Skip to main content

Full text of "P. Ovidii Nasonis Opera omnia"

See other formats 


Google 


This  is  a  digital  copy  of  a  book  that  was  prcscrvod  for  gcncrations  on  library  shclvcs  bcforc  it  was  carcfully  scanncd  by  Googlc  as  part  of  a  projcct 

to  make  the  world's  books  discoverablc  onlinc. 

It  has  survived  long  enough  for  the  copyright  to  cxpirc  and  thc  book  to  cntcr  thc  public  domain.  A  public  domain  book  is  one  that  was  never  subjcct 

to  copyright  or  whose  legal  copyright  term  has  expircd.  Whcthcr  a  book  is  in  thc  public  domain  may  vary  country  to  country.  Public  domain  books 

are  our  gateways  to  the  past,  representing  a  wealth  of  history,  cultuie  and  knowledge  that's  often  difficult  to  discovcr. 

Marks,  notations  and  other  maiginalia  present  in  the  original  volume  will  appear  in  this  flle  -  a  reminder  of  this  book's  long  journcy  from  thc 

publishcr  to  a  library  and  fmally  to  you. 

Usage  guidelines 

Googlc  is  proud  to  partncr  with  libraries  to  digitize  public  domain  materials  and  make  them  widely  accessible.  Public  domain  books  belong  to  thc 
public  and  wc  arc  mcrcly  thcir  custodians.  Nevertheless,  this  work  is  expensive,  so  in  order  to  keep  providing  tliis  resource,  we  liave  taken  stcps  to 
prcvcnt  abusc  by  commcrcial  partics,  including  placing  lcchnical  rcstrictions  on  automatcd  qucrying. 
Wc  also  ask  that  you: 

+  Make  non-commercial  use  ofthefiles  Wc  dcsigncd  Googlc  Book  Scarch  for  usc  by  individuals,  and  wc  rcqucst  that  you  usc  thcsc  filcs  for 
personal,  non-commercial  purposes. 

+  Refrainfivm  automated  querying  Do  nol  send  aulomatcd  qucrics  of  any  sort  to  Googlc's  systcm:  If  you  arc  conducting  rcscarch  on  machinc 
translation,  optical  character  recognition  or  other  areas  where  access  to  a  laige  amount  of  tcxt  is  hclpful,  plcasc  contact  us.  Wc  cncouragc  thc 
use  of  public  domain  materials  for  these  purposes  and  may  be  able  to  help. 

+  Maintain  attributionTht  GoogXt  "watermark"  you  see  on  each  flle  is essential  for  informingpcoplcabout  thisprojcct  and  hclping  thcm  lind 
additional  materials  through  Google  Book  Search.  Please  do  not  remove  it. 

+  Keep  it  legal  Whatcvcr  your  usc,  rcmember  that  you  are  lesponsible  for  ensuring  that  what  you  are  doing  is  legal.  Do  not  assume  that  just 
bccausc  wc  bclicvc  a  book  is  in  thc  public  domain  for  users  in  the  United  States,  that  the  work  is  also  in  the  public  domain  for  users  in  other 
countrics.  Whcthcr  a  book  is  still  in  copyright  varies  from  country  to  country,  and  wc  can'l  offer  guidance  on  whether  any  speciflc  usc  of 
any  speciflc  book  is  allowed.  Please  do  not  assume  that  a  book's  appearancc  in  Googlc  Book  Scarch  mcans  it  can  bc  uscd  in  any  manncr 
anywhere  in  the  world.  Copyright  infringement  liabili^  can  be  quite  severe. 

About  Google  Book  Search 

Googlc's  mission  is  to  organizc  thc  world's  information  and  to  makc  it  univcrsally  acccssiblc  and  uscful.   Googlc  Book  Scarch  hclps  rcadcrs 
discovcr  thc  world's  books  whilc  hclping  authors  and  publishcrs  rcach  ncw  audicnccs.  You  can  scarch  through  thc  full  icxi  of  ihis  book  on  thc  wcb 

at|http://books.qooqle.com/| 


»0X  LlBRARY 


itrk  ('oUri4tim. 
fttt*i»ittt87». 


P.  pVipiI  NASONIS 
OPERA, 

E  TEXTU  BURMANNI; 

CUM  NOTIS  BENTLEII 

MACTENUS    INEDITI3,    NECNON 

HARLESII,  GIERIGII,  BURMANNI,  LEMAIRII, 

ET  ALIOnUM  SELECTISSIMIS. 
VOLUMEN  QUINTUM. 


OXONII, 

I.MPENSIS  TALBOYS  ET  WHEELER  ;  ET 

GULIELMI  PICKERING,  LONDINI. 

MDCCCXXVI. 


XVI 


KALENDARIUM. 


c  y  Kal.  Festum  Jani,  Conoordiie,  Pacis,  et  Salutis. 

d  iv  Kal. 

e  iii  Kal. 

f  ii  Kal.  Festa  Lunie  habentis  templum  in  Aventino  monte. 

APRILIS. 

g  Kal.  Aprilis.  Festum  Veneris  et  Virilis  Fortunae.  Scorpius 

ooddit. 
iv         No.  Pleiades  oriuntur. 
iii         No.  Meretrices  lavantur  sub  myrtho.     Fors  Fortuna 

Virilis.  Scorpius  occidit  cosmice. 
ii  No.  Hebae  et  Matri  Deorum  Megalenses  ludi  fiunt. 

Nonis.         Festum  publicae  Fortunee. 
viii       Id^  Orion  ocddit  chronice. 
vii        Id.  Festum  Cerealium  ludorum.    Libra  occidit  cos- 

mice.     Juba  victus  est  a  Julio  Caesare. 
vi         Id. 
V  Id. 

iv  Id- 
iii  Id. 
ii  Id. 

Idibus.  Festum  Jovis  Victoris.  Templum — ^Libertatis. 
xviii     Kal.  Maii.    Dies  grandinosa.  Augustus  Csesar  vicit 

Mutinenses. 
xvii       Kal.  Forda  litatur  Telluri. 

xvi        Kal.  Triumphus  Augusti.  Hyades  occiduiit  heliace. 
XV         Kal.  Sol  in  Taurum. 
xiv       Kal.  Equiria.  Combustio  vulpium. 
xiii       Kal.  Festa  Palis.  Roma  condita. 
xii        Fal.  Festa  Veneris  Vinalia. 
xi         Kal. 
X  Kal. 

ix  Kal. 
viii  Kal. 
vii  Kal. 
vi  Kal.  Festum  Rubiginis.  Aries  oritur  lieliace.  Prothius 


A 

b 

c 
d 
e 

f 

g 
A 

b 

c 

d 

e 

f 

g 
A 

b 

c 

d 

e 

f 

g 
A 

b 

c 

d 


KALENDARIUM.  xvu 

oritur  oosmioe^  ooddit  heliace.  Tempora  VeriH 

prima  finita  sunt. 
e    V  Kal. 

f     iv  KaL  Festum  Flor«  et  VeaUd. 

g     iii         Kal. 
A   ii  Kal. 

MAIUS. 

b  KaL  Maii.  Amalthea  capra  oritor  oosmice.  Ara  Laribus  posita. 
c     ri         No*  Flat  Tentiis  Argestes.  Hyades  oriuntur  oosmice. 

Finis  Flondium. 
d     y  No.  Panthera  Chinmis  oritur  chronioe. 

e     iv         No. 

f     iii         No.  Stellificatio  Lyrse.  Sagittarius  oritur. 
g     ii  No.  Soorpius  apparet  in  parte  media. 

A    Nonis. 

b    viii       Id.  Lemuria  celebrantur.  Non  est  bonum  nubere. 
c     vii        Id.  Orion  ooddit  chronice. 
d     vi         Id.  Festimi  Martis  Bisultoris. 
e     V  Id. 

f     iv  Id. 

g     iii         Id. 

A   ii  Id.  Pleiades  oriuntur  heliace.  ^tas  incipit. 

b     Idibus.       Ora  tauri  oriuntur  heliace.  Scirpea  simulacra  mit- 

tuntur  in  Tiberim.  Festum  est  Mercurii. 
c     xWi      Kal.  Junii. 
d     xvi        KaL 

e     XV         Kal.  Sol  in  Greminos.  Agonia  Junii  fiunt. 
f     xiv       Kal.  Canis  Orionis  exit. 
g    xiii       Kal.  Lustra  Vulcani  fiunt. 
A   xii         Kal. 
b    xi  Kal. 

c     X  Kal.  Mos  sacrorum  pro  fuga  Tarquinii  ^Eiciundoruui, 

non  modo  inest  fuga  Tarquinii :  inest  viii  Kal. 

Mart. 
(l     ix         Kal.  Festum  Publicae  Fortuns. 

VOL.  V.  c 


xviii  KALENDARIUM. 


e 

•  •  • 

vni 

KaL  Roctmm  aquiUe  oritur  chronioe- 

f 

•  • 

Vll 

Kal.  Bootes  ocddit  heliace. 

g 

vi 

Kal.  Hyas  occidit  heliace,  oriens  cosmice. 

A 

V 

Kal. 

b 

iv 

Kal. 

c 

••  • 
m 

Kal. 

d 

•  • 

11 

Kal. 

JUNIUS. 

e     Kal.  Junii.  Festa  Cmm,  Jimonis  Monet»>  Alartis  et  Tem- 

pestatis.  Aquila  oritur  chronice. 
f     iv         No.  Hyades  orinntur  heliaoe. 
g    iii         No.  Bellonse  Festum. 
A  ii  No.  Dedicado  templi  Herculis. 

b    Nonis.         Festum  Trinomii  Dei  Fidei  Sancti  Semipatris. 

Malum  est  nubere  ante  Idus. 
c     viii       Id. 
d     vii         Id.  Tergum  ursse  ocddit  heliaoe,  et  regis  Lycaonis. 

Lycaonida  fiunt,  ludi  Tyberis. 
e     vi         Id.  Datum  est  templum  Menti^     Festum  est  Vestae^ 

Asinus  coronatur.     Ara  Priapi.     Priori  Palla- 
dium  liberatur  ab  igni  Gallico^    Mors  Crassi  et 
suorum. 
Id.  Delphin  oritnr  chronice. 

Id.  Matralia  fiunt.     Rutilius  et  Didius  occiduntur. 
Templum  Fortunae  Servius,  Concordise  Livia 
dedicavit^ 
Id^ 
Id^ 
Idibus^        Jovi  invicto  datum  est  templum^     Minora  quin- 

quatria  Palladis  fiunt. 
Kal^  Julii^ 

Kal.  Dione  orta  est  heliace  in  fronte  Tauri^ 
KaL  Flat  Zephyrus  prosper  navigantibus. 
Kal.  Sol  in  Cancrum.   Pallas  colitur  in  Aventina  arce. 
Kal.  Secundus  ventut.     Orion  oritur  heliace. 


f 

v 

g 

iv 

A 

•  •  • 

ni 

b 

•  • 

n 

c 

Idibi 

d 

xviii 

e 

xvii 

f 

xvi 

g 

XV 

A 

xiv 

KALENDARIUM.  xix 

b    xiii       Kal.  Delphin  oritur  chronice.  Sol  in  Caneram.  Volsci 

et  .^^ui  vincuntur. 
Kal.  Templum  datum  est  Summano  Jovi. 
Kal.  ^culapius,  qui  et  didtur  Ophiuchus  et  Serpen» 

tariu8>  chronice  oritur. 
Kal. 

Ksl.  Victus  est  Flaminius. 
Kal.  Syphax  vindtur.     Hasdrubal  ocdditur.    Festum 

fortis  Fortunse.     Solstitium. 
Kal.  Festum  Larium  et  Jovis  Statoris. 
KaL  Orion  apparet  a  Zona  inferius.  Solstitium. 
Kal.  Laurum. 

Kal.  Templum  Quirino  factum. 
Kal. 
Kal.  Festum  Pieridum. 


c 

Xll 

d 

• 

XI 

e 

X 

f 

ix 

g 

••< 
vni 

A 

•  • 

▼11 

b 

VI 

c 

V 

d 

iv 

e 

111 

f 

•  • 

11 

Quem  ortum  occasumve  siderum  astronomi  heliacum,  quem 
comicum,  quem  acronychium  dicant,  admonitum  est  ad  lib.  L 
ver295. 


LIBRI   PRIMI 


ARGUMENTUM. 


Argumenti  expositio  et  dedicatio,  1 — 26.  Digestio  anni  per  Romulam  et 
Namam«  27 — 44.  Discrimen  dieram,  46—62.  Kal.  Jan.  invocavit  Jani  et 
bona  Tota,  63 — 74.  Consnles  munns  ineont,  comitante  populo,  75—88.  Jani 
mythologia.  Inteirogatos  a^j^paret  Ovidio  cnm  insignibns,  89 — 99.  et  ipse  res 
snas  ezplicat,  ac  primnm  quidem  originem  suam  atque  iiguram,  100 — 114.  tum 
officia  et  inde  orta  nomina,  115 — 132;  causam  quoque  figurs,  133 — 144. 
Hinc  expedit  nonnuUa,  qus  ad  Kalendas  Jan.  pertinent,  cur  novus  annus  media 
broma,  non  vere  incipiat,145 — 164;  cur  eo  die  causs  forenses  agantur,  165— 
170;  cur  sibi  primo  sacra  fiant,  171 — 174;  cur  Inta  verba  dicantur,  175—182; 
cur  munuscula  dentur,  183 — ^226;  cur  nummi  antiqui  navem  habeantet  formam 
bilrontem,  227 — ^254 ;  cur  ipae  in  uno  templo  statuam  habeat,  255—277 ;  cur 
tempore  belli  reseretur  ipdus  templum,  278 — ^288.  Hinc,  misso  Jano,  poeta 
incipit  e  Fastis  haurire.  Dedicatio  duorum  templorum,  i&culapii  et  Jovis, 
289 — 294.  De  exortu  et  occasu  siderum  dicturus,  laudes  astronomorum  prs- 
mittit,  295—310.  Occasus  Cancri  et  Lyre,  311 — 316.  Agonalium  nomen  et 
ratio,  317 — 334.  Digressio  ad  nomina  victim»  et  hostis,  ad  sacra  prisca  et 
initia  victimarum  cssarum ;  quibus  Aristsi  fabula  intexta,  335 — 456.  Del- 
phini  ortus,  457 — 458.  Media  hiems,  459 — 460.  Carmentalia,  ubi  multa  de 
Carmenta,  Evaudro,  Herculis  adventu  et  Caci  nece,  461 — 586.  Sacra  Jovis, 
687 — 588.  Octavianus  Augusti  nomine  omatus,  cujus  noroinis  vis  exponitur, 
689 — 616.  Iterum  Carmentalia,  quibus  Porrima  et  Postvcrta  placantur,  617 — 
636.  Concordis  templum  aXiberio  restitutum,  in  quo  et  Livis  quxdara  opera, 
637 — 650.  Sol  ingreditur  Aquarium;  Lyra  occidit,  item  Leo,651 — 656.  Sacra 
Sementiva,  requies,  festa,  preces  rusticorum,  pacis  salus,  657 — 704.  Castoris 
et  PoUucis  templum  a  Tiberio  dedicatum,  705 — 708.  Pacis  ara  excitata ;  vota 
pro  pace  et  domo  Cssarea,  709 — 724, 


LECTORI   MONITUM 

QuuM  in  uberrimo  Amorum,  Fabularum,  Reli- 
gionum^  neque  eodem  politissimo  scriptore  Ovi- 
dio,  quid  dixerit  potius,  quam  quomodo  dixerit, 
rerum  studiosis  indagandum  videatur,  textum  per- 
paucis  mutatum  Burmannianae  illius  editionis  in 
hanc  nostram  placuit  recipere»  adnotationes  au- 
tem,  si  minus  ad  emendandum,  ad  explicandum 
forsan  Poetam  idoneas  e  criticorum  doctissimis 
adferre.  Cui  incoepto  in  primis  subsidio  fuerunt, 
hic  suisy  alienis  ille  copiis,  Lemairius  quidem  et 
Harlesius ;  ne  tamen  e  prelo  Britannico  prodiret 
omni  Britannicae  eruditionis  ope  destitutus  Ovi- 
dius,  cavit  diligentia  patroni  sui  typographici, 
qui  notas  lectionesque  Bentleianas  e  schedis  in 
Mus.  Britt.  depositis  nunc  primum  depromptas 
adjici  curavit. 

OxoN.  Mar.  1827. 


PUBLII  OVIDII  NASONIS 


FASTORUM 


LIBER  PRIMUS. 


TEMPORAcumcausisLatiumdigestaperannum, 
Lapsaque  sub  terras,  ortaque  signa,  canam. 

ExciPE  pacato,  Caesar  Germanice,  vultu 
Hoc  opus ;  et  timidae  dirige  navis  iter : 


1 — 2.  Argumtntwn,]  Partes,  in 
qnas  annas  tpud  Romanos  divisos, 
cnm  canais  iUius  divisionis,  atqne  si- 
derum  et  ortus  et  occasus  canam.  Sic 
fastot  circumloquitur.  Fattorvm  enim 
tibri,  interprete  Festo,  appellantur,  in 
qnibui  totiut  annifit  deteriptw,  In  iis 
ordo  et  discrimina  dieruro,  ferie,  tem- 
plorum  dedicadones,  res  P.  R.  maxime 
roemorabiles  verbo  notat»,  post  etiam 
Cesarum  tituli  et  honores  additi. 
R«cte  cttusat  meroorabilium  dierum 
diserte  memorat ;  in  iis  enim  maxima 
versatur  carminis  pars,  et  inde  pluri- 
raus  ejus  omatus.  Sidera  labuntur  tn 
arlot  dum  procedunt ;  Virg.  Georg.  i. 
6.  iahentem  ectlo  dueitit  annum ;  Lu- 
cret.  i.  2.  ctgli  ttJtter  labentia  tigna* 
Ubi  occidunt,  labuntwr  tub  terrat; 
quemadmodum  et  hiemem  cedentem 
•ol  jmltmm  agit  tub  terrat,  Virgil. 
Georg.  iv.  51.  Parum  interest,  utrum 
eoMam  legas,  an  cura  MSS  nonnuUis 
cano,  Posterius  Heinsius  et  Burman- 
■us  ezempUs  confirmant;  illud  com- 
probant  Virgil.  Georg.  ii.  2 ;  iit.  l ;  iv. 

VOL.  V. 


5 ;  Hor.  I.  Od.  z.  5.  et  multa  atta 
loca. 

3 — 26.  Dedicatio,  cui  etiam  de  or^ 
gumento  carminis  plura  inneza.  Ger- 
manico  carmen  dedicavit,  taun  principi 
plurimis  insignibusque  virtutibus  or- 
nato,  quam  poet»  egregio.  Suetonios 
Calig.  l — 4.  Tacitus,  An.  ii.  73 ;  Dio» 
lib.lvii.  Sed  in  hac  dedicatione  con- 
fundit  diversa,  Germanicumque  spec- 
tat,  moz  ut  fautorem  humanum,  dum 
opus  absolutum  cognoscit,  moz  ut 
Deum,  qui  scribendi  nisum  adjuvat. 
Utrique  convenit  et  paeutut,  Noster 
Metam.  iv.  3L  ad  Bacchum,  pacatut 
mititque  adtit,TK£t^  Kal  tbfutnn,  Of' 
ficii  honor  in  ipsalibri  dedicatione  cer- 
nitur.  IV.  cz  Ponto  viii.  43 :  "  Nec 
tamen  officio  vatum  per  carmina  facto, 
Principibus  res  est  gratior  ulla  viris." 
Servavi  autem  hic  lectionem  Heinsia- 
nam,  quippe  librorum  bonorum  aucto- 
ritate  suffultam,  neque  sensu  commodo 
destitutam.  Namque  MSS  Nangerii» 
Ursini  et  tres  alii  habent,  En  tibi  de- 
voto  munere,  et  Ursini  cod.  ettam  Ofi' 
B 


2 


P.  OVIDII  NASONIS 


Officiique  levem  non  aversatus  honorem, 

In  tibi  devoto  munere  dexter  ades. 
Sacra  recognosces  Annalibus  eruta  priscis ; 

Et  quo  sit  merito  quaeque  notata  dies. 
Invenies  illic  et  festa  domestica  vobis : 

Saepe  tibi  pater  est,  saepe  legendus  avus : 
Quaeque  ferunt  illi  pictos  signantia  Fastos, 

Tu  quoque  cum  Druso  praemia  fratre  feres. 


10 


eiique;  et  adeste  in  aliqua  re  recte  di- 
citur.  Sed  Mitscherl.  revocavit  vul- 
gratam:  Officioque,levem  non  adversatus 
k&nonm,  Huie  tibi  devoto  numine  dei> 
ter  adeit  ut  Germanicus  vi  sua  et  nuta 
officio  poets  ipsi  devoto  adesse  roge- 
tur. 

7.  Annales,  dicti  et  ipsi  Fasti,  ad 
ordinem  dierum  in  Fastis  Kalendari- 
busstabilitum,  res  P.  R.  singulis  annis 
gettas  uberius  enarrabant,  atque  no- 
roina  magistratuum  habebant.  Ovi- 
dius  Fattos  sibi  Kalendares  exomandos 
surasit,  sed  adhibitis  etiam  Annali» 
bus,  Inde  jura  cognoscebantur  Horat, 
I.  Serm.  iii.  3 ;  gentium  nobilitas  Cic 
Mur.  16;  honores  virorum  illustrium 
Valer.  Maxim.  VL  ix.  14.  et  similia. 
De  fide  eorum  vide  Perizon.  in  Ani- 
jnadv.  hist.  p.  293.  Verba  Annalibus 
eruta  priscis  iv.  11.  repetita  leguntur. 
Bene  emta;  in  Annalibus  enim  ex 
magno  rerum  variarum  acervo  singula 
conquirenda  erant.  Itaque  et  Cicero 
dicto  loco :  "  £x  Annalium  vetustate 
eruenda  est  memoria  nobilitatis  tue." 
Qtto  loco  confirmatnr  simul  lectio  pris- 
eis,  pro  qua  duo  MSS  primis,  Sed  et 
IJTius  iv.  7,priscos  Annales  dixit.  Quo 
nt  merito,  etc.  quare  dies  qusque  vel 
ut  fesu,  vel  ut  profesta  sit  notata. 

9.  Gensqus^ue  et  familia  Romana 
habebat,  ut  Penate»  Laresque  suos, 
ita  et  domsstiea  sacra,  qua  quotannia 
pro  familisB  salute  fiebant,  atque  here* 
dittte  tradebantur,    Diebus  lcstis  res 


memorabiles  adscribebantur  in  Fastis. 
Summum  honorem  afierebat  noraen  sic 
additum ;  Cicero,  ad  Brut.  episU  15 1 
Tacitus,  i.  An.  15.  Vid.  Wolfius  ad 
Suetonium  Tiber.  4.  p.  319.  In  pri- 
mis  Augusti  res  gests,  honores  ei  de- 
creti,  ara  posits  commemorabaBtor. 
Hiac  Horatins,  lib.  iv.  Od.  14.  init. 
"  Qus  cura  Patrum,  qusque  Quiri- 
tium,  Plenis  honorum  muneribus,  tuss, 
Auguste,  virtotes  in  svum  Per  tituloa 
memoresque  fastos  iEtemet."  Iltno 
intellige  sqq.  pater  avus,  Germani- 
cus,  Drusi  et  Antonis  minoris  filius, 
volente  Augusto,  adoptatus  erat  a  Ti- 
berio,  cujus  filius  naturalis  Drususi 
Tadtus,  An.  i.  3.  De  at?o  vide  v.  c. 
i.  590  sqq;  709;  u.  119—144;  iil. 
419 ;  iv.  673  :  de  patre  i.  617  sqq  ; 
705  sqq ;  ii.  55.  et  alibi.  Signant 
fastot  qus  in  iis  scripta  sunt.  Ita  et 
signare  saium  et  alia.  Quaraquam 
ngnare  etiam  est  insignire,  decorare. 
Vide  Cort  ad  Plinium  V.  £p.  i.  11. 
Passim  de  fastis  hoc  verbum  legitur» 
ut  ii<  7 ;  Claudianus,  8«  154.  de  puero 
ad  consulatum  evecto,  «t^iuu  posito 
modo  nomine  fastos,  Fro  eo  Plinius, 
paneg.  54. 2.  Honcr  atemus  anualium 
te  colU,  Fasti,  ut  alii  Itbri,  pingi, 
variis  coloribus  omari,  solebant.  For- 
tasse  tamen  nunc  iidem  intelligendi 
qui  a  Martiali  xi.  4.  purpurei  Fmsti 
Tocautur,  et  in  Jani  sde  servabantur ; 
Schwarzius,  ad  Plimum,  pAueg.  92« 
Mitscherl.  habet  dictou 


•  •  • 

•  •  • 

•  •  • 


FASTORUM  LIB.  I.  8 

Csesaris  anna  caBant  alii ;  nos  Gsesaris  aras ; 

£t  quoscumque  sacris  addidit  ille  dies. 
Annue  conanti  per  laudes  ire  tuortrm ;  16 

Deque  meo  pavidos  excute  corde  metus. 
Da~  mihi  te  placidum ;  dederis  in  carmina  vires : 

Ingenium  vultu  statque  caditque  tuo. 
Pagina  judicium  docti  subitura  movetur 

Principis,  ut  Clario  missa  legenda  Deo.         20 
Quae  sit  enim  culti  facundia  sensimus  oris, 

Civica  pro  trepidis  quum  tulit  arma  reis. 
Scimus  et,  ad  nostras  quum  se  tulit  impetus  artes, 

Ingenii  currant  flumina  quanta  tui. 


l^  Ccaoru  wrti  potsent  esse  ane 
Canri  podUe ;  Honttius,  IL  £p.  i. 
15.  Sed  netiiis  inteUiguntiir  ans  ab 
Anguslo  Diis  dedicats,  diesque,  quos 
iUe  neioe  esse  jnssit.  A  livio  Au- 
^ustus  dictns  est  Umpkfnun  omiitiiin 
c&mditor,  oMt  reMtitutor,  Vide  Casaub. 
ad  Saetanium,  August.  30.  Confer 
iofra  iu  59.  Per  laudu  aliontm  it, 
qui  eas  traetat,  receoset ;  ii.  16.  psr 
tiiuUm  ingredimur  tuot,  Ingenium  tuo; 
ingemum  menm  valet  aut  frangttur, 
prout  tu  Tultn  vd  sereno,  vel  iniquo 
me  respicis.  IV.  ex  Pont.  viii.  68.  ad 
«nmdem  Germanicumy  '*  Judicio  pre- 
tinm  res  habet  ista  tuo." 

19.  Pagiua,  liber ;  tii.  791 :  io  pri- 
mis  de  Fastis  dicebatur.  Vid.Schwar- 
«ius  ad  Pliniura»  paneg.  92.  In  li- 
bmm  transit  metns  auctoris ;  itaque 
wmetur  veverentia»  tamqnam  legendns 
mitteretnr  ApoUini.  De  Clario  vide 
ad  Metam.  i.  616.  Doctrinam  Ger- 
manici  vere  landat,  et  commode  in 
dedicatiooe  carminis.  Confer  locum 
ioeignem  II.  ex  Pont.  v.  49  sqq ;  tum 
Suetooium  Calig.  4.  ubi  ei  tribuitor 
**  ingenium  in  utroque  eloquentie 
doctrinsBqnegenereprscelleas."  Mox 
additiir,  "  Onurtt  caniae  etiam  tnum- 


phales,  atqne  inter  cstera  studiorum 
monumenta  >eliquit  comcBdias  g^- 
cas."  De  caosis,  quas  in  foro  egit, 
conf.  Dio  Cass.  Ivi.  26.  E^queatiam 
commendat  ab  honestissimo  ejus  usu, 
ut  Horatius,  II.  Od.  i.  13.  ubi  PoUio 
*'  insigne  moestis  pnesidium  reis." 

23.  ImpetuM,  calor,  spiritns,  eothu- 
siasmos  poeticus,  etiam  vi.  6 ;  IV.  ex 
PontOy  ii.  26.  "  ImpeUis  Ule  sacer, 
qui  vatum  pectora  nutrit."  De  Ger- 
manici  iogenio  IV.  ex  Pooto,  viii.  60. 
'*  Qood  nisi  te  numen  tantum  ad  ma- 
jora  vocasset,  Gloria  Pieridum  summa 
futurus  eras."  £t  poeticum  ejus  in- 
genium  etiam  hodie  testatur  venio 
Arati.  Deuintango  observat,  eumdem 
a  poetica  virtute  a  QuiotUiaoo  summis 
efferri  laudibus.  Verum  QuintUianus, 
X.  i.  91.  non  hunc  Germanicumy  sed 
Domitiaoum  Imperatorem  inteUexiC 
•cui,  necessitate  ooactns,  passim  adula- 
tus  est.  Si  Ucet  etfas  est  formula  so- 
lemnis,  etiam  sacra.  Livins,  i«  2. 
*'  Quemcumque  eum  dici  jos  fasque 
est"  de  ALaeu.  inter  Deos  rdato.  Sed 
quo  nunc  iUa  referturl  Lenzins  tubin- 
teUigit,  vel,  ut  vates  vatero  iospiret, 
vel  ut  tu  exsuU  faveas.  Possis  et  sub- 
jicere  cogitando,  si  Ucet  tirani  auxi- 


P.  OTIDn  NASONIS 


Si  iicet,  et  £m  est,  ¥ates  lege  Tstis  hahena» : 

Auspice  te  fetix  tota»  at  annoft  ent. 
TcMPORA  digemet qoiun cooditorQfbis^ in  anno 

Constitait  menses  qainqoe  bis  esse  sno. 
Scilicet  arma  magis^  qoam  sidera,  Romule,  noras : 

Caraque  finitimos  Tincere  mayor  erat.  30 

Est  tamen  et  ratio,  Caesar»  qaae  moTerit  illam : 

Erroremque  suum  quo  cueatur,  habeL 


▼m.<l7.ad 
^CMi  pQtts  ono^ 
Fdu 


tngai.  Sed  dc  lcctione  mpic»  r< 
pvtatv.  BcnticnB  cinm  ad  illod  Ho- 
i.  Od.  7.  •• 


dc 
dc 


Tcre,  c& 
Itaqptlwc 
ct 


q 

X.   Ni 

Mihi 


avcl 


cjcs  ratio 


Bbi  eac  cft 
Rcgii  co(&ccs  noctzi  A  ci 
B  habcnt  AuipifitfeUx  ;  ct  in  eodicc 
C,  prima  «ciiptiuA  cfast,  lcg:itv  a  wt- 
cuda  Bian  Jaipirt  ufdix  ;  noo  in- 
gratam   jodico   anenduioocm.    Lb- 

■AIRB. 

27.  Uic  looB  confcxcndas  cst  cvm 
Kacfobio»  Sat.  i.  12.  ct  indc  illos- 
trandns.  Is  tradit,  apod  iolos  .^£g7p- 
tios  ccrtnm  icmpcr  faisic  anni  mo- 
dnm,  apad  acteras  gentcs  disparem 
mcasinm  nvmcrvm,  Arcadas  nonnisi 
trcs  compntamc»  Acamanas  scx.  Sic 
ct  Flntarcbns  in  Nnma,  cap.  18.  In 
kac  igitnr  rarietatc  non  nimm  ▼idcri 
dcbet,  Romanos  qnoqnc  olim  siiimi. 
propfinmy  amuun  habnime,  cam- 


«pac  fKBmpu  Au  tantnm 
anmtiK  illnm  6m  ab  afio  Italis 
popnlo»  band  dnfaic  4lham>,  dc  qno 
CcBSoriniB,  20l     Scd  qvia  bcc  £- 


illi, 
ciN 


Pintarcbo,  dXajmtc  1%' 

Hinc 


ctMacxobins, 


i.  15.  ci 


looo  9cq. 
ier  iii.  99  aqq.  nbi  hmc  cadea 
aina  tractaatar.  Dc  digetfaonc  ai 
anai  Roaaani  indc  a  Romolo  doclc 
diyital  Idcler  ia  iibffo  Uitimiaekt 
UmUrmckMm^em  ubtr  die  mttrom.  Bm' 
k^kt,  dtr  AlUm^  p.343  aqq. 

33.  IVo  kabH  Heinsio  nnins  Me- 
dioei  lectio  pbcct,  kmke,  accipc  a  mc, 
In  BtcfO  matris  in£ui8  dmm 

si  Innares  mcnacs  in* 
telligaB.  Iiaqnc  iUc  nnmeras  axpc 
sic  apnd  Vetcffes  occnmt;  Menandcr, 
r»vi|  BVfi  2«i|i9POC.  Erant  gram- 
aaatici,  qni  ex  Uoaaero,  Od.  A.  247. 
wtptwXaitbtw  f  fyiarrov  ri^ac  «7- 
Xod  riCMi  doccre  rolebant,  ctiam 
Homcfi  etale  annom  haboiswr  decem 
mcnaes.  GeUins  Xoct.  Att.  iii.  16. 
Per  Uiidmm  bunms,  etc.  confer  iii. 
133.  ct  Cic.  Cluent.  12.  Id  fiiit 
hand  dabic  ex  institato  Romoii,  ct 
inde,  qnod  annos  decem  menscs  ha- 
bcbat,  nnde  et  luctus  illc  anaiiiu  vo> 
catnr  a  Scncca,  £p.  63.  Nnma  luc> 
tni  ▼atia  icmpora  constitnit;  decimo 

ivn  fiut  icrminatnm  ; 


•  • 


FASTORUM  UB.  I. 


5 


Quod  satis  est,  utero  matris  dum  prodeat  iufans ;. 

Hoc  anno  statuit  temporis  esse  satis. 
Per  totidem  menses  a  funere  conjugis  uxor       3$ 

Sustinet  in  vidua  tristia  signa  domo. 
Hoc  igitur  vidit  trabeati  cura  Quirini^ 

Quum  rudibus  populis  annua  jura  daret. 
Martis  erat  primus  mensis,  Venerisque  secundus : 

Haec  generis  princeps,  ipsius  ille  pater :         40 
Tertius  a  senibus ;  juvenum  de  nomine  quartus : 

Quae  sequitur  numero  turba  notata  fuit. 
At  Numa  nec  Janum,  nec  avitas  preeterit  umbras, 

Mensibus  antiquis  apposuitque  duos. 


PlnUrchin,  Ntmi.  13.  Trittia  tigna. 
Koa  prodibant  in  pnblicum,  abstine- 
bmnt  a  conviviis,  focam  non  instrae- 
bant;  Kirchmann.  de  Fun.  iv.  II. 
Curu  Qpirini,  ipie  Quirinns,  ut  I.  Me- 
tam.  47.  eura  Deu  Trabea  fuit  in 
insignibns  regum  Roms ;  Livius,  i. 
41.  Serviut  cum  trabea  et  lietoribut 
prodit,  Quin  apnd  Virg.  Mn,  vii. 
188.  jam  Picus  rex  tuccinctiit  trahea. 
Populi,  dves.  Hi  a  Livio,  i.  8.  genut 
kominitm  agrette  vocantur,  cui  Romu- 
lusjura  dederit 

39.  £  Plutarcho  et  Macrobio  ap- 
paret,  jam  antiquiores  de  ordine  men- 
sium  prisco  multum  qussivisse.  Fe- 
neritque  teeundut,  Etiam  Horatius, 
IV.  Od.  zi.  15 :  "  Mensis  Veneris 
marime."  Macrob.  "  Hanc  Romuli 
asserunt  fiiisse  rationem,  ut  primum 
quidem  mensem  a  patre  suo  Marte, 
secundum  ab  MnttR  matre  Venere 
nominaret,  et  hipotissimum  anni  prin- 
cipia  servarent,  in  quibus  esset  Ro- 
mani  nominis  origio."  De  nomine 
horum  duorum  mensium  vide  III.  et 
IV.  init.  plunu  Tertiut  a  tenibut, 
etc.  Etiam  Fulvius  Nobilior  in  Fastis 
anctor  fuerat,Ilomulum  postquam  po- 
pnlnm  in  wn^aret  ti  juaUoret  divitiaset» 


in  honorem  ntriusque  partis  alterum 
Maium,  alterum  Junium  vocasse. 

43.  Erant  olim,  auctore  Cenosrino, 
cap.  20.  qui  Numam  dicerent  ordinem 
tantum  mensium  retexuisse,  et  pri- 
mum  posuisse,  qui  fuerit  sub  Romulo 
ondecimus»  Januarium,  vel  quia  Ja- 
nus,  Dens  biceps,  et  transacti  anni 
finem  respiciat,  futurique  prospiciat 
principia,  vel  quia  Numa  artes  civiles 
praeferre  volaerit  bellicis,  Janum  enim 
civilium  fuisse  cultorem,  vitamque  fe- 
ram  mollivisse.  Ipse  Plutarchus  in 
eam  senteotiam  incKnat.  Sed  vid. 
Ideler  d.  1.  p.  347.  Secundum  Nos- 
trum,  iii.  153.  id  fecit  auctore  Pytha- 
gora.  Avitat  umbrat,  nempe  justa 
Diis  Manibus  solvebantur  hoc  mense ; 
ii.  533  sqq.  De  nomine  vide  ii.  19 
sqq.  Appoiuitque,  Unus  Moreti  pott- 
potuitque,  quum  vulgo  exhibeant  prc- 
pmuitqtte,  Neutra  lectio  ferri  potest ; 
namque  Numa  Januarium  preposuit, 
Februarium  contra  in  aoni  finem  re- 
jecit,  ut  Noster  ipse  ii.  49.  monet. 
Alios  tamen  auctores  Macrobius  se- 
cotus  est ;  is  enim,  teeundum,  inquit, 
Numa  dieavit  Februo  Deo,  Prope  ad 
nostram  lectionem  accedunt,  qui  od- 
didit  ilU  ezhibent;  qnoverbo  et  alii 


8 


P.  OVIDII  NASONIS 


Prospera  lux  oritur :  linguisque  animisque  ikvete ; 

Nunc  dicenda  bono  sunt  bona  verba  die. 
Lite  vacent  aures ;  insanaque  protinus  absint 

Jurgia :  differ  opus,  livida  lingua,  tuum. 
CemiSy  odoratis  ut  luceat  ignibus  aether ;  75 

Et  sonet  accensis  spica  Cilissa  focis  ? 


S.  46.  Ltttut  inUrtu  populo  Quirini  ; 
Noitcr  zt.  Bfetuiiorph.  572  et  756. 
jMtruB  Uttum  popuhqu$  Quirinu  Sed 
cv  patret  dicuiitor  e»e  Jani,  populut 
aatcm  Qutriuil  Barmanntu  conjicit 
tui,  id  est,  tni  Martis,  ut  et  patres  et 
pofmlni  MazfOM,  id  est  Romanns,  sint 
in  tntela  JanL  Assentitar  Tanbner. 
Ipse  Janus  dictns  est  (luirinut,  idque 
fbit  nomen  ejns  religiosum,  Bfacrobius, 
Sat.  i.  9. "  In  sacris  invocamns  Jannm 
Qnirinnm,  quasi  bellorum  potentem, 
t^  basta,  quam  Sabini  curim  vocanL" 
Atque  ita  et  a  scriptoribus  vocari  solet, 
nt  ab  Horatio,  IV.  Od.  zy.9.  Suetonios 
Aug.  22.  Janum  Quirinum  ter  clutit. 
Itaque  et  nunc  forte  legi  possit  Qui- 
rine,  qnemadmodum  zv.  Metam.  862 
▼er.  in  hnnc  ipsum  vocativ.  desinit 
Qoamquam  correctione  viz  opus  esse 
videtur,  modo  hcc  sic  capiantur :  et 
patribus  tuis  et  populo  tuo  Romano. 
Sic  et  Krebsius  accipi  voluit.  Kalen- 
dis  Januariis  templa  adiri  solebant; 
Jani  templum  eo  tempore  erat  clau- 
sum ;  itaque  Ovidius  id  introituris  ab 
ipso  Deo  reterari  cupit,  non  maou, 
sed,  ut  Deum  decet,  nutu»  Candida 
possunt  templa  dici  a  marmore,  aot 
omnino  a  materia  candida.  Ita  III. 
Trist.  i.  60.  eandida  tanpla  ApoUims. 
Sed  nunc  prsstat  intelligere,  qus 
plena  sunt  horoioibus  candida  veste 
indutis.  Candidi  enim  coloris  usus 
novo  anno ;  quo  tempore  Nero  etiam 
stragulis  albis  utebatur.  Sueton.  50. 
71 — 86.  Solemnia  novi  anni  apud 
Romanos.  Operam  dabant,  ut  fausta 
loquerentur,  et  sacra  faciebant ;  con- 
solet  magistratum  inibant.    Linguit 


favere,  lif^fifuiv,  et  hana  verba  dkere 
non  di£ferunt;  "nbullus,  11.  ii.  1. 
"  Dicamus  bona  verba,  venit  Natalis, 
ad  aras ;  Quisquis  ades,  lingua,  vir 
mulierque,  fave."  Noster  tamen  la- 
tins  dizit,  atque  etiam  litibns,  jurgiis, 
maligne  dictis  opposuit,  animUque^ 
Hoc  idem  est,  quod  SeDeca,  Ep.  87. 
commendat,  "  annum  faustum  et  fe- 
licem  reddamus  bonis  cogitationi- 
bus." 

75.  Kalendis  Jan.  tota  Roma  reli- 
gumUnu  occupata.  Odoratit  ignUmt, 
quia  tus,  croci  flos,  cinnamomnm  et 
casia  injici  solebant ;  Tibullus,  IL  iu 
3.  "  Urantur  pia  tura  focis,  urantnr 
odores,  Quos  tener  e  terra  divite  mittit 
Arabs/'  ubi  vid.  Heynius.  "  Pan- 
chcis  ignibus  "  dizit  Virg.  Georg.  it. 
379.  Spica  Cilitta,  crocus ;  etiam  Pro- 
pertius,  IV.  vi.  74.  Optimum  enim 
Corycusmittebat,monsCilicie.  Spiea, 
capiUamenta  et  fila  croci :  vide  Sal- 
masium  ad  Solin.  p.  749.  Etiam  nardo 
tpic^  et  aritta  passim  tribuuotur.  Bo- 
dcus  ad  Theophrastem,  p.  662.  boc 
loco  odores  ez  croco  et  aliis  rebus 
compositos  intelligit;  tonit^t  optimi 
croci  indicium ;  PliDiu8,zzi.6.  Quam- 
quam  in  eo  et  vis  boni  omiois.  Tibul* 
lus,  II.  V.  81 . "  succensa  sacris  crepitet 
bene  laurea  flammis."  Cemit,  aut 
videt,  ut,  quemadmodum,  solemne  in 
vividioribus  descriptionibus.  Aurum, 
lacunar  auro  obductum.  Id  dum  tre- 
mulo  motu  relucet  ab  igne,  verberari 
splendore  flamms  dicitur;  Virgtl. 
Georg.  iv.  385.  "  Ter  flamma  ad  sum> 
mum  tecti  subjecta  reluzit ;"  quod  et 
ipsum  erat  fausti  ominis. 


FASTORUM  LIB.  I. 


9 


Flamma  nitore  suo  templorum  verberat  aurum, 

Et  tremulum  summa  spargit  in  sede  jubar. 
Vestibus  intactis  Tarpeias  itur  in  arces : 

£t  populus  festo  concolor  ipse  suo  est.  80 

Jamque  novi  prseeunt  fasces ;  nova  purpura  fulget ; 

£t  nova  conspicuum  pondera  sentit  ebur. 
Colla  rudes  operum  praebent  ferienda  juvenci, 

Quos  aluit  campis  herba  Falisca  suis. 
Jupiter,  arce  sua  totum  quum  spectet  in  orbem, 

Nil  nisi  Romanum,  quod  tueatur,  habet.        86 
Salve,  laeta  dies,  meliorque  revertere  semper, 

A  populo  rerum  digna  potente  coli. 
Quem  tamen  esse  Deum  te  dicam,  Jane  biformis  ? 

Nam  tibi  par  nuUum  Grsecia  numen  habet.   90 


79.  Inde  ab  aono  U.  C.  601.  quo  Q. 
FNilyrai  Nobilior,  T.  Annius  Luicus 
derignati  consules,  Kal.  Jao.  frequenti 
popnlo  eoraitati,  adscendebant  in  Ca- 
pttolium»  sacrisqne  faciendis  Jovem 
coDciliabant  reipubHcs.  Coofer  iii. 
147 ;  IV.  ez  Ponto  iv.  23—32 ;  et  iz. 
ioit.  ubi  eadem  fere,  quai  hic,  verba. 
Arcm  poetis  et  mootes,  et  templa  ia 
Bontibus  posita.  Intactis,  puris.  Can" 
eohr,  candidu  vestibns»  qus  candido, 
id  est,  lato  diei  conveninnt ;  V.  Trist. 
V.  6.  eadem  vestis  alba,  qus  toto  su- 
mitur  anno,  diteolnr  fatis  poete  voca- 
tur.  Purjmra,  etsi  ea  omnium  magis- 
trataum  toga  prsBtexts,  consularis 
tamen  pottssimam  dignitatis  decus 
habebatur.  Plinios,  pan.  Iviii.  5. 
"somraam  purpur»  decos"  consula- 
tus,  et  lix.  2.  '*  induere  prsteztam  et 
ascendere  curulem/'  sumere  consula- 
tum.  Ptmdera,  ipse  consul  sellam 
coralera  premens. 

83.  Bndet  operum,  qui  nondum  ju- 
gum  lubiere.  Faliseus  ager,  circa 
Falerios,  Etrnri»  oppidom,  victimb 
pMcendis  dicatos.  Candidi  enim  ju- 
venci  aut  bovet  in  sacris  prsfereban'- 

VOL.  V. 


tur;  Clitumni  autem  amnis  aqua 
potata  candidos  hoves  reddere  crede- 
batur;  Plioius,  ii.  103.  Ars,  domus 
Jovis  in  summo  coelo,  Metam.  i.  163« 
onde  despicit  terras ;  Virgilio,  ^n.  i. 
223.  Possis  tamen  Capitolium  intel- 
ligere,  in  quod  Jupiter  illo  die»  at 
sacris  Buis  interesset,  descenderit. 
Namque  I.  Trist.  v.  69.  etiam  Roma 
**  de  septem  totum  circumspicit  orbem 
Montibus."  Moz  imperium  Romanum 
superbe  circumloquitur,  Nil  nisi,  etc. 
ii.  138.  "  Quodcunque  est  alto  sub 
Jove,  Cesar  habet.*'  Meliarf  Istior. 
Rerumpotente;  Metam.  ii.259.  "  Cui- 
que  fuit  rerum  promissa  potentia»  Ti« 
bris/'  iroperium  orbis  terrarum.  Re- 
rum  rectorei  Rutil.  Itin.  i.  555.  ubi 
vid.  Wemsdorf, 

89.  Locus,  qui  sequitur  paulo  lon- 
gior,  Jani  mythologiam  complectitur. 
De  ea,  quum  satis  esset  impedita, 
jam  antiquiores  Romani  magna  dk- 
seotione  disputabaot,  quum  alii  eam 
ex  historiaexplicareot,  alii  exphysicis» 
Vide  Macrobium,  Sat  i.  9.  et  e  recen- 
tioribus  Heynium  io  £xc.  V.  ad  i£o. 
vii.    Ac  hic  quidem  Jaoi  religionera 

e 


10 


P.  OVIDII  NASONIS 


Ede  simul  causam,  cur  de  coelestibus  unus, 

Sitque  quod  a  tergo,  sitque  quod  ante,  vides. 
Haec  ego  quum  sumtis  agitarem  mente  tabellis, 

Lucidior  yisa  est,  quam  fuit  ante,  domus. 
Tum  sacer,  ancipiti  mirandus  imagine,  Janus    95 

Bina  repens  oculis  obtulit  ora  meis. 
Obstupui ;  sensique  metu  riguisse  capillos ; 

Et  gelidum  subito  frigore  pectus  erat. 
IUe  tenens  dextra  baculum,  clayemque  sinistra, 

Edidit  hos  nobis  ore  priore  sonos :  100 

Disce,  metu  posito,  vates  operose  dierum, 

Quod  petis,  et  voces  percipe  mente  meas. 
Me  Chaos  antiqui,  nam  res  sum  prisca,  vocabant. 

Adspice,  quam  longi  temporis  acta  canam. 


patat  ab  initio  faisse  symbolicam,  ad 
declaraDdam  reram  mitaram,  varias- 
qae  ejas  proprietates.  Hoc  cert^m  est, 
fictam  eam  esse  bifrontem  cam  clave 
et  viiga,  appellatam  Patrem,  omnibos 
janais  prsfaisse»  in  omnibas  sacris 
primam  esse  invocatam,  arbitram  de« 
nique  faisse  belli  et  pacis. 

Qitm  tamen — habet,']  Qaam  omnis 
fere  Romanoram  mythologia  samta 
esset  a  Grecis,  non  temere  hec  qas- 
rontar.  Responsio  tamen  faciiis  est, 
si  sumis  Janwn  antiqaissimam  fuisse 
Italorum  regem.  Lux  signum  Dei 
prasentis.  Virg.  ^n.  ii.  590.  "  pura 
per  noctem  in  luce  refulsit  Venus ;" 
confer  eumdem  iv.  358.  Hac  igitur 
Jani  luce  et  dmnut  collustrari  potuit, 
et,  qaod  Ezcerpta  Vossi»  Polit  et  £r- 
ford.  Cod.  pnBferunty  nec*Burmannus 
damnat  dies, 

/99.  Macrob.  i.  9.  Janus  "  et  cnm 
dave  ac  virga  figaratur  quasi  omnium 
portarum  custos  et  rector  viarum." 
Ore  prwre,  ore  ad  me  cooverso.  Vates 
operotut  dienim,  poeta  serio  occupatus 
lliebus  describendis.    Ita  et  iii.  177. 


Mars  poetam  vocat.  Janus  prindpinm 
habelMitar  omnium  reram ;  inde  dictos 
est  ehaot,  Quin  erant,  qui  ipeom  ^us 
nomen  a  voc.  ehaot  dedacerant,  de- 
tracta  adspiratione.  Vid.  Festasin  b.v. 
Chaos  ejusqae  formationem  hie  de- 
scribit,  ut  V.  11  sqq ;  Metam.  i«  init. 
Confer  et  ea»  qus  ex  M.  Messala  li- 
bro  de  Jano  Macrobius  d.  1.  adlert 
Lite  rerum  tuarum,  pugna,  scil.  fer- 
mentatione  elementonim  contrario- 
rum,  quam  Metam.  d.  1.  descripsiL 
Flamma,  sther»  cujus  natara  ignea. 
Sederunt,  subsederant,  qaod  v.  IS. 
legitur.  Tibul.  IV.  i.  19.  pro  eo,  deti' 
dere,  Solo  pro  loeo  Heinsius  ex  pla- 
rimis  et  mdioribus  MSS.  reoepit,  qaia 
solum  uniuscujusque  rei  fundamen- 
tum,  et  quia  Metam.  i.  73.  "  astia 
tenent  co&Ieste  solam."  Sine  imagine, 
informis,  ut  Metam.  i.  87.  tine imagiiue 
tellut,  In  faeiem  redii,  formam  dis- 
tinctam  accepi.  Nota  est  ipsa  fonna 
biceps,  cujus  sic  prior  caasa  allata  wt. 
Ante  quod,  etc.  pars  capitis  anterior  el 
posterior.  Lenzius  prsterita  e't  liitaia 
intelligit. 


PASTORUM  LIB.  I.  11 

Lucidus  hic  aer,  et,  quae  tria  corpora  restant^  105 

Ignis,  aquee,  tellus,  unus  acervus  erant. 
Ut  semel  haec  rerum  secessit  lite  suarum, 

Inque  novas  abiit  massa  soluta  domos ; 
Flamma  petlt  altum ;  propior  locus  aera  cepit : 

Sederunt  medio  terra  fretumque  solo.  110 

Tunc  ego,  qui  fueram  globus,  et  sine  imagine  moles^ 

In  faciem  redii,  dignaque  membra  deo. 
Nunc  quoque,  confusae  quondam  nota  parva  figurae^ 

Ante  quod  est  in  me,  postque  videtur  idem. 
Accipe,  qusesitse  quae  causa  sit  altera  formae;  115 

Hanc  simul  ut  noris,  officiumque  meum. 
Quidquid  ubique  vides,  coelum,  mare,  nubila,  terras; 

Omnia  sunt  nostra  clausa  patentque  manu. 
Me  penes  est  unum  vasti  custodia  mundi : 

£t  jus  vertendi  cardinis  omne  meum  est.      120 
Quum  libuit  Pacem  placidis  emittere  tectis ; 

Libera  perpetuas  ambulat  illa  yias. 
Sanguine  letifero  totus  miscebitur  orbis, 

Ni  teneant  rigidse  condita  bella  seree. 

1 15.  Ab  offieio  iniUuin  facit,  e(  inde  Numa  iDdicem  belli  et  pacis  ease  vo- 

m  ver.  34.  alUram  eausam  lubjicit  luerat.    Id  poetSB  varie  exornarunt. 

Janoa  omniun  jannarum,  tam  per  or-  Hoc  loco  Janus  templo  soo  Pacem  et 

bem  terrarum,  qnam  in  coeb,  prsaea  Bellum,    tamquam    personas,    tenet 

claviger  et  cnstos.    Jannc  opera  ja-  clausa,  et  pro  arbitrio  nunc  hoc  emit- 

nitoris  vd  patent»  vel  claose  tenen>  tit,  nunc  illam.    Apud  Horatium,  II. 

tor.  Ifincomnislocussequenspendet.  £p.  i.  265.  ipse  dausis  januis,  ut  pacia 

A  c|uibosdam  Janus  Sol  habebatur,  et  auctor  et  custos,  cohibetur.  Apud  Vir- 

ideo  geminus,  quasi  utriusque  janusB  gilium,  ^.n.  vii.  607  seq.  Bellom  et 

eoelestis  potens,  qui  ezoriens  aperiat  Mors  vincta  tenentur,  custode  in  fori- 

dicm,  occidens  claudat.   JVufri/a,  aera.  bus    Jano.     Perpetua$,     VetusUores 

Vertere  eardinem,  ^erire  et  claudere  plerique  per  tutaf,  quod  mihi  placet. 

jannam.   A  Jano,  antiquissimo  ItalisB  Sed  Heinsius  tuetur  perpetuas,  quia 

rege,  domonim  valvs,  sersB  et  claves  ambulare  cum  accusativo  construitnr. 

ezeogitatc,  jannaque  dict»  esse  cre-  Letiferum    $anguinem    Noster    dixit 

debtntor.    EzempU  causa  e  terrestri-  etiam  Rem.  Am.  26.  quia  profusio 

biis  Poeta  memorat,  qne  Roms  in  sanguinis  mortem  adfert.   Mieeebitw, 

primit   memorabiles»   januas    Paei»,  ut   apod   historicoa  ferro  Jlamma^ 

videlicet   tampli  Jano  dicati,  quod  mitceri  cmnia  dicantnr. 


12 


P.  OVIDII  NASONIS 


Praesideo  foribus  coeli  cum  mitibus  Horis :        125 

It,  redit  officio  Jupiter  ipse  meo : 
Inde  vocor  Janus :  cui  quum  Cereale  sacerdos 

Imponit  libum,  mixtaque  farra  sali ; 
Nomina  ridebis :  modo  namque  Patulcius  idem, 

Et  modo  sacrifico  Clusius  ore  yocor.  130 

Scilicet  altemo  valuit  rudis  illa  vetustas 

Nomine  diversas  significare  vices. 
Vis  mea  narrata  est :  causam  nunc  disce  figurae. 

Jam  tamen  hanc  aliqua  tu  quoque  parte  vides. 


125.  De  his  Horis  Homerus»  II.  E. 
749.  ubi  de  portis  coeli :  &q  1%*^  ^^' 
pcu,  ryc  iviTkTfMTrrai  fdyaQ  obpavhQ 
oijXvfiirocrrt,  *Hfikv  avosXtvoi  irvKi- 
vhv  vk^,  Tf  ^  IwiBtivat,  "  quibus 
commissum  est  magnum  ccelum,  ut  et 
aperiant  densam  oubem  et  claudant." 
Nempe,  probante  Heynio,  efficts  sunt 
ex  anni  conversionibus,  iisque  suavi- 
ter  ministerium  ad  fores  co&li  datum. 
Pro  foribus  ibi  nubes  obditur.  Genus 
et  nomina  earum  habent  Hesiodus 
Theog.  901  ;  Orpheus  h.  42.  It,  redU 
Heinsius  e  MS.  Vossiano  et  septem 
aliis  assumsit,  pro  Et  redit,  quod 
scripti  plerique  prsferunt.  Olim  vulgo 
Et  redit  officio  Jupiler,  itque  meo,  quod 
9(rrcpov  irp&rtpov  non  infrequens. 
Heinsius  putat,  Ovidium  hic  respex> 
isse  ad  etymon  nominis,  quum  Cicero 
Janum  ab  eundo  Eanum  dictum  exis- 
timet.  Vid.  Sagittarius  de  Januis. 
£t  sic  putandum  est,  si  inde  refers  ad 
verba  tf ,  redit,  Sed  potest  etiam  ad 
prasideoforibut  referri  et  multo  rectius, 
quia  non  Janus  iens  inducitur,  sed 
Jupiter.  Noster  eos  potius  secutus  est, 
quibus  Janus  a  Janua  dictus  videba- 
tur,  quia  januis  preesset.  Cui,  cujus 
altari.  Libum;  Festus:  <*  Janual, 
libi  genus,  quod  Jano  tantummodo 
Ubatur."  Patulcius,  etc.  Etiam  Ma- 
crob.    "  In  sacris  quoque  invocamus 


Janum  Patnlcium  et  Clansium ;  quia 
bello  valvs  ejus  patent,  pace  claudun- 
tur."  Alterno,  altero  munus  aperiendi» 
altero  claudendi.  Heins.  malebat,  al- 
ternas  diverso,  quod  placebat  Taub- 
nero.  Alterum  est  exquisitius.  Viees, 
munera,  qus  per  vices  aguntur. 

133.  Vis,  officium :  ex  hoc  tu  jam 
quodammodo  spoote  causam  figurs 
mes  cognosces.  Pojmlum  spectat, 
versa  est  ad  plateas.  Janitores  in 
aditu  sdium  inter  duas  fores  vel  sede^ 
bant,  vel  stabant,  vel  cubabant ;  Sa- 
gittarius  de  Januis  ep.  1 6.  Burmannus 
putat,  inferiorem  domus  partera,  ubi 
janua,  non  recte  primum  tectum  dici. 
Conjicit  igitur  hic  quoque  privi,  ut 
domus  privats  custos  comparetor 
Jano.  Immo  e  sermone  poetioo  prima 
pars  rei  recte  prima  res  dicitur.  Ita 
primum  ver,  primus  sol  et  multa  alia. 
Confer  vi.  302.  ubi  prm(g  ades  occur- 
runt.  Prospicio,  Meliores,  ootante 
Heinsio,  perspicio;  sed  prospido,  in  loa- 
ginquum  specto,  verum  est.  Partes, 
regio.  Quum  Dea  tric^s  adeo,  aut 
triformis  haberetur  Hecate  in  triviig 
culta,  non  male  illa  comparationis 
causa  est  adhibita.  Prster  has,  et 
alis  causs  commemorantur  quare  bi- 
ceps  Janus ;  in  prirois  hsc,  quod  Janus 
rex  et  prsterita  sciverit,  et  futura  pro- 
viderit. 


FASTOBUM  LIB.  I. 


13 


Omnis  babet  geminas/  hinc   atque  hino,  janua 
frontes ;  135 

E  quibus  haec  populum  spectat ;  at  illa  Larem. 
Utque  sedens  vester  primi  prope  limina  tecti 

Janitor,  egressus  introitusque  videt ; 
Sic  ego  prospicio,  coelestis  janitor  aulae,  * 

Eoas  partes,  Hesperiasque  simul.  140 

Ora  vides  Hecates  in  tres  vergentia  partes, 

Servet  ut  in  ternas  compita  secta  vias. 
Et  mihi,  ne  flexu  cervicis  tempora  perdam, 

Cemere  non  moto  corpore  bina  licet. 
Dixerat :  et  vultu,  si  plura  requirere  vellem,    145 

Se  mihi  difficilem  non  fore  fassus  erat. 


145—164.  CuT  annus  media  hieme 
tndjnat.]  Hic  suavis  verni  temporis 
descriptio  intexta,  quacum  conf.  Ana- 
creon,  Od.  37 ;  Lucretius,  i.  5  sqq ; 
Horatius,  i.  Od.  4 ;  iv.  Od.  7  et  12 ; 
Virgilios,  Georg.  ii.  324.  et  Noster 
infra  iii.  236  sqq ;  iv.  87  sqq.  Fa$nu 
erat,  e  vultn  hilari  apparebat,  eum 
mihi  non  difficilem  fore ;  Metam.  vi. 
35.  "  confessaque  vultibus  iram.'* 
Non  territus  quidem  egit,  verecuodui 
tamen,  tptetans  humunu  Ptr  ver,  dvh 
rante  vere.  Nova  temparit  atat,  omnia 
tnnc  quasi  renascontur.  Gemma  ad 
articulos  sarmentorum  existit,  et  inde 
oriens  uva  se  ostendit.  Cicero  de  Se- 
nect.  15.  AmieiturfrondUmt,  Ami- 
eire,  nt  vestire,  de  frondibus  floribus- 
qne  cque  bene  ac  de  vitibus  dicitnr : 
et  in  descriptione  veris  solemne  est 
etiam  folia  redeuntia  memorare.  £ti* 
am,  ni  fallor,  modo  formatis,  recens 
natis,  melitts  frondibus,  quam  vitibus 
convenit.  Desaintange  monet,  mtibut 
positum  esse  nro frondUmt ;  quod  ferri 
non  potesl.  Senunit  herba  prsfero,  id 
estfSata*  Tspor  de  calore  verno ;  mu/- 
cera  de  leni  cofncussione  aeris,  quam 
effidt  vel  mitis  Zephyms,  vel  suavis 


concentus  avium.  Luxuriare  laetos  et 
petulantes  motus  indicat,  ut  Mn,  xi. 
497.  Pro  eo  Metam.  vii.  321.  agnus 
lascivit fuga,  Verum  ea  notio  quum 
jam  insit  verbo  ludit  (Horat.  III.  Od. 
xi.  10 ;  xviii.  9.)  possis  nunc  ad  mem- 
bra  vegeta  referre,  ut  Metam.  vii.  292. 
membraque  luxuriant ;  Virg.  Georg. 
iii.  8 1 .  luxuriat  torit  pect%u  ;  Plin.  II. 
£p.  xvii.  1 .  pecora  tepore  verno  nitet^ 
eunt,  Jgnota,  advena.  De  hirundinit 
reditu  vide  ii.  853.  Fingit  receplt 
Heins.  ex  MS.  Petav.  et  multis  aliis, 
quia^n^ere  in  primis  de  luteis  operi» 
bus :  quidam  nectit :  \\x\go  figit,  quod 
et  ipsura  de  nido  hirundinis  bene  dici- 
tur;  Virgilius,  Georg.  iv.  307.  tigni» 
nidum  sutpendit ;  Horat.  IV.  Od.  xii. 
5.  Nidtim  ponit,  Adeo  illud  variari 
potest.  Tum  patitur,  etc.  Non  agno- 
scit  hic  Heinsius  numeros  Ovidianos, 
itaque  conjicit  Tunc  euUum  patietur 
ager,  rencvattit  aratro,  Futnnim  qui* 
dem  patietur  nunc  vix  locum  habet 
commodum :  patitur,  admittit  cultunt, 
tunc  enim  **  Zephyro  putris  se  gleba 
resolvit/'  Georg.  i.  44.  A  bruma, 
sive  solstitio  hiemali  Romani  novum 
annum  incipiebant ;  Censorinus,  cap« 


14 


P.  OVIDII  NASONIS 


Sumsi  animum,  gratesque  Deo  non  territus  egi : 

Terbaque  sum  spectans  pauca  locutus  humum. 
Dic,  age,  frigoribus  quare  novus  incipit  annus, 

Qui  melius  per  ver  incipiendus  erat?  150 

Omnia  tunc  florent :  tunc  est  nova  temporis  8etas ; 

£t  nova  de  gravido  palmite  gemma  tumet ; 
£t  modo  formatis  amicitur  frondibus  arbos ; 

Prodit  et  in  summum  seminis  herba  solum ; 
£t  tepidum  volucres  concentibus  aera  mulcent ; 

Ludit  et  in  pratis  luxuriatque  pecus.  156 

Tum  blandi  soles ;  ignotaque  prodit  hirundo ; 

£t  luteum  celsa  sub  trabe  fingit  opus. 
Tum  patitur  cultus  ager,  et  renovatur  aratro : 

HsBC  anni  novitas  jure  vocanda  fuit.  160 

Quaesieram  multis :  non  multis  ille  moratus, 

Contulit  in  versus  sic  sua  verba  duos : 
Bruma  novi  prima  est,  veterisque  novissima  solis : 

Principium  capiunt  Phoebus  et  annus  idem. 
Post  ea  mirabar,  cur  non  sine  litibus  esset       165 

Prima  dies :  Causam  percipe,  Janus  ait. 


31.  Hinc  bruma  ponitur  etiam  pro 
ipio  novo  anno.  Vid.  omnino  Scaliger 
de  Emendat.  Temp.  v.  412 ;  et  Ide- 
ler,.p.  354. 

165—170.  Primtu  anni  diei  curfat- 
ftw.]  Veteres  habebant  dies  auspicaUt, 
id  est,  quibuB  boni  ominis  causa  ne> 
gotia  qusdam  leviter  agerent.  Sic 
Vulcanalibns  multi  auapicandi  causa 
lucubrare  solebant ;  acil.  ante  dilucu- 
lum,  lychnis  adhibitis,  aliquid  trac- 
tare.  In  iis  diebus  in  primis  erant 
Kalends  Januar.  Columella,  zi.  2 : 
'*  Per  hos  dies  abstinent  teirenis  ope- 
libus  religioaiores  agricols ;  ita  tamen, 
ut  ipsis  Kal.  Januariis  auspicandi 
causa  omne  genus  operis  iostaura- 
veot"     Conf.  Lipdos  ad  Tacitum, 


Ann.  iv.  36.  Idem  ergo  fiebat  in  foro 
Romano.  Non  erat,  cur  Heinsius  mi' 
rabar  in  tcitabar  mutari  vellet ;  etenira 
mirari  est  mirabundum  interrogare,  ut 
dubiiare,  dubitanter  qusrere.  Jners, 
qui  ab  inertibus  transigitur.  Ab  aiu- 
jneio,  propter  auspicium.  Delibart 
artet  eleganter  dicitur,  qui  non  serio 
iis  instat,  sed  leviter  eas,  boni  omiois 
causa,  attingit.  Pro  ob  idem  Heinsius 
conjidt  obiter ;  quod  quum  in  BuUialdi 
codice  esstaret,  nec  Burmanno  displi- 
cebat:  est  enim  leviter,  nou  id  agens, 
quamquam  vis  ejus  jam  inest  ia  verbo 
delibat,  Heinsius  prsterea  e  corruptis 
MSS.  vocibus  obid,  obide  etiam  resti- 
tuere  volebat,  obit  et  dtUbat,  Bur- 
mannus  vehementer  dubitat,  an  obire 


FASTORUM  LIB.  I. 


15 


Tempora  commisi  nascentia  rebus  agendis, 

Totus  ab  auspicio  ne  foret  annus  iners. 
Quisque  suas  artes  ob  idem  delibat  agendo : 

Nec  plus  quam  solitum  testificatur  opus.      170 
Mox  ego :  Cur,  quamvis  aliorum  numina  placem» 

Jane,  tibi  primo  tura  merumque  fero  ? 
Ut  per  me  possis  aditum,  qui  limina  servo, 

Ad  quoscumque  velim  prorsus  habere  Deos. 
At  cur  Iseta  tuis  dicuntur  verba  Kalendis ;        1 75 

Et  damus  alternas,  accipimusque  preces  ? 
Tum  Deus  incumbens  baculo,  quem  dextra  gerebat : 

Omina  principiis,  inquit,  inesse  solent. 
Ad  primam  vocem  timidas  advertitis  aures : 

£t  visam  primum  consulit  auger  avem.         180 
Templapatent,  auresque  Deiim :  neclinguacaducas 

Concipit  illa  preces ;  dictaque  pondus  habent. 
Desierat  paucis :  nec  longa  silentia  feci ; 

Sed  tetigi  verbis  ultima  verba  meis : 


arte$  recte  dicatur.  Ipse  suadet»  QuU' 
^»  tuas  partet  obiter  delibat  agendo  ; 
etemm  agere  part§»  esie  obvium  et 
▼ulgve  ;  et  illos,  quos  Aactor  iotelli- 
gat,  perfunctorie  tantum  opus  suum, 
nt  in  scena  histriones»  delibare. 

