra p. 399 dicia,
ANDRIAE TERENTlAlUE. 601
Andiia binas partes habemus ita iaxta positas, ut non
possin t inter se ullo pacto conciliari , sed ascita altera
aversetur alteram. Verumenimvero tale exemplum An-
driae prorsus geminum sola praebet Poenulus PI au«
tina, cuius duae scenae extremae ea sunt argumenti
aequalitate, ut alterutra tan tum potuerit in scena reci-
tari. Nani ex ipsa antiquitate proditam utramque esse,
et verba sentenüaeque ostendunt ririnime illae impro-
babiles, et nuuieri docent, quales a nullo unquam gram-
matico facti sunt: ut contra si quis sentiat, nil sentiat.
Eadem autem bac virtute cum illa, in qua iudicanda
versaraur, Andriae scena praestet, apparet cur a Grau«
erto nobis dissentiendum sit, qui ab ipso Terentio pro*
fectam iccirco negavit p. 203 , quod ab bums quidem
clegantia et arte recedant: quibus verbis videtur sane
numeros et sermonem voluisse significare. Satis autem
diremptu difficilis cuipiam ea quaestio videatur, ut,
utrum fabulae exitum poeta primo fecerit^ utrum re-
probat o altero postea adiecerit, exploretur. Vtraque
enim opinio potest profecto haud spernendis argumen-
tis ita exornari, ut, quid potissimum sequare, incertus
haereas. Quidni enim Terentius, desiderari posse vel
adeo desiderari sentiens uberiorem de Charini nuptiis
expositionem , reiecto qui nimis brevis videretur exitu,
paullo ampliorem in illius locum postea suffecerit ?
Contra quid obstat', quominus a principio factus ube-
rior exitus ipsi postea poetae displicuerit? praesertim
cum in eo sint, quae merito displicuisse et in brevius
contrahendae catastropbes iustam caussam praebuisse
dicas. Atque boc ipsum est eiusmodi, ut omnino non
de duplici opera unius poetae , sed de duobus poetis
cogilandum esse nobis quoque persuaserimus. Sunt au-
tem duo potissimum quae offendant. Nam primum etsi,
quae a v. 12 Cliarinus loquitur, si per se spcctantur,
602 X. DE GEMINO EXJTV
saus apie proferri apparet, tarnen id ipsum, quod Da-
vus facere Charinum iiisserat , non fieri mir um est :
neque enim gratiae ullae aguntur. Quam rem si e mo-
ribus Romanorum houiinum, quales comici repraesen-
tarunt, aestimamus , omitti nullo modo decebat. Alte-
rum hoc est, quod quae tum deinceps aguntur tum ex
parte etiam antea, non satis consentanea esse reliquae
fabulae argumento videntur. Nam et quod v. 5 non
sibi noyam esse istam condicionem Chremes ait, et
quod amice se antehac esse Gbremeti habitum Chari-
nus dicit v. 15, et quod ipse Chremes v. 18 sein et te-
Statur etsi alienum a Gharino tarnen magni semper eum
fecisse:* horum omni um in ipsa fabula adep nullum ve-
stigium exstat, ut ne hoc quidem, num omnino noverit
Chremes Charinum, vel uno verbo significetur. Quod
ipsum non dubitamus inde repetere, quod Charini par-
tes universas latinus poeta non e Graeco exemplo tra-
duxit, sed translatae a se Menandriae fabulae de suo
addidit: id quod Donato duce subtiliter persecutus est
Grauertus p. 193 sqq. *) Sed ut ea, quorum nullum in
ipsa fabula indicium, tanquam Omnibus nota in ultima
scena commemorarentur, id vero non adducimur ut
commisisse Terentium credamus, qui summa arte sin-
gulas fabularum partes invicem sibi relatas aptissime
nectere soleat. Quapropter cum saepe repetitas Te-
rentianas fabulas etiam mortuo poeta constet, eo potius
inclinat animus, ut per etusmodi occasfonem aliquam
alius poetae, sed haud multo posterioris, manu resecto
pristino fabulae exitu eam scenam adiectam habeamus,
qua levius tractari Charini nuptias querentium deside-
rio satisfieret.
*) Immo, quod Charini partes Terentius non ex Andria Menandria
traduxit, aed huic addidit e Perinthia: id quod subtiiius etiam
contra Grauertum G. Ihnius in Quaest. Terent. demonstravit Bon-
nae a. 1843 editis.
ANDMAE TERENTIANAE. 003
EPIMETRVM.
Pergiatum et nobis G. Hermannus fecit el nos
facturi aliis videmur proposita bac quam subiecimus
Terentianae scenae conformatione non paucis in loci*
nee levibus in rebus nostrae dissimili. Habebunt igi-
tur, si fas est dicere, quod collata utriusque sententia
singulis in locis deligant, si qui in comicorutn lectione
naviter versati huc volent animum applicare. Vnum
tantum quiddatn defendere liceat ab Hermanno impro-
baturn: non exaequatam vv. 11. 12 nuinerorum perso-
narumqne nmtationem, Etsi enim utriusque mutalionis
consociatio, ubi fit, sane et commode fit et eleganter,
tarnen de necessitate dubito. Nou adeo raro ad di-
vers um nie tri genus transitur in unius eiusdemque per-
sonae sermouibus et aliquot verbis post quam ea res
vel evenit vel co m memo rat ur , quae caussa est nume-
rorum mutandorum. Velut Andriae II, 1, 18:
P4. Charinum video. salve, ch. o salve, Pdm-
phile :
'Ad te advenio, spem, salutem _, consilium, auxi-
liurn expetens.
Andr. IV, 1, 26:
Habe as, pj. habeam? ah nescis quantis in malis
vorser rniser,
Quantdsque hie suis consiliis mihi confecit solr
licitudines,
Eunuch. V, 8, 19 :
Serva obsecro haec bona nobis. pji. di vostrdm
fidem, incredibilia
Pdrmeno modo quae narravit. set ubi est fraterl
ch. praesto adest.
604 X. DE GEMINO EXITV
Heaut. II, 2, 15:
Set eccos video quos volebam. cl. o Iuppiter,
ubinam est fides?
Dum ego propter te errans pdtria careo de-
mens, tu intered loci — .
Ceterum de metris continuatis loquor , non de scenis
promiscua metrorum varietate factis. — Accipe nunc
Hermanni verba.
„Was die Stelle des Terenz anlangt, so ist es al-
lerdings möglich, dass bei einer wiederholten Auffüh-
rung jene Verse eingeschoben worden wären, um auch,
den Gharinus vollständig zu seiuem Ziele zu führen.
Indessen Hesse sich die Sache wohl auch umgekehrt
denken, dass Terenz selbst geglaubt hätte dem Chari-
nus ^bestimmt die Braut zuführen lassen zu müssen. Er
könnte später wohl diess, als nicht zur Hauptsache ge-
hörig, abgeändert haben, oder auch ein andrer nach
seinem Tode. Von alten Ausgaben habe ich die von
1478. 1480, zwei von 1483, eine, die ich selbst be-
sitze von 1492, und eine ebenfalls mir gehörige in
Quart, die gar anno virginei partus ante iubileum cen-
tesimum zu Cöln herausgekommen seyn will, nachgese-
hen, aber in keiner ist etwas von diesen Versen zu fin-
den. Eugraphius muss sie nicht an der rechten Stelle
beigeschrieben oder eingeschaltet gefunden haben.
Richtig aber setzt sie Donatus zu den Worten tu, Da-
ve, abi domurn _, obgleich sie auf diese Worte nicht
gefolgt, oder vielmehr diese Worte ihnen nicht vor-
hergegangen seyn können. Wer diese Verse setzte,
schrieb gewiss den vorhergehenden Vers so:
Sequere hac me intus ad Glycerium nunc. . sed
eceum ipsum Chremem.
Nun erst konnte Pamphilus fortfahren te exspeetabam.
Was nun die Verse selbst betrifft , so haben Sie die
ANDRIAE TERBNTIANAE. 605
erstem 8 ganz so, wie auch ich, geschrieben, nur dass
ich V. 6 das ah nicht gesetzt hatte, dessen Hinzufii-
gung jedoch offenbar dem Verse einen bessern Rhyth-
mus giebt. Die vier letzten Tetrameter habe ich so
geschrieben :
Sed amicitia nostra 9 quae est a patribus nobis
tradita >
[Eius] non aliquant partem abduetam studui tradi
liberis.
Nunc quum copia ac fortuna utrique ut ob se que-
rer deditj
Detur. pa. bene factum [Chreme.'] da. adi \nunc\
atque age homini gratias.
Denn das Sähe Chremes muss , wie ich glaube , die
Trimeter anfangen, indem sich mit der Rede des Cha-
rinus der Ton der Sceiie ändert, wie das eben durch
den Wechsel des Versmaässes bezeichnet wird. Von
den Trimetern halte ich nur den zweiten für lücken-
haft. Die ganze Stelle schien mir am leichtesten so
verbessert werden zu können:
Cha* Sähe, Chremes, meorum amicorum omnium
Mihi [summe et rebus meis patrone] aequissime.
Quid mihi commodiust j quam id quod abs te
[ego\ expeto
Me repperissey ut habitus antehac fui tibi ?
CHR. Animum ut tu ad me applieaveris > Studium
\meuni\
Exinde in te erit. CHA. tute existimaveris.
Id ita esse facere coniecturam ex me licet :
Alienus abs te* tarnen qui tu esses noveram. -
CHR. Ita res est. gnatam tibi meam Philumenam
Vxorem et dotis sex talenta spondeo.
Nach diesen Worten, meine ich, geht Chremes mit
dem Pamphilus und Gharinus in das Haus, Davus aber
606 X. DE GEMINO EXITV ANDRIAE TERENTIANAE.
bleibt auf der Scene, und spricht:
Ne exspectetis dum exeant huc: intus desponde-
bitur,
Intus transigetury si quid est quod restet. Plau-
dite."
)
APPENDIX.
SVETONIVS
DE VIRIS ILLVSTRIBVS.
SVETONIVS DE VIRIS ILLVSTRIBVS.
I.*)
Was wir unter diesem Titel Biographisches über
Grammatiker und Rhetoren haben, ist zugleich mit Ta-
citus Germania und dem Dialogus de oratoribus kürz-
lich von L. Tross (Hamm l84l) nach einem vorher
nicht benutzten Leydener Codex herausgegeben wor-
den. Die Vorrede drückt sich über die Art der Be-
nutzung des Codex S. XII so aus: ita curavi typis ex~
primendaj ut, ubieunque ab ipsius codicis lectione pu~
taverim recedendum, omnem scripturae varietatem di-
ligentissime annotarem. Aber dieser Herausgeber muss
von dem, was man in der Kritik und namentlich bei
Handschriftenvergleichungen diligentia nennt, sehr
harmlose Vorstellungen haben. Der Codex, durch des
trefflichen G e e 1 preiswürdige Gefälligkeit meinem
Collegen, Herrn Prof. Ritter, mitgetheilt, kam so auch
mir zu näherer Ansicht. Herrn Ritter bleibt es billig
überlassen, bei Gelegenheit über den Theil der Tros-
sischen Arbeit, der den Tacitus betrifft, zu berichten 5
•) Gedruckt im (N. Rhein.) Mus. f. Phil. II, S. 615 ff. (1843.)
39
610 APPENDIX.
hier sei nur die Bemerkung vergönnt, dass er sich von
dem auf Sueton bezüglichen nicht wesentlich unter-
scheidet. Damit auf diesen niemand baue , was gar
leicht alles Fundamentes entbehren könnte , gebe ich
nachstehend alle Abweichungen des Codex von dem
Trossiscben Texte oder den darunter gesetzten an-
geblichen Lesarten des Codex: wobei denn freilich
auch die geringsten orthographischen Kleinigkeiten
nicht zu umgehen sind.
S. 99 Z. 3 difciplinif nur von neuerer Hand am Rande;
der Text difciptis Z. 7 docuiffe at notum est nihil erste
Hand; d. notum eft ac n. zweite. Z. 8 Praele9^ant
' praeallegabant
S. 100, 2 cum 8 commentandoque et coeterif 9 nt
• et
C Octauiuf 12 Q VargunteAnf 14 Vectiüf. A Q. Phi-
locomuf 16 Leneuf 17 L eliuf lanurnuf gener que etti
in
27 tedio fece\ffet S. 101, 5 fcolae pretia uero gram-
maticorum 7 Laeneuf Melliffuf 9 Catullo 23
c u
coeterum 27 ne 30 dißingant ut Greci S. 102,
prodi
2 Namque a/pud 18 patrum nrorü quo [dam 20 quibuf pofßt
22. 27. 28 Seuiuf S. 103, 2 obiffe 4 dein de rhelo-
rieam 13 duaf traf effert in paraftkichide, aber das zweite
Wort wieder durchgestrichen. 18 cum 20 unquam 26 M.
h
27 prelura S. 104, 2 coetera und so immer. 8 scolam
10 ocio 12 elencorum tnillibuf 14 aulorif 16
ster t
yemptorum 24 pialogof S. 105, 2 cum 14 A,reiuf
15. 20 JfenV 22 fumä S. 106, 5 /i igt d.i. fignificat
7 co,gimuf 14 ctww 20 Sytfdwi 31 /icWa S. 107, 1
suma pauperie et pene inopiam 2 gurguflio, und a. R.
v. n. H. rttagTm 3 autor 5 afülaf 1 1 /wma
coloträ
SVETONIVS DE VIR. 1LLVSTB. 6ll
16 fumü S. 108, 5 cum 6 prodituf aus probüuf
12 obelixi 13 utrum sint ruv Item 16 inprimif 17
et aus et (d. i. etiam) 13 molliciam 22 Magni- pompei-
h'
pene *24 /böto S. 189, 6 furreptüf 7 precium
in %\
9 Caeciliuf 11 epistole 23 9claruit docentium
fna ingenia equalef S. 110, 2 tranfiü 7 parte circa
et
hemiciclum 13 Aec 18 nobile f in 20 comperaretur
h
25 e/iam librif de S. 111, 2 ifpanus 7 bybliotecae
16 cum 19 condicionem 21 bybliothecarum 24 C.
Ä
ef 1/. S. 112, 8 -äfew) 13 /mmm 15 Reminiuf
f dum
16 textrinu 17 /Sßum comitatuf corrigirt in comitatur
h a
S. 113, 2 lauaret fcola 6 /oft/' conftet cccLxr.
14 fecfe'o 17 omnino cum 25 cum 8. 114, 3
nonnunquam 11 Romae non effent 13 renuntiatum
17 adolefcentulof 22 e* J t*/* 24 confueuerunt 26 co«i
o? h
et praeßdii S. 115, 12 profluit 19 uberiuf 24 fAc/V/"
ef anafcenaf et catafcenaf(n beidemale e corr. wie es scheint.)
S. 116, l hoftiam 5 awri abfoluta obfuta 6 cum
8 preciofo 10 refcogniti 11 graece eaf appellationef
ax
fyntheßf 16 Lutiuf 17 M. 19 cum 21 «dem miAi
28 Lwto/" 29 hoßariuf S. 117, 5 Com. 9
Cänutiuf 12 Epidici (später c durchstrichen.) 13 se a G
Epidio 19 amicitia Jf. Antonii 28 tuof dicere (ohne decfo)
31 mi/#a S. 118 ? 1 afßgnaßi 3. 4. cum 10
c&mpationem 19. 27 cum 25 negotium S. 119, 3
autorem pene 5 cau/if/* 6 abftinuü cibo : oo c&o #&/&-
wwe7 ci&o abftinuü (so). Von einem treuen Ab-
druck des Codex würde man sogar die ßewahrung solcher
Abkürzungen wie ro. (100, 19) r. p. (20) ;%. (110, 1)
612 APPENDIX.
Conf. (114, 5. 115, 2) re. p. (114, 10. 117, 10) p. con.,
rei. p., Sea?.(H7. 29 — 31) erwarten.
Genauer, doch ganz genau ebenfalls nicht, ist in
der Vorrede S. VII f. die sehr merkwürdige Randbe-
merkung mitgetheilt, welche am Anfang der Granima-
tici illustres steht und vollständig so lautet:
C. Suetoniuf fcripfit de uirif illuftribuf. cuiuf exemplum
fecutif fecutuf hieronymuf ipfe quoque libellum de fcripto-
ribiif chrifüanif edidit. Nuper etiam Bartholomeuf faciuf
familiarif nofter de uirif illuftribuf temporif fui librof com-
pofuit. qui ne hof Suetonii illuftref uirof uidere poffet morf
imnatura effecit. paulo enim poft eiuf mortem in lucem
redierunt cum multof annof defideraü a doctif hominibuf
effent. Temporibuf enim Nicolai quinti ponllßcif maximi
Enoc Afculanuf in Galliam et inde Germaniam profectuf
conquirendorum librorum gratia hof quanquam mendofof et
imperfectof ad nof retulit. Cui fic häbenda eft gratia ut
male imprecandum eft Sicconio polentono patauino . qui cum
eam partem que eft de oratoribuf ac poetif inueniffet , ita
suppreffit ut ne unquam in lucem uenire poffet . quam ego
cum patauii perquirerem, tandem reperi, eam ab Mo fuiffe
combuftam. ipfumque arrogantia ac temeritate impulfum, de
uitif illuftrium fcriptorum loquaciffime pariter et ineptiffime
fcripfiffe : ^S
loU. PONTANVS. VMBER EXCHpfU: ^>^.
Das excripsit der von Tross weggelassenen Un-
terschrift lässt es zweifelhaft, ob diess wirklich, wie
Tross sagt, verba P ontani sind, in welchem Falle
excripsit sich auf den nachfolgenden Text selbst be-
ziehen würde/ oder ob dasselbe nur zu der Randbe-
merkung gehört und diese als eine schon in einem an-
dern Codex vorgefundene bezeichnet. Viel älter wird
dieser freilich nicht gewesen sein, sondern selbst nur
eine Abschrift des eigentlichen Originalcodex j oder
SVETONIVS DE VIR. ILLVSTR. 6l3
wenn dieser dem Pontanus doch vorlag, so war wenig-
stens jene Bemerkung erst von neuerer Hand hinzuge-
schrieben. Denn der hochherzige Nicolaus sass nur
von 1447 bis 1455 auf dem päpstlichen Stuhl. In-
nerhalb dieser neun Jahre wurden also jene Suetoni-
schen Biographien , und zugleich die zwei kleineren
Taciteischen Schriften entdeckt. Denn auf der Rück-
seite des ersten Blattes der Leydener Handschrift heisst
es: Hos libellos Iouianus pontanus excripsit nuper
adinuentos et in lucem relatos ab Enoc asculano quan-
quam satis mendososj und auf das hiesige excripsit be-
zieht sich das danebengeschriebene M.CCCCLX Mar-
tio mense. Näher könnten wir dem Entdeckungs jähre
kommen, wenn wir das Todesjahr des Bartholo-
mäus Facius (der übrigens gerade von Pontanus sehr
wohl konnte als familiaris bezeichnet werden) mit Si-
cherheit wüssten. Tiraboschi gibt es zwar Storia
della letterat. Ital. (Flor. 1809) VI, 734 f. an, nämlich
1457 \ das verträgt sich aber nicht mit der Regierungs-
zeit des Nicolaus. Indessen möchte es doch auch da-
durch wahrscheinlich werden, dass Enoch von As-
coli nicht gar lange vor dem Tode des Nicolaus seine
Entdeckung machte.
Weiter zurück liegt, was Secco Polentone (la-
teinisch Siccus , SicOj Sicco, Xicus , Xiccus * Xicchoj
Sicconius Polentonus genannt,) ein angesehener Ge-
lehrter und selbst Kanzler von Padua, an der Schrift
des Suetonius verübte. Nach Vossius de bist. lät.