171 — 174.  Primu»  in  taerit  invoea" 
tw  Jaims.]  Inde  et  in  Senec.  ApocoL 
primas  sententiam  rogatur  in  coelo. 
Cansa  ejus  honoris  non  una  redditur. 
Q.  Fabins  Pictor  habet  hane»  quia 
Janns  primus  far  et  vinnm  ad  sacri- 
ficia  docuerit ;  Cicero  Nat.  D.  ii.  27. 
quia  prima  et  extrema  omnibus  in  re* 
bus  maximam  vim  habeant ;  Macro- 
bins  d.  L  qnia  Janus  in  Italia  primus 
Diis  templa  fecerit;  Festus,  quia 
Chaos  omninm  primum.  Far  ei  obla- 
tum  esse,  Fabius  auctor  fuit ;  Noster 
et  Martialis  tura  memorant;  nempe 
iuraferre  ant  dare  formnla  «olemDis 


pro,  sacra  facere.  Itaque  Metam.  i. 
369.  jam  de  Deucalionis  sacris  legitur, 
aditum  ad  Deos,  £tiam  Amob.  adv. 
Gent.  iii.  p.  117.  eum  dicit  viam  paa* 
dere  Deorum  ad  audientiam, 

175—182.  De  Uti»  ffreeationibut, 
Quem ;  Heiosius  malit  <^iod,  quia  6a- 
eulum  neutro  genere  Metam.  ii.  789. 
legitur.  Sed  non  est,  cur  invitis  libris 
eam  formam  adoptemus.  Omina,  etc« 
Itaque  et  operam  dabant  Romani,  ut 
orationes  verbis  bene  ominatis  auspi- 
carentur.  ConmUt,  auspicia  capit, 
Caduett,  qus  cadunt  ad  irritum,  non 
exaudiuntur.  Coneipere  preee»  non 
modo  de  mente  dicitur,  quc  eas  ezco- 
gitat,  sed  et  de  lingua  qu»  eas  profert ; 
Metam.  viii.  682.  Pondu»  Kabint,  qui- 
bus  eventus  constat ;  Metam.  ix.  495. 
tomnia  pondu»  habent. 

183—226.  Strenet,  de  qnibus  vid. 


16 


P.  OVIDII  NASONIS 


Quid  vult  palma  sibi  rugosaque  carica,  dixi,    185 
Et  data  sub  niveo  candida  mella  cado  ? 

Omen,  ait,  causa  est,  ut  res  sapor  ille  sequatur, 
Et  peragat  coeptum  dulcis  ut  annus  iter. 

Dulcia  cur  dentur,  video :  stipis  adjice  causam, 
Pars  mihi  de  festo  ne  labet  uUa  tuo.  190 


Frankenstein  \n  Disp.  de  novo  anno, 
cap.  4.  Eanim  originem  ad  Tatium 
regem  refert  Symmach.  Paucit,  pauca 
locutus,  praetulit  Heinsius  ez  uno 
Mazarin.  nam  reliqui  habent  Jantu, 
In  itrenis  erant  caryots,  palma  fruc- 
tus,  auro  oblits ;  Martialis,  xiii.  Epigr. 
27 ;  viii.  33.  "  Hoc  linitur  Sputo  Jani 
caryota  Kalendis,  Quam  fert  cum 
parvo  sordidus  asse  cliens."  Cadu$, 
Tti,  variis  rebus  recipiendis  serviens, 
etiam  melli.  Martialis,  i.  4.  "  Flava- 
que  de  rubro  promere  mella  cado." 
Sed  in  strenis  niveui  cadus,  candida 
mella,  qua  optiroa.  Ut  ret,  etc.  ut 
resi  qus  per  annum  eveniunt,  dulces 
aint,  quemadmodum  mella  sunt  dul- 
cia. 

189.  De  ttipe  inter  ttrenat  data 
nonnuUa  habet  Neapol.  Ipsi  Cesares 
talem  stipem  accipiebant;  et  exstant 
plures  inscriptiones,  quibus  Augustus 
monumentum  ex  stipe,  quam  Pop.  R. 
ei  Kal.  Jan.  contulerit,  posuisse  nar- 
ratur.  Vid.  Sueton.  Aug.  91 ;  Calig. 
42.  et  qu»  Ursin.  ad  priorem  locum 
dedh.  LtdHint,  que  incerta  fluctuant. 
Tua  tt^cula,  mores  publici  hominum 
tui  svi.  Tacitus,  Mor.  Germ.  19. 
"  Nec,  corrumpere  et  corrumpi,  sscu- 
lum  vocatur.'*  £x  moribus  jam  ha- 
bendi  cupidinem  perstringit.  Failunt, 
latent.  Vix  ego,  etc.  Aliter  Noster 
III.  Amor.  viii.  35.  "  At  quum  regna 
senex  coeli  Satumus  haberet,  Omne 
lucrum  tenebris  alta  preroebat  hu- 
mus.*'  Sed  hoc  loco  Jaous  prope  jocose 
rem  urgere  vult.  De  eata  Romuli 
plura  apud  Veteres ;  Seneca  de  Con- 
•ol.  9.  p.  m.  84.  '<  Ne  tu  pusilli  animi 


es,  si  id  ideo  fortiter  pateris,  quia  Ro- 
rauli  casam  nosti.'*  Dionysii  adhuc 
«tate  casula  sustentabatur,  quam  Ro- 
mulusetRemusstruxerant.  Archsol. 
I.  Ixxvi.  p.  205.  edit.  Reisk.  Sed 
nunc  intelligenda  ea,  quam  Romulu^, 
condita  jam  urbe,  inhabitabat  qu»  et 
iii.  183.  seq.  memoratur;  Valerius 
Max.  iv.4.  "  Per  Romuli  casam,per- 
que  veteris  Capitolii  humilia  tecta." 
Leges  tum  non  sinebant  fortuitum 
spernere  cespitem ;  Horatius  d.  1.  Ca- 
jnebat,  satis  ampla  erat  ad  recipien- 
dum  Romulum.  Martigena,  ut  dra^ 
eonigena,  aurigena  et  similia  apud 
Nostrum.  £x  ulvii  fluminum  facere 
toros  olim  pauperes  solebant,  Metam. 
viii.  655.  ut  Lacediemones  kic  ori- 
Pddiiw,  Serius  in  culcitis  plumeis 
malebant  mollius  requiescere.  Confer, 
iti.  184  sq.  Jupiter  angutta,  etc.  Pu- 
tant  intelligi  Jovis  Feretrii  teroplum, 
cujus  longitudo  vix  quindecim  pedum 
erat,  secundum  Dionysium,  ii.  34. 
Potius  omnino  hoc  vult :  admodum 
humilia  et  angusta  olim  erant  templa. 
Vix  stabat,  si  non  sedens  in  templis, 
sed  stans  effictus  esset,  vix  stare  po- 
tuisset.  Vide  Burm.  in  Jove  Fulg. 
cap.  14.  Fictilefulmen.  Quin  statun 
tum  tots  fuere  fictiles;  Plin.  Hist. 
Nat.  35 ;  TibuUus,  I.  x.  10.  "  Tunc 
melius  tenuere  6dem,  quum  paupere 
cultu  Stabat  in  exigua  ligneus  ede 
Deus."  Adde  Propertium,  IV.  i.  5. 
Gemmis.  Augustus  una  donatione  ia 
cellam  Jovis  Capitolini  sedecim  millia 
poodo  auri,  gemmasque  ac  margaritas 
quingenties  HS.  contulit ;  Suetonius» 
Aug.  30. 


FASTORUM  LIB.  L 


17 


Risit,  et,  O  quam  te  falhint  tua  seecula,  dixit, 

Qui  stipe  mel  sumta  dulcius  esse  putes ! 
Yix  ego  Saturno  quemquam  r^^nante  videbam, 

Cujus  non  animo  dulcia  lucra  fbrent. 
Tempore  crevit  amor,  qui  nunc  est  sunmius,  ha^ 
bendi:  195 

Vix  ultra,  quo  jain  progrediatur,  habet. 
Pluris  opes  nunc  sunt,  quam  prisci  temporis  annis ; 

Dum  populus  pauper,  dum  nova  Roma  fuit ; 
Dum  casa  Martigenam  capiebat  parva  Quirinum, 

Et  dabat  exiguum  fluminis  ulva  tomm.        200 
Jupiter  angusta  vix  totus  stabat  in  aede ; 

Inque  Jovis  dextra  fictile  fulmen  erat. 
Fixmdibus  ornabant,  quee  nunc  Capitolia  gemmis ; 

Pascebatque  suas  ipse  senator  oves. 
Nec  pudor  in  stipula  placidam  cepisse  quietem, . 

Nec  foenum  capiti  supposuisse,  fuit.  206 

Jura  dabat  populis  posito  modo  consul  aratro, 

£t  levis  argenti  lamina  crimen  erat. 
At  postquam  Fortuna  loci  caput  extulit  hujus, 

Et  tetigit  summos  vertice  Roma  Deos :        210 


207.  Coiiferui«779iqq.  Ab  aralro 
coQsalct  ad  fuces  arcenebantar.  L. 
Qntnetios  Ciaciiinatas  dictator  dictas 
vcl  fossam  fodiens,  ycI  aratro  incam- 
bens:  livios,  iii.26.  Argentilamina ; 
Flitt.  xviii.  8:  '*  Praeipiebant  ista, 
qvi  trinttpbali  denas  argenti  libras  in 
snppeUectile  crimini  dabant"  Nempe 
Cornel.  Rnfinum,  bis  coosulem  et 
dictatnra  fiinctnin,  Fabricins  censor 
anno  U.  C.  478.  senatu  movit,  quod 
decen  pondo  tibras  facti  argenti  ha- 
bertt  $  Gellins  Noct.  Att.  iv.  8 ;  xvii. 
2L  Ltminmm  fere  scriptores  po- 
iitiat,  qnando  contemtim  de  argento 
ant  anro  loqnnntur;  Seneca  Benef. 

VOL.  V. 


vti.  10.  'Maminas  utriasqne  mate» 
risB."  Horatius,  II.  Od.  ii.  2.  "  ini- 
mice  lamns." 

209.  Postquam  Roma  finibus  opi- 
bosque  crevit,  loco  cuique  Fortuna 
qnsdam  preesse,  ejusque  fata  regere 
credebatnr;  Metam.  iv.  565;  x.  339. 
Ad  Fortunam  Pop,  R,  omnes  imperii 
vicissitudines  referebant  scriptores. 
Creverunt  et  opet,  etc.  Juvenalis,  xiv. 
189.  "Crescit  amor  nummi,  quan- 
tum  ipsa  pecunia  crescit."  Fnrorem 
istius  cupidinis  describit  Sallustius 
Cat.  xi :  Ea  '*  semper  infinita,  in- 
satiabiUs,  neque  copiai  neque  inopia 
minuitur." 
D 


18 


P.  OVIDII  NASONIS 


Creverunt  et  opes,  et  opum  furiosa  cupido ; 

Et,  quum  possideant  plurima,  plura  volunt. 
Quaerere  ut  absumant,  absumta  requirere  certant ; 

Atque  ipsae  vitiis  sunt  alimenta  vices. 
Sic,  quibus  intumuit  suffusa  venter  ab  unda,   216 

Quo  plus  sunt  potae,  plus  sitiuntur  aquee. 
In  pretio  pretium  nunc  est :  dat  census  honores  ; 

Census  amicitias:  pauper  ubique  jacet. 
Tu  tamen,  auspicium  si  sit  stipis  utile,  quseris, 

Curque  juvent  nostras  sera  vetusta  manus :  220 
^ra  dabant  olim ;  melius  nunc  omen  in  auro  est : 

Victaque  concedit  prisca  moneta  novse. 
Nos  quoque  templa  juvant,  quamvis  antiqua  pro- 

Aurea ;  majestas  convenit  ista  Deo.       [bemus, 
Laudamus  veteres,  sed  nostris  utimur  annis :   2^5 

Mos  tamen  est  aeque  dignus  uterque  coli. 
Finierat  monitus  :  placidis  ita  rursus,  ut  ante, 

Clavigerum  verbis  alloquor  ipse  Deum : 


215.  Suffundi  et  venter  dici  potest 
aquis,  ut  alibi  om  mffusum  pudore,  et 
aqu»  sab  cute  collectc.  Eadem  au- 
tem  siroilitudiDe  avaritis  naturam 
illustrarunt  Polybius,  ziii.  1;  Hora- 
txoM,  II.  Od.  ii.  13.  ubi  "Crescit  in- 
dalgens  sibi  dirus  hydrops»"  etc.  Pre- 
tium  in  pretio  m^  pecunia  sstimatur. 
Dat  cemnu  honoret.  Confer  III.  Amor. 
▼iii.  55.  Plinius,  xiv.  procem.  "  Pos- 
teris  lazitas  mundi,  et  rerum  ampli- 
tudo  damno  fuit,  postquam  Senator 
eemu  legi  coeptus,  judez  fieri  centu 
magistratum  ducemque  nihil  magis 
ezomare,  quam  censut,'*  Jaeet,  con- 
temnitur,  nec  honores  consequitur, 
nec  amicitias. 

219.  Cur  ahenei  nunmi  dentur. 
Quenit,  fortasse  qusris ;  Ovidius  enim 
non  qussierat.  Si,  an.  Lenzius  verba 
sic  conjungit,  Si  tu  tamen  quitrit  tiine 


stipit,  etc.  Heinsius  vero  malebat,  ti 
eur  stipis  utile  quaris.  Tunc  apodosis 
foret  omissa  :  causa  est  hsc  :  editiones 
antiqus  et  multi  MSS.  cur  sit.  Sed 
commode  dus  diverss  interr^^ationes 
locum  habent;  Curjuvent,  cur  gratum 
Dobis  sit  sneos  nummulos  accipere. 
Omeedat,  cedat,  et  victu  e  copia  poe- 
tica  additum.  Antiqua  ita  probabat 
illa  stas,  ut  et  homines  et  res,  quas 
eztollerevellet,  anti^vai  vocaret.  Vide 
Dos  ad  Plinium,  pan.  95.  Anni,  mo- 
res  temporis.  CoUfre  morem,  observare 
morera. 

227 — 254.  De  oAventu  Satumi,  qui 
e  coelo  Jovis  arma  fugiens  ad  Janum 
venit,  ab  eoque  hospitio  ezceptus, 
Latio  nomen  dedit,  et  Aboriginibus, 
hominum  generi  agresti,  roeliorem 
culturo  intulit ;  Virgil.  i£n.  riii.  316 
aqq.    Vide  Heynii  Ezcunus,  ii.  et  v. 


FASTORUM  LIB.  I. 


19 


Multa  quidem  didici :  sed  cur  navalis  in  eere 

Altera  signata  est,  altera  forma  biceps  ?        230 
Noscere  me  duplici  posses  in  imagine,  dixit; 

Ni  vetus  ipsa  dies  extenuaret  opus. 
Causa  ratis  superest :  Tuscum  rate  venit  in  amnem 

Ante  pererrato  falcifer  orbe  Deus. 
Hac  ego  Saturnum  memini  tellure  receptum :  235 

Ccelitibus  regnis  ab  Jove  pulsus  erat. 
Inde  diu  genti  mansit  Saturnia  nomen : 

Dicta  quoque  est  Latium  terra,  latente  Deo. 
At  bona  posteritas  puppim  servavit  in  sere, 

Hospitis  adventum  testificata  Dei.  240 

Ipse  solum  colui,  cujus  placidissima  laevum 

Radit  arenosi  Tibridis  unda  latus. 


ad  ^D.  vii.  Sed  eur  navali»,  etc.  Ma- 
crobias,  Sat.  i.  7.  "Quum  primus 
quoque  era  signaret,  servavit  et  iu 
hoc  Satumi  reverentiam,  ut  quoniam 
ille  navi  fuerat  advectus,  ex  uua  qui- 
dem  parte  sni  capitis  effigies,  ex  altera 
vero  navis  exprimeretur,  quo  Satumi 
memoriam  etiam  in  posteros  propaga- 
ret."  Coofer  Minucium  Fel.  22  ;  et 
Cyprianum  de  Idol.  Vanit.  i.  3 ;  Lac- 
tantium  Inst.  I.  ziii.  7.  ubi  nummi 
veteres,  quales  bic  describuntur,  com- 
memorantur.  Omnino  vide  Raschii 
Lexic.  numar.  voc.  Janus.  Navalis 
formot  forma  navis,  iignata :  Heinsius 
tignaio  malebat.  Noseere  me  pottn, 
etc  nosceres,  bicipitem  illam  formam 
esae  raei  capitis,  me  ipsum  referre, 
Diai  tempus,  quod  omnia  extenuat, 
etiam  in  «re  illo  lineamenta  oris  mei 
obliterasset,  exientAorot,  minueret  par- 
tes.  Male  librarii  extenuauet  substi- 
taerunt  \  Auctor  enim  universe  loqui- 
tnr. 

233.  Falx  Satumi  symbolum  inisse 
pntatur  agricultur»  ab  ipso  io  Italia 
reperta.  Alii  eam  putant  ei  attribu* 
tam,  qaod  tempus  omnia  metat,  ex- 


secet,  incidat ;  Macrob.  i.  8.  Recep' 
tum  scil.  a  me.  Ab  Jove  pultut; 
Macrob.  "  Eumdem  a  filio  pulsum, 
quid  aliud  est,  quam  tempora  senes- 
centia  ab  his,  quae  post  sunt  nata, 
depelli  V*  Satumia,  In  inscript.  quam 
Dionysius  Halic.  ArcbsBol.  i.  14.  com- 
memorat  Srelxcrf  iun6iuvoi  SuciXdv 
Saropviav  &uiv,  Idem  cap.  24.  narrat, 
ante  Herculis  adventum  totam  oram, 
quae  post  Italia  dicta,  Saturno  Deo 
fuisse  sacratam,  et  ab  incolis  Sator- 
niam  vocatam;  esse  etiam  urbet 
quasdam,  qus  ita  appellentur.  Janum 
ipsum  terrs  hoc  nomen  indidisse, 
auctor  est  Macrob.  Sat.  i.  7.  Latni»!, 
latente  Deo.  Sic  vulgo  putabant,  de- 
cepti  inepta  etymologia.  Etiam  Virg. 
i£n.  viii.  320  sqq.  Bona,  grata.  Pup- 
pim  tervavit,  Nempe  multi  nummi, 
etiam  post  Servii  Tullii  tempora  sig- 
nati,  servant  vel  Jani  biformis  vel 
navis  6guram.  Inde  forte  opinio  nata, 
jam  Janum  signasse  nummos.  L«vihii 
iatut.  Fabius  Pictor :  '*  Is  Janos  snb 
initium  aurei  seculi  Isvum  latus  Ti- 
beris  Hetruris  tenuit."  Raiere  sque 
ac  rodere  et  mordere  de  fluvioallnente. 


ao 


P.  OVIDII  NASONIS 


Hic,  ubi  nunc  Roma  est,  incaedua  sylva  virebat ; 

Tantaque  res  paucis  pascua  bubus  erat. 
Arx  mea  coUis  erat,  quem  cultrix  nomine  nostro 

Nuncupat  hsec  aetas»  Janiculumque  vocat.    246 
Tunc  ego  regnabam,  patiens  quum  terra  Deorum 

Esset,  et  humanis  numina  mixta  locis. 
Nondum  Justitiam  facinus  mortale  fugarat; 

Ultima  de  superis  illa  reliquit  humum  :         250 
Proque  metu  populum  sine  vi  pudor  ipse  regebat : 

NuUus  erat  justis  reddere  jura  labor. 
Nil  mihi  cum  bello  :  pacem  postesque  tuebar : 

Et  clavem  ostendens,  Haec,  ait,  arma  gero. 
Presserat  ora  Deus :  tunc  sic  nostra  ora  resolvo, 

Voce  mea  voces  eliciente  Dei :  256 

Quum  tot  sint  Jani,  cur  stas  sacratus  in  uno, 

Hic  ubi  juncta  foris  templa  duobus  habes  ? 


243.  Vaatitatem  illorum  locorum 
plores  poetffi  descripsere,  et  cum  mag- 
■ificentiaurbisRomans  compararunt, 
ut  Virgilitts,  i£n.  viii.  314  sqq.  In" 
^edua.  Plinitts,  V.  £p.  vi.  8.  nemora 
mntiqua  distinguit  a  cidiut,  in  quibus 
aolent  arbores  csdi.  Tanta  res,  tam 
magnificum  caput  tants  reipublics. 
Arx  mea,  etc.  non  arcem,  pabtium, 
babebam,  aed  nudum  collem,  in  quo 
degebam.  Cultrii,  incolens  mon- 
tem. 

247.  Patient  Deonim  et  humanit 
mixta  numina  locit  paulo  audacius 
dictum,  quum  Dii  babitarent  in  terris 
atque  inter  bomines ;  id  quod  erat  in 
bonis  aurei  seculi .  Nondnm  Just\tiam, 
etc.  Sic  et  Metam.  i.  150.  uhi  post- 
quam /octnuj  mortaU,  facinora  morta- 
lia,  descripsit,  pergit :  **  Virgo  caede 
madentes  Ultima  coelestum  terras 
Astraeareliquit."  £tiam  cum  sqq.con- 
fer  Metam.  i.  90  sqq.  et  129.  quibiM 


similia  Fabius  Pictor  narraverat.  Pti- 
dor,  moderatio  omnium  cupiditatura 
causa  justi  et  aequi. 

257.  Jani  Romae  dicebantur  sdifi- 
cia  fomicata  et  pervia,  per  qus  in 
alios  vicos  transire  licebat.  Tales  Jani 
erant  plures,  ad  forum  tres.  Livius, 
zli.  27.  de  Fulvio  Flacco  censorer 
"  Curavit  forum  porticibus  tabernis- 
que  claudendum,  et  Janos  tres  facien- 
dos.'*  Sed  hoc  loco  Lenzius  sacella 
Jani  inteliigit.  Stas  tncratus,  habes 
statuam.  Templa  Janus  habebat  tria  : 
primum  conditum  est  a  Romulo,  pace 
inter  ipsum  et  Tatium  facta :  quod 
ipsum  Nuroa  tempore  pacis  claudi 
instituit :  alterum  quatuor  portarum 
fuit  in  foro  Romano,  ab  Augusto  de- 
dicatum  :  in  quo  Janus  quudrifrons 
colebatur :  tertium  junctum  eratybrt« 
duobut,  piscario  et  boario,  a  Duiilio 
positum  et  a  Tiberio  instauratum; 
ii.  201. 


FASTORUM  LIB.  I. 


21 


Ille  manu  mulcens  propexam  ad  pectora  barbam, 

Protinus  (Ebalii  rettulit  arma  Titi :  260 

Utque  levis  custos,  armillis  capta  Sabinis, 

Ad  summae  Tatium  duxerit  arcis  iter, 
Inde,  velut  nunc  est,  per  quem  descenditis,  inquit, 

Arduus  in  valles  et  fora  clivus  erat. 
Et  jam  contigerat  portam,  Saturnia  cujus        265 

Demserat  appositas  insidiosa  seras. 
Cum  tanto  veritus  committere  numine  pugnam, 

Ipse  meee  movi  callidus  artis  opus. 


260.  Tatius,  Sabinoram  rex,  qiivm 
passim  a  scriptoribiu  Titi  pnBnomiiie 
insigiiiatar,  atque  etiam  h.  1.  MS. 
Voasii  idem  prcferat,  tnm  moz  7«ltMi 
occurrat,  Heiosiiu  illud  merito  prstu- 
liL  (Ebahu  antiquissimiis  Lacedcmo- 
niomm  rez.  Sabini  aatem  a  Lace- 
dserooniis,  quemadmodom  Etrusci  a 
Tyrrfaenis  descendere  credebantar ; 
Plutarch.  Rom.  15 ;  quamquam  falso. 
Inde  iii.  230.  (Ebalidit  matret. 

261.  Confer.  cum  his  Noster,  Me- 
tam.  ziv.  751  sqq ;  Dionysius  HaUc 
ti.  38 — 40 ;  Livius,  L  11 ;  Servius  ad 
^neid.  i.  396.  Sp.  Tarpeius  arci 
Roman»  preerat,  filiaque  ejus  CMf- 
todiebat  portam,  de  qua  moz.  L«iri$, 
coi  non  tuto  custodia  credita,  aut 
qu9  faeile  corrumpi  potuit  muneribus. 
ViT^^o,  quum  Tatius  id  ageret,  ut  eam 
comimperet,  aureas  armillat,  quas 
raagni  ponderis  levo  brachio  Sahhu 
gestabant,  pepigit.  Ita  Tatius  tumma 
aree  potitus  est.  Sic  Fabius  et  Cincius 
tradiderant.  SaHoi  autem,  ut  Etrusd, 
moUi  victu  cultoque  gaudebant.  Ar' 
duut  tn  vallet,  arduus  imminens  val- 
libus. 

265.  CofUigfrat,  sdl.  Tatius.  Por- 
tam.  Macrob.Sat.i.  9 :  "Quum  Ro- 
mani  portam,  qusB  sub  radicibus  collis 
Viminalis  erat,  quas  postea  ez  eventu 
Janualit  «ocata  «st,  cla«dere  festi- 


narent,  quia  in  ipsam  hostes  irrue- 
baot»"  etc.  Satumia,  Juno ;  hinc  se- 
quitur  tanto  numine,  et  Voas.  habet 
Satknua  Juno.  £a  autem  indignaba- 
tur,  ut  omnibas  Trqjanis,  ita  JEtMtm 
ejusque  posteris.  Ad  eam  igitur  Hor. 
II.  Od.  i.  25.  multo  seriora  mala  refert. 
Non  male  ergo  nunc  quoque  interpo- 
sita  est.  Coofer  Metam.  ziv.  787. 
5«rc  scil.  ligna,  qu»  ez  transverso 
januis  objiciebantur,  passim  dicuntur 
afjponi.  l\sappotitit,]9n\imobterantur; 
demtis,  reteranttir, 

268.  Movi  opnt  nMt  artit,  edidi 
opos,  patravi  facinus  raihi  conveniens; 
Macrob.  d.  1.  "Quumque  Sabini  per 
portam  patentem  irrupturi  easent,  fer* 
tur  ez  edc  Jani  per  hanc  portam 
magna  vis  torrentiom,  undis  scatenti* 
bus,  erupisse,  multasque  perduellium 
catervas,  aut  ezustas  ferventi  aqua» 
aut  devoratas  rapida  voragine  depe- 
riisse."  Ora  fontana,  ezitum  fontis. 
Janus  autem  omni  ezitui  pneest ;  hinc» 
ipia  potent  tum  ope,  De  aqua  prosi- 
liente  ^aculari  etiam  Metam.  iv.  424. 
Alibi  sic  egerere,  ut  Plin.  IV.  £p. 
zzz.  7.  Varro  de  ling.  Lat.  it. 
*'  Lautolae  a  laTando,  quod  ibi  ad 
Janum  geminum  aqus  calids  fue- 
rint."  Inde  nata  videtur  fabala,  Mel. 
ziv.  785.  Venus  Romanorum  causam 
agit,  atque  a   Naidibus,  loca  Jano 


23 


P.  OVIDII  NASONIS 


Oraque,  qua  poUens  ope  sum,  fontana  reclusi ; 

Sumque  repentinas  ejaculatus  aquas.  270 

Ante  tamen  gelidis  subjeci  sulphura  venis, 

Clauderet  ut  Tatio  fervidus  humor  iter. 
Cujus  ut  utiiitas  pulsis  percepta  Sabinis ; 

Quaeque  fuit,  tuto  reddita  forma  loco  est. 
Ara  mihi  posita  est,  parvo  conjuncta  sacello :  275 

Haec  adolet  flammis  cum  strue  farra  suis. 
At  cur  pace  lates,  motisque  recluderis  armis  ? 

Nec  mora,  quaesiti  reddita  causa  mihi : 
Ut  populo  reditus  pateant  ad  bella  profecto, 

Tota  patet  demta  janua  nostra  sera.  280 

Pace  fores  obdo,  ne  qua  discedere  possit : 

Ceesareoque  diu  nomine  clausus  ero. 
Dixit :  et  attollens  oculos  diversa  tuentes, 

Adspexit  toto  quidquid  in  orbe  fuit.  284 


joncta  cum  gelido  fonte  tenentibus, 
impetrat,  ut  fontis  sui  flumina  eliciant : 
qoae  quum  nondum  iter  prscluderent 
bostibus,  sulpbura  supponunt  fonti, 
atque  bituroine  venas  incendunt ;  un- 
de  aqua  calida. 

275.  Vetus  et  primum  Jani  tem- 
plum  Romulus,  pace  cum  Sabinis 
lacta,  ibi  posuit,  ubi  Janus  auxilium 
contra  Tatium  tulit ;  Terent.  Maurus 
in  Wemsdorfii  Poet.  Min.  tom.  ii.  pag. 
279.  Tibi  vetta  ara  ealuit  Aborigineo 
tacello,  Recte  vocat  parvum  sacel- 
lum;  auctore  Procopio,  cujus  tem- 
pore  restabat,  nil  nisi  Jani  statuam 
quinquepedalem  capiebat,  forma  qua- 
drata  et  aere  constructum,  portas 
utrimque  habens  sneas  a  fronte  et  a 
tergo.  H^c  adolet,  in  hac  adolentur. 
Strues,  libi  genus.  Festus :  **  Ferctum 
genus  libi  dictum,  quod  crebrius  ad 
sacra  ferebatur,  nec  sine  strue,  altero 
genere  libi :  qu9  qui  afferebant,  stru- 
fectarii  appellabantur.*' 


277.  Latere  ipse  dicitur  qaia  tem- 
pore  pacis  ejus  templum  clausum. 
Horat.  II.  £p.  i.  255.  "  claustraque 
custodem  pacis  cohibentia  Janum." 
Vide  ad  ver.  121.  Reditut  pateant, 
Secundum  Macrob.  i.  9.  ad  finem, 
tempore  belli  fores  reserantur,  velut 
ad  urbis  auxilium  profecto,  Deo.  Fortt 
abdo,  foribus  seram  obdo.  Postit  nempe 
Pax.  Hoc  melius  est,  quam  quod 
Marcil.  ad  Horatium,  II.  Cp.  i.  255. 
praefert  possim,  Nomine  Heinstus  ex 
MSS.  Ursin.  Voss.  Arund.  recepit,  ut 
CsBsarea  domus  intelligatur.  Potest 
dictum  esse,  ut  nomine  suo  terrere 
gentes,  Cacsareum  nomen  ita  terrebit 
gentes,  ut  ab  armb  abstineant,  egoque 
clausus  esse  possim.  Vulgo«  numine* 

283.  Diversa,  loca  sibi  opposita;  in 
tales  enim  partes  faciem  Janus  con- 
versam  habet.  Pax  erat,  Anno  U.  C. 
770.  C.  Caecilio  Rufo,  L.  Pomponio 
Flacco  coss.  ad  VU.  Kalend.  Jun. 
Criar  Germanicut  de  Cherusds»  Chat- 


FASTORUM  LIB.I. 


28 


Pax  erat ;  et  vestri,  Germanice,  causa  triumphi 

Tradiderat  famulas  jam  tibi  Rhenus  aquas! 
Jane,  face  aetemos  Pacem  Pacisque  ministros: 

Neve  suum  prsesta  deserat  auctor  opus. 
Quod  tamen  ex  ipsis  licuit  mihi  discere  Fastis,     . 

Sacravere  patres  hac  duo  templa  die.  290 

Accepit  PhcEbo  Nymphaque  Coronide  natum       * 

Insula,  dividua  quam^premit  amnis  aqua. 
Jupiter  in  parte  est :  cepit  locus  unus  utrumque : 

Junctaque  sunt  magno  templa  nepotis  avo.  294 
QuiD  vetat  et  stellas,  ut  queeque  oriturque  cadit^^ 

Dicere?  promissi  pars  fuit  ista  mei.  [que. 


tiiet  Angivariis  triumphum  egit ;  Ta- 
citua,  Ann.  ii.  41.  Norisius  de  Ceno- 
tapb.  Pb.  p.  201.  putat  Ovidium 
Gennanico  triumpbam  tantum  augu- 
rari :  Maaonus  contra  in  vita  Ovidii, 
ad  annnm  770.  contendit,  scripta  hec 
post  actnm  triumpbnm,  eoque  tem- 
poce  paccm  foisse  per  ori>em  terrarum 
compoaitam.  Id  sane  Poet»  verba 
indicare  videntur.  Serviebant  jam 
Germani  Romanis ;  sed  poetas  fluviis 
tribuunt,  quod  accolis  convenit;  et 
Jamuhu  fluvius  passim  occurrit,  ut 
Heinsius  docet.  Fae9  ietemot,  etc. 
da  nobis  semper  moderatores  pacis. 
Heinsias  vocem  mimtirot  indignam 
censet  majestate  Cassaree  domus; 
corrigit  ergo  tBquettrot,  id  est,  media- 
tores.  Verum  etiam  minitier  de  mo- 
deratore  dicitur :  Virg.  Mn.  ii.  100 : 
*'  Cakbante  ministro ;"  v.  640."  Deus 
animum  ministrat."  Nevetuum.  etc. 
effice,  ne  is,  qui  pacem  nobis  peperit, 
ad  anna  mrsus  convertatur. 

289.  Snperiora  didioerat  ex  Jano ; 
progreditar  ad  ea,  qusB  Fatti  suppe- 
ditabaot.  Dies  dedicationis  admo- 
dnm  solemnes  Rom» ;  inde  igitur  et 
Kalend.  Jairaar.  aliquid  celebritatis 
■ccessit :  ez  Phetbo  et  Ceronide  Nym- 


pha  natus  est  iEsculapius,  Metam.  ii. 
542—632.  Ann.  U.  C.  462.  Q.  Fabio 
Gurgite,  D.  Junio  Bruto  Sceva  coss. 
peste  urbem  agrosque  vastante,  Ro* 
mani,  libris  SibyUinis  moniti,  iEscu- 
lapium  ab  Epidauro  arcessitum  in 
insulam  Tiberis  deportarunt,  eique 
templum  ibi  consecrarunt ;  Livius,  i. 
47 :  edit.  Reisk.  quam  deportationem 
et  consecrationem  Noster  Metam.  zv. 
622 — 744.  copiose  persecutus  est. 
Insula,  cujus  originem  Livius.  ii.  6. 
refert,  inde  dicta  JEtcuUtpii  inttila; 
Sueton.  Claud.  25.  Hoc  loco  premere 
est  cingere.  Jovit  templum  una  diot 
non  autem  ejusdem  anni,  sed  multo 
serius  post  bellum  punicum  secundum, 
a  C.  Servilio  duumviro  dedicatum  est. 
liv.  zzxiv.  53. 

295.  De  ttellanun  ortu  et  oceatu 
jam  primum  dicturus ;  prsmittit  pne- 
dare  laudet  eorum,  ^tit  prtmi  tiderum 
naturam  invettigarunt,  Triplicem  an- 
tem  astrorum  ortum  et  obitum  astro* 
nomi  memorant,  heliacum,  quum  solia 
radiis  vel  emerguntur,  vel  occultan- 
tur;  unde  Plinius  emertionem  et  oc- 
eultationem  vocat:  cosmicumscil.  ma- 
tutinum,  quum  sidus  circa  solis  ortum 
oritur  aut  occidit :  acronycbium  deni* 


24 


P.OVIDII  NASONIS 


Felices  animos,  quibus  hsec  cognoscere  primis, 

Inque  domos  superas  scandere  cura  fuit! 
Credibile  est  illos  pariter  vitiisque  locisque 

Altius  humanis  exseruisse  caput^  300 

Non  Venus  et  vinum  sublimia  pectora  fregit, 

Officiumve  fori,  militiseve  labor : 
Nec  levis  ambitio,  perfusaque  gloria  fuco, 

Magnarumve  fames  soHicitavit  opum. 
Admovere  oculis  distantia  sidera  terris,  305 

iEtheraque  ingenio  supposuere  suo. 
Sic  petitur  ccelum :  non,  ut  ferat  Ossan  Olympus, 

Summaque  Peliacus  sidera  tangat  apex. 
Nos  quoque  sub  ducibus  ccelum  metabimur  illis, 

Ponemusque  suos  ad  stata  signa  dies.  310 


<\me  tciL  vespertinum,  quum  idem 
£t  circa  solis  occasum.  Moz  plu- 
rimi,  Felices  anim».  Sed  nunc  de 
co^oscendi  studio  sermo  est ;  itaque 
rectios  puto  animoi.  Beatos  autem 
«osdem  praedicat  et  Plinius,  ii.  12; 
**  Macti  ingenio  este,  ccbH  interpre- 
tes,  reromque  naturae  capaces,  ar^- 
menti  repertores,  quo  homines  Deoa- 
qne  victstis."  £os  paulo  ante  viros 
ingenU9  Tocat,  supraque  mortaliom 
naturam,  qui  numinom  legem  depre- 
henderint.  /n  domoi  iupertu  scanderg, 
sidera  coeli  contemplari ;  Horat.  I. 
Od.  xxviiu  6.  de  Archyta,  **  A^rias 
'  tentasse  domos,  animoque  rotundum 
Percurriase  polum."  Confer.  Lucre- 
titts,  i.  74.  Locit  humanis  exserit  ca- 
put,  qui  non  tantum  intuetur,  quod 
ante  pedes  est,  sed  suspicit  et  con- 
templatur  coelestia.  Huic  accommo- 
davit,  ut  ingeniose  loqueretur,  et  al- 
ierum,  vitus  exseruisse  eaput. 

302.  Officium  fori,  omnis  opera 
JCtorum,  patrononim  et  advocato- 
rum.  Perfusa  fwo,  cujus  splendor 
^laz.    Heiosius  octdis  monet  sexto 


casu  ease  capiendom,  ut  istis  tam- 
quam  instrumentis  adduxerint  sideia 
distantia :  id  quod  parum  plaoet.  Im- 
mo  sidera  quasi  de  coelo  deducta  ad* 
moverunt  oculis  suis,  atque  ingemu 
tupposuere,  id  est,  tam  diligenter  con- 
templati  sunt  sidera,  ac  si  illa  mensae 
esseut  imposita. 

307.  Horatius,  I.  Od.iii.  38.  CcUmm 
ipsum  petimus  stuUitia,  alludens  et 
ipse  ad  gigantas,  qui,  montibus  coo- 
gestis,  coelum  petierant,  regnum  cee- 
leste  affectantes.  Ordinem  montium 
congestorum  eumdem  Noster  servat 
et  II.  Amor.  i.  13.  atque  e  lectione 
nostra  Metam.  i.  154  s.  Peliacus  apex, 
quatenos  Pelion,  minimus  mons,  su- 
premum  occupat  locum.  Meiari  pro 
metiri.  Sensus:  Ex  inventia  eorum 
nonnulla  repetam.  Stata  sidera  op- 
ponuntur  vagis  sc.  erraticis ;  ergo  fixa ; 
Censorinus  de  D.  Nat.  7.  "  vitam 
nostraro  stellis,  tam  vagis  quam  statis, 
esse  subjectam  ;*'  Plinius,  xvii.  25. 
"  stata  sidera  et  coelo  afiixa."  Jam 
ponere  suos,  etc.  dies  notare,  quibus 
sidera  illa  oriuntur  et  cooduntnr. 


FASTORUH  UB.  I. 


95 


ibi  nox  aderit  venturis  tertia  Nonis, 
saque  coelesti  rore  madebit  humus : 
lis  frustra  queeruntur  braehia  Cancri ; 
:eps  occiduas  ille  subivit  aquas. 
saiNT  Nonae:  missi  tibi  nubibus  atris  315 
SL  dabunt  imbres,  exoriente  Lyra. 
OR  adde  dies  ductis  ex  ordine  Nonis; 
s  Agonali  luce  piandus  erit. 


astts  cosmicos  scil.  mata- 
i,  sub  finem  Doctis,  qus 
cnndam  et  tertiam  mensis 
«rtia  ante  Nonas« 
«  ortus  cosmicus.  Colu- 
.  "  Nonis  Januariis  Fidis 
aoe  :  tempestas  varia;" 
iii.  26.  seu,  64.  "  Pridie 
lar.  Cssari  Delphinus  ma- 
itor,  et  postero  die  Fidi- 
ttttmnt — Lyra;  Nonis  et 
nit  et  Lyra  exoritur.  Sen- 
Lis ;  modo  teneas  ante  tn- 
Mnteliigendum  esse  st,  de 

vid.  Cortius  ad  Sallust. 
S;  tum,  tigna  dare  esse 
m.  imfftifialviiv,  se  osten- 

quod  apud  Gemin.  sae- 
empestatis  vicissitudinibus 
cus  nostro  similiimus  est 
'naque  dant  imbres,  Bxori- 
u  Sed  Taubn.  aliter  vide- 
lodis :  pro  mim  recipi  vo- 
et  sensum  constitui  bunc : 
t  Non»,  tigna,  sidera,  da- 
ndentf  nunc  imhru  mitti, 

Unus  Vatic.  isque  opti- 
iUrini  imbret:  mitti  tibi 
i,  N(nuK  tigna  dabunt,  ex- 
I.  Quod  si  his  interpunc- 
rius  lectionis  dare  velis, 

•ensum  tolerabilem  ha- 
>res  obstiterint,  quo  minus 
xortum  cemere  possis,  ez 
potas  cognoscere.  Multi 
I  Naap.  usus,  Inttiterint 


im6r«f  mitn  HH  timbSbut  atris,  Nonts 
4igna  dabunt.  Ita  in  Regiis  A.  et  C ; 
at  codex  B.  Signa  dabunt  Nonts  ;  nftt 
st  tibi  nubibut  atrit  I$utittrint  vmbrei. 
317.  Dies  Januarii  nonos.  Agoni^ 
sive  AganaUa  etiam  ez  Kalendario 
veteri  in  diem  Januarii  quintam  in- 
cidebant,  secundum  alios  in  diem 
antecedentem.  Agonalium  originem 
Antias,  scriptor  vetustai,  ad  Numam 
Pompilium  retulerat ;  Macrob.  Sat.  i. 
4.  Nominis  eausas  Ovidius  plures 
reddit.  Suecinctut  minister,  popa, 
victimarius.  Duo  popa;  aderant,  quo- 
rum  alter  feriebat  victimam,  alter, 
cultrarius,  percussam  jugulabat.  Am- 
bo  erant  sticclnctt,  id  est  limo  tantum 
pudenda  tecti,  caetera  nudi.  Limum 
Plutarchus  vocat  ircpi^w^a  tbw&pv- 
^ov,  Vide  Torrent.  et  Casaub.  ad 
Suetonium«  Calig.  32.  CsBterum  tiic- 
cinetia  minitter,  pro  vocativo.  Quod 
quum  non  observarent  librarii,  multi 
potett,  rogat  et  ag}t  dederunt :  confer 
ad  iv.  731.  Sewxper,  Agone,  etc.  Hanc 
Romanorum  in  sacris  diligentiam,  qua 
cavebant,  ne  victimarius  nisi  Jusiut 
victimam  feriret,  Grasci  inprimis  scrip- 
tores  notarunt,  Dionysius  Halic  Plu- 
tarchus  et  alii.  Tb  temper  ad  hoc  po- 
tissimum  sacram  referendum^  roonet 
BttrmanBus.  8ed  adhibita  haec  for- 
mula  etiam  in  aliis  sacris ;  quemad- 
modum  et  in  illis  pecudes,  non  sponte 
venidiant,  sed  agebantur,  Inanes  sunt 
istse  etymologie,  ut  m^lts  veterum. 
E 


J26 


P.  OVIDII  NASONIS 


Nominis  esse  potes  succinctus  causa  minister, 

Hostia  coelitibus  quo  feriente  cadit ;  320 

Qui  calido  strictos  tincturus  sanguine  cultros, 

Semper,  Agone?  rogas;  nec,  nisijussus,  agis. 
Pars,  quia  non  veniant  pecudes,  sed  agantur,  ab 

Nomen  Agonalem  credit  habere  diem.        [actu 
Pars  putat  hoc  festum  priscis  Agnalia  dictum ; 

Una  sit  ut  proprio  litera  demta  loco.;  326 

An,  quia  preevisos  in  aqua  timet  hostia  cultros» 

A  pecoris  lux  est  ista  notata  metu  ? 
Pars  etiam,  fieri  solitis  eetate  priorum 

Nomma  de  ludis  Graia  tulisse  diem.  330 

]St  pecus  antiquus  dicebat  Agoniasermo;  \ 

Veraque  judicio  est  ultima  causa.meo. 
Utque  ea  nunc  certa  est,  ita  rex  placare  sacrorum 

Numina  lanigerae  conjuge  debet  ovis. 
Victima,  quae  dextra  cecidit  victrice,  vocatur :  335 

Hostibus  amotis  hostia  nomen  habet. 
Ante,  Deos  homini  quod  conciliare  valeret, 

Far  erat,  et  puri  lucida  mica  salis. 


325.  AgruMa  Neapol.  monet;  ar- 
gutias  magit  inesse  etymo,  quam  veri- 
tatem ;  Don  agnam,  led  arietem  tum 
ccsum.  In  aqtta  per  pelves  disposita 
juzta  aram ;  confer  zv.  124  s.  Timet, 
iiyuttnaZii»  MetUp  dytavi^.  Nittata, 
vocata,  quod  est  in  variis  lectionibus. 
Graia  pro  Graca  dedit  Heinsius  quum 
quidam  grata  haberent ;  Metam.  iv. 
16.  per  Graias  gentes,  Apud  Graecos 
autem,  quod  constat,  certamina  ath- 
letarum  gymnica  Agones  dici  solebant. 
Et  pectu,  etc.  Sic  et  Festus :  "  bos- 
tiam  enim  antiqui  Agoniam  voca* 
bant."  £t :  "  Agonias  hostias  puta- 
bant  ab  agendo  dict^ ;  unde  agolum 
pastorale  baculum,  quopecudesagun- 
tur." 


334.  Confux  ovis  ex  antiqao  ser- 
mone  poetico,  aries.  Vide  ad  Metam. 
i.  660.  Dextra  cecidit  vietrice,  ob 
victoriampartamDiisoffertur.  AfMtis 
ubi  nulli  hostes  sunt,  tempore  pacis. 
Taubner.  hoc  divisim  scribi  mlt,  • 
motis, 

337 — 456.  Digresno,  que  fctstono» 
rerum  DOs  offerendarum  contioet; 
confer  iii.  727  sqq.  Ante  oIim«  Mola 
salsa  tenuissimum  sacrifidum:  nee 
apud  Gnecos  antiquissimoa  odores 
adolebantur  aut  victime,  tantum  ber- 
has  et  fruges.  Vid.  Rhodiginus,  zii«  I. 
Purum,  quod  sacris  adhibetur,  et 
propter  vim  purificandi  lustrationibus. 
Farris  autem  oblationem  a  Jaoo  iosti- 
tutam  esse,  Fabius  Pictor»  lib.  i. 


FASTORUH  LIB.  I. 


27 


Nondum  pertulerat  lacrymatas  cortice  myrrhas 

Acta  per  aequoreas  hospita  navis  aquas.        340 
Tura  nec  Euphrates,  nec  miserat  India  costum, 

Nec  fuerant  rubri  cognita  fila  croci. 
Ara  dabat  fumos,  herbis  contenta  Sabinis, 

Et  non  exiguo  laurus  adusta  sono. 
Si  quis  erat,  factis  prati  de  flore  coronis  345 

Qui  posset  violas  addere,  dives  erat. 
Hic,  qui  nutic  aperit  percussi  viscera  tauri, 

In  sacris  nullum  culter  habebat  opus. 


raverat.  Hinc  sspe  ejus  fit  mentio. 
Horatius,  fll.  Od.  zxiiu  19.  ubi  urget 
boc,  Deot  non  muneris  pretinm.  sed 
mentem  piam  respicere,  "  Mollirit 
aTeraoe  Penates  Farre  pio  et  saliente 
mica." 

339.  Flinius,  Histor.  Nat.  xiii.  1. 
'*  Iliacis  temporibus  non  erant  un- 
gnenta  ;  nec  ture  supplicabatur."  De 
Romuli  et  Nums  temporibus  idem 
monet  Amobius  contra  Gent.  vii.  p. 
232.  Noster  tamen  iii.  7 13.  a  Baccho 
jam,  India  debellata,  odores,  cinnama, 
tora  data  esse  tradit,  Myrrha,  frutez 
in  multis  Arabie  locis  nascens,ex  cu- 
jus  cortice  inciso  gutts  manant ;  Pli- 
feias,  xii.  15 ;  Diotcor.  i.  64  et  69 ; 
Ovid.  Metam.  k.  500.  de  myrrha, 
"  Flet  tamen,  et  tepids  manant  ex 
arbote  guttSB :  Est  honor  et  lacrymis, 
etc."  Hotfita,  peregrina.  Tura  apud 
Sabeoa  sndabant  ex  arboribus  iocisis; 
Pliafait,  xii«  14 ;  Virgil.  Georg.  ii.  1 17. 
Ex  Arabia  per  EMfhraUmt  qui  in  si- 
num  Peiacum  se  exonerat,  subvecta 
mnt  io  alia*  terras.  Quia  igitur  ad 
Eaphratem  maxima  talium  mercium 
copia,  praplerea  ille  eas  nutUrt  did- 
tsr.  Onnino  orientales  merces  in  Sy* 
riset  Ftoaicis  oppida  maritima  con* 
fluabant,  uode  Romani  eas  petebant. 
Corttet  radix  et  folia  Indis  in  maiimo 
pralfo  pn^ter  eiimium  odorem.  Pli« 
■ius,  xii.  12.  Croeum  mittebat  Cilicia 


ex  Corylo  monte.  £i  mox  fila,  mox 
capilli  tribuuntur,  tmde  CciyMrpcxa 
KpSKov  Greci  dixerunL  Vid.  Salmaa. 
ad  Solin.  p.  749. 

343.  Herbu  Sabmu.']  Plin.  xiiv. 
61.  "  Herba  Sabina,  brathy  appellata 
a  Grccis,  doorum  generum  est:  altera 
tamaraci  similn  folio,  altera  cupresso. 
Quare  quidam  Creticam  cupressum 
dixerunt.  A  multis  in  suffitus  pro  ture 
adsumitur  ;*'  vide  iv.  741 :  lustrationi 
inservit.  Etiam  Virg.  in  Cul.  403. 
"  Herbaque  turis  opes  prisds  imitata 
Sabina."  Utebantur  aulera  foliis  ejua 
in  eam  rem ;  Dioscorid.  i.  pag.  104. 
Cum  lauro  conjungitur  et  iv.  741  a. 
Crepitu*  lauri  luiit  eziguu*  bonum  sig- 
num;  Tibull.  II.  v.  81  s.;  confer  et 
supra  ver.  76.  Coroni*  tifloribu*  or- 
nabantur  Dii  in  templis.  LactanL 
Inst.  ii.  1.  Arnob.  contra  Gent.  vii. 
237. 

347.  De  victinus  saoguinolentis. 
Viteera  hic  iipmri,  alibi  nudari  dicun* 
tur  ut  i£n.  i.  211.  ubi  Servius :  "  Via* 
cera  quidquid  sub  corio  est.^'  PrtJiui 
Cere*,  etc.  Ita  et  Varro  de  Re  Ruat. 
ii.  4 :  "  A  suillo  genere  pecoris  immo- 
landi  initinm  primum  sumtum  vide* 
tur.  Cujus  vestigia  sunt,  quod  initisa 
Cereris  porci  immolantur,  etc''  Con- 
ferOvid.  Met.xv.lll-~115.  Avidee, 
dum  aemina  eruit  rostro,  spctnqoe  anofi 
iiitreipit.  Ope*  nuu,  frumeota.    Pro 


38 


P.  OVIDII  NASONIS 


Prima  Geres  avidee  gavisa  est  sanguine  porcaB, 

Ulta  suks  merita  caede  nocentis  opes.  350 

Nam  sata,  vere  novo  teneris  lactentia  succis, 

Eruta  setigersB  comperit  ore  suis. 
Sus  dederat  pcenas ;  exemplo  territus  hujus 

Palmite  debueras  abstinuisse,  caper. 
Quem  spectans  aliquis  dentes  in  vite  prementem» 

Talia  non  tacito  dicta  dolore  dedit :  356 

Rode,  caper,  vitem :  tamen  hinc  quum  stabis  ad 

In  tua  quod  spargi  cornua  possit,  erit.     [aram, 
Verba  fides  sequitur :  noxee  tibi  deditus  hostis 

Spargitur  affuso  cornua,  Bacche,  mero.         360 
Culpa  sui  nocuit :  nocuit  quoque  culpa  capellae. 

Quid  bos,  quid  placid-ae  commeruistis  oves  ? 
Flebat  Aristeeus,  quod  apes  cum  stirpe  necatas 

Viderat  inccBptos  destituisse  favos. 


tmceit  Heinsiai  ez  MSS.  DOQHuUis  ml- 
eif  adoptaverat.  Sed  Burmannas  recte 
tueeit  revocavit,  quia  nec  tener,  nec 
laetent  tulcis  convenit.  Succi  contra 
fnigum  aepe  lactit  noroine  insigniun- 
tar.  Mitscherl.  tamen  Heinsium  ae- 
qui  maluit.  Regii  tres  nostri  tuleit ; 
bcne:  sulci  emm  pro  scrobibus  su- 
mnntnr,  in  quibns  arbores  plantantur. 
353.  ExempluM,  poena.  Pha»drus, 
III.  fab.  vi.  20. "  Justoque  vindicavit 
exempk)  impetum/'  ubi  vide  Scheffer. 
Similiter  irafD^^ftyfia.  Vid»  omnino 
Oellins  Noct.  Attic.  vi.  14.  Abttinu^ 
Mse.  Sic  Horatius  Poterat  dixitu, 
Premere,  imprimere,  ut  frettum  ara- 
tfum.  TibulloIV.  i.  161.  Nontacite 
doiore,  non  retinens  dolorem.  Verba 
Rode — ertt  notant  ex  Eveni  Epigr.  ez* 
prassacsge:  Ki^  iuf6yyQiiripU^av, 
tfMC  ^ri  icopirofop^w,  "OiFtfov  ciri- 
ermeai  croi  rpdyi  ^voftivi^,  Hine, 
Heinsius  legi  volebat  huic,  scil.  viti. 
Sed  BnrmaBnns  jam  moniit,  cnmd«n 


sensum,  et  elegantiorem  etiam  exsor- 
gere  ex  hine.  Spargi,  fundi  libatione. 
Verbafidet  t&juilur,  fit,  quod  ille  pr»- 
dizerat.  Hoxtt  deditut,  e  formnla  so- 
lemni.  Festus :  *'  Quum  lex  jubet 
noxs  dedere»  pro  peccato  dedi  jubet." 
De  culpa  autem  hac  capri  conf.  Varro 
de  Re  Rust.  I.  ii.  18  s.;  Virgilius» 
Georg.  ii.  375  sqq. 

363—384.  Causam  reddere  vnlt» 
enr  bos  qnoque  et  ovis  mactari  coepts 
sint.  Sed  qus  de  Arittteo  addidit,  ea 
arcessita  sunt  et  inducta ;  non  eaim 
monstrant,  cur  Diis  offeratnr  bos. 
Latius  autem  illa  Virgil.  Georg.  iv. 
S8l — 568.  persecutus  est.  Arittdnu^ 
Apollinis  filius  et  Cyrenes  Njsapha 
hflj>itu8,  latissimas  possessiones  in  Ar- 
cadia  habuit,  ibique  apum  et  meUis, 
etiam  lactis  ad  coagula  usnm  hoaini- 
bus  tradidisse  narratur.  A  Virgilio 
Areadiut  magitter  vocatur.  Post  mor* 
tero  in  Cycladibus  Jovis  Aristasi  et 
ApoUinis  Nomii  nominibus  cultns  fnit. 


FASTORUM  LIB.  I. 


99 


Cserula  quem  genitrix  segre  8olata  dolentem,   365 

Addidit  heac  dictis  ultima  verba  suis : 
Siste,  puer»  lacrymas :  Proteus  tuadamna  levabit; 

Quoque  modo  repares,  quae  periere,  dabit. 
Decipiat  ne  te  versis  tamen  iile  figuris ; 

Impediant  geminas  vincula  firma  manus.      370 
Pervenit  ad  vatem  juvenis :  resolutaque  somno 

Alligat  «quorei  brachia  capta  senis. 
Ille  sua  faciem  transformis  adulterat  arte ; 

Mox  domitus  vinclis  in  sua  membra  redit : 
Oraque  ceerulea  toUens  rorantia  barba,  375 

Qua,  dixit,  repares  arte,  requiris,  apes  ? 
Obrue  mactati  corpus  tellure  juvenci : 

Quod  petis  a  nobis,  obrutus  ille  dabit. 
Jussa  facit  pastor :  fervent  examina  putri 

De  bove :  mille  animas  una  necata  dedit.     380 


DetUtmiut,  uon  perfecitte.  dtruia 
gmitrit»  Kempe  CyreBe  oiMi  erat  ex 
Nympliis  PcBei,  «otntin  fiindo  flmni* 
tts  jam  jam  mari  at  eommittentis  in« 


967.  Lnabit  dMmia,  ostendet,  imde 
ftiMcifctnr  damnnm.  res  amissa.  Prv- 
tguM  antem  vates  omnia  noverat.  Non 
tamen  sine  vi  adhibita  monita  dabat ; 
sed  difficnlter  cogi  poterat,  qnum  cor* 
reptas  maaibns  in  yarias  se  vert§r§t 
j^ttraf»  et  ita  dsCTp«r0t  tenentem.  Da^ 
bit,  edoeebit.  JEqnoreut,  nempe  in 
Carpathio  in  primis  prope  .£gyptum 
mari  babitans.  Sammo  jacentem  ag- 
gredi  et  vincire  ab  ipsa  matre  jnssus 
erak  Vide  Viigil.  d.  1.  Trantfomui, 
^ni  in  alias  formas  transire  potest. 
£o  sensa  etiam  Metam.  viii.  87.  trant' 
forwtta  eorpora  fiK«  Erisichthonis. 
Aduitarat  fkciem,  alienam  sumlt  fa- 
cicm ;  qonm  aduUerare  alias  vitiandi 


notionem  habeat.  Sed  et  IV.  Pont« 
z.  59.  adu^«rat  vtidas,  aliam  naturam 
tribnit,  quam  marina  aqua  habet. 
Oraque^-barba,  Sic  et  IVitonis  oa 
Metam.  i.  339.  describitv.  Apiid 
Virgil.  Plroteus  morbi  tantnm  apum 
causam  memorat,  et  Aristmum  ooasilii 
in  opem  relinquit ;  sed  Cyrene  mater 
inde  a  ver.  690.  subjicit,  quod  dcerat. 
Ibidem  non  <^ruere  oorpus  jttvenci  ju- 
betur,  sed  contusumiocludere  angust* 
tecto,  substratis  fragmentis  ramomm. 
Ibi  Interpretes  malta  de  hac  opiniono 
veterom  collegerunt,  e  cadavere  con- 
tuso  et  sepulto  nova  apum  examina 
nasci:  quod  .£gyptiorum  inventum 
vulgo  jactabatur.  Anima  pro  aniroan- 
tibus.  Fervere  de  magna  copia  dici- 
tur  qua  quid  cum  motu  et  sonitu  im- 
pletur.  VirgiL  Georg.  iv.  ver.  556. 
"Stridere  apes  utero  et  ruptis  eflervere 
coatis." 


80 


P,  OVIDII  NASONIS 


Poscit  ovem  fatum :  verbenas  improba  carpsit, 

Quas  pia  Dis  ruris  ferre  solebat  anus. 
Quid  tuti  superest»  animam  quum  ponat  in  aris 

Lanigerumque  pecus,  ruricoleeque  boves  ? 
Placat  equo  Persis  radiis  Hyperiona  cinctum,  385 

Nie  detur  celeri  victima  tarda  Deo. 
Quod  semel  est  triplici  pro  virgine  caesa  Dianae, 

Nunc  quoque  pro  nuUa  virgine  cerva  cadit. 
Exta  canum  vidi  Triviae  libare  Sapeeos, 

Et  quicumque  tuas  accolit,  Haeme,  nives.     390 
Caeditur  et  rigido  Custodi  ruris  asellus. 

Causa  pudendaquidem  est,  huic  tamen  apta  Deo. 


381.  Casu  fatali  accidit,  at  etiam 
ovis  culpam  contraheret,  et  mactare- 
tur.  Poscere  verbum  proprium  de  fati 
potestate.  Vtrbena,  berba  e  sacro 
loco  petita;  iuterdum  illud  herbas 
genus,  quod  hien^tane  dicitur;  Li- 
vius,  i.24;  Plin.  xxii.  2.  In  epithetis 
lanigerwn  et  rurieoUB  causa  latet,  cur 
triste  sit  et  ingratum,  illas  mactare. 

385.  Solem,  qui  Persis  Mithres  di- 
cebatur,  numen  mazimum  et  sanctis- 
simum,  e  mythologia  Graeca  Hyperiona 
appellavit.  Strabo,  xv.  p.  732.  Ti^- 
mikKol  "HXiov,  dv  KoXoim  MiOpav. 
U«ychius,  MiOptic  6  irpiaroQ  iv  ILkp- 
aatc  0t6Q,  Hunc  equit  esse  placatnm« 
docent  Hutchins.  ad  Xenoph.  Cyrop. 
Dissert.  ii.  1.  et  Brisson.  de  R.  Pers. 
i.  8.  Triplex  Diana  etiam  Heroid.  xii ; 
triformu  Silius  Ital.  i.  120;  Virgil. 
^n.  iv.  611.  tria  virgini*  ora  Dianetf 
ubi  vid.  Cerda :  rpifrpSounroQ  et  rpi- 
IMp^OQk  Huic  pro  virgine  Iphigenia 
aemel  in  Aulide  occidit  eervoj  quas 
supposita  erat  a  Diana  virgini  Tauros 
translats.  Sic  Eoripides  in  Iph.  Aul. 
et  Taur.  Verum  Ovidius,  Metam.  xii. 
24  sqq.  alteram  traditionem  sequitur, 
qua  ipsa  Iphigenia  mactata  est«    Pro 


nulla  virgine,  quamquam  doo^  ut  dim, 
pro  virgine. 

389.  Sapei,  quos  imperiti  librarii  in 
notiores  Salneos  mutaverant,  populus 
erant  Thracis.  Herodot.  vii,  110. 
Strabo,  x.  p.  463.  et  Stephan.  de  Urb. 
Hos  Ovidius  ipse  vidit,  Anoo  enim 
U.  C.  763.  Tomos  migrans,  appalit  in 
Thracie  litora  ;  inde  pedibus  iter  pet 
Bistonios  fecit.  IV.  ex.  P.  v.  5.  Vid* 
omnino  Masson.  Vit.  Ovid.  ad  illutt 
annum.  Hoc  enim  opus  Romss  coep- 
tum  absolvit  in  exsilio:  Libare  omnino 
offerre.  Ab  hoc  autem  sacrificio  He» 
cate  a  Lycophr.  ver.  77.  Kvvoir^aytjc 
9fd  vocatur :  ibique  Tzetzes  observat, 
Ovovoi  ^  Avrf  KvvaQ,  ifQ  ^tim  S<#- 
^piav  Iv  fiifiotc  6  ydp  K(ftv  \vh  rd 
^daftara,  Vide  ibi  Potter.  Idemetiam 
factum  in  Zerynthio  Thradss  antro. 
Vide  Suidam  in  ZripvvBiov.  Plura  de 
canum  immolatione  habet  Plutarchus 
Quaest.  Rom.  tom.  vii.  pag.  131»edit« 
Keisk.  Etiaro  Romae  Robigini  canis 
exta  dabantur ;  iv«  908.  ^ttn^olim 
notus  Haemus»  Thraciam  a  parte  sep- 
temtrionali  claudens. 

391.  Fabulis  petulantioribus  quudk 
Ovidius  delectaretur,  non  potoit  a  st 


FASTORUM  LIB.  I. 


31 


Festa  corymbiferi  celebrabas,  Greecia,  Bacchi, 

Tertia  quae  solito  tempore  bruma  refert. 
Dl  quoque  cultores  in  idem  venere  Lysei,         395 

Et  quicumque  joci  non  alienus  erat : 
Panes,  et  in  Venerem  Satyrorum  prona  juventus, 

Quaeque  colunt  amnes  solaque  rura,  Deae. 
Venerat  et  senior  pando  Silenus  asello, 

Quique  rubro  pavidas  inguine  terret  aves.    400 
Dulcia  qui  dignum  nemus  in  convivia  nacti» 

Gramine  vestitis  accubuere  toris. 
Vina  dabat  Liber :  tulerat  sibi  quisque  coronam ; 

Miscendas  parce  rivus  agebat  aquas. 
Naides  effusis  aliae  sine  pectinis  usu,  405 

Pars  aderant  positis  arte  manuque  comis. 


impetnre,  qoin  hic  quoqne  talem  in- 
tereret  de  Priapo,  custoda  roris,  quam 
Metam.  iz.  346.  verbo  tantum  attigit. 
Rigtdus,  ieverus,  nt  Horat.  I.  £p.  i. 
1 7.  rigidut  tuUlUi  virtutit,  Huie  lig* 
nificanter,  tam  libidiDoso  et  obscoeno 
Deo.  v4pte,  conveniens.  Futa  inteUi- 
gendum  trieterica,  qus  tertio  quoque 
anno  cekbrabantur.  Vid.  Bames.  ad 
Eorip.  Bacdi.  ver.  133.  CcrymhtftT 
Baccfaos  et  Ko^fipofdpoc  dictui  a 
eorymbi»,  racemis  hedens  in  orbem 
circumactis,  in  quibus  acini  ac  baccB ; 
Plinius,  zvi.  34.  £tiam  Baccha  co' 
rymbit  coronats ;  £nrip.  Bacch.  Ixzzi. 
106.  Cod.pluresh.  l.roctmi/ert.  Hoc 
quoque  reete  vocatur;  etenim  Bac- 
chus  etiam  racemis  tam  caput,  quam 
thyrsum  velare  solebat.  Rrfert,  re- 
ducit.  /« idsM  wnirf  est  bona  locutio, 
qu«  etiam  Ueroid.  xv.  121.  legitur, 
"  Non  veniunt  in  idem  pudor  atque 
amor."  CuUoret  autem  Lff^ti  sunt  ipsi 
Fanes  et  Satyri  cum  Sileno,  qui  mox 
BBemorantnr,  atqne  ad  Bacchi  sacra 
oonvenire  solebant ;  joeut  dicitur  nunc 
de  sahatioDe  lasciva,  nnnc  de  Insu 
Venereo. 


397.  PoiMi.]  Ab  initio  Pan  n(m 
nisi  unus,  Arcadi»  Deus.  Fost  phires 
Panet  et  Panitci  ficti,  qui  Bacchi  sa- 
cris  interessent.  Vide  Heynium  d.  L 
Similiter  olim  unus  SHenut,  Bacchi 
educator:  seriore  tempore  plures  Si- 
leni,  quorum  prsesul  Silenus  prior. 
Satyrorum  lascivia  jam  Hesiodo  nota- 
ta,  e  quo  Strabo,  z.  pag.  471.  ycvo^ 
oimSay&v  Sorvpttfv  laudat.  Siletiutf 
etsi  tenei,  tamen  amabat  et  ipse  jocos 
et  saltationes.  Anacreon.  zzzvii.  11. 
Aut  ateUo  insidens,  aut  ferula  nitens 
ezhibebatur ;  Metam.  iv.  26  s.  P.ria-' 
put  ad  mare  etiam  Indicum  in  Bacchi 
comitatu  erat.  Nonnullis  adeo  Bacchi 
habebatur  filins.  Schol.  Apollon.  ad 
i.  932.  £jus  statoe  rubro  colore, 
nempe  minio  pictsB,  et  inguine  enor- 
mis  magnitudinis  instructc  erant.  £o, 
quamquam  eifalce  (Tibul.  I.  i.  18,) 
terrebat  aves ;  Uorat.  I.  Sat.  viii.  5« 
"  Obscoenoque  ruber  porrectus  ab 
inguine  palus." 

401.  Digntun,  aptum  convivii  hi- 
laritati;  Met.  iv.  692.  '*dignos  tem- 
pore  fletus."  £t  sspe  absolute  ponitur. 
Vid.  Bentl.  ad  Uorat.  II.  S.  i.  85. 


32 


P.  OVIDII  NASONIS 


IUa  super  suras  tunicam  collecta  ministrat : 

Altera  dissuto  pectus  aperta  sinu.  [bas ; 

Exserit  haec  humerum :  vestem  trahit  illa  per  her- 

Impediunt  teneros  vincula  nulla  pedes :       410 
Hinc  aliee  Satyris  incendia  mitia  praebent ; 

Pars  tibi,  qui  pinu  tempora  nexa  geris : 
Te  quoque»  inexstinctee  Silene  libidinis,  urunt ; 

Nequitia  est  quae  te  non  sinit  esse  senem. 
At  ruber,  hortorum  decus  et  tutela,  Priapus    415 

Omnibus  ex  illis  Lotide  captus  erat. 
Hanc  cupit,  hanc  optat ;  sola  suspirat  in  illa ; 

Signaque  dat  nutu,  soUicitatque  notis.    [mam : 
Fastus  inest  pulchris,  sequiturque  superbia  for- 

Irrisum  vultu  despicit  illa  suo.  420 

Nox  erat :  et,  vino  somnum  faciente,  jacebant 

Corpora,  diversis  victa  sopore  locis. 
Lotis  in  herbosa,  sub  acernis  ultima  ramis^ 

Sicut  erat  lusu  fessa,  quievit  humo. 