S. 804 (Lugd. B. 1651) hätte Polentonus sein eigenes
Werk 1433 verfasst*); aus des sorgfältigen Melius
*) Item volumen magnum de illustribus scriptoribus Latinis , quod
libris constat XXII. Dicavit illud filio suo, Folydoro, an. Chri-
sti cloccccxxxiu. Zwei und zwanzig Bücher gibt auch J ö-
614 APPENDIX.
Vorrede zu Ambrosii Traversarii Epist. et Orat. S. XL
habe ich einmal im Rhein. Mus. f. Phil. IV, S. 154 die
Notiz ausgezogen, das Polentonische Werk „Scriptorum
:,illustriuni latinae linguae ad Polydorum filium" sei
ifär 1417 geschrieben, ohne jetzt sagen zu können,
vföfjjßt diese Angabe dort begründet wird ; beide Ueber-
lieferungen werden in der dritten bei Tiraboschi S. 765
aufgehen , dass Polentonus 25 Jahre daran arbeitete ;
jedenfalls also fällt dessen ruchloser Frevel in das er-
ste Drittel des Jahrhunderts.
Durch den Bericht über diesen Frevel wird nun
zur Gewissheit, was bisher nur Annahme, obwohl eine
für sich selbst sprechende war, dass sowohl die Gram-
matici als die Rhetores illustres nur Theile eines grös-
sern'li tt e rar h is torischen Werkes des Sueto-
n i u s (de viris in litteris illustribus nach Casau-
bonus) waren, und dass die anderweitig erhaltenen
Suetonischen Biographien des Tereritius, Horatius u. a.
zu einem verlorenen dritten Theile: de poetis, ge-
hörten. Dieser Theil also war es, den Polentone in
seinem vollständigen Codex vernichtete. Aber er war
es nicht allein, sondern ein vierter Theil des Ganzen,
der de oratoribus handelte und ohne Zweifel an
die rhetores sich anschliessend den poetis noch voran-
ging, fand in dem barbarischen Autodafe gleichzeitig
seinen Untergang. Denn dass ^de oratoribus™ in dem
Bericht des Leydener Codex nicht etwa ungenauer Aus-
druck statt de rhetoribus ist, wird sich alsbald erge-
• ben. Aber nichtsdestoweniger muss doch auch von
dem Theile de rhetoribus bei jener Gelegenheit we-
eher an ; dagegen Tiraboschi S. 765 f. gegen Paolo
Cortese, der von 20 Büchern spricht, behauptet, es seien nur
achtzehn.
SVETONIVS DE VIR. 1LLVSTR. 6l5
wigstens ein Stück mit zu Grunde gegangen sein, näm-
lich die auch jetzt noch fehlende, und zwar bei Wei-
tem grössere zweite Hälfte, worin von den sechzehn jn
der voran geschickten Namenliste .angekündigten RheMx-
ren, deren ftinf erste in unseren Te&t allein behandelt
sind, auch die elf 1 atzten ihre kurze Biographie fen-
den ; wie es denn mit Beziehuug darauf am Schlussdes
Leydener Codex heisst: Amplius repertum jiqji est ad-
huc . desunt rhetores XI. Denn da der Berichterstat-
ter, sei es Pontanus oder ein anderer, die Poleotoni-
sche Handschrift selbst in Padua wieder .auffand , so
würde er ja aus ihr, wenn sie vollständiger als die von
Enoch aus (Frankreich oder) Deutschland gebrachte
gewesen wäre, das hier Fehlende haben ergänzen kön-
nen« Zwei verschiedene Original handschriften der
Sue tonisehen Viri illustres hat es hiernach im 15. Jahr-
hundert gegeben, eine absichtlich und eine «zufällig ver-
stümmelte. Aus der letzt ern scheinen .unsere jüpgern
geflossen die erstere weder in früherer Zeit (von dem
inehrer wähnten Berichterstatter) benutzt, noch in neue-
rer wieder aufgefunden zu sein.
De grammaticisj de rhetoribus^ de oratorikus, de
poetis handelte das litterarhistorische Werk des Sueto-
nius , und umfasste , wenn nicht Alles täuscht , weder
mehr «och weniger. Dass es noch andere Rubriken
ausser -den dreien der -Grammatiker, ßhetoren und
Dichter gehabt haben möchte, vermuthete schon Ga-
saubonus, und zwar darum, weil einem bestimmten
Citat zufolge Suetonius eine Vita Plinii geschrieben ha-
ben müsse, der doch schwerlich sei in eine jener drei
Rubriken eingeordnet gewesen. Das letztere ist rich-
tig; aber mit dem Citat hat es eine seltsame Bewandt-
jüss. Wo es stehe oder herstamme, wusste Casaubo-
nus selbst nicht, sondern fand es nur bei dem altern
6l6 APPENDIX
Commentator Achilles Statius*), der seinerseits
auch nichts weiter darüber sagt als : quod adducitur
eiusdem Suetonii in libro de viris illustribus , de Pli-
niö: Dum idem Plinius legiones in Siciliam duceret,
eruptione favillarum ab Aetna eructantium praejoca-
tus interiit > anno vitae sitae LVI. Dass nun aber
der Inhalt dieses Fragmentes einem Gasaubonus kein
Bedenken erregte, ist schier unbegreiflich. Keine Fra-
ge , dass diess entweder grobes Mis verstand niss oder
plumpe Erdichtung ist , oder dass (und diess ist wohl
das Wahrscheinlichere) in dem idem Plinius ein ganz
anderer Name steckt: worüber man einer glücklichen
Aufklärung mit Verlangen entgegensehen muss. Warum
begründete aber Gasaubonus seine Yermuthung nicht
vielmehr mit der noch vorhandenen Vita Plinii , die
mitten unter den erhaltenen Vitis poetarum des Süe-
tonius steht? Er hielt sie nach Scaliger's Vorgang
(zu Eusebius S. 190., Ausg. von 1606) für unächt, weil
sie viel zu kurz, ungelehrt und nachlässig für Sueton
sei. Das leidet auch keinen Zweifel; darum könnten
aber dennoch Excerpte aus der ächten Vita, Plinii darin
stecken , um so mehr , als sie doch dem Suetonius
Tranquillus beigelegt war sowohl in der Toulouser
Handschrift, aus der sie Vinetus publicirte , als in
der oder denen, woraus sie in alte Ausgaben der Na-
turalis Historia überging. Indessen bedürfen wir so
schwacher Stützen und dürftiger Argumente gar nicht,
sondern können aus viel voller fliessender Quelle
schöpfen.
*) Scripsisse tarnen Tranquillum Plinii huius vitam , testimonio est
locus ille, quem ex eius libro de viris illustribus laudatum com-
memorat Achilles Statius: Dum idem Plinius u. s. w. (S. 314.
Bd. IV bei Wolf.)
SVETONIVS DE VIR. ILLVSTR. 617
In den etwa neunzig der römischen Litteratur-
geschichte angehürigen Artikeln, mit. denen Hiero-
n ymus *) in seiner lateinischen Uebersetzung das Cbro-
nikon des Eusebius erweiterte, finden wir von den
zwanzig Suetonischen Grammatikern fünf wieder, und
weiter keinen Grammatiker, desgleichen von den
sechzehn Suetonischen Rhetoren elf, und sonst kei-
nen Rhetor; natürlich hat Hieronymus die wichtigsten,
oder die ihm die wichtigsten schienen, herausgehoben,
und die Grammatiker überhaupt mit Rücksicht auf das
allgemeinere Interesse den Rhetoren nachgesetzt Wie
aber fiir die aufgenommenen Grammatiker und Rhe-
toren Suetonius wörtlich benutzt ist, so liegen dessen
eigene Worte auch den Artikeln über diejenigen Dich-
ter zu Grunde, deren Biographien sich zufällig erhal-
ten haben: Terentius5 Horatius, Persius**),
*) Obwohl die Kenntniss., dass diese Zusätze von Hieronymus
herrühren, nicht schwer zu erwerben, so Hessen sich doch neuere
Gelehrte, die dafür den Eusebius citiren, dutzendweise auf-
zählen.
**) Eine so eben von Herrn 0. Jahn für das Rhein. Mus. einge-
hende Notiz bietet eine so treffliche Ergänzung des Obigen, dass
mir Derselbe gewiss freundlich gestattet, sie lieber hier mitzu-
theilen. „Die schon früher ausgesprochne Meinung, dass die
Biographieen mehrerer Lateinischer Dichter von Suetonius
herrühren und ursprünglich aus dessen Werke de poetis entlehnt
sind, hat Ritschi (N. Rh. Mus. II S. 621 ff.) dadurch sehr wahr,
scheinlich gemacht, dass er nachwies, wie Hieronymus bei sei-
nen litterarhistorischen Angaben dem Suetonius gefolgt ist, und
dass die von ihm angeführten Notizen mit jenen Biographieen
übereinstimmen. Zu diesen gehört bekanntlich auch die Vita
Persii. Ich habe mich bemüht zu zeigen (prolegg. z. fers. p.
CXXXVfT.), dass die meist vernachlässigte Ueberschrift in den
ältesten Handschriften: Vita A. Persii Flacci de commentario
Probi Valerii sublata keineswegs Misstrauen verdient, und dass
es nicht unwahrscheinlich sei, dass jene Notizen einem Commen-
618 APPENDIX.
Lucanus. Diese Uebereinstimmungen konnten Sca-
ligern so wenig entgehen, dass er eben darum bei
fast allen auf lateinische Dichter (deren etwa dreissig
sind) bezüglichen Artikeln anmerkt , Hieronynaus habe
sie aus Sueton genommen. (Ob -es absichtlich sei,
wenn bei einigen wenigen, wie Cornelius Gallus, diese
Bemerkung fehlt, bezweifle ich.) Aber Scaliger muss
sich den Umfang des Sae tonischen Werkes doch noch
weiter gedacht haben-, denn dieselbe Bemerkung macht
er auch bei den Artikeln über Furnius Vater »ad
Sohn, Munal ius Plancus, Livius, Feme -Stella
und Domitius Afer S. 148. 154. 167. 169. 175.