Gramin»—t0rt<  dignioiquam  gramiiie. 
Pare*  conjunge»  non  cum  agtbat,  sed 
cum  muctndai.  OpUmus  putabatur 
potus  e  tribui  aqnae  partibus  tempe- 
ratns,  ac  duabus  vini.  ArisL  Equit.  pag. 
d55.  Alii  quartam  aut  quiotam  vini 
partem  commendabaat.  Vide  Span- 
hem.  ad  Callim.  hymn.  in  Pallad.  47. 

407.  Ministre  mensas  epulis  in* 
fttruentes  succinct»  esse  soiebant. 
Metam.  viii.  6d0.  TumcA  mulierum, 
qu«  Nymphis  et  alibi  dantur,  ut  ii. 
171.  luDgiores  erant,  ad  talos  usque 
demissas.  Dumtosiitti.  Neapelisputat, 
fasciam  pectoralem  esse  solutam :  sed 
hoc  non  potuisset  verbo  diuui  exprimi. 
Immo,  de  soluta  sutura  oogitandum. 
rifioci/a,  cakeamenta.  Imptdiunt, 
cingunt. 

412.    Pan    caput  frondibus  yMM#>< 


cingere  solebat,  Metam.  i.  699.  Inej^  | 
jrtncde,  quia  ad  teaectutem  usque' 
dorabat;  in  Jbide,  428.  inexwtinctt, 
famet.  Urunt,  ut  illad  Urit  me  G<y- 
eer^  nitor  Horat.  I.  Od.  19.  N«fuili«, 
libidinosa  levitas,  qus  in  ooneubitus 
vetitos  fertur.  DMiadebemmHcittsio. 
Sin  decut  verum  est,  jocoae  dictum 
videtur.  Nota  de  nutibus  et  signis 
amantium ;  Amor.  III.  xi.  23. "  verba 
coropositis  dissimulata  notts."  Tibul. 
I.  ii.  22.  "  Blandaque  compoaitas  ob* 
dere  verba  notis."  SelUcitare,  ul 
Grsc.  iretpfv,  scil.  ad  concubitum. 

419.  Pulchrii,']  Heins.  pn/e^tf  ma« 
lebat.  Mihi  alterum  magis  placet,  ut 
sit  generalis  sententia,  quse  ver.  aeq. 
pronomine  illa  deflectit  ad  Lotida. 
Foitus  et  superbia  de  iis,  qui  non  reda* 
mant  amatores  suos ;  Metam.  iti.  854« 


FASTORUM  LIB.  L 


33 


Surgit  amans ;  animamque  tenens,  vestigia  furtim 

Suspenso  digitis  fert  taciturna  gradu.  426 

Ut  tetigit  niveffi  secreta  cubilia  Nymphse  ; 

Ipsa  sui  flatus  ne  sonet  aura,  cavet. 
Et  jam  finitima  corpus  librabat  in  herba  : 

Illa  tamen  multi  plena  soporis  erat.  430 

Gaudet ;  et,  a  pedibus  tracto  velamine,  vota 

Ad  sua  felici  cceperat  ire  via. 
Ecce  rudens  rauco  Sileni  vector  asellus 

Intempestivos  edidit  ore  sonos. 
Territa  consurgens  Nymphe  manibusque  Priapum 

Rejicit,  et  fugiens  concitat  omne  nemus.      436 
At  Deus,  obsccena  nimium  quoque  parte  paratus, 

Omnibus  ad  lunae  lumina  risus  erat. 
Morte  dedit  pcenas  auctor  clamoris :  et  hinc  est 

Hellespontiaco  victima  grata  Deo.  440 

Intactae  fueratis  aves,  solatia  ruris, 

Adsuetum  silvis,  innocuumque  genus ; 
Quae  facitis  nidos,  quee  plumis  ova  fovetis, 

Et  facili  dulces  editis  ore  modos. 
Sed  nihil  ista  juvant :  quia  linguae  crimen  habetis» 

Dique  putant  mentes  vos  aperire  suas.         446 
Nectamen  idfalsum :  nam,  Dis  ut  proxima  queeque, 

Nunc  penna  veras,  nunc  datis  ore  notas. 


42&.  Confer  vi.  331  sqq.  ubi  Pri- 

mjKif  nmiliter  Vestam  audet  corrum- 

pere,  aed  ec  ipse  aselli  voce  impeditur. 

Digiii  pediaintellig.  et  mspemo  digitis 

gradu  nil  eat  ntsi  suBpensis   digitis 

pedum.    Seereta,  quia  ultima  jacebat. 

Iptm — emvet  id  quod,  animam  tenebat. 

C^rpiu  libnAat,  in  aequilibrio  tenere 

corpus  tentabat,  ut  solent,  qui  sus- 

penso  gradu  incedunt,  tamquam  fu- 

Dunbnloiies.  Eadem  formula  Metaro. 
VOL.  V. 


viii.  201.  de  Dcdalo  jam  volare  co- 
nante. 

436.  Omne  nenut,  omnes  Deos  in 
nemore  cubantes. 

442.  Adsuetum  silvis,  adeoque  re- 
motum  ab  hominibus.  Solantur  rus- 
ticos,  faciunt  ut  labores  minus  sen- 
tiant.  Virgilius,  Georg.  i.  293.  solari 
eahtu  labmres,  Faeile  o$,  quod  facili 
negotio  sonos  edit,  flexihile ;  dicitur 
et  iequax,  Nihil  juvant,  non  defen* 
F 


8i 


P.  OVIDII  NASONIS 


Tuta  diu  volucrum  proles,  tum  denique  caesa  est : 

Juveruntque  Deos  indicis  exta  sui.  450 

Ergo  saepe  suo  conjux  abducta  marito 

Uritur  in  calidis  alba  columba  focis : 
Nec  defensa  juvant  Capitolia,  quo  minus  anser 

Det  jecur  in  lances,  Inachi  lauta,  tuas. 
Nocte  Deae  Nocti  cristatus  caeditur  ales,  455 

Quod  tepidum  vigili  provocat  ore  diem. 
Interea  Delphin  clarum  super  aequora  sidus 

Tollitur,  et  patriis  exserit  ora  vadis. 
PosTERA  lux  hiemem  medio  discrimine  sig^at, 

^quaque  prseteritse,  quee  superabit,  erit.     460 


duDt  Yos  a  mactatione,  ut  et  ver.  453. 
Lingvit  erimen,  loquacitas ;  Metam. 
fi.  640.  DUproxhna,  altisime  volans. 
Notat,  auguria,  signa,  ore  dant  oscinea ; 
pmnat  scilicet  volatu,  alites. 

460.  De  singulis  avium  generibus. 
Abdueta,  erepta.  Proprie  ahduci  di- 
cuntur  pecudes.  Uritur,  adoletur. 
Inachii,  Isis  Inachi  filia.  Metam.  i. 
fab.  8.  £i  et  Osiridi  anser  sacer, 
atque  mactari  solitus ;  Juven.  Sat.  vi. 
538.  Lauta,  quia  poscit  jecur  anse- 
rinum,  quod  erat  in  cibis  lautiorum 
hominum.  Plinius,  Histor.  Nat.  x. 
26,  ibique  Harduinus.  Non  igitur 
«udieDdi,  qui  Inachi  vaeea  habent. 
Lance  et  tura  offerebantur  et  exta  ; 
^n.  viii.  284.  Ejusdem  usus  et  tn  coe* 
nis  horainum.  Det  in  lanees  tnas,  sic 
scite  variavit  immolationis  notionem. 

466.  D««r  Noeti  ex  MS.  Ursini 
Heinsius  dedit.  Vulg.  Dea  noetis,  id 
est,  HecatSB,  cui  vero  gallus  non  mac- 
tatus.  Ales,  ut  Gr»c.  'Opvig,  per  ex- 
cellentiam  gallus.  Is  provocat  diem, 
quiacantumejusdiessequitur;  Virgil. 
Georg.  i.  388.  cornix  vocat  pluviam, 
Tepidum  diem  dixit ;  tepor  enim  tem- 
pori  ut  vespertino,  ita  matutino  tri- 
buitur ;  Heroid.  iv.  160.  Delphinis 
ortue  cosmicus  sive  matutinus;   Pli- 


nius,  Histor.  Natur.  xviii.  64  :  "  Pridie 
Nonas  Januar.  Cesari  DelphioDS  ma- 
tutino  exoritur."  In  die  igitur  diasen- 
tit ;  nam  Nostro  inteUi(ritur  v.  Id. 
sive  dies  nonus  mensis.  PatriiM,  De 
delphino  sidere  loquitur,  ut  de  sidere 
pisce,  cui  equor  patria  est.  SiniKter 
Manilius,  v.  389  :  "  At  quum  ae  pa> 
trio  produxit  ab  squore  piscis." 

469.  Pottera  lux,  iv.  Id.  sive  dies 
Januarii  decimus.  Hiemem  mediaro 
circumloquitur.  Discrimen,  limes  dt- 
rimens  rem  in  partes.  Diserimine 
medio  signat  hiemem,  in  medio  facit 
discrimen,  dividit  hiemem  in  duas 
partes  squales.  In  media  aulem  kieme 
constituenda  non  consentiunt  Veteres. 
Columella  et  PtolemsBus  eam  ad  diem, 
qui  Nonas  proxime  antecedit,  refe- 
runt.  Sed  Plinius,  xviii.  25.  Eudoxum 
et  Metonem  secutus,  ad  diem  viii. 
Kal.  Jan.  sive  diem  25  Decemb.  ubi 
Capricorni  partem  octavam  aol  cmen- 
sus  est,  brumam  esse  statuit.  De 
quo  dissensu  plura  disputare,  non  hu- 
jus  loci  est.  Taubnerus  monet,  cua 
Columel.  et  Ptolem.  Ovidium  con- 
ciliari  posse,  si  post  ver.  314.  duos 
hos  de  media  hieme  ponas,  et  qiue 
de  Delphini  ortu  dicuntur.  Superabit, 
supererit. 


FASTORUM  LIB.  I. 


36 


Proxiha  prospiciet  Tithono  nupta  relicto, 

Arcadiae  sacrum  pontificale  Deae. 
Te  quoque  lux  eadem,  Turni  soror,  aede  recepit ; 

Hic  ubi  Virginea  campus  obitur  aqua. 
Unde  petam  causas  horum  moremque  sacrorum  ? 

Dirigat  in  medio  quis  mea  vela  freto  ?  466 

Ipsa  mone,  quae  nomen  habes  a  carmine  ductum, 

Propositoque  faye,  ne  tuus  erret  honos. 
Orta  prior  Luna,  de  se  si  creditur  ipsi, 

A  magno  tellus  Arcade  nomen  habet.  470 


461—586.  m.  Id.  live  XI.  die  Jan. 
Cannentalia :  de  quibus  ita  lefert,  ut 
multa  de  Evandri  adventu,  de  Car- 
wienUt  matns  viticiDiis,  de  Hereulit  et 
Cad  pugmi  inserat.  Proxima  Titfumot 
etc.  Auronm  circamloquitur;  ea  e> 
nim  oritvr  Tithoni  eroeeum  Itn^uem 
cubiie;  Virgilius,  Georg.  i.  447.  Ar- 
cadia  Dea,  Carraenta,  cui  sub  porta 
Carmentali  ad  pedem  Capitolii  ara 
posita;  Dionys.  i.  32;  Virg.  JEn. 
viiL  327.  Sacrum  ejus  jam  sub  Ro* 
malo  institutum  ;  Plutarch.  Rom.  21. 
Tumi  toror,  Juturna,  Nympha  fluvii 
«t  lacus  Latii,  haud  procul  ab  Albano 
monte ;  Vizg.  ^neid.  xii .  134  sqq. 
ibique  Hcynii  Excurs.  Ei  Romani 
ad  aquam  Virginem  in  Campo  tem- 
plam  dedicaverant.  Hanc  aquam  tactu 
pnestantMB  Agrippa  deduzit  Romam. 
Plinins,  zxzi.  26.  Passim  a  poetis 
cum  Mareia  aqua  conjuogitur. 

466.  Ut  alii  poeta  in  remm  anti- 
qaaram  memoria  repetenda  Musas 
invocant,  sic  Noster  nunc  commode 
ipsam  Carmentam  sibi  adesse  vuJt, 
tam  propler  nomen,  quam  propter 
ipsiaa  sacra.  Mot  taerorum,  eorum 
ritus.  ^neid.  zii.  836 :  "  Morem  ri- 
tasqoe  saororum  adjiciam."  H.  1. 
ezpUcatio  rituon.  Non  dizit,  doce, 
sed  mone,  qaod  propne  est  vatum. 
Ductum,  ut  Horat.  II.  Serm.  ii.  56. 


ex  vere  duetum  eognomen,  ubi  vide 
Bentl.  A  earmine  autem  Carmentam 
habuisae  nomen,  tradunt  et  Dionys. 
i.  31 ;  Plutarchas,  in  Rom.  21.  et  in 
Quest.  Rom.  tom.  vii.  p.  124.  ed. 
Reisk.  Erret,  iocertus  sit  livios, 
i.  24 :  "  In  re  tam  clara  nominis  er- 
ror  (incertitudo)  manet.''  Supra  ver. 
190.  Pars  miki  ne  labet  ulla.  Potest 
tamen  hic  locus  et  sic  capi,  ne  tuas 
honos  falso  a  me  proferator. 

469.  Docte  Arcadiam  circumloqai- 
tur.  Tellui,  gens,  ut  ssBpe  apad  poe- 
tas  yala  et  x^pa,  Arcadas  irpofffX^ 
vovQ  primus  dizerat  Hippys  Rhegt- 
nus,  scriptor  Xerzis  tempore  ;Stephan. 
Byzant.  in  'Apjcdc.  Inde  vulgaris  tra- 
ditio,  quam  Ovid.  etiam  ii.  289.  v.  90. 
repetit,  Arcadum  originem  anteces- 
sisse  lunam.  Vide  Heynium  in  Opp. 
Acad.  vol.  ii.  p.  332  sqq.  ubi  fabuUB 
sensum  obscurum  esse  ostendit.  Kreb- 
sius  monet,  sensum  esse  hunc :  Sele- 
nen  muUerem  habitasse  inter  Arcadas 
et  post  mortem  inter  Deas  esse  rela- 
tam.  Areat,  Lycaonis  nepos,  Calistus 
et  Jovis  filius,  inter  sidera  relatus; 
Metam.  ii.  401  sqq.  Inde  magnui. 
Evander  e  Pallantio^  urbe  Arcadica» 
in  Italiam  venit.  Fuit  autem  Mer- 
curii  et  Nymph»  Arcadic»  filiaa. 
Matrem,  qoippe  vatem,  Cr»ci  The-' 
min,    Latini    Carmentam    dixeruiit ; 


38 


P.  OVIDII  NASONIS 


Jamque  ratem  doctse  monitu  Garmentis  in  amnem 

Egerat,  et  Tuscis  obvius  ibat  aquis.  500 

Fluminis  illa  latus,  cui  sunt  vada  juncta  Terenti, 

Adspicit :  et  sparsas  per  loca  sola  casas. 
Utque  erat,  immissis  puppim  stetit  ante  capillis; 

Continuitque  manum  torva  regentis  iter. 
£t  procul  in  dextram  tendens  sua  brachia  ripam, 

Pinea  non  sano  ter  pede  texta  ferit.  506 

Neve  daret  saltum  properans  insistere  terrae, 

Vix  est  Evandri  vixque  retenta  manu. 
Dique  petitorum,  dixit»  s^vete  locorum ; 

Tuque  novos  ccelo  terra  datura  Deos ;  510 

Fluminaque  et  fontes,  quibus  utitur  hospita  tellus, 

Et  nemorum  Nymphae,  Naiadumque  chori ; 


603.  Immims  in  faciem  eapUlis, 
niore  Ttticinaotium  ;  Tibul.  II.  v.  66. 
Etiam  Metam.  ii.635.  Ocyrhoe,  fati- 
dica  et  ipsa,  "  venit  rutilis  humerot 
protecta  capillis."  Utqus  erat.  Vid. 
ad  Metam.  ii.  272.  In  puppi  ad  clavum 
sedet  rtgens  Uer,  gubemator.  Ante 
hunc  atetit  torva,  quippe  furore  divino 
concita.  Virg.  Geocg.  iv.  450,  Pro- 
teus  vaticinaturus,  **  vi  multa  arden- 
tes  oculos  intorsit,  et  graviter  fren- 
dens  dixit.*'  De  nave  pinaa  texta 
etiam  Metam.  xiv.  530.  Vide  ad 
Metam.  xi.  524.  Non  sano,  insano.  Ne 
dforet  Maltum,  ne  exsiliret  e  nave  in 
terram.  Metam.  iii.  599.  Acoetes,  do- 
fus  leves  saltus» 

509.  More  advenarum  novam  ter- 
ram  cum  Diis  ejus  salvere  jubet.  No' 
iwf  Deost  Faunum,  Romulum,  Ce- 
sares.  Inde  Roma  genetrix  Deorum, 
Rotil.  Itiner.  i.  49.  Hotpita,  vel  pe- 
regrina,  ut  ver.  340.  vel  qu»  excipit 
hospites;  Metam.  iii.  637.  "  vobis 
erit  hospita  tellus."  Nemorum  Nffm' 
phsc,  Heins.  e  melioribus  suis  notabat, 
nenutrum  silwr,  quod  Krebsio  place- 


bat ;  ipee  tamen  aut  cum  triboa  male- 
bat  nemorum  divm,  id  est,  Dryades, 
aut  et  ftemora  et  tUvtt,  quod  Burasan* 
nus  ex  uno  Petavii  amplexus  esL 
Improbat  hoc  Taubo.  quia  Carmenta 
Deos  salvere  jubeat,  quos  intar  Fki- 
mina  quidem  sint  et  Fontes,  non  item 
nemora.  Sed  hoe  nihili  esL  Cadmus, 
Metam.  iii.  25.  io  Boeotia  *'  ignolos 
montes  agrosque  salutat,"  Nemora 
autem  et  sihM  sepe  sic  juncts  legun- 
tur.  Placet  tamen  vulg.  namarym 
Nymph4t  propter  alterum,  Naiadmm' 
que  ehori,  Ripaque,  etc.  MS.  Patean. 
secundus,  Istaque  feliei  ripa  tU  ieta 
pede;  quam  lect.Burm.  elegantiorQm 
judicat,  quam  qne  provenire  a  Ubra- 
rio  potuerit.  Regii  tres  servant  vul- 
gatam.  In  nostro  codice  C.  librarios 
hanc  paginam  continuavit  hisce  veisi- 
culis :  Uxor  onus  magnum,  <t  fMm  tit 
pulchra,  marito ;  Si  sit  puJehru,  vtnifli 
despicit  ilLa  •ttum.  Quos  si  non  Ovi- 
dianos,  et  rei  accommodatos,  saltem 
satis  facetos  lector  mihi  eondooare 
velit.    Lem. 


FASTORUM  LIB.  I. 


Este  boms  avibus  visi  natoque  mihique : 

Ripaque  felici  tacta  sit  ista  pede. 
Fallor  ?  au  fai  fient  ingentia  moania  colles  ?       515 

Juraque  ab  hac  terra  caetera  terra  petet  ? 
Montibus  his  olim  totus  promittitur  orbis. 

Quis  tantum  fati  credat  habere  locum  ? 
Et  jam  Dardaniee  tangent  haec  litora  pinus. 

Hic  quoque  causa  novi  femina  Martis  erit.  520 
Care  nepos,  Palla,  funesta  quid  induis  arma  ? 

Indue :  non  humili  vindice  csesus  eris. 
Victa  tamen  vinces,  eversaque  Troja  resurges : 

Obruet  hostiles  ista  ruina  domos. 
Urite  victrices  Neptunia  Pergama  flammae :     525 

Num  minus  hic  toto  est  altior  orbe  cinis  ? 


515.  NbTnm  ▼aticiniam  de  imperii 
R.  magnitadioe,  JEo/tm  adventu,  et 
JnliaB  gentis  splendore,  qnalia  et  Vtr- 
gilttts  babet  Apud  Dionys.  Halic.  i. 
20.  Evander  vicum  panmm  condit, 
^v  IfuXXi  rb  Ttirpktfuvov  a^  XP^^ 
^iimaf  S<nfv  oW  'tiyXMa  ir6Xw,  o&rt 
pApfiapav,  Kard  yt  •iinin*i»Q  fMkyt^, 
wai  warA  hnmffniOQ  diiiamv,  fcai  rj)F 
SXXffv  &ira9av  tirrvxiav,  XP^*'^  ^^ 
Aw6o9v  av  6  Bvffrbc  <i^XV»  *^^*^ 
-pdki^a  fTOffwv  ^vifffovtv0i|(n>fi<vifv. 
Etiam  k.  1.  imperium  totiui  orbis  ter- 
raimn  his  momtibut,  ut  Metam.ii,259. 
Tiberi,  id  ett,  haic  urbi  promittitur. 
PtUrt  Jurm,  est  subjecti  populi,  ut 
dan  Jura  imperantis.  Locum  habero 
tmntwm  fati;  loco  destinatam  ease  a 
€slo  taotam  dignitatem ;  confer  ii.  403. 

590.  VaticinatuT  adventum  ^nesB 
et  bellum  cum  Tumo.  "  Tumus,  rex 
Rutuloram,  cui  pacta  Lavinia  ante 
jkdventum  iEnee  iuerat,  prBlatum 
aibi  advenam  «gre  patiens,  simul 
^neiB  Latinoque  beUum  intulerat ;" 
liv.  i.  2,  NejM,  PaUas,  de  quo 
VirgiL  Mxk.  vtii.  104  sqq.  Evandti 


filius,  secundum  alios  Herculis  ex 
Evandri  filia  filius ;  Dionys.  i.  82.  Fu» 
nntaquidinduitarma,  PrisdicitetCK- 
dem  Pallantis :  sedTnmusocdsorca- 
det,  inquit,  .£nesB  dextra.  Lxm.  Pris- 
cianos  notat  vocativ.  Palta  foctun 
esse  ad  Homeric  Uo^vddfia,  Non 
kumiH,  nobilissimo.  Hoiat.  1.  Od. 
xxxvii.  32.  Cleopatra  non  hwnilis  mu- 
Uor,  ubi  ad  animum  generosum  re- 
fertur.  Vieta  Trafa  vieit,  quatenus 
Trojani  novum  in  Italia  regnum  con- 
diderunt.  Obruet  hMtilm  ruina  do^ 
mos.  Ruina  Troje  eiBciet,  ut  in  Italia 
imperium  condatur,  quod  aliquainlo 
GrfBConim  hostinm  terram  sibi  snb- 
jiciet 

525.  Neptunia  Pergamm,  ut  ^n.  ii, 
625.  Neptunia  Trqja,  quia  in  Nep- 
tuni  et  Apollinis  tutela,  et  quia  muri 
ab  istis  Diis  sdificati ;  Metam,  xi. 
203  ;  Xa.  ii.  20L  Num  minut,  etc 
nihilo  tamen  minus  ex  illo  dnere  im- 
perium  orietur,  totum  terraram  orbem 
occupans.  Jam  jriut  JSneat,  etc.  Sie 
de  eodem  et  iv.  37.  et  Metaa.  xiii. 
624.    Hectosis  umbra  JEatm  tacra 


40 


P.  OVIDII  NASONIS 


Jam  pius  iEneas  sacra,  et  sacra  altera  patrem, 

AflFeret :  Iliacos  excipe,  Vesta,  Deos. 
Tempus  erit,  quum  vos  orbemque  tuebitur  idem, 

Et  fient  ipso  sacra  colente  Deo ;  530 

£t  penes  Augustos  patrisB  tutela  manebit. 

Hanc  fas  imperii  frena  tenere  domum. 
Inde  nepos,  natusque  Dei,  licet  ipse  recuset, 

Pondera  coelesti  mente  paterna  feret. 
Utque  ego  perpetuis  olim  sacrabor  in  aris,       535 

Sic  Augusta  novum  Julia  numen  erit. 
Talibus  ut  nostros  dictis  descendit  in  annos ; 

Substitit  in:  medios  prsescia  lingua  sonos. 


Troje,  umulacra  Deonim  patrionim 
lignea,  coromendaverat ;  Ai.neid.  ii. 
293.  Itaque  ille  patrem  humeris  im- 
posatum  et  lacra  manu  tenentem  se- 
cum  extulit ;  i£n.  ii.  707  sqq ;  Dionj^s. 
1.  46.  et  47  :  nam  pater  pio  filio  vim 
Bacrorum  habere  videbatur.  Patrem 
iii  ora  Drepanitana  amisit,  (^n.  iii. 
710.)  ubi  monumentum  ejus  etiam- 
imm  ostenditur.  Vid.  Dorvill.  Sic.  p. 
49.  Sed  sacra  secum  attuUt  in  Ita- 
liam,  atque  sacra  translata  signum 
habebantur  sedis  translats.  Vid.  Hey- 
nii  £xc.  IX.  ad  ALn.  ii.  At  quia  pa- 
trem  non  attulit  secum  in  Italiam, 
propterea  Heinsius  roonet,  posse  cum 
uno  Vatic.  avferet  legi.  Burmanno 
non  displiceret,  efferet,  Fuere  tamen, 
qui  Anchisen  in  Italiaro  usque  ad- 
ductum  traderent,  in  quibus  Cato, 
Strabo,  Dio  Cassius.  Vid.  Muretus, 
Var.  Lect.  xiii.  3.  Hos  forte  secutus 
ett  Ovid.  Fatale  etiam  erat,  Penates 
^nes  Italis  inferri ;  i£n.  iii.  167 
aqq.  Collocati  ab  initio  Lavinii,  inde 
Bomam  trans^lati.  In  Vestit  ede  eos 
esse  aervatos  quidam  putabant ;  Taci- 
tot,  Annal.  xv.  41.  Immo,  sdes  eo- 
nim  fuit  sub  Velia,  non  longe  a  Veste 


sde  ;  Dionys.  i.  67.  Qnutn  vos,  etc. 
Julius  Cffisar  Pontifex  Max.  atque 
adeo  preses  Vestalium,  tuebilur  Ilia- 
cos  Deos,  et  imperator  orbem.  Qui 
post  mortem  Deus  erit,  bomo  eolet 
tacra,  sacra  faciet.  Alii  hec  de  Au- 
gusto  intelligunt ;  et  possunt  etiam 
de  hoc  intelligi. 

533.  Haec  inseruit  Ovidius,  mortuo 
Augusto;  intel.  euim  Tiberius,  Julii 
Ciesaris  Divi  nepos,  Augusti  per  adop- 
tiooem  iiatus,  qui  per  simulationem 
recusavit  iropehum,  nec  nisi  precibus 
Senatus  impulsus  accepit ;  Tacit.  An. 
i.  init.  Sueton.  Tib.  24.  Conf.  Noster 
iv.  ex  Ponto,  xiii.  Pondus,  ut  tnotes, 
de  imperio.  Calestia,  eximia  qus- 
que.  In  primis  Dei  nepoti  et  filio 
convenit.  Mulier  fatidica  desinit  in 
mulieris  consecratione.  AugttHa  Ju^ 
Ua  est  Livia,  quie  Augusti  testamento 
iu  familiam  Julium  nomenque  Augus- 
ttt  assumta ;  Tacit.  Ann.  i.  8.  ibique 
Lipsius.  £jus  consecrationem  Ovidius 
non  vidit,  prsdixit  tantum;  et  facta 
est  per  Ciaudium.  Sueton.  v.  II.  Qui 
in  memoriam  antiquorum  temporum 
redit,  adscendere  ad  ea  dicitur ;  qui 
de  venturis  loquitur,  descendere. 


FASTORUM  LIB.  I. 


41 


Puppibus  egressus  Latia  stetit  exsul  in  herba. 

Felix*  exsilium  cui  locus  ille  fuit !  540 

Nec  mora  longa  fuit:   stabant  nova  tecta;  nec 
alter 

Montibus  Ausoniis  Arcade  major  erat. 
Ecce  boves  illuc  Erytheidas  applicat  heros 

Emensus  longi  claviger  orbis  iter.  544 

Dumque  huic  hospitium  domus  est  Tegesea»  vagan- 

Incustoditae  lata  per  arva  boves.  [tur 

Mane  erat :  excussus  somno  Tirynthius  hospes 

De  numero  tauros  sentit  abesse  duos. 
Nulla  videt  taciti  quaerens  vestigia  furti : 

Traxerat  aversos  Cacus  in  antra  feros ;         550 


540.  G«inttaiD  httnc,  ut  aUoc  io  hoc 
opere,  Ovidio  expressit  haud  dubie 
ipeioa  exsilium.  De  novis  illis  tectit, 
vide  ad  ver.  615.  £i  oppidulo  sive 
▼ioo  Evaoder  nomeD  dedit  PallaDtii 
in  memoriam  veteris  patris.  Alter, 
aliut.  Nec  a]ius  in  rooDtibus  AusoDiis 
major  erat  Evandro  Arcade.  Alii 
maJe  Arcada  montem  explicant,  in 
quo  jam  fuerit  Arcas.  Au»onia  sspe 
pars  Italie  ea,  cui  postea  Latii  nomen 
hesit.    Vide  ad  ver.  55. 

543.  De  Hereulis  adventu  conf.  v. 
643 ;  Dionys.  Halic.  I.  xxxiv.  39 ; 
Liv.  i.  7.  Cum  classe  Greconim  in 
Italiam  venisse  credebatur.  Leviter 
autem  hic  adventus  cum  poetae  propo- 
sito  cohsret,  ut  e  ver.  583.  apparet. 
EryUua,  Gades  insula,  ubi  Geryon, 
cum  cujus  interemti  bubus  Hercules 
in  Italiam  venit,  et  prope  Tiberim,  ut 
qniete  et  pabulo  Into  boves  reficeret, 
procubuit.  Sic  Liv.  et  Dionys.  Sed 
h.  h  eum  excipit  tUmut  Tegeaa  Car- 
mente  Arcadis,  a  Tegea,  oppido  Ar- 
cadi»  sic  dicta.  Tegeea  Burman. 
Mox  disputatur»  utrum  lata,  an  Utta 
iegendnm  idt.    Posterius  verum  judi- 

VOL.  V. 


cat  Heins.  recepit  Mitscberl.  et  possit 
verum  videri,  quia  et  liv.  Uetutn  po' 
hulum,  et  Dionys.  Hal.  irSav  iroWi^u 
Kai  KaXifV  mcmorat.  Alterum  lata, 
ut  et  Burm.  vidit,  melius  convenit  ver- 
bis  ineuUoditie  et  vagantur:  atque 
latis  in  arvis  facilius  nonnullas  pote- 
rant  averti.  PrsBfertur  igitur  et  a  Beni- 
leio  ad  Horat.  III.  Od.  ii.  9.  ubi  et  de 
leetis  et  de  lati»  campis  multa  loca 
collegit.    Conf.  Noster  ii.  210. 

547.  Caei  furtum  omnes  similiter 
narrant,  rerum  scriptores  nude,  ut 
erat  traditam,  sed  poets  exomarunt. 
In  his  fons  est  Virg.  i£n.  viii.  185 
sqq.  quem  Noster  expressit.  Conf.  et 
Propert.  iv.  9.  init.  Martial.  v.  60. 
Exeussus  somno  nil  nisi  expergefac- 
tus.  Livius  somno  excitus,  Dtios, 
Dionys.  iXiya^  rivdc  raemorat ;  liv. 
"  eximium  quemque  pulchritudine/' 
Virg.  ver.  207.  "  quatuor  tauros  toti- 
demque  juvencas."  Cacus  Xf;<rr^ 
TUQ  iyx^uK  Dionys.  Feros  ex  uno 
Fames.  Heins.  recepit,  neque  male ; 
ferus  enim  sspe  pro  bove,  cervo,equo 
ponitur.  Averaos,  quia  cauda  eos 
traxit  in  speluncara. 
G 


44 


P.  OVIDII  NASONIS 


Constituitque  sibi,  quae  Maxima  dicitur,  aram, 

Hic  ubi  pars  Urbis  de  bove  nomen  habet. 
Nec  tacet  Evandri  mater,  prope  tempus  adesse 

Hercule  quo  tellus  sit  satis  usa  suo. 
At  felix  vates,  ut  Dis  gratissima  vixit,  685 

Possidet  bunc  Jani  sic  Dea  mense  diem. 
Idibus  in  magni  castus  Jovis  aede  sacerdos 

Semimaris  flammis  viscera  libat  ovis  : 
Redditaque  est  omnis  populo  provincia  nostro ; 

Et  tuus  Augusto  nomine  dictus  avus.  590 

Perlege  dispositas  generosa  per  atria  ceras ; 

Contigerunt  nuUi  nomina  tanta  viro. 


587.  Jdtu  omnes  Jovi  sacrc.  lis 
ovis  eidem,  inde  idulU  dicta,  macta- 
batur,  sed  Idibus  Januar.  vervex. 
Sqq.  reddita<iM — avu»  paulo  negli- 
geotius  scripta  et  addita,  quamquam 
ad  Augustum  pertinent.  An.  U.  C. 
727.  quum  Octavianus  simularet,  om- 
ne  se  depositurum  esse  imperium,  Se- 
natus,  auctore  Munatio  Planco,  ei 
Augusti  nomen  dedit;  Sueton.  Aug. 
7.  De  die  autem,  quo  id  nomen  ei 
oblatum,  dissentiunt  scriptores.  Vid. 
lipuus  ad  Tacit.  Ann.  i.  9.  Sed 
paulo  ante  onerosas  provincias  ipse 
iuscepit  administrandas,  pacatas  po- 
fmlo  restituit.  Vide  Ernesti  Exc.  6. 
ad  Suet.  Aug. 

591 — 616.  De  vi  nominis  Augusti 
per  comparationem.  Atque  ita  cata- 
logum  struxit  virorum  Romanorum 
cognominibus  insignium.  Cera,  ima- 
gines  ceres  virorum  illustrium,  quas 
per  atria  ditposita:  habebant  titulos 
sive  inscriptiones  rerum  gestarum,  ho- 
norumque  attributorum.  Inde  igitur 
et  cognomina  cujusque  cognosceban- 
tur.  GeneroMt  familiarum  nobilium. 
De  cognominibus  nobilium  Komauo- 
rum,  etiam  eorum,  qui  jam  memoran- 
tur,  vide  Perizon.  io  Anim.  hist.  p. 


41.  et  272.  P.  Servilius,  devictis  pi- 
ratis,  Isauroque,  ipsa  CilicisB  arce, 
eversa,  Isauriei  cognomen  adamavit ; 
Florus,  III.  vi.  5.  Q.  Cecilius  Metel- 
Ins  Cretum,  qui  Mithridati  favisse 
videbantur,  opes  domuit»  totam  insu- 
lam  igni  (erroque  populatus  est,  tnde 
Creticus  dictus ;  Florus,  iii.  6 ;  Dio, 
lib.  xxxvi.  init.  A  Jugurtha  devicto 
Numidici  cognomen  Q.  Cectlio  Me- 
tello,  L.  Calvi  filio  tributum  ;  Vellei. 
II.  xi.  2.  Messanici  cognomen  ne- 
mini  datum ;  sed  Claudius  Caudex, 
Maraertinis  auxilio  missus,  urbem  ob- 
sidione  liberavit.  Polyb.  i.  1.  Neque 
Noster  de  cognomine  loquitur;  tan- 
tum  dicit  tuperhumy  quod  crebro  apod 
poetas  de  victoribus  legitur.  Nota, 
id,  quo  quis  ita  insignitur,  ut  discerni 
ab  aliis  possit.  Nunc  cognomen,  quod 
Scipioni  iEmiliano  impositum.  De 
formula  trahere  notam  vid.  Bentl.  ad 
Horat.  IV.  Od.ii.  59.  Drusus,  Livis 
ex  priore  roarito  Tiberio  Nerone  filius, 
Tiberii  frater,  rebus  m  Germauia  pre- 
clare  gestis,  ad  Rhenum  in  sstivis 
castris,  ex  fractura,  equo  super  crus 
ejus  collapso,  an.  U.  C.  745.  mortuus 
est :  de  qua  morte  sub  Ovidii  nomine 
consolatio  exstat   ad  Liviam  Augus- 


FASTORUM  LIB,  I. 


45 


Africa  victorem  de  se  vocat :  alter  Isauras, 

Aut  Cretum  domitas  testificatur  opes. 
Hunc  Numidae  faciunt,  illum  Messana  superbum : 

Ille  Numantina  traxit  ab  urbe  notam.  596 

Et  mortem  et  nomen  Druso  Germania  fecit. 

Me  miserum !  virtus  quam  brevis  illa  fuit ! 
Si  petat  a  victis  ;  tot  sumat  nomina  Caesar, 

Quot  numero  gentes  maximus  orbis  habet.  600 
Ex  uno  quidam  celebres,  aut  torquis  ademtae, 

Aut  corvi  titulos  auxiliaris  habent. 
Magne,  tuum  nomen  rerum  mensura  tuarum  est : 

Sed  qui  te  vicit,  nomine  major  erat. 
Nec  gradus  est  ultra  Fabios  cognominis  ullus. 

lUa  domus  meritis  Maxima  dicta  suis.  606 


tam.  Senatus  ipii  poeterisqae  ejus 
Gtrmaniei  cognomeD  decrevit;  Sue- 
toaiiis,  Claad.  1 ;  Dio,  lib.  xv.  Virtu» 
iUa.  Velleius,  u.  97.  de  eo :  "  Ado- 
lescens  tot  tantaramque  virtutum,  quot 
et  quantas  natura  mortalis  recipit»  vel 
industria  perficit."  Vid.  ejus  laudes 
etiam  Horat.  IV.  Od.  4.  Julius  Ca- 
sar  cognomine  nuUo  insignitus  erat; 
nihilo  tamen  minus  hic  ejus  mentio 
fit,  et  in  maximam  ejus  laudem.  Vi* 
cerat  enim  ille  gentes  numero  infini- 
tas.    Cic.  pro  Marc.  2. 

601.  T.  Manlius  Torquatus,  qui  an. 
U.  C.  392.  ad  Anienem  Galli,  quem 
ab  eo  provocatus  occiderat,  torque 
detracto,  cognomen  invenit ;  Cic.  Off. 
iii.  31  ;  Liv.  viii.  10.  M.  Valerius 
Corvinos,  Trib.  militum,  an.  U.  C. 
406.  Gallum  magnitudine  et  armis 
insignem  in  certamine  singulari  occi- 
dit,  adjutus  a  corvOf  qui,  in  galea  ejus 
sedens,  quotiescumque  certamen  ini- 
tum  est,  08  oculosque  hostis  rostro  et 
unguibus  appetiit ;  Liv.  vii.  26.  Cn. 
Pompeio  Magni  cognomen  ab  assen- 
tatioae  familiari  tributum.  Liv.  xxx. 


45.  Nomine  major,  superans  omne 
nomen  ac  titulos.  Taubner.  monet, 
Ovidium  per  gradus  ire  voluisse : 
Pompeius  fuit  magnutt  Cssar  major 
rerum  gestarum  gloria,  Fabius  maxt- 
mut.    Non  probo. 

605.  An.  U.  C.  499,  quum  Fabina 
omnem  forensem  turbam  in  quatuor 
tribus  conjecisset,  urbanasque  eas  ap- 
pellasset,  "  adeo  eam  rem  acceptam 
gratis  animis  ferant,  ut  Maximi  cog- 
nomen,  quod  tot  victoriis  non  pepere- 
rat,  hac  ordinum  temperatione  pare- 
ret;"  Liv.  ix.  46.  extr.  Illa  domus, 
mansit  enim  ei  genti  hoc  nomen.  £t 
omnis  illa  familia  de  civitate  bene 
meruit;  ii.  195  seqq.  Sancta,  etc 
GIossaB  Philoxeni,  Augustus,  ttpbc, 
tanetut,  Quibusdam  censeotibus  Oc- 
tavianum  Romulum  appellari  opor- 
tere,  pnevaluit,  ut  Augustns  vocare- 
tur,  non  tantum  novo,  sed  et  ampliore 
cognomine,  "  quod  loca  quoque  reli- 
giosa,  et  in  quibus  augurato  quid  con- 
secratur,  augusta  dicantur,  ab  auctu» 
vel  ab  avium  gestu  gustuve,  sicut 
etiam  Ennius  docet,  scribens ;  Augus- 


46 


P.  OVIDII  NASONIS 


Sed  tamen  humanis  celebrantur  bonoribus.omne$ : 

Hic  socium  summo  cum  Jove  nomen  habQt, 
Sancta  vocant  augusta  patres :  augusta  vocantur 

Templa,  saoerdotum  rite  dicata  manu.  610 

Hujus  et  augurium  dependet  origine  verbi, 

£t  quodcumque  sua  Jupiter  auget  ope. 
Augeat  imperium  nostri  Ducis,  augeat  annos : 

Protegat  et  vestras  querna  corona  fores ; 
Auspicibusque  Deis  tanti  cognominis  heres      615 

Omine  suscipiat,  quo  pater,  orbis  onu8. 
Respiciet  Titan  actas  ubi  tertius  Idus^ 

Fient  Parrhasiae  sacra  relata  Deae. 
Nam  prius  Ausonias  matres  carpenta  vehebant : 

Haec  quoque  ab  Evandri  dicta  parente  reor*   620 


to  augurio  postquam  inclyla  condita 
Roma  est."  Sueton.  Aug.  7  ;  Flonis, 
IV.  xii.  66;  Dio,  lib.  liii.  ^ravra  rd 
ivrifiwrara  xai  rd  Upuirara  avyov- 
ard  icaXfcrac.  Inde  et  Augusti  pala- 
tium  peculiari  ratione  ianctum  dice- 
batur.  Vide  Bentl.  ad  Uoratium,  IV. 
Od.  iv.  26.  Sacerdotiim  manu,  Tem- 
pla  ita  dedicabantur,  ut  Pontifex  pos- 
tem  manu  teneret.  H\\jiu  et  angu- 
rium,  etc.  ab  hoc  nomioe  fluxit  et 
voc.  augurium.  Querna  corona,  Su- 
pra  fores  Palatii  civica  e  qnercu  co- 
rona  suspensa  erat,  et  ad  utrumque 
latus  laurus  stabat,  triurophalis  arbor. 
Corona  ofr  eives  servatos  inscripta  erat. 
Heres  est  liberius, cui  Augusli  noraen 
hereditarium.  Sueton.  Tib.  26. 

617 — 636.  Die  decimo  quinto,  scil. 
xviii.  Kalend.  Februar.  rursus  Car- 
mentalia,  Confer  Plutarch.  Quaest. 
Rom.  tom.  vii.  p.  124.  edit.  Reisk. 
ActaSf  transactas,  exactas.  Relata, 
iterata,  repetita.  De  Parrhasia  Dea 
vide  ad  ver.  478.  Matres,  matrooae, 
mulieres.  Carpenta,  currus  cum  tecto 
arcuato  rotisque  duabus,  qui  siepe  in 


nummis  cernuntur.  Beckmann.  in 
Beytraegen  zur  Gesckickte  der  Erfin- 
dungen,  P.  ii.  p.  391.  serius  haec  ia- 
venta  putat.  An.  U.  C.  360.  Roms  id 
honoris  decretum  matronis,  "  ut  pi- 
lento  (vehiculo  peosili  et  commodiore 
aliis)  ad  sacra  ludosque,  carpentis  festo 
profestoque  uterentur ;"  livius,  v.  25. 
Ab  Evandri  parente,  quod  vix  verum 
esse  potest,  honor  eripitur,     A  Senatu 

prohibitas  sunt  '0x4/*^'  XP^^'^* 
ZivKroXg;  Plutarch.  d.  1.  Dettinare, 
sibi  proponere,  constituere.  Vide  ad 
Plin.  I.  £pist.  viii.  1 :  Plutarcbus, 
(rweBtvro,  Ingr/aXos  viros,  «ive  quia 
viris  oranibus  Senatorum  interdictum 
imputabant,  sive  quia  et  virorum 
culpa  aliqua  in  hac  re.  Etiam  Pln- 
tarchus,  afivvofuyai  roi>s  dvipOQ. 
C<££o,  clandestino.  II.  Amor.  xiv.  4. 
ubi  de  puellis  onus  ventris  sic  excu- 
tientibus,  *'  c«cas  armant  in  sua  fata 
manus.'*  Jus  restituiise,  Hinc  mu- 
lieres  ivnKvowrai  jcac  froKvriKvowsai 
templum  Carmentae  posuerunt.  Ex- 
emtum,  ademtum.    Vide  Burni. 


FASTORUM  LIB.  I.  47 

nor  eripitur :  matronaque  destinat  omnis 
tos  nulla  prole  novare  viros. 
uret  partus,  ictu  temeraria  esBco 
ribus  crescens  excutiebat  onus. 
isse  patres  ausas  immitia  nuptas,         625 
BLinen  exemtum  restituisse,  ferunt. 
3  nunc  pariter  Tegeaeae  sacra  parenti 
meris  fierl  virginibusque  jubent. 
non  illi  fas  est  inferre  sacello^ 
iolent  puros  exanimata  focos.  630 

amas  ritus  veteres,  assiste  precanti : 
ina  percipies  non  tibi  nota  prius. 
i  placantur  Postvertaque,  sive  sorores, 
fugae  comites,  Msenali  Nympha,  tuae. 
quod  porro  fuerat,  cecinisse  putatur :    635 
a,  versurum  postmodo  quidquid  erat. 
DA  te  niveo  posuit  lux  proxima  templo, 
fert  sublimes  alta  Moneta  gradus. 

rf«a,  qux  ex  corio  et  pel-  h.  I.  apparet,  dictnm  etiam  esse  de 

icta ;  Varro  de  Ling.  Lat.  tempore  priBtfirito,  cujus  significati- 

addit :  "  Inde  in  aliquot  onis  ezemplum  sibi  occurrisse  negat 

icellis  scriptum  habemus  :  Burmannos.    In  Regiis  tribus  reperi- 

corteum  adhibeatur,  ideo,  mus  venturum,  quod  quadrare  non  po- 

lum  quid  adsit."  Nympha  test,  nisi  cum  Pottventa ;  hoc  quidam 

irgilio,  iEneid.  viii.  336.  dederunt  sine  auctoritate. 

vocatur.     Heinsius    malit  637.  Proximo  die,  nempe  die  xvii. 

ot  apud  Macrobium,  Sat.  Kalend.  Februar.  tuum  templum,  Con- 

it  Antevorta  et  Postvorta,  eordia,  dedicatum.    £a  Dea  quinque 

tcilicet  aptissimae  comites,  Roms  templa  habebat;  nunc  anti- 

anos  coluntur."    Denique  quissimum  intel.    In  area,  ubi  Manlii 

sunt  Gellii  Noct.  Att.  xvi.  domus  steterat,  populus  sdem  Deae, 

ii  de  mulieribus  legre  eni-  quam  Monetam  vocabant,  ndificavit ; 

rmo  :  **  hujus  periculi  de-  Plutarch.  CamiL  36 ;  adscendebatur 

usa  are  statuts  suntRoms  centum  gradihui.  M,  Furku  Camillux 

rmentibus  :  quaruro  altera  Dictator,  orto  motu  civili,  ad  Capito» 

nominata  est,  Prosa  (alii  lium  respiciens,  Deos  precatus  est,  ut 

tera;    a  recti  perversique  seditionem    bene   vertere    juberent» 

otestate  et  nomine."  Porro  sdemque  Coneardig,  si  motus  esset 

ficat,  in  futuTum ;  sed  ex  sedatus,  vovit.    Motu  composito,  de- 


48 


P.  OyiDlI  NASONIS 


Nunc  bene  prospicies  Latiam,  Concordia,  turbam : 

Nunc  te  sacratae  restituere  manus.  640 

Furius  antiquum  populi  superator  Hetrusci 

Voverat,  et  voti  solverat  ante  fidem. 
Causa,  quod  a  patribus  sumtis  secesserat  armis 

Vulgus ;  et  ipsa  suas  Roma  timebat  opes. 
Causa  recens  melior :  passos  Germania  crines  645 

Porrigit  auspiciis,  Dux  venerande,  tuis. 
Inde  triumphatae  libasti  munera  gentis ; 

Templaque  fecisti,  quam  colis  ipse,  Dese. 
Haec  tua  constituit  genitrix  et  rebus  et  ara, 

Sola  toro  magni  digna  reperta  Jovis.  650 

HiEC  ubi  transierint,  Capricorno,  Phcebe,  relicto, 

Per  juvenis  curres  signa  gerentis  aquam. 


cretum,  ut  sdes  vota  prope  forum  ex- 
stmeretur.  Plutarch.  Camil.  42.  Tem- 
plum  foro  imminens  recte  pratjncen 
turbam  aut  populum  in  foro  dicitor. 
Id  Tiberius,  consulatum  cum  Cn.  Pi- 
sone  iniens  reficiendnm  suscepit,  ut 
suo  et  Drusi  nomine  inscriberet,  at- 
qne  an.  U.  C.  762.  quo  pax  in  Pan- 
nonia  et  Dalmatia  composita,  Druso 
jam  mortuo,  de  manubiis  dedicavit; 
Suetonius  Tib.  20.  Sacratum  et  sanC' 
tum,  quidquid  ad  Imperatorem  perti- 
nebat.  Vide  Rittersh.  et  Cortium  ad 
Plin.  X.  Epist  1.  Infra  ii.  60.  sacra- 
ttu  Dux  papuli  Hetnuci.  Veientino- 
rum  in  Hetruscis  opulentissimorum, 
atque  Faliscorum.  Ante,  olim.  Quod 
a  patribus,  etc.  Omnis  multitudo  per 
Tribunos  plebis  in  principes,  in  primis 
in  Camillum,  incitata  postulabat,  ut 
alter  consul  e  plebe  crearetur;  Li- 
vius,  V.  25.  Suas  timehat  opes,  opes 
plebis  metuebant  senatores.  Noster 
ingeniose  loqui  voluit. 

645.  Sensus :  Germania  tuis  auspi- 
ciis  victa.  Victi  victori  porrigebant 
ea,  quibus  essent  insignes;  Germani 


erines  suos  promissoa  ad  tontoram; 
Amorr.  i.  14 :  "  Jam  tibi  captivos 
mittet  Germania  crines :  Calta  tri- 
umphats  munere  gentis  eris  ;*'  loter- 
preti  Gallico  Dus  venerandut  Germa- 
nicus  esse  videtur.  At  bella  tum 
omnia  gerebantur  auspieii»  Impcra- 
toris.  Libasti  munera  gentis.  Neapo- 
lis  ad  prandium  civibus  exhibitum  et 
congiarium  ex  manubiis  datum  refert ; 
Burmannus  ad  detonsos  crines,  quot 
Augustus  (immo  Tiberius)  libaverit. 
Obscure  sane  poeta  locutus  est :  puto 
tamen  sensum  esse :  tu  manabias  in 
usum  sacrum  adhibuisti  et  templa 
inde  fecisti.  Quam  colis,  vita  tua  et 
moribus.  Genitrix,  livia.  £a  con- 
cordiam  rebus  ipsis  Augusto,  et  ara, 
quam  forte.  ut  Const.  Fanensis  et 
Burraannus  suspicantur,  in  ConcordiB 
ede  eonstituit,  exhibuit,  quemadmo- 
dum  et  Bons  Des  templum  restituit, 
V.  167.    Magnta  Jupiter,  Aug^ustus. 

651 — 656.  Solis  transitus  e  Capri- 
corno  in  Aquarium.  Lyras  et  roedii 
Leonis  occasus.  Plinius,  xviii.  26. 
*'  £t  quum  sol  in  aquarium  sentitur 


FASTORUM  LIB.  I. 


4B 


ScPTiMUS  hinc  oriens  quum  se  demiserit  undis, 

Fulgebit  toto  jam  Lyra  nuUa  polo. 
SiDER£  ab  boe,  ignisyYenienti  nocte»  Leonis  655 

Qui  micat  in  medio  pectore,  mersus  erit. 
Ter  quater  evolvi  signantes  tempora  Fastos  ; 

Nec  sementiva  est  uUa  reperta  dies : 
Quum  mihi,  sensit  enim,  lux  hsec  indicitur,  inquit 

Musa :  quid  a  Fastis  non  stata  sacra  petis  ?  660 
Utque  dies  inceita  sacro,  sic  tempora  certa ; 

Seminibus  jactis  est  ubi  fcetus  ager. 
State  coronati  plenum  ad  prsesepe  juvenci, 

Quum  tepido  yestrum  yere  redibit  opus. 
Rusticus  edieritum  palo  suspendat  aratrum :    665 

Omne  reformidat  frigida  vulnus  humus. 
Villice,  da  requiem  terrae,  semente  peracta : 

Da  requiem,  terram  qui  coluere,  viris. 
Pagus  agat  festum :  pagum  lustrate,  coloni ; 

£t  date  paganis  annua  liba  focis.  670 


ransire,  qood  fere  xvi.  Kalend.  Fe- 
»nuir.  evenit."  Juvenii,  quem  Gan^f- 
Dedem  noiioiilli  dixerunt.  Hygin. 
?,  A.  ii.  29.  Aquam  urnlim  und^ 
iqiMm  effundit;  Horatius,  Sat.  I.  i. 
IS.  Inde  umiger  vocatus.  Septimu^ 
ime  OrienSt  dies  tertius  et  vigesimus 
rattuar.  Stella  in  medio  peetcre  Leenit 
Btignis  Regulus  dicitur.  Intelligen- 
lus  autem  occasus  Leoiiis  matutinus. 
led  lapsus  est  Ovidius. 

657 — 704.  Sementita,  aut,  ut  et  hoc 
Bco  in  MSS.  qnibusdam  et  apud  alios 
.octores  scribitur,  Sementina,  (ttim 
ationis  finits9  causa  suscept«,  et  a 
etnente  appellat»,  auctoribus  Var- 
oae  et  Festo.  Eraot  in  feriis  concep> 
ivis»  qus  quotannis  a  magistratibus 
ut  sacerdotibus  coocipiebantur ;  Ma- 
robina,  Sat.  i.  16.  Itaque  in  Faetit 
'gnmUt  reperiri  Bon  poterant.     Sed 

VOL.  V. 


Ovidius  se  frustra  in  illis  qusBsivisse 
finxit»  ut  Sementiv»  descriptionem 
commode  inserere  posset.  In  ea  Ti- 
bnll.  ii.  init.  ante  ocolos  habuisse  vi- 
detor ;  obi  Ambarvalia  describootur» 

663.  Requie»  et  fetta  rurieolarum 
describuotur,  additis  precibus  pro  frn- 
gum  copia  et  pace.  State — humui, 
Coronari  animalia  solebant  feriantia, 
oflScio  functa  et  diebus  festis ;  v.  62. 

669.  De  illo  feuo  conf.  Varro  de 
Re  Rust.  i.  3.  Sed  Virg.  i.  389  sqq. 
doo  alia  rusticorum  fjssta  descripsit. 
In  pagot  Servios  Tulltus  agmm  Ro- 
manum  divisit,  instituitque,  ut  Diis 
tutelaribus  cojosqoe  agri  are  excita- 
rentar,  io  iisqoe  quotannis  sacra  eom- 
muoia  fiereot;  qos  pagemaHa  dicta. 
In  iis  Uba,  iriXavoi,  conferebantor  a 
singoUs  familiis ;  Dionyt.  Halic.  iv.  16. 
Pmgmt  Iwtmimtur  boatlis  circuaMCtis ; 
H 


62 


P.  OYIDU  NASONIS 


Sarcula  cessabant ;  versique  in  pila  ligones, 

Factaque  de  rastri  pondere  cassis  erat.         700 
Gratia  Dts,  domuique  tU8&:  religata  catenis 

Jam  pridem  nostro  sub  pede  bella  jacent. 
Sub  juga  bos  veniat ;  sub  terras  semen  aratas : 

Pax  Cererem  nutrit :  Pacis  alumna  Ceres. 
At,  quae  venturas  prscedet  sexta  Kalendas,    705 

Hac  sunt  Ledaeis  templa  dicata  Diis. 
Fratribus  illa  Deis  fratres  de  gente  Deornm 

Circa  Juturnae  composuere  lacus. 
Ipsum  nos  carmen  deducit  Pacis  ad  aram ;     . 

Haec  erit  a  mensis  fine  secunda  dies.  710 


705—708.  PoUucu  et  Coitoris  Um^ 
piwm.]  VI.  Kal.  Febr.  an.  U.  C.  769. 
Tiberius  Castoris  et  Pollucis  sdem 
dedicavit,  iascripto  et  suo  et  Drusi 
fratris  nomine ;  Dio,  lib.  Iv.  p.  567. 
Confer  Consolat.  ad  Liviam,  ver.  283 
sqq.  Fuit  illud  templum  ad  lacum 
Jutumwn  (ver.  463.)  in  foro  Romano 
prope  Julii  Caesaris  templum :  II.  ex 
Pont.  ii.  85  sq ;  Suetonius  Css.  10. 
LetUtu,  Unus  MS.  Ledaeis,  unde 
Heins.  Ledaicis  conjiciebat :  sed  forma 
Ledoiui  satis  usitata ;  Consol.  ad  Li- 
viam,  283 ;  Martialis,  iv.  58.  Leda:ai 
Lacedttmonis  paUtttra$,  De  gente  Deo- 
rum,  de  gente  Caesarea.  Compeiuere, 
conjuncti  posuere.    Nove  sic  dictum. 

709.  Ara  Paoi.J  Arai  veteres  sta- 
tuebant  rei,  quam  cuperent  laudatam. 
Vid.  Lipsius  ad  Tacit.  An.  i.  13.  Pad 
Deas  jam  Athenienaes  aras  consecra- 
ront;  sed  Bome  ante  Augusti  tem- 
pora  nullis  fuit  monumentis  honestata. 
£o  tandero  iroperante,  senatus  populi- 
que  jussu  ara  PacU  posita  est  anno 
U.  C.  74L  die  vi.  Non  Jul.  ia  ipsa 
curia.  £o  eniro  anno  Augustus,  re- 
bus  in  Gallia,  Hispania,  Gerroaniaque 
prospere  confeclis,  Roroaro  redierat. 
Aram  et  Noster  lib.  iii.  882.  et  Juve- 


nalit  Sat.  i.  1 15.  memortnt,  twn  nnm- 
mi  exhibeot.  Vid.  Goltzius  in  Aug. 
p.  Ivii.  n.  12.  Ad  eam  bis  quotanni?, 
Januarii  et  Martii  tricesimo  die  sacri- 
ficatum.  Vide  omnino  Fiscber.  de 
Ara  Pacis.  H^c,  nempe  qua  sacra 
fiunt  ad  aram  illam.  In  veibis  Iftm 
noi  carmen,  etc.  commodni  et  gratus 
transitus.  Victoria  Actiaca  quum  tan- 
dem  orbi  Romano,  bellis  continuis  per 
plura  sscula  pro6igato,  pacem  red- 
didisset,  prsclare  nunc  Pax/roii<<t6iii 
vel  olee  vel  lauri  (nam  utraqae  paca- 
iis)  quibus  post  illam  victoriam  or- 
nata  erat.  adesse  jubetur.  Heinsius 
vero  intelligit  frondem  laureum  Apol- 
lini  Actio  sacram.  Sic  et  Lenzint. 
Bochartus  malebat,  frondilntt  Aet^it, 
id  est,  olea.  Comtoi  jam  Ciofiuius  ex 
optimis  cod.  invexit.  Burmannut  no- 
tat,  canos,  quod  reliqui  praeferunt, 
diuturnam  et  quasi  perpetnam  pacem 
indicare.  Mihi  vero  cana  Pax  parum 
placet ;  neque  sic  bene  perpetuitatis 
rationem  poeta  expresserit.  Comti 
contra  capilli  venerandam  reddunt 
faciero  (Tibul.  IV.  ii.  10.)  et  convc- 
niunt  his  soleronibus.  Possunt  euara 
verba  comtos  retUmita  e  copia  poetica 
dicta  esse  pro  uno  comta,   Ita  iEneid. 


FASTORUM  LIB,  I. 


53 


Frondibus  Actiacis  comtos  redimita  capillos, 

Pax  ades,  et  toto  mitis  in  orbe  mane. 
Dum  desunt  faostes,  desit  quoque  causa  triumphi : 

Tu  ducibus  bello  gloria  major  eris. 
Sola  gerat  miles,  quibus  arma  coerceat,  arma ; 

Canteturque  fera  nil,  nisi  pompa,  tuba.         716 
Horreat  ^neadas  et  primus  et  ultimus  orbis : 

Si  qua  parum  Romam  terra  timebit,  amet. 
Tura,  sacerdotes,  pacalibus  addite  flammis ; 

Albaque  percussa  victima  fronte  cadat.         720 
Utque  domus,  quee  prsestat  eam,  cum  Pace  peren- 

Ad  pia  propensos  vota  rogate  Deos.  [net, 

Sed  jam  prima  mei  pars  est  exacta  laboris, 

Cumque  suo  finem  mense  libellus  habet. 


vii.  751.  "  sacerdos  Fronde  super  ga« 
leam  et  felici  comtus  otiva;"  Mn. 
lib.  VIII.  V.  128.  vitta  comtos  pne- 
tendere  ramot." 

716.  Tube  usat  et  in  bello  et  in 
ncrit  tpectacuUtqne ;  Calpum.  EcL 
i.  67.  "  Inter  tacra  tubat,  noo  inter 
befla  ionare."  Que  ad  bella  perti- 
nent,  ea  ftra  vocantur.  UUimut  or- 
bit,  terrs  remotitaime ;  Bentl.  ad 
Horatium,  I.  Od.  xxxv.  29.  Primut 
eigo  tunt  propinqu».  Paealii  vox 
fonan  ab  Ovidio  facta;  Metam.  vi. 
111.  oU^  paeaU».  Percutsa.  Alii 
perfuta,  quod  Taubner.  ad  morem  re- 


fert,  quo  merum  ez  patera  inter  comua 
bostte  ef!undebatur.  Alteri  lectiont 
timilit  ett,  ted  plenior,  locut  IV.  Tritt. 
ii.  5  :  "  Candidaque  adducti|  coUum 
percuata  tecuri  Victima  purpureo  tan- 
guine  tinguat  humum."  Confer  tu- 
pra  83.  320.  Pro  pr^uua  Francofurt. 
et  undecim  alii  jrrtutet,  ut  simul  vo- 
tum  includat.  Hamburg.  paeem  qum 
prattat,  pace  perennet,  qualem  lutum 
Ovidius  sane  amat,  ut  vers.  25.  72 ; 
ii.  52.  et  sepe.  Passim  autem  in  hoc 
opere  pacem  commendat,  detestatur- 
que  bella. 


56 


P.  OVIDII  NASONIS 


Haec  mea  militia  est :  ferimus,  quae  possumus,  arma, 

Dextraque  non  omni  munere  nostra  vacat.     10 
Si  mihi  non  valido  torquentur  pila  lacerto, 

Nec  bellatoris  terga  premuntur  equi, 
Nec  galea  tegimur,  nec  acuto  cingimur  ense ; 

His  habilis  telis  quilibet  esse  potest ; 
At  tua  prosequimur  studioso  pectore,  Csesar,      15 

Nomina,  per  titulos  ingredimurque  tuos. 
Ergo  ades,  et  placido  paulum  mea  munera  vultu 

Respice,  pacando  si  quid  ab  hoste  vacas. 
Februa  Romani  dixere  piamina  patres: 

Nunc  quoque  dant  verbo  plurima  signa  fidem. 
Pontifices  ab  Rege  petunt,  et  Flamine  lanas,      21 

Qu!s  veteri  lingua  Februa  nomen  erat : 


1 1 .  Pila  ei  htsUB  (orfu«6atitttr  la- 
certo  adducto,  ad  quod  et  viribus  et 
arte  opus  erat;  Met.  viii.  28  tqq. 
Hahilis,  idoneus.  At,  tamen,  certe. 
Prouquimur,  Dousa  pater  volebat, 
peruquimur:  nne  causa;  namque  et 
proiequi  et  penequi  dicitur  qui  singulas 
rei  partes  ordine  explicat.  Plinius,  I. 
£p.  viii.  8.  *'  munificentie  rationem 
atik)  prosequi."  Vide  et  ad  iv.  724. 
Nomina,  laudes.  Per  titulot  ingredi- 
mnr,  Vide  ad  i.  15.  Paeando.  Alii 
paeato,  Taubnerus  utramque  feren- 
dum  censet.  At,  si  hostes  jam  paeati, 
otium  erat  Germanico. 

19—30.  Vis  vocahuli  Februa.  Res 
tenuis  et  jejuna.  Patre$,  priores, 
antiqui :  ver.  30.  avi,  et  36.  tenet  vo- 
eantur.  Februa  dijerunt  piamina, 
Varro  de  Ling.  Lat.  v.  p.  46  :  "  Rex 
quum  ferias  menstraas  Nonis  Febraar. 
edicit,  hunc  diem  febraatum  appellat. 
Februum  Sabinis  purgamentum  et  in 
tacris  nostris  verbum."  Festus:  "qus- 
cumqoe  purgamenti  causa  in  quibus- 
que  sacri6ciis  adhibentur,  februa  ap- 
pellantur."  Piamina,  liaTapftol,  sancti 


quidam  ritiis*  quibus  Deomm  ultia 
ac  poena  avertitur,  quibus  dyoQ,  scil. 
•celut  summovetur.  Fidem  dmt  aut 
facit  verbis,  qui  ea  confirmat  et  veit 
esse  Oftendit ;  Cortius  ad  Sallost.  Jog. 
xxiv.9.  Sed  nunc  est :  eonfirfflare  tig- 
nificationem  verbi  memoratam.  Signa, 
argumenta. 

21.  Ritus  non  aliunde  notus  attin- 
gitur.  Rex  nempe  sacroruro.  Lana» 
illas  rufi  fiiisae  coloris,  Neapol.  ex 
Clem.  Alex .  Strom.  vii.  conjicit,  nbi 
Ipta  levppd,  in  ritibus  sacris  memo- 
rantur.  Interpres  Francogallua  male 
apicem  in  pileo  sacerdotis  intelligit. 
Lietor,  nempe  Flaminis  Dialis.  Ttfr- 
rida,  tosta.  ut  sspe.  Vide  Heimium. 
De  mica  salis  vide  ad  i.  338.  Puram 
arborem  esse  pinum,  e  versu  2$.  et 
aliis  locis  monet  Neapolis.  Vocator 
pura  propter  vim  purificandi.  Fiami' 
nica,  Flaminis  Dialis  uxor.  Bvrman. 
non  damnat,  quod  in  Hamb.  exstat, 
laurea ;  namque  et  lauro  veteres  uioa 
esse  in  lustrationibus,  iv.  741  tqq.  et 
tcrfa  et  ^tirea  commeroorantor.  /»- 
tonsus,  omnino  priscus ;  vi.  264.  i»- 


FASTORUM  LIB.  II. 


57 


Quaeque  capit  lictor  domibus  purgamina  certis» 

Torrida  cum  mica  farra  vocantur  idem ; 
Nomen  idem  ramo,  qui  caesus  ab  arbore  pura,  25 

Casta  sacerdotum  tempora  fronde  tegit. 
Ipse  ego  Flaminicam  poscentem  februa  vidi : 

Februa  poscenti  pinea  virga  data  est.         [mur, 
Denique  quodcumque  est,  quo  pectora  nostra  pia- 

Hoc  apud  intonsos  nomen  habebat  airos.         30 
Mensis  ab  his  dictus,  secta  quia  pelle  Luperci 

Omne  solum  lustrant,  idque  piamen  habent; 
Aut  quia  placatis  sunt  tempora  pura  sepulcris. 

Tunc  quum  ferales  praeteriere  dies. 
Omne  nefas,  omnemque  mali  purgamina  causam  35 

Credebant  nostri  toUere  posse  senes. 


c« 


tmmu  Nwma ;  lloni.  IL  Od.  xv.  11. 
inUmn  Catonis.  Tonderi  Romani  coe- 
penint  vrb.  cond.  454.  quum  antea 
nt  intonii  et  barbati ;  Plin.  vii.  59. 

31 — 34.  Februarii  nomen.  Festus : 
Febmarioi  mensif  dictus,  quod  tum, 
id  est  eztremo  anni  mense  populus  fe- 
bmaretar,  id  est  lustraretur  ac  pur- 
garetur :  vel  a  Jnnone  februata,  quam 
alii  febraalem,  Romani  februalim 
▼ocant:  qnod  ipsi  eo  mense  sacra 
fiebant,  ejuaqne  feris  erant  Luper- 
caHa,  etc."  Confer  Macrob.  i.  13. 
Lmptrealia  describnntnr  inde  a  ver. 
267.  Tempora  pyra,  civitas  eo  tempore 
pora,  piaeatiM  ttpulerii.  Conf.  ver.  52. 
et  t.  43.  De  FeralUfut  vide  infra  433 
— 470.  Sepuleris,  nam  ad  tumnlos 
Maaet  pkicijNuitur. 