Den Fenesiella kann man hingehen lassen, weil er als
historiarum scriptor et carminum aufgeführt ist;
aber eine Biographie des Livius hat Sueton gewiss
nicht geschrieben , weil er sonst über die Historiker
tar des Valerius Probus aus Berytos entnommen sein, der noch
in die Zeit des Nero fällt, wobei es mir erfreulich ist zu sehen,
dass auch Ritschi (S. 629) auf das bei Hieronymus angegebene
Jahr kein grosses Gewicht legt. Ist es nun nach Ritschis Aus-
einandersetzung nothwendig, den Valerius Probus Piteis zu ge-
ben , und Suetonius als Verfasser anzunehmen ? Ich glaube noch
nicht. Heinrich (z. Pers. p. 54 f.), der übrigens auf den Pro-
bus nicht geachtet hat , sondern zumeist wegen des Ausdrucks :
hunc ipswn librum imperfectum reliquit die Biographie einem
Erklärer des Persius zuschrieb , macht darauf aufmerksam , dass
Hieronymus , der den Persius viel und eifrig gelesen , auch alte
Commentatoren desselben erwähne (apol. adv. Rufin. iL t. IV, 1,
p. 367), und daher jene Biographie wohl gekannt und aus ihr
seine Nachrichten entlehnt habe. Gegen diese Annahme scheint
mir nichts einzuwenden. Wenn aber in der That der Berytier
Probus den Persius commentirte , so ist wahrscheinlich Sueto-
nius in seinem Werk de poetis ihm gefolgt, und die Nachrichten
des Hieronymus können aus dieser Quelle geschöpft sein, wäh-
rend jene Excerpte unmittelbar aus dem Commentar des Probus
herrühren.«
SVETONIVS DK VIR. ILLVSTR.
619
überhaupt geschrieben halte ; hätte er aber das, so wüiv
den wir bei Hieronymus mehr als nur vier römische
Historiker finden: ausser Sallust, Livius; Corne-
lius Nepos und Asconius Pedianus, über de-
ren drei erster e7 namentlich eine für seinen Zweck ge-
nügende Notiz überall her zu schöpfen war , nennt er
aber keinen einzigen. Eben so wenig werden die als
philosophi aufgeführten Autoren eine eigene Rubrik des
Suetonischen Werkes gebildet haben ; denn es sind
ihrer höchstens ebenfalls vier : Varro, der vielleicht un-
ter den Dichtern (als satirarum scriptor)', sowie Cato
unter den Rednern stand; dann etwa S.eneca, der
gar kein Prädicat erhält} und ganz vereinzelt Nigi-
dius Figulus nicht als Grammatiker, als welcher er
ja auch bei Sueton nicht erscheint, sondern als pytha-
goricus et magus. Ganz anders verhält es sich da-
gegen mit beiden Furnius, Munatius Plancus
und D o m i t i ü s A f e r. Dass gerade deren Erwähnung
Scaliger ebenfalls aus Sueton herleitete , beruht zwar
sicherlich nur auf Vermischung von oratores mit rfie-
tores: während Hieronymus, wie wir bei Ver-gleichung
mit den Suetonischen Rhetoren aufs Deutlichste erken-
nen , den Unterschied beider Bezeichnungen durchaus*
streng festhielt; aber dass ausser jenen drei Namen
noch acht andere : Messala Corvinus, C al 1 idius ,
Atratinus, Asinius Pollio, Asinius 'Gallus,
Hate.rius, Votienus Montanus,Cassius Seve-
rus , mit dem Prädicat orator auftreten, denen wohl
auch der jüngere (mit dem altern irrthtixnlicli ver-
schmolzene) P 1 i n i u s sich anreiht — des Cato, Ci-
cero und anderer Staatsmänner gar nicht zu ge-
denken — , das berechtigt uns zu dem vollgültigen
Schlüsse , dass wir es hier mit einer JReibe gleicharti-
ger Excerpte aus einem vierten Abschnitt d es Sueto-
620 APPENDIX.
nius zu thun haben , einem Abschnitt de oratoribus.
Darum hier so manches Individuum zweiten Ranges.,
gerade wie unter den Grammatikern, Rhetoren und
Dichtern; während von der beträchtlichen Reihe römi-
scher Historiker weder irgend einer der Annalisten
noch selbst ein Tacitus zum Vorschein kömmt.
Wie sehr wohl dem Hieronymus das litterar-
historische Werk des Suetonius bekannt war, lehrt
aussserdem sein eigenes Zeugniss , erstlich Epist. 48
S. 562 der Ausg. von Martianay Bd. IV , 2 : Scripsi
librum de ill'ust ribus viris ab apostolis usque ad
nostram aetatem (er meint den Catalogus scriptorum
ecclesiasticorum) j imitatu s Tranquillum Grae-
cumque Apollonium*) ; dann in. der Vorrede zu jenem
Catalogus selbst, ebenda S. 97 : Hortaris , Dexter,
ut Tranquillum sequens ecclesiasticos scriptores in or-
dinem digeram, et quod ille in enumerahdis littera-
rum viris fecit illüstribus y ego in nostris faciam.
Fecerunt quidem hoc idem apud Graecos Hermippus
Peripateticus j Antigonus Carystius j Satyrus doctus
vir j et longe omnium doctissimus Aristoxenus musicus
*) Was für ein Apollo nius ist gemeint? Ich denke kein ande-
rer als der Rhodier, so dass wir an den Worten des Hiero-
nymus eine Bestätigung erhalten für die in dem Corollar. de bibl.
Alex. S. 23 nach Mützell's Vorgang (de emend. Theog. Hesiod.
S. 288) gemachte Annahme , es möge im Alterthum ein eigenes
literarhistorisches Werk des Apollonius, wohl nur über Dich-
ter, existirt haben. — Schwerlich ist doch an den Apollo-
nius von Tyruszu denken, der bei Strabo 6 top ntvaxa
Ix&eig rcjy an 6 Zyvwyog yilooöcpcov xai twv ßißMiov heisst,
von Diogenes aber iy nQwitp n€Qi Zyvtovog angeführt wird : s.
Vossius Hist. gr. I, 23, wo das weitere Citat 'AjioXlwviog
TticiQKo xQoyixaiv auf falscher Lesart bei Steph. Byz. XaXxrjTO-
qiov beruht und dem 'AnokloöaQog weichen muss.
SVETOMVS DE VIR. ILLVSTR. 621
apud Latinos autem Varro, Santra> Nepos 3 Hyginus,
et ad cuius nos, e xemplum pr ovo cas Tran-
quillus. Es sind diess lauter Autoren, welche über
Männer der griechischen und der römischen Littera-
tur in biographischer Form geschrieben hatten , wie
auch anderweitig von allen bekannt ist mit einziger
Ausnahme des S antra, der uns sonst nur als Gram-
matiker genannt wird. Ob nun Hieronymus diese Bioi
und Vitae virorum illustrium alle aus Autopsie kannte,
oder nur wusste dass sie existirten, steht dahin; be-
nutzt hat. er sie, zur Abfassung seines Chronikons nicht,
sondern beschränkte sich fiir diesen Zweck, die Sa-
che ziemlich leicht nehmend , auf den einen Sueton,
aus dem wir ja eben, wo noch die Vergleichung ge-
stattet ist, Alles hergenommen finden. Der Grund die-
ser Beschränkung liegt am Tage : der jüngste jener
Biographen, Hygin, lebte ja unter August, während
die Suetonischen Nachrichten von berühmten Autoren
noch über ein Jahrhundert mehr sich erstreckten. Und
darum hören auch mit der Zeit., wo die Suetonischen
Nachrichten aufhöreu mussten, die litterarhis torischen
Artikel bei Hieronymus auf, mit sehr geringen Aus-
nahmen, wie z. B. Fronto. Nur in Beziehung auf
Varro könnte man anderer Meinung sein. Denn was
aus dessen Buch de poetis (und kein anderes meinte
Hieronymus, da die imagines in den Hebdomadum li-
bris*) nur sehr kurze biographische Notizen haben
konnten) von Gellius III, 3 über Plautus angeführt
wird : cum ob quaerendum victum ad circumagendas
molas , quae trusatiles appellantur , operam pistori lo-
cassetj stimmt allerdings sehr nahe überein mit dem
*) An diese dachte mit Andern K rahner Co mm. de Varr. Antiq.
rer. 1mm. et div. (Hai. 1834) S. 7 f.
622 APPENDIX.
Artikel bei Hieronymus: propter annonae difficultatem
ad molas manuarias pistori se locaverat. Aber das
berechtigt uns vielmehr zu einem ganz andern Schlüsse :
Sueton nahm seine Notiz so gut aus Varro, wie Gel-
lius, und Hieronymus schöpfte auch hier aus Sueton
wie sonst überall. Die Variation des Ausdrucks kömmt
also , da Gellius offenbar genauer anführt, auf Rech-
nung des Sueton, der seine Quelle freier benutzte und
verarbeitete. Darum auch die nachfolgenden Worte:
ibi quotiens ab opere vacasset ? scribere Jabulas soli-
tus ac vendere , nicht sowohl auf Gedankenlosigkeit
des Hieronymus zurückgehen, wie ich selbst früher
glaubte, sondern von Sueton herrühren werden. Denn
Varro bei Gellius spricht allerdings von einer Gewohn-
heit des Dichters, wodurch man an wer weiss wie
lange Zeit und wie viele Komödien zu denken verführt
wird, keineswegs j sondern sehr bestimmt nur von drei
Stücken'*'). — Lernen wir aber hierduch den Sueto-
nius als Benutzer des Varro kennen, so wird es er-
laubt sein einen Schritt weiter zu gehen, und wenig-
stens theilweise die höchst gewählten Nachrichten , an
denen unter den Suetonischen Vitae namentlich
die des Terentius so reich ist, ebenfalls auf Var-
ro's Buch de poetis zurückzuführen: so dass nicht
gerade anzunehmen sein wird , Sueton habe so ausge-
suchte Quellen, wie z. B. den alten Licinius Por-
cius, selbst vor Augen gehabt. Den S antra und
Cornelius Nepos, die er als Gewährsmänner nennt,
mag er vielleicht gebraucht haben, und dazu etwa den.