36.  Luttratio,  ikaopbc,  ayvKrph^, 
coOapcoyidc»  Bane  apud  GrccM  mos 
antiqiiisiimns,  et  apnd  Homerum  pas- 
vam  obvins.  Lostnbantur  autem  va- 
rias  ob  eaiiMs,  propter  sacra  facienda, 
ot  sordes  peccatorum  abstergerentur, 
poet  reditum  e  b^Uo,  post  facinus  ad- 
Pmtrefaeia,  liberari  a  cul- 

VOL.V. 


pa  scelerum.  Ipse  Apollo,  Pythone 
occiso,  expiandus  erat.  Menoetius, 
Aetorii  filius,  fuit  inier  Argonautas; 
Opunte  in  ludo  interfecit  Clysony- 
mum*  Arophidamantis  filinm;  ezsul 
ezceptus  est  a  PeUo;  Apollod.  III. 
ziii.  8.  Phoeits,  JEacx  et  Psammathes 
filius,  a  Telamone  et  Peleot  quos  pater 
ex  Endeidesusceperat,  ioterfectusest ; 
Diodorus  Sic.  iv.  72 ;  Pausanias  ii. 
29.  £t  tractata  ea  res  in  tragoediis 
veter.  Hinc  Telamon  Salamina  fugit, 
PeUut  contra  in  Phthiam,  ubi  pur- 
gatur  ab  Eurytione,  Actoris  filio; 
Apoll.  III.  xii.  13.  Ab  ipso  Actore 
qui  tamen  diversus  a  superiore,  por- 
gatum  narrat  Diod.  Sic.  d.  1.  Inde  ad 
venationem  apri  Calydonii  profectns 
Eurytiona  socerum  occidit,  lum  ab 
Aeatto,  loka  rege,  purgatusest;  ApoU. 
III.  ziii.  2.  Ovidius  igitur  miscuit 
diversa.  lolcus  pars  Httmoniit,  scil. 
Thessalie.  £tiam  aquit  usus  in  lustra* 
tionibus,  in  primis  marine,  quam- 
quam  et  fluminalis.  Secnndum  Euri- 
pidem  enim  96Xaooa  k\6Kh  ir&vra 
T  iLvBpMmf  leaKd, 
I 


58 


P.  OVIDII  NASONIS 


Gra^ia  principium  moris  fiiit :  illa  nocentes 

Impia  lustratos  ponere  facta  putat. 
Actoriden  Peleus,  ipsum  quoque  Pelea  Phoci 

Caede  per  Haemoniaa  solvit  Acastus  aquas.    40 
Vectam  frenatis  per  inane  draconibus  iBgeus 

Credulus  immerita  Phasida  juvit  ope. 
Amphiaraides  Naupactoo  Acheloo, 

Solve  ne£as,  dixit :  solvit  et  ille  nefas. 
Ah !  nimium  faciles,  qui  tristia  crimina  cttdis    45 

Fluminea  toUi  posse  putetis  aqua ! 
Sed  tamen,  antiqui  ne  nescius  ordinis  erres, 

Primus,  ut  est,  Jani  mensis  et  ante  fuit : 
Qui  sequitur  Janum,  veteris  fuit  ultimus  anni : 

Tu  quoque  sacrorum,  Termine,  finis  eras.      60 
Primus  enim  Jani  mensis,  quia  janua  prima  est; 

Qui  sacer  est  imis  Manibus,  imus  erat. 


41.  Medea,  interfectit  Corintbi  li- 
berii  8uis,  fugit  Atheuas,  ubi  ab  ^gto 
•xcipitur ;  Metan.  yii.  398  sqq.  Ibi 
**  Titaniacis  ablata  draconibus  intrat 
Palladias  arces."  Crtdulus,  credebat 
eniro  Medea  poUicenti,  orbitate  eum 
liberaturam;  Plutarchus,  Thes.  13« 
Alcnueon,  Am^kimrai  filius,  ob  £ri- 
phylen  niatrem  interfectam  lustratus 
est  priroum  a  Phegeo,  Psophide,  que 
fuit  urbs  Arcadis.  Sic  nondum  in- 
sania  liberatus,  jubente  oraculo,  in 
terram  recentem  se  contulit»  quam 
Aekeloi  limus  congestus  fecerat ;  ibi- 
que  ab  Aeheloo  purgatus  est ;  Thucyd. 
ii.  102.  ubi  fluvius  ille  satis  describi- 
tur ;  Pausanias,  VIII.  xziv.  p.  646 ; 
et  ApoUodor.  III.  vii.  5.  Naupactut, 
urbs  MtoWm,  nunc  LepatUo.  Facilee, 
creduli,  superstitiosi.  Gravis  sententia. 

47—^.  De  ordine  hujos  mensis 
Itmporibus  antiquis.  Ultimum  eum 
locum   tenuisse,  non   secundum,   nt 


Plutarch.  putabat,  docet  etian  Idokr. 
p.  349.  Et  ante,  nempe  a  NanMS 
temporibus.  UUimut;  Maciob.i.13: 
*'  Omni  intercalationi  mensis  Februa- 
rius  deputatus  est,  quoniam  is  ultimus 
anni  erat  Quod  ipsum  GnBOomm 
more  faciebant.  Nam  et  Uli  ultimo 
anni  sui  mensi  superfioos  interserebaBt 
dies."  Romani  autem  interealabant 
post  vicesimum  tertium  diema  Term' 
uaUbui  jam  peractis.  Imt»  inferi. 
Noster  lodere  verbo  voluiu  Vide  ad  i. 
731.  DehacDecemvirorummutatiooe 
silent  aUiscriptores ;  ipoe  Nosterdnbie 
loquitur,  ereduntur,  Yidentur  aMtena 
ut  aUa,  ita  et  meUorem  anni  digeilio- 
Bom  ab  Atheniensiboa  snmsisae  :  vid. 
Ideler.  pag.  356.  ComHnumeee  f— ytns, 
efiecisse,  ut  hi  duo  measea.  milio  in- 
terposito»  se  exciperent,  quom  antea 
dktarent  hngo  tpatio,  decem  ipsia 
mensibus  interjectis:  vido  Pelavium 
de  Doct.  Temp.  lib.  U.  cap.  74. 


FASTORUM  UB.  II. 


50 


Postmodo  creduntur  spatio  distantia  longo 

Tempora  bis  quini  continuasse  Viri. 
Principio  mensis.  Phrygi«  contermina  Matri.  56 

Sospita  delubris  dicitur  aucta  novts. 
Nunc  ubi  sint  illis,  quaeris,  sacrata  Kalendis 

Templa  Deae  ?  longo  procubuere  die. 
Caetera  ne  simiii  caderent  labefacta  ruina, 

Cavit  sacrati  provida  cura  Ducis :  60 

Sub  quo  deiubris  sentitur  nuUa  senectus, 

Nec  satis  est  homines^  obligat  ille  Deos. 
Templorum  positor,  templorum  sancte  repostor, 

Sit  Superis,  opto,  mutua  cura  tui : 
Dent  tibi  coelestes,  quot  tu  coelestibus  annos,    65 

Proque  tua  maneant  in  statione  domo. 
Tum  quoque  vicini  lucus  celebratur  Asyli, 

Qua  petit  aequoreas  advena  Tibris  aquas. 


65— T3.  Kaltnd,  Ftbruar,  memora- 
kilmftommMa,  £o  die  Junonb  Soiptf« 
iMDplitti  erat  dedicatum.  Id  conter- 
niftQni  erat  ttdi  Phrygiit  MatrU,  sive 
Cybelei,  ib  Angwto  in  monte  Pala- 
tino  {KMite,  qnum  antea  ejusdem  Deai 
aimalacmm  ibi  enet.  Vid.  Monum. 
Aacfu  el  Dio,  lib«  IxTi ;  sed  quo 
•eMpoi^OvidiuBhectcribebat;  tem- 
frfam  ilKid  fonditoa  perierat.  Ab  eo 
divcnnn  ejuidem  Des  templum  ia 
fsco  Otitorio,  quod  Cn.  Comelius  Cc- 
tlwgni  ooa.  nb  initinm  belli  Insubrici 
fowit,  quadrienaio  pott  dedicatum ; 
IMn,  ixzii.  90 ;  zxxiv.  53.  Longo 
«Ut^vatotate.  Cadtrent  labefaeta  ruina 
piettnB  et  elegaBtiut,  quam  corruerent. 
Tnm  umiimr  teneetut  saaviter  ab  ho- 
miikibiis  ad  delubra  translatura.  Sa- 
cr«litfdii;r,Imperalor.  VideadL640: 
Mmmnu  Vit.  Ofid.  ad  an.  59.  et  60. 
p.  1I9.  Tlberium  intel^it  de  quo 
Tadt.  An.  ii.  48 :  "DeAm  sdes  ve- 
toatate  Mt  igni  abolitas,  oosptasqae 


ab  Augusto,  dedicavit.''  Tum  plares 
tales  tedes  memorat.  SedetAugustum 
Liv.  iv.  20.  *'  tempiorum  omnium  con- 
ditorem  aut  restitutorem"  nominat; 
et  de  eo  Sueton.  30 :  "  iEdes  sacras 
vetustate  coUapsas  aut  incendio  ab- 
samtas,  refiecit."  Difficile  est  definire, 
uter  nunc  intelligendus  sit,  quoniam 
Ovid.  hoc  opus  sub  Aagusto  inchoavit, 
sttb  Tiberio  autem  absolvit,  et  parti 
jam  absoluts  postmodo  noonulla  in- 
seniit.  Obligat  ille  Dtot  conveniea* 
ter  Romanorum  de  Diis  sais  opinioni 
dictum.  Maltm  cura  tuii  Metam. 
viii.  724.  **  Cora  pii  Dls  sunt,  et,  qoi 
ooluere»  coluntur."  Diis  annos  dabat, 
quatenus  aras  eoram,  statuas,  tem- 
plaque  pereanabat.  Maneant  in  ita- 
tioM,  pergant  tuam  domum  toeri. 

67.  Tum,  iisdem  Kalend.  Romulus 
sane  inter  duos  luces  Aiylum  aperuit» 
qui  locus  dictus  est  imier  duot  luees, 
Hii9opu>y  ivoiv  SpvfiAv,  Sed  seriore 
tempore  non  exstabant  tuei,  et  Atytum 


60 


P.  OVIDII  NASONIS 


Ad  penetrale  Numee,  Capitolinumque  Tonantem, 

Inque  Jovis  summa  cseditur  arce  bidens.        70 
Seepe  graves  pluvias  adopertus  nubibus  Auster 

Concitat,  aut  posita  sub  nive  terra  latet. 
Proximus  Hesperias  Titan  abiturus  in  undas 

Gemmea  purpureis  quum  juga  demit  equis : 
IUa  nocte  aliquis,  toUens  ad  sidera  vultum,        75 

Dicet :  Ubi  est  hodie,  qu»  Lyra  fulsit  heri  ? 
Dumque  Lyram  qu8eret,mediiquoque  terga  Leonis 

In  liquidas  subito  mersa  notabit  aquas. 
QuEM  modo  cselatum  stellis  Delphina  videbas, 

Is  fugiet  visus  nocte  sequente  tuos.  80 


ita  septuiD  erat,  ut  Demo  introire  pos- 
set ;  Liviiis,  i.  8 ;  Diooys.  ii.  15 ;  Dio, 
47.  Advena  omnis  fluvius  aliunde  ve- 
niens  dici  potest.  Penetrale  Kunut 
edes  Vest«,  in  cujus  atrio,  cui  Regis 
nomen,  Nuroa  habitabat ;  vi.  264  sq ; 
Trist.  III.  i.  29 ;  Solinus,  cap.  2.  Sic 
j£det  illa,  exstructa  et  ipsa  a  Numa, 
hujus  penetrale  non  male  dici  poterat. 
Arx,  pars  altera  montis,  in  quo  Capi- 
tolium  erat.  Itaque  arx  et  CapitoUum 
saepe  distinguuntur.  Livius,  iii.  18. 
arx  capta  CapUoliumque  occupatum ; 
v.  47.  arx  Roma  Capitoliumque,  Nunc 
vero  templum  Jovis  Capitolini.  Sic  et 
iv.  635.  S^tpe  gravet,  etc.  vid.  Colu- 
mella,  xi.  II:  "  Kalend.  Februar. 
ventus  Eurinus,  et  interdum  Auster 
cum  grandine  Mt." 

73 — 78.  Proximus  Titan  die  se- 
cundo  Febr.  Juga,  lignum  transver- 
sum  in  temone,  quod  equorum  coUis 
imponcbatur,  in  curru  Solis  gemmis 
ordine  positis  distinctum  erat ;  Met. 
ii.  109.  Male  igitur  unus  Regius  pro 
varia  lectione  ignea.  Purpuretis  om- 
nino  lucidum  et  splendidum  colorem 
apud  poetas  indicat;  itaque  et  quaB 
solis  sunt,  purpurea  vocantur.  Etiam 
Heroid.  xxi.  ver.  86.  Sol  pnrpureis 


equis  juga  demit.  Jam  obsenra  coo- 
versionem,  qua  siderum  quorumdam 
occasum  indicat.  Lyrm  occasui  cos- 
micus,  Leonis  acronychius  intelligi- 
tur.  Medii,  usque  ad  medium,  media 
terga. 

79 — 1 1 8.  DelphinU  oceasus  heliacus. 
Quoniam  in  coclatis  operibus  figur» 
ita  expresss  sunt,  ut  emineant,  prop* 
terea  et  sidus  stellis  distinctum  atU' 
tum  dici  potuit.  DelphinU  originem 
triplicem  Hyginus  Poet.  Astr.  ii.  17. 
refert.  Una,  quam  Ovid.  paucis  at- 
tingit,  est  hsc :  Delphio  quidam  no- 
mine  a  Neptuno  ad  Amphitriten,  qvm 
fugerat,  investigandam  dimisitts  est, 
eamque  quum  reperisset,  impulit,  ^ 
Neptuno  nuberet.  Sed  Noster  Ari^ 
nis  fabulam  merito  amplexus  est, 
eamque  et  ordine  et  jucunde  narravit. 
De  ea  vid.  Hcrodotus,  i.  23.  miil- 
tique  alii.  Male  Neapolis  ad  ver.  111. 
monet,  Herodotum  ad  unguem  a  Nos- 
tro  expressum  esse;  immo  in  multis 
ab  eo  discrepat.  Dominus  lyret,  qui 
eam  habet.  Arion  Methymna  LeAitu, 
Citharoedum  excellentissimum,  oMc- 
vbQ  Sivripov,  coloribus  iis  nolat,  qui- 
bus  vis  carminum  in  Orpheo,  et  AlcBo 
alibi  descripta;  Metam.  x.  86. 


FASTORUM  LIB.  II. 


61 


Seu  fuit  occultis  felix  in  amoribus  index, 

Lesbida  cum  domino  seu  tulit  ille  lyram. 
Quod  mare  non  novit,  quae  nescit  Ariona  tellus  ? 

Carmine  currentes  ille  tenebat  aquas. 
Saepe  sequens  agnam  lupus  est  hac  voce  retentus ; 

Saepe  avidum  fugiens  restitit  agna  lupum ;     86 
Saepe  canes  leporesque  umbra  cubuere  sub  una ; 

Et  stetit  in  saxo  proxima  cerva  leae ; 
£t  sine  lite  loquax  cum  Palladis  alite  comix 

Sedit ;  et  accipitri  juncta  columba  fuit.  90 

Cynthia  saepe  tuis  fertur,  vocalis  Arion, 

Tamquam  fraternis  obstupuisse  modis. 
Nomen  Arionium  Siculas  impleverat  urbes, 

Captaque  erat  lyricis  Ausonis  ora  sonis  ; 
Inde  domum  repetens  puppim  conscendit  Arion,  95 

Atque  ita  quaesitas  arte  ferebat  opes. 
Forsitan,  infelix,  ventos  undamque  timebas ; 

At  tibi  nave  tua  tutius  aequor  erat : 


83.  Quod  mare,'}  Nempe  circa  in- 
sulas  ille  questus  causa  vagabstur. 
Rautere  pro  coosistere,  subsistere. 
Vide  Schwarts.  ad  PliDium,  pan.  x.  4. 
Sub  umbra  solemne,  uam  et  tub  pro  in, 
et  umbra  pro  arbore  ponitur.  Jn  taio 
offendit  Heinsium,  pro  quo  malebat  e 
Pateano  infesUe,  Sed  in  saJLi*  et  rupibus 
commoratio  cervorum  atque  leonum. 
Prclerea,  quod  e  Burman.  observa» 
tum,  ttare  m  iaxo  bene  coovenit  prc- 
cedenti  eubare  tub  liinfrra.  Comieem 
et  noctuam  inimtcitia  intercedit ;  JE- 
lianus  Hist.  An.  iii.  9 ;  confer  Metam. 
ii.  590  sqq.  ubi  res  ex  fabnlis  refertur. 
Csterum  his  similia  etiam  in  SS  lite- 
ris  leguntor  ;  Isai.  xi.  6.  "  Habitabit 
lupus  cum  agno,  pardus  cum  hoedo 
cubabit :  vitulus  et  leo  ct  ovis  simul 
morabuotur.*' 
-    91.  JEtiam  Dii  et  homines  capti  illa 


voce,  obtupuisse  dicuntur.  Sic  Cerbe- 
rus  ap.  Horatiuro,  et  intima  Leti  tar- 
tara  apud  Virgilium  ttupent  cantu 
Alcsi  et  Orphei ;  at  de  Dea  minus 
hoc  verb.  placet.  Melius  Horat.  III. 
Od.  xi.  8.  *'  Dic  modos,  Lyde  quibus 
obstinatas  Applicet  aures."  Vocalit, 
cantus,  ut  vocalit  Orpheut  Horatio. 

93.  Etiam  Herodotus  Siciliam  et 
Italiam  nominat,  ubi  opes  collegerit. 
Iliuc,  venia  ab  Periandro  impetrata, 
abierat.  Tarento  profectus,  domum 
redire  voluit.  Qu^tat  opet,  Herodo* 
tus,  Ipyatrdfuvog  xpi^fuira  fuy&ka; 
Hyginus,  fab.  194.  ''  Magnum  patri- 
monium  acquisiverat."  Idem  de  Si- 
monide  traditur. 

97.  Nempe  hoc  illud  est,  quod 
Horatius,  II.  Od.  xiii.  13 — 20  monet, 
non  quod  quisque  maxime  timeat,  sed 
improvisaro  leti  vim    nobis   instare. 


G2 


P.  OVIDII  NASONIS 


Namque  gubernator  destricto  condtitit  ense, 

Caeteraque  artnata  conscia  turba  manu.        100 
Quid  tibi  cum  gladio  ?  dubiam  rege,  navita»  piniun; 

Non  sunt  faoec  digitis  arma  tenenda  tuis. 
lUe  metu  vacuus,  mortem  non  deprecor,  inquit ; 

Sed  liceat  sumta  pauca  referre  lyra. 
Dantveniam,  ridentque  moram :  capit  iile  coronam, 

Quae  possit  crines,  PhcBbe,  decere  tuos  :       106 
Induerat  Tyrio  bis  tinctam  murice  pallam : 

Reddidit  icta  suos  poUice  chorda  sonos ; 
Flebilibus  veluti  numeris  canentia  dura 

Trajectus  penna  tempora  cantat  olor.  1 10 


Aiion  tamtn  «t  iiaataa  thnuisse  Tide- 
4ar,  Herodotus,  irurrcvovra  Sk  oidu' 
fU)Vn  fiAWov,  1l  KopivSioan.  Gvber» 
nator,  Hoc  de  suo  Ovidius  exornavit. 
Apud  Herodotum  omnino  nauts  com- 
memorantnr.  Servalis  ipsius  Arionis 
hoc  consilium  Hy^nus  tribuit.  Con' 
ttitit  pro,  adstitit.  Destrieto  Heins. 
recte  r^  districto  prstulit;  etenim 
dtUringert  est  nndare,  dtttringere  in 
varias  partes  distrahere.  Vide  Dra- 
%6mb.  ad  Sil.  xvii.  164.  Csp-terum  nota 
boc  versu  tot  voc.  ia  a  desineotia,  ut 
ter.  266. 

101.  £nsts  gabematoris  locum  dedit 
httic  consilio,  qu4>  suavitas  qusedam 
Gonci)iaiur  narrationi.  Dubia  navii, 
nesciens  qno  eat,  quum  nemioem  faa- 
beat,  a  quo  regatur.  Martem  non  d«- 
pruor,  Apud  Herodot.  tamen  if^^^v 
irstpacrcirai  Xpi^fiara  irpouig  <r0k 
Tandem  minis  ad  incitas  redactus, 
rogat,  at  sibi  liceat  Iv  rj  mvy  ir6ffy 
nrAvTt  ivnH&tiiBmXunai  Aiimu,  lllud 
ibi<yat  Noster  expressit  referre  lyra, 
Horat.  Art.  Poet.  57^  *'  Musa  dedit 
fidibus  libera  vioa  referre."  Rident 
moram,  Apud  llerodot.  se  sperant 
pQlcherrimum  aadituros  cantum.  Jam 
deacribitur  ^rev^,  ornatus  citharoedi, 


de  quo  confer  ad  Herem*  iv.  47 ;  He> 
tam.  xi.  165.  et  que  ibi  notanmus. 
Hjgin.  P.  A.  d.  1.  petiit,  ut  sibi  Kceret 
"  se  omare,  qua  sape  vicerat»  vaste." 
In  eo  ornatu  primum  est  eorona, 
nempe  aarea,  quam  HygtnitB  fab.  d.  1. 
diserte  memorat ;  Phmbmi  vero  can- 
taturus,  Metam.  d.  ].  lauro  tantnm 
Pamaside  vinctus,  Crinet  tuot,  quia 
Phcebus  crinibus  deconis,  qiiia  tem- 
pora  ejus  longo  crine  deo6Btia :  Met  i. 
450.  Pallm  vestis  citharosdoitiB  Iob- 
gior  cum  syrmate.  Tzetzea  Chil.  L 
r^  fiotMnK^w  0roXi)y  vocat.  Vide  ad 
Metam.  xi.  166.  ubi  **  Tyrio  satorata 
murice  palla."  Pro  aaturmta,  aatis 
imbuta  colore,  nunc  est  hi$  tmeia, 
dibaphe,  qus  et  iterata,  aut  Umta 
mnrice  dici  solet.  PoHiee  Tel  rntdo, 
vel  pectine  armato  pulsabantur  lyr» 
fides.  Suos,  quos  sfdet  reddere  et  de- 
bet.  Non  semper  '*cbordi  sonum 
reddit,  quem  vult  manus  et  mens," 
Horat.  Art.  Poet.  348. 

109 — 110.  Non  erat,  cur  HeiBiioB 
hoc  de  olore  distichon  spurim  jodica- 
ret.  Etenim  tam  musici,  quam  poeta 
cum  cycno  s»pe  comparantur,  qnia 
veteres  suavissimum  ei  cantttm  tribue- 
bant.    Inde  AkKus  cvKvec  Aitf^ioc* 


FASTORUM  LIB.  H. 


03 


Protinus  in  medias  ornatus  desilit  undas» 

Spargitur  impulsa  c^rula  puppis  aqua. 
[nde,  fide  majus,  tei^  delphina  reeurvo 

Se  memorant  oneri  supposuisse  novo.  114 

[lle  sedens  citharamque  tenet>  pretiumque  Tehendi 

Cantat»  et  sequoreas  carmine  mulcet  aquas. 
Di  pia  facta  yident :  astris  delphina  recepit 

Jupiter,  et  stellas  jussit  habere  novem. 
NuNc  mihi  miile  sonoa,  quoque  est  memoratua 
AchiUes,  119 

Vellem,  Mseonide,  pectus  inesse  tuum ; 
Dum  canimus  sacras  alterno  carmine  Nonas, 

Maximus  hinc  Fastis  accumulatur  honos. 
Deficit  ingenium,  majoraque  viribus  urgent: 

Haec  mihi  prsecipuo  est  ore  canenda  dies. 


et  Piadam  Direeu$  cycwu»  Hor.  IV. 
Od«u.  2^  Inde  proverb.  c^cyou  doft- 
9^r^»0K.  Hioc  et  Cycnus,  r«x  lign- 
ROD»  moftica  ezcellens,  in  eamdem 
avem  mvtatas  etie  tradebatur;  Me<* 
tam.  ii.  252.  367.  In  primis  morti 
Yiciniis,/ifk'(ef  caQtua  exercere  crede- 
batur.  Hetotd.  vii.  1 ;  Cic.  Tusc.  i. 
30;  Fliflius,  z.  32.  Atque  etiam 
Arioii  miBe,  qood  Hygio.  P.  A.  di- 
seiie  monet,  mortem  swun  deflebat. 
Noa  male  igitur  h.  1.  adhibita  illa 
comparatio.  Pennam  Burmannus  in- 
telUliit  sagittam,  qua  trajectus  olor, 
vkuiaa  morti  flebiliter  canit,  qunm 
altt  de  penna  qnadam  duraloquantnr, 
^mm  oler  in  senectute  habeat.  Ca-^ 
wtmlda  Heins.  interftretatur,  senilia. 
Sed  cycni  oorpas  sempt r  caneru,  id  est 
candidnm,  candens.  Metam.  ii.  373. 
nlii  Cycnus  rez  in  hanc  avem  transit, 
*'  canm  eapillos  dissimulant  phimc." 
£l  k.  L  tres  cod.  tamdadia  prsfemnt. 
Secandam  Herodotam,  Arion  tum 
cantabat  v6ittnf  rhf%Bp$unf,  carmen 


summa  fidiam  ac  vocis  coatentieQe. 

U4.  Now  innaitalo.  Pretium  vt^ 
hntii^  carmen»  quo  delphino  cantua 
amanti  remuneretur  operam  Tehendi. 
Plinius»  I.  £p.  zii.  4.  prttia  ffivemdi, 
ubi  vide  not.  nostr.  Vident  faeta,  iis 
dekctaatur,  prsmiis  ea  afficiunt.  Re^ 
eepit  Jupiter,  Hygin.  P.  A.  astrologis 
hoe  tribuit. 

119—144.  Mille  »onot.2  AHi  poet« 
centum  ora  centumque  linguas  sibi 
dari  in  re  umili  cupiunL  Memoratut, 
memoria  ejus  celebrata.  Meonide» 
aut  Mitoniut  Homeriis  dictus  a  Smyr- 
na,  Mnonin,  id  est  hydim  orbe.  Plin. 
Hist.  NaL  V.  30 ;  HoraL  I.  Od.  vi.  2. 
Mieontt  osmtn»  ale»»  Pr^ijmo  ote  ; 
Virg.  iii.  294.  "  Nuac,  veaeranda 
Pales,  magno  nunc  ore  toQSjodum." 
Hiec  rei  magnitudine  abreptus  dizerat. 
Jam  aentit,  tale  argumentum  non  con- 
veaire  elegis ;  itaque  corrigit  se :  moz 
tamen  rursus  assurgit  oratio.  Herou» 
pe»  etiam  a&ibi,  ot  IV.  Trist.  z.  47, 
Hoc  loco  quidsm  heroiei. 


64 


P.  OVIDII  NASONIS 


Quid  volui  demens  iBlegis  imponere  tantum     125 

Ponderis  ?  heroi  res  erat  ista  pedis. 
Sancte  Pater  patriae,  tibi  plebs»  tibi  Curia  nomen 

Hoc  dedit ;  hoc  dedimus  nos  tibi  nomen  eques. 
Res  tamen  ante  dedit :  sero  quoque  vera  tulisti 

Nomina :  jampridem  tu  pater  orbis  eras.      130 
Hoc  tu  per  terras,  quod  in  eethere  Jupiter  alto, 

Nomen  habes :  hominum  tu  pater,  ille  Deiim. 
Romule,  concedas :  facit  hic  tua  magna  ttiendo 

Moenia:  tu  dederas  transilienda  Remo.         134 


127.  Nonia  Febr.  sive  die  quintu 
Febr.  An.  U.  C.  752.  Valerius  Messala 
mmien  Patris  Patrut  ad  Augustum  in 
coria  detulit  hia  verbis  :  "  Senatus  te 
consentiens  cnm.  Pop.  Rom.  consa- 
lutat  PatrisB  Patrem."  Sueton.  Aug. 
58.  De  tempore  quo  id  factum,  vide 
Masson.  V.  H.  p.  246.  Nos  eques, 
icil.  Equiles,  quia  Ovidius  e  gente 
equestri.  Gratiam  Augusti  meriturus, 
se  quoque  memorat.  Ret  ante  dedit: 
itaque  et  Horat.  I.  Od.  ii.  50;  zii.  57. 
eum  ante  sic  vocavit.  Similiter  de 
Trajano,  Plin.  paneg.  21.  disputat, 
ubi  falso  additur,  **  soli  omnium  con- 
tigit  tibi,  ut  pater  patri»  esses  ante, 
quam  fieres."  Res  autem  nisi  ante 
dedit  honorificum  nomen,  mera  in  eo 
est  adulatio.  Jupiter,  auctore  Ho- 
ratio,  cumi  quatiebat  Olympum,  Cae- 
lar  latum  orbem  regebat.  Sed  Noster 
id  accommodavit  nomini  Pater, 

133.  Concederet  cedere,  priorem  lo- 
cum  relinquere.  Mamia  in  dilogia  ; 
nam  et  urbem,  et  muros  significat. 
Dederas  transilienda  eleganter,  ita  ex- 
struxerat,  ut  ille  transilire  posset. 
Sensit,  damno  suo  expertus  est  ejus 
fortitudinem.  Vide  nos  ad  Plin.  paneg. 
xvi.  5.  Romulum  sensit  Tatius,  quum 
inter  Palatinum  et  Capitolinum  Col- 
lem  Sabini,  quorum  metropolis  Cures, 
proelio  funderentur.     Cctninenses  levi 


certamine  docuit»  vanam  sine  vtribus 
esse  iram.  Utrumque  latus,  iiem  me- 
ridionalis  et  septemtrionalis.  Apud 
Horat.  I.  Od.  xxii.  19.  latus  nmmdi  de 
plaga  boreali.  Claudianus,  xx.  242. 
australe  latus.  Lenrius  partem  orien- 
talem  et  occidentalem  intelligit.  Equi- 
dem  putem,  ortum  et  occasnm  solis 
non  bene  ejus  latera  dici.  Breve, 
exigunm,  ut  bretis  sentut,  brevepondus 
apud  Horat.  Quodeumque  ett — kabet. 
Cf.  i.  85  sqq.  Duce  se.  Dueem  nunc 
varie  interpretantur.  Dan.  Heins.  Im- 
peratorem,  Cssarem  intelligit.  Bur* 
man;  capit  eo  sensu,  quo  omnes  Prin- 
cipes  duces.  Potest  esse  et  is,  qui 
exemplo  suo  praeit.  Augostus  autem 
Ilaliam  moribus  ornavit,  legibus  emen- 
davit:  antea  nullos  legibus  locos. 
Horat.  II.  Epist.  i.  2.  Tacit.  Ao.  i.  9. 
Hoc  nomine  ia  primis  laudabatur  «jus 
ssculum.  In  lueo  asyli  etiam  nefarii 
homines  recipiebantur.  Verbis  m^ 
movet  nefas  Lenuus  putat  respici  forte 
legem  quamdam,  qua  Augintiia  vim 
asylorum  eoercuerit.  Sed  hoc  potius 
fecit  Tiberius ;  Sueton.  37.  Neqne 
antitheta  h.  1.  nimis  urgenda  sunt. 
Domini  nomen  poeta  forte  dedit  oppo- 
sitioni;  id  enim  adeo  invisum  erat 
priscis  Romanis,  ut  ne  patrem  quidem 
familisB  servorum  dominum  appella* 
rent ;  neque  se  Romulus  ut  doiniiittm 


FASTORUM  LIB.  11. 


66 


Te  Tatius,  panrique  Cures,  Caeninaque  sensit: 

Hoc  duce  Romanum  est  solis  utrumque  latus. 
Tu  brere  nescio  quid  vict»  telluris  habebas : 

Quodcumque  est  alto  sub  Jove,  Caesar  habet. 
Tu  rapis ;  hic  castas  duce  se  jubet  esse  maritas. 

Tu  recipis  luco ;  submovet  ille  nefas :  140 

Vis  tibi  grata  fiiit ;  florent  sub  Caesare  leges. 

Tu  domini  nomen ;  principis  ille  tenet : 
Te  Remus  incusat ;  veniam  dedit  hostibus  ille : 

Ccelestem  fecit  te  pater;  ille  patrem. 
Jam  puer  Ideeus  media  tenus  eminet  alvo,        145 

Et  liquidas  mixto  nectare  iundit  aquas. 
£n  etiam,  si  quis  borean  horrere  solebat, 

Gaudeat :  a  zephyris  moUior  aura  venit. 
QuiNTus  ab  sequoreis  nitidum  jubar  extulit  undis 

Lucifer,  et  primi  tempora  veris  eunt.  150 

Ne  fallare  tamen ;  restant  tibi  frigora,  restant ; 

Magnaque  discedens  signa  relinquit  hiems. 
Tertia  nox  veniat:  custodem  protinus  Ursae 

Adspicies  geminos  exseruisse  pedes. 


gesrit.  Prineipis  nomine  cancta  Au- 
gmtos  sab  imperimn  accepit,  qoin  et 
imperiom  ejm  dictum  Prineipium  et 
Prineipatus  Vid.  lipsiiis  ad  Tacit. 
An.  i.  1.  et  qni  ibi  landantur  ab  Er- 
not.  Hiac  Horatxus,  I.  Od.  ii.  5.  Hie 
amts  diei  Prineept.  Delatum  id  no- 
men  ad  e«m  An.  U.  C.  727.  Dio  liii. 
pag.  603.  Te  Remut,  etc.  Tu  cru- 
delis  fuisti  in  fratrem;  ille  clemens 
est  ipsis  liostibns.  CttleHem,  etc.  Conf. 
ver.  475  sqq.  Majus  autem  est,  be- 
oeficia  dare,  quam  accipere. 

145.  Aquarii  ertus  eotmicus.'}  Eum 
plnres  Ganymedem,  jmerum  Jddmm, 
Erichthoini  ant  Trois,  nps  Trojani, 
filium  ense  dicebant.  Is  quoniam  Diis 
nsetmr  MBLUidit,  nnnc  jocoso  figmento 

VOL.  V. 


urna»  quam  ei  astronomi  tribuunt, 
murto  nectare  aqiias  fundere  dicitur. 
Exoritur  et  cadit  capite  prius,  quam 
reliquis  membris.  Hygin.  P.  A.  iii.28. 

149.  Fawmii  Jiatus  vemi  temporis 
initium  ;  Plinius,  xviii.  59.  Oritnr 
autem,  eodem  ii.  47.  auctore,  "sole 
Aquarii  xzv.  obtioente  partem ;  is  dies 
sextus  est  aote  Febr.  Idas."  Colnmel. 
xi.  2.  septimum  Id.  Febr.  noroinat. 
Qnintus  Lucifer,  V.  Tdus,  dies  nonus 
Februar.  Restant,  etc.  confer  ver. 
854  sqi  iii.  235. 

153-— 192.  i4rcfo7*^^iaci'iortas.  Hic 
mythus  de  Callisto  inseritur,  qui  Me- 
tam.  ii.  401 — 530.  latius  tractatus  est. 
Tertia  uot  ante  Idus,  ergo  nox  diei 
undecimi.  Ad  polum  arrtirutn  c!uo 
K 


i 


a» 


P;  OVIDII  NA80NI6 


Ssevit  adhuc,  coDamque  rogat  Satumia  Tethyn, 

M aenaliam  tactis  ne  lavet  Arcton  aquis. 
Ipibus  agre8tis  fumant  altaria  Fauni, 

Hic  ubi.discretas  insula  rumpit  aquas. 
Haec  fuit  illa  diesy  in  qua  Yeientibus  arvis        195 

Ter  centum'  Fabii  ter  cecidere  duo. 
Una  domus  vires  et  onus  susceperat  urbis : 

Sumunt  gentiles  arma  professa  manus. 
Egreditur  castris  miles  generosus  ab  isdem ; 

E  quts  dux  fieri  quilibet  aptus  erat.  200 


193—242.  Fauni  tacra  et  Fabianm 
eladU  memaria.  Fauntu,  Latio  et 
£tniriflB  proprium  numen.  Fuit  Pici 
Siiw,  quaituf  Italtas  rex,  ob  merita 
in  rem  rusticam  inter  Deos  agrestes 
rdatus,  etiam  vates  insigQis  habitus ; 
Dionys.  Halic  i.  24  ;  Heynii  £zcurs. 
V.  ad  ^neid.  vii.  Confer  infra  iii. 
9M  sqq.  Etiam  ez  Publio  Victore 
constat,  in  Insula  templa  fuisse  Jovis, 
.£sculapii  et  Fauni.  Fauni  aedem 
JEdiHes  e  pecunia  multatitia  fece- 
runt,  eaque  ann.  U.  C.  509.  dedicata 
est,  liv.  xzxiii.  42 ;  zxxiv.  5B.  In^ 
t^UiM  illam  Ovid.  Metam.  xv.  739 
9qq.  deacribit.  Rumpit  discretas,  rum- 
pit  sic,  ut  discemantur;  uno  verbo, 
discernit.  Altera  Faunalia  Nonis  De* 
oembr.  agebautur,  eaque  Horat.  III. 
Qd.  18.  celebravit. 

195.  De  hoc  Fabiorum  cum  Veienr 
tibus  bello  confer  Dionys.  Halicarn. 
ix.  15—22 ;  Us,  ii.  48—50.  Et  alios. 
Namque  an.  U.  C.  275.  quum  Veiens 
bellnm  adsiduo  roagis,  quam  roagno 
piraBsidio  egeret,  Fabia  gens  id  sola 
suscepit.  Sex  et  trecentas  milites, 
oranes  patricios,  oranes  unius  gen- 
tis,  Roma  esse  profectos,  omoesque 
ad  Cremeram  cesos  a  Veientibus  coo- 
ttaoter  veteres  tradunt.  Dionys.  ad- 
dit,  hos  secum  eduxisse  quatuor 
hominum  millia,  quorum  plurimi  cH- 


entes  et  sodales  fuerint.  Sed  in 
primb  de  hac  re  legendus  PeriMB. 
in  Animad.  Hist.  cap.  5.  ubi  ostendit, 
illo  tempore  vix  onoium  geothim  pa- 
triciarum  tot  viros  fuisse  militaris  c- 
tatn,  nedum  unius  gentis ;  coiitQ- 
lares  Fabios,  Marcum  et  CaMonem, 
sibi  sumsisse  hoc  bellum,  et  vere  tre- 
centos  sex  ad  illud  eduxine,  AOa 
plures,  neque  tamen  hos  omnes  gen- 
tiles  suos,  sed  maxiroaro  partem  clien- 
tes:  illos  tamen  orones  vulgo  dictos 
esse  Fabios,  quia  Fabii  bellum  in  ae 
recepissent.  Secundum  Liv.  vi.  1.  id 
non  Idibiu  Februar.  factum,  sed  ante 
diero  xv.  Kalend.  Sextiles,  quo  die 
etiam  ad  Alliam  foede  pugnatum  sit, 
eumque  insigoem  rei  nulli  ageodc 
fecisse  veteres.  VeUns  pro  Veieoti- 
nus,  ut  Laurens,  Laurentinus. 

198.  Professa,  qusB  se  promiseraot 
sumturas. 

199.  Castra  Lenzius  intel.  Rooiara 
ipsam,  aut  locura  ante  aedes  consulis. 
Iromo  eadem  dorous,  familia  eadem 
iotei.  Una  domus,  gentiles  mantu, 
tadem  castra,  eamdem  rera  urgeoL 
Etiam  Liv.  '*  quorum  oemioem  do* 
cem  sperneret  egregius  quibuslibet 
temporibus  senatus."  Sic  ct  Silius. 
De  Janis,  scil.  transitionibus  perviis, 
et  templis  Jani,  i.  257.  £tiam  Cear- 
mentalis  porta  duos  habebat  traoaitus» 


FASTQRUK  UR  II. 


09 


Carmentis  porteB  dextro  via  proxima  Jano  est. 

Ire  per  hanc  noli,  quisquis  es :  omen  habet. 
IUa  fama  refert  Fabios  exisse  trecentos ; 

Porta  yacat  culpa ;  $ed  tamen  omen  habet. 
Ut  celeri  passu  Cremeram  tetigere  rapacem,  205 

Turbidus  hibernis  iUe  fluebat  aqiiis ; 
Castra  loco  ponunt :  destrictis  ensibus  ipsi 

Tyrrhenum  valido  Marte  per  agmen  eunt ; 
Non  aliter,  quam  quum  Libyca  de  rupe  leones 

Invadunt  sparsos  lata  per  arva  greges ;         210 
Diffugiunt  hostes,  inhonestaque  vulnera  tergo 

Accipiunt;  Tusco  sanguine  terra  rubet; 
Sic  iterum»  sic  ssepe  cadunt ;  ubi  vincere  aperte 

Non  datur,  insidias  s^rmaque  caeca  parant. 
Campus  erat :  campi  claudebant  ultima  coUes,  216 

Silvaque  montanas  occulere  apta  feras. 
In  medio  paucos  armen,taque  rara  relinquunt : 

Ceetera  virgultis  abdita  turba  latet. 


dextnim  et  siQistrum.  LeDzius  vero 
templam  Jaoi  %ote  portam  fuisse  pu- 
tat.  Sic  et  Krejbs.  qui  iroprobat  Stro- 
thii  ad  liv.  ii^  49.  explicatioQem, 
quam  vero  bm  verioFem  putamus. 
Via  iUa  propter  dadem  Fabiorum  fcf - 
Urata  dieta  est  ^t  uifeUx.  Flonis : 
tctUrato  tigmta  nomin$,  Sic  memo- 
riamreiadposterospropagabat.  Apud 
Siliam  omtn  dat  stridore,  atque  Maxi- 
ma  Herculis  ara  mugit  illis  exeunti- 
Uoa.  lUafama — habei.  Hoc  distichoa 
a  MSS,  qoibusdam  abest.  Cremera, 
£trttnsB  flnmea  baud  longe  a  Veiis, 
hac  ipsa  dade  aobilitatum.  Tangere 
locum  pfo  perveoire  eo,  frequentat 
ooster.  Turbidut,  Nonaulli^  turgi' 
dut,  Uibgmit  aquit,  solutis  nivibus. 
Sasceptum  hoc  bellum  hieme.  Rebus 
enim  nonnBllis  gestis,  e  x«M^^  ^*^' 


voQ  hiktvTa.  Diooys.  13.  extr.  Jam 
fortitudiuem  Fabiorum  in  honore  po> 
nit.  Coitra  loeo  ponunt ;  in  loco  pras- 
rupto  castelluro  muniunt,  cui  a  fluvio 
nomen  inditum.  Eunt  per  agmen, 
perruropunt  agroen. 

209.  Lybiea  de  rupe.l  Metam.  iv. 
114;  quicum^e  tub  hac  habitatit  rupe 
leones.  £t  Claudian.  iii.  80;  leo 
aBstuat  rupe  reUcta  Gxtulo  comet  ire 
patri,  Atque  etiam  Fabii  de  loco 
praerupto  decurrebant.  Circa  ex  al- 
tero  Puteano  Heins.  recte  vulgari 
tecta  pretulit.  Cexa  enim  deganter 
clandestina,  tecta  dicitur,  ut  r«ca  vul- 
nera,  c&ci  ignet;  atque  arma  eetea 
sunt  insidiflB.  De  campo  coosentiunt 
historici.  Occulereferat,  hinc  et  apta 
insidiis. 


73 


R  OVIDII  NASONIS 


Immemor  imperii  sedisse  sub  airbore  fertur»     255 

Dum  fierent  tarda  dulcia  poma  mora. 
Inde  satur  nigris  longfum  rapit  unguibus  hydrum, 

Ad  dominumque  redit,  fictaque  verba  refert : 
Hic  mihi  causa  morae,  vivarum  obsessor  aquarum : 

Hic  tenuit  fontes  officiumque  meum.  '■  260 

Addis,  ait,  culpae  mendacia,  Phcebus ;  et  audes 

Fatidicum  verbis  fallere  velle  Deum! 
At  tibi,  dum  lactens  hserebit  in  arbore  ficus, 

De  nuUo  gelidae  fonte  bibantur  aquae. 
Dixit ;  et  antiqui  monumenta  perennia  facti,   265 

Anguis,  Avis,  Crater,  sidera  juncta  micant. 
Tertia  post  Idus  nudos  Aurora  Lupercos 

Adspicit,  et  Fauni  sacra  bicornis  eunt. 


refereDdum.  Tentat  eawt-^ta  Ugi. 
LeguDtur,  colliguntur,  fructus  pro- 
prie  ab  hominibas,  b.  1.  a  conro,  qui 
decerpit.  Sedis$e  sub  arbore,  etc.  Don 
inepte  hoc  fictum ;  celerrime  enim  fici 
maturescunt.  Plioius,  Hist.  Nat.  xv. 
21 :  "  Admirabilis  est  pomi  hujusce 
fettinatio."  Itaque  Hyginui  **  post 
aliquot  dies  coctis  ficis."  Ne  igitur 
urgeas  r6  tarda  mora.  Vide  ad  ver- 
sum  170. 

269.  Passim  apud  veteres  serpentes 
occumint  fontium  custodes.  Vide  ad 
Metam.  iii.  31.  Veri  ergo  similia 
finxit  corvus.  Tenuit  in  dilogia  po* 
situm,  custodivit  fontes,  et  impedivit 
officium  meum.  At  tibit  etc.  Plinius, 
H.  N.  X.  15  :  **  Corvi  ante  solstitium 
generant :  iidem  s»grescunt  sexagenis 
diebus,  siti  mazime,  antequam  fici 
coquaotur  autumno."  Inde  fabula 
nata.  Nempe  asstate,  quod  alvi  fiuxu 
laborarent,  ab  humidis  alimentis  ab- 
stinere  corvi  credebantur ;  iEIianus, 
H.  A.  ii.  5.  Hinc  dixerunt :  quamdiu 
fici  coquuntur»  corvus  bibere  non  po- 
taat.  Hetrere  in  arbore  dicuntur  flores» 


▼.  265 ;  fructus,  Met,  i.  lOS  ;  £nDades, 
iii.  730.  Lactere  omnino  de  plantis 
succulentis,  unde  Metam.  xr,  201. 
lactent  annus  tempore  vomo*  Sed 
ficis  nominatim  lactis  succus  aut  hu- 
mor  tribuitur.  Plinius,  H.  N.  xv.  21. 
nuiturescentibuseue  succum  lactis.  At- 
qui  de  hoc  eodem  tempore  nuoc  est 
aermo.  Et  antiqui,  etc.  Nempe  sitim 
corvi  hsBC  declarant,  quem  hydrm  non 
patitur  ad  cratera  accedere.  Vide  Hy- 
ginum. 

267.  Die  xv.  Februar.  sive  xv.  Ka> 
iend.  Martias  Lupercelia  celebraban- 
tur,  quibus  describendis  Ovid.  immo- 
ratur  usque  ad  ver.  452.  De  origiiie 
et  ritibus  horum  sacrorum  vide  Liv.  i. 
5 ;  Dionys.  Halic.  I.  xxxii.  Noster, 
ut  solent  poetc,  ad  Homeri  quidem 
exemplum,  renim  antiquarum  memo> 
riam  repetituri,  Musas  invocat.  Fmu» 
nus  pro  Pane,  ut  apud  Horatium,  I. 
Od.  xvii.  2.  et  alibi.  Fabul»  eoim 
Italorum  priscae  cum  Grtecis  mixtsB 
sunt.  Vid.  Heynii  Excurs.  iv.  ad 
A^n,  vii. 


FASTORUM  LIB.  II. 


73 


Dicite,  Pierides,  sacrorum  quae  sit  origo : 

Attigerint  Latias  unde  petita  domos.  270 

Pana  Deum  pecoris  veteres  coluisse  feruntur 

Arcades;  Arcadiis  plurimus  ille  jugis. 
Testis  erit  Pholoe ;  testes  Stymphalides  undae ; 

Quique  citis  Ladon  in  mare  currit  aquis, 
Cinctaque  pinetis  nemoris  juga  Nonacrini ;      276 

Altaque  Cyllene,  Parrhasiaeque  nives. 
Pan  erat  armenti  custos,  Pan  numen  equarum ; 

Munus  ob  incolumes  ille  ferebat  oves. 
Transtulit  Evander  silvestria  numina  secum. 

Hic,  ubi  nunc  urbs  est,  tum  locus  urbis  erat,  280 
Inde  Deum  colimus,  devectaque  sacra  Pelasgis 

Flamen  adhuc  prisco  more  Dialis  agit. 
Cur  igitur  currant ;  et  cur,  sic  currere  mos  est, 

Nuda  ferant  posita  corpora  veste,  rogas  ? 


271.  'AfHcaai  ^tStv  &pxatoTaT6c  Tt 
Kai  TijiwraToc  6  Uav  Dionysius,  i.  32; 
roic  'ApKonv  lirixiM|9ioc  Pausanias 
Arcad.  xzvi.  p.  652.  et  de  cuUu  ejus, 
p.  677.  In  Jugis  Arcadiae  errabat  fis- 
tula  caoens,  ibique  plurima  teropla, 
statuas,  aras,  sacra,  antra,  moutes  lia- 
bebaL  Paus.  p.  574. 686.  In  monte 
Lycso  fano  cjus  hippodromus  et  sta- 
dium  adjacebant,  in  quo  jam  anti- 
quissimis  temporibus  Lupercalia  \v- 
KouL,  celebrata ;  Pausan.  678.  In 
catalogo  montium  M^nalium  deside- 
ras,  qui  ei  potissimum  cune.  Virgi- 
lius,  Cieorg.  i.  17  ;  Paus.  p.  674.  La^ 
don  in  Alpheum  influens,  etiam  v.  89. 
vocatur  rapax^  sed  Metam.  i.  702. 
plaeidus;  ubi  v.  n.  Pineta  etiam 
Lycei»  Metam.  i.  217.  memorantur. 
Parrhanorum  urbs  Lycosura  oronium 
orbium  antiquissima  habita.  Pausa- 
nias,  p.  678. 

279.  liv.  hoc  unum  habet :  "  Jam 
tum  (quum  Romulus  et  Remus  inter 

VOL.  V. 


pastores  edncarentur)  in  Palatino 
monte  Lupercal  hoc  fuisse  ludicnim 
ferunt."  Sed  Diouysius  originem 
ejus  cnm  Nostro  diserte  ab  Evandro 
repetit.  £um  a  Thernide,  id  esti 
Carmenti  matre  roonitum  illa  sacra 
patrio  ritu  fecisse,  reperto  loco  com- 
modo,  quem  Romani  Lupercal,  Graeci 
Lycsuro  vocent,  nempe  spelunca  in- 
genti  et  opaca  sub  coUe  Palatino,  ad- 
jacentibus  fonticulis.  Silvestria  nu' 
mina,  cultum  silvesths  Dei.  Hic  ubi, 
etc.  argute  eloqui  voluit  illud,  urbs 
nondum  erat  condita.  De  pritco  more 
nihil  esse  mutatum  testatur  et  Diony- 
sius,  i.  32.  Flamen  Dialis  hsc  age- 
bat,  ut  Flamen  Quirinalis  Robigalia, 
iv.910. 

283.  Luperci,  peracto  sacrificio,  ex 
Lupercali  profecti,  per  pagum  curre- 
bant,  pudenda  succincti  pellibus  victi- 
ros  recens  mactats,  reliqua  nudi, 
Dionysius,  dicto  loco;  Plutarch.  Quxst. 
Rom.tom.vii.  p.  131.Reisk.  Utriusque 

L 


74 


P.  OVIDII  NASONIS 


Ipse  Deus  velox  discurrere  gaudet  in  altis       285 

Montibus,  et  subitas  concitat  ille  feras. 
Ipse  Deus  nudus  nudos  jubet  ire  ministros : 

Nec  satis  ad  cursum  commoda  vestis  erat. 
Ante  Jovem  genitum  terras  habuisse  fenintur 

Arcades,  et  luna  gens  prior  illa  fuit.  290 

Vita  ferae  similis,  nuUos  agitata  per  usus  : 

Artis  adhuc  expers  et  rude  vulgus  erant : 
Pro  domibus  frondes  norant,  pro  frugibus  herbas : 

Nectar  erat  palmis  hausta  duabus  aqua : 


ritus  causas,  cttrsui  et  nuditatis,  Nos- 
ter  enarrat  usque  ad  ver.  380.  Ferre^ 
habere,  ut  alibi  gettare  corpora  fnem' 
bra,  Velox  soIeinQe  Panis  epitheton ; 
Horat.  I.  Od.  xvii.  1.  Secunduin 
Silium,  xiiL  327.  currit  "  pendenti 
similis.  Vix  ulla  inscribens  terrae  ves- 
tigia  cornu."  Cancitatt  ut  Liv.  xxii. 
17.  "  majore  metu  concitant  se  in  lu- 
gam."  Illam  Panis  concitationem 
describit  Valer.  Flac.  Argon.  iii.  56 : 
**  pavidum  prssepibus  aufert  pecus/' 
et  facit,  ut  **  profugi  sternant  dumeta 
juvenci."  Cf.  Orph.  h.  X.  vii.  23. 
Stibita,  quia  subito  excitantur.  £t 
excitabat  feras  e  cubilibus  coroes  Dia- 
nae.  Miniitros,  nempe  sacrorum.  In 
Terbis  nec  satis,  etc.  prima  ouditatis 
causa. 

289 — 302.  Secunda  causa  nuditatis 
e  ruditate  priscorum  Arcadnm  repeti- 
tur.  Et  in  pluribus  sacris  ritus  qui-< 
dam  in  roemoriam  rudis  vetustatis 
culti.  Ante  Jovem,  etc.  De  hac  an- 
tiquitate  Arcadum,  vide  ad  i.  469. 
Aristoteles  narraverat,  barbaros  ab  ini- 
tio  Arcadiam  tenuisse,  eosque  expul- 
sos  esse  ab  Arcadibus  ante,  quam  Luna 
oriretur ;  Schol.  Apollon.  iv.  264. 
'  £rant  Pelasgicae  stirpis  et  diu  ante 
Deucalionem  Arcadiam  habebantt  in- 
colebant.     Noster,  ante  Jovem  geni- 


tum;  namque  Rhea  in  Parrfaasio, 
monte  Arcadiae,  Jovem  peperisse  tra- 
debatur.  Fera  vita,  ferina,  Oif piw^, 
qualis  multarum  gentium  antiquiiu- 
marum  fuisse  traditur.  Arcades  qui- 
dem  inde  quercubus  nati,  in  specubas 
habitare,  et  glandibus  vesci  soliti  esse 
dicebantur.  Vide  Hejnium  in  Opus- 
cul.  Acad.  tom.  ii.  p.  343.  Agitaret 
agere.  Per  nullos  usus,  sioe  commo- 
dis,  quae  artes  praebent  vite  huroanc. 
Vide  Cortium  ad  Sallnst.  Cat.  xlviii. 
2  ;  Diod.  Sic.  dicto  loco,  iirjfivbc  ^^ 
wpbg  fiiov  x/Of^trifiMv  Ivpnifuvav, 

293.  Frondes,  casas  ex  frondibns. 
Cf.  Metam.  i.  121.  de  argentea  state : 
*<  domus  antra  fuerunt,  £t  densi  fra- 
tices  et  vinctas  cortice  rirgaB."  Pre 
JrugUnu  herbas,  Comedebant  rAv 
^{fWiov  rd  In  x^^P^  '^^*  ir6ac»  ^ 
alia  corpori  noxia.  Snccurrit  his  malis 
Pelasgus,  Arcadum  rex,  qui  docuit 
rdf  /3aXavovc  ^^C  ^yov,  rpoff^v  ilvai. 
Pausaoias,  viii.  p.  599;  quarum  glan- 
dium  usus  inde  frequentissimus  in 
Arcadia.  Idem  Pelasgus  docuit  et 
tunicas  facere.  De  herbis  comestis  cf. 
Noster,  iv.  395 ;  Art.  Amat.  ii.  475 ; 
et  Amor.  III.  x.  10:  Glans  erat,  et 
teneri  cetpitis  herba.  Nectar,  etc.  at 
vino  carebant,  et  poculis. 


FASTORUM  LIB.  II. 


76 


NuUus  anhelabat  sub  adunco  vomere  taurus :  295 

NuUa  sub  imperio  terra  colentis  erat : 
NuUus  adhuc  erat  usus  equi ;  se  quisque  ferebat : 

Ibat  ovis  lana  corpus  amicta  sua : 
Sub  Jove  durabant,  et  corpora  nuda  gerebant, 

Docta  graves  imbres  et  tolerare  Notos.         300 
Nunc  quoque  detecti  referunt  monumenta  vetusti 

MoriSy  et  antiquas  testificantur  opes. 
Sed  cur  pnecipue  fugiat  velamina  Faunus, 

Traditur  antiqui  fabula  plena  joci. 
Forte  comes  dominae  juvenis  Tirynthius  ibat :  305 

Vidit  ab  excelso  Faunus  utrumque  jugo. 
Vidit,  et  incaluit,  M ontanaque  numina,  dixit, 

Nil  mihi  vobiscum  est :  haec  meus  ardor  erit. 
Ibat  odoratis  humeros  perfusa  capillis 

Mseonis,  aurato  conspicienda  sinu.  310 


\ 


295.  Anhelabat,  quemadmodum 
Virg^ius,  Geoii^.  i.  45.  Ingementem, 
depreaao  aratro  tanrum  facit ;  ueque 
temere»  li  durum  Itali»  tolum,  nono 
demum  sulco  domandum,  cc^tas. 
Imperare,  ut  cogere,  de  agricolis. 
Vide  Burmannura  ad  Met.  i.  103. 
Sub  Jove  durabant,  sub  dio  molestiis 
toleraDdts  perstabant.  Cf.  iv.  505. 
Doeta,  assuefacta.  Deteeti,  ministri 
Panis  nude  curreotes,  rrferunt,  etc. 
servant  mores  antiquos.  lidem  teiti- 
JieantuT  antiquai  opet,  quam  nullas 
opes  babnerit  antiquitas. 

303.  Tertia  nuditatis  causa.  Fa- 
bolas  joei  petulantis  plenas  Noster 
etiam  in  boc  opere  ambabus  maoibus 
arripuit.  Hereulet  vel  ob  Iphitum 
occisum,  vel  ob  tripodem  de  ApoUinis 
fano  subUtum,  a  Mercurio  Ompbalas 
regins  in  aervitutem  est  datus.  Phe* 
recyd.  apud  Schol.  Hom.  ad  Od.  ^. 


23  ;  Hygin.  fab.  32.  Comites,  famuli, 
ministjri  ut  ver.  333.  ubi  tamen  Hercu- 
les  ab  iis  distinguitur,  et  domini*  an- 
numeratur.  Ardor  de  persona  qus 
ardorem  excitat,  sive  amatur  ab  al- 
tero. 

310.  Mitonii,  Lydia.  Omphale 
enim  Lydiae  regina,  Tmoli  uxor. 
Humeroi  petfwsa,  quum  cumaB  annuli 
in  humeris  fluctuarent.  Apulei.  Met. 
ii.  <*  Crines  cervice  dependuli,  ac  de- 
inde  per  coUa  dispositi.*'  Odorati» 
CapiUi  interdum  totam  Arabiam  spi- 
rabant.  Lucianus,  Am.  s.  40.  Culti 
capiUi  et  iinui  vestis  vel  effusus,  vel 
purpureus,  vei  auratta,  in  primis  no- 
tantur,  qnum  habitus  elegautium  ho- 
minum,  amorem  aut  captantium  aut 
excitantium,  describitur.  v.  28.  Au^ 
ratui,  cui  aurea  iila  vel  acu,  vel 
texendo  addita.  Vide  ad  versum 
319. 


76 


P.  OVIDII  NASONIS 


Aurea  pellebant  rapidos  umbracula  soles ; 

Quae  tamen  Herculeae  sustinuere  manus. 
J^mque  nemus  Bacchi,  Tmoli  vineta,  tenebat; 

Hesperus  et  fusco  roscidus  ibat  equo. 
Antra  subit,  tophis  laqueataque  pumice  vivo:  315 

Garrulus  in  primo  limine  rivus  erat. 
Dumque  parant  epulas  potandaque  vina  ministri, 

Cultibus  Alciden  instruit  illa  suis. 
Dat  tenues  tunicas,  Gsetulo  murice  tinctas : 

Dat  teretem  zonam,  qua  modo  cincta  fuit.   320 
Ventre  minor  zona  est :  tunicarum  vincla  relaxat, 

Ut  possit  vastas  exseruisse  manus : 


311.  In  instrumentis  luxuris  erant 
umbracula :  VKiaSia,  vela  auro  texta, 
quibus  ope  virganim  obtentis,  cstus 
solis  arcebatur.  Art.  Amat.  ii.  209 : 
"  Ipse  tene  distenta  suis  urobracula 
virgis,"  quia  plerumque,  ut  fiabella, 
ab  eunuchis  aut  famulis  gestabantur. 
Claudian.  xviii.  464.  Olim  male  ede- 
batur  tepidos  soles.  Contra  teporem 
non  opus  est  umbraculis.  Et  Clau- 
dian.  viii.  340.  ubi  nostrum  loc.  re- 
^xit,  "  neu  defensura  calorem  Aurea 
summoveant  rapidos  umbracula  soles." 
£t  rapidus  sol  sspe  legitur,  quia  ra' 
pidu4  epitheton  ignis. 

313.  Tmoli  vineta,  quse  etiam  Me- 
tam.  vi.  15.  memorantur,  et  satis  ce- 
lebrata  erant,  bene  nemns  Bacchi  di- 
cuntur  per  appositionem.  Equus  sin- 
gularis  (rarius  cumis,  vid.  Heynium 
ad  Tibul.  I.  ix.  62.)  dabatur,  fuscus 
Hespero,  candidus  Lucifero. 

315.  Antrum  illud,  ut  e  sqq.  appa- 
ret,  satis  instructum  erat  mensis,  toris, 
etc.  Tophos  et  pumicem  antris  saepe 
dant  poets.  Vide  ad  Met.  iii.  159. 
Laqueata  (Met.  viii.  563.  lacunata) 
melius  quam,  induta  aut  strucla. 
Sumta  enim  sunt  a  tectis  beatiorum 


hominum,  qus  a  variis  oraamentis 
suis  lacunaria  et  laquearia  dicta.  Gor- 
rulus  bene  de  rivo  indesinenter  stre- 
pente. 

319.  Tenuium  vesUum  duplex  ge- 
nus  apud  vett.  quorum  unum  ex  arbo- 
rum  quarumdam  apud  Seres  lanugine 
texebatur:  qus  Serum  texta  densiora 
Homans  mulieres  soluta  denuo  texe- 
bant:  alterum  bombycinum  erat,  e 
vermium  filis  textum ;  Plinius,  Hist 
Nat.  vi.  20;  xi.  26.  In  his  erant 
vestes  Co<c,  quas  TibuUus,  II.  iii.  53. 
ita  describit :  "  vestes  tenues,  quu 
femina  Coa  Texuit,  auratas  disposnit- 
que  vias,"  id  est  subtemine  aureo. 
Tale  subtemen  etiam  Omphals  vestis 
habuisse  e  versu  310.  videtur.  Itaque 
stamina  tantum  erant  Gtttulo  muriet 
tincta;  qus  verba  etiam  Horat.  II. 
£p.  ii.  187.  leguntur.  Gtttulia,  pars 
Africs  interioris  sspe  pro  tota  Africa 
ponitur ;  Plinius,  viii.  16.  Zcnit  oon 
sole  virgines,  sed  et  aupts»  erant 
cinctts.  Vincla,  laquei  ad  foramina, 
per  qus  manus  exserebantur.  Infini- 
tivus  exseruisse,  ut  apud  Hor.  A.  P. 
328.  poteras  diiisse,  Ad  brachiajactas^ 
aptas  brachiis. 


FASTORUM  LIB.  II. 


77 


Fregerat  armillas  non  illa  ad  brachia  factas : 

Stringebant  magnos  vincula  parva  pedes : 
Ipsa  capit  clavamque  gravem,  spoliumque  leonis, 

Conditaque  in  pharetra  tela  minora  sua.       326 
Sic  epulis  functi,  sic  dant  sua  corpora  somno, 

£t  positis  juxta  secubuere  toris. 
Causa :  repertori  vitis  pia  sacra  parabant, 

Quae  facerent  pure,  quum  foret  orta  dies.  [det? 
Noctis  erat  medium :  quid  non  amor  improbus  au- 

Roscida  per  tenebras  Faunus  ad  antra  venit ; 
Utque  videt  somno  comites  vinoque  solutos, 

Spem  capit  in  dominis  esse  soporis  idem. 
Intrat,  et  huc  illuc  temerarius  errat  adulter,     335 

Et  prsefert  cautas  subsequiturque  manus. 
Venerat  ad  strati  captata  cubilia  lecti, 

Et  prima  felix  sorte  futurus  erat. 
Ut  tetigit  fulvi  setis  hirsuta  leonis 

Vellera,  pertimuit,  sustinuitque  manum ;      340 


326.  Molestiam  creant  tela  minora. 
Ulitius  suaserat,  minore,  quod  Taub- 
Dcro  placebat,  ut  Omphals  pharetra 
minor  fuiise  dicatur  pro  modo  et  men- 
sura  telorum  Herculeorum.  Verum 
qais  credat,  etiam  Orophalen,  tam- 
quam  Dianam,  gestaase  pharetram, 
aat,  st  gestasset,  sola  tela  sine  phare- 
tra  permata«e  1  Heinsius  roonet,  tela 
ndnora  opponi  clava,  que  teluro  gra- 
▼ius.  Num  hoc  vult  poeta:  Hercu- 
lem  eo  die  de  telis  suis  sumsisse  mt- 
nora,  eaqae  condidisse  in  pharetra 
nia,  illis  telis  minoribus  congrua? 
Quamqtiam  nec  hoc  placet.  Vult 
enim  poeta  cultum  ab  Omphalae  na- 
tara  qaam  maxime  abhorrentem  de- 
scribere. 

327.  Sic,  mutato  cultu.  Repetit 
hoc,  quia  inde  pendebat  fraus,  quae 


jam  narratur.  Secxibare  verb.  pro- 
prium  de  iis,  qui  sacra  facturi  seorsim 
cubant  et  a  Venere  abstinent.  Non 
autem  semper  Hercules  et  Omphale 
taro  caste  secubuisse  videntur;  hsc 
enim  ex  illo  filiuro  peperit.  Apollod. 
II.  vii.  8 ;  Diodor.  Sic.  iv.  31. 

333.  Comitu  seu  farouli,  cubabant 
ante  antruro.  Videver.  351.  Adulter, 
aroator,  ut  ver.  356.  vocatur. 

337.  Captata,'}  MS.  Mazar.  trac- 
tata,  quod  Taubnero  valde  placet. 
Est  quidero  traetare  pr.  manibus  con- 
tingere ;  sed  h.  1.  captata,  palpando 
reperta,  melius  convenit ;  Heroid.  xxi. 
200.  **  tecto  simulatur  lumine  soronus; 
Captantero  tactus  rejicioque  manum  ; 
Prima  sors,  \d,  in  quod  prirouro  inci- 
dit.  Felix,  coropos  voti.  Sustinuit, 
retinuit,  retraxit. 


78 


P.  OVIDII  NASONIS 


Attonitusque  metu  rediit :  ut  saepe  viator 

Turbatum  viso  rettulit  angue  pedem. 
Inde  toriy  qui  junctus  erat,  velamina  tangit 

Mollia,  mendaci  decipiturque  nota. 
Adscendit,  spondaque  sibi  propiore  recumbit ;  345 

Et  rigido  cornu  durius  inguen  erat. 
Interea  tunicas  ora  subducit  ab  ima : 

Horrebant  densis  aspera  crura  pilis. 
Caetera  tentantem  cubito  Tirynthius  heros 

Reppulit :  e  summo  decidit  ille  toro.  350 

Fit  sonus :  inclamat  comites,  et  lumina  poscit 

MsBonis :  illatis  ignibus  acta  patent. 
Ille  gemit  lecto  graviter  dejectus  ab  alto, 

Membraque  de  dura  vix  sua  toUit  humo. 
Ridet  et  Alcides,  et  qui  videre  jacentem :        355 

Ridet  amatorem  Lyda  puella  suum. 
Veste  Deus,  lusus,  fallentes  lumina  vestes 

Non  amat ;  et  nudos  ad  sua  sacra  vocat. 
Adde  peregrinae  causam,  mea  Musa,  Latinam ; 

Inque  suo  noster  pulvere  currat  equus.         360 
Cornipedi  Fauno  caesa  de  more  capella, 

Venit  ad  exiguas  turba  vocata  dapes ; 


342.  Referre  pedem  de  refugiente 
sic  et  PhflE>dr.  fab.  ii.  1. 

345.  Sponda  propior,  ea  pars  spon- 
ds,  quae  ei  propior;  Horat.  Epod. 
iii.  22.  Extrema  et  in  sponda  cubet, 
Pars  ad  parietem  versa  sponda  inte- 
riorf  altera  eiterior  sive  prior  diceba- 
tur.  Iq  hac  viri  cubabant.  Vide 
Neapol.  Ora,  extrema  pars  vestis, 
erat  vel  summa  aut  suprema  in  pectore 
(Metam.  iii.  480.)  vel  ima  ad  crura. 
A  summa  ora  deducitur  vestis,  ab  ima 
subducitur.  Horrere  de  rebus  non 
laevibus.  Sic  horrere  squamis,  glebis, 
cautibus,     Tentaret  attingere  velle. 