Hyginus, weil sie ihm durch ihre Vitae virorum.
illustrium aufs Bequemste vorgearbeitet hatten; den
>) Vgl. oben S. 61 f.
SVETONIVS DE VIR. ILLVSTR. 623
Varro, so weit er reichte, leicht am meisten, gerade
weil er ihn gar nicht nennt*).
Steht es nun so von allen Seiten fest, dass Hie-
ronymus ein anderes Hülfsmittel für seine Einschal-
tung von Thatsachen der römischen Literaturgeschichte
ausser dem Sue tonischen Werke nicht hatte, so
wird uns dieses in seinen erhaltenen Theilen zugleich
den Maasstab an die Hand geben, um die chronolo-
gisch en Bestimmungen des Hieronymus im Einzelnen
" zu controliren. Man hat sich gewöhnt, bei chronolo-
gischen Untersuchungen an ctam bestimmten ' Jahre,
unter welchem eine solche Thatsache von Hieronymus
angesetzt ist, mit grosser Gewissenhaftigkeit so lange
als thunlich festzuhalten. Diess hat noch eine andere
überaus missliche Seite, von deren weitgreifender Aus-
dehnung — sie greift auch in die sämmtlichen Artikel
der griechischen Litteratur, ja in alle politischen Data
ein — r man keine Ahnung zu haben pflegt, weil man
nicht weiss, welch trügerisches Fundament man ander
Scaligerschen T exte s ge staltung hat; wir blei-
ben hier zunächst bei unserm Thema. Woher nahm
denn Hieronymus seine Jahresangaben, wenn sich bei
Sueton selbst keine fanden? Antwort: er behalf sich
mit den alleroberflächlichsten und beliebigsten unge-
*) Aus Varro (wenn auch nicht aus dem Buche de poetis , wie S.
244 aus Versehen geschrieben wurde) schöpfte er wenigstens
auch sonst ohne Angabe der Quelle. So Gramm, c. 3: Servius
.... in podagrae morhum incidit: cuius impatien$ vcneno sibi
perunxit pedes et enecuü , itaut parte ea corporis quasi prae-
mortui vivcret , wenn man damit vergleicht Plin. N. H. XXV, (3j,
7 , 24 : . . . tra datque M. Varro, Senium Clodium equi-
tem Romanum magnitudine doloris in podagra coactum veneno
crura perunxisse et postea caruisse sensu omni aeque quam do-
lore in ea parte corporis.
624 APPENDIX.
fähren Ansätzen, zu denen ihm die bei Sueton gerade
vorgefundenen Lebensumstände häufig genug einen nur
allzu unsichern Anhalt boten. Das Geburtsjahr
des Horatius, Persius, das Todesjahr #des Te-
rentius, Horatius genau und richtig anzusetzen
hatte keine Schwierigkeit, da dafür Sueton die Gon-
suln angibt; das Todesjahr des Persius war aus
der Angabe der Lebensdauer eben so sicher zu be-
rechnen; und wenn, ganz mit den Worten des Suetod,
der Tod des Lucanus in das zehnte Regierungsj*hr
des Nero gesetzt wird, wovon jetzt bei Sueton nichts
vorkömmt, so haben wir eben die ächte Vita Lucani
schwerlich unverkürzt. Aber sogleich der erste der
Suetonischen Rhetoren, Plotius Gallus, warumsteht
er mit dem Prädicat primus Romae latinam rhetori-
cam docuit gerade bei Olymp. 173,1? Weil der
Zusatz folgt: de quo Cicero sie refert: memoria teneo
pueris nobis primum latine docere coepisse Plotium
quendam j so setzte ihn Hieronymus achtzehn*) Jahre
nach Cic^ro's Geburt, die bei ihm in Ol. 168, 3 fällt.
Eben so ist der Rhetor Otacilius Plotüs (Voltaci-
lius Pilutus) zu Ol. 174, 4 gesetzt, weil er bei Sue-
ton der Lehrer des, in Ol. 168, 4 geborenen, Pompe-
jus heisst. Viel willkührlicher schon erscheint Julius
Hyginus unter 01.192,4 = im 21 sten Regierungs-
jahre des Augustus **) , weil er dessen Freigelassener
*) Ich halte mich , um nicht sehr weitläufig zu werden , blos an
Scaligers Text, so erheblich auch die handschriftlichen Abwei-
chungen gerade in der Ansetzung der Facta unter bestimmten
Jahren* sind (selbst bis zu einer Differenz von 11 Jahren); für
den hiesigen Zweck ist der Unterschied von ein Paar Jahren
unwesentlich.
**) Nämlich nicht von Ol. 184, 2 an gerechnet, von wo Hierony-
mus die Regierungsjahre des Augustus eigentlich zählt, sondern
SVETONIVS DE VIR. ILLVSTR. 625
genannt ist und Augustus inj Ganzen 42 Jahre regierte,
wovon denn gerade die Hälfte genommen wurde;
auch stimmte ungefähr dazu, dass er naher Freund
des in Ol. 184, 3 geborenen, in Ol. 199, 1 gestorbenen,
also damals 33 Jahre alten Ovidius heisst ; nicht min-
der im Allgemeinen , dass nach Einigen Julius Cäsar
ihn aus dem eroberten Alexandria (Ol. 187, 3) als
Knaben nach Rom gebracht, d. i. 21 Jahre vor dem
Jahre , zu welchem er mit dem Prädicat insignis lia-
betur gestellt ist. Gleichermassen steht Verrius
Flaccus mit demselben Prädicat beim 37sten Jahre
des Augustus nur darum, weil ihn Sueton den Lehrer
der Enkel des Augustus nennt, die in dessen 30stem
und 32stem Regierungsjahre gestorben sind. Wie we-
nig bindend , und wie wenig fördernd ist also solch
eine Zeilbeslimmung für uns! Aber noch weit weniger
chronologischen Anhalt fand Hieronymus in vier andern
Suetonischen Biographien, die wir noch vergleichen
können. Vom Rhetor Albucius Silo gibt Sueton
durchaus keine andere Andeutung der Zeit, als dass er
erzählt, wie jener nach Rom gekommen und daselbst
in Planci oratoris contubernium aufgenommen sei ,
so zwar, dass Plancus als Mann von schon begrün-
detem Rufe, folglich wohl als älter erscheint; nun hat
diesen Hieronymus in das fünfte Jahr des Augustus
gesetzt: warum, wissen wir nicht, weil die Biographie
des Munatius Plancus nicht mehr vorhanden ist ; — ist
es nun also wohl mehr, als eine höchst beliebige und
darum durchaus unverbürgte Zeitangabe, wenn Albu-
von Ol. 187, 4, bei welchem Jahre es heisst:" Quidam ab hoc
loco primum dnnum Augusti monarchiae supputant. (Auf die
Unterscheidung der Benennungen Augustus und 0 c t a via -
n u s kömmt es mir hier nicht an.)
. 40
626 APPENDIX.
ciüsSilo*) nach dein Chronicon als clarus rhetor agno-
scitur im 24sten Jahre des Augustus ? Hier findet
also Sca ligers {dnimadv. S. 147) Erklärung der ge-
läufigen Ausdrücke yvogi^erat, clarus habetur u.
dgl.: quandb (aliquis sjcriptor) aliquod scriptum edit,
gewiss am wenigsten strenge Anwendung. — Nicht an-
ders verhält sichs mit dem Grammatiker Melissus,
▼on dem wir bei Sueton nur lesen, dass er dem Mä-
cenas zum Geschenk gemacht und vom Augustus frei-
gelassen wurde» Wie folgt daraus, dass er mit einem
agnoscitur gerade ins 26ste Jahr des Augustus zu set-
zen war? Bei Sueton folgt seine Vita unmittelbar
auf die des Hygiuus; diesen hatte Hieronymus zum
21sten gestellt; auf gut Glück ging er also beim Me-
lissas 5 Jahre weiter. — Nicht vollständig urtheilen
können wir beim Grammatiker Palämon**), dessen
*) Die Biographie des Albucius , die letzte der erhaltenen, ist zwar
am Schlnss unvollständig ; indess scheinen nur wenige Worte zu
fehlen, die schwerlich werden noch eine Zeitbestimmung enthal-
ten haben.
**) Der Zusatz bei Hieronymus: qui quondam interrogatus , quid
inter stillam et guttam interesset , gutta inquit st at, stilla
cadit, ein Zusatz, der bei Sueton nicht steht, sich aber auch
wunderlich genug in chronologischen Tabellen ausnimmt, rührt
gewiss von interpolirender Hand her. Dieselbe Erklärung der
Synonymen kömmt in Isidor's Orig. XIII, 20 und in des soge-
nannten Fronto Differentiis S. 1332, 50 bei Golhofr. (S. 2199
Putsch. S. 281 Wieb.) vor. Dem Palämon aber werden Dt/fe-
rentiae sermonum beigelegt in einer Bouhier'schen Handschrift
(in Dijon) , woraus sie D'Orville publicirt hat in Mise. Obss.
crit. nov. IX, S. 977 ff. : obwohl freilich gerade die Erklärung
von gutta und stilla hier S. 994 eine andere ist , nämlich die-
selbe , die sich auch in den Bongarsischen Excerpten bei Gothofr.
im Anhange S. 105 iindet. Indessen hat man hieran die Ele-
mente zu einer unkritischen Vermengung und Uebertragung, die
wahrlich genug ihres Gleichen hat. (Mit S ue ton i us haben
SVETONIVS DE VIR. ILLVSTR. 627
Berühmtheit nach Sueton in die Regierungen des Ti-
herius und des Claudius fallt. Hieronymus setzte ihn
ins 8te Jahr des Claudias, wozu er vielleicht durch
die verlorene Vita des Rhetors Antonius Libera-
lis insofern berechtigt war , als es von diesem unter
demselben Jahre des Claudius heisst: gravissimas ini-
micitias cum Paläemone exercet. *) Jedenfalls liegt
übrigens jene von D'Orville püblicirten , sehr werthlosen Diffe-
rentiae sermonum schwerlich etwas gemein , trotz der Angabe
des (mir auch ans einer in meinen Händen befindlichen Abschrift
Düb-ner's bekannten) jetzigen JMontpellier'schen Codex: Palae-
monis Rhemnii diff. serm. ex libro Suet onii qui inscri*-
bitur Pr a tum: eine Angabe, auf welche Osann Beitr. II, S
253 f. viel zu grosses Gewicht gelegt hat. Eine richtigere Vor-
stellung ron der Bei chaffenheit der Snetonischen Schrift wird
man aus dem Bruchstück fassen können, welches von Gronov
aus einem Oxforder Manuscript edirt, auch im Wolf sehen Sue-
ton ius abgedruckt, neuerlich in Müllers Festus S. 382 mit meist
unberichtigt gebliebenen Fehlern wiederholt worden ist, auf den.'