351.  Servi,  ad  fores  cubkuli  vel 
excubantes,  vel  dormientes,  lumeo 
alebant,  quod  excitati  inferrent.  Vix 
sua,  quibus  vix  uti  potuit. 

359.  Quarta  causa  a  Romulo  et 
fratre  repetita,  quam  non  nisi  remm 
Romanarum  studio  admiscuit.  Are» 
am,  in  qua  decurritur,  nunc  pulv^rem 
vocat. 

361.  Ipsa  Lupercalia  intel.  de  qui- 
bus  ad  ver.  2G7.  Mot  est  igitur  ille 
ArcadicuB,  ab  Evandro  in  Italiam 
translatus.  Comipedi  retinendum,  et 
de  corneis  capronim  pedibus  intelli- 
gendum.     Etiam  a  Silio  ziii.  327.  ex- 


FASTORUM  LIB.  II. 


79 


Dumque  sacerdotes  verubus  transuta  salignis 

Exta  parant,  medias  sole  tenente  vias, 
Romulus  et  frater,  pastoralisque  juventus        365 

Solibus  et  campo  corpora  nuda  dabant. 
[Caestibus,  et  jaculis,  et  missi  pondere  saxi 

Brachia  per  lusus  experienda  dabant.] 
Pastor  ab  excelso,  Per  devia  rura  juvencos, 

Romule,  praedones,  eripe,  dixit,  agunt.         370 
Longum  erat  armari :  diversis  exit  uterque 

Partibus :  accursu  praeda  recepta  Remi. 
Ut  rediit,  verubus  stridentia  detrahit  exta, 

Atque  ait:  Haec  certe  non  nisi  victor  edet. 
Dicta  facit,  Fabiique  simul :  venit  irritus  illuc  375 

Romulus,  et  mensas  ossaque  nuda  videt. 


tremus  Panis  pes  imum  eomu  vocatur. 
Exiguas,  nempe  unius  capellx.  Victi- 
ma  cssa,  femora  excisa  et  cum  fnistis 
impoiita  lignis  cremari,  et  interea  exta 
verubus  infixa  torreri,  tostaque  comedi 
solebant.  Postea  etiam  reliqus  vic- 
tims  partes  in  frusta  concisas  verubus 
infiguntur,  aasantur  et  dapibu$  appo- 
nuntur.  Sed  h.  1.  ills  partes  extorum 
nomine  comprehenduntur.  Distinctius 
Liv.  i.  7.  "  Potitii  ad  tempus  prssto 
essent,  iisque  exta  apponerentur;  H- 
narii,  extis  adesis,  ad  csteram  veni- 
rent  dapero." 

366.  Campo  eorpora  nuda  dabant, 
nudi  erant  in  campo.  Mox,  eiperi- 
enda  dabantt  experiebantur.  Ibi  1  aub- 
ner.  primam  verbi  notionem  urgens, 
explicat,  alter  alteri  copiam  faciebat 
experiendi  brachia.  Coutibut  Heinsio 
non  placet,  quia  oMtut  Romanis  non 
in  usu.  Itaque  e  MSS.  prsfert  vecti- 
but ;  veetet  enim,  scilicet  sudet,  mili- 
tare  erant  exercitium,  quod  adeo  poeta 
facile  ad  pastores  illos  antiquos  trans- 
ferre  potuit.  Csterum  hoc  totum  dis- 
tichon,  quod  tres  cod.  non  agnoscunt. 


spurium  haud  dubie  est,  et  ex  supe- 
riori  conflatum  ;  quod  et  Heinsius  sus- 
picatus  est.  Itaque  uncis  inclusi,  quod 
et  Mitscherl.  fecisse  video.  Jam  dis- 
putant,  utrum  eripe,  an  et,  Reme  le- 
gendum  sit.  Illud  debemus  Heinsio 
qui  ex  Arondel.  Voss.  Mazar.  et  uno 
Vatic.  recepit,  ideo  etiam,  quia  eripe, 
sic  interpositum,  animum  constemati, 
ac  prssentissimam  opem  urgentis  egre- 
gie  prodat.  Non  male.  Taubnerus 
vero  tuetur  vulg.  quia  et  Remus  avo- 
lavit,  ejusque  accursu  prsda  recepta 
est.  Quod  argumentum  mihi  non  ad- 
modum  grave  videtur.  Satis  erat  a 
pastore  coostemato  unum  evocari. 
Pastor  autem  ille  in  exeelto,  ut  in  spe- 
cula,  collocatus  erat.  Agere  pecort, 
proprie  de  prsdonibus  illa  abigenti- 
bus.  Inde  formula  agere  atqueferre, 
dynv  icai  ^pciv.  Partibut,  regioni- 
bus.     Accurtu,  impetu. 

375.  Fabiut  et  Quinctiliut  prsfecti 
comitibus  Remi  et  Romuli  inde  ipsi 
comites  Fabii  et  Quinctilii  dicti.  Vide 
Perizon.     Animadv.  Hist.  p.  201. 


80 


P.  OVIDII  NASONIS 


Risit ;  et  indoluit  Fabios  potuisse  Remumque 

Vincere  ;  Quinctilios  non  potuisse  suos. 
Fama  manet  facti :  posito  velamine  currunt,    379 

Et  memorem  famam,  quod  bene  cessit,  habet. 
Forsitan  et  quaeras,  cur  sit  locus  ille  Lupercal ; 

Quaeve  diem  tali  nomine  causa  notet. 
Ilia  Vestalis  coelestia  semina  partu 

Ediderat,  patruo  regna  tenente  suo. 
Is  jubet  auferri  pueros,  et  in  amne  necari.        385 

Quid  facis  ?  ex  istis  Romulus  alter  erit. 
Jussa  recusantes  peragunt  lacrymosa  ministri ; 

Flent  tamen,  et  geminos  in  loca  jussa  ferunt. 
Albula,  quem  Tibrin  mersus  Tiberinus  in  unda 

Reddidit,  hibernis  forte  tumebat  aquis.         390 


381.  De  origine  voc.  LupercaL  Hic 
usque  ad  ver.  422.  narrat,  quomodo 
Romulus  cum  fratr^  natus,  exposilus, 
servatus  atque  educatus  sit :  qus  re- 
petuntur  iii.  11 — 54.  Secundum  Dio- 
nys.i.  32.  Evander,  Pani  Lycaeo  sacia 
in  Italia  facturus,  locum  reperit  ido- 
neum,  qucm  KoXovm  *Pa>^iov  \ov- 
WipKaXiov,  r/fitt^  ^  dv  lirroifuv  \v- 
KoXov.  Hsc  duo  enim  eodem  redeunt. 
Plutarchus,  Quaest.  Hora.  pag.  131. 
'Reisk.  AvKOQ  fiiv  6  XoDttoc  Iffri,  Kai 
AvKaia  rh  AovirepKaXta.  Noster  igi- 
tur  temere  ab  hoc  nomine  occasionem 
capit,  Romuli  fratrisque  nativitatem 
ct  reliquam  sortem  narrandi.  Sequi- 
tur  autem  vulgarem  traditionem.quam 
primus  Diocles  Peparethus  ediderat, 
quamque  inde  Q.  Fabius  Pictor,  Cin- 
cius,  Porcius  Cato  et  alii  amplexi 
erant.  Plutarch.  Rom.  3;  Dionys.  i. 
79.  Pro  Ilia  vulgo  Silviat  aeque  recte. 
Plutarch.  d.  l.  Taurijv  oi  fiiv  'l\iav, 
oX  Bi  'Pkav,  oi  ^k  ^iXovtav  brofid- 
^01/01.  Sspe  Rhea  Silvia  conjunc- 
tim  legitur.  Sed  Heinsius  ex  Voss. 
et  sex  aliis  Ilia  prstulit,  quia  poete 


eam  sic  appellare  amant. 

386.  Romuli  nomen  hic  cum  em- 
phasi  positum,  conditor  ille  maximi 
secundum  Deonim  opes  imperii.  Re- 
cusantet  possunt  tergiversantes,  inviti 
intelligi.  Lacrymosa,  ut  apud  HoraL 
lacrymosum  bellum. 

389.  Liv.  i.  3:  *'Tiberinus,  qui  in 
trajectu  Aibulse  amnis  submersus,  ce- 
lebre  ad  posleros  nomen  flumini  de- 
dit."  £x  hibernis  aquis  Neap.  conji- 
cit,  pueros  illos  hiemali  tempore  in 
lucem  esse  editos.  Confer  ad  ver.  206. 
Verum  hibernas  aut  hiemales  aquas 
poetaa  etiam  memorant,  quum  copio- 
sas  et  rapidas  dicere  volunt.  Vide  ad 
Metara.  ix.  105.  Dionys.  ex  Q.  Fabio 
Pictore  narrat,  Tiberim  ripas  esse 
egressum  viro  JUifiiMtvuiv  9vvex.S»v,  a 
tempestatibus  continuis;  nam  xc^fuiiv 
Grscis  et  teropestas  est.  Itaque  et 
Varro,  poetarum  aut  Gnecorum  scr- 
mone  induclus,  potuit  scribere  :  "  Ad 
ficum  Ruminalem  hi  inventi,  quo  aqua 
hibemaTiberis  eos  detulerat  in  alveolo 
expositos." 


FASTORUM  LIB.  11. 


81 


Hic,  ubi  nunc  fora  sunt,  lintres  errare  videres ; 

Quaque  jacent  valles,  maxime  Circe,  tuae. 
Huc  ubi  venerunt,  nec  jam  procedere  possunt 

Longius,  ex  illis  unus,  an  alter,  ait : 
At  quam  sunt  similes !  at  quam  formosus  uterque! 

Plus  tamen  ex  illis  iste  vigoris  habet.  396 

Si  genus  arguitur  vultu,  ni  fallit  imago, 

Nescio  quem  vobis  suspicor  esse  Deum. 
At  si  quis  vestrae  Deus  esset  originis  auctor, 

In  tam  preecipiti  tempore  ferret  opem ;         400 
Ferret  opem  certe,  si  non  ope  mater  egeret : 

Quse  facta  est  uno  mater  et  orba  die. 
Nata  simul,  peritura  simul,  simul  ite  sub  undas 

Corpora.    Desierat;  deposuitque  sinu. 
Vagierunt  clamore  pari :  sentire  putares.  405 

Hi  redeunt  udis  in  sua  tecta  genis. 
Sustinet  impositos  summa  cavus  alveus  unda : 

Heu !  quantum  fati  parva  tabella  vehit ! 


391.  Secundum  Q.  Fabium  Picto- 
rem  apnd  Dionys.  illi  de  Pallantii 
vertice  de&cendenint  ad  aquam  proxi- 
mam,  collis  radices  alluentem.  Circo 
maximo  tribuit  valles ;  in  longitudinem 
enim  patebat  tria  stadia  cum  dimidio, 
in  latitudinem  unum  stadium.  Illud 
spatium  extensum  desuper  spectanti- 
bus  vallis  esse  videbatur.  Jacere  de 
locis  depressis  dicitur ;  Met.  ii.  179. 
Phaeton  despicit  ad  sthere  terras  pe- 
nitus  ja^ntes ;  ib.  viii.  750.  sub  silva 
jaeet  keHfa. 

395.  At  nunc  est  vox  adroirantis. 
Plane  sic  Metam.  x.  631.  "  At  quam 
Tirgineus  puerili  vultus  in  ore!"  Iste 
positum  SitKTiKufg,  Arguitur  bono 
seosii,  indicatur,  proditur.  Trist.  IV. 
iii.  80.  Apparet  virtuSf  ar^iturque 
mali*  rebus.  Tres,  «usptrer,  ut  pendeat 
a  voc.  neseio.    Fuisse  autem  in  Ro- 

VOL.  V. 


mulo  et  Remo  aliquid  augusti,  unde 
divina  eorum  origo  agnosceretur.  ex 
hymnis  veterum  Romanorum  refere- 
bat  Q.  Fabius  :  vide  Dionys.  d.  1. 

400.  PracepSf  periculosum.  Vagie- 
ntnt,  etc.     Confer  Heroid.  xi.  85. 

407.  Alveus,  quidquid  in  formam 
seroicircularem  excavatum  est.  Ita- 
que  cavus  abesse  quidem  posset ;  sed 
poeta  eo  causam  diserte  exprimere 
voluit,  cur  aqua  sustinuerit  impositos. 
Strotbio  ad  Liv.  i.  4.parum  verosimile 
videtur,  pueros  in  alveo  esse  impositos 
aque,  quum  nudi  in  eam  abjici  potu- 
issent.  Ego  vero  in  hoc  non  ha$serim. 
Quidni  pueros  in  alveo  portarint? 
quidni  eos  sic,  ut  portarant,  aqus  im- 
posuerint  ?  Quantumfatit  quanti  regni 
conditorem  ex  fato  futunim.  Liv.  i. 
4.  "  Debebatur  fatis  tants  origo  ur- 
'bis."  In  verbls  quantumfati  et  parva 
'     M 


82 


P.  OVIDII  NASONIS 


Alveus  in  limo,  silvis  appulsus  opacis, 

Paulatim,  fluvio  deficiente,  sedet.  410 

Arbor  erat :  remanent  vestigia :  quaeque  vocatur 

Rumina  nunc  ficus,  Romula  ficus  erat. 
Venit  ad  expositos,  mirum,  lupa  foeta  gemellos. 

Quis  credat  pueris  non  nocuisse  feram  ? 
Non  nocuisse  parum  est :  prodest  quoque ;  quos 
lupa  nutrit,  415 

Perdere  cognatae  sustinuere  manus. 
Constitit,  et  cauda  teneris  blanditur  alunmis, 

£t  fingit  lingua  corpora  bina  sua. 
Marte  satos  scires ;  timor  abfuit,  ubera  ducunt ; 

Nec  sibi  promissi  lactis  aluntur  ope.  420 


tabella  preclara  est  oppositio,  quem- 
admodum  vehit  bene  couvenit  Ttf  lus' 
tinet,  In  limo  sedet.  liv.  ii.  6.  "  in 
vadis  frumenti  acervos  sedisse  illitos 
limo." 

41 1.  Liv.  i.  4. "  in  proxima  alluvie, 
ubi  nunc  ficus  Ruminalis  est  (Romu- 
larem  vocatam  ferunt.")  Plutarch. 
Vit.  Rom.  4.  plures  nominis  causas 
adfert;  maxime  probat  did  rbu  r&v 
Ppe^&v  OfiXaaitSv  5rc  rrfv  re  917X1)1/ 
fMWfjtav  dtvdfiaZov  o\  vciKaioi.  Conf. 
idem  Qucst.  Rom.  tom.  vii.  pag.  125. 
Festus :  "  Mamma  autem  rumis  dici- 
tor,  tive  ruma.''  Itaque  putem,  Ru- 
minam  fuisse  nomen  antiquum,  quia 
ruma  non  nisi  antiquis  usitatum.  De 
ficu  vid.Varro  de  Ling.  Lat.  iv.  p.  16. 
In  memoriam  ejus  alia  sata  est  et  cul- 
ia  in  Comitio  Romano,  quae  aruit  sub 
Nerone.  Plinius,  xv.  20.  ibique  Har- 
duin.  Tacit.  An.  xiii.  58. 

413.  Fctta,  enixa.  Dionys.  viord- 
cowc  <nrapy&9a  roi)Q  fjuxfnoifg  virb  yd- 
Xaxrog,  Frojingit  muUi  MSS.  lingit 
0t  lambit,  quae  et  Int.  quibu9dam  pla- 
cuere.  Taubner.  ait,  se  praeter  koko' 
^dtviav  nullam  causam  videre,  cur 
Hngit  improbetur.    Imroo  et  plebeiura 


est  verbum.  Fingere  lingua  habet  ei 
Virgilius,  i£n.  viii.  631.  de  hac  ea- 
dem  re,  "  Geminos  huic  ubera  circum 
Ludere  pendentes  pueros,  et  lambere 
matrem  Iropavidos :  illam  tereti  cer- 
vice  reflexam  Mulcere  altemos,  et  cor- 
pora  fingere  lingua."  Ibi  Servius  ex- 
plicat,  tergere,  et  addit :  "  Sed  taroen 
et  formare  aliquid,  et  ad  integram  fa- 
ciem  arte  perducere,  significat."  Pos- 
teriore  sensu  Metam.  xv.  3dO.  de  ursa, 
"  Lambendo  mater  in  artus  fingit." 
Sed  nunc  priori  sensu  capiendum, 
tergere.  Infra  v.  409 ;  IIU  manus  «• 
gras  manibus  Jingebat  amieis.  Plura 
exempla  habet  Heinsius  ad  Heroid. 
XX.  134.  Lingua  lambit  puen»  etiaro 
apud  Livium,  et  in  monumentis  anti- 
quis.  Fabius  Pictor  narraverat,  eam 
coenuro,  quo  pueri  repleti,  larobendo 
abstersisse.  Exempla  ab  Heintio  al« 
lata  vide  ad  loc.  cit.  tom.  i.  p.  372  et 
373. 

419.  Marti  lupi  sacri.  Inde  Martii 
et  Martiales  dicti ;  iEneid.  ix.  566; 
Ilorat.  T.  Od.  xvii.  9.  Hinc  fluzit  et 
hoc,  Marte  satos  seires,  quod  dicturo, 
ut  Metam.  162.  seires  e  sanguine  na- 
tos.     Ducere  ubera  bona  locutio,  quod 


FASTORUM  LIB.  II. 


88 


Illa  loco  nomen  fecit:  locus  ipse  Lupercis. 

Magna  dati  nutrix  praemia  lactis  habet. 
Quid  vetat  Arcadio  dictos  a  monte  Lupercos  ? 

Faunus  in  Arcadia  templa  Lycaeus  habet. 
Nupta,  quid  exspectas?  non  tu  poUentibus  herbis, 

Nec  prece,  nec  magico  carmine  mater  eris.  426 
Excipe  fecundae  patienter  verbera  dextrae : 

Jam  socer  optati  nomen  habebit  avi. 
Nam  fuit  illa  dies,  dura  quum  sorte  maritae 

Reddebant  uteri  pignora  rara  sui.  430 

Quid  mihi,  clamabat,  prodest  rapuisse  Sabinas  ? 

Romulus ;  hoc  illo  sceptra  tenente  fuit ; 
Si  mea  non  vires,  sed  bellum  injuria  fecit : 

Utilius  fuerat  non  habuisse  nurus. 


Ueins.  docet.  Alii  miniu  bene,  <u- 
gunu  Elegantius  etiam  est  pronum, 
destinati  a  natura,  quod  Burm.  ex 
Fraocof.  Voss.  et  ex  aliis  recepit, 
qnam  ▼ulgare,  promiua,  lUa  locot 
etc.  Etiam  Plutarch.  ViL  Rom.  21. 
HvaraA  ydp  dwb  r^  \vKcUvtic  yiyo- 
virttt  y' ohvofta,  Kai  ydp  dpxofuvov^ 
TTK  iTfpiipofAfK  ^ovg  Aotnrepcovf  6p«iH 
/uy  ivnvQtv,  5xov  rdv  'Pa»/tvXov 
«rrc^Yvai  Xiyov<rcv.  Conf.  ad  ver. 
279.  JUia^fia  prdewua,  nempe  quod  a 
Inpa  loco  nomen  inditum. 

423.  Alia  causa,  eaque  verior.  Vid. 
ad  ver.  38 1 .  Sensus :  Quid  vetat  cre- 
dere,  Lupercot  nomen  a  Lycso,  monte 
ArcadisB,  accepisse  1  Lycttut,  si  latine 
reddas,  est  Lupercus,  Lycma  sunt  Lu- 
percalia.  Vii^  i£n.  viii.  343.  **  g^ 
lida  monstrat  sub  rupe  Lupercal,  Parr- 
hasio  dictum  Panos  de  more  Lycsbi." 
Conier  Jusdn.  XUU.  i.  7.  Male 
Bormaanus  hic  et  alibi  edidit  Lycoui, 
Eat  grac.  Avcoioc.  Sic  et  Zpog  XO» 
Ktuov*  Heinsius  suadet  pro  dktoi  le- 
gere  duetot,  h.  e.  eos  originem  trahere 


ex  Arcadia.  At  nunc  sermo  est  de 
causa  nominis.  De  templit  illb  vide 
ad  versum  27  L 

425.  Bitus  cujusdam  ab  Evandro 
non  indocti  origo.  Luperci  nempe 
currentes,  pellibus  victimanim  sectis 
cedebant  mulieres  obvias,  quo  facilius 
conciperent.  Conf.Plutarch.Vit.Rom. 
21.  Maga  cum  herhit  conjungebant 
carmina  atque  preeet  ad  Hecaten  et 
Tellurem.  Metam.  vii.  194.  Medea : 
"  Tuque  triceps  Hecate,  quae— can- 
tusque  artesque  magarum,  Quaque 
magas,  Tellus,  pollentibus  instmis  her- 
bis."  Metam.  iv.  40.  Nais  cantu  ni- 
tniumque  potentibut  ^6t«  juvenes  mu- 
tat  in  pisces.  Vide  et  not.  ad  x.  397. 
Jam  «oeer,  etcjam  concipies  et  pariet. 
Conf.  ver.  448. 

429.  Illo  tempore  tam  maligna  erat 
nuptarum  natura,  ut  raro  liberos  eni- 
terentur.  Sabinarum  raptus  sspe  in- 
juri^  nomine  notatur.  Liv.  i.  13 : 
*'  Sabina  mulieres,  quarum  ex  injuria 
bellum  ortum."  Viret,  multitudinem 
civium.    Nurut  mulieres. 


84 


P.  OVIDII  NASONIS 


Monte  sub  Esquilio,  multis  incaeduus  annis,     435 

Junonis  magnae  nomine  lucus  erat. 
Huc  ubi  venerunt,  pariter  nuptseque  virique 

Suppliciter  posito  procubuere  genu : 
Quum  subito  motae  tremuere  cacumina  silvae, 

Et  Dea  per  lucos  mira  locuta  suos :  440 

Italidas  matres,  inquit,  caper  hirtus  inito. 

Obstupuit  dubio  territa  turba  sono. 
Augur  erat :  nomen  longis  intercidit  annis ; 

Nuper  ab  Etrusca  venerat  exsul  humo. 
Ille  caprum  mactat:  jussae  sua  terga  majit®  445 

Pellibus  exsectis  percutienda  dabant. 
Luna  resumebat  decimo  nova  comua  motu ; 

Virque  pater  subito,  nuptaque  mater  erat. 
Gratia  Lucinae  :  dedit  haec  tibi  nomina  lucus, 

Aut  quia  principium  tu,  Dea,  lucis  habes.     450 
Parce,  precor,  gravidis,  facilis  Lucina,  puellis ; 

Maturumque  utero  molliter  efFer  onus. 


435.  Lucut  Jurumu  Lucinffi  memo- 
ratur  et  a  Varrone  de  L.  L.  d.  1.  In- 
cttduut ;  sylvas  sacras  cadere  nefas 
erat.  Metam.  iii.  28  :  "  Sylva  vetus 
stabat,  nulla  violata  securi."  A  Pli- 
nio,  V.  Epist.  vi.  7.  Nemora  antiqua 
et  stflv(t  c ff du(E  sihi  oppon.  Tremore 
tali  Dii  et  indignationem,  et  favorem 
suum  significabant.  III.  xlvii ;  Metam. 
iz.  782.  ubi  vid.  not. 

441.  Italidas.']  Sic  II  ex  Ponto,  iii. 
84.  Italis  ora.  Caper  quum  castra- 
tum  hircum  significet,  a  quo  iniri  rau- 
lieres  uon  poterant,  monitum  Junonis 
ex  hac  lectione  lanto  majorem  obstu- 
pescendi  causam  pnebebat,  tantoque 
magis  dubium  sonum,  ambigua  verba, 
reddebat.  £t  mox  caper  mactatur. 
Intercidit  eleganter,  non  pervenit  ad 
nostra  tempora.  Etruria  sedes  artis 
auguralis.  liv.  i.  34 :  '*  Tanaquil  pe- 
rita,  ut  vulgo  Etrusci,  coelestium  pro- 


digiorum  mulier,"  et  i.  66.  "  quum  ad 
publica  prodigia  Etrusci  tantum  vates 
adhiberentur."  Cf.  Cic.  Legg.  ii.  9. 
Exsectis,  in  lora  sectis.  Supra  ver.  31. 
secta  pelle, 

447.  Mox^fri  etiam  pro  accrcscere 
dici,  atque  adeo  motu  bene  se  habere, 
quum  alii  cursu  aut  mense  prsferant, 
docet  Gronov.  Obs.  IIL  i.  p.  336. 
Alibi  Nostro  formula  impUre  aut  r»- 
plere  orbem  in  hac  re  solemnis ;  ver. 
175  ;  iii.  121.  Vide  ad  Metam.  ii. 
455.  De  Junone  Lucina  cf.  iii.  255. 
Nomina  tueus,  Sic  et  Plin.  xvi.  85. 
Alteram  etymologiam  amplexus  est 
Plutarch.  Qusst.  Roman.  p.  139: 
AovKivav  "Hpav  Ka\ov(nv,  olov  ^au- 
VT^,  ri  ifiutTiZowrav.  Totum  autem 
figmentum  inde  explicat,  quod  sub 
plenilunium  mulieres  facillime  prolem 
eniti  crederentur,     Puelltt,  nuptaB. 


FASTORUM  LIB.  II, 


85 


Orta  dies  fuerit :  tu  desine  credere  ventis  ; 

Perdidit  illius  temporis  aura  fidem. 
Flamina  non  constant :  et  sex  reserata  diebus  455 

Carceris  ^olii  janua  laxa  patet. 
Jam  levis  obliqua  subsidit  Aquarius  urna ; 

Proximus  aetherios  excipe,  Piscis,  equos. 
Te  memorant,  fratremque  tuum,  nam  juncta  micatis 

Signa,  duos  tergo  sustinuisse  Deos.  460 

Terribilem  quondam  fugiens  Typhona  Dione, 

Tunc  quum  pro  coelo  Jupiter  arma  tulit, 
Venit  ad  Euphratem  comitata  Cupidine  parvo, 

Inque  Palaestinae  margine  sedit  aquae. 
Populus  et  cannae  riparum  summa  tenebant,    465 

Spemque  dabant  salices,  hos  quoque  posse  tegi. 


453.  Ventortun  inconstantia  inde  ab 
eodem  die,  quo  Lupercalia.  Plinius, 
H.  N.  xviii.  65 :  xiv.  Kal,  Martii  tri- 
duum  varie,  scil.  varia  tempestas.  Libri 
tres  veteres  prodiditjidem,  quod  Hein- 
sio  non  minus  elegans  videbatur.  £go 
praefero  altemm.  Prodere  Jidem  est, 
noQ  servare  fidem  datam.  Q6i  id  ss- 
pius  facit,  is  perditjidem,  non  amplius 
ei  ereditar;  qus  notio  h.  L  optime 
convenit.  Carcer  £oliiu,  antrum  in 
quo  venti,  ^Eolo  imperante,  inclusi, 
et  in  quod,  tamquam  in  carcerem,  a 
Jove  damnati  sunt.  Ovidius,  Metam. 
iv.  662 :  "  Clauserat  Hippotadesaeter- 
Do  carcere  ventos,"  ubi  vide  not. 

457 — 474.  Aquarii  ocauus  et  Soli» 
ingressu»  in  Piicium  tignum,  cujus 
signi  origo  narratur,  Levis,  quia 
aquarius  juvenis,  i.  652.  Umam  tenet 
(^liquam,  ut  aqua  inde  effluere  possit. 
Pisces  dtto  junguntur  nodo  illo,  qui 
trvv^afioQ  rdv  IxBvwv  vocatur,  et, 
quia  totius  sphaer»  esse  videbatur,  ab 
Arato  trvvittrfioq  iftrovpaviog,  a  Cic. 
nodus  calestis.     Hygin.  P.  A.  iii.  29. 


De  nominibus  eomm  vide  iii.  402. 
Fabulam  seq.  Hygin.  P.  A.  ii.  30.  ez 
Diogeneta  Erythraeo  similiter  refert. 
Aliter  narrat  Schol.  Germanic.  p.  112. 

461.  De  Typhone  sciL  Typluto  gi- 
gante  vid.  Metam.  iii.  303 ;  v.  321 
sqq.  ubi  emissus  ima  de  sede  terna 
cunctos  Deos  in  fagam  vertit,  et, 
quum  in  ili^gyptum  usque  eos  perse- 
cutus  esset,  eliecit,  ut  variaram  ani- 
mantium  figuras  sumerent,  Venus 
pisce  lateret.  Pro  caclo,  Gigantes 
enim  aflfectabant  coeleste  regnum.  Eu* 
phrates  vocatur  PaUestina  aqua,  quia 
Syriam  alluit,  cujus  pars  olim  Palass- 
tina.  Hygin.  d.  1.  *'  in  Syriam  ad 
fiumen  Euphratem  venit."  Ovidio 
Metam.  iv.  46.  PaUutini  sunt  Syri. 

466.  Hos  quoque.^  Haec  verba  plu- 
res  Intt.  offendemnt ;  et  parum  pla- 
cent.  Heins.  conj.  his  quoque  vel  hic, 
quia  in  uno  Vatic.  hoc,  in  qnatuor 
aliis  se.  Burm.  malit  his  vel  sic  i.  e. 
Venerem  inter  salices,  licet  humiles 
essent,  et  summa  tantum  tenerent 
riparum,  tamen  posse  latere.    Idem 


66 


P.  OVIDII  NASONIS 


Dum  latet)  intonuit  vento  nemus :  illa  timore 

Pallet,  et  hostiles  credit  adesse  manus. 
Utque  sinu  natum  tenuit,  Succurrite  Nymphae, 

Et  Dls  auxilium  ferte  duobus,  ait.  470 

Nec  mora,  prosiluit ;  Pisces  subiere  gemelli : 

Pro  quo  nunc,  cernis,  sidera  munus  habent. 
Inde  nefas  ducunt  genus  hoc  imponere  mensis, 

Nec  violant  timidi  piscibus  ora  Syri. 
Proxima  lux  vacua  est :  at  tertia  dicta  Quirino; 

Qui  tenet  hoc  nomen,  Romulus  ante  fuit.     476 
Sive  quod  hasta  curis  priscis  est  dicta  Sabinis, 

Bellicus  a  telo  venit  in  astra  Deus, 
Sive  suum  regi  nomen  posuere  Quirites, 

Seu  quia  Romanis  junxerat  ille  Cures.         480 


OODJ.  os  quoqugf  Don  tantum  inferioris 
oorporis  putes,  sed  et  caput.  Tegi 
aitteni  monet  dictum  esae,  ut  Liv.  xxi. 
54:  ''Locus  equiti  quoque  tegendo 
satis  latebrosus." 

468.  Secundum  Hygin.  d.  1.  Ty- 
phon  revera  apparuit :  quo  facto,  Ve- 
Dus  cum  filio  in  fluvium  se  projicit, 
ibique  figuram  piscium  forma  mutat. 
Subiere,  tergo  sustinuere  atque  vexere 
Deos.  Sidera,  ut  sidera,  inter  sidera 
relati.  Passim  Ovid.  aliique  poetas 
eemit  et  vides,  scil.  ut  StucriaiQ  in- 
lerunt.  Genus  hocs  nempe  animantium. 
Syrot  piscium  esu  abstinuisse  plures 
tradunt,  Vide  Neap.  Etiam  Hygin. 
d.  loco :  '*  Itaque  Syros,  qui  his  locis 
sunt  proximi,  destitisse  pisces  esitare, 
quod  vereantur  eos  capere,  ne  simili 
causa  aut  Deorum  prssidia  impugnare 
videantur,  aut  eoa  ipsos  captare." 
Hinc  vocantur  Timidit  reverentes  Deo- 
rum.   Violare,  quia  talis  esus  nefarius. 

475—512.  QuiritMlia,  post  Romuli 
excessum   instituta,  et  xiii  Kalend. 


Mart*  sive  die  xviL  Febr.  celebrata. 
Vaeua,  nempe  sacris  adeoque  profesti. 
Dtcta,  consecrata.  Qutrtnus  dictns,  ut 
Deus ;  Romulus,  ut  homo.  Inde  Ci- 
cero,  Offic.  iii.  10.  "  quod  pace  vel 
Quirini,  vel  Romuli  dixerim."  Apad 
Plutarchum,  Vit.  Rom.  28.  in  ooUo- 
quio  cum  Julio  Proculo  ipse  ae  Qiiin- 
num  appellat.  Hasta  euris^  Festns : 
"Curis  Sabinis  est  hasta:  unde  Ro- 
mulus  Quirinus,  qui  eam  ferebat,  est 
dictus."  Sic  et  Varro,  Pluiarch.  et 
alii.  Inde  et  Sabini  Mariem  primo 
CuriHum,  deinde  tractu  temporis  Qau- 
rinum  appeUarunt.  In  astra,  in  cos- 
lum.  Telum,  hasia.  Si  venit  ab  hasta, 
hastatus  dici  meruit;  iii.  186.  Romu- 
lus  e  sHfmla  in  astra  venisse  dicitar. 
Sive—Cures.  Livius,  i.  1 3  :  "  Ut  St- 
binis  tamen  aliquid  daretur,  Quirites 
a  Curibus  appellati."  Ab  inttio  scri- 
bebatur  Curites,  Male  eigo  est  in 
nostris  Regiis  tribus  Quiris  priscis; 
litera  enim  q  non  utebantur  Sabini. 
Lem. 


FASTORUM  LIB.  II. 


89 


Nam  pater  annipotens,  postquam  noTa  moBnia  vidit, 

Multaque  Romulea  bella  peracta  manu, 
Jupiter,  inquit.  habet  Romana  potentia  vires ; 

Sanguinis  officio  non  eget  illa  mei : 
Redde  patri  natum  ;  quamvis  intercidit  alter,  485 

Pro  se,  proque  Remo,  qui  mihi  restat,  erit. 
Unus  erit,  quem  tu  toUes  in  cserula  coeli ; 

Tu  mihi  dixisti ;  sint  rata  dicta  Jovis. 
Jupiter  annuerat :  nutu  tremefactus  uterque 

Est  polus,  et  cceli  pondera  sensit  Atlas.       490 
Est  locus  ;  antiqui  Capream  dixere  paludem ; 

Forte  tuis  illic,  Romule,  jura  dabas. 
Sol  fugit ;  et  removent  subeuntia  nubila  CQslum : 

Et  gravis  efiusis  decidit  imber  aquis : 


481.  Romuli  apotheosU,  causa  Qui- 
rinaliaiii.  Traditioni  vulgari  poeta  de 
ftuo  pnBmitdt  Martis  preces  pro  filio  in 
coelum  redj^eDdo.  Nam  connectit 
orationem  cum  ver.  475.  et  reliqua 
qoasi  per  pareathesin  sunt  interposita. 
Habet,  etc.  Romana  potentia  satis 
coRoborata  est,  neque  adeo  diutius 
filii  mei  officio  indiget.  SanguUt  filius, 
ut  Metam.  v.  513.  Cereris  umguis, 
filia.  Rtdd§  palri  natuMt  recipe  natum 
in  ccBlnm.  Sumtnm  hoc  a  liberis  hu- 
manis,  qui  aliquamdiu  abfuerunt  a 
domo  patema.  Morientes  dicuntur  d<- 
cidtre,  et,  u  uon  perveniunt  ad  ma^ 
turam  statem,  intereidtre,  Pro  se,  etc. 
instar  duorum  mihi  erit.  Ita  apud 
livium,  pro  hotte,  pro  vietit  esse.  Vide 
Drak.  ad  iii.  17.  Ccnila  ccbU,  coelum 
cssnileum.  Ennius :  "  Unus  erit,  quem 
tn  toUes  ad  csrula  cosliTempla.''  In- 
de  accepit  et  Lucr.  i.  1089 ;  v.  770. 
e^rula  cttU  et  mundi.  Cf.  et  Metam. 
jEiv.  814.  nbi  eaBdem  Martis  preces  ad 
Jovem  pro  Roroulo  in  coelum  recipi- 
endo. 

489.  Haec  ad  notum  illum  Homeri 


locum  II.  A.  529.  sqq.  adumbfita. 
Vide  Metam.  i.  179.  C«/t  pondera 
sentit  propter  concussionem  coeli .  Ali* 
ter,  Metam.  iz.  273.  tentit  Atlat  pon- 
dut,  Herculem  coelo  additum. 

491.  Est  locut  in  campo.  Paludem 
et  Caprtt  et  Capream  dixere.  Itaque 
variant  et  auctores  ipsi  et  librarii,  nt 
h.  I.  Heinsius  prastuUt  Capream,  nt 
alibi  legimus  **  viam  Appiam,  Car- 
mentem  portam,  aquam  Marciam:" 
at  Plutarch.  Homulo,  27.  irtpi  rb  Ka- 
Xovfievov  aiyb^  fj  Kopiebg  'Aoc*  Ibi 
Roroulus  ad  exercitum  recensendum 
concionem  habebat.  Livius,  i.  16; 
sed  Ovidius  generali  illa  forroula  usus 
est,  jura  dare,  imperium  ezercere  quo- 
cumque  modo. 

493.  Liv.  *'  Subito  coorta  tempestas 
cum  magno  fragore  tonitribusque  tam 
denso  regem  operuit  nimbo."  Fcedio- 
rero  etiam  iilam  tempestatem  Plu- 
tarchus  describit.  Tenebras  tantum 
meroorat  Dionysius,  i.  56.  Soljugit 
non  de  defectu  solis  capiendum,  ut  Sca- 
liger  et  cum  eo  Detaintange  putabant ; 
sed  nderafugere  dicuntur,  quum  nu- 


88 


P.  OVIDII  NASONIS 


Hinc  tonat,  hinc  missis  abrumpitur  ignibus  ^ether : 

Fit  fuga ;  rex  patriis  astra  petebat  equis.     496 
Luctus  erat,  falsaeque  patres  in  crimine  caedis, 

Haesissetque  animis  forsitan  illa  fides  : 
Sed  Proculus  longa  veniebat  Julius  Alba ; 

Lunaque  fulgebat ;  nec  facis  usus  erat :        500 
Quum  subito  motu  nubes  crepuere  sinistras. 

Rettulit  ille  gradus,  horrueruntque  comae. 
Pulcher  et  humano  major,  trabeaque  decorus 

Romulus  in  media  visus  adesse  via, 


bibus  tecta  obscurantur  ;  Metam.  iv. 
487.  Abrumpi,  scindi,  fulminibus 
coelum  passim  dicitur.  Pneiverat  Lu- 
cretius,  ii.  214.  "  abruptis  nubibus 
ignes  concursant."  Virgil.  iEneid.  iii. 
199  :  "  Ingeminant  abruptis  nubibus 
ignes."  Vid.  Drakenb.  ad  Silium,  iii. 
196. 

496.  A  fuga  multitudinis  dies  ille 
populi  fugium  dictus,  17  rpoTri)  roi; 
irXriBovQ,  Dionys.  i.  56.  Livius  ait, 
Romulum  sublimem  raptum;  Dionys. 
V7rb  rov  vorp^c  'Apewc  rbv  dvdpa 
dvfjpirdaOai.  Hinc  figroentum  poeti- 
cum  accessit,  eum,  ut  Ariadne  Bacchi 
lyncibus,  sic  Martis  equit  in  coelum 
assumtum.  Etiam  Horatius,  III.  Od. 
iii.  15 :  "  Hac  Quirinus  Martis  equis 
Acheronta  fugit."  Plenius  illud  iter 
coeleste,  Metam.  xiv.  816  sqq.  de- 
scribitur. 

497.  De  c<£de  illa  ejusque  causis 
vide  Dionys.  i.  56.  Fides,  opinio,  cui 
fides  habetur.  Illico  Palres  populo 
persuaserunt,  Romulum  ad  Superos 
raptum ;  cui  persuasioni  postea  con- 
silio  Proculi  fides  addita.  JuUus  Pro- 
cului  Romulo  familiaris,  unus  ex  iis, 
qui  Alba  cum  eo  comroigraveraat  ad 
Romam  condendam.  Plutarcb.  d.  1. 
£i  secundum  Liv.  Romulus  appare- 
bat  prima  luce.  Sed  Ovidius,  sive 
aliam  traditionem,  sive  suum   com- 


mentum  secutus,  hmamfulgmtem  me- 
morat.  Scaliger,  qui  temere  sumebat 
Romulum  raptum  esae  deficiente  sole, 
notat :  oblitum  sui  eaae  Ovidium,  qui 
in  interlunio  fulsisse  lunam  dicat.  Ea 
nota  motus  Burmannus  conjiciebat, 
vitium  forte  esse  in  Wlo  fulgebat^  et 
verbum  forsan  fuisse  quo  latuisse  lu- 
nam  Ovid.  dixerit ;  in  tenebris  su- 
bito  emicuisse  fulgur,  atque  ita  ap- 
paruisse  Romulum.  Sed  haec  sioe 
causa  fingi  elucet  ex  iis,  qusB  ad  ver. 
493.  monuimus.  De/ociMu,  quibus 
noctu  iter  facientes  uti  solebant,  vide 
ad  Metam.  i.  493.  Crepare  de  tonitru. 
^n.  xii.  922.  "nec  fulmine  tanti 
Dissultant  crepitus."  Sinistra  auguria 
cur  fausta  fuerint,  quaerit  Plutarchus, 
Quaest.  Rom.  p.  139.  Horruarunt 
com<£,  liv.  **  perfusus  horrore  vene- 
rabundusque."  Cf.  iii.  331  sqq. 

503.  Humano  major,  forma  augusta, 
qu£  Diis  tribui  solebat.  Livius,  i.  7. 
*'  habitum  formamque  viri  {Hereutit) 
aliquantum  ampliorem  augustiorem- 
que  humana  intuens."  Apud  Plutarch. 
Roroulus  Proculo  apparet  coXdc  xoi 
fikyaCf  UQ  ovTTorf  irpoaOiv,  5)rXocc  ik 
Xaprrpolg  Kai  ^XiyotMTi  idKoafiijfikvoQ, 
£t  arma  satis  decebant  bellicoaum 
Deuro.  Sed  Ovidius  trabea  eum  de- 
coravit,  de  qua  vide  ad  i.  37.  Nec 
violmt,  etc.  exquisitiuB  et  divinitati 


FASTORUM  LIB.  II. 


80 


Et  dixisse  simul :  Prohibe  lugere  Quirites,      505 

Nec  violent  lacrymis  numina  nostra  suis. 
Tura  ferant,  placentque  novum  pia  turbaQuirinum ; 

£t  patrias  artes  militiamque  colant. 
Jussit :  et  in  tenues  oculis  evanuit  auras. 

Convocat  hic  populos,  jussaque  verba  refert.  610 
Templa  Deo  fiunt,  collis  quoque  dictus  ab  illo : 

Et  referunt  certi  sacra  paterna  dies. 
Lux  quoque  cur  eadem  Stultorum  festa  vocetur, 

Accipe  ;  parva  quidem  causa,  sed  apta  subest. 
Non  habuit  tellus  doctos  antiqua  colonos :        515 

Lassabant  agiles  aspera  bella  viros. 
Plus  erat  in  gladio  quam  curvo  laudis  aratro : 

Neglectus  domino  pauca  ferebat  ager. 
Farra  tamen  veteres  jaciebant,  farra  metebant: 

Primitias  Cereri  farra  resecta  dabant.  520 


RomiiU  convenietttiiis  quam,  nec  la- 
crymeflt,  defleant  me.  lUm  milUar^m 
coUrt  Romani  jubentur  etiam  apud 
liv.  altemm  turafgrant,  etc.  pertinet 
vel  mazime  ad  consilium  poet». 

609.  liTiua:  lutc  loeutiu,  tublimis 
oMit,  Id  Noftter  poetice  exornavit. 
Etimm  Metam.  xiv.  432.  '*  inque  leves 
pftulatim  evanuit  auras."  Populos  in- 
tellignnt  Romanum  et  Sabinum.  Sed 
poMunt  esae  omnino  cives.  Vide  ad 
Met.  i.  edd.  primB  et  MSS.  quidam, 
jMtrcs  ;  sed  et  apud  Liv.  in  eoneionem, 
et  apud  Plntarciu  c/c  Ayopdv  prodit : 
atque  civibus  in  primis  hec  dici  de- 
bebant.  CoUit  quoque,  etc.  Sic  qufdam 
putabant.  Contra  disputat  Festus,  quo 
inctore  id  nomen  monti  hesit,  ex  quo 
Sabini  Curibus  profecti  eum  occupa- 
bttot.  Rrferunt,  repetunt,  ut  i.  618. 
Reiata  taera,  Erant  ergo  Quirinalia 
stata. 

513—532.  QuirinaVia  etiam  Slul- 
tarumferies  dicebantur ;  de  quibus  cf. 

VOL.  V. 


Plutarch.  Qua?st.  Rom.  p.  150.  ijua 
nominis  causam  dum  poeta  affert, 
commode  FomacaUum  rationem  in- 
serit,  quae  non  stata  erant,  sed  in- 
dictiva.  Homines  enim  stulti,  qui 
Fomacalibus  des  Fornaci  sacra  non 
fecerant,  ea  faciebant  Quirinalibua, 
Partu,  exigua,  levis.  Doeti,  periri  re- 
rum  ad  victum  pertinentium.  De  rudi- 
tate  primorum  Romanorum,  cf.  iii. 
101  sqq. 

519.  Far,  quod  adoreum  veteres  ap- 
pellavere,  ab  antiquissimis  Italia  tem- 
poribus  domesticum  Itali»  fuit  fru- 
mentum,  et  plura  per  secula  unicum, 
quod  coleretur,  frugum  genus,  quum 
hordei  et  tritici  usus  esset  nuUus. 
Plinius,  xviii.  19  ;  Heynius,  in  Opusc. 
Acad.  vol.  i.  p.  330  sqq.  Jaeere, 
serere.  Etiam  Virgil.  jocttim  temen. 
Culturam  farris  tribusmodus  eloquitur, 
nec  sine  vi  aut  gratia  rb  farra  ter 
repetit.  Pximitias  Cereri.  Cf.  i.  672. 
et  Bentl.  ad  Horatium,  IV.  v.  18. 
N 


90 


P.  OVIDII  NASONIS 


Usibus  admoniti  flammis  torrenda  dedere» 

Multaque  peccato  damna  tulere  suo. 
Nam  modo  verrebant  nigras  pro  farre  favillas ; 

Nunc  ipsas  igni  corripuere  casas. 
Facta  Dea  est  Fomax  :  laeti  fornace  coloni       525 

Orant,  ut  fruges  temperet  illa  suas. 
Curio  legitimis  nunc  Fornacalia  verbis 

Maximus  indicit;  nec  stata  sacra  facit: 
Inque  foro,  multa  circum  pendente  tabella, 

Signatur  certa  curia  quaeque  nota :  530 

Stultaque  pars  populi,  quae  sit  sua  curia,  nescit ; 

Sed  facit  extrema  sacra  relata  die. 
EsT  honor  et  tumulis :  animas  placate  paternas ; 

Parvaque  in  exstinctas  munera  ferte  pyras. 


Frequens  nisticorum  negotium  erat 
"  torrere  igoi  fruges  et  frangere  saxo  ;" 
Virgil.  Georg.  i.  267.  Ustione  illa 
fruges  facilius  domare  folliculisque 
iuis  nudare,  quin  adeo  iis  jucundum 
saporem  conciliare  poterant.  Heynius, 
p.  367.  Auctor  ejus  rei  fuit  secun- 
dam  Heminam  Numa,  qui  et  Deam 
Fomacem  fecit,  quam  precabantur,  ut 
in  fornacibus  farra  recte  torrerentur. 
Inde  Fornacalia.  Plinius,  xviii.  3. 
Festus :  "  Fornacalia,  feris  institut» 
sunt  farris  torrendi  gratia,  quod  ad 
fornacem,  qus  in  pistrinis  erat,  sa- 
crificium  iieri  solebat.  Fornacalia 
sacra  erant,  quum  far  in  fornaculis 
torrebant."  Multa  damna  tulere,  sspe 
frugum  jacturam  fecere  ex  ignota  tor- 
rendi  ratione.  Nigrat  favHUu,  quia 
&rra  diutius  valido  igni  dederant.  Si 
igni  servas,  per  totum  locum  idem  est 
subjectum,  et  eorripuere  dictum  pro 
incenderunt,  verbo  ab  ignibus  ad  in- 
colas  translato. 

526.  Deam  Fomacem,  virosque  doc- 
tos  celebrandis  Fornacalibus  operan- 
tes  ridet  Lactantius,  Fals.  Rel.  i.  20. 


Temperet  fruges,  justam  temperiem 
frugibus  det  in  furno.  Quidam  lires 
temperet,  non  improbante  Taubnero. 
Legitima  verba,  formula  lolemnis  in 
aliqua  re.  Livius,  ix.  9 :  "  Veiba  le- 
gitima  dedentium  urbem." 

529«  Multa  tabella,  multis  tabellis, 
in  quibus  scriptum,  in  qua  curia  qus- 
vis  populi  pars  sacra  facereL  Omnem 
enim  populum  Romulus  in  triginta 
curias  distribuerat,  quibus  totidem 
euriis  sciiicet  ediculs  assignatas,  ubi 
curiales  convenirent,  de  rebus  com- 
munibus  agerent,  et  per  curionem 
suum  sacra  facerent.  Triginta  illb 
Curionibus  prserat  Curio  MaitMttf. 
Sigonius,  Ant.  Jur.  Civ.  Rom.  II.  iii. 
p.  52.  Sedfaeit,  etc.  Quod  reliqui 
civcs  die  Fornaci  consecrato  fecerant, 
id  stulti,  suam  curiam  nesdeDtes, 
Quirinalibus  adimplebant.  Relate, 
dilata  in  diem  extremum. 

533 — 570.  Feralicu'}  Mos  antiquus 
et  plurimis  gentibus  cuUus,  mortuis 
justa  publice  persolvere.  In  Italiam 
translatus  est  ab  i£nea ;  vid.  inf.  543. 
Numa  Pompilius    ea  quoque    ncra 


FASTORUM  LIB.  11. 


91 


Parva  petunt  Manes :  pietas  pro  divite  grata  est 

Munere :  non  avidos  Styx  habet  ima  Deos.  636 
Tegula  projectis  satis  est  velata  coronis  ; 

£t  sparsae  fruges ;  parcaque  mica  salis ; 
Inque  mero  moUita  Ceres,  violaeque  solutae  : 

Haec  habeat  media  testa  relicta  via.  540 

Nec  majora  veto :   sed  et  his   placabilis  umbra 
est : 

Adde  preces  positis  et  sua  verba  focis. 
Hunc  morem  ^neas,  pietatis  idoneus  auctor, 

Attulit  in  terras,  juste  Latine,  tuas. 
IUe  patris  Genio  solemnia  dona  ferebat :  545 

Hinc  populi  ritus  edidicere  pios. 


Ponti6ci  subjecit;  Iay,  i.  20.  RelaUi 
tnnt '  iD  Februarium,  ultimiim  olim 
mensem.  De  die  et  tempore  dura* 
tionis  y\d,  ad  versum  569.  De  nomine 
FestQs:  "  Feralia  Diit  Manibus  sa- 
crata  festa,  a  ferendis  epulis,  vel  a 
feritndis  pecudibns."  Varro,  de  Ling. 
Latina :  '*  Feralia  ab  inferis  et  feren- 
do,  qnod  ferunt  tunc  epulas  ad  se- 
pulcrum,  quibus  jus  ibi  parentare." 
Cf.  V.  419  sqq.  ubi  Lemuria  descri- 
bnntur. 

Honor  tumulu  erat  publice  priva- 
timque;  publice  bis  ipsis  Feralibcs, 
privatim  Noyemdialibus  et  Denicali- 
bus.  Exftinctas,  Intell.  tumuli»  se- 
pulcra.  Pyra  enim,  ut  buttum,  locus 
ubi  mortuus  et  combustus  et  sepultus 
est.  Avidot,  maguomm  munemm  cu- 
pidos. 

537.  Memorat  parva  munera,  de 
quibus  i,  337  sqq.  Tegula  in  tectis 
sepulcrorum.  De  hoc  coronarum  usu 
▼ide  Kirchman.  de  Funerib.  p.  560. 
ubi  et  de  fioribus  tolutit,  vagis,  non 
in  coronam  coactis.  Coronis  non  opus 
erat  novis  et  arte  factis ;  huic  pietati 
•nfficiebant  eai,  qus,  conviviis  exac- 


tis,  a  convivis  domum  abeuntibus 
projecte  erant  in  viis.  Heroid.  xxi. 
165 ;  Amor.  I.  vi.  67.  Tegulam  au- 
tem  Lenzius  mavult  tegumentum  foci 
aut  ane  intelligere,  etiam  mox  tettam 
eodem  sensu  capere,  projectat  deni- 
que  interpretari  in  aram  conjectas. 
Velare  verbura  sacrum  de  coronis  et 
vittis.  De  miea  talis  vide  ad  i.  338. 
Hetc  habeat,  etc.  haec  apponantur  vel 
in  vili  testa  vasis  fracti  et  in  publicum 
projecti. 

541.  Sspe  impensissimo  officio  pa« 
rentabant.  Vide  Kirchro.  d.  1.  Sua 
verha,  illis  sacris  propria,  e  nota  vi 
hujus  pronominis. 

543.  Pius  JEneas;  accommodate 
h.  I.  jtxetatis  idoneus  auctor :  vir  tan« 
tus,  pietate  sua  iaclytus,  merito  pio- 
rum  rituum  auctor  exstitit.  Patri» 
quem  apud  Drepanum  sepeliverat, 
sequenti  anao  in  Sicilia  sacrum  fecit 
anoiversarium,  quod  AL.ne\d,  v.  94 
sqq.  describitur.  Ibi  incertus  est, 
"  GeDiumae  loci,  famulumne  paren- 
tis  Esie  putet."  Justut  epitheton 
frequens  regum  et  aliorum  apud  Nos- 
trum.     Populi,  Latini. 


i» 


P.  OVIDII  NASONIS 


At  quondam,  dum  longa  gerunt  pugnacibus  armjs 

Bella,  parentales  deseruere  dies. 
Non  impune  fuit :  nam  dicitur  omine  ab  isto 

Roma  suburbanis  incaluisse  rogis.  550 

Vix  equidem  credo  :  bustis  exisse  feruntur, 

Et  tacitee  questi  tempore  noctis  avi : 
Perque  vias  urbis,  Latiosque  ululasse  per  agros 

Deformes  animas,  vulgus  inane,  ferunt. 
Post  ea  praeteriti  tumulis  redduntur  honores;  555 

Prodigiisque  venit  funeribusque  modus. 
Dum  tamen  haec  fiunt,  viduae  cessate  puellae : 

Exspectet  puros  pinea  tasda  dies. 
Nec  tibi,  quae  cupidae  matura  videbere  matri, 

Comat  virgineas  hasta  recurvacomas.  560 


548.  Pareniales,  quibus  parentalia 
celebrantur.  Deserere,  non  celebrare. 
Ille  neglectus  fuit  mali  omtnu.  Rmna, 
etc.  multitudinein  morientium  indi* 
cat,  propter  quam  in  suburbanis  locis 
tot  rogi  erant  comburendi,  ut  inde 
ipsa  Koma  incalesceret.  Parentalibus 
reductis,  modut  venit  fnnerihm,  De- 
formes,  etc.  defunctorum  umbrs,  luctu 
deformes.  Post  Julii  Ciesaris  necem 
"  simulacra  modis  pallentia  miris  Visa 
sub  obscurum  noctis :"  Virg.  Georg. 
i.  477.  Lenzius  contra  deformei  in- 
tellig.  non  certam  formam  habentes, 
inanes.  Prateriti,  neglecti.  Venit 
iis  modus,  cessant  prodigia,  et  ipsa 
rariora  6unt  funera. 

557.  Feralibus  non  fas  est  nubere. 
£tiam  alii  dies  nuptiis  copulandis  re- 
ligiosi  sive  devitandi  habebantur,  iii. 
393.  Viduas  puellas  Marsus  inteiligit 
puellas  nuper  nuptaR,  quae  cessare  a 
concubitu,  secubare  a  viro  jubeantur. 
Jmmo,  de  solis  nuptiis  nunc  sermo 
cst.  Quum  alts  feriae  magis  viduis, 
quam  virginibus  idones  essc  cre- 
derentur    ad   nubendum,  (Plutarch. 


Quaest.  Roro.  p.  161  ;  Macrob.  Sat.  i. 
15.)  Feralibus  Ovid.  et  has  et  illas 
abstinere  jubet  a  nuptiis.  Quamquam 
vidua  puelliR  etiam  dici  possunt  in- 
nuptae  ;  Propert.  11.  xxiv.  17.  "  qoid 
prodest  viduas  dormire  puellut'' 
Pro  pinea  nonnulli  epinea  malunt; 
sane  fax  e  spina  alba,  qus  plurimuni 
in  avertendis  malis  valere  credebatur, 
praeferri  in  nuptiis  solebat.  Vid.  Plin. 
xvi.  30.  ubi,  "  spina,  nuptiarum  faci- 
bus  auspicatissima."  Sed  et  pinea 
taeda  in  usu.  Puri  dies,  quibus  ooo 
aguntur  res  sepulcrales,  aut  tris- 
tes. 

559.  Cupida,  cupiens  accelerari 
filiae  nupttas.  Hasta  reetirva.  Amob. 
adv.  Gentes,  ii.  p.  91.  "  Nubentinm 
crinem  cxlibari  hasta  mulcetis."  Plu- 
tarchus,  Quaest.  Rom.  p.  148.  quaerit, 
cur  ruh/  y{movfuv(ov  o-iXi^$  Sopariov 
T^v  KofiTiv  ^uiKpivovtriv,  cur  nuben- 
tium  comam  parv»  hastae  cuspide 
discriminent ;  ejusque  rei  causas  plu* 
res  affert.  Facum  usua  etiam  tam 
in  funeribus,  quam  in  parentalibus. 
Vide  Kirchm.  d«  Fun.  ii.3.   Tempore 


FASTOKUM  UB.  II. 


sa 


Conde  tuas,  Hymensee,  faces ;  et  ab  ignibus  atris 

Aufer  :  habent  alias  maesta  sepulera  faces. 
Di  quoque  templorum  foribus  celentur  opertis ; 

Ture  vacent  arae;  stentque  sine  igne  foci. 
Nunc  animae  tenuea,  et  corpora  functa  sepulcris 

Errant ;  nunc  posito  pascitur  umbra  cibo.    566 
Nec  tamen  beec  ultra,  quam  tot  de  mensesupersint 

Luciferi,  quot  habent  carmina  nostra  pedes. 
Hanc,  quia  justa  ferunt,  dixere  Feralia  lucem : 

Ultima  placandis  Manibus  illa  dies.  570 

Ecce  anus  in  mediis  residens  annosa  puellis, 

Sacra  facit  Tacitse :  vix  tamen  ipsa  tacet ; 
£t  digitis  tria  tura  tribus  sub  limine  ponit, 

Qua  brevis  occultum  mus  sibi  fecit  iter. 
Tum  cantata  ligat  cum  fusco  licia  rhombo ;      575 

Et  septem  nigras  versat  in  ore  fabas : 


fanesto  etiam  status  Deorum  in  viis 
panno  velabantur,  templorumque  forei 
claadebantur,  ne  Dii  adspectu  tristi 
polluerentur.  Cibut,  epulae  Manibus 
appositc. 

567.  Locus  varie  tortus  et  explica- 
tut.  Nec  tamen  hite  ultra,  non  diutius 
luec  sacra  durent,  quam  tot,  etc.  quam 
donec  tot  dies  supersint.  Vulgo,  quum 
tai — mpertunt,  quo  die  tot  dies  super- 
sant.  FeraUa,  scil.  ultimam  placan- 
dis  Manibus  diem,  collocat  Kalend. 
vtU  in  xii.  Kalend.  Mart.  s.  xviii. 
Febr.  Quem  diem  si  more  Roroano 
simul  numeras,  supersunt  undecim 
meosis  dies ;  et  totidem  pedet  habent 
et  h»c  carmitia  Ovidii.  Itaque  et 
antecedentium  dierum  quidam  pla- 
candis  Manibus  dicati  fuerint  necesse 
est.  Sez  pedescarminisintelligi  nunc 
Don  possunt,  ut  Feralia  viii.  Kalend. 
Mvt.  finita  sint,  propter  ver.  686  et 
Kaleod.  vet.  Jusla,  qu»  debentur  ali- 


cui ,  nominatim  mortuis,  quibus  Jutta 
vel  Jieri,  vel  solvi  dicuntur. 

571 — 616.  Cum  Feralibus  conjunc- 
ta  sacra  Tacitte  magica.  £a  praserat 
compescendis  detrahentium  linguis. 
Numa  unam  ex  Camoenis  peculiariter 
et  religiosissime  coli  voluit,  quam  Ta- 
citam  nominavit.  Plutarch.  Num.  8. 
qui  addit,  eo  silentium  Pythagoreum 
esse  expressum  et  honoratum.  Sed 
hsc  nostra  garnila  ab  i)la  divei-sa  est. 
Ovidius  primum  ejus  sacra  vers.  572 — 
582.  tum  ipsam  describit ;  conf.  quos 
laudamus  ad  ver.  599.  Brevis,  par- 
vus,  exiguus. 

575.  Rhombut  in  rebus  roagicis  tro- 
chus  erat,  seu  turbo,  qui  rotabatur 
Uciis,  scil.  filis  nunc  versicoloribus 
(  Virg.  £c1.  viii.  73.)  nunc  pullis  nexus. 
Amorum,  I.  viii.  7.  de  roaga  :  "  Scit 
bene,  quid  gramen,  quid  torto  concita 
rhombo  Licia."  Sed  et  vulg.  plumbo 
locum  habct,  quia  et  plumbi    nigri 


84 


P.  OVIDII  NASONIS 


Quodque  pice  adstrinxit,  quod  acu  trajecit  ahena, 

Obsutum  maenae  torret  in  igne  caput. 
Vina  quoque  instillat :  vini  quodcumque  relictum 

Aut  ipsa,  aut  comites,  plus  tamen  ipsa^  bibit.  [est, 
Hostiles  linguas,  inimicaque  vinximus  ora,       581 

Dicit  discedens ;  ebriaque  exit  anus. 
Forsitan  a  nobis,  quae  sit  Dea  Muta,  requiras : 

Disce,  per  antiquos  quae  mihi  nota  senes. 
Jupiter,  indomito  Juturnae  captus  amore,  585 

Multa  tulit,  tanto  non  patienda  Deo. 
IUa  modo  in  silvis  inter  coryleta  latebat, 

Nunc  in  cognatas  desiliebat  aquas.         [nebas ; 
Convocat  hic  Nymphas,  Latium,  quotcumque  te- 

£t  jacit  in  medio  talia  verba  choro :  590 

Invidet  ipsa  sibi,  vitatque,  quod  expedit  illi, 

Vestra  soror  summo  jungere  membra  Deo. 
Consulite  ambobus :  nam  quae  mea  magna  volup- 

Utilitas  vestrae  magna  sororis  erit.  [tas, 


usus  in  roagicis  fuerit.  Cantatat  in- 
cantata.  Septenarius  numerus,  ut  ter- 
narius,  etiam  in  magicis  solemnis.  De 
fabis  conf.  infra  v.  436. 

578.  Mama,  fiaivrit  fiaiviQt  piscicu- 
lus  marinus,  qui  sale  conditus  cibus 
erat  tenuiorum  hominum.  Cic.  Fin. 
ii.  8  ;  Persius,  iii.  76.  Usus  ejus  etiara 
in  sacris  inferis,  ut  Hecat»  ;  Eustath. 
in  Hom.  i.  206.  Neque  mirum,  mu- 
tum  animal  Tacits  Des  fuisse  sa- 
crum.  Aheneis  instruroentis  uteban- 
tur  in  re  magica.  Vide  ad  Metam. 
vii.  227.  ubi  falx  ahena ;  et  de  acu 
confer  Amorum  lU.  vii.  30;  saga 
"  medium  tenues  in  jecur  egit  acus." 
Vincire  de  magis,  quae  arte  sua  quem- 
quam  functione  sua  prohibent. 

583.  Deae  Muttt  aut  Tacita  origi- 
nem  e  fabulis  antiquis  narrat.  For- 
sitan  requiras  formuia  in  tali  transitu 


solemais.  Antiquit  natu  grandes.  Pli- 
nius,  paneg.  zv.  5.  vetustut  miUt, 
De  Juturna  vide  ad  i.  463.  708.  uode 
et  apparet,  quo  jure  hic  cognatit  aqu€ 
commemorentur. 

589.  Latium,  Tiberis  et  Anien.  ver. 
697  sqq.  Jacit,  Heins.  in  facit  mu- 
tari  vult;  sed  sine  causa.  Jacere 
verba  bona  locutio,  nec  prosaicis  ma- 
gis,  quam  poetis  usitata.  livius,  vii. 
2.  versum  jacere,  faccre.  Inde  et  ja- 
cere  simpliciter  pro  dicere ;  vi.  14. 
vera  an  faUa  jaceret.  Invidet  ijaa 
sibi,  fraudat  se  ipsa  roagna  voluptate. 
Jungere  membra,  ut  Metara.  x.  464. 
Jungere  corpora,  pro  concubuisse,  quod 
h.  1.  olim  vulgabatnr,  et  quod  Taub- 
nero  magis  placebat,  ut  castis  auribus 
animisque  accommodatius.  Immo. 
jungere  memhra  verecundius  dic- 
tum. 


FASTORUM  LIB.  II.  95 

Vos  illi  in  prima  fugienti  obsistite  ripa,  595 

Ne  sua  fluminea  corpora  mergat  aqua. 
Dixerat :  annuerunt  Nymphae  Tiberinides  omnes  ; 

Quaeque  colunt  thalamos,  Ilia  diva,  tuos. 
Forte  fuit  Nais,  Lara  nomine :  prima  sed  illi 

Dicta  bis  antiquum  syllaba  nomen  erat,       600 
Ex  vitio  positum  :  ssepe  illi  dixerat  Almo, 

Nata,  tene  linguam :  nec  tamen  illa  tenet. 
Quee  simul  ac  tetigit  Juturnae  stagna  sororis, 

Effuge,  ait,  ripas ;  dicta  refertque  Jovis. 
Illa  etiam  Junonem  adiit;  miserataque  nuptam, 

Naida  Juturnam  vir  tuus,  inquit,  amat.         606 
Jupiter  intumuit :  quaque  est  non  usa  modeste, 

Eripuit  linguam ;  Mercuriumque  vocat. 
Duc,  ait,  ad  Manes :  locus  ille  silentibus  aptus  : 

Nympha,  sed  infernae  Nympha  paludis,  erit.  610 
Jussa  Jovis  fiunt :  accepit  lucus  euntes  : 

Dicitur  illa  duci  tum  placuisse  Deo. 

595.Jiipnmartpa,n]nulactetigerit  Theophr.  Char.  3  toit.  Plato,  \a\id, 

npam«  lUam,  Romoli  matreiD,  etiam  iLKpattia  \6yov  aXoyoQ,    Jam  litera  I 

Amor.  III.  vi.  45.  facit  Anienis  uxo-  a  Grecis  in  pluribos  vocabulii  mutata 

rem  ;  sedaliiTiberijungunt,  utHorat.  eitinr.    £x  iroiakyla  fecerunt  xo» 

L  Od.  ii.  17  ;  Claudian.  i. 225.  Nempe  dapyia,  ex  dfuky^,  d/ikpyta,  etc.  Vide 

Amulii  eam  jutsu  alii  Aniene,  alii  Schol.  Aristoph.  ad  Plut.  1.    A  Ma- 

Tiberi  mersam  tradebant.    Thalamoi  crob.  Sat.  i.  7.  extr.  prseunte  Var- 

tuos.    Antrum,  ex  quo  fons  prodibat,  rone»  eadem  Mania  vocatur,  quia  Ma- 

babere  6ogebatur  thalamos  sive  cubi-  nium  mater  credebatur  ;  Amob.  adv. 

Cttla  Deorum.    Vide  Virg.  Creorg.  iv.  Gentes,  iii.  p.  124.     £x  vitio,  a  lo- 

333.     Male  Krebsius  ripam  'Hberis  quacitate. 

intel.  in  qua  Ilia  dormiens  conceperit  602.  Tene,  retine,  coerce.    Effitgg, 

geroellos  ex  Marte  iii.  13.  vita,  cave,  ne  accedas  ad  ripas.  Nup- 

599.Lactant.deFa]saRelig.I.xx.  tam,    Vulgo  nupta$;  Strozzs  liber, 

35  :  *'  Haoc  (Deam  Mutam)  esse  di-  marUa$,  ut  sit  sententiageneralis»qu« 

cont,  ex  qua  sint  nati  Lares»  et  ipsam  tamen  h.  1.  non  satis  commoda.    Nais 

Laram    nominant,  vel    Larundam."  unius  Junonis  misericordia  se  tangi 

Sic  et  Varro  vocat.    Dieta  bis.  Non  declarat,  quod  nupta  sit. 