Titel „Pratum« aber mit dem „in pratis" der ersten
Zeile hinzuweisen scheint.)
*) Uebrigens , selbst wenn dem so war, ersieht man doch auch
aus diesem Beispiele wieder, wie aus unzähligen andern, welch
weiter chronologischer Auffassung ein agnoscitur u. dgl. fä-
hig ist , und von welchen hervorstechenden Einzelnheiteil
oft die Ansetzung eines Autors abhing, die man dann nur all-
zugeneigt gewesen ist für eine wohlerwogene Bestimmung der
Blüthezeit zu nehmen. Was in dieser Beziehung in Alex. Bibl.
S. 79 über Suidas bemerkt wurde , (zunächst für den Aus-
druck yiyovB) , findet auf E u s e biu 8 und Hieronymus seine
vollkommene Anwendung und durch diesen keine geringe Be-
stätigung. Reiner Zufall ist es, je nachdem die Quellen rei-
cher oder kärglicher flössen , ob solche chronologische Anga-
ben haarscharfe Bestimmungen enthalten , wie bei Tereriz , Ho-
raz , Persius , oder ob sie die allerweiteste Interpretation zulas-
sen. Tzschirner Panyas. Halic. Heracl. fragra. (Vrattsl. 1842)
S. 19 Anm. hat mich misverstanden ; in der von ihm angefoch-
tenen Stelle liegt der Nachdrück auf den Worten an sich.
628 APPENDIX,
hierin der Grund, dass beide gerade dicht neben ein-
ander gestellt worden. Endlich dass der Grammatiker
Probus aus Berytus im zweiten Jahre des Nero
steht, dafür ist wiederum bei Sueton kein anderer
Grund zu finden, als dass seine Vita auf die des Pa-
lämon folgt 5 Willkühr des Hieronymus ist es,, dass er,
jedes näheren Anhaltes entbehrend, ihn aufs Gera-
thewohl acht Jahre weiter hinausrückt; er hätte eben
so gut 7 oder 6 oder 5 u. s. f. weiter gehen können.
Hiernach lässt sich ermessen , welch unsichere
Gewähr so manchem der zahlreichen übrigen Artikel
zukömmt, die Hieronymus aus Sueton entnahm, ohne
dass uns noch eine Vergleichung vergönnt ist; mochte
auch immerhin gerade für die Dichter Sueton, wie
überhaupt ausführlichere Biographien, so auch wohl
öfter bestimmtere Zeitangaben darbieten*). Welcher
Gewinn also selbst dafür, vollends aber für die Kennt-
niss der Lebensumstände, der schriftstellerischen Thä-
tigkeit, der mannichfachsten Beziehungen der gesamm-
ten römischen Litteratur, wenn die Hoffnung auf Er-
*) Gerade hier würden uns über manche Zeitbestimmung des Hie-
ronymus , für die es uns jetzt an jedem Anhalt der Beurtheilung
(z. B. bei Lucilius , Messala Corvinus u. a.), oder selbst an al-
lem Verständniss fehlt, Suetons eigene Worte leicht nähere Auf-
klärung geben , wenigstens den Anlass so unbegreiflicher lrrthü-
mer erkennen lassen , wie z. B. dass der Tod des P 1 a ü t u s 18
Jahre zu früh angesetzt ist, was doch weder Meinung noch An-
gabe des Sueton selbst gewesen sein kann. — Dass Livius
Andronicus nicht bei dem denkwürdigen Jahre steht, in dem
Rom die erste Tabula aufführen sah , sondern 52 Jahre später,
zu welcher Zeit Livius nicht wohl mehr am Leben sein konn-
te : das steht gewiss in nahem Zusammenbange mit den viel-
verwickelten Irrthümern des Attius und vielleicht auch^Valerius
Antias , die Madvig Opusc. S. 102 ff. so scharfsinnig zu ent-
wirren versucht hat. Vgl. oben S. 288. 295. 299.
SVETONIVS DE VIR. ILLVSTR. 629
satz des durch Polentonus so schmählich Vernichteten
nicht ganz aufzugeben wäre 1 Und sie schien es in der
That nicht. Weshalb war es denn, durfte man fra-
gen, dass Polentonus den schätzbarsten Theil des
Suetonischen Werkes vernichtete ? Es schien so deut-
lich wie möglich zwischen den Zeilen des Berichter-
statters im Leydener Codex zu stehen: selbst Verfas-
ser von Vitae scriptorum illustrium latinae Linguae,
schmückte er sich in eitler Ruhmgier mit fremden Fe-
dern und meinte die Entdeckung des Plagiats durch
Zerstörung des Originals abzuschneiden. Also durfte
in Polentonus ungedrucktem Werke der wesentliche
Kern der Suetonischen Biographien gesucht werden,
und keine Aufgabe erschien lockender und lohnender,
als diesen Kern wo möglich zu Tage zu fordern und
durch Herausschälung so reichhaltiger Details, wie sie
ein Suetonius zu geben pflegt, ein muthmasslich un-
geahntes Licht über die dunkle Region der römischen
Poetengeschichte zu verbreiten, über eine Reihe von
Dichtern, die sich noch aus Hieronymus vorführen
lässt: Livius, Naevius, Plautus, Ennius, Caeci-
lius, Pacuvius, Luci lius, Attius, beide Var-
ronen, Turpilius, Furius Bibaculus, Lu-
cretius, Pomponius Bonon., Catullus, Atta,
Virgilius, Laberius, Publius Syrus, Ovidi-
us, Cornificius, Bavius, Cornelius Gallus,
Varius, T ucca , Aemilius Macer, (Fenestel-
la): wenn auch einige von ihnen Polentonus übergan-
gen haben mochte, was übrigens ebensowohl bei Hie-
ronymus in Beziehung auf Sueton der Fall sein konnte.
— - Warum nun Herr Tross den handschriftlichen
Polentonus gerade in bibliotheca Lipsiensi verinuthete,
war weder an sich , abzusehen, noch haben, nach einer
Mittheilung von M. Haupt., dort angestellte Nachsu-
630 APPENDIX.
ehungen jene Vermuthung bestätigt. Dagegen bezeugte
Tiraboschi Sl d. 1. It. VI. S. 765/ es gäbe davon
Codices in mehreren italischen Bibliotheken, und von
verschiedenen Handschriften, die sich zu Padua in
Privathänden befanden, gab Vossius Hist. lät. W/9
Nachricht. Tiraboschi freilich meinte zugleich, die
Publication des Werkes würde wenig Gewinn bringen;
denn obgleich Polentonus 25 Jahre darauf gewendet
und sich sehr um Sammlung von Notizen bemüht habe,
so sei er doch weder in der Auswahl des Stoffes noch
in der Art der Darstellung glücklich gewesen. Er be-
ruft sich dafür auf das Urtheil des Paolo Cortese
de doctis hominibus: (Lib.ri) utiles admodum, qui iam
fere ab Omnibus legi sunt desiti. Est enim in iudi-
cando purum acer9 nee servit auriurn voluptati, cum
traetat res ab aliis ante traetatas: sed hoc ferendum.
Illud certe molestum est ' 3 dum alienis verbis senten^
tiisque scripta infarcit et explet sua: ex quo nascitur
maxime vitiosum scribendi genus , cum modo lenis et
candidus j modo durus et asper appareat , et sie in
toto genere tanquam in ünum agrum plura inter se
inimicissima sparsa semina. Nahm man hierzu noch
die Anführung des Pighius in den römischen Anna-
len zu J, 818 (Bd. III, S. 600): Sico Polentonus li-
bro VII* de Scriptoribus illustribus , quorum vitas ex
antiquis et bonis auetoribus is colle gisse videtur —
wonach Pighius ein Exemplar in Händen hatte , und
. doch von einem bestehenden und begründeten Ver-
dachte keine Andeutung gibt — so s-chien sich , in
Verbindung mit der Randbemerkung des Leydener
Codex , ein ziemlicher Blick in die allgemeine Be-
schaffenheit des Werkes zu eröffnen. Ob Styl uud
Darstellung gut oder schlecht sei, konnte uns sehr
gleichgültig sein 5 ja was ihm am meisten zur Last ge-
SVETONIVS DE VIR. 1LLVSTR. 631
legt wurde, Ungleichförmigkcit des Styls je nach den
verschiedenen vom Verfasser ausgeschriebenen Ge-
währsmännern , schien ihm für uns zur grossten Em-
pfehlung zu gereichen, weil es das Herausfinden des aus
Sueton Entlehnten erleichtern und sichern rousste*
Ausserdem hätte tbeils die Natur der Sache und kriti-
sches Erwägen der einzelnen Angaben, theils und
hauptsächlich die Vergleichung der erhaltenen Dich-
terbiographien, insbesondere der wohl am meisten in
ursprünglicher Fassung vorhandenen Terenzischen , gar
bald leitende Kriterien an die Hand gegeben, um
die Ausscheidung des Suetonischen mit ziemlicher Zu-
verlässigkeit zu bewirken; denn ob auch die Gramma-
tiker und Rhetoren von Polentonus aufgenommen wor-
den, blieb zweifelhaft, weil er dann vielleicht doch
die Suetonische Schrift ganz vernichtet häu,e. Acre
iudicium konnte freilich der nicht haben, der Zusam-
mengestohlenes ohne Verarbeitung roh neben einan-
der stellte; wir begehrten aber auch keine Urtheüe,
sondern Thatsachen, und würden auch die ineptiae,
an denen es nicht fehlen mochte, und die loquacitas,
die sich von einem Werke in 20 Büchern erwarten
liess, uns nicht mehr als billig haben verdriesseu las-
sen. Freilich eine Vita des Polentonus hatte schon
Pighius der ganzen Länge nach abdrucken lassen,
und ihr waren von Vossius Hist. lat. I, 31 die gröb-
sten Irrthümer und Verwechselungen nachgewiesen,
Dennoch konnte indess die Hoffnung auf zu hebende
Suetonische Schätze festgehalten werden: denn es war
die Vita Suetonii selbst , für die Polentonus eben aus
Sueton nicht schöpfen konnte*).