LaUra,  ut  Neapol.  putabat,  illa  olim  607.  ModMte,    modice,    moderate. 

dicta,  sed  La^,  locutuleia,  quae  tacere  611.  Accipit  nos  locus,  quem  in- 

Dunquam  vult,  loquendi  vices  nun-  gredimur ;  mittit  nos,  per  quem  tran- 

quam  aliis  tradere.    Vide  Casaub.  ad  simus.    Virg.  Georg.  iv.  362  :  **  Ac* 


96 


P.  OVIDII  NASONfS 


Vim  parat  hic  :  vultu  pro  verbis  illa  preeatur ; 

Et  frustra  muto  nititur  ore  loqui :  [vant, 

Fitque  gravis,  geminosque  parit,  qi^i  compita  ser- 

£t  vigilant  nostra  semper  in  a^de,  Lares.      616 
Proxima  cognati  dixere  Caristia  cari, 

Et  venit  ad  socias  turba  propinqua  dapes. 
Scilicet  a  tumulis,  et,  qui  periere,  propinquis, 

Protinus  ad  vivbs  ora  referre  juvat ;  620 

Postque  tot  amissos,  quidquid  de  sanguine  restat, 

Adspicere,  et  generis  dinumerare  gradus. 
Innocui  veniant :  procul  hinc,  procul  impius  esto 

Frater^  et  in  partus  mater  acerba  suos ; 


cepitque  siiui  vasto,  misitque  tub 
imnein."  Lare»  erant  et  publici  et 
privati.  Hi,  Oeoi  KaTouci^ioit  ut  in' 
glossariis  vocantur,  tecta  custodie- 
baot,  illi  vicos  et  itinera,  unde  compi- 
talet  et  viales  dicti,  cultique  in  com' 
pitii,  Confer  v.  139.  £t  eompita 
Larium  Romte  erant  265.  auctore 
Flin.  Hist.  Nat.  lU.  ix.  p.  156.  Hard. 
Compitalia  et  ludos  Laribus  primus 
instituit  Servius  Tullius ;  Dionys.  Hal. 
iv.  14  ;  Plin.  zxxvi.  70  :  restituitque 
Tarquinius  Superbus ;  Macrob.  i.  Sat. 
7.  Vigilare,  ut  custodire,  de  Diis  tu- 
telaribut.  In  ttde,  id  est  in  domo, 
quo  sensu  bic  singularis  Augusti  aetate 
ft^uentabatur ;  Horat.  I.  Od.  xxx. 
4.  Vide  Vitruv.  v.  1.  Sic  ergo  noster 
locus  vim  omnium  Larium,  et  publi- 
cam  et  privatam,  complectitur.  v.  135. 
de  iisdem,  pratunt  nuznHnia  Urbis  et 
paulo  post,  ttrvant  domum.  Restant 
•tatu»  Laribus  pro  talute  et  incolumi- 
tate  domut  posita. 

617—638.  Die  zi.  Kal.  Mart.  sive 
die  xix.  Febr.  erant  Caiistia,  quae  bre- 
viter  et  perspicue  describuntur  a  Va- 
lor..Max.  ii.  1 :  **  Convivium  etlam 
Aolemne  majores  instituerunt,  idque 
Caristia   appellaveruot,    cui    prsBter 


cognatos  et  affines  nemo  interponeba- 
tur :  ut,  si  qua  inter  neceasarios  que- 
rela  esset  orta,  apud  sacra  mensse  et 
inter  hilaritatem  animoram,  fautori- 
bus  concordiie  adhibitis,  ioUeretur." 
Ovidhis  primiim  causam  reddit,  eam- 
que  satis  probabilem.  cur  post  Feralia 
statim  Caristia  sint  celebrata,  et  epi- 
tbeto  cari  originem  nomiois  indicat. 
Soeiat  dapet  illustrat  Heins.  Sic  so- 
eiare  hospitia,  mentat,  etc.  Sanguit, 
gens.     Dittumerare,  numerare. 

623  sqq.  Quo  animo  celebrari  de- 
beant.  Bene  utitur  poeta  formnla, 
qua  profani  summoveri  a  aacris  voce 
sacerdotis  aut  prafconis  solebant.  Im- 
piut  et  aeerbut,  qui  de  morte  aut  cede 
suorum  cogitat.  Vivax,  qui  alteri 
nimis  diu  vitam  protrahere  videtur. 
Digerere,  ordinare,  disponere.  Sed 
nunc  exprimit  operam  eorum,  qui 
per  numeros  Babylonios  sive  rationes 
Chaldaicas  ex  horoscopo  annum  re- 
perire  volunt,  quo  moritura  sit  mater : 
quod  studium  tunc  vulgare.  Tadt 
Hist.  i.  22;  Ovid.  Metam.  i.  143: 
"  Filius  ante  diem  patrios  inquirit  in 
annos."  Premere  de  onmi  vezatioois 
genere  dicitur. 


FASTORUM  LIB.  II. 


97 


Cui  pater  est  vivax,  qui  matris  digerit  annos,  625 

Quae  premit  invisam  socrus  iniqua  nurum. 
Tantalidae  fratres  absint,  et  lasonis  uxor, 

Et  quae  ruricolis  semina  tosta  dedit : 
Et  soror,  et  Procne,  Tereusque  duabus  iniquus ; 

Et  quicumque  suas  per  scelus  auget  opes.  630 
Dis  generis  date  tura  bonis :  Concordia  fertur 

Illo  prsecipue  mitis  adesse  die. 
Et  libate  dapes  :  ut  grati  pignus  honoris 

Nutriat  incinctos  missa  patella  Lares. 
Jamque  ubi  suadebit  placidos  nox  ultima  somnos, 

Parca  precaturae  sumite  vina  manus,  636 


627.  Docte  catalogum  impiorom 
cognatomm,  qaos  antiquitas  habet, 
stniit.  Tantalidte  fratrei,  Atreus  et 
Thyestes,  Pelopis  filii,  Tantali  nepo- 
tes.  De  Medes  in  liberos  impietate 
vide  Metam.  vii.  396.  ibique  not. 
/ro,  Athamantis  uxor,odioin  Phrixuro 
et  Hellen,  Athamanti  ex  Nebula  na- 
to»,  impulsa,  ruricolis  fruges  tostas  in 
sementem  dedit,  ne  surgerent,  et  ut, 
quum  ^naria  frugum  esset,  civitas 
tota  interiret;  Hygin.  fab.  2.  Latius 
hoc  infra  iii.  851  sqq.  narratur.  /nt- 
^iiifi,  doriore  sensu,  cnidelis,  De  illa 
crudeliute  vide  Met.  vi.  412 — 676. 

631.  Di  boni,  iyaOol  BaifiovtQ,  dicli 
sunt  Genii  et  omnino  Dii  faroiliares 
aot  domestici.  Nunc  ipsi  Lares  intel. 
quibus  pro  salute  generis  supplicaba- 
tur.  Nonnulli  boni,  ut  ad  sacrificantes 
referatur.  Hoc  Mitscherl.  recepit. 
Veieres  etiam  in  conviviis  ante,  quam 
ipsi  inciperent  cibum  potionemque  ca- 
pere,  pirtem  ccens  Diis  consecra- 
bant.  Hoc  est  libare,  quod  Grsci 
ploribus  verbis  exprimebant ;  nam  de 
liquoribus  adhtbebant  o-irev^ccv  et  \ti- 
Petv,  de  cibis  dirApxKfBai.  Cibi  re- 
ponebantur  in  patella,  lance  Diis  pro- 
pria.  Cie.  Fin.  ii.  7 :  *'  ita  non  reli- 

VOL.  V. 


giosi,  ut  edant  de  patella."  Idem, 
iv.  ver.  22.  patellam  vocat  insigne 
penatium  hospitalinmque  Deorum." 
Illam  coene  partem  vocat  dapes,  quo 
nomine,  Festo  auctore,  proprie  reli- 
giosae  epul»  significantur.  Etiam  Liv. 
XXX.  43  :  "  Inter  pocula  atque  epulas, 
ubi  libare  Diis  dapes,  ubi  bene  pre- 
cari  mos  esset."  Dapes  in  patella 
posits  mittebantur  ad  focura,  ut  fiit- 
triretit  (vide  supra  ver.  566.)  Lares, 
qui  ibi,  ut  etiam  ex  monumentis  ap- 
paret,  stabant  tneincti,  id  est»  suc- 
cincti.  Infra  v.  217.  fnctis  incinetit 
vettibus  Hora,  Honores,  rifiat,  dicun- 
tur  etiara  libationes  et  preces.  ^neid. 
i.  736.  "  laticum  libavit  honorem." 

635.  Nox  uUima,  ultima  noctis  pars, 
attingens  primam  lucem.  £o  usque 
sepe  protrahebantur  convivia,  tam 
soleronia,  quam  familiaria;  inprimis 
hsc  Caristia,  gentibus  tam  salutaria, 
sic  extendi  vult  Ovidius.  Satiatis 
edendo  convivis,  vinum  apponebatur. 
Tum  Uhatio  facta  doroestica,  pareo 
vino  in  mensam  aut  terram  eflfuso,  et 
appellato  numinum  nomine,  additis 
prccibus,  votis,  etiam  hyronis.  Au- 
gusto  libationes  et  publicas  et  privata 
decretsB  sunt.  Dio,  LI.  xix.  pag.  457. 
O 


96 


P.  OVIDII  NASONIS 


£t,  Bene  nos,  patriae,  bene  te,  pater,  optime  Caesar, 

Dicite,  suffuso  per  sacra  verba  mero. 
Nox  ubi  transierit,  solito  celebretur  honore, 

Separat  indicio  qui  Deus  arva  suo.  640 

Termine,  sive  lapis,  sive  es  defossus  in  agro 

Stipes  ab  antiquis,  sic  quoque  numen  habes. 
Te  duo  diversa  domini  pro  parte  coronant ; 

Binaque  serta  tibi,  binaque  liba  ferunt. 
Ara  fit :  huc  ignem  curto  fert  rustica  testu      645 

Sumtum  de  tepidis  ipsa  colona  focis. 
Ligna  senex  minuit,  concisaque  construit  alte ; 

£t  solida  ramos  figere  pugnat  humo. 


FormuIaB  in  hac  re  solemnes,  Bene 
fw,  bene  vo$,  bene  iUum,  scilicet  ya- 
lere  precor.Tibullui,  Il.i.  31 :  "  Bene 
Messalam,  sua  quisque  ad  pocula  di- 
cat."  Quamquam  et  dativ.  addeba- 
tor ;  Plaut.  Pers.  v.  1 :  **  Bene  mihi 
bene  vobis,  bene  amic»  meae."  Burm, 
dubitat,  utrum  h.  I.  nos,  an  quod  alii 
habent,  vos  praeferendum  sit.  Tum 
not  intelligit  de  voto  pro  salute  po- 
puli.  Equidem  intelligo  votum  pro 
salute  convivantis  familis.  Heins. 
qui  vos  praefert,  id  refert,  ad  salutem 
Larium.    Patrue  cum  pater  junge. 

639 — 684.  Terminalia  Kalend.  vii. 
Mart.  Numa  lapides  poni  jusserat  in 
agrorum  finibus,  qui  sacri  essent  Jovi 
Terminali,  et  sacra  addiderat,  qu& 
quotannis  die  stato  ad  illos  lapides 
fierent ;  quin,  publicos  etiam  agros 
terminis  complexus  erat ;  Dionys.  ii. 
cap.  74.  Confer  Plutarch.  Num.  cap. 
16.  et  Quaest.  Rom.  tom.  vii.  p.  83 ; 
Lactant.  de  Fals.  Rel.  I.  xx.  37  sqq. 
Noster  Deum  ipsum,  et  latius  ejus 
•acra  describit,  hymnum  adjicit,  con- 
stantiam  ejus  in  resistendo  celebrat, 
precesque  ad  eum  fundit.  Desinit  in 
Terminum  imperii  Romani. 

641.  Sive  lapis,  etc.]  Lactant.  "  la- 


pidem  colunt  inlbrmem  atque  rudem, 
cui  nomen  est  Terminus— qui  Deus 
non  tantum  lapis,  sed  etiam  stipes 
interdum  est.*'  Confer  Tibul.  I.  i. 
11.  Hos  ipsos  Terminos  Deos  esse 
credebant;  Dionys.  Bto^  tiyovvTai 
roi)^  TkpfiovaC'  Hinc  additur  sie  qwh 
que,  etc  vilitas  materis  non  iihpedit, 
quo  minus  numen  habeas. 

643.  Sacra  Termini  diligenter  et 
jucunde  descnpta.  Duo  €Um\ini,  a- 
grorum  utrimque  possessores,  te  coro- 
nant,  uterque  in  parte  agro  suo  ob- 
versa.  In  trifinio  tres  domini  hunc 
honorem  habebant  Deo.  Libis  cultum 
esse  Terminum  etiam  e  Juvenal.  Sa- 
tir.  xvi.  39.  apparet.  Bina  Lenzius 
dictum  putat  pro,  duo.  In  testa  ferri 
solebant  ignes  aut  carbones.  Auct 
ad  Heren.  iv.  6.  "  ipse  a  vicinis  quum 
testa  ambulans  carbunculos  corroga- 
ret."  Tum  curtum  frequens  esse 
vasorum  epitheton,  exemplis  docet 
Heinsius.  Pro  testa  veteribus  etiam 
testu  in  usu  fuisse  certum  est.  Vid. 
h.  1.  antiquiores  Intt.  Tepidis,  scilicet 
ex  igne  hesterno. 

647.  Cf.  cum  sqq.  infra  v.  506  ;  et 
Metam.  viii.  641  sqq.  Praeiverat  Vir- 
gil.  j£,n,  i.  174.     Minuit,  confringit, 


FASTORUM  LIB.  II. 


99 


Dum  sicco  primas  irritat  cortice  flammas^ 

Stat  puer^  et  manibus  lata  canistra  tenet.    650 
Inde,  ubi  ter  fruges  medios  immisit  in  ignes, 

Porrigit  incisos  filia  parva  favos. 
Vina  tenent  alii :  libantur  singula  flammis ; 

Spectant,  et  linguis  candida  turba  favent. 
Spargitur  et  ceesa  communis  Terminus  agna ;  655 

Nec  queritur,  lactens  quum  sibi  porca  datur. 
Conveniunt,  celebrantque  dapes  vicinia  simple* ; 

Et  cantant  laudes,  Termine  sancte,  tttas. 
Tu  populos,  urbesque,  et  regna  ingentia  finis : 

Omnis  erit  sine  te  litigiosus  ager.  660 

NuUa  tibi  ambitio  est :  nuUo  corrumperis  auro : 

Legitima  servas  credita  rura  fide. 


«t  breviora  tiot.  Heins.  rawun  intel- 
Kgebat  ttipitem  scilicet  palmn,  qni 
pro  temuno  esset.  Immo  stipes  aut 
hpis  jam  adstabat;  et  nunc  sacra  de- 
scribuntur,  qus  ibi  fiebant  Ramif  ut 
jam  Bfarsns  vidit,  sunt  pali,  quibus 
fixis  co^eries  Itgnorum  firmatur,  ne 
dilabator.  Nisum  senis  figeniis  bene 
ezprimit  fugnat,  cui  sic  infinit.  addi- 
tur,  vt  Metam.  i.  685.  pngnat  evin- 
eere,  ubi  vide  not.  Pugna  autem  tali 
opus  nonc  erat,  quia  tolida  terra,  non 
mollfta  fodiendo. 

649.  Jrritat  fiammas,  eas  suscitat. 
Met.  viii.  642.  *'  foliisque  et  cortice 
sicco  Nutrit  et  ad  flammas  anima  pro- 
dncit  anili."  Ut  bic  lata,  sic  Metam. 
dicto  loco,  patula  canistra.  Prcter 
wtXdvovc  AfifitirpoCf  liba  Cerealta, 
ofiferebant  Termino  Kal  aXXag  rivStc 
Kapirthf  Axapx^-  FUia  parvafavot, 
Hme  forte  expressa  e  Tibul.  I.  z.23. 
Faere,  qui  porrigit  in  parricit  mutari 
veUent,  quia  porrici  dicuntur,  qus 
mne  imposita  dantur  Deo ;  sed  Hein- 


sius  monet,  filiam  patri  porrexisse  fi'* 
V08,  ne  paternas  partes  perperam  oc- 
cuparet.  Candida  veste  paterfamilias 
cnm  suis  inter  sacra  indutns;  Tibnl. 
II.  i.  16.  Cf.infraiv.906. 

655.  Numa  pntaverat,  Deum  Ter- 
minalem,  quum  pacis  custos  esset  et 
justitis  preses,  csde  pumm  esse  de- 
bere :  hinc  noluerat  er  aniraantia  mac- 
tari.  Itaque  sacra  ejus  diu  erant 
&vaipMKra ;  Plutarchus,  Dionys.  Sed 
post  accessit  agns  et  porc»  immo- 
latio.  Inde  et  Horat.  Epod.  ii.  53. 
"  agna  festis  csesa  TerratnaYibus.*' 
Conveniunt  ex  Nums  instituto,  qui 
jussit  QvaiaiQ  IfrtriKiiv  AiravraQ  M 
rbv  rSirov  vvvipxopivoVQ,  De  dapi' 
but  vide  ad  versum  362. 

659.  Tales  hyranos  Noster  et  alibi 
inseruit,  ut  Met.  iv.  11.  in  Bacchum  j 
et  Metam.  vii.  434.  in  Thesei  laudem. 
Finit,  finibus  includis,  fines  regoorum 
signas.  Ambitio,  studium  gratise  col- 
ligends.  Legitimum,  legibus  consen- 
taneum,  legibus  constitutum. 


100 


P.  OVIDII  NASONIS 


Si  tu  signasses  olim  Thyreatida^terram, 

Corpora  non  leto  missa  trecenta  forent ; 
Nec  foret  Othryades  congestis  lectus  in  armis.  665 

O  quantum  patriae  sanguinis  ille  dedit ! 
Quid,  nova  quum  fierent  Capitolia?  nempe  Deorum 

Cuncta  Jovi  cessit  turba,  locumque  dedit. 
Terminus,  ut  veteres  memorant,  conventus  in  8Bde 

Restitit ;  et  magno  cum  Jove  templa  tenet.  670 
Nunc  quoque,  se  supra  ne  quid  nisi  sidera  cernat, 

Exiguum  templi  tecta  foramen  habent. 
Termine,  post  illttd  levitas  tibi  libera  non  est : 

Qua  positus  fueris  in  statione,  mane. 


663.  Docte  rem  exemplo  antiquo 
Ulostrat.  Thifreaticu*  ager  inter  Ar- 
givum  et  Laconicum  ad  mare  perti* 
nens.  Thucydid.  ii.  27.  Vicus  aliis 
Thyrea,  aliis  Thyraa  scribitur.  Vide 
Intt.  ad  Thucydid.  iv.  66.  Incolie 
ThyreaUs,  roonente  Stephano  de  Urb. 
a  quo  et  femin.  Thyreatit  memoratur. 
Thucydides  roodo  Thyreatida  terram 
vocat,  modo  Cynuriam,  quia  Thyrea 
pars  Cynuris.  Contentione  de  hujus 
agri  finibus  aliquando  inter  Argivos 
et  Lacedaemonios  orta,  ex  utroque  po- 
pulo  treceni  juvenes  lecti  sunt,  qui 
armis  de  ea  re  decernerent.  £x  eo 
praelio  duo  Argivi  superstites  fuere, 
Alcenor  et  Chromius,  atque  unus  La- 
cedaemonius,  Othryades.  lUi  Argos 
avolarunt,  victoriam  nuntiaturi ;  hic 
mansit,  spoliavitque  occisos.  Hinc, 
quum  victoria  ambigua  esset,  novum 
pnelium  commissum  est,  in  quo  vice- 
runt  Lacedaemonii.  Othryadet  ante- 
quam  animam  exhalaret,  tropaeo  cly- 
pei  hostilis  inscripsit,  digitis  cruore 
oblitis :  Kard  'Apytiutv  'OOpvdSrii 
Kai  AaKidaifiSvtoi.  Herodot.  i.  82 ; 
Thuc.  V.  41  ;  Pausanias  Corinth.  p. 
201.    Signare  simiiiter  fere  Metam.  i. 


136.  '*  Cautus  humum  longo  signavit 
limite  mensor." 

667.  L.TarquinittS  Priscus,  ut  vota 
solveret,  qus  in  postremo  cum  Sabinis 
prslio  nuncupaverat,  templam  Jovi, 
Junoni  et  Minervs  exstruere  voluit, 
idque  in  monte  Tarpeio,  multis  Deo- 
nim  aris  et  sacellis  occupato.  Ut 
libera  a  caeteris  religionibus  area  es- 
set,  exauguranda  fana  erant.  Sed 
quum  omnium  ezaugurationes  admit- 
terent  aves,  in  Termini  et  Juventutis 
fanis  non  addixerunt.  Hi  soli  oullb 
augurum  precibus  flecti  potuerunt,  ut 
loco  cederent.  Itaque  eorum  am 
templi  ambitu  comprehensas  sunt ;  ut 
aitera  sita  esset  in  Minervae  vestibolo, 
altera  in  ipso  teroplo.  Vide  Diooj- 
sium,  iii.  69 ;  Liv.  i.  55 ;  Lactantium, 
de  Fals.  Kel.  I.  xx.  38.  Canvtntut, 
quum  ad  eum  convenissent  augures. 
De  lapide  ejus  in  Jovis  Capitolini 
templo,  Servius  ad  J£,n.  ix.  448 : 
"  Unde  in  Capitolio  supema  pan 
tecti  patet,  qu»  lapidem  ipsum  Ter- 
roioi  spectat :  naro  Termino  non  nisi 
sub  divo  sacrificabatur."  ConferLac- 
tantiuro,  I.  xx.  40. 

673.  Pott  iUiid,  post  iUam  constan- 


FASTORUM  LIB.  II. 


101 


Nec  tu  vicino  quidquam  concede  roganti ;        675 

Ne  videare  hominem  praeposuisse  Jovi. 
Et,  seu  vomeribuSy  seu  tu  pulsabere  rastris» 

Clamato :  Meus  est  hic  ager,  ille  tuus. 
Est  via,  quae  populum  Laurentes  ducit  in  agros, 

Quondam  Dardanio  regna  petita  duci.  680 

IUac  lanigeri  pecoris  tibi,  Termine,  fibris 

Sacra  videt  fieri  sextus  ab  urbe  lapis. 
Grentibus  est  aliis  tellus  data  limite  certo  : 

Romanae  spatium  est  urbis  et  orbis  idem. 
NuNC  dicenda  mihi  regis  fuga  :  traxit  ab  illa  685 

Sextus  ab  extremo  nomina  mense  dies. 
Ultima  Tarquinius  Romanee  gentis  habebat 

Regna,  vir  injustus,  fortis  ad  arma  tamen. 


tiam,  qoa  tn  Capitolio  restitisti.  Le- 
vitas  ett  ejut,  qui  facile  sinit  se  mo- 
▼eri,  facile  cedit  aliis.  Jovit  quam 
Jovis  templum  moliretur  Tarquinius. 
Erat  lez  Num» :  "  Qui  terminum 
exanuit,  ipsut  et  boveis  tacrei  sunto." 
Erant  tamen  Horatii  tempore,  qui  ut- 
q«e  prozimoe  revellerent  agri  termi* 
Bos,  et  ultra  limitet  cUentium  tali- 
rent ;  Od.  II.  xviii.  24.  Hos  terreri 
et  coerceri  a  Termino  vult  Ovidius. 
In  verbit  Ne  videare,  etc.  grave  argu- 
mentnm. 

.  679.  De  finibut  imperii  antiquit  et 
sacrifl  ibi  faciendis.  Dardanium  du- 
CCM,  tcil.  ^neam,  elasse  Laurentem 
temuiue  agrum  vel  ez  liv.  i.  I.  con- 
atat.  Vide  Heynii  Excur.  iii.  ad  JEn, 
wn.  Inter  quintum  et  iextum  vis 
lAurentine  lapidem  olim  fuisse  im- 
perii  Romani  iinet  narrat  et  Strabo, 
V.  p.  357.  ubi  et  hujut  tacrificii  men- 
tionera  facit.  Sed  usque  ad  tempora 
Aagatti  imperiura  Romanum  immen- 
sii  auctibus  creverat.  Hinc  tcpe  per 
crbem  terrarum  dedarabatur.  Noster 
pro  imperio  urbem  noroinat,  ut  verbis 


urbtM  et  orbis  luderet.  Lusit  hic  etiam 
Rutil.  Itiner.  i.  G6,  **  Urbem  fecisti, 
quod  priut  orbit  erat,"  ex  orbe  ter- 
rarum  unam  civitatem  fecitti,  omni- 
bus  gentibut  civitatit  jure  donatit. 

686 — 852.  Regifugium,  ]  Sexiui, 
ergo  xxiv.  Febr.  Unus  Hamb.  septimus, 
£x  Kalend.  Romano  in  ed.  Mitscherl. 
Kalendas  viii.  Martias ;  Petavius  in 
Distertt.  ad  Op.  de  Doctrina  Tempo- 
rum,  V.  9.  contendit  illam  fugam  inci- 
disse  in  quintum  diem.  Atque  ita  ex 
antiquissimo  libro  suo  Neapol.  edidit. 

687.  Tarquinium  Ovidius  notat,  ut 
Liv.  i.53  :  "  Nec,  ut  injustus in  pace 
rex,  ita  dux  belli  pravus  fuit."  Pro 
ad  arma  Heinsius  malebat  in  arma, 
Sine  causa.  Post  adjectiva  ad  ele- 
ganter  ponitur  pro,  quod  attinet  ad. 
Secundum  Dionys.  Hal.  iv.  49 — 53. 
Latinis,  Hemicis  et  Volscis  in  socie- 
tatem  receptis,  in  Sabinos  exercitum 
diixit,  et,  inde,  vastatis  hostium  ign», 
in  Pometinos,  quorum  urbem  Suessam 
vi  cepit,  ejusque  incolas,  direptis  bo- 
nis,  partim  interfecit,  partim  militibus 
in  prcdam  concessit.    Tum  Sabioos 


104 


P.  OVIDII  NASONIS 


Brutus  erat  stulti  sapiens  imitator,  ut  esset 

Tutus  ab  insidiis,  dire  Superbe,  tuis. 
IUe  tacens,  pronus  matri  dedit  oscula  Terrae, 

Creditus  offenso  procubuisse  pede.  720 

Cingitur  interea  Romanis  Ardea  signis, 

£t  patitur  lentas  obsidione  moras. 
Dum  vacat,  et  metuunt  hostes  committere  pug- 

Luditur  in  castris :  otia  miles  agit.  [nam, 

Tarquinius  juvenis  socios  dapibusque  meroque  725 

Accipit,  atque  illis  rege  creatus  ait : 
Dum  nos  difficilis  pigro  tenet  Ardea  bello, 

Nec  sinit  ad  patrios  arma  referre  Deos : 


717.  L.  Junius  Bruius  Tarqaiaia, 
regis  sorore,  natus,  quum  fratrem 
suum  una  cum  primoribus  civitatis  ab 
avunculo  interfectum  audivisset,  con- 
temtu  tutus  ab  insidiis  esse  voluit. 
Ergo  de  industria  stulti  simulationem 
induit,  se  suaque  praeds  esse  regi 
passus  est,  neque  Bruti  (stupidi)  cog- 
nomen  abnuit ;  Liv.  et  Dionys.  Su- 
perbus  hic  spectatur,  ut  nomen  pro- 
prium.  Etiam  Livius,  ii.  1  :  **  Su- 
perbo  exacto  rege."  Pronus,  prolapsus 
facie  humum,  vel  quum  exisset  e 
teroplo,  vel  Italiam  ingressus.  Dionys. 
d.  1.  Taeens  simulationi  Bruti  bene 
convenire  videtur  Burm. 

72L  Propius  acceditad  regifugium. 
De  Ardett,  urbis  Rutulorum,  obsidione 
cf.  Dionys.  iv.  64 ;  Livius,  i.  57. 
Cingitur  obsidione,  postquam  primo 
impetu  capi  non  potuit.  Inde  lenium 
roagis,  scil.  longum,  quam  acre  bellum. 
De  voc.  lentus  vide  Bent.  ad  Horat.I. 
Ep.  i.  2L  Vacat,  quies  est.  Ludere 
de  rebus  non  seriis,  quae  fiunt  tem- 
poris  fallendi  causa.  Livius,  "  Regii 
juvenes  interdum  otium  conviviis 
coroessatiooibusque  inter  se  terebant." 
Turo  iter  eorum,  quod  noctu  Roroam 


et  Collatiam  fecerant,  noetumus»  lu- 
dum  vocat. 

725.  De  hoc  convivio,  certamioe 
ibi  accenso,  iUnereque  communi  nihil 
habet  Dionys.  Socios,  sodales.  Aeeipit, 
ut  saepe.  Atque  illis,  Olim  edeb.  » 
iUis:  tum  Heinsius  corrigi  volebtt, 
juvenes  socios,  ut  Tarquinius  pater 
juvenes  convivio  excepisset,  atque  ex 
illis  juvenibus  Sextos,  rege  ereatus, 
sermonero  intulisse  narraretur.  Sed 
hoc  adversatur  Uvio,  apud  quem, 
"  Forte  potantibus  his  apud  Sextom 
Tarquinium,  ubi  et  Collatinus  coena- 
bat,"  etc. 

727.  Livius  tantum  :  "  incidit  de 
uxoribus  mentio."  Ovidius  definit, 
qualis  illa  fuerit.  Difficitis,  scilicet 
aditu,  expugnatu.  Pigrum,  longum. 
Horat.  I.  £p.  i.  21.  "  ut  piger  annus 
pupilUs.  Soeialis,  conjugalis.  Ipse 
uxores  iotell.  Jn  offieio  est,  Liv.  viii. 
19 :  "  Fundanos  in  officio  esse,"  m 
fide,  fideles ;  Trist.  V.  xiv.  26.  "  nihil 
ofificio,  nupta,  quod  obstet,  habet" 
Cura  dicitur,  et  is,  qui  aroatur.  £o- 
dero  sensu  Caesar,  in  Bello  Alex. 
mutuum  sentire,  Lem. 


FASTORUM  UB.  II. 


109 


Bcquid  in  officio  torus  est  socialis  ?  et  ecquid 

Conjugibus  nostris  mutua  cura  sumus  ?        730 
^uisque  suam  laudant:  studiis  certamina  cres- 

Et  fervent  multo  linguaque  corque  mero.  [cunt ; 
Surgit,  cui  clarum  dederat  CoUatia  nomen; 

Non  opus  est  verbis,  credite  rebus,  ait. 
Sox  superest :  toUamur  equis,  urbemque  petamus« 

Dicta  placent :  frenis  impediuntur  equi.       736 
Pertulerant  dominos  :  regalia  protinus  illi 

Tecta  petunt ;  custos  in  fore  nuUus  erat. 
Bcce  nurum  regis  fusis  per  coUa  coronis 

Inyeniunt  posito  pervigilare  mero.  740 

[nde  cito  passu  petitur  Lucretia ;  nebat : 

Ante  torum  calathi,  lanaque  moUis  erant. 


731.  Studia  eorum  sunt,  qai  faveot 
iltcm,  ejasque  causam  fortiter  agunt. 
linnM,  zziz.  19.  "  accensii  studiis 
m  Scipione."  Fervent,  etc.  incalue- 
iBt  et  sermonibua  et  mumo.  Surgit 
iptime  de  eo»  qui  calidus  iter  illico 
■deiidQm  soadere  vult :  is  ante  om- 
KS  wmgtre  sdet.  Collatia  Sabinis  a 
rvqwnio  Prisco  ademta;  Egerius, 
atjn  fifins  hic  CoUatinui,  in  prssidio 
bi  reUetas  est ;  liy.  i.  34.  ^  38.  Inde 
TtfUelmt  oognomen  ei  inditum»  Dionys. 
▼•  64.  quod  bac  ipsa  rerum  commu- 
■lioiie  imelaruiu  Mentem  CoUatini 
milo  «pertias  declaravit  livius, 
*  pAiicb  id  qnidem  horis  posse  sciri, 
IMntnm  caeteris  pra»tet  Lucretia  sua. 
^mn  oonscendimus  equos,  invisimus- 
(■eprsteotesiiostrarumingenial  Id 
«qne  cpectatissimum  sit,  quod  nec 
fiiMto  viri  adventu  occurrerit  oculis." 
raliamur  equit,  avehamur  equis. 

736.  Frenii  impedire  efuot,  pro 
iilgmri,  frena  addere  equis.  Dictum, 
it  eamat  impedire  tertit.  Cuttot,  jani- 
or»  «ujiis  erat  custodire  et  servare 
tomiun.    Viiis  f^vibus  laudi  duce* 

VOL.  V. 


batur,  custode  tali  carere  ;  Sagittarius 
de  Januis,  p.  95.  Sed  nunc  absentia 
ejus  effecta  erat  luxu,  quo  omnia  in 
reg;ia  miscebantur.  Convivium,  quo 
nurus  regis  tempus  cum  «qualibus 
terebat,  invidiose  notatum  mero  ;  vini 
enim  usus  mulieribus  Romanis  inter- 
dictus  erat.  Ac  ill»  quidem,  genium 
suum  placature,  coronat,  adeo  sum* 
serant,  que  coercere  comas  solebant, 
sed  in  ebriis/uiKie^ntur,  solut»  dela- 
bebantur  per  colUi,  Futut  de  rebus 
negligenter  dependentibus  dicitur. 
Multi  non  coronit  habent,  sed  capillit, 
quod  Mo<no  placebat.  Sed/unt  m- 
pHHt,  quod  et  Burm.  monet,  domi  esse 
vel  castissim»  solebant,  ut  ver.  772. 
ipsa  Lucretia. 

741.  Nebat.^  Bene  sic  uno  verbo 
indicat,  quaiem  invenerint  Lucretiam. 
Flura  habet  livias,  sed  singula  cum 
pondere,  "  nocte  sera  deditam  lan» 
inter  lucubrantes  ancillas  in  medio 
«dium  sedentem  inveniunt."  De  eo- 
lathitt  in  quibus  penta  sua  reponebant 
lanifiee,  dictnm  ad  Metam.  iv.  10* 


«M 


P.  OVIDU  NASONIS 


Lumen  ad  exiguum  famulae  data  peasa  trahebant ; 

Inter  quas  tenui  sic  ait  ipsa  sono : 
Mittenda  est  domino,  nunc  nunc  properate,  pueUi^ 

Quamprimum  nostra  facta  lacerna  manu.     746 
Quid  tamen  audistis  ?  nam  plura  audire  soletis, 

Quantum  de  bello  dicitur  esse  super  ? 
Post  modo  victa  cades :  melioribus,  Ardea,  restas» 

Improba»  quee  nostros  cogis  abesse  viros.     750 
Sint  tantum  reduc^  :  sed  enim  temerarius  iUe 

Est  meus ;  et  stricto  quoHbet  ense  ruit. 
Mens  abit,  et  morior^  quoties  pugnantis  imago 

Me  subit :  et  gelidum  pectora  frigus  habet. 
Desinit  in  lacrymas,  intentaque  fila  remittit,    755 

In  gremio  vultum  deposuitque  suum. 
Hoc  ipsum  decuit:  lacrymae  decuere  pudicam; 

£t  facies  animo  dignaque  parque  fuit. 
Pone  metum,  venio,  conjux  ait :  illa  revixit ; 

Deque  viri  collo  dulce  pependit  onus.  760 


744.  Sequitur  ingeniosuin  figmen- 
tUBOu  TennU  eat  vox  muUebris :  Met. 
11«  373.  Cycno  in  avem  transeunti 
virilis  Yox  tenuata  ett,  Cicer.  Or.  iii. 
11.  moUit  illa  vox  vocatur.  Lacerna, 
qua  muniretur  in  castris  adversus 
frigora  et  imbres.  Etiam  Propert.  IV. 
iii.  33.  mulier  scribit :  "  Noctibus  hi- 
bemis  castrensia  pensa  laboro."  Bene 
ancillarum  mores  notant  illa,  nam 
plura  ttfidire  soletit. 

749.  Sensum  horum  verbonun  Bur- 
mannus  bene  constituit :  Certo  cades 
postea;  sed  mora  me  cruciat,  per 
quam  viro  careo ;  rettat,  resistis,  for- 
tioribus.  iLLe  cum  vi  dictum ;  is,  cu- 
jus  temeritas  satis  nota.  Sed  in  verb. 
sequenti  Heins.  et  Burm.  dissentiunt. 
Ule  prsfert  furit  e  conjectura  sua, 
quod  verbum  passim,  etiam  addito 
voc.  eme,  de  strenuis  bellatoribus  oc- 


currit  -,  hic  verb.  ruU  meliua  fYfH^ 
libet  convenire  mone^  et  rusrs  pfoprie 
temerariorum.  Bene.  MfiuaMipar- 
turbatis  animo.  Metam.  iv.  17t>« 
"  mens  excidit,"  PHgnmUit  imago  mt 
subit,  pugnantera  oogito.  Suknmi, 
qusB  oriuntur  in  animo. 

757.  Decut  illud  Noster 
notavit  Met.  iv.  230:  "Ipse 
decuit;"  et  ver.  330 :  "  Sed  et  em- 
buisse  decebat."  Vide  ad  Met.  viii. 
25.  Post  decuit  igitur  cum  vi  additu; 
lucrymte  decuere  pudicam,  Propter 
decus  in  flendo  faciet  digna  eftt 
animo.  Haec  optime  inter  se  cohe- 
rent. 

759.  Repente  se  piodit  vir,  qui 
adhuc  latens  cum  comitibos  TtflM 
conjngis  amantia  audivexat.  Ita  tt 
dictis  et  factis  constabat,  qaantun 
Lucretia  prestaiet  c«tcrit« 


FASTORUM  LIB.  II. 


107 


Interea  juvenis  furiales  regius  ignes. 

Concipit,  et  ceeco  raptus  amore  furit. 
Forma  placet,  nireusque  color,  flavique  capilli, 

Quique  aderat  nuUa  factus  ab  arte  decor. 
Verba  placent,  et  yox,  et  quod  corrumpere  non  est : 

Quoque  minor  spes  est,  hoc  magis  ille  cupit«  766 
Jam  dederat  cantum  lucis  presnuntius  ales, 

Quum  referunt  juvenes  in  sua  castra  pedem. 
Carpitur  attonitos  absentis  imagine  sensus 

IUe  :  recordanti  plura  magisque  placent.     770 
Sic  sedit :  sic  culta  fuit :  sic  stamina  nevit : 

NegkctsB  collo  sic  jacuere  comee. 
Hos  habuit  vultus  :  haec  illi  verba  fuere : 

Hic  decor,  haec  facies,  hic  color  oris  erat. 
Ut  solet  a  magno  fluctus  languescere  flatu ;     775 

Sed  tamen  a  vento,  qui  fuit,  unda  tumet : 


761 .  Exornat  usque  ad  ver»  779. 
quod  Livius  tenuiter  Qarrat :  *'  Ibi 
Sextnm  Tarquinium  mala  libido  Lu- 
ctetim  per  vim  staprands  capit :  tum 
forma,  tam  spectata  castitas  incitat." 
Jtfalam  illam  libidinem  Noster  graviter 
JwriaUtignatyocMlL  Raptiu  istis  ignibus 
nelios  conveciit,  qnam  captw  aliorum, 

763.  Foraia  hujus  matrons  pendet 
a  criticcMiim  judicio.  Namque  1®  pro 
wv€U$qu€  nnus  Vatic.  viventque ;  hinc 
Heina.  snadebat  vivutq[ue;  equidem 
luhil  muto.  ^»  Flavi  capilii  non 
placcnt  Burm.  quia  meretriculis  et 
liliidiiioais  muUenbus  a  poetis  adscri- 
t»aaUr ;  itaque  mavult  cum  uno  cod. 
Heint.  mgrique  eapilli,  ut  ita  niveo 
cris  eolori  capilli  nigri  jancti  efficiant 
cmcndatigsinMB  forme  decus.  Papas ! 
OvidioB  tamen  et  pudicis  ftavos  ca- 
pilios  tribuit;  infra  v.  609.  Europe 
**  flari  capilli ;"  Heroid.  v.  122.  (£- 
aoae  ipsa  "flaventes  comas"  suas 
jaoUt«"    d^»  Deearefn  .  Neapolis   ad 


ruborem  refert,  qui  non  fuerit  a  fuco 
et  pigmento,  sed  naturalis.  £t  phires 
MSS.  habent  cobr.  Sed  decor,  qui 
mox  ver.  774.  a  vultu,  facie,  colore 
diserte  distinguitur,  in  habitu,  gestu, 
motu  corporis  cemitur,  Vide  BentL 
ad  Horat.  IV.  Od.  xiii.  17.  ubi  color 
et  decens  nwtus,  Hic  quoque  decor  ar- 
tibut  comparabatur.  Vide  Art.  Amat. 
iii.  257  sqq.  Quod  corrumpere  non 
ett,  scilicet,  pudor.  Lenzius :  placet 
in  ea  id,  quod  se  corrumpi  non  patitur. 

767.  Cantwn  dare,  cantum  edere, 
ut  Tibull.  IIL  iv.  40.  Gallus  cantn 
suo  "  evocare  Auroram  "  dicitur  Me- 
tam.  xi.  598.  Mox  vis  phantasis  et 
impune  libidinis  verissime  notatur. 
Carpi  amore  aut  igne  formula  obvia. 
Eamdem  vim  carpendi  habebat  etiam 
imago,  cogitatio  mulieris  amats.  Etiam 
Remed.  723.  imagine  muta  carpi." 

775.  A  ftatu,  post  flatum.  Hantf 
similitudinem  non  vulgarem  illustr^t 
Oellius,  NocL  Att.  ii.  30.  ubi  de  au- 


m 


P.  OVIDII  NASONIS 


Sic,  quamvis  ab^rat  placitae  prasentia  formaB^^ 

Quem  dederat  prsesens  forma,  manebat  amor. 
Ardet ;  et  injusti  stimulis  agitatus  amoris, 

Comparat  indigno  vimque  metumque  toro.>  780 
Exitus  in  dubio  est :  audebimus  ultima,  dixit ; 

Viderit,  audentes  forsne  Deusne  juvet. 
Cepimus  audendo  Gabios  quoque.    Talia  fatus, 

Ense  latus  cingit ;  tergaque  pressit  equi. 
Accipit  eerata  juvenem  CoUatia  porta,  785 

Condere  jam  vultus  sole  parante  suos. 
Hostis,  ut  hospes,  init  penetralia  CoUatini : 

Comiter  excipitur :  sanguine  junctus  erat. 
Quantum  animis  erroris  inest !  parat  inscia  rerum 

Infelixvcpulas  hostibus  illa  suis.  790 

Functus  eratdapibus:  poscunt  suatempora  somBi: 

Noxerat,  et  tota  lumina  nuUa  domo. 
Surgit,  et  auratum  vagina  liberat  ensem  ; 

Et  venit  in  thalamos^  nupta  pudica,  tuos. 


«tro  vel  africo :  "  Quibus  jam  nihil 
ftpirantibus  undae  tamen  facts  diutius 
tument,  et  a  vento  auidem  jamdudum 
tranquille  sunt,  sea  mare  est  etiam 
atque  etiam  undabundum." 

779.  Liv.  i.  59.  hoc  ipsum  Tarqui- 
nii  facinus  regiam  injnriam  vocat. 
Comparat,  parat  Indigno,  qui  talia 
non  merebatur.  Panlo  post  volebat 
dicere,  audentibns  omnia  snccednnt. 
Vulgo  successum  illum  FortUMt  tri- 
buebanty /ortes  Fortnna  juvat:  Sezto 
perinde  est,  quis  hoc  faciat,  Forsru 
Detune,  Viderit  vox  ejus,  qui  curam 
rei  in  alium  rejicit.  Vide  Heinsium 
ad  I.  exPonto,  ii.  9. 

785.  Accipit  nos  locus,  quem  ingre- 

dimur.    Mrata,  aere  obdncta.    Hostis, 

*tU  hospes.    Hic  lu8U»,in  quo  vis  inest, 

placuit  etiam  Livio,  qui  "  hostis  pro 

bospite  mihi  sibique,  etc."    Collatini 


Heins.  unius  Medic.  auctoritate  in 
Collatina  mutavit,  quia  et  Virg.  JEn. 
vi.  744  ;  "  Collatinas  arces'*  dixit. 
At  Virg.  totam  uibem  intellexit,  Nos- 
ter  unius  CoUatini  domum.  Sanguine 
junctus.  Egerius,  CoUatini  pater,  fra- 
ter  Tarquinii  Prisci  fuerat,  cujus  oe- 
pos  Sextus  Tarqninius. 

793.  Tam  hic,  quam  Mettmi.  vi. 
5dL  alii  MSS.  habent  deripii  enam, 
Sed  nunc  sermo  non  est  de  vehemeDte 
impetu.  In  verbis  Sexti  LIt.  hsc 
habet :  '*  Sextus  Tarquimus 
Pro  iis  Ovid.  Tarquiniiuipu  vel 
vel  e  lect.  Pembroc.  Reg.  Petav.  eC 
aliorum,  quam  Burmannus  recepit, 
loquor ;  quae  duo  eodem  sensu  capi 
possnnt.  Burm.  tamen  vim  quaiil 
io  voce  loquor:  Sextum,  ut  vim  ad- 
deret  verbis,  dixisse  sublata  inaoleii- 
tius  voce,  se   loqm,  Tarquiaiiim  ci 


FASTOBUM  LIB.  11. 


109 


[Jtque  torumpressit :  Ferrum^  Lucretia,  mecum  est, 

Natus,  ait,  regis,  Tarquiniusque  loquor.       796 
[Ua  nihil :  neque  enim  vocem,  viresque  loquendi, 

Aut  aliquid  toto  pectore  mentis  habet. 
Sed  tremit,  ut  quondam  stabulis  deprensa  relictis 

Parva  sub  infesto  quum  jacet  agna  lupo.      800 
Quid  faciat  ?  pugnet  ?  vincetur  femina  pugna :   ^ 

Clamet  ?  at  in  dextra,  qui  necet,  ensis  adest : 
Effugiat  ?  positis  urgentur  pectora  pahnis, 

Nunc  primum  extema  pectora  tacta  manu,  804 
Instat  amans  hostis  precibus,  pretioque,  minisque : 

Nec  prece,  nec  pretio,  nec  movet  ille  minis. 
Nil  agis ;  eripiam,  dixit,  pro  crimine  vitam : 

Falsus  adulterii  testis  adulter  erit : 
Interimam  famulum,  cum  quo  deprensa  fereris. 

Succubuit  famae  victa  puella  metu.  810 


filittm  regts.  Apud  Dionys.  juvenis 
UbidiDe  accensus  inepte  in  longiorem 
Ofitiooem  ezcorrit. 

797.  Livius :  "  Pavida  ex  somno 
mulier."  Mensy  sensus.  Metam.  iii. 
628.  is  cui  guttur  pugno  ruptum,  hs- 
ret  aliquamditt  amm*,  post  redwmt  in 
ptetora  aenita.  In  similitudine  qtuni' 
dmm  eat  id  quod,  fere.  Eadem  autem 
amilitndo  Metam.  vi.  527. 

801.  Nullam  opem  videbat,  nuUum 
Mhitia  remedium.  Id  deliberatione 
^pndam  bene  describitur.  Pugmt, 
Callisto  "  quidem  contra,  quantum 
■lodo  femina  pocsit,  pngnat :  sed  qusB 
tmptmn  puella,  Quisve  Jovem  pote- 
tai ;"  Metam.  iL  434.  Potitu,  etc. 
Lhr.  *'  sinistraque  manu  mulieris 
peetore  oppresso."  Extfma,  viri 
tfieiii. 

805.  Inttat,  etc.]  Sic  et  liv.  NU 
agii,  fhiiti«  adversaris.  Pro  crimine, 
at  cansam  babeam  crimiii«iidi«  te  ac- 


cusandi.  Nisi  malis,  tamquam  cri- 
men  admisisses.  Sabin.  i.  79 :  Tyn- 
daris  has  illi  Isso  pro  foedere  poenas 
Struzerat"  Heins.  pneferebat  vulg. 
per  erimina.  Burman.  objicit,  hoc 
fore  sceleste,  nefarie  vitam  eripere. 
Itaque  e  pluribus  libris  alterum  re- 
cepit,  et  prsterea  sub  crimitte  con* 
jicit.  FaUus,  fictus,  simulatus,  ut 
passim  in  Metam.  Verba  Livii  aper- 
tius  et  ad  terrendum  gravius  etiam 
Sexti  mentem  declarant :  "  Cum  mor- 
tua  jugulatum  servum  nudum  positu- 
jom  ait,  ut  in  sordido  adulterio  ne« 
cata  dicatur." 

810.  Vietrix  Libido  etiam  apud  Liv. 
Nox  de  concubitu.  Hite  te,  etc. 
Talia  minari  solent  injuriam  passi. 
Nunc  poeta  eadem  vaticinatur.  Patti, 
id  est,  soluti  et  circa  collum  fluentes 
capilli  signum  erant  luctus,  in  mu- 
lieribus  potissimum.  Heroid.  x.  187. 
Vide  Kirchm.  de  Funer.  ptg.  200.' 


110 


P.  OVIDII  XASONIS 


Quid,  yictor,  gaudes  ?  hmo  te  victoria  perdet : 

Heu  quanto  regnis  nox  stetit  una  tuis ! 
Jamque  erat  orta  dies :  passis  sedet  illa  capiilis, 

Ut  solet  ad  nati  mater  itura  rogum  : 
Grandeevumque  patrem  fido  cum  conjuge  castris 

Evocat;  et  posita  venit  uterque  mora.  816 

Utque  vident  habitum,  quee  luctus  causa,  requi* 

Cui  paret  exsequias,  quove  sit  icta  malo  ?  [runt ; 
Illa  diu  reticet,  pudibundaque  celat  amicttt 

Ora :  fiuunt  lacry mse,  more  perennis  aqnBs.   620 
Hinc  pater,  hinc  conjux  lacrymas  solantur ;  et  orant, 

Indicet :  et  caeco  fientque  paventque  metu. 
Ter  conata  loqui,  ter  destitit :  ausaque  quarto, 

Non  oculos  adeo  sustulit  illa  suos. 
Hoc  quoque  Tarquinio  debebimus?  eloquar,  inquit» 

Eloquar  infelix  dedecus  ipsa  meum.  826 

Queeque  potest  narrat :  restabant  ultima ;  fievit, 

Et  matronales  erubuere  genae. 
Dant  veniam  facto  genitor  conjuxque  coacto. 

Quam^  dixit,  veniam  vos  datis,  ipsa  nego.    830 


815.  Patrem  Roma  evocavit,  anc- 
tore  Livio.  Apud  Dionys.  ipsa  car- 
pento  vehitur  Romam  ad  patrem. 
Evoeat,  qui  aliquem  aliunde  ad  se 
▼enire  jubet.  Icta,  percussa,  per- 
culsa.  Lacrymai  verbo  atting^t  li» 
▼itts,  qui  multo  melius  animum  et 
«fiectum  mulieris  geneross  descripsit. 
Etenim  mulierem  nil  nisi  lacryman- 
tem  et  res  turpes  eloqui  dubitantem, 
tum  viros  lacrymantem  solantes  no- 
tare  quis  non  valetl  Ineptior  etiam 
inducitur  a  Dionys.  Halic.  Tales  in- 
cptie  facillime  sentiuntur  compara- 
tione  cum  exemplo  illustri  insti- 
tttta. 

8m»  Laerymai  toUiri,  conaolari  la- 


crymas  fundentem,  bona  locutio.  Cc- 
cta,  cujuB  causa  latet. 

825.  Hoc  Neapol.  inteK  stttprum 
illatum;  Constant.  Fanens.  et  Bor- 
man.  vero  eloquium  iUius  dedecoris. 
Hoc,  quod  cogor  ipsa  dedecos  meQm 
eloqui.  Minus  verecunda  est  apod 
Dionys.  ubi  Xkytt  dwap  rd  irpSypta, 
U  &pX*iC  dvdKapov&a.  Apvd  liv. 
eloquitur,  quas  scire  opoi  enit :  "  Vce- 
tigia  viri  alieni,  Collatine,  in  lecto 
sunt  tuo-^xtus  est  Tarqttinius»  qui 
hostis  pro  hospite/'  etc. 

829.  Dant  veniam,  etc.]  MelitttctMi- 
solantur  «igram  animi,  avertendo  nox- 
am  ab  coacta  in  auctorem  delicti : 
mentem  peccaie,  non  corpas. 


FASTORUM  LIB.  II. 


m 


Nec  mora ;  celato  figit  sua  pectora  ferro ; 

Et  caditin  patrios  sanguinolenta  pedes. 
Tunc  quoque  jam  moriens,  ne  non  procumbat  hb« 

Respicit :  heec  etiam  cura  cadentis  erat.  [neste, 
Ecqe  super  corpus  communia  damna  gementes, 

Obliti  decoris»  virque  paterque  jacent.  836 

Bnitus  adest ;  tandemque  animo  sua  nomina  fallit ; 

Fixaque  semanimi  corpore  tela  rapit ; 
Stillantemque  tenens  generoso  sanguine  cultrum, 

Edidit  impavidos  ore  minaate  sonos :  840 

Per  tibi  ego  hunc  juro  fortem  castumque  cruorem, 

Perque  tuos  Manes,  qui  mihi  numen  erunt ; 
Tarquinium  pcenas  profuga  cum  stiipe  daturum. 

Jam  satis  est  virtus  dissimulata  diu. 
Illa  jacens  ad  verba  oculos  sine  lumine  movit ;  845 

Visaque  concussa  dicta  probare  coma. 
Fertur  in  exsequias  animi  matrona  virilis ; 

Et  secum  lacrymas  invidiamque  trahit. 


832.  Jn  ptdes,  pro  ad  pedes.  Ho^ 
nette,  deoenter,  tiwxfif^f»K*  Julius 
CmMtj,  qoam  mterficeretor,  "  &inum 
ad  ima  crara  deduzit,  quo  honestius 
cideret."  PneeuDte  £urip.  Hec.S68. 
veieres  passim  hanc  cadentium  cu- 
ram  notsnmt,  ut  ad  Metam.  iii.  479. 
et  ad  Plin.  IV.  £p.  xi.  9.  jam  mooui- 
mns.  Polerat  igitur,  ut  res  trita,  nunc 
onitti. 

837.  Nomen  Bruti,  sive  stapidi» 
^od  ei  per  contemtum  inditum  erat, 
et  cojus  vim  adhuc  simulando  ez- 
preMerat,  nunc  tandem  falUt  animo, 
coDsilio  ac  virtute  oetendit,  se  esse 
iagenio  longe  alio.  Hinc  ceteri  stupe- 
Kant,  "  «nde  novum  in  Bruti  pectore 


f* 


841.  Per  tiH  «go,^  In  obtestationi- 
bua  et  juramentis  sspe  hic  ordo  ver- 
bomm   perturbatus  reperitur.    Virg. 


iEn.  iv.  314 :  *•  Per  ego  has  lacry- 
mas."  Liv.  xziii.  9 :  **  Per  ego  te, 
fili,  quacumqoe  jura/'  etc.  Virtu$ 
dissimulata,  celata,  quia  Bmtos  ty-^ 
ranni  metu  se  stultum  simulaverat. 
Lem. 

845.  Sine  lumine  id  q\iod  morte 
gravatos,  per  quos  jam  nihil  cemebat. 
Coneussa  eema  approbat,  ut  Jupiter 
apud  Homer.  Sed  inepte  bunc  lusum, 
aut  hoc  figmentum  huic  tali  narra- 
tioni  subjectum  arbitror.  Melins  Me- 
tara.  i.  666.  de  Daphne  in  laurum 
mutata  simile  figmentum  additum. 

847.  Fertur  in  exsequias  pro,  ejfer' 
tur,  Scaliger  conjicit  Exsequiat  fer-' 
tnr,  ut  dictum  sit  quemadmodum  ex* 
sequias  ire.  Seeum  invidiam  et  iaery'' 
mas  trahit,  quatenus  ii,  qui  adsont, 
lacrymas  fundunt,  invidiaijue,  odio, 
exardescunt  in  Tarquinium.     Pro  se 


us 


P.  OVIDII  NASONIS 


Yulnus  inane  patet :  Brutus  clamore  Quirites 

Concitat,  et  regis  facta  nefanda  refert.  850 

Tftrquinius  cum  prole  fugit :  capit  annua  consul 

Jura :  dies  regnis  illa  suprema  fuit. 
Fallimur?  an  veris  preenuntia  venit  hirundo, 

Et  metuit,  ne  qua  versa  recurrat  hiems  ? 
SsBpe  tamen,  Procne,  nimium   properasse   que- 
reris  ? 

Virque  tuo  Tereus  frigore  leetus  erit.  856 

Jamque  duee  restant  noctes  de  mense  secundo, 

Marsque  suos  junctis  curribus  urget  equos. 
Ex  vero  positum  permansit  Equiria  nomen, 

Quae  Deus  in  campo  prospicit  ipse  suo.        860 


qttisque  scelos  regium  ac  vim  querun- 
tnr.  Inane,  aperlum.  Hoc  in  foro 
omnibus  conspiciendum  prsbebatur. 
Annuajura,  annuum  imperium.  £- 
tiam  Liv.  novam  civitatis  formam  per 
annuM  magistratus  declarat :  et,  quum 
consules  omnia  jura,  omnia  insignia 
regis  tenerent,  diserte  monet  iu  1  •  li- 
bertatem  in  eo  fuisse,  quod  annum 
imperium  consulare  fuerit.  Die*  su" 
prtma  fuit  ann.  U.  C.  244. 

853.  Hirundini*  reditui,'}  Columel. 
zi.  2.  ad  diem  Kal.  vii.  Mart.  hirun- 
dinem  conspici  aiL  Plin.  ii.47  :  "  Fa- 
voninm  quidam  a.  d.  Kal.  viii.  Mart. 
Cbelidoniam  vocant  ab  hirundinis  vi- 
Stt«"  Vocatur  verit  prdsnuntia  ;  ^ia- 
nus,  Hist.  Anim.  i.  52.  tyiq  &p<ic  r^£ 
&pumiQ  virwTfifiaivu  ri^v  ImSiifdav ; 
Oppian.  Halieut.  iii.  244.  dapivri  Zc- 
^vpov  irporrdyycXoc  6pvtQ;  Horat. 
I.  Epist.  vii.  13.  vernum  tempus  indi- 
caturus:  "  Cum  Zephyris  et  hirun- 
dine  prima."  Favonii  secundum  Co- 
lumel.  die  septimo,  secundum  Plin. 
sexto  ante  Februarias  Idus  spirare  in- 
dpiebant,  et  roollire  hibemum  coe- 
lum«    Is  dies  igitur  principium  habe- 


batur  veris.  Sed  quoniam  molliti  coeli 
vis  serius  sentiebatur,  hirnndo  poterat 
veris  pr^tnuntia  vocari.  Ad  finem 
etiam  vergente  Februario,  hiemt  iden- 
tidem  reeurrebat,  et  Kal.  Mart.  de- 
mum  cedebat.  iii.  235.  Qua,  qua 
parte.  Hirundines  interdum  damno 
suo  reditum  properant.  Plin.  zviii.  57 : 
"  Notatum  est,  advenas  volucres  ad 
diem."  Kal.  vi.  Febr.  "  spem  veiis 
attulisse,  moz  saevissima  hieme  con- 
flictatas."  De  Proene,  Terei,  regis 
Thracis,  uxore  in  hirundinem  mu- 
tata,  vide  Metam.  vi.  425  sqq.  Progne 
deterior  scriptura  est,  quam  tamen 
h.  1.  omnes  libri  tuentur.  Est  verior 
UpdKvii  Procne.  Vide  Heins.  ad  Me- 
tam.  d.  1. 

857.  Equiria  Kal.  iii.  Mart.  scil. 
die  27  Febr.  De  iis  Festus :  <*  Equi- 
ria,  ludi,  quos  Romulus  Marti  insti- 
tuit  per  equorum  cursum,  qui  in 
campo  Martio  ezercebantur."  Ex 
vero,  ez  re  ipsa.  Tua  tempora,  men- 
sis  a  te  dictus.  Locum  poseunt,  to- 
lunt  jam  a  me  cani,  ezacto  mense 
Febniario. 


FASTORUM  LIB.  II.  113 

Jure  venis,  Gradive  ;  locum  tua  tempora  poscunt : 
Signatusque  tuo  nomine  mensis  adest. 

Venimus  in  portum,  libro  cum  mense  peracto : 
Naviget  hinc  alia  jam  mihi  linter  aqua. 


VOL.  V. 


LIBRI   TERTII 


ARGUMENTUM. 

Invocatio  Martis,  l — 8.  Romuli  et  Remi  fortuna  inde  a  nataltbus  usque  ad 
urbis  initia ;  Martis  cultus ;  Martii  mensis  nomen,  9 — 86.  De  ordine  huji» 
mensis  apud  varios  populos,  87 — 98.  De  nuroero  mensium  apud  priscoi 
Romanos,  et  de  auctione  eorum  per  Numam ;  tum  de  Cesaris  anno  solari, 
99 — 166.  Matronalia,  quorum  descriptioni  raptus  Sabinarum  insertus,  et 
vemi  temporis  vis,  167 — ^258.  Saliorum  origo  et  festum;  ancile  de  codo 
delapsum,  259 — 308.  Occasus  alterius  piscis,  .399 — 402.  Arctophylacis 
occasus  et  Vindemitoris  ortus,  403 — 414.     Vestae  sacra  et  Augosti  Pooti- 

.  iicatus,  415 — 428.  Vejovis  sdes  dedicata,  429 — 448.  Pegasi  colluin 
oritur,  449 — 458.  Ortus  Coronae,  Thesei  et  Ariadnes  fabula,  459 — 516. 
Altera  Equiria,  517 — 522.  AnnsB  Perenne  sacra;  Dido  et  Anna,  et  hujas 
adventus  in  Latio ;  secessio  populi  Romani,  523 — 696.  Nex  Julio  Ccsari 
illata,  697 — 710.  Scorpii  medii  occasus,  711,  712.  Liberalium  origo  et 
ritus,  in  quibus  solemnia  togae  virilis;  tum  Bacchi  laudes,  713 — 790.  Pro- 
cessio  ad  Argeos,  791,  792.  Milvi  sideris  origo  et  quasdam  ex  Titanomachia, 
793 — 808.  Quinquatria  Minervae,  809 — 850.  Solis  ingressus  in  Arietem ; 
Phrixi  et  Helles  fabula,  851 — 876.  i£quinoctium  vemum,  877 — 878. 
Festum  Jani,  Salutis,  Concordiae,  Pacis,  879 — 882.  Lunae  cultus  in  Aveo- 
tino,  883,  884. 


k 


n 


PUBLII   OVIDII   NASONIS 

FASTORUM 


LIBER   TERTIUS. 


SELLICE,  depositis  clypeo  paulisper  et  hasta, 

Mars,  ades ;  et  nitidas  casside  solve  comas. 
Forsitan  ipse  roges,  quid  sit  cum  Marte  poetae : 

A  te,  qui  canitur,  nomina  mensis  habet. 
Ipse  vides  manibus  peragi  fera  bella  Minervae :    5 

Num  minus  ingenuis  artibus  illa  vacat  ? 
Palladis  exemplo,  ponendee  tempora  sume 

Cuspidis :  invenies  et  quod  inermis  agas.    [dos 
Fum  quoque  inermis  eras,  quum  te  Romana  sacer- 

Cepit,  ut  huic  urbi  semina  digna  dares.  10 


1 — 8.  MartU  invoeatio.']  Ut  libri  i. 
st  iv*  initia  Jani  et  Veneris  laudibas 
ledit,  sic  nunc,  Martiam  mensem  de- 
icribere  aggrediens,  Martem,  qui  modo 
idTenerat  ii.  861.  appellat,  quam- 
|aam  Deum  poetis  alienum,  compa- 
mtione  cum  Minerva  commode  facta. 
?acis  opus  tractanti  dum  Mars  adest, 
i4  depanat  arma  rogatur,  quod  idem  et 
espirationis  causa  facit ;  Statius  Theb. 
ii.  10.  Confer  infra  ver.  171.  ubi  ex 
»arte  paret  precibus  poet».  A  te,  etc. 
lon  docet  Martem,  unde  mensis  no- 
sen  babeat,  sed  boc  sibi  vult :  adsis 
lihi,  hoc  enim  jam  ago,  ut  mensem  a 
f  dictum  canam.  Manibus,  virtute  et 
rmis.  Vide  Cort.  ad  Sallust.  Jug. 
xxix.  1.  SumertfCempora bonalocutio, 
e  qua  Vorstius,  de  Latinitate  falso 
i^)ccia,   cap.   15.     PaUadii  autem 


exemplum  quam  vim  habeat,  vide 
ver.  176.  Inveniet,  etc.  Siccommode 
viam  sibi  munit  ad  sqq. 

9.  Primum  Mars  recognoscit  suum 
furtum ;  accessus  ejus  ad  Siiviam  dor- 
mientem  in  nummis  quoque  expressus 
est.  Noster  phantasie  sue  ope  rem 
exornavit.  Vocatur  Romana  tacerdot, 
quatenus  inde  origo  Romani  nominis. 
Etiam  Horatius,  III.  Od.  ix.  8.  Ro- 
mana  Ifia.  Moveri,  incipere.  Livius, 
ii.  58.  "  motam,  c<rptam,  remittere  in- 
dustriam ;"  v.  24.  movere  actumem, 
incipere.  Solemne  munus  Vestalium 
erat  aq\tas  petere  ad  tacra  vasa  lavan- 
da,  et  penetralia  lustranda ;  in  quem 
usum  iis  Numa  fontem  assignavit. 
Plutarch.  Num.  13.  Sed  frustra  qus- 
runt,  unde  Silvia  hauserit.  Res  Aibs 
getta  est. 


116 


P.  OVIDII  NASONIS 


Silvia  Vestalis,  quid  enim  vetat  inde  moveri  ? 

Sacra  lavaturas  mane  petebat  aquas. 
Ventum  erat  ad  molli  declivem  tramite  ripam, 

Ponitur  e  summa  fictilis  uma  coma. 
Fessa  resedit  humi,  ventosque  accepit  aperto     15 

Pectore,  turbatas  restituitque  comas. 
Dum  sedet ;  umbrosae  salices,  volucresque  canorse, 

Fecerunt  somnos,  et  leve  murmur  aquae. 
Blanda  quies  victis  furtim  subrepit  ocellis  : 

Et  cadit  a  mento  languida  facta  manus.         20 
Mars  videt  hanc,  visamque  cupit,  potiturque  cupi- 

Et  sua  divina  furta  fefellit  ope.  [tam, 

Somnus  abit :  jacet  illa  gravis:  jam  scilicet  intra 

Viscera,  Romanse  conditor  urbis,  eras. 
Languida  consurgit ;  nec  scit  cur  languida  surgat ; 

Et  peragit  tales  arbore  nlxa  sonos :  26 

Utile  sit  faustumque,  precor,  quod  indagine  somni 

Vidimus :  an  somno  clarius  illud  erat  ? 


13 — ^20.  JLocus  probabilis  pne  ce- 
teris.  MoUis,  eleganter  leuiter  de- 
scendens  vocatur,  qui  et  clement  di- 
dtar.  Vertice  gestari  solebant  et  sacra 
in  pompis ;  Met.  ii.  712.  De  Vestali 
etiam  Propert.  IV.  ir.  15.  "  at  ilU 
Urgebat  mediom  fictilis  urna  caput." 

16.  MSS.  Bonon.  et  Moreti,  cmn' 
fHttuitque  eomat,  quod  placet  Heins. 
quia  componere  in  hac  re  siepe.  Sed 
Burra.  alterum  recte  tuetur,  quia  coma 
majori  in  otio  et  ad  speculum  compo- 
Hitur;  turbata  raptim  mtitut^ur. 

21.  Cupere  sic  saepe  in  Metam.  In- 
terdum  eonnubia  additur.  Et  repetitio 
ejusdem  verbi,  quaib  est  in  videt, 
visam;  cupit,  cupitam,  grata  et  fami- 
liaris  Ovidio;  etiam  celeritas  rei 
peractas  hic  satis  expressa,  fere  ut 
Metam.  v.  395.  in  raptu  Proserpinae. 


De  voce  potiri  cum  qiMuto  casa  ride 
Heins.  Fallit,  qui  dam  aliqoid  agit, 
vel  ut  non  innotescat,  vel»  ut  hoc  looo, 
ut  non  sentiatur.  liberi  inira  vUeere 
dicuntur  concipi,.«nde  et  ipei«isefr« 
vocantur ;  Metam.  ▼•  18. 