Nichts desto weniger ist diese schöne Hoffnung
deren Ausmalung man sich mit so sicherm Behagen
.^ . . •
*) Das Folgende neuer Zusatz.
. t
632
APPENDIX.
überliess, gescheitert und hat vollständig Schißbruch
gelitten, seit eine aus einem Florentiner Manuscript
genommene Abschrift des auf Plautus , Terentius und
einige andere alte Dichter bezüglichen Stückes die
Uel?erzeugung gewährt hat, dass diese Vitae das aller-
elendeste, abgeschmackteste, von Thatsachen entblöss-
teste, nur aus den auch uns zugänglichen Quellen ge-
schöpfte, diese aber auf das Verkehrteste gebrauchende
Gewäsch sind, was man sich denken kann. Verbrannt
kann darum Polentone den Suetonischen Codex den-
noch haben, um sein Werk jeder Vergleichung zu
entziehen und es als das einzige seiner Art dastehen
zu lassen. Wiewohl freilich auch Erdichtungen dieser
Art in der an Zügen persönlichen Neides und hämi-
scher Beschuldigung reichen Gelehrtengeschichte jener
Zeit nichts Seltenes sind. Als Warnungszeichen gegen
die Täuschungen, denen man auch bei scheinbar sehr
berechtigenden Indicien auf diesem Gebiete ausgesetzt
ist, mag die nachfolgende Probe des traurigen Mach-
werkes hier stehen. Die Auffindung des Codex wird
Herrn Dr. H. Brunn in Rom, die Abschrift, die ich
nur durch kleine, meist stillschweigende Besserungen
und berichtigte Orthographie lesbarer gemacht, dem
Herrn J. Resler in Florenz verdankt.
Siconis Polentoni scriptorum illustrium Latinae Linguae ad
Polidorum ») fililim libri VII.
Liber II.
1. Vita Livii Andronici.
2. Ennii.
3. M. Plauti cet.
Age vero post Ennium res poetica a pJuribus suscepta atque limata
est. qui enim principio levi , quemadmodum ceteris in rebus , accepto
praocedentium vestigia secuti sunt , dulcedine capti , quae a maioribus
1) „Manchmal steht Pollid. in den Ueberschriften der Bücher.«
SVETONIVS DE VIR. ILLVSTR. 633
inveota rudius accepissent, ad singularem artem et mirabilem gratiam
erexere. Verum ex his, qui excellentes et veteres habeantur,
Plautus est, qui Asinius cognomento dictus, origine Sarsinas fuit P>«i-
Italiae, quam posteri Vmbriam, nos ducatum Spoleti nominamus. Ig
cum M. Catone superioris nepote vixit. primam aetatem opibus non
tenuem egit. Senior autem et pauperior factus est perdita pecunia,
quam in opere artificum scenicorum bene creditus percepisset. inde cum
paupertate simul et senectute luctavit, ceciditque ad id egestatis et mi-
seriae , quod ioedia et fame coactus se (pudet dicere) machinariam ad
rem locarit. 0 rem incredibilem ! 0 monstrum et inauditum monstrum,
non sine stupore , non sine pietate , non sine lacrimis videndum. quis
crediderit sine teste? quis viderit sine pietate? Tacere hoc loco quam
loqui mallem. Res iubet atque compellit , dicam quid dixerim. dicam-
ne? dicam equidem: res iubet, res compellit. dicam: pistori famulatus
est poeta. quid dixi famulatus? Imo aselli in modum poeta et iilustris
poeta circumegit molas. 0 res turpis! 0 nota temporis ac urbis eius,
quae domicilium se poetarum et celsissimam sedem virtutis et honoris
vocat. Non ultra dico, ne id dicam, quod ne dixerim cogitate prae-
tereo. Warn ut Epidicus apud eum ipsum inquit , plus scire satius est
quam loqui. Poeta vero paruit fortunae et inopiam suam temporumque
acerbitatem patientia ac diligentia superavit. Collegit namque, quid
temporis potuit, et diebus* maxime festis vacatione data, cum vacui
negotiis alii pilae , quidam aleae2), nonnulli speetaculis , multi lasci-
viae et voluptati servirent, ipse alienus a ceteris confere[bat] se ad
otium scribendi , et quo poterat studio , tempore, ingenio laborabat.
Comoedias tres vel ipso in pistrino ab eo scripta» Varro et plerique
alii memoriae tradidere. Tandem vero mortuus Romae comoedias reli-
quit multas, quas prosperis adversisque rebus pro sua delectatione et
ingenio edidisset. De numero earum vel diligentes et docti ita dissen-
tiunt, quod nemo sit, qui nos investigantes perquirentesque certiores
efficiat. Earum modo sunt octo nostras ad manus delatae: plures tarnen
ab eo scriptas conieetati sunt etiam antiquorum et peritorum multi.
Quidam viginti et qüinque, multi quadraginta , aliqui centum, nonnulli
centum atque triginta putavere. Hac de re ne rudis et puerus dixerim:
verum a veteribus et doctissimis viris dubitalum. Dubitavit, ut sileam
ceteros , Servius 3) grammaticus , Terenti 4) atque Maronis clarissimus
interpres : dubitavit homo eruditissimus et antiquissimus Laelius. Dubi-
tavit A. Gellius, qui ad propositum haec atque multa alia scitu et me-
moria digna in suis Noctibus Alticis cumulavit. Quid dixerim? dubita-
vit omnium doctissimus M. Varro. Is librum scripsit de comoediis
Flauti et huic rei studio investigandi veii haud parum multum tempo-
ris, curaa, diligentiae tribuit. Fomenta erroris putavit duo. Vnum,
2) alte Cod. 3) seruus Cod. 4) Tarenti Cod
634 APPENDIX.
quod alter poeta fuisset nomine Plaucius, cuius fabulas posteritai
Plauto inscripsit, decepta vicinitate nominis quodque Plauti esse5) pu-
taret. Allerum, quod Plautus retractarit, purgarit, elimarit comoedias
roultas, quae a prioribus sine lepore scriptae haberentur. proinde a
posleris creditum , omnes Plauti esse, quae ad facetias Plautinas sape-
rent aut Plaucio inscribi deberent. Varro autem litteiarum omnium
maximarumque rerum peritissimus ex Omnibus unam et viginti delegit,
quae dubiosae nulli essent, sed Plauto consensu omnium convenirent:
alias item nonnullas, quae aut sine certo autoris nomine vagarentur,
ant falso a qnibusdam occuparentur , Plauto veluti earum certissimo
scriptori et domino vendicavit, adductus stilo et facetia sermonis , qui-
bus Plautum sapere procul dubio viderentur. Hae Varronianae 6) voca-
tae sunt, quod Varro eas delegisset nihilque non Plauti habere dixis-
set. Macrobius eliam , quamvis iunior, doctus tarnen et non negiigendi
iudicii vir, in Saturnalibus inquit comoedias Plauti, quae incertae fe-
rebantur, eo mortuo 7) cognitas de copia iocorum esse, inerat enim
Plauto ista in re liquor quidam praecipuus , facetus , suavis , atque co-
moedo generi aptissima dictio. quamobrem sententia Varronis fuit,
Musas Castalii fontis loquuturas fore Plautino sermone , si loqui latine
voluissent. et apud Ciceronem tantum laudis assecutus est, ut dicat
comoedias eius iocis plenas, non quidem bis qui obsceni , petulantes,
flagitrosi sint, verum urbani, ingeniosr, faceti. Quid autem de se ipse
iudicaret Plautus , docet epigramma suum , quod a se factum relictum-
que sepulchro suo incidendum Varro scribit. Id est: Postquam est morte
captus Plautus, comoedia luget, Scena est deserta, deinde risus, ludus
iocusque Et numeri innumeri simul omnes collacrimarunt. Denique
perquirenti mihi saepius, cur sine certo autoris nomine comoediae ullae
vagarentur, satis multum parum faciunt, qui arbitrati sunt Plautum so-
litum comoedias, quas scriberet, sine nomine in publicum edere, hac
ductum spe, quod elegantia singulari et facetiis cognoscerentur sua.
Verius nonnulli putant hoc ab eo pro modestia quadain et humilitate
factum , quod iDscriptionem plus ostentationis quam laudis censeret ha-
bere, placent magis, qui opinati sunt eas comoedias tunc sine certo auto-
ris nomine vagari , quarum Plautus expolitor modo, non inventor esset,
quod sibi non usurparet quas non fecisset , nee autori ascriberet quod
ieiune scripsisset. Itaque a duobus autoribus editas neutrius nomen ha-
buisse, quod inscribere neque alteri placeret neque utrique liceret. nam
etsi uterque ingenium, manum, Studium posuisset, nemo tarnen autor8)
proprius ac verus esset. Vtrum verius, incertum habeo. Plautoque9)
iocos eius et facetias saperent. Pars dissentirent, quod etsi Plauti habere
quiequam saporis viderentur, iocos tarnen Plautinos et facetias integre
5) essent Cod. 6) Heve vornan e Cod. , 7) morto Cod.
8) autorc Cod. 9) Offenbare Lücke oder Versetzung.
SVET0N1VS DE VIR. ILLVSTR. 635
non haberent. Ceterum dubii nee magis quam ceteri de numero earum
certi iam tandem ad Terentium gradiemur. ex Carthagine fuit hie, urbe Vita ^
Africae opulentissima. Hanc Elisa, quae nomine alio Dido vocata est, tu.
primaria et pudicissima femina, ex Tyro profuga condidit ante Romam
conditam duos et septuaginta annos. Homeri loco Brisa l0) primum, po~
stea Carthago fuit, quod impetrato urbis condendae solo, quantum bo-
vis corium caperet, Dido prudenter corio in tenuissimas partes secto
maius quam creditum esset locura oecuparit. denique florentissima urbs
cum studio augendi imperii modo Sardinam proximas Italiae insulas
perimeret, a Romanis tarnen vieta bellis tribus est. priora duo non
sine maxima utriusque populi olad.e par finivit, hello tertio capta ,
eversa atque solo penitus aequata est. Terentius1*) autem puer captus
hello et Romam duetus venditur iure belli servus Terentio Lucand cuU
dam homini locupleti et überall. Is puerum clara fronte egregiaque
indole oplimum habere ingenium conieetatus , atque' proin, si bonarun»
rerum studio daretur, futurum hominem ipsum bonum et sapientem ra-
tus, litteris erudiendum dedit, eruditumque iuvenem ac studiis poeta-
rum deditum nomine suo donavit ac libertate. factus itaque iuris sui
patrium nomen posuit , et tanquam bene de domino meritus honoris et
libertatis donatae causa Terentius vocatus est. Comoediae ab eo scriptae
habentur sex. Menandrum üraeebrum poetarum isto in genere facile
prineipem imitatur in quatuor: in reliquis, quae duae sunt, Echira
et Formio, Apollodorum. omnium tarnen ubique Andria prima est.
Hanc legen te ipso maxima cum admiratione audivit laudavitque Caeci-
lins poeta, qui isto praesertim in genere et haberetnr doctissimus et
ceteros anteiret. Eoucus autem vendita est in octo millibus numnm.
Ipse vero, ut solent iuri alieno in civitate locati et virtnte aliqna exi-
roia ornati , lacessitus invidentium maledictis Athenas jn Graeciam abiit,
studio cum declinandi otii tum Graeci ingenii perscrutandi. Erat urbs
illa Graeciae tunc ex generis vetustate nobilissima et trophaeis multis
cjarissima , poetarum vero et laudata omnium artium parens et sedes
amplissima. Vrbi huic praeterea gloria vel fabulosa vel certa fnitf
populum suum non ut geutem ceteram advenarnm colluvione, sed pro-
pria origine locum ipsum tenuisse. loco nomen Athis dedit. Inde re-
gio Athica dieta. Vrbs iam condita erat a Cecrope Athis avo. qui istne
profectus esset ex provincia egipeii discesßu moysis ebrei popali ducis
parentur. Postea vero amphiteionides tercius a Cecrope Rex urbem
Minerve sacravit Athenasque voeavit. Sed ipsa que grecie lumen et
pulchritudinis tante fuit quod de ipsius possessione inter deos fuisse cer-
tarnen proditum sit. Bellis adversis fraeta et studiis optimis s pol i ata
Sithines in provincia nominata est. Terentius autem ut dixi maledicen-
10) Diess und alles Folgende lasse ich absichtlich ganz unverändert.
11) Tercius Cod.
636 APPENDIX.
tium oculos fugiens Athenas demigravit. raoratus vero non multum
reverti statuit. quod in urbe etsi invidi virtutis sue quidam amatores
etiam multi essent. in navem itaque sarcinulas et que ceteris cariora
essent scripta sua imposuit. ipse maris tedio patras terrestri itinere
pro fe et us est. ut tractu inde brevi in italiam ueheretur. At ibi rela-
tum est navem mari adverso circa maliacum sinura mersam percussus
mox dolore nimio in archadiam concessit. Vbi repentino morbo ca-
ptus oeeubuit Exequie viro pauperimo quod res simul et vitam perdi-
disset, de publico acte, egregia iam in grecia et singularis nominis sui
fama propter excell entern artem in Venustatem movit Archades ut mu-
nus id supremum clarissimo poete et libere et benigne persolyerent.
Ceteris qui sunt comico genere usi prestare ipsum proprietate verborum
Servus grammaticus rei huius non imperitus iudex tradit. Quintiliani
vero iudicium est comicum genus peculiare semper et proprium gre-
corum esse, latinos autem in eo claudicare atque Terencii scripta etsi
hoc in genere elegantissima videantur. plus tarnen gracie habitura fu-
isse si intra versus trimetros stetissent. Age mirum in modum fami-
liaria et grata aeeeptaque quod sepe numero ex ipsis non sentencias
modo sed verba interdum mutuetur. et suis pro dignitate quadam in-
misceat. Ieronimus item uir eloquentissimus sanetissimus nominat eum
inter poetas egregios et illustris ordine isto Homerum Virgilium Menan-
drum Terencium. ut duobus summis grecie poetis adequati sint latini
poete duo excellentes et par quemadmodum Virgilius Homero ita
Terencius Menandro sit. Neque vero parui facienda est sentencia pe-
trarce. non enim ineptus est testis. Tantum qnidem sibi tribuit quod
dicat isto in genere Terencium et primo | res deuicisse et posteros ita
terruisse quod nemo omnium post eum ausus sit genus id adoriri. Mar-
cus autem Varro ille cuius iudicium quaeunque in re maximum semper
et gravissimum fuit cum dixisset figuras dicendi sicut sunt tres esse
uberem. gracilem et mediocrem atque vicia ipsis lierere pari numero
tria proposuit exempla que propria et vera sibi derentui* essentque
medioeritatis enim Terencium. Gracilitatis lucilium. Vbertatis esse
_ VItaft Pacuvium dixit lucilius satiri metri inventor esse ac prineeps fertur.
Pacuvius autem tragediarum scriptor egregius finnii poete nepos ex filia
Brindusii nalus nonagenarius Tarenti exegit diem. Eum vidit etate non
Vlta paulum minor Acius a quo mons apud pisaurum achianus dictus est.
aCIL
SVETONtVS DE VIR. 1LLVSTR. 637
II.*)
Ein kritisches Problem sind seit lange die interes-
santen Verse des Porcius Licinius über Teren-
tius gewesen, welche, wahrscheinlich aus Varro de
p o e ti s geschöpft (s. o. S. 244. 622 f.), gleich im Anfange
der Suetonischen Biographie stehen und so beginnen:
Dum lascwiam nobilium et laudes fucosas petit,
Dum Africani vocem divinam inhiat avidis au-
ribus ,
Dum ad Furium se coenitare et Laelium pul-
crum putat,
Dum se amari ab hisce credit, crebro in Alba-
num rapi:
Ob ßorem aetatis suae ipsus sublatis rebus ad
summam inopiam redactus est.
Im dritten Verse hat das einzig Richtige Dum se ad
Furium coenare F. A. Wolf hergestellt, nachdem
schon früher V. 4 und 5 hisce, ob, und ipsus fiir his
ad, und ipsis eingesetzt, auch putat pulcrum richtig
umgestellt worden war. Die Hauptschwierigkeit aber,
die in der Verbind ungslosigkeit der Worte crebro in
Albanum rapi, in der schwankenden Beziehung von ob
ßorem aetatis suae, und in dem Sylbenüberfluss des
fünften Verses liegt , suchte man durch Ausmerzung
entweder der zuletzt genannten oder der sogleich nach-
folgenden Worte ipsus sublatis rebus zu heben. Jenen
Weg schlug Scaliger zu Eusebius a. MDCCCLIX
(S. 133) ein, von dessen übrigen Vermuthungen sich
jndess kein Gebrauch machen lässt; diesen zogen schon
alte Herausgeber vor. Beide Satzglieder neben einan-
der suchten Wo lf und Walch (Emendat. Liv. S. 146)
*) Ebcnd. I, S. 148 f. (1841.)
• * •
638 APPENDIX. SVETONIVS DE VIR* ILLVSTR.
zu schützen. Des letztern allzukecke Verändei
dürfen wir um so mehr bei Seite lassen, als die
S. 145 vorangeschickten Aeusserungen die grösste Dl
bekanntschaft mit altrömischer Prosodie und Me1
verrathen. Wolf dagegen hilft sich durch die Annahi
zweier Lücken (was schon an sich bedenklich ist)
uns aber darum nichts, weil er nicht einmal eiiifl
Versuch möglicher Ausfüllung mittheilt. Denn was
mit diesen Winken gewonnen:
Dum se amari ab hisce credit, crebro in Atbi
num rapi
Ob Jlorem aetatis suae ... ipsus
Suis ablatis rebus ad summatn inopiam redactm
est — ?
Geht man davon aus, dass sich die beiden Satzglieder
crebro in Albanum rapi und ob Jlorem aetatis suae
dem Gehör ziemlich unzweideutig als Schlusshälften
von^Tetrametern zu erkennen geben, so liegt allerdings
die Vermuthung nahe, dass ein fünfter mit dum beT
ginnender Versanfang ausgefallen und dadurch eine
Verwirrung in das Uebrige gekommen sei, die etwa
so zu beseitigen ist:
Dum se ad Furium coenare et Laelium pulcrum
putat,
[Dum se ] crebro in Albanum rapi9
Dum se ab his amari credit ob Jlorem aetatis
suae :
Suis sublatis rebus ad summam inopiam redactus
est.
Beispielsweise: Dum se eorum mannis gaudet oder
Dum se horunce rhedis gestit — . So Lucrctius III, 1076:
Currit agens mannos ad villam praecipitanter.
t
•**
Bonn, gedruckt bei Carl Georgi.
*W
£
VC. C. tN>^^SLV..\^
SEE vr:;or; o: rn;.L page
jHnnfir ...
3 2044 085 222 859 1 ' I _
, 1
i ^i
1
1 i 1
l ■
'
1
1 'JS