27 — 38.  Somnium  Stlvis,  qnod  ip* 
sios  geminaeque  prolia  fata  porteode- 
bat,  egregie  fictum,  et  nunc  looo 
positum.  UtiU,  etc  ad  formulam  so* 
lemoem :  quod  boftttm,  felix  faostuai- 
que  sit.  Imago  foniiit,  somiiittm,  ut  et 
MeU  viii.  824.  Viden  M^atatum  de 
somniantibus.  Somno  cUtrius,  plas 
quam  somnium.  Uiaei  ignet,  sacfa 
Vest»,  ut  ver.  142.  lUacifoei;  bmb 
^neas  Uio  "  vittas,  Vestamque  po- 
tentem,  sBtemumque  ignem"  attuiit, 
i£neid.  ii.  296.  In  vitta  iapm  omea 
erat;  vittaenim  ooQvictai  Vetfcali  adi- 


■>. 


tf^ 


FA8TORUM  LIB.  IIL 


117 


Ignibus  Uiacis  aderam :  quuia  lapsa  capillis 

Decidit  ante  sacros  lanea  vitta  focoft.  .  30 

Inde  duse  pahter,  visu  miserabile,  pahnee 

Surgunt:  ex  illis  altera  major  erat ; 
Et  gravibus  ramis  totum  protexerat  orbem ; 

Contigeratque  nova  sidera  summa  coma. 
Ecce  meus  ferrum  patruus  molitur  in  illas  ;       35 

Terreor  admonitu^  corque  timore  micat. 
Martia,  picus,  avis  gemino  pro  stipite  pugnant, 

Et  lupa :  tuta  per  hos  utraque  palma  fuit. 
Dixerat ;  et  plenam  non  firmis  viribus  urnam 

Sustulit :  implerat,  dum  sua  visa  refert.         40 
Interea  crescente  Remo,  crescente  Quirino, 

Coelesti  tumidus  pondere  venter  erat. 


mebatnr.  Labi  et  eadsr$  sic  sepe  jun- 
gontar ;  liv.  i.  56.  "  veUit  si  pro- 
laptoa  cecidinet." 

31.  Astyages  e  filia  per  somnum 
vidit  vitem  enasci,  cujus  palmite  om- 
nis  Asia  obumbraretur ;  Justin.  i.  4. 
A  vitibus  et  oleis  proximam  nobilita- 
tem  palmu  tribuit  Plinius,  Hist.  Nat. 
zziii.  61 ;  idemque  zvii.  38.  palmas 
memorat  prodigii  loco  ez  aris  et  sta- 
tois  enatas;  ut  alias  victoriam  et 
tiittmpham  portendebant,  sic  nunc 
magnitudinem  imperii.  Non  autem 
hoc  loco  apparet,  unde  palme  exie- 
Tint,  utrum  ez  foco,  an  ex  vitla  lapsa, 
nam  inde  ad  utrumque  referri  potest. 
Ccms  nova,  vertice,  frondibus  modo 
oatis. 

.35.  Molitur,  vibrat,  jactat;  prsB- 
ennte  Virgilio,  Georg.  iv.  321.  <*  vali- 
damin  vitesmolire  bipennem."  Etiam 
ficuM,  ut  Inpus,  Marti  sacer.  Plin.  z. 
20 :  "  Pici  Martio  cognomento  in- 
signes  et  in  auspicatu  magni."  Ut 
lupa  Romulo  et  Remo  expositis  mam- 
mas  pnebebat,  ita  picus  frequenter 
ori  eorum  bucceas  inserebat.    Vide 


ver.  54 ;  Plutarch.  Rom.  iv ;  QiUBSt. 
Rom.  p.  89.    StipiU,  arbore,  palma. 
41.  Romulum  in  uterojam  Qktrt- 
num  vocat.    Repetitionem,  qualis  est 
in  voc.  crescenU,  amat  etiam  Livius ; 
sic,  ii.  5.  "vetuere  reddi,  vetuere  in 
publicum  redigi,"  etcenties.  Emeritu*, 
qui  mereri  desiit,  eo,  quod  fieri  debe- 
bat,  perfecto;    ergo,  absolutus.  iv. 
688.    Nitidus  Deus,  FhoihuB,     Vest^ 
simulacra,    Scripsisse  bec  Ovid.  vi- 
detur,  quo  tempore  nondum  sciebat, 
in  Vests  templo  nullum  esse  simu- 
lacrum ;  vi.  295  sqq.     Neque  erat  in 
templis   Grsecis ;    Pausan.  Corintb. 
cap.  53.    Extra  templum  autem  sta- 
tus  ei  pouebantur;  vid.  Lipsius  de 
Veata,  cap.  3.  Oppotuisse  manus.  Idem 
figmentum  vi.  614.  Sirailiter  Minerva 
oculos  avertit,  quum  in  templo  ejus 
Ajax  Cassandrs  vim  inferret ;  Fragm. 
Callim.  p.  419.     Tremor  artt  aut  alia- 
rum  rerum  sacrarum  signum  prssen- 
tis,  et  vel  irs,  vel  benevolentisB  di- 
vins.  Vid.  ad  Metam.  ix.  781.  Subiit 
cineres,  adeoque  bene  exstincta  est. 
Exstinctus  ille  ignis  phis  aliis  pro- 


118 


R  OVIDII  NASONIS 


Quo  minus  emeritis  exiret  cursibus  annus, 

Restabant  nitido  jam  duo  signa  Deo. 
Silvia  fit  mater :  Vestae  simulacra  fenmtur         45 

Virgineas  oculis  opposuisse  maniis. 
Ara  Deae  certe  tremuit,  pariente  ministra ; 

Et  subiit  cineres  territa  flamma  suos. 
Haec  ubi  cognovit  contemtor  Amulius  aequi, 

Nam  raptas  fratri  victor  habebat  opes,  50 

Amne  jubet  mergi  geminos :  scelus  unda  refugit; 

In  sicca  pueri  destituuntur  humo. 
Lacte  quis  infantes  nescit  crevisse  ferino» 

Et  picum  expositis  seepe  tulisse  cibos  ? 
Non  ego  te,  tantae  nutrix  Larentia  gentis,  55 

Nec  taceam  vestras,  Faustule  pauper,  opes. 
Vester  honos  veniet,  quum  Larentalia  dicam : 

Acceptus  geniis  illa  december  habet. 
Martia  ter  senos  proles  adoleverat  annos, 

£t  suberat  flavae  jam  nova  barba  comae :         60 


dtgtis  terrebat  animos  Romanorum, 
liv.  xxviii.  11 ;  eratqne,  monente 
IMonysio,  signum  i^vi<Tfiov  r^c  ^^~ 
Xf  wc*    Lipsins  de  Vesta>  cap.  8. 

49.  Revolvitur  eo,  quod  jam  ii. 
385  sqq.  copiosius  narravit.  Opes, 
regnum.  Sic  Deorum  opei,  Liv.  i.  4. 
In  verbis  xeliLS  unda  refugil  non  ma- 
lum  figmentum.  De  pieo  vide  ad 
versum  37. 

55.  Faustulus,  vir  bonus,  regii  pe- 
coris  magister,  ab  ipsis  Arcadibus 
Evandri  comitibus,  genus  ducebat, 
montemque  incolebat  Palatinum  : 
Dion.  I.  Ixxix.  p.  204.  et  218.  Reisk. 
Gentis  nutrix ;  quia  gentis  auctorem 
natriverat.  Opes  ipsos  pueros  educa- 
tos  intellige.  Vocat  opes,  que  bene 
paupertati  opp.  Larentalia,  ab  aliis 
Larentina/ia^vocantur :  agebantur  x. 
Kal.  Jan.    Acctptus  geniis,  ubi  indul- 


getur  genio  conviviorum  hilaritate. 
Virg.  G.  i.  300 :  "  Frigoribus  parto 
agricole  plerumque  fruuntur,  Mutua- 
que  inter  se  lasti  convivia  curant :  In- 
vitat  genialis  hiems."  Bene  igitur  De- 
cembrera  hoc  epitheto  omavit.  Non 
taceam  te ;  solemne  in  hymnis. 

59.  Hunc  ipsum  annorum  nuroemm 
habet  Dionys.  I.  Ixxix.  p.  205.  No- 
vam  barbam;  Noster  elegantius  Me- 
tam.  ix.  398.  eloquitur,  "  dubiaque 
tegens  lanugine  malas/'  et  Virgil. 
i£n.  viii.  160 :  "  Turo  mihi  prima 
genas  vestibat  flore  juventa."  Jura 
dare  aut  reddere  omnino  est  imperan- 
tis ;  jura  petere  subjecti.  A  populis 
hoc  nunc  translatum  ad  pastores  eo- 
rumque  prssules.  Auctoritate  qua- 
dam  pollebant  inter  pastores»  et 
indoles  divina  jam  nunc  in  iis  emi- 
nebaU 


FASTORUM  UB.  III. 


119 


Omnibus  agricolis  annentonimque  magistris 

Iliadee  fratres  jura  petita  dabant. 
Saepe  domum  veniunt  prsedonum  sanguine  laeti, 

Et  redigunt  actos  in  sua  rura  boves. 
Ut  genus  audierunt,  animos  pater  editus  auget ;  65 

£t  pudet  in  paucis  nomen  habere  casis : 
Romuleoque  cadit  trajectus  Amulius  ense : 

Regnaque  longaevo  restituuntur  avo. 
Mcenia  conduntur :  quse,  quamvis  parva  fuerunt, 

Non  tamen  expediit  transiluisse  Remo.  70 

Jam,  modo  qua  fuerant  silvae,  pecorumque  recessus, 

Urbs  erat ;  eetemse  quum  pater  urbis  ait : 
Arbiter  armorum,  de  cujus  sanguine  natus 

Credor ;  et,  ut  credar,  pignora  certa  dabo ; 
4  te  principium  Romano  ducimus  anno :  75 

Primus  de  patrio  nomine  mensis  eat. 
Vox  rata  fit ;  patrioque  vocat  de  nomine  mensem ; 

Dicitur  heec  pietas  grata  fuisse  Deo. 


63.  Liv.  i.  4 :  **  In  latrones  prcda 
oiistos  impetns  facere,  pastoribusque 
mpta  diTidere."  Lctt  sanguinej  ut 
^tut  vietoria, 

65.  IleiDsius  Don  improbat  lect. 
Jrs.  duorum  Patav.  duonim  Medic. 
mier  agnitia»  Burm.  recte  defendit 
diius,  quod  tameo  non  cum  eo  expli- 
«Bi,  qui  publice  jam  dicebatur  ab 
imiubns  pater,  sed,  quem  Faustulus 
i»  aperoerat.  Hoc  melius  convenit 
[b,  qujB  historici  habent.  £t  tdere 
ie  alibi ;  Met.  ii.  43.  "  Clymene  ve- 
os  «didit  orttts."  Nomen  de  generis 
lobilitate  etiam  apud  Cic.  et  alios. 
^mueis.  Olim  edeb.  parvit:  sed  alte- 
Qm  significantius  est ;  duplicem  enim 
»udoris  causam  exhibet,  in  casis,  iis- 
[ue  paocis.  Longevut  vocatur  quia 
am  avut» 


70.  Vulgarem  hanc  traditionem 
Noeter  etiam  ii.  134.  iv.  840.  seqoitur. 
Remi  necem  per  enphemismum  tangit. 
Peeudum  commoratiooe  vastitas  decla- 
ratur;  Horatius,  III.  Od.  iii.  40: 
"  Dum  Priami  Paridisque  busto  Insul- 
tet  arroentum."  £t  pastores  ibi  de- 
gebant. 

72.  Pater,  conditor,  qui  Martio 
mensi  nomen  imponit.  Pro  eo  bene 
Romulum  voventem  inducit  et  lo- 
quentem.  JEtema,  urbis  epitheton 
Romanis  admodum  gratum :  vide  ad 
ver.  421.  ilrWtor,  praBses.  Pigiioram 
Phaethon,  Metam.  ii.  38  :  "  Pignora 
da»  genitor,  per  que  tua  vera  propago 
Credar."  £tiam  h.  I.  Mitscherl. 
dato,  Sed  Roroulus  hoc  instituto 
posteris  genus  suum  prodere  volebat. 
iv.24. 


100 


P.  OVIDII  NASONIS 


£t  tamen  ante  omnes  Martem  coluere  priores : 

Hoc  dederat  studiis  bellica  turba  suis.  80 

P^liada  Cecropidas,  Minoia  Greta  Dianam, 

Vulcanum  tellus  Hypsipyleacolit; 
Jtinonem  Sparte,  Pelopeiadesque  Mycenae ; 

Pinigerum  Fauni  Meenalis  ora  caput. 
Mars  Latio  venerandus  erat,  quia  praesidet  armis; 

Arma  ferae  genti  remque  decusque  dabant.    86 
Quod  jsi  forte  vacas,  peregrinos  inspice  Fastos  : 

Mensis  in  his  etiam  nomine  Martis  erit. 
Tertius  Albanis ;  quintus  fuit  ille  Faliscis ; 

Sextus  apud  populos,  Hemica  terra,  tuos.      90 
Inter  Aricinos^  Albanaque  tempora  constant, 

Factaque  Telegoni  moenia  celsamanu.  J- 


79.  Neque  tamen  Komulus  primus 
in  istis  locis  aut  Martis  cultum  invexit, 
«Qt  mefisem  ei  coiueeravit.  Id  dum 
poeta  explicat,  a  narratione  transit  ad 
disputationem,  induitque  personam 
grammatici.  Priores,  Latini  aote 
Romulum.  Diana,  ubi  adoleverat, 
relicta  Dek>,  Cretam  profecta  Dictyn- 
.o»um  montem  inhabitavit,  unde  Dic- 
.tynna  dicta;  SchoL  ad  Pindarum 
-Pyth.  ai|i;um.  p.  185.  Spanhem.  ad 
Callim.  Dian.  xii.  h.  1.  legit  Minoia 
iurba,  et  intel.  Cnossum  insulam,  quee 
ab  Homero,  Od.  I.  178.  Minois  regia 
dicta  sit.  In  insula  Lemno,  quum 
muUeres  genus  omne  virorum  interfi- 
.cerent,  HypsipyU  Thoantem  patrem 
«lam  navi  impotitum  servavit ;  Hyg. 
Fab.  XV.  Sparte^Mycerue.  Adde 
Argos,  quae  tres  urbes  Junoni  sacrae 
•ad  Homeri  exemplum,  infra  vi.  47.  et 
Metam.  vi.  414.  uno  versu  compre- 
heBdantor.  £  consilio  poetie  non 
^tMNninandi  fuissent,  nisi  populi,  qui 
^Uudiis  suis  ducti  Deum  aliquem  tute- 
larem  sibi  elegerant.  Faunusy  Pan, 
qui  "  pinu  caput  praecinctus  acuta;'* 


Metam.  i.  699.  £um  omnts  Arcadia 
colit.  Vide  ad  ii.  271.  Hujus  pan 
MdtnaHa  cum  oppidis  quibuadam ; 
Pausanias,  p.  233.  M«iuUu  ora  vi 
Ausonis  ora  ii.  94.  Armis  rem  (facul- 
tates)  et  decuSf  gloriam  parari,  et  alibi 
legitur.    Vide  Burmannum. 

87.  Etiam  Varro  auctor  fuerat,  Bo- 
manos  nomina  mensium  a  Latinis  ac- 
cepisse,  Martiumque  mensem  a  Maite 
quidem  nominatum,  verum  non  quia 
ille  Romuli  pater  fuerit,  sed  quia  sic 
Latini ;  Censorin.  de  Die  Nat.  i.  20. 
De  populorum  sqq.  communi  origine 
e  genere  Ausonio  vide  Heynii  Elxcurs. 
IV.  ad  i£n.  vii.  Eos  quoque  suos 
Fastos  habuisse,  etiam  ex  vi.  09.  patet, 
et  fragmenta  quaedam  eorum  recentit^ 
ribus  temporibus  reperta  sunt. 

91.  Inter  Aricinos  et  Tusculanos 
valet  eadem  temporis  divisio,  qu»  in- 
ter  Albanos.  Tempora  scil.  menses 
constant,  conveniunt,  inter  Aricinot, 
Albanaque  moenia  et  faeta  Telegoni 
muTiu,  Taubner.  monet,  posse  et  i4/- 
bana  pro  roasculiuo  capi.  Albanos ;  et 
Krebsio  constatt  convenit,  magis  pla* 


PASTORUM  LIB.  III. 


121 


^uintum  Laurentes,  bis  quintum  ^quicolus  asper, 

A  tribus  hunc  primum  turba  Curensis  habet : 
Et  tibi  cum  proavis,  miles  Peligne,  Sabinis       95 

Convenit;  hic  genti  quartus  utrique  Deus. 
Romulus,  hos  omnes  ut  vinceret  ordine  saltem, 

Sanguinis  auctori  tempora  prima  dedit, 
Nec  totidem  veteres,  quot  nunc,  habuere  Kalendas. 

IUe  minor  geminis  mensibus  annus  erat.       100 
N^ondum  tradideras  victas  victoribus  artes, 

Graecia ;  facimdum,  sed  male  forte  genus. 
Qui  bene  pugnarat,  Romanam  noverat  artem : 

Mittere  qui  poterat  pila,  disertus  erat. 
C^uis  tunc  aut  Hyadas,  aut  Pleiades  Atlanteaa  105 

Senserat,  aut  geminos  esse  sub  axe  polos  ? 


:et;  quod  Heiosius  quinqae  MSS. 
:odd.  auctoritate  ia  constant  mutaTit. 
nnie  Albama  tempora  sunt  Albani 
DBeiaes*  Dorities  tainen  qufedam  in- 
eet  in  ilU  coQJanctione,  Aricinos,  Al- 
benm  tempora,  et  Telegoni  moenia. 
T§Ug<mut,  Circes  iilius,  Tusculum 
eoDdidit ;  Silius,  vii.  692«  Vid.  Cluver. 
Etal.  sntiqna  iii.  4 :  et  infra  ad  iv.  71. 
93.  JEfuieoli,  aut  JEquicuU  aut 
£fi»t,  ad  utramque  Anienis  ripam  in- 
coleDtes,  gens  fera  et  agrestis,  quc 
tnnata  terram  ezercebat,  venatn  et 
rapto  vivebat ;  iEneid.  vii.  746 — 749. 
Hioc  oMptr  .£quicolus.  iEn.  v.  730. 
"  gens  dwa  atque  aspera  cultu:'' 
qusB  vita  aspera  i£n.  ix.  603 — 613. 
plMnas  describitur.  Ante  Heinsium 
edeb.  aeer,  A  tribus  primu»,  post  tres 
menses  primos,  ergo  quartus.  Turba 
Cmrtntii,  incols  Curium,  quae  fuit 
BetropoUs  Sabinorum.  Vulgo  Foren- 
th  ;  toBC  Scaliger,  assentiente  Neapol. 
Fonlos  intelligebat,  Sabinorum  oppi- 
dmsn ;  sed  vide  Burm.  Sabini  anti- 
(|iiisBimi  stirpis  Ausoniae.  Ad  eos 
PeUgni  cam  aliis  originem  referebant ; 
VOL.  V. 


Heyn.  Exc.  iv.  ad  A£.n,  vii.  Metropo- 
lis  eorum  Sulmo,  patria  Ovidii ;  III. 
Amorr.  xv.  8.  Peligni,  ut  Marsi  vi- 
cini,  fortes  mHitet  erant. 

99.  De  numero  meosium  repetit, 
quod  jam  i.  27 — 44.  tractavit.  Ibi 
primam  ejus  numeri  causam,  inscttiam 
veterum  Romanorum  verbo  tantum 
tetigit.  Veram  autem,  nempe  Alba- 
nos  ita  divisisse  annum  utroque  loco 
omisit.  Verbis  victas  victoribus  lu- 
dere  voluit,  ut  Horat.II.  £pist.i.  156: 
**  Graecia  capta  feruro  victorem  cepit, 
et  artes  Intulit  agresti  Latio."  Ubi 
populus  vincitur,  vincuntur  etiam  qus 
ejus  sunt.  Similiter  Ovid.  supra.  i. 
523.  victa  tamen  vinees  lusit.  Krebsius 
victoM  interpr.  spretas  a  Romanis. 
Male  forie,  parum  forte,  molle,  qua- 
tenuB  succubuit  Romanis. 

105.  Astronomiam  potissimum  no- 
minat,  quia  inde  temporis  dtvisio  pen- 
det.  Sub  axe,  in  fine  utroque  axis. 
Cynosura,  Arctos  minor.  Hygin'. 
Poet  Astron.  ii.  2.  pag.  366 :  **  Om- 
nes  qui  Peloponnesum  incolunt,  pri- 
ore  utuntor  Arcto ;  Phopnices  autem 
R 


122 


P.  OVIDII  NASONIS 


Ease  duas  Arctos ;  quarum  Gynosura  petatur 

Sidoniis,  Helicen  Graia  carina  notet  ? 
Signaque  quae  longo  frater  percenseat  anno, 

Ire  per  haec  uno  mense  sororis  equos  ?  110 

Libera  currebant,  et  inobservata  per  annum 

Sidera :  constabat  sed  tamen  esse  Deos. 
Non  illi  ccelo  labentia  signa  movebant ; 

Sed  sua ;  quae  magnum  perdere  crimen  erat : 
Illaque  de  foeno ;  sed  erat  reverentia  foeno,       115 

Quantam  nunc  aquilas  cernis  habere  tuas. 
Pertica  suspensos  portabat  longa  maniplos ; 

Unde  maniplaris  nomina  miles  habet. 
Ergo  animi  indociles  et  adhuc  ratione  carentes, 

Mensibus  egerunt  lustra  minora  decem.        120 


quaxD  a  suo  iDventore  (Thalete)  ac- 
ceperutit,  observant  Cynosuram:  et 
hanc  studioaius  perspiciendo,  diligen- 
tius  navigare  existimantur."  Ibi  vide 
Munker.  Notet.  Similiter  Metam. 
iii.  595.  nauta  ait:  "  oculis  sidera 
notavi."  Petatur,  quam  sequantur. 
Ire  per  hac,  etc.  Quoniam  cursus 
lunaB  non  multum  declinat  a  cursu 
solis  (verius  terrae)  propterea  et  ipsam 
duodecim  signa  zodiaci  percensere 
cernimus.  Hunc  cursum  diebus  27. 
horis  8.  conficit;  respectu  solis  autem 
diebus  29.  horis  13. 

111.  Libera  eleganter  eadem  qu» 
inohservata,  Sumtum  hoc  ab  horoi- 
nibus  aut  pecudibus,  qus,  dum  non 
observantur,  libere  errare  dicuntur. 
Non  illi,  etc.  non  ilii  astronomis  stu- 
debant,  sed  rei  militari.  Signa  habet 
et  coelum,  et  ezercitus.  Hinc  iile  lu- 
sus ;  in  quo  tamen  movebant  justo  du- 
rius  etiam  ad  signa  ccelestia  relatum. 
ISigna  movebant  erat  formula  solemnis; 
jam  hic  iuxurians  Ovidii  ingenium 
interponit,  non  caelestia,  sed  sua. 
Cigio  labentia,  at  Virgil.  Georg.  i.  6. 


"  labentem   coelo   qus    ducitb   an- 
num." 

115—118.  Hsc  melius  abessent; 
nihil  enim  ad  rem  pertinent,  quum 
hoc  unum  moneatur,  priscos  BrOmanos 
astronomis  fuisse  ignaros.  Fcmi  an- 
tem  manipulos  e  perticis  suspensos 
fuisse  signa  antiquissima  et  aliunde 
apparet.  Piutarch.  Rom.  viii :  x^^^ 
Kai  OXiyc  OLyKaXida  Kovrifi  Tnpuuifd' 
vtiv  memorat.  Ab  illis  ipsis  fioeni 
manipulit  partes  legionis  nomen  traze- 
runt.  Aquilis  magna  reverentia,  pne* 
sertim  quum  ornats  essent  Deoram 
Imperatorumque  imaginibus.  Vide 
ad  Plinium  paneg.  x.  3.  MaTupularett 
milites  ejusdem  signi. 

1 19.  Ratio,  doctrina,  scientia  side* 
nim.  Lustra  quinquennalia  tum  non- 
dum  condebantur  a  Romanis.  Annus 
erat,  etc.  Idem  jam  bis  dixit,  vers. 
proximo  et  100.  Jn  honore  sunt,  qu» 
crebro  adhibentur;  Horat.  de  Art« 
Poet.  70:  **  Cadentque  Quse  nunc 
sunt  in  honore  vocabula.''  Femina 
parit,  Confer  i.  27  sqq.  ibique  notata. 
Spatia,  decades  numerorum. 


FASTORUM  LIB.  III. 


123 


Annus  erat,  decimum  quum  Luna  repleverat  or- 

Hic  numerus  magno  tunc  in  honore  fuit,  [bem : 
Seu  quia  tot  digiti,  per  quos  numerare  solemus ; 

Seu  quia  bis  quino  femina  mense  parit ;        124 
Seu  quod  ad  usque  decem  numero  crescente  veni- 

Principium  spatiis  sumitur  inde  novis.         [tur, 
Inde  pares  centum  denos  secrevit  in  orbes 

Romulus,  hastatos  instituitque  decem ; 
Et  totidem  princeps,  totidem  pilanus  habebat 

Corpora;  legitimo  quique  merebat  equo.      130 
Quin  etiam  partes  totidem  Titiensibus  idem, 

Quo§que  vocant  Ramnes,  Luceribusque  dedit. 
Adsuetos  igitur  numeros  servavit  in  anno : 

Hoc  luget  spatio  femina  moesta  virum. 
Neu  dubites,  primae  fuerint  quin  ante  Kalendae  135 

Martis ;  ad  haec  animum  signa  referre  potes. 
Laurea  Flaminibus,  quae  toto  perstitit  anno, 

ToUitur,  et  frondes  sunt  in  hpnore  novae. 


137.  Pares,  noo  patres,  legendum 
conjecerant  Scaliger  et  Lipsius 
d«  militia  Rom.  ii.  2.  idqne  MSS.  po- 
ttoribDS  comprobatnm  Heinsius  rece- 
pit.  Sed  id  quoque  ad  senatures  re- 
talenint,  qnos  Romnlus  state  et  censu 
paret  elegerit.  Vemm  ille  senatores 
soos  in  decem  decurias  descripsisse 
nosqnam  legitur.  Laudat  quidem 
Krebs.  Liv.  i.  17.  Verum  ibi  de  in- 
terregno  sermo  est,  quo  ineunte,  patres 
ipii  decem  decurias  fecerunt.  Neque 
Oridins  Patres  simpliciter  pares  dictu- 
rus  fnisset,  neque  eos  tam  arcte  con- 
juocturus  cnm  hastatis  et  reliquis. 
Senno  igitur  est  de  militibus,  quos 
etale  et  babitu  corporis  pares  in  qua- 
yis  l^one  in  centum  denos  orbes,  in 
denas  centurias  sive  ordines  divisit, 
ia  decem  ordines  hastatorum,  totidem 
piincipamy  totidem  pilanorum,  ut  adeo 


qusvis  legio  tribus  millibus  militum 
constaret.  Vid.  Lipsius  d.  1.  In  qua- 
vis  legione  trecenti  erant  equites,  qui 
equo  publico  merebaot,  quem  Ovidius 
legitimtan  vocat,  legibus  coostituturo. 
li  quoque  in  decem  turmas  descripti 
sunt.  Hoc  luget,  etc. ;  confer  supra 
i.35. 

135.  Redit  ad  ver.  97  seq.  et  signis, 
argumentis  quibusdam  probare  cona- 
tur  usque  ad  ver.  150.  quod  supra  po- 
suerat,  Martium  fuisse  mensem  pri- 
mum.  Conf.  Plotarch.  Num.  ix; 
Macrob.  I.  Sat.  ziL  Anhnum  referre, 
animum  advertere.  De  laureis  etiam 
Macrob. "  eodem  quoque  ingrediente 
mense,  in  regia,  curiisque  atque 
Flaminum  domibus  laureaB  veteres 
novis  laureis  mutabantur.''  Cf.  Solin. 
c.  3.  lUaci  foci,  ut  ver.  29.  ignes 
Iliaei,     Cana,  vetus. 


m 


P,  OVIDU  NASONIS 


Janua  aimc  regi:^  posita  ¥iret  arfaore  PlKBbi : 

Ante  tuas  fit  idem,  curia  prisca,  ibres.  140 

Vesta  qooque  at  folio  niteak  Telata  recenti, 

Cedit  ab  Iliacis  iaurea  cana  focis. 
Adde,  quod  arcana  fieri  novus  ignis  in  aede 

Dicitur ;  et  yires  flamma  refecta  capit. 
Nec  milii  parva  fides,  annos  hinc  isse  priores;  145 

Anna  quod  hoc  ctcpta  est  mense  Pefeima  colL 
Hinc  etiam  veteres  initi  memorantur  honores 

Ad  spatium  belli,  perfide  Po&ne,  tui. 
Denique  quintus  ab  hoc  fuerat  Quintilis :  et  inde 

Incipit,  a  numero  nomina  quisquis  habet.     l^ 
Primus,  oliviferis  Romam  deductus  ab  arris, 

Pompilius  menses  sensit  abesse  duos ; 


143.  Mocrob.  d.  1.  ''  Hajoa  edam 
measis  die  priina  tgnem  oovum  Vestae 
aris  acceodebaotv  tit  incipiente  amio 
cnra  denno  aervandi  novati  i^nis  inci- 
peret."  Qiiomodo  illnm  ignem  ac- 
cenderint,  docet  Ups.  de  Vesta  cap.  8. 
Fesetralia  templi  adire  oon  licebat 
viro.  Ibi  res  arcans  «ervabantur; 
hioc  tKteana  4tdeu  Fidei,  id  qood 
fidem  faucit,  argamentom.  Anjia  Pe- 
renna  fuit  tx  nnmero  indigetom,  et 
ipdicabat  Caosta.  annx  initia.  Macrob. 
dicto  loco :  "  Et  pablice  et  privatim 
ad  Annam  Perennam  sacriBcatam 
itar,  ot  anoare  perennareqne  commode 
liceaL"  De  hac  Dea  vide  infra  \er. 
523  sqq,  nbi  et  ejos  sacra  describun- 
tur,  et  varia  de  Dea  ipsa  referun» 
tur. 

147.  Uffnoret  stve  magistratns  noa 
eodem  aemper  tempore  Rooue  snnt 
initi.  Primi  coss.  monns  aospicati 
vint,  quo  tempore  reges  ejecti,  e^o 
Februa/io  ad  finem  vergente ;  ii.  685. 
An.  t.  C.  291.  id  KaleodU  Seztilibus 
6eri  solebat ;  an.  304.  Idibus  Maiis  ; 
Liviu),  iii.  6.  36 :   sed  inde  an.  600. 


Q.  Fuivio  Nobiliore,  T.  Aoiuo 
coss.  Kal.  Jan.  liv.  Eptt.  xvii.  Ovi- 
dius  igitnr  ooa  satis  accmrafie  «'-^p^ 
Periidua  Ptrnas,  Hannilwl,  ia  qw  per^ 
ptiia  pltis  tftutm  PuMtca  ;  Livias,uL4b 
Quintiu  ah  koc,  etc.  Eodem  argv- 
mento  asi  snnt  etiam  Plaiarch.  3da> 
crob.  et  Solin. 

151.  Deducere  esse  verbvm  oficsi 
et  hoQuns,  ubi  cam  magno  et  spien- 
dido  comitatn  aliqoiem  prosequimar» 
ootavit  Burmannus.  £t  N«mae,  Cv- 
ribus  relictis  Bomam  veaientiy  seaa* 
tom  populunaque  Rora.  obviam  issr, 
ut  eum  sic  dedocerent,  coostat  j  Dio- 
njs.  iL  60 ;  Hutarch.  Xum.  vii.  Oium 
Sabiiue  magno  pretio  erant^  Coin- 
mella,  V.  viiL  5.  Inde  et  Mataaca  in 
Sabinis  oiisifera  a  Virg.  f^n.  riii.  711. 
dicta.  Samia  Pythagoray  cajus  insti- 
tutioQe  Numa  vulgo,  sed  falso*  osas 
esse  credebatur,  ut  jam  ad  Metam.  xv. 
7.  monaimos.  Confer  et  Dioojs.  ii. 
59.  Pythagoram  a  metempsjcliQsi 
circumloquitur,  qui  paste  renaeei  mee 
putat.  Egeriat  Nyropha  aot  Mosa» 
ad    cujos  velut    congressam    > 


FASTORUM  LIB.  III. 


125 


Sive  hoc  a  Samio  doctus,  qui  posse  renasci 

Nos  putat ;  Egeria  sive  monente  sua. 
Sed  tamen  errabant  etiamnum  tempora;  donec  155 

Caesaris  in  multis  hsec  quoque  cura  fuit. 
Non  haec  ille  Deus,  tantaeque  propaginis  auctor 

Credidit  officiis  esse  minora  suis ; 
Promissumque  sibi  voluit  pfaenoscere  ccelum, 

Nec  Deus  ignotas  hospes  inire  domos.  160 

IUe  moras  solis,  quibus  in  sua  signa  rediret, 

Traditur  exactis  disposuisse  notis. 
Is  decies  senos  ter  centum  et  quinque  diebus 

Junxit,  et  e  pleno  tempora  quarta  die. 


t,  tine  arbitris,  in  lucum  quem- 
dmm  se  cootolisae,  atque  sapientiae 
pnecepta  accepisse  ab  ea  credebatur ; 
Dioo]^.  ii.  60.  Plura  vide  ad  ?ers. 
261.  et  276.  Secundum  Plutarch. 
Nom.  xTiii.  ipse  rerum  coelestium 
stndium  libaverat.  Menses  duos ;  con- 
fer  L  44. 

156i.  Errabant  tempora,  confusaerat 
aimi  dimensio,  turbati  erant  fasti  pon* 
tificum  vitio  per  intercalandi  Ucen- 
tiam;  Censorin.  de  D.  N.  xx.  £t 
erat  tanta  pertnrbatio,  ut  neque  mes- 
sium  feri»  Bstati»  neque  vindemiarum 
antnmno  competerent ;  Sueton.  Jul. 
C«s*  acL  "  Inconstantiam  temporum, 
▼agam  adhuc  et  incertam  "  vocat  Ma- 
crob.  Errant  antem  livius  et  PIu* 
tarchns  qui  a  Numa  jam  cyclum  qua* 
tnor  et  viginti  annorum  invectum 
esn  putant.  Omnino  quid  Numa  in 
digatione  anni  Innaris  mutaverit,  quid 
non,  docet  Ideler.  in  libro :  Hittorisehe 
Untereuehungen  iiber  ^  astronomis- 
chen  Beobaehtungen  der  Alten,  in  ad- 
ditamentis,  p.  346  sqq.  An.  U.  C. 
708.  qiii  fuit  xv.  mensiumy  aut  445. 
diemm»  C.  JuHus  C^sar,  Pontifex  M. 
a  M.  Flavio  et  Soiigene  adjutus,  ad 


cursum  solis  accommodavit  annum, 
mutuans  eam  ratiouem  ab  iEgyptiis : 
Sueton.  Caes.  xl ;  Plin.  xviii.  57 ;  Ma* 
crobius,  I.  Sat.  xiv ;  Scaliger  dc 
Emend.  Temp.  lib.  iv.  init.  Idelei^ 
p.  363.  lUo  tempore  Cssar  nondum 
erat  Deus,  sed  Ovidius  apotheosin  ad- 
miscere,  reique  quam  tractat,  accom- 
modare  voluit.  Promissumquet  etc 
Mortui  Caesaris  anima  in  stellam  cri* 
nitam  abiisse  credita  est;  Suetonius, 
Ixxxviii.     Hinc  iile  lusus. 

161.  Mortp,  tempora,  quibus  sol  in 
singulis  zodiaci  siguis  moratur,  post 
qu»  in  primum  signum  revolvitur. 
Secundura  Macrob.  M.  Flavius  scrip- 
tos  dies  singulos  ita  ad  dictatorem  re« 
tulit,  ut  et  ordo  eorum  inveniri  facil* 
lime  posset,  et  invento  certus  statos 
perseveraret.  Exactis,  certis.  /#-*• 
junxit.  Sensus  facilis :  is  effecit  aii» 
num  solarem  365.  dierum.  Coasum^ 
marst  ex  partibus  componere,  ut  totum 
efficiatur.  Tota  illa  dies  componitur 
senis  illis  horis,  qus  singulis  annis  sup 
perant.  Csterum  roiror  Ovidium  hic 
desiisse,  nec  quidquam  de  nuvo  errore 
dixisse,  quem  Augustus  correxit;  de 
quo  Macrob.  d.  1. 


12G 


P.  OVIDII  NASONIS 


Hic  anni  modus  est :  in  lustrum  accedere  debet, 

Quae  consummatur  partibus,  una  dies.  166 

Si  licet  occultos  monitus  audire  Deorum 

Vatibus ;  ut  certe  fama  licere  putat ; 
Quum  sis  of&ciis,  Gradive,  virilibus  aptus, 

Dic  mihi  matronae  cur  tua  festa  colant?         170 
Sic  ego ;  sic  posita  dixit  mihi  casside  M avors ; 

Sed  tamen  in  dextra  missilis  hasta  fuit : 
Nunc  primum  studiis  pacis,  Deus  utilis  armis, 

Advocor ;  et  gressus  in  nova  castra  fero : 
Nec  piget  incoepti :  juvat  hac  quoque  parte  morari; 

Hoc  solam  ne  se  posse  Minerva  putet.  176 


167 — 258.  Matronalia,  quac  Kal. 
Mart.  a  matronis  Romanis  celebrabaa- 
tur.  Die  illo  satis  religioso  sacra  fie- 
bant  Junoni  pro  matrimonii  felicitate, 
atque  munera  mittebantur  tum  uxo- 
ribus  a  maritis,  tum  aliis  ab  aliis;  Plu- 
tarch.  Rom.  xxi ;  Horat.  III.  Od.  viiu 
init.  TibuUus,  III.  i.  init.  ibique  Intt. 
Sacra  ipsa  paucis  Ovid.  attingit  in 
fine,  sed  totu:»  est  in  causis  eorum 
quinque  afferendis. 

Jam  in  principio  libri  Martem,  ut 
sibi  per  hunc  mensem  adesset,  invo- 
caverat.  Nunc  denuo  eum  appellat, 
et,  ut  i.  89  sqq.  multa  ex  Jano,  sic 
hoc  loco  causas  Matronalium  ex  ipso 
sciscitatur,  et  hunc  quoque  Deum  fa- 
cilem  habet.  Si  licet,  etc.  si  poetis 
licet  res  abditas  cognoscere  a  Diis. 
Monent  Dii,  quum  hominibus  aliquid 
revelant  quocumque  modo.  Fama 
putat,  namque,  prseunte  HomerOi 
muUi  deinceps  poet»,  et  in  primordio, 
et  in  singulis  operis  partibus,  Deos 
canere  jusserunt  argumenta  proposita. 
Quum  sis — apttis,  quum  a  viris  coli 
Boleas.  Officium,  cultus,  honos,  qui 
alicui  habetur,  ut  i.  5.  libro  dedi- 
cando.  Vi  clientes  et  amici  i»  nfflcio 
Consulis  aut  Prttoris  esse  dicebantur. 


quum  eos  deducendo  colerent,  lic  et 
cultus  Deorum  simili  modo  exprimi 
poterat.  Itaque  et  nunc  offida  vtriita 
opponuntur/«s(is  matromirum.  Leozio 
contra  virilibus  officiis  aptus  est  is,  qoi 
negotiis  viri).  pneest. 

171.  Fit,  quod  poeta  vers.  1,  2.  7. 
precibus  poposcerat,  ex  parte;  nam- 
que  cassidem  deponit  Mars,  hastam 
retinet.  Ac  cassis  quidem  deponi  in 
conventu  aliorum  solebat  a  militibus, 
ut  os  vultusque  cerni  possent,  ne  vocis 
iter  praepediretur»  neve  ipsi  tenribiles 
viderentur.  Hastam  retinet,  ut  divi- 
nitatis  et  officii  sui  signum,  vid.  Met. 
xiv.  806.  Studiis  pacis  advocor,  invo- 
cor,  ut  poet»  partem  carrainis  suppe- 
ditero.  Omni  enim  seq.  loco  Mars 
loquitur.  Utilis  armis,  idoneus  armis 
tractandis;  sic  Curius  utHis  heUo, 
Horat«  I.  Od.  xii.  42.  Operam  hanc 
suam  bene  ingresiMm  in  nova  eastra 
vocat,  ut  Ovid.  ii.  9.  suum  studium 
mUitiam  et  iirma.  Minervam  Ovidius 
ipse  ver.  7.  in  exemplum  vocavit,  id- 
que  nunc  pungit  Martis  animum. 
Vates  operose  dierum  etiam  i.  101.  le- 
gitur.  Memori  pectore  nota  dictum,  ut 
Horat.  Art.  Poet.  367.  koc  tibi  dictum 
ToUe  memor,  percipe  et  memoria  tene. 


FASTORUM  LIB.  III. 


127 


Disce,  Latinorum  vates  operose  dierum, 

Quod  petis ;  et  memori  pectore  dicta  nota. 
Parva  fuit,  si  prima  velis  elementa  referre, 

Roma :  sed  in  parva  spes  tamen  hujus  erat.  180 
Mcenia  jam  stabant,  populis  angusta  futuris ; 

Credita  sed  turbae  tunc  nimis  ampla  suae. 
Quae  fuerit  nostri,  si  quaeris,  regia  nati ; 

Adspice  de  canna  straminibusque  domum. 
In  stipula  placidi  carpebat  munera  somni ;       185 

£t  tamen  ex  illo  venit  in  astra  toro. 
Jamque  loco  majus  nomen  Romanus  habebat : 

Nec  conjux  illi,  nec  socer  uUus  erat. 
Spemebant  generos  inopes  vicinia  dives ; 

Et  male  credebar  sanguinis  auctor  ego  :       190 
In  stabulis  habitasse,  boves  pavisse,  nocebat, 

Jugeraque  inculti  pauca  tenere  soli. 
Cum  pare  quaeque  suo  coeunt  volucresque  feraeque, 

Atque  aliquam,  de  qua  procreet,  anguis  habet. 


179 — 232.Prima  causa^eaque  vera, 
quam  etiam  Plutarchus,  dicto  loco» 
habet,  cui  referendflB  Noster  diu  im- 
moratw :  Matronof  tub  Romulo  betlum 
'eum  Sabinit  <Uran«runU  Elementa, 
origines  nrbis.  Ht^jut,  qualis  nuuc 
est,  amplissimc  Spet  illa  erat  etiam 
e  vaticiniis,  v.  c.  Evandri ;  Livius,  i. 
7.  PopuU  sepe  incolsB  unius  urbis. 
De  regia  Romuli  vide  ad  i.  199. 
Ovidii  Btate  adhuc  speetabatur ;  hinc 
adtpies.  Jn  ttipula,  Cf.  i.  205  sqq. 
Nvnc  quidem  hsc  non  pertinent  ad 
rem  propositam.  Munera  tomni,  ipse 
aomnus.  Et  puaun,  etc.  in  tenuitate 
ilU  vits  tamen  immortalitatem  me- 
ruit.  Sententia  Romanis  luxuriosis 
admodum  commendanda.  ii.  478.  Ro- 
mnliis  a  telo  venitte  in  attra  legi- 
tmr. 


187.  Sequitur  raptus  Sabinarum, 
qui  accidit  anno  quarto  ab  urhe  con- 
dita.  Cf.  Dionys.  ii.  30  sqq.;  Plu- 
tarch.  Rom.  xiv.;  Liv.  i.  9.  Afq/iu. 
Sed  illa  magnitudo  hominis  etatem 
duratura  erat,  quippe  quibus  nec  domi 
spes  prolis,  nec  cum  finitimis  conna- 
bia  essent ;  Liv.d.  1.  qui  idem  et  verba 
contumeliosissima  affert,  quibus  fini- 
timi  contemtum  declaraverint.  Noa 
tam  boves  pavisse,  quam  convenas 
esse,  coiluviem  homioumy  nocebat. 
Male,  vix,  parum. 

193.Vim  iilius  contemtus  monstrat. 
Pluribus  haec  Art.  Amat.  ii.  481 — 
488.  persequitur.  Procreet  absolata 
positum.  £i trmix,  vel  remotissimist 
adeoque  gentibus  in  toto  terrarum 
orbe.  Dantur  connubia,  permittitur 
e  populo  vicino  uxores  ducere. 


128 


P.  OVIDII  NASONIS 


Extremis  dantur  connubia  gentibus  :  at,  quae  Ittj 

Romano  vellet  nubere,  nulla  fuit. 
Indolui ;  patriamque  dedi  tibi,  Romule,  mentoi:; 

ToUe  preces,  dixi :  quod  petis,  arma  dabont 
Festa  para  Conso :  Consus  tibi  caetera  dicet, 

Illo  facta  die  quum  sua  sacra  canet.  900: 

Intumuere  Cures,  et  quos  dolor  attigit  idem : 

Tum  primum  generis  intulit  arma  socer.  [bsDt; 
Jamque  fere  raptae  matrum  quoque  nomen  habe* 

Tractaque  erant  longa  bella  propinqua  mora« 
Conveniunt  nuptae  dictam  Junonis  in  aedem ;   20S 

Quas  inter  mea  sic  est  nurus  orsa  loqui : 

197.  Patriatn  tnentem,  qus  vim  et 
anna  spectat.  Totle  preces,  ut  Met. 
xiii.  556.  "  tolle  moras ;"  Horat.  I. 
£pist.  xii.  3.  "  tolle  qaerelas."  Con- 
tut,  nomen  Neptuni  equestris ;  Livlus, 
i.  9.  Secundum  Dionys.  i.  33.  jam 
Arcades  in  Italia  Neptuno  Hippio 
templum  consecrarunt,  diemque  ei 
sacrum  Hippocratia  dixerunt,  Ro- 
mani  autem  consualia;  unde  post  ludi 
circenses.  Cf.  idem  ii.  31  ;  Plutarch. 
Rom.  xiv.  Ulo — canet.  Sic  haec  verba 
edidi  e  conject.  Gronov.  Obs.  ii.  21. 
probataetiam  Heinsio.  Hoc  enim  sibi 
vult  Mars:  quid  illo  die  festo  factum 
tit,  jam  tibi,  Naso,  non  narrabo ;  ipse 
Consus  dicet,  ubi  iibro  operis  tui 
octavo,  mense  sextili,  a  te  invocatus, 
lacnL  sua  tibi  referet.  Sic  omnia 
plana.  Vulgo  :  Iptofeita  die  dum  sua 
waera  canes,  Stdfesta  sacra  non  bene 
dicuntur,  neque  ipso  habet,  quo  cum- 
mode  referatur.    Muiti  illo  aut  iUa. 

201.  Cures,  Sabini,  quorum  omnis 
multitudo  cum  liberis  ac  conjugibus 
venit;  Liv.  Quos  dolor,  etc.  Casni* 
nenses,  Crustumini,  Antemnates.  Ver- 
bis  tum  primum,  etc.  Douzae  videtur 
poetadissimulantersugillasse  belli  ci- 
vilis  auctores,  Pompeium  et  Cssarem 
afllines.     Impietas  illius  beJli  sic  nota- 


tur  etiam  a  liv.  i.  13.  ubi 

orant,  "  ne  le  sanguiiie  neAad*  »• 

ceri  generique  respergant." 

203.  Matrum  nomen,']  Neoipe  tri» 
nium  exactum  erat  ab  initio  belfi  i^ 
que  ad  reditum  in  gratiam.  Men 
scilic.  Sabinorum :  "  Mora  trahi  bd^ 
lum"  dicitur  etiam  Livio  iz.  27.  Die- 
tam,  constitutam.  Nurus  Martis  Hir- 
silia,  quam  et  ipsam,  tamquam  nrgi' 
nem,  quum  nupta  esset,  raptam  esse 
nonnuili  tradiderant.  Dionys.  ii.  45. 
qui  proxime  ad  venim  videtur  acce- 
dere,  Hersiliam  cum  filia  rapta  spoola 
in  urbe  mansisse.  Is  quoque  haac 
mulierum  concionem  et  Hersilic  coa- 
silium  refert ;  quin  addit,  eamden 
duxisse  mulierum  turbam  in  castra» 
et  ibi  quoque  verba  fecisse.  In  An< 
temnatium  causa  Liv.  i.  11.  ei  partes 
quasdam  dat.  Commune  sciL  nomeiL 
Lente  pia,  quas  pietas  aequa  in  patm 
et  in  maritos  frigide  sedere  jubet,  nec 
quidquam  moliri  patitur.  QtMreii- 
dum,  etc.  Sic  et  apud  Livium  mu* 
lieres :  *'  Melius  peribimus,  quam 
sine  alteris  vestrum  viduac,  aut  orbe 
vivemus."  ConsiUum  ipsum  non  me- 
moratur,  sed  quale  fuerit,  jaro  e  sqq. 
apparet.  Sirailiter  Virgilius,  i£neid. 
i.  50  sq<|. 


r 


FASTORUH  LIB.  III.  139 

f  O  pariter  raptae,  quoniam  hoc  commune  tenemus, 

Non  ultra  lente  possumus  esse  piae  : 
H  Stant  acies ;  sed  utra  Dl  sint  pro  parte  rogandi, 
j[      Eligite ;  hinc  conjux,  hinc  pater  arma  tenent. 

0  Quasrendum,  viduae  fieri  malimus,  an  orbae :      211 

Consilium  vobis  forte  piumque  dabo. 
f'  Consilium  dederat :  parent ;  crinemque  resolvunt ; 
f      Mcestaque  funerea  corpora  veste  tegunt. 

1  Jam  stabant  acies  ferro  mortique  paratae ;        216 
Jam  lituus  pugnae  signa  daturus  erat ; 

Quum  raptae  veniunt  inter  patresque  virosque ; 

Inque  sinu  natos,  pignora  cara,  ferunt. 
Ut  medium  campi  passis  tetigere  capillis, 

In  terram  posito  procubuere  genu  :  220 

£t,  quasi  sentirent,  blando  clamore  nepotes 

Tendebant  ad  avos  brachia  parva  suos. 
Qui  poterat,  clamabat  avum,  tum  denique  visum : 

Et  qui  vix  poterat,  posse  coactus  erat. 
Tela  viris  animusque  cadunt ;  gladiisque  remotis 

Dant  soceri  generis,  accipiuntque  manus.     226 

214.  Etiam    apud  Dionysium    et  225.  Repentina  animonim  mutatio. 

Plntmrchum,  vestibos  lugubribus  in-  Omnes»  qui   aderant,  cum   omnibus 

dats,  infantesque  in  sinu  gestantes  armis  suis  memorantur,  breviter  ta- 

avolant  in  castra,  ibique  procumbunt  men.     Tela — cadunt,  et  inc  virorum 

in  terram.    Sed  magis  illae  placent,  molliuntur,  et  tela  ad  mortem  infe- 

qaales  a  Livio  notantur :  "  Crinibus  rendam  parata  deponuntur.    Metam. 

paans  tcissaqne  veste,  ausas  se  inter  iv.  175.  Vulcano  obstupefacto  "  et 

tela  ▼olantia  inferre,  ex    transverso  mens,  et  quod  opus  fabrilis  dextra 

inpetQ  facto/'  etc.  tenebat,  Excidit;''  ubi  v.  not.   Tenere 

221.  Quasi  tentirent  nempe,  quid  idem  fere,  quod  amplecti,  quo  cum 

ageretor.     Clamabat  avum,  clamando  verbo  interdum  conjungitur,  ut  nota- 

appellabat  avum.    Poste  eoactus  erat ;  tum  ad  Plinii  VI.  £p.  vii.  1 .  Affectus 

incitabatar  a  matre,  ut  avum  balbu-  avorum   jucundo  figmento   proditur. 

tiret.     Flnxit  e  luxuria  ingenii  Na-  Scutoque,    Burman.    dubitat,  utrum 


Taubnenis    putat,    matres  mox  scuti  legendum  sit,  an  cum  qui< 

dolores  creasse  natist  ut  clamarent»  busdam  saitist  quia  wus  utrumque  ^ 

Ak  vttl  quod  fere  sonaret,  nt  ave,  casum  patitur.    C^baiidest  quia  Sabini 

Sic  et  Kr^sius.    Ridieulum  scilicet !  ex  opinione  vulgari  genus  ducebant  e 
VOL.  V.  S 


130 


P.  OVIDII  NASONIS 


Laudatasque  tenent  natas ;  scutoque  nepotem 

Fert  avus :  hic  scuti  dulcior  usus  erat. 
Inde  diem,  quae  prima,  meas  celebrare  Kalendas 

(Ebalides  matres  non  leve  munus  habent.    230 
An,  quia,  committi  strictis  mucronibus  ausae» 

Finierant  lacrymis  Martia  bella  suis  ? 
Vel,  quod  erat  de  me  feliciter  Ilia  mater ; 

Rite  colunt  matres  sacra,  diemque  meum.    234 
Quid  ?  quod  hiems,  adoperta  gelu,  nunc  denique 

Et  pereunt  victae  sole  tepente  nives.         [cedit, 
Arboribus  redeunt  detonsae  frigore  frondes  : 

Uvidaque  e  tenero  palmite  gemma  tumet. 
Quaeque  diu  latuit,  nuuc  se,  qua  tollat  in  auras, 

Fertilis  occultas  invenit  herba  vias.  240 

Nunc  fecundus  ager :  pecoris  nunc  hora  creandi : 

Nunc  avis  in  ramo  tecta  laremque  parat. 


Lacedsmoniis,  quorum  rex  antiquissi- 
mus  (Ebalus.    Vide  ad  i.  260. 

231.  Si  paulo  ante  inde  interpre- 
taris,  propterea,  hi  duo  versus  An — 
suis  otiose  additi  sunt.  Malim  igitur, 
inde,  ab  illo  teropore.  Jam  hic  du> 
bitat,  utruni  id  factum  sit,  quia  mu- 
lieres  committi,  etc.  an  propterRomuli 
partum  ex  Ilia.  Etenim  an  pauci 
tantum  MSS.  habent ;  csteri  ant  ex- 
hibent.  Committi^  se  committere,  se 
inferre  inter  strictos  gladios.  Sacra, 
diemque  menm,  primum  mensis  a  me 
dicti  diem,  quo  mihi  sacra  fieri  dc- 
bent.  Secundam  i^itur  causam  uno 
versu  attigit. 

235.  Tertia  causa  :  *•  Tempore  fe- 
cundo  pars  est  matronas  fecunditatem 
precibus  exposcere  a  Junone."  Cum 
hac  verna:  vicissitudinis  descriptione 
cf.  i.  151  sqq.  Adoperta  gelu,  gla- 
cialis  Virg.  dicitur.  Hiems  jam  Febr. 
die  scplimo  cedere  credebatur,  sed 
ssepe  recurrebat ;  ii.  150.  854.     Re- 


currebat  etiam,  auctore  Colttmella, 
identidem  per  totum  Martium.  PeT- 
eunt  victte,  liquescunt,  contabescunt. 
Perire  sic  de  nivibus  etiam  Plinius,  I. 
Ep.  XV.  2.  Bene  detonut  frigore, 
praesertim  quum  frondes  sspe  cum 
coma  comparentur.  *'  Tonsa  oliva.'* 
Virgil.  Georg.  iii.  20.  HerlMt  incre- 
menta  suaviter  descripta.  OeeuUas 
illas  vias  Virg.  Georg.  i.  89.  *'  csca 
spiramenta"  vocat,  quamquam  et  vias 
atque  venas. 

241.  Calpurn.  Ecl.  v.  22.  de  vemo 
tempore :  "  Tunc  Venus  et  calidi  sdii- 
tillat  fervor  amoris»  Lascivumque  pe- 
cus  salientes  accipit  hircos."  Larem 
ctiam  apibus  tribuit  Virg.  Georg.  iv. 
43.  et  penates  ver.  155.  Quarum  mi' 
Utiam,  etc.  Taubn.  explicat :  qaanim 
proles  vel  militis  officio  fungatur»  vel 
sacerdotio,  sive  votis,  oportet.  Immo 
partus,  actus  pariendi,  quem  uxorea 
in  votis  habent,  et  in  quo  mUitia  ea- 
rum  (conf.  ii.  9.)  cernitur. 


FASTORUM  LIB.  III. 


131 


Tempora  jure  colunt  latise  fecunda  parentes, 

Quarum  militiam  votaque  partus  habet. 
Adde,  quod  excubias  regi  Romanus  agebat,    245 

Qua  nunc  Esquilias  nomina  collis  habet. 
Illic  a  nuribus  Junoni  templa  Latinis 

Hac  sunt,  si  memini,  publica  facta  die. 
Quid  moror,  et  variis  onero  tua  pectora  causis  ? 

Eminet  ante  oculos,  quod  petis,  ecce  tuos.  250 
Mater  amat  nuptas;   matris   me  turba  frequen- 
tant : 

Haec  nos  praecipue  tam  pia  causa  decet. 
Ferte  Deae  flores :  gaudet  florentibus  herbis 

HfiBC  Dea :  de  tenero  cingite  flore  caput. 
Dicite,  Tu  lucem  nobis,  Lucina,  dedisti;  255 

Dicite,  Tu  voto  parturientis  ades. 
Si  qua  tamen  gravida  est ;  resoluto  crine  precetur, 

Ut  solvat  partus  moUiter  iila  suos. 
Quis  mihi  nunc  dicat,  quare  ccelestia  Martis 

Arma  ferant  Salii,  Mamuriumque  canant  ?   260 


245.  Quarta  causa,  quam  etiam 
FesUu  memorat :  "  Martias  Kalendas 
matrooB  celebrant,  quod  eo  die  Ju- 
Donii  Lucine  cdes  coli  ccepta  sit." 
Podta  autem  illa  sdes  in  eo  Esqui- 
liamm  vertice  fuit,  qui  Cispius  dic- 
tus.  De  illo  moute  etiam  Varro,  iv.  8 : 
"  Esquilia  Salii  scripseruot  ab  excu- 
biis  regis  dictas."  Haoc  etymologiam 
Noster  quoque  afferre  voluit :  excubic 
ibi  agebantur  Romulo,  quum  Titum 
Taiium  iofids  societatis  suspectum 
haberet. 

249.  Qoinu  causa,  eaque  Marti 
maxime  decora :  *'  Junonis  aroor  in 
nuptas,  et  inde  barum  amor  adversus 
Martem."  Mater  mea  Juno.  Matrit 
tur^,  turba  matronarum  matrem  co- 
lentium,  me  frequentant,  celebran- 
dum  sibi  sumserunt  primum  mei  men- 


sis  diem:  qua  pietate  ergo  simul 
color.  Taubnero  videtur  his  verbis 
et  haec  sententia  subjici  posse :  ideo» 
quod  mater  quslibet  filias  suas  amat, 
me  matrum  (sic  ante  Heins.  edeb.) 
turba  frequentant,ut  cladem  a  generis 
avertam. 

253.  Exhortatio  ad  Deam  rite  et 
pie  colendam.  Florentes  herbte  sunt 
ipsi  flores;  Virg.  Ecl.ix.  19.  **  humum 
florentibus  herbis  spargere."  In  Ma- 
tronalibus,  ut  in  aliis  sacris,  flores  esst 
adhibitos  etiam  ex  Horatii  d.  1.  patet. 
Quomodo  adhibendi  sint,  jam  addi- 
tur,  de  tenero  cingite  fiare  caput  effi- 
giem  Junonis.  £t  de  tenero  flore 
dictum,  ut  "  canitiem  largo  de  puU 
vcre  turpat*'  apud  Claudianum,  xix. 
25. 

259 — 398.   SuUorum  origo  et  /«- 


182 


P.  OVIDII  NASONIS 


Nympha,  mone,  nemoti  stagnoque  operata  Dianae : 
Nympha,  Numae  conjux,  ad  tua  facta  veni. 

Vallis  Aricinae  sylva  praecinctus  opaca 
Est  lacus,  antiqua  relhgione  sacer. 


tion.]  SecundumPlutarcb.  Num.  cap. 
13.  octavo  regni  Nume  auno,  quum 
pettis  per  Italiam  seviret,  atque  Ro- 
mam  etiam  exhauriret  civibus,  pelta 
asnea  e  coelo  delabitur.  Numa  ex 
Egeria  Musisque  se  ait  comperisse, 
missam  illam  esse  in  urbis  salutem, 
iervandamque  cum  undecim  aliis 
scutis  ejusdem  formc  Quo  facto, 
morbus  cessavit.  Hinc  rex  Salios  in- 
stituit,  peltarum  istarum  custoder  et 
ministros.  Dionys.  ii.  71.  hoc  unum 
narrat,  scutum  quoddam  in  Num» 
regia  inventum  esse,  a  nullo  mortali 
illatum.  Verum  Ovidius  vel  ipse,  vel 
alios  auctores  secutus,  aliud  miracu- 
lum  immiscuit,  quod  Plutarcb.  cap. 
15.  refeit.  Amobius  autem,  lib.  v. 
pag.  154.  ex  Antiate  repetit  et  exagi- 
tat.  Namque  fulmina  quum  aliquando 
plurima  cecidissent,  Numa,  monente 
Egeria,  Picum  et  Faunum,  vi  adhi- 
bita,  consulit  de  iis  expiandis.  Horum 
arte  Jupiter  coelesti  e  sede  ad  collo- 
quium  cum  Numa  elicitur,  eumque 
docet,  qua  ratione  fulmina  sint  pro- 
curanda;  quin  pignora  imperii  certa 
ei  promittit.  Promissum  fides  sequi- 
tur  ;  altero  enim  die  inter  tonitrua  et 
fulgura  scutum  leniter,  populo  spec- 
tante  et  acclamante,  decidit.  Id  ne 
lurto  auferri  possit,  Mamurius  opifex 
jubetur  plura  scuta  ejusdem  figur» 
facere. 

259—262.  Nova  invocatio.  Marti 
Gradivo  lecti  erant  Salii,  Liv.  i.  20. 
et  in  flsde  ejus  arma  coelestia  serva- 
bantur.  De  Mamurio  vide  ver.  383. 
Egeria  mox  Nympha  aut  Dea  vocatur ; 
mox  Musis  annumeratur ;  Dionys.  ii. 
60.  A  Liv.  i.  21.  concilia  Musarum 
cum  Egeria  memorantur.  Idem  eam- 
dem  et  amjugmn  Numas  vocat»  ubi 


Strothio  hec  vox  forte  nne  cansa 
suspecta  erat.  Secundum  alios  acrip* 
tores  non  nisi  noctnrnos  cum  ea  em- 
gressus  habuit  in  antro  quodam.  £a 
nunc  commode  invocatur,  quippe  pais 
fabulas  aeq.  De  nemarB  et  ttagno  Dimi£ 
mox  plura.  Ibi  Egeriam  operari  JHne 
recte  dici  negat  Heins.  quia  potioi 
gemitu  questuque  "  sacra  Dian»  in- 
pedit/'  Metaro.  xv.  489.  Operari 
etiam  est  operam  dare ;  sed  tunc  fere 
nomen  rei  additur,  non  loci.  Ad  tua 
facta  veni,  ades  ad  facta  toa  mihi 
suppeditanda. 

263 — 275.  Nemua  Dians  prope 
Ariciam,  urbem  Latii,  et  in  eo  E^ric 
fons  describitur.  Conf.  MeL  zt.  479 
sqq ;  Viiig.  JEn,  vii.  761  sqq.  et  in- 
primis  Strabo,  lib.  v.  pag.  239.  Noo 
pertinet  hic  locus  ad  rem,  led  inaertns 
est  varietatis  et  copi»  causa.  Prope 
Arieium,  sub  Albano  monte,  ntmta 
erat  cum  lacu,  in  quo  nemore  Dtana 
colebatur  peregrino  more,  qui  Scythi- 
cum  ritum  referebat.  Hinc  fabula 
nata  videtur  de  Diana  Taurica  ab 
Oreste,  Thoante  rege  interfecto,  illoc 
tranalata.  In  eodem  templo  Diana 
heros  indigena  Virbius  cultus,  ex  quo 
seriores  Hippolytum  fecere.  Vid.  Hey- 
nii  Exc.  viii.  ad  i£n.  vii.  De  Hippolyti 
fatis  et  tristi  morte  vid.  ad  Met.  dict. 
loc.  Furiis,  furore,  gravius  est  quam, 
quod  olim  edebatur,  lorist  quamquam 
apud  alios  auctores  larorum  quoque 
roentio  fit,  ubi  Hippolyti  necem  nar- 
rant.  Sequentia  nuUi*  initur  (vulgo 
aditur)  equii,  notat  etiam  ipse  Viigil. 
causa  addita:  "  Unde  etiam  Trivi» 
templo  lucisque  sacratis  Comipedes 
arcentur  equi,  quod  litore  curmm 
£t  juvenem  monstris  pavidi  effodere 


mafims. 


>) 


FASTORUM  LIB.  III. 


1S3 


Hic  latet  Hippolytus  furiis  direptus  equorum ;  265 

Unde  nemus  nullis  illud  initur  equis. 
Licia  dependent,  longas  velantia  S8epes, 

£t  posita  est  meritse  multa  tabella  Deae. 
Saepe  potens  voti,  frontem  redimita  coronis, 

Femina  lucentes  portat  ab  urbe  faces.  270 

Regna  tenent  fortesque  manu,  pedibusque  fugaces ; 

Et  perit  exemplo  postmodo  quisque  suo. 
Defluit  incerto  lapidosus  murmure  rivus : 

Seepe,  sed  exiguis  haustibus,  inde  bibes. 
Egeria  est,  quee  praebet  aquas,  Dea  grata  Camenis : 

Illa  Numae  conjux,  consiliumque  fuit.  276 

Principio  nimium  promtos  ad  bella  Quirites 

Molliri  placuit  jure,  Deftmque  metu. 


267.  Sk  supentitio  Teteram  colere 
■olebat  loca  lacra.  Metam.  viii.  744 : 
"  Vitts  mediam  (arborem)  memores- 
que  tal>dlB  Sertaqae  cingebant,  voti 
argiimenta  potentis.'*  Tabelle  illas 
effigie  Dee  titulisqae  inaignitaB  erant. 
Vidc  Heyn.  ad  Tibal.  I.  iii.  28.  Velar^ 
verb.  pr.  in  hac  re.  Mulieres  potentes 
v&H,  compotes  fact»  voti,  Dians  vota 
aolvebant  etiam  sic,  ut  facibus  delatis 
ardentibas  lucum  ejus  illustrarenL 
Vid.  Werntdorf.  Ezc.  vii.  ad  Gratii 
Cyiieg.  Matronia  se  immiscebant  e- 
tiam  poells  amantes.  Itaque  Propert. 
n.  zaiii.  39.  vnm  exprobrat,  quod 
▼elit  "accensis  currere  tssdis  In  ne- 
mus»  et  Trivia  lumina  ferre  Des." 
Sacerdoa  Diana  in  illo  nemore  Rex 
NemorenMit  dictus.  Id  sacerdotium 
servi  fugitivi  (pedibutfugaees,  ^pairi' 
rtu  Strab.)  ad  se  rapiebant,  ita  qui' 
dem,  ut  manu  fortior  priorem  sacer- 
dotem  ioterficeret:  quem  morem 
Slrabo  d.  1.  papPapiK^  icai  ^vOucdv 
i9oQ  Tocat.  Conf.  Art.  Amat.  i.  260. 
ttbi  "  parta  per  gladioa  regna  nocente 
mann."  ^' 


273.  Egeria,  Numa  mortuo,  in  illo 
nemore  abdita,  prs  moerore  itkfontem 
mutatit  est;  Metam.  dict.  loc.  In- 
certum,  quia  adstantibus  non  apparet 
unde  sit.  Strabo  de  lacu  Dians,  ai  8* 
Airoppwrtm  IvravOa  pkv  dSfiXot.  Uoiv, 
etc.  Eiiguit  hauttibut,  forte  quia  ei 
vis  qusdam  peculiaris  tribuebatur. 
Grata  Camenit ;  vid.  ad  ver.  259. 
ContiUum.  Dionys.  vocat  eam  SiiAff' 
Kovoav  ri)y  PaotXuci^v  oo^lavm  £t  si- 
mulabat  Numa,  ejus  se  monitu,  qua 
acceptissima  Diis  essent,  sacra  in- 
stituere  ;  liv.  i.  19. 

277 — ^284.  Summa  meritoram  Nu- 
mSy  qui  conatus  est  r^v  ir6\iv,  Htnrtp 
oiiripov,  Ik  <ncXf|pac  Kai  TroXcfiuc^ 
fiaXaKurrtpav  "rroirioai  Kai  diKaiori» 
pav  Plutarch.  Num.  8.  ubi  plura  de 
audaclssima  civium  ferocia.  Etiam 
a  Dionys.  62.  iwripetav  irp&Tov  ^- 
SaoKiov,  liriiTa  iucaioavvriv  Numa 
inducitur.  Virmior,  robustior,  viribus 
valentior;  Plin.  III.  Epist.  ix.  11. 
"  robustissimus  et  firmissimus.''  Saera 
et  a  Romulo  tradita  renovavit  Nnma, 
et  ipse  plura  addidit;   Dionys.  63 


134 


P.  OVIDII  NASONIS 


Inde  datae  leges,  ne  firmior  omnia  posset : 

Coeptaque  sunt  pure  tradita  sacra  coli.  280 

Exuitur  feritas,  armisque  potentius  aequum  est : 

Et  cum  cive  pudet  conseruisse  manus. 
Atque  aliquis,  modo  trux,  visa  jam  vertitur  ara; 

Vinaque  dat  tepidis  salsaque  farra  focis. 
Ecce  Deftm  genitor  rutilas  per  nubila  flammas 
.  Spargit,  et  effusis  aethera  siccat  aquis.  286 

Non  alias  missi  cecidere  frequentius  ignes : 

Rex  pavet,  et  vulgi  pectora  terror  habet. 
Cui  Dea,  Ne  nimium  terrere  ;  piabile  fulmen 

Est,  ait ;  et  saevi  flectitur  ira  Jovis :  290 

Sed  poterunt  ritum  Picus  Faunusque  piandi 

Prodere,  Romani  numen  uterque  soli. 


Pure  id  quod  pie.  Tibul.  1.  iii.  25: 
"  Pie  dum  sacra  colis,  pureque  lavari 
Te,  et  puro  secubuisse  toro.  Etmitur, 
Burm.  cum  MSS.  Farnes,  et  Ambros. 
tamquam  verb.  efficacius  malit,  exi- 
gitur,  Mihi  vero  alterum  verbum  satis 
grave  et  elegaus  videtur;  Claudian. 
XV,  397 :  "  Naturamque  simul,  fra- 
tremque  cruentus  ExuiU"  Atque  ali- 
quis,  etc.  Vira  religionis  in  mentibus 
Quiritium  declarat ;  itaque  vis  in  voc. 
modo  ei  jam  inest.  Verlitur  rectius 
cum  Burman.interpretaberis,  mutatur, 
quam  cum  Neap.  corpus  dextrorsum 
circumagit  more  adorantium.  Tru^ 
ad  ingenium  violentum  referendum. 

285.  Nunc  demum  narratio  ipsa 
incipit,  cujus  prior  pars  simillima  re- 
peritur  iis,  quae  Virg.  Georg.  iv.  387 
sqq.  de  Cyrene,  Aristso  et  Proteo 
habet.  Neque  tamen  hsc  adsimilavit 
Ovid.  sed  hausit  ex  Antiatis  libro  se- 
cundo,  ficta,  ut  Plularch.  monet,  a 
superstitione  antiquissims  statis.  Liv. 
igitur  i.  20.  iis  spretis  auguriis  Nu- 
mam  consuluisse  Jovem  Elicium  nar- 
raty  que    suscipienda  essent   atque 


procuranda.  Jupiter  per  nubila  flam- 
mas  spargens,  minus  terribilis,  quam 
**  per  purum  tonantes  equos  agens  ;** 
Horat.  I.  Od.  xxxiv.  8.  Itaque  Julio 
Cssare  interfecto,  "  Non  alias  coeio 
ceciderunt  plura  sereno  Fulgura;** 
Virg.  Georg.  i.  487.  De  formula  pec' 
tora  terror  habet,  vide  ad  Met.  ix.291. 
289.  Dea,  Egeria.  Piare,  erpiare 
et  ver.  343.  procurare  fulmen  Arnob. 
d.  1.  sic  circumloquitur :  "Scire  re- 
media,  quibus  averti  possint,  quae  per 
fulminis  jactum  in  humanis  fieri  Ju- 
piter  constituerit  rebus."  Faunus, 
Pici  filius,  Aboriginum  rex,  vir  pru- 
dens,  quem  Romani,  ut  Deum  pa- 
(rium  atque  fatidicum,  sacrificiis  et 
carminibus  colebant;  Dionys.  i.  31. 
Sed  jam  ante  Romam  conditam,  ora- 
culum  ejusconsulebatur ;  JEn,  vii.  81 : 
"  At  rex  soliicitus  monstris,  oracula 
Fauni,  Fatidici  genitoris,  adit."  Sed 
in  societatem  honoris  divini  etiam 
Picus  venit.  Plutarch.  dicto  loc.  iis 
medicamentorum  scientiam  tribuit, 
atque  artium  magicarum.  Vid.  Ueyn. 
£xc.  V.  ad  JEn.  vii. 


FASTORUM  LIB.  III. 


135 


Nec  sine  vi  tradent:  adhibeto  vincula  captis, 

Atque  ita,  qua  possint,  erudit,  arte  capi. 
Lucus  Aventino  suberat  niger  ilicis  umbra,      295 

Quo  posses  viso  dicere,  Numen  inest. 
In  medio  gramen,  muscoque  adoperta  virenti 

Manabat  saxo  vena  perennis  aqu8e. 
Inde  fere  soli  Faunus  Picusque  bibebant. 

Huc  venit,  et  fonti  rex  Numa  mactat  ovem :  30C 
Plenaque  odorati  disponit  pocula  Bacchi ; 

Gumque  suis  antro  conditus  ipse  latet. 
Ad  solitos  veniunt  silvestria  numina  fontes ; 

Et  relevant  multo  pectora  sicca  mero. 
Vina  quies  sequitur :  gelido  Numa  prodit  ab  antro ; 

Vinclaque  sopitas  addit  in  arta  manus.         306 
Somnus  ut  abscessit ;  tentando  vincula  pugnant 

Rumpere :  pugnantes  fortius  illa  tenent. 
Tum  Numa :  Di  nemorum,  factis  ignoscite  nostris, 

Si  scelus  ingenio  scitis  abesse  meo ;  310 


295.  Fauni  oraculum  in  Inco  Al- 
bnne»  erat  ;  Virg.  ^n.  vii.  81  sqq. 
ubi  vide  Int.  Sed  nunc  prior  lucus 
memoratnr,  sub  Aventino,  quem  olim 
largos  habuisse/imtes,  lucosque  opacos, 
e  Plutarchi  dict.  loc.  discirous.  Niger, 
a  nigricante  ilicis  virore  ;  Metam.  ix. 
664,  **  nigraque  sub  ilice  manat." 
Cul.  138.  "  Ilicis  et  nigre  species." 
Sic  melius  capies,  quam  de  umbra 
obscura.  Inde  soli — bibebant,  quia  ip- 
sis  sacer.  Arnob.  "  illis  aquandi  so- 
lemne  iter  huc  fuit." 

301.  Odoratus  Bacchus,  vinum  odo- 
rum,  adeoquegenerosum,  etiam  Georg. 
iv.  279.  Arnob.  "  liquoribus  odoratis 
fragrantia  pocula."  Sed  pro  Dis  ponit, 
quod  Heins.  non  nisi  ex  ingenio  suo 
dederat,  disponit  revocavi,  etiaro  prop- 
ter  Arnob.  apud  quem  Nuroa  pocula 
"  non  4>arvi  numeri  **  vino  mulsoque 


complet.  Apud  Plutarch.  vero  fontem 
ipsum,  ex  quo  illi  bibere  solebant, 
vino  roiscet  et  melle.  Cum  suis,  Nem- 
pe  castos  duodecim  juvenes  secum 
ductos  celavit  apud  aquam  cum  vin- 
culis  ;  Arnob.  dict.  loc.  Antrnm  forte 
illud  ipsum,  in  quo  congressus  cum 
Egeria  habebat ;  etenim  id  quoque 
sub  Aventino. 

305.  Vina  quies  sequitur,']  Sopor 
gravis  ex  ebrietate  intel.  Vid.  Arnob. 
Secundum  Plutarch.  hi  capti,  teque  ac 
Proteus,  in  varias  se  mutarunt  formaa» 
oculisque  horrendas  objecerunt  ima- 
gines.  HsBC  Noster  omisit,  forte  quia 
nolebatcum  Virgilio  concertare.  Ten- 
tare,  periculum  facere,  an  possis  ali- 
quid  efficere.  Fortius  tenent,  arctius 
continent;  Metam.  ii.  127.  ^rttus 
utere  loris,  de  auriga. 


196 


R  OVIDII  NASONIS 


Quoque  modo  possit  fulmen  monstrate  piari. 

Sic  Numa ;  sic  quatiens  comua  Faunus  ait : 
Magna  petis  :  nec  qu^  monitu  tibi  discere  nostro 

Fas  sit :  habent  fines  numina  nostra  suos. 
Di  sumus  agrestes,  et  qui  dominemur  in  altis  315 

Montibus :  arbitrium  est  in  sua  tela  Jovi. 
Hunc  tu  non  poteris  per  te  deducere  ccbIo  : 

At  poteris  nostra  forsitan  usus  ope. 
Dixerat  hsec  Faunus :  par  est  sententia  Pici. 

Deme  tamen  nobis  vincula,  Picus  ait.  320 

Jupiter  huc  veniet,  valida  deductus  ab  arte : 

Nubila  promissi  Styx  mihi  testis  erit. 
Emissi  quid  agant  laqueis,  quae  carmina  dicant, 

Quaque  trahant  superis  sedibus  arte  Jovem, 
Scire  nefas  homini :  nobis  concessa  canantur,  325 

Quaeque  pio  dici  vatis  ab  ore  licet. 
Eliciunt  coelo  te,  Jupiter,  unde  minores 

Nunc  quoque  te  celebrant,  Eliciumque  vocant. 


312.  Concussio  capitis  nunc  diffi- 
cultatem  rei  propositae  indicat.  Nec 
que  monitu,  etc.  Tradiderant  tamen 
nonuulli,  didicisse  hanc  procurationem 
Numamab  ipsis.  Vide  Piutarcb.  Nu- 
mina  nottra,  vis,  potestas  nostra  di- 
vina.  Hunc  tu  non  poteiis,  etc.  Apud 
Amob.  instituunt  regero,  quibus  ipse 
Jovem  modis  et  sacrificiis  ad  terras 
eliciat.  Deducere  verb.  pr.  magarum, 
quflB  et  lunam  "  coelo  deducere  "  po- 
ierant.  Plutarch.  jcarayayfTv  rbv 
Aia  fiayttKravrag* 

321.  Lectio  deductus  ab  arte  veris- 
uma  mihi  videtur ;  namque  deducere, 
quod  ver.  317.  prscesserat,  hic  com- 
mode  repetitur,  et  valiila  bene  conve- 
nit  r^  artCf  et  ah  arte  est  ope  artis. 
Male  Taubn.  putat,  hunc  usum  prte- 
positionis  ab  inusitatum  esse.  Ntibila, 
quia  nebulasexhalat  iners ;  Met.  ii.435. 


323  sqq.  Excusat  se  Ovidius,  quod 
non  enarrat,  quid  Dii  illi  egerint,  ut 
iv.  552.  Carmina  Neap.  intel.  verba 
Pontificis,  quum  fulmina  condebaU 
Immo  formula  incantationis  cogitanda, 
qua  illi  Jovem  eliciebant ;  ii.  426. 
De  formula  scire  nrfat,  de  iis,  que 
scire  conari  impium  est,  vid.  BentL 
ad  Horat.  I.  Od.  xi.  1 . 

327.  Liv.  i.  20  :  "  Ad  ea  elicienda 
ex  mentibus  divinis,  Jovi  Elicio  aram 
in  Aventino  dicavit,  Deumque  consu- 
luit  auguriis,  qus  suscipienda  essent.'' 
Minores,  posterL  De  tremore  illo,  di- 
vins  prsBsentisB  signo,  alibi  dictum; 
couf.  ii.  439.  Numam  horror  ille  sa- 
cer  corripit,  Deo  viso;  et  in  precibus 
solemnis  erat  illa  conditio,  si  te  pie 
colui.  £t  cultum  nunc  pcr  donariat 
pietatem  per  puras  manus  exprimit. 
Da  piamina,  edoce  piamina. 


FASTORUM  LIB.  IIL 


187 


Constat  Aventinae  tremuisse  cacumina  silvds : 

Terraque  subsedit  pondere  pressa  Jovis.      330 
Corda  micant  regis :  totoque  e  pectore  sanguis 

Fugit ;  et  hirsutae  diriguere  comae. 
Ut  rediit  animus,  Da  certa  piamina,  dixit, 

Fulminis,  altorum  rexque  paterque  Deiim ; 
Si  tua  contigimus  manibus  donaria  puris ;        335 

Hoc  quoque,  quod  petitur,  si  pia  lingua  rogat. 
Annuit  oranti:  sed  verum  ambage  remota 

Abdidit,  et  dubio  terruit  ore  virum. 
Caede  caput,  dixit :  cui  rex,  Parebimus,  inquit : 

Caedenda  est  hortis  eruta  cepa  meis.  340 

Addidit  hic,  Hominis :  Summos,  ait  ille,  capillos. 

Postulat  hic  animam :  cui  Numa>  Piscis,  ait. 
Risit ;  et  His,  inquit,  facito,  mea  tela  procures, 

O  vir  colloquio  non  abigende  meo. 
Sed  tibi,  protulerit  quum  totum  crastinus  orbem 

Cynthius,  imperii  pignora  certa  dabo.  346 

Dixit,  et  ingenti  tonitru  super  aethera  motum 

Fertur,  adorantem  destituitque  Numam. 


337.  Ambaget  de  ambiguis  et  ob- 
•curis  ontculorum  verbis  dici,  notum 
cst ;  ir,  668 :  Metam.  vii.  761.  At 
qui  venim  abdit,  dubioque  altenun 
terret  ore,  is  ambages  i^Has  non  re- 
noyet.  Obscuritas  nunc  erat  a  bre- 
vitate,  qoa  Jupiter  Nums  sapientiam 
tentabat ;  itaque  ambagei  circuitionem 
ioterpretabimur ;  coUoquium  autem 
illud,  auctore  Plutarcho,  sic  fere  in- 
formabimos.  J.  Fulmina  procura  ca- 
pitibus.  N.  ceparumne?  J.  horoinis. 
N.  crinibiisne?  J.  animaiis.  N.  ms- 
nis  ?  J.  ridens,  His  facito,  etc.  Atque 
tribus  ittis  rebus  Plutarchi  adhuc  state 
Romani  procurabant.     De  mcena,  ge- 

VOL.V. 


nere  pticMim,  vid.  ad  ii.  57^. 

346.  Pignora  tmpertt,  munera  Deo- 
rum  fatalia,  quorum  conservatione 
perpetuitas  et  salus  imperii  nitebatur. 
Vid.  Boccler.  de  pignoribus  imperiL 
£a  erant  Palladium  et,  quod  nunc 
promittitur,  scutum  coeleste.  Male 
Rutil.  Itin.  ii.  55.  libros  Sibyllinos 
addit.  Vid.  Wernsdorf.  £xc  viii. 
extr.  Dii,  quando  e  coospectu  bo- 
minum  avolabant,  signa  quKdam  da- 
bant  divinitatis  suc;  Heyn.  Excurs. 
xiii.  ad  Mn,  i.  Jupiter  nunc  cura  tonitru 
aufertur.  £o  moveri  coelum  sspe  di- 
citur,  ut  multis  docet  Heins.  DeUi- 
tuit,  reliquit. 
T 


140 


P,  OVIDII  NASONIS 


Plura  jubet  fieri  simili  cselata  figiira, 

Error  ut  ante  oculos  insidiantis  eat. 
Mamurius,  morum  fabrsene  exactior  artis, 

Difficile  est,  illud,  dicere,  clausit  opus.         384 
Cui  Numa  munificus,  Facti  pete  preemia,  dixit: 

Si  mea  nota  fides,  irrita  nulla  petes. 
Jam  dederat  Saliis,  a  saltu  nomina  ducunt, 

Armaque,  et  ad  certos  verba  canenda  modos. 
Tum  sic  Mamurius  :  Merces  mihi  gloria  detur, 

Nominaque  extremo  carmine  nostra  sonent. 
Inde  sacerdotes  operi  promissa  vetusto  391 

Prsemia  persolvunt,  Mamuriumque  voeant. 
Nubere  si  qua  voles,  quamvis  properabitis  ambo, 

Difier :  habent  parvae  commoda  magna  morae. 


381.  Plurat  permulta  Dionysius 
ait.  Coilata  nunc  nil  nisi  sculpta. 
Pignoribus  imperii  ituidiari  populi 
finitimi  solebant.  Ut  enor  ante ocuUu 
«at.  Sic  exornavit  illud,  ut  jam  insi- 
dians  dubius  hsreat.  Error  etiam  de 
incertitudine  dicitur.  Mamurium  Plu- 
tarchus  ab  arte  tantnni  laudat,  tva 
T&v  Sxptav  irifiiovpyCiv,  sed  morum 
etiam  fama  floruerit  necesse  est.  Is 
clausit,  absolvit,  opui,  ad  quod  post 
alios  accessit.  Lenzius  clausit  inter- 
pretatur,  ab  omni  parte  rotundum  fe- 
cit,  orbe  certo  inclusit.  Sed  claudere 
etiaro  notionem  absolvendi  habere, 
docet  Drakenb.  ad  Silium,  xiii.  686. 
ExactuSf  perfectus,  nunc  secundum 
casum  adjunctum  habet. 

387.  A  saltu,  a  tripudiis,  quibuscum 
ancilia  gestabant,  per  urbem.  Plu- 
tarchus,  &7rb  r%  bpxh^iiiK  clXtuc^q  ; 
Dionysius,  airb  Trjg  awrovov  rti/jj- 
fftutc,  Ad  tibiae  modos  citatos  armati 
saltabant,  modo  omnes  simul,  raodo 
per  vices,  atque  carmina  canebant. 
Instructi  erant  sneis  et  balteis  et  ga- 
leis  et  tegumentis  in  pectore,  atque 
pugionibus,  quibus  identidem  ancilia 


pulsarent.  Prster  itfaiitttrtum  serins 
«t  aliomm  nomina  eamiiiu  Saliari  ia- 
certa  esse,  docet  NeapoKs  ad  haie 
locum.  Sonent ;  Metam.  z.  205: 
"  Te  lyra,  te  carmiiia'  nostra  soBi* 
bunt" 

393.  Eodem  tempore  et  iter  facere 
religiosum  erat.      Vide   lipsium  ia 
Antiq.  Lect.  v.  16.    Condi  andlia  di- 
cebantur,  ubi    templo    reddebaator. 
Flamen  Dialis  solus  albo  galero  aat 
apice  insignitus  erat,  neque  sine  eo 
licebat  ei  sub  dio  versari.     On^ 
ejus  Flaminica  venenato  operta  etria 
redimita  prodibat.    Erat  autem  omf- 
natum  pallium  flammeo  colore,  et  ries 
peculiare    capitis    cingulum.      Vide 
Gellium  Noct  Att.  x.  15.  ibique  Intt 
Hinc  et  nunc  cincta  vocatur,  qood 
Heinsius  tuetur  verbis  I^esti:  "  Cincta 
Flaminica  veste  velata."     Nam  ilii 
sancia,  capitis  distincta  aut  dtscincto» 
etc.  habent.    Jam  Flaminica  mults 
legibus  tenebatur,  de  quibus  Gellins 
dicto  loco  et  Schwarzius  ad  Plininm, 
paneg.  Ixxxiii.  5.  In  iis  erat,  ne  certis 
temporibus  caput  comeret,  ungues  re- 
secaret,  etc.    Confer  iv,  226. 


FASTORUM  LIB.  IIL 


141 


Arma  movent  pugnam :  pugna  est  aliena  maritis  ; 

Condita  quum  fuerint,  aptius  omen  erit.       396 
His  etiam  conjux  apicati  cincta  Dialis 

Lucibus  impexas  debet  habere  comas. 
Tertia  nox  emersa  suos  ubi  moverit  ignes ; 

Conditus  e  geminis  Piscibus  alter  erit.         400 
Nam  duo  sunt :  austris  hic  est,  aquilonibus  ille 

Proximus :  a  vento  nomen  uterque  tenet. 
QuuM  croceis  rorare  genis  Tithonia  conjux 

Coeperit,  et  quintae  tempora  lucis  aget : 
Sive  est  Arctophylax,  sive  est  piger  ille  Bootes, 

Mergetur,  visus  effugietque  tuos.  406 

At  non  effugiet  Vindemitor :  hoc  quoque  causam 

Unde  trahat  sidus,  parva  docere  mora  est. 
Ampelon  intonsum,  Satyris  Nymphaque  creatum 

Fertur  in  Ismariis  Bacchus  amasse  jugis.     410 
Tradidit  huic  vitem  pendentem  frondibus  ulmi, 

Quae  nunc  de  pueri  nomine  nomen  habet. 


399 — 402.  Piseii  alterius  occosum 
9€Mpertifnu  die  iii.  Mart.  «Te  v.  Nonas. 
Sideris  hujiu,  magDum  coeli  spatium 
occupantis,  origioem  habes,  ii.  458 
•qq.  Alter  Piscis  Notius  vocatur, 
aher  Boreus;  Hyginus,  Astr.  Poet. 
IIL  xtix,  40. 

403 — 414.  Aretophylaeis  et  Vinde» 
mitoris  ortus  die  quinto  Martii.  In 
Aretephyiaee,  qui  idem  et  B^iotes  dici- 
tur  (vide  ad  Met.  ii.  176.)  lapsus  est 
Ovidius :  occidit  enim  Maio  exeunte, 
▼.  733 ;  sed  die  t.  Martii  vespere  ori- 
tur.  Secundum  Euctem.  dpKTovpoc 
iwiriXku  ical  xporpvyfyr^C.  Sic  et 
Ptolemaeus,  dpcroijpoc  ivfriptoQ  Ixi- 
riXXfi.  Aget,  adferet;  Metam.  iii. 
160.  "  redncit  lucem."  Piger:  Mc- 
tam.  ii.  176.  tardus  vocatur,  ubi  vide 
Qotam. 

407.    Vindemitar,  Graocis  irporpv» 


ytirrJQ,  stella  in  Virginis  ala  septem- 
trionali;  Hyginus  Poet.  Astr.  iii.  24. 
Intonsus  nunc  ad  teneram  aetatem  re- 
ferendum,  ut  Met.  vi.  254.  non  ad 
comam  promissam ;  Horat.  I.  Od.  zxL 
2.  Satyris  ex  optimis  et  plurimis 
MSS.  recepit  Burmannus,  ut  Ovidius 
oblique  Nympham  vulgato  corpore 
infamem  tetigerit.  Mitscherl.  vero 
Satyro  revocavit.  Ismarxu,  mons 
Thraciae,  jam  Homeri  aetate  vitibus 
nobilis:  Od.  iz.  196;  Virg.  Georg.  ii. 
37.  Sequens  distichon  Tradidit — Aa- 
bet,  judice  Heinsio,  adulteram  et  nu- 
gatoriam  manum  sapit :  nec  mihi  pla- 
cet,  quamquam  non  omnino  damnave- 
rim ;  eo  enim  sublato,  manca  videtur 
narratio.  £t  quum  Ampelos  Graocis 
vitem  significet,  non  incredibiie  est, 
Ovidium  aliquid  de  nomine  addi- 
disse. 


142 


P.  OVIDII  NA80NIS 


Dom  legit  ia  ramo  pictas  temerarius  \xvm, 

Decidit :  amissum  Liber  in  astra  vehit. 
Sextus  ubi  oceano  clivosum  scandit  Olympum 

Phcebus,  et  alatis  eethera  c^rpit  equis  :  416 

Quisquis  adea,  canaeque  eolis  penetralia  Vest» ; 

Cratera  Iliacis  turaque  pone  focis. 
Caesaris  innumeris,  quem  maluit  ille  mereri, 

Accesftit  titulis  pontificalis  honos.  420 

Ignibus  ffitemis  aeterni  numina  prsesunt 

Caesaris :  imperii  pignora  juncta  vides. 
De  veteris  Trojae  dignissima  praeda  favilla, 

Qua  gravis  ^neas  tutus  ab  hoste  fuit ; 
Of tus  ab  j£nea  tangit  cc^ata  sacerdos  425 

Numina :  cognatum,  Vesta,  tuere  caput. 
Quos  sancta  fovet  ille  manu^  bene  vivitis  ignes ; 

Vivite  inexstincti,  flammaque,  duxque,  precor, 


415--428.  Vesta:  uxcra  pridie  No- 
nas,  sive  sexto  die»  quo  eodem  Attgu*- 
tM<  Pontifex  MaximuM  factus  est.  Alati, 
ut  alipedes  Metam.  ii.  48.  omaiQO  sunt 
TClocet.  Penetralia  Veskt  etiam  i£- 
neid.  v.  744.  pro  Vesta  ipsa  poountur. 
Id  iis  velata  et  ab'  hominum  adspectu 
iotaeta  colebatur.  In  cultu  Deorum 
«dam  erateret  poiiti.  Virgilius,  Eclog. 
▼•  68  :  "  Craterosque  duo  statuam  tibi 
phiguit  olivi."  De  Jliacis  focit  vide 
ver.  39.  et  142. 

419.  An.  U.  C.  741.  pridie  Nonas 
Martias  Augustus,  Lepido  mortuo, 
Pofilt/Scotum  Maximum  accepit,  q\ii 
hoBOS  ttnus  ei  defnerat ;  Dio  lib.  liv. 
eap.  15 ;  Suetonius  August.  xxxi. 
Idem  Dotavit  Kalend.  vetus  atqne 
Vorrius  Flaccns.  Hoc  Ovidius  sum- 
ma  revorentia  et  in  maximam  Augusti 
kndem,  more  seculi  Augustei,  extol- 
Kc  Bene  hoc  cum  VestsB  sacrts  con> 
jttoctBOi ;  Pontifez  Maximus  enim 
pmerat  Vestalibus.  Ci,  iv.  949. 
ElQgium  ttemi  non  imperio  tanlnm 


datum,  sed  et  Cesari.  Vide  SchwM. 
ad  Plinii  paneg.  67.  In  Vestss  tem- 
plo  non  ignes  tantum  atemi,  sed  et 
Palladium,  imperii  pignus,  vi.  421  sqq. 
que  duo  sspe  junguntur.  LiviaM,  v. 
52 :  **  Quid  de  sternis  Vest«  ignibiub 
signoque,  quod  imperii  pignos  cnsto- 
dia  ejus  templi  tenetur,loq«ar1"  Sed 
nunc  accesiit  novum  pignua,  Augn»- 
tOB.  £a  laudem  maximam !  *  <  i£- 
neas/'  Ilio  ardente, "  Vestamque  po- 
teniem  i£ternumque  adytis  efiert  pe- 
netralibus  ignem."  ^n.  ii.  296  aq. 
Vid.  Ueynii  excursum  ix.  ad  iEiieid. 
ii.  Gruvis,  gnavatus,  onustus.  Ab 
^oea  domus  Julia,  in  quam  Aagus- 
ttts  adoptatus ;  iv.  20  sqq.  Hinc  iUa 
eognatio,  quam  Ovidius  celebrat.  Co* 
put  eleganter  sic  in  commendatione 
pro  ipso  homine.  Fovet,  alit.  Vivita 
inexstineti,  Alterem  ab  homine  ad 
ignem,  alterum  ab  igni  ad  hominem 
translatum.  Dux,  C&sar.  Vide 
Heinsium  et  Burmannum  ad  ii.  39. 


FASTORUM  LIB.  IIT. 


148 


Uka  nota  est  Martis  Nonis :  sacrata  quod  illis 

Templa  putant  lucos  Vejovis  ante  duos.        430 
Romulus  ut  saxo  lucum  circumdedit  alto : 

Quilibet  huc,  inquit^  confuge,  tutus  eris. 
O  quam  de  tenui  Romanus  origine  crevit! 

Turba  vetus  quam  non  invidiosa  fuit! 
Ne  tamen  ignaro  novitas  tibi  nominis  obstet^   435 

Disce,  quis  iste  Deus,  curve  vocetur  rta. 
Jupiter  est  juvenis :  juveniles  adspice  vultus : 

Adspice  deinde  manum ;  fulmina  nulla  tenet. 
Fulmina,  post  ausos  ccelum  affectare  Gigantas, 

Sumta  Jovi :  primo  tempore  inermis  erat.     440 
Ignibus  Ossa  novis,  et  Pelion  altior  Ossa 

Arsit,  et  in  solida  fixus  Olympus  humo. 


429—448.  Vejami  mim  Nonit  de- 
dieaia  a  Romiilo.  De  eo  aniein  Deo 
qnum  wmam  esseal  nntentis,  ut  ez 
GeUii  Noct.  Att.  ▼.  12.  apparet»  et 
Dos  inde  mox  videbimus,  Ovidius  quid 
ipee  seottal  in  medium  afiert. 

Dioayiins,  ii.  15.  auctor  e»t,  Romn- 
lom  loco  inter  capttoUum  et  arcem  (v. 
ad  ii.  70.)  qui  «lo  adhuc  tempore  di- 
eebatar  piMpwv  Svoiv  ifnfpuav  (li- 
▼iua,  i.  8. "  inter  duos  lucos")  atque 
olim  nomen  a  re  acceperit,  asylum 
apemisia,  apposito  templo,  in  quod 
supplices  et  convens  confugereat : 
sed  cui  Deo  consecratum  fuerit  illud 
lemplum,  certo  se  dicere  non  posae. 
V^omt  sdem  fuisse,  non  modo  Ovi- 
dius  dicit,  sed  et  alii.  Vitruvius,  iv. 
7.  tthi  de  structura  templorum  loqui- 
tar,  "  uti  est  Castoris  in  Circo  Flaroi- 
nio»  et  inter  duos  lucos  Vejovis.''  Gel* 
lios  Noct.  Att.  V.  12 :  « £st  autem 
ades  Vejovis  RomsB  inter  arcem  et 
cafnlolium."  Adde  P.  Victorem  in 
Reg.  viii. 

4d2.    Qmlihtt  huc,]     £t  confugit 
huc  ex  finitimii  populis  turba  omnis» 


sine  discrimine,  liber  an  senrus  easet. 
Tenuu,  humilis;  liv.  ii.  1."  illapaa- 
torum  convenarumque  plebs,  transfnga 
ea  suis  populis."  Novites  «ositfliu, 
inusilatum  et  obscurum  nomen.  Ob* 
itet,  ofiendat. 

437.  Senteottam  dicit  in  fine  loei 
ver.  447.  prcmissis  argumentis.  J«- 
jnter  juvenUit ;  statia  Vejovis  juve* 
nem  refert.  Pott  a«i«os,  etc.  Immo 
prius,  in  bellu  cum  Titanibus,  Cyelo* 
pes  Jovi  fulmina  suppeditarunt,  quii* 
bus  telis  et  postea  contra  Giganta*  et 
Typh«Bum  usus  est.  ApoUodorus»  Ia 
ii.  1.  Sed  ex  Titanomachia  muha 
sunt  a  poetis  translata  in  Gigantoaia<^ 
chiam.  De  ordine,  quo  OlfmpuM, 
Oua,  Pelion  montes  congesti  apud 
poetas  leguntur,  vide  qu»  in  varr. 
lectionibus  ad  Metam.  i.  156.  diximus* 
In  Gigantomachia  arserunt,  ignibu$ 
novii,  fulminibus  a  Jove  raodo  sumtis. 
Capra  Amalthea,  cujus  lacte  Nymphm 
Adrastea  atque  Ida  Jovem  tenerum 
nutrivere ;  Apollodorus,  I.  i.  8.  Ejus 
figuram  juxta  Vejovis  simulacrum  ste- 
tis8e,observat  etiam  Geilius  dicto  looo. 


144 


P.  OVIDII  NASONIS 


Stat  quoque  Capra  simul :  Nymph»  payisse  fe- 

Cretides :  infanti  lac  dedit  illa  Jovi.         [runtur 
Nunc  vocor  ad  nomen:  vegrandia  farra  coloni,  445 

Quae  male  creverunt,  vescaque  parva  vocant. 
Vis  ea  si  verbi  est,  cur  non  ego  Vejovis  «dem, 

^dem  non  magni  suspicer  esse  Jovis? 
Jamque,  ubi  cseruleum  variabunt  sidera  ccelum, 

Suspice:  Gorgonei  colla  videbis  equi.  450 

Creditur  hic  caesae  gravida  cervice  Medus» 

Sanguine  respersis  prosiluisse  jubis. 


445«  Ai^^mentum  etymologicum. 
Particala  ve,  obsenrante  Gellio  dicto 
loco,  duplicem  significatum,  eurodem- 
que  divenum  habebat,  quum  et  au- 
gends  et  minuend»  rei  inserviret. 
Ovidius  Vejovem  explicuit,  qui  non 
javaBdi  potestatem,  sed  vim  nocendi 
habet«  Hanc  interpretationem  eo  ad- 
juvat,  quod  simulacrum  hujus  Dei  sa- 
gittas  teneat,  qu»  sint  parats  ad  no- 
oenduro.  Vegrandia.  Etiam  Festus 
"  vegrandem  fabam  minutam"  dici 
tradit.  Varro  de  R.  Rust.  ii.  2.  "  ve- 
grandes  et  imbecillaB  oves."  De  voce 
vetcut  vide  Gellium,  xvi.  5 ;  Phylargyr. 
ad  Virgilium,  Georg.  iii.  175.  et  iv. 
131 ;  et  Festum,  a  quibus  inter  alia 
ninutnm,  exile,  macrum  explicatur. 
Plinius,  vii.  20.  "  vesco  corpore,  sed 
eximiis  viribus."  Ac  Festus  quidem 
etiam  Vejovem  interpretatur  cum  Nos- 
tro  parvum  Jovem. 

449 — 458.  Pega$i  r.oUum  oritvr 
heliace.  Kalendaria  nonnulla  et  hunc 
orturo,  et  Vqovis  templum  superiori 
dieitribuunt.  Hic  quoque  sideris  ori- 
ginem  refert,  quam  Metam.  iv.  784. 
ut  fontem  ab  eo  factum  Met.  v.  256 
sq.  paucis  attigit.  Etiam  nunc  justo 
brevior  est  et  subobscunis.  Cf.  Hesio- 
dus  Theog.  280  sqq.  et  325 ;  ApoIIo- 
dorus,  II.  iii.  2 ;  et  iv.  2 ;  Hyginus, 
Poetic.  Astron.  ii.  18.  qui  varias  de 


hac  re  iabulas  collegit.  Vanabunt, 
dispersa  variam  formam  dabuot  ccelo, 
eleganter,  dictum :  eodem  sensn  "  va- 
rium  coelum,"  Metam.  ii.  189 :  **  va- 
riabant  tempora  cani,"  Met«  xii.  465: 
"  varians  capillos  gemma,"  Aroorr.  L 
ii.  41.  Meduta,  una  Gerg&num^gn- 
vida  erat  ex  Neptuno.  Ampatato 
ejus  collo,  foetui  cum  saDgniDe  exti- 
luit,  neque  Pegasus  tantum,  scd  et 
Chrysaor  frater;  vide  Hesiodum  ct 
ApoIIodorum,  dict.  locc  Ac  iJle  qv- 
dem  nomen  inde  accepit,  quod  prope 
oceani  fontes,  irfyydc»  natus  est.  Pro' 
siluiste,  Hesiodus,  l^tOo^,  quod  de- 
inde  et  alii  servarunt.  £o  a  Minerva 
accepto  Bellerophon  adversus  Chims- 
ram  vectus  e&t.  Inde  victor  revertos, 
quum  ad  coelum  evolare  coolenderet, 
Pegasus  a  Jove  irritatus,  cestro  im- 
misso,  excussit  eqnitero ;  Pindar.  Is- 
thro.  Z.  60  sqq  ;  Hyginus,  dicto  loco. 
Hinc  Horatius,  IV.  Od.  xi.  27.  "  ales 
Pegasus  terrenum  equitem  gravatua." 
LapsOf  celeriter  evecto.  Hippocreneo, 
fontem  in  Helicone,  monte  Aonut,  id 
est  Hceotis,  Metani.  dicu  loc.  dura 
ungula  rupitf  hoc  loco  fodit.  Sic 
etiam  Rutil.  Itin.  i.  264 :  "  Musarum 
ut  latices  ungula  fodit  equi."  Sidus 
esse  jussit  J  upiter.  Quinque  decemque^ 
Hodie  89.  stellie  in  eo  sidere  DQme- 
rantur. 


FASTORUM  LIB.  III. 


146 


Huic  supra  nubes,  et  subter  sidera  lapso 

Goelum  pro  terra,  pro  pede  penna  fuit. 
Jamque  indignanti  nova  frena  receperat  ore ;  455 

Quum  levis  Aonias  ungula  fodit  aquas. 
Nunc  firuitur  coelo,  quod  pennis  ante  petebat ; 

£t  nitidus  stellis  quinque  decemque  micat. 
Protinus  adspicies  venienti  hocte  Coronam 

Gnosida :  Theseo  crimine  facta  Dea  est.      460 
Jam  bene  peijuro  mutarat  conjuge  Bacchum, 

Quffi  dedit  ingrato  fila  legenda  viro. 
Sorte  tori  gaudens,  Quid  flebam  rustica  ?  dixit, 

Utiliter  nobis  perfidus  ille  fuit. 
Interea  Liber,  depexus  crinibus,  Indos  465 

Vincit^  et  Eoo  dives  ab  orbe  redit. 


459 — 616.  Die  octavo,  sive  viii. 
Idns,  ortMS  Caronm  vetptrtimna,  Hujus 
tiderit  originem,  quam  Metam.  viii. 
175—182.  bteviter  narravit,  nunc  la- 
tina  peneqoitar.  Confer.  ArL  Amat. 
i.  531—564 ;  Arau  Phen.  71 ;  Lac 
taotins»  imtiti  L  10 ;  Virgil.  Georg.  i. 
222.  HiBC  qnoque  fabula  vane  tra- 
dita,  nt  vel  ex  Hygini  poet.  Astronom. 
ii.  5.  patet.  Partem  ejus  priorem,  quas 
ad  Tkma  pertioet,  habet  Heroid.  x. 
qa0  epiitola  icripta  fingitur  ab  Ari- 
adna  in  litore  Dia.  Corona  est  sidua 
boreale  prope  Bootem.  Gnofii  voca> 
tor,'  quia  Minoa,  pater  Ariadn»,  rex 
Crets»  cujus  urbs  Gnostu,  Etiam 
Virg.  Georg.  i.  222.  "  Gnosia  arden- 
tis  ttella  coronsB."  Theteo  crimine 
fa€ta  Doa  at,  justo  breviui  dictum. 
Ariadne,  cujus  illa  inter  sidera  relata 
coiona  fnit,  Thesei  crimine  facta  Dea 
est»  qoatenus  Theseus  hanc  comitem 
in  Dia  insnla,  qus  serius  Naxos  dicta, 
deaemit:  quas  causa  fuit,  cur  Bac- 
c^ns  eam  duceret.  £a  fuit  vulgaris 
traditio.  Secundum  Homerum,-  Od. 
A.  390  sqq.  qui  est  fons  fabuls,  Diana 
Ariadnen  detinnit  in  illa  insula,  ducta 

VOL.  V. 


Bacchi  contra  eam  testimonio ;  alii 
aliter.  Vide  PluUrch.Thes.  20.  Con- 
juge  Baechum  pro,  eof^ugem  Bac- 
cho.  Solent  enim  poetsB  verbo  mutare 
accusat.  rei  accepts,  et  ablat.  relicts 
addere.  Legere  pro  relegere,  quod  de 
hac  eadem  re  Metam.  dicto  loco; 
Hygin.  fab.  42.  licium  revolvere,  Rem 
ipsam  iogeniose  circumloquitur  Epist. 
X.  104 :  **  Fila  per  adductas  sspe 
recepta  manus." 

463.  Sor$  tori  potest  esse  et  conju- 
gium  et  ipse  conjux ;  vi.  30.  Satumi 
sor$  est  proles  Satumi.  Jam  Art. 
Amat.  dicto  loco  inter  illos  fletus  et 
querelas  repente  adest  Bacchus  cum 
tympanis  et  cymbalis,  querentique  et 
conjugium  et  celum  promittit.  Ncc 
mora,  cumii  impositam  aufert  secum. 
Verum  hoc  loc.  post  matrimonium 
initum  Liber  expeditionem  Indicam 
suscipit.  Depeiut  crinibus,  comtis, 
diligenter  compositis  capillis.  Bac- 
chus  f  ^oftiK ;  Metam.  iii.  421.  "  dig- 
Qos  Baccho  crines;''  et  euro  decet 
"  madidus  myrrha  crinis,*'  ibidem 
ver.  555.  ubi  vide  notam. 


U 


146 


P.  OVIDII  NA80NIS 


Inter  captivas  facie  praestante  puellas 

Grata  nimis  Baccho  filia  regis  erat. 
Fiebat  amans  conjux,  spatiatiaque  litore  curvo 

Edidit  incultis  talia  verba  comis :  470 

En  iterum  similes,  fluctus,  audite  querelas : 

En  iterum  lacrymas  accipe,  arena,  meas. 
Dicebam,  memini^  perjure  et  perfide  Theseu! 

Ille  abiit :  eadem  crimina  Bacchus  habet. 
Nunc  quoque  nulla  viro,  clamabo,  femina  credat. 

Nomine  mutato  causa  relata  mea  est.  476 

O  utinam  mea  sors,  qua  primum  cceperat,  isset! 

Jamque  ego  praesenti  tempore  nulla  forem  l 
Quid  me  desertis  perituram,  Liber,  arenis 

Servabas  ?  potui  dedoluisse  semel.  480 

Bacche  levis,  leviorque  tuis,  quae  tempora  cinguut, 

Frondibus ;  in  lacrymas  cognite  Bacche  meas ; 
Ausus  es  ante  oculos  adducta  pellice  nostros 

Tam  bene  compositum  soUicitare  torum? 
Heu !  ubi  pacta  fides?  ubi  quae  jurare  solebas?  485 

Me  miseram,  quoties  heec  ego  verba  loquor ! 


470.  Incultis  comis,^  Talem  eliam 
pMt  Thesei  profectiooem  descripsit 
£p.  X.  xvi.  47 ;  ubi  *'  diiTusis  errat 
sola  capillis''  in  litore.'  Vero  autem 
parum  simile  est  eam  quamdiu  Bac- 
chus  in  India  esset,  in  insula  Dia 
mansisse.  Sola  quum  esset,  et  gra- 
vissime  commota,  hentflttctus  et  are- 
nam  alloquitur. 

475.  Nunc  quoque,  etc.]  Sententiam 
hanc  a  CatuUo,  Nupt.  Pelei  uberius 
esse  expositam,  Neapolis  observavit. 
Relata  vel  narrata,  vel  repetita.  Pos- 
teriore  sensu  jam  supra  aliquoties 
legimus.  DedoUre,  finire  dolorem, 
nempe  morte. 

481.  Levis,  inconstans  in  amore. 
Taliset  mobilisdici  potest ;  hinc  com- 


paratio  cum  frondihut  hedera*  Bac- 
ckus  KurtJOKSfiffCt  iMmari^apoCm  Ane- 
tore  Plinio  Hist.  Nat.  xvi.  4.  nmniwm 
primus  coronam  sumsit»  et  quidem  ei 
hedera.  Addueta,  FnncoU  Mttteteu 
Sane  deducere,  ut  pmhictfr»,  a»pe 
turpi  sensu  legitur.  Sed  recte  Bor- 
mannus  ad  Heroid.  ix.  121.  iibi  idem 
fere  versus  occurrit»  docuit,  tuUa  oeulee 
dedueere  non  bene  dici,  addueere  vero 
eodem  sensu  legi,  et  pasaim  verba 
ante  oeulos  adjuncta  habere.  Qiudl 
quod  notio  illa  obscena  in  hoc  looo 
non  cadit,  sed  adducMre  id  quod  s&m- 
plex  ducere.  Compmtum,  oodcois 
conjugium. 

486.  LoquorJ]  Unus  Petav.  qmtror ; 
hinc   Heinsius  vera   vel  tera   f«#ror 


FASTORUM  LIB.  III.  147 

Thesea  culpabas,  fallacemque  ipse  vocabas : 

Judicio  peccas  turpius  ipse  tuo. 
Ne  sciat  hoc  quisquam,  tacitisque  doloribus  urar ; 

Ne  toties  falli  digna  fuisse  puter.  490 

Praecipue  cupiam  celari  Thesea,  ne  te 

Consortem  culpae  gaudeat  esse  suse. 
At,  puto,  preeposita  est  fuscse  mihi  candida  pellex. 

Eveniat  nostris  hostibus  ille  color !  494 

Quid  tamen  hoc  refert?  vitio  tibi  gratior  ipso  est. 

Quid  facis  ?  amplexus  inquinat  illa  tuos. 
Bacche,  fidem  praesta  ;  nec  praefer  amoribus  ullam 

Conjugis  adsuetae  semper  amare  virum. 
Ceperunt  matrem  formosi  comua  tauri ;  499 

Me  tua :  at  hic  laudi  est ;  ille  pudendus  amor. 
Ne  noceat,  quod  amo :  neque  enim  tibi,  Bacche, 
nocebat, 

Quod  flammas  nobis  fassus  es  ipse  tuas. 
Nec,  quod  nos  uris,  mirum  facis :  ortus  in  igne 

Diceris,  et  patria  raptus  ab  igne  manu. 
Illa  ego  sum,  cui  tu  solitus  promittere  coelum.  505 

Hei  mihi,  pro  coelo  qualia  dona  fero ! 
Dixerat :  audibat  jamdudum  verba  querentis 

Liber,  ut  a  tergo  forte  secutus  erat. 

Non  Tidco  qnare  :  dolet,  qaod  bis  si-  Pasiphae,    mater    Ariadna    amaTit, 

militer  decepU  jara  itenxm  eadem  ver-  unde  Minoiaunim  peperit  ;>  Hyginut, 

bm  loqm  cogatnr.     Ke  sciat,  utinam  fab.  40.    De  pudendb  illo  amore  vide 

hoe  nemo  reteiscat.  Metam.  viii.  132.    De  eomibus  Bac- 

498.  De/tocii  Indis  vide  ad  Me-  chi  dictum  ad  Metam.  iv.  19.  Sed 
uuii.iv.  21.  CoioroH  vocantur  Georg.  hic  incipit  poet»  ingenium  luxuri- 
!▼.  293.  Fuseam  antem  nunc  se  vo-  are ;  cuique  enim  personc  propria 
caf,  vd  pellicis  colorem  sibi  ironice  ubique  admiscere  gcstit.  Idem  valet 
trfbaens,  vel  illiim  Juseum  colorem  de  sqq.  cfrtus  in  igne,  ctc.  Respicit 
intelKgeiis,  quem  Noster  II.  Amorr.  autem  fab.  qua  Semele  arsit,  quom 
ir.  40.  etiam  in  Romanis  puellis  lau-  Jupiter  fnlmine  armatus  intraret,  ille 
d«t.  Inquinat  amplexta,  turpos  suDt  autem  imperfectum  Bacchi  corpus  ex 
ejns  amplezns.  ntero  rapuit;  Metam.  iii.  309.  sqq. 

499.  Comua  tauri,  taurus  ille,  quem  607  sqq.  Simile  figmcntum  ii.  769 


148 


P.  OVIDII  NASONIS 


Occupat  amplexu ;  lacrymasque  per  oscula  siccat ; 

Et,  Pariter  coeli  summa  petamus,  ait.  510 

Tu  mihi  juncta  toro,  mihi  juncta  vocabula  sumes. 

Jam  tibi  mutatae  Libera  nomen  erit. 
Sintque  tuae  tecum  faciam  monumenta  Coronae, 

Vulcanus  Veneri  quam  dedit,  illa  tibi.  614 

Dicta  facit;   gemmasque   novem  transformat  in 
ignes. 

Aurea  per  stellas  nunc  micat  illa  novem. 
Sex  ubi  sustulerit,  totidem  demerserit  orbes, 

Purpureum  rapido  qui  vehit  axe  diem : 
Altera  gramineo  spectabis  Equiria  campo, 

Quem  Tibris  curvis  in  latus  urget  aquis.      520 


gqq.  Audibat  per  syncopen  non  iiH 
ttfiUtam.  Occupat  atHplexu,  ut  alibi 
impedit  ampUxu,  Cali  tumma,  coe- 
lam,  quateniis  in  alto. 

511.  Fabula  hasc  varie  tradita.  £ 
vttlgari  traditione,  quam  OvidiusMet. 
dicto  loco  seqttitor,  corona  tantum 
Ariadnae  inter  sidera  relata.  Secun- 
dum  alios  ipsa,  libera  dicta,  honore 
divino  affecta  est ;  Seneca,  (£d.  498  ; 
Lactantius,  dict.  loc.  apud  Propert. 
III.  XV,  8.  lyneibut  in  eixlum  vecta 
legitttr.  Sic  et  apud  Nostrum  Art. 
Amat.  i.  560.  Hoc  loc.  et  ipsa  et  co- 
fona  ejut  memorantur;  similiter  a 
Probo  dict.  loc.  De  corona  varias  tra- 
ditionet  coUegit  Hyginus,  PoeL  Ast. 
ii.  5.  Monumenta  eoronm,  corona,  qus 
vim  habeat  monumenti.  Hyginus: 
"  Coronam  dicitur  inter  astra  coUo- 
casse,  ttt  SBtema  memoria  nominis 
efficeretur."  Coronam  ex  auro  et  In- 
dicis  gewand$  Heictam  VuUanat  dedit 
Vengri,  Novem,  Hodie  huic  sideri 
ttna  et  viginti  stells  tribuuntur.  In- 
telligitur  enim  Corona,  non  australis, 
sed  borealis  inter  Engonasin  et  Ophiu- 
chum ;  Metam.  viii.  182. 


517--622.    AUera  Equiria   pridte 
Id.  sive  ziv.  die  Martii.   De  prioribus 
vide  ii.  857.    Rem  tenuem  admodum 
omavit  verbis.     Asi$^  cwTai  SoUs; 
rapidut  vel  ab  incitato  carsu,  vel  a 
rapidaSolisflammadictttS.  Purjmreus 
omnino  Incidttm  et  splendidum  colo- 
rem    notat;   purpureum  tolis  tumem 
JEn.  vi.  641.     A  ^netiMfM  et  alibi 
Campus  Martius  designatttr.    Hora- 
tius,  Art.  Poet.  162. "  gandet  gramiae 
Campi."     Curvit  propter   obliqiram 
flttvionim  cursum.     In  latut  urgere 
bene  de  aUuente  flomine ;  i.  242.  r«- 
dit   Tibridis  unda  latut*    De  Tibern 
crebris  ezundationibQS  vide  ad  Pli- 
nium,  £p.  viii.  17  Argttm.    ^fiei  de 
aqua  cum  vi  prorumpettte ;  vide  Cor- 
tium  ad  Plinium  dict.  loc  §.3.    Hn 
Tiberis,  qui  alveum  ezceisit»  '*  premit 
valles,  innatat  campis,"  hoc  loeo  c«Mft 
eampunu    Quod  hic  de  CeeUo  moote 
narratur,  id  Festus  confirmat :  "  Blar- 
tialis  campus  in  Ccelio  monte  dicitur, 
quod  in  eo  £qttiria  solebant  fieri,  si 
quando  aqus  Tiberis  campum  Mar* 
tium  occupassent. 


f » 


FASTORUM  LIB.  III. 


149 


Qui  tamen  ejecta  si  forte  tenebitur  unda, 

Caelius  aceipiat  pulverulentus  equos. 
Idibus  est  Annse  festum  geniale  Perennse, 

Haud  procul  a  ripis,  advena  Tibri,  tuis.        524 
Plebs  venit,  ac  virides  passim  disjecta  per  herbas 

Potat,  et  accumbit  cum  pare  quisque  sua. 
Sub  Jove  pars  durat :  pauci  tentoria  ponunt : 

Sunt,  quibus  e  ramis  frondea  facta  casa  est :' 
Pars  sibi  pro  rigidis  calamos  statuere  columnis, 

Desuper  extentas  imposuere  togas.  530 

Sole  tamen  vinoque  calent :  annosque  precantur, 

Quot  sumant  cyathos ;  ad  numerumque  bibunt. 
Invenies  illic,  qui  Nestoris  ebibat  annos : 

Quae  sit  per  calices  facta  Sibylla  suos. 
Illic  et  cantant,  quidquid  didicere  theatris ;     535 

Et  jactant  faciles  ad  sua  verba  manus ; 


523 — 696.  Afm^  Perenn^  ioera 
Idibvi.  Des  hujot  meniio  jam  ver* 
146  hcU.  Nanc,  523-^42.  sacra 
eiiis  juauide  describuntur,  et  543 — 
^4.  de  Anna  ipea  copioie  exponitur. 
Tandem  ad  ncra  ejus  reditur.  Labe- 
rioa  aiiiiam  acripierat  nomine  Anns 
FteenMB,  qni  a  Gellio  Noct.  Att.  zvi. 
7.  et  a  Nonio  Marcello  in  voce  eoUa- 
Mia  landatnr. 

GmuiU,  quo  genio  indulgetur. 
Vide  ad  ver.  68.  Advena  Tibris  ttitm 
n.  68.  Feitiim  hoc  in  nemore  Anns» 
liaiid  procol  a  Tiberi,  inter  Anienis 
confliieiitem  et  pontem  Milvium  cele- 
brabatar.  Fotantet  non  tantum  e 
pkbe,  led  et  ez  aliii  ordinibus,  Mspe 
iliati,  foai,  recUnati,  abjecti,  negli* 
fealar  ia  gramine  jacebant;  Horat. 
n.  Od«  iii.  6.  Hinc  di^eeta,  paasim 
losa.  Par,  ut  iw,  98.  De  animanti- 
Imt  npra  Ter.  193. 

527.  Omnit  hic  locus  scenam  habet 
e  vita  plebis  Romanc    Sub  Jove  du- 


rat,  ut  ii.  299.  Frondem  illas  eoim 
8U0  nomine  umbrtt  dicebantur,  atque, 
ut  e  Sexto  Pompeio  oonatat»  etiam 
Neptunalibui  figebantur ;  qnemad- 
modum  e  Testibua  umbracula  in  P^- 
lilibus  a  Tibullo,  ii.  v.  97.  memoran- 
tur :  "  e  veste  sua  tendent  umbracula 
sertis  Yincta."  Rigidit  bene  se  ha- 
bet;  tribuitur  enim  hoc  epitheton 
passim  rebus  e  ligno  aut  sazo  factis. 
Ad  numerum  bibunt,  numerant  cjathos, 
quos  exhauriunt.  In  sacris  Perenntt 
pro  perennitate  vit»  bibnnL  Vide 
Macrobii  verba  ad  ver.  146  allata. 
Sibylla  vivax ;  iv.  875.  De  illa  viva- 
citate  ejus  vide  Metam.  ziv.  J31  sqq. 
ubi  ipsa  narrat,  secula  jam  septem 
sibi  acta,  et  restare  tria.  Hinc  mu« 
lieribus  SibjUsB  annos  precabantur 
veteres,  ut  viris  'Neetorie;  Ovid.  II. 
ex  Ponto,  viii.  41.  ad  Augusti  filium : 
"  Sic  pater  in  Pylios,  CumsBOS  mater 
in  annos  Vivant.*' 

535.   Theatris,  in  theatris.     Male 


IfiO 


P.  OVIDII  NASONIS 


Et  ducunt  posito  duras  cratere  choreas, 

Cultaque  difFusis  saltat  amica  comis. 
Quum  redeunt,  titubant ;  et  sunt  spectacula  vulgo ; 

£t  fortunatos  obvia  turba  vocant.  540 

Occurri  nuper :  visa  est  mihi  digna  relatu 

Pompa :  senem  potum  pota  trahebat  anus. 
Quae  tamen  haec  Dea  sit,  quoniam  rumoribus  errat, 

Fabula  proposito  nulla  tegenda  meo. 
Arserat  ^nese  Dido  miserabilis  igne ;  545 

Arserat  exstructis  in  sua  fata  rogis :  [men 

Compositusque  cinis,  tumulique  in  marmore  car- 

Hoc  breve>  quod  moriens  ipsa  reliquit,  erat : 
Praebuit  ^neas  et  causam  mortis,  et  ensem : 

Ipsa  sua  Dido  concidit  usa  manu.  550 


Taubnenis  in  usuid  theatronim,  ut  ia 
theatris  recitentur.  Jactare  tnanus  de 
gesticulatiooe  manuum  in  dicendo 
etiam  Quintil.  VI.  iii.  54  ;  X.  iu.  21. 
•t  de  histrione  XI.  iii.  179.  Neapolis 
hec  de  saltatione  capiebat.  Sed  de 
hac,  disticho  seq.  agitur.  Facilett  quiB 
facile  obsequuntur.  Potito  cratere, 
Schirachius  explicat,  remotis  crateri* 
bus,  finitis  conviviis.  Equidem  hic,  ut 
ver.  418.  cratera  in  Deas  honorem  po- 
rihm  esse  arbitror,  in  eumdemque 
ehoreas  inaiiiutHs,  Dunt  chorees;  Virg. 
Greorg.  i.  360  :  *'  motus  iocompositi " 
rusticorum,  quum  urbani  "mollia 
brachia  moveant." 

641.  Facile  asseotior  Heinsio  et 
Burmanno  putantibus,  post  hoc  di- 
stichon  plura  excidisse,  forte,  quum 
lasciviora  essent»  puris  castisque  mo- 
nachorum  manibus  deleta.  Etenim 
voc.  vi$a  ett  nUhi  digna  relatu  Pompa 
longiorem  narrationem  exspectare  ju- 
bent. 

643.  Ad  Annam  ipsam  convertitur, 
et  varias  de  ea  traditiones  recenset. 
£  prima,  quam  copiosissime  et  opero- 


sissime  usque  ad  ver.  656.  trtctavit, 
illa  fuit  Didus  scil.  Elissit  soror,  qus 
ad  ^neam  in  Latiodegentem  pervenit, 
a  qao  benigne  est  accepta;  sed  me- 
tuens  Lavini»  insidias  noctu  fogit, 
excipiturque  a  Numicio  amae.  Errat, 
dubia,  incerta  est;  i.  468.  ne  tuu$ 
erret  honos,  Heinsius  e  sex  MSS.  er- 
rant  invexit,  ut  referatur  ad  faMas. 
Falmla  nuUa,  traditionum  variarain 
nulla. 

646.  De  Didonis  amore  i;i  ^neam 
et  de  Anna  sorore  vide  Virgil.  JEn. 
iv.  et  de  morte,  quam  illa  sibi  con- 
scivit,  inde  a  ver.  630.  De  Ann<e  foga 
et  fatis,  Silius,  viii.  60  sqq.  qui  tamea 
in  nonnullis  a  Nostro  dissentit.  Nota 
hic  duplicem  sensum  verbi  ardtre, 
EistrucHs,  Heinsius  malit  ef  ttruetit, 
Componi,  quod  de  omni  cura  dicitnr 
que  cadaveri  efTerendo  impenditor, 
nunc  est  condi.  Ensem  illum  Didooi 
dono  dederat  iEneas.  Vide  Bur- 
mannum  ad  Virg.  lEn,  iv.  495.  647. 
ubi  arripit  Dardanium  ensem,  Si« 
lius,  60:  *'profugi  donum  exitiale 
mariti." 


FASTORUM  UB.  III. 


151 


Protinus  invadunt  Numidee  sine  vindice  regnum, 

£t  potitur  capta  Maurus  larba  domo ; 
Seque  memor  spretum,  Thalamis  tamen,  inquit, 
Elissee 

£n  ego,  quem  toties  reppulit  illa,  fruor. 
DifFugiunt  Tyrii,  quo  quemque  agit  error :  ut  olim' 

Amisso  dubisB  rege  vagantur  apes.  656 

Tertia  nudandas  acceperat  area  messes ; 

Inque  cavos  ierant  tertia  musta  lacus : 
Pellitur  Anna  domo ;  lacrymansque  sororia  linquit 

Moenia;  germanae  justa  dat  ante  suae.  560 

Mixta  bibunt  moUes  lacrymis  unguenta  faviilee ; 

Vertice  libatas  accipiuntque  comas. 
Terque,  Vale,  dixit:  cineres  ter  ad  ora  relatos 

Pressit,  et  est  illis  visa  subesse  soror. 
Nacta  ratem,  comitemque  fugee,  pede  labitur  sequo, 

Mcenia  respiciens,  dulce  sororis  opus.  566 


553.  De /ar6a»  JovisAmmoiusfilio, 
tege  Numidarum,  detpecto  a  Didone, 
vide  Virgiliom»  ^d.  iv.  36. 198  sqq ; 
Jnstinum,  xviii.  6.  Secundum  Ser- 
viom«  Dido  bellum  ab  eo  metuens  se 
oombossit,  Vindej,  defensor.  In  thala» 
mit  losus  est,  qnia  tktUami  et  de  con- 
jttgio.  UefpuUtf  repudiavit  nuptias 
eJQS  petentem. 

555.  £iT0r,perturbatiomentis.  Ali- 
bi,  qua  iw^^etut  agit  aut  trahit.  De 
apibut  Virgil.  Georg.  iv.  213.  Amitto 
rege  rupere  Jidem,  Comparatio  non 
mala;  etenim  "Regem  non  sic  i£« 
gyptus,  nec  ingens  Lydia,  nec  populi 
Parthorum  observant/*  quam  apes 
suum. 

557.  Annorum  numerus  a  messibus 
et  mustis;  sic  et  Metam.  xiv.  146. 
Mestet  nuoc  sunt  grana,  que  nudan' 
tur,  quum  palea  exuuntur.  Laeut, 
aiibi  lobra,  vasa  ad  recipiendum  mus- 


tum.  Apud  Silium  Anna  maturius 
fugit,  tepido  adhuc  sororis  rogo. 

661.  Mixta,  etc.]  Hoc  suaviter  dic- 
tum.  Cr.  v.  454 ;  Horat.  II.  Od.  vi. 
22.  "  Ibi  tu  calentem  Debita  sparges 
lacryma  favillam  Vatis  amici."  Cine- 
res  coUectos  non  lacrymis  modo,  sed 
et  odoribus  vinoque  inigare  nonnun- 
quam  solebant ;  Kirchm.  de  Funeri- 
bus  Roman.  p.  365.  Libata,  re- 
sect»,  de  vertice  comss  vel  tumulis 
imponi  solebant,  vel  addi  cineribns. 
Etiam  oteula  roortuis  et  cineribus  da- 
bantur. 

565.  In  nave  pedet  sunt  funes,  qui- 
bu8  interiores  veli  anguli  versus  pup- 
pim  trahuntur.  Inde  pedibus  ttquit, 
leni  vento;  Cic.  Attic.  xvi.  6.  ubi 
vide  Grsvium  ;  i£n.  iv.  587.  pro  eo 
est,  ''aequatis  classem  procedere  ve- 
lis."  Mirum  ergo  est,  ipsum  Bur- 
mannuro  hoc  loco  hssisse. 


162 


F.  OVIDII  NASONIS 


Fertilis  est  Melite>  sterili  vicina  GosyraB 

Insula,  quam  Libyci  verberat  unda  freti. 
Hanc  petit,  hospitio  regis  confisa  vetusto : 

Hospes  opum  dives  rex  ibi  Battus  erat.        570 
Qui  postquam  didicit  casus  utriusque  sororis ; 

Haec,  inquit,  tellus  quantulacumque  tua  est. 
Et  tamen  hospitii  servasset  ad  ultima  munus ; 

Sed  timuit  magnas  Pygmalionis  opes. 
Signa  recensuerat  bis  sol  sua :  tertius  ibat       575 

Annus ;  et  exsulibus  terra  petenda  nova  est. 
Frater  adest,  belloque  petit :  rex  arma  perosus, 

Nos  sumus  imbelles,  tu  fuge  sospes,  ait. 
Jussa  fugit;  ventoque  ratem  committit  et  undis. 

Asperior  quovis  sequore  frater  erat.  580 

Est  prope  piscosos  lapidosi  Crathidis  amned 

Purus  ager :  Cameren  incola  turba  vocant. 


567.  Melite,  insula  inter  Africae 
liUHra  et  Siciliam,  Melite  Africa  aut 
Sicttladicta;  Diodoms,  v.  12;  hodie 
Malta,  Colonia  erat  Phceiiicum,  qui 
ad  Oceanum  usque  navigantes  hanc 
insulam  sibi  perfugium  esse  voluerunt, 
quod  et  portubus  commoda,  et  in  me- 
dio  mari  sita  esset ;  Bochart.  Geogr. 
Sacr.  i.  26.  Inde  hotfntium,  quod  mox 
memoratur.  Quidam  male  cogitarunt 
de  Melita  Illyrica  in  mari  Adriatico, 
hodie  Meleda.  Ab  illa  altera  stadiis 
quingentis  distabat  Cosyray  cujus  am- 
bitus  non  ultra  centum  quinquaginta 
stadia  patebat.  Hinc  yarva  vocatur  a 
Silio,  xiv.  272.  Sterilem  cum  Nostro 
dixit  et  Seneca  Consol.  ad  Helv.  6. 
ubi  asperrimis  insulis  annumeratur; 
hodie  vocatur  Gozto.  Vide  Bochart. 
dict.  loc.  A  Silio  Conyra  scribitur; 
in  nummis  Cossura.  Verberat,  ut  JEn. 
iii.  423.  **  sidera  verberat  unda.'' 

570.  Etiam  apud  Silium,  ver.  51. 
Anoa  a  Batto  excipitur  rege  miti  et 


lacrymas  facile  dante  castbushumanis, 
sed  is  eum  regem  Cyrenes  facit,  de 
quo  conf.  Herodotui,  iv.  135 ;  Josti- 
nus,  xiii.  7«  Tamen,  utiqne,  certe; 
livius,  "Tenuere  tamen  arcem  Sa- 
bini,"  ubi  vide  Bauer.  De  PygmaUa- 
nis  et  Elissae  odio  mutuo  ride  Viigi- 
lium,  ^n.  i.  340;  Justinum,  zriii.  4. 

575.  Etiam  apud  Silium  ibi  manet, 
"  dum  ilavas  bis  toodet  menor  aiis- 
tas."  Bello  petit,  bellum  minatur; 
sumto  verbo  a  gladiatoribus,  ut  in: 
telis,  insidiis  petere.  Imbellis  opp.  et 
belli  perito,  et  armis  valido  ;  Liv.  xxii. 
39  ;  ix.  19.  Asperum  mare,  commo* 
tum.  £a  commotio  cum  ira  bfmiinuB 
comparatur ;  unde  vicissim  mare  ira- 
tnm. 

581 .  De  his  locis  Silius  nihil  habet, 
sed  Anna  statim  Laurentes  in  oras 
cxpellitur.  Crat^ts Thuriorum  in  mag- 
na  Graecia  fluvius,  vim  rutilandi  co- 
mas  habens;  Met.  xv.  315.  Punu 
ager  etiam  patens  et  vacutts  dici  solet ; 


FASTORUM  LtB.  III. 


168 


lUuc  cursus  erat :  nec  longius  ahfuit  inde, 

Quam  quantum  novies  mittere  funda  potest. 
Vela  cadunt  primo,  et  dubia  librantur  ab  aura : 

Findite  remigio,  navita  dixit,  aquas.  686 

Dumque  parant  torto  subducere  carbasa  lino, 

Percutitur  rapido  puppis  adunca  Noto  : 
Inque  patens  sequor,  frustra  pugnante  magistro, 

Fertur,  et  ex  oculis  visa  refugit  humus.        690 
Adsiliunt  fluctus,  imoque  a  gurgite  pontus 

Vertitur,  et  canas  alveus  haurit  aquas. 
Vincitur  ars  vento  :  nec  jam  moderator  habenis 

Utitur,  at  votis  :  hic  quoque  poscit  opem. 
Jactatur  tumidas  exsul  Phcenissa  per  undas ;  695 

Humidaque  opposita  lumina  veste  tegit. 


Met.  m,  709:  '*  Punis  ab  arboribus' 
spectabilis  undlqiie  campus ; "  Liviug, 
i.  44. "  Punim  ab  humaDO  cultu  so- 
Inm  ;*'  xxiv.  14.  "  puro  ac  patenti 
campo;"  Hcmerus  Il.tr.  61.  Ko6btp^C 
Xiipoco  Quam  qtuintum,  ctc.  Hanc 
mensnram  jaro  Homer.  II.  H.  689. 
adhibuit ;  oonfer  Metam.  viii.  695. 
Mittere  absolute  posituro,  intellige 
lapidem. 

586.  Cadunt  vela  in  locis  vadosis, 
ut  retnb  uavis  ad  terram  agatur.  Li- 
brantur ;  a  vento  agitata  varios  motus 
dant.  Dubia,  que  ounc  hiuc  epirat, 
nanc  ilKnc,  variabilis. 

587.  Subducere,  in  altum  trahere. 
Subductasubnectunturanteonis ;  Me- 
tam.  xi.  483.  Inde  dedueuntur,  quan- 
do  iis  opns  est.  Funes,  quibus  utrum- 
qiie  6t,  h.  I.  tortum  Unum,  ut  alii>i 
toriifun».  Magitter,  rector  navis,  ut 
iCaeid.  i.  115;  vi.  353:  pattlo  ante 
ntfvite.  PoetiB  ita  loquuntnri  quasi 
venti  mare  usque  ad  tffitim  gurgitem 
movere  valeant.     Canas  a  spuma. 

VOL.  V. 


593.  Sic  et  Met.  ii.  185.  navis: 
"  cui  victa  remisit  Fr«na  buus  rector, 
quam  Dis,  votisque  reliquit/'  ubi  vide 
notam. 

596.  Httmida  lumina.  Ergo  et  Ovi- 
dius  hic  et  Metam.  xi.  539.  credidit, 
in  tali  periculo  posse  lacryroas  pro- 
rumpere,  ejusque  auctoritas  tuetur 
lectionem  siccis  oetilis  apud  Horatium, 
I.  Od.  iii.  18.  Dido  ante  miserabilis 
dicta  ver.  545.  nunc  primum  felix, 
qus  priedicatio  usitata  tali  tempore ; 
Homerus,  Od.  E.  299 ;  Virgilius,  Maif 
i.  93.  In  fluctibus  laborantes  beatM 
praDdicabant  eos,  quibus  contigisset  io 
terra  mori,  ubi  rite  sepeliri  potuiisent; 
Metam.  xi.  540.  Huc  re£er  et  nostra : 
Et  qu^ecumpie  aliquam  enrpore  fretsit 
humum;  quas  formula  etiam  Met. 
vii.  608.  de  mortuis  legitur  :  inhumata 
eorpora  premuni  terra-.  Apud  Silinm, 
Anna  "agitur  pelago,  Divis  inimioa 
sibique,"  quod  "  se  non  dederit  comi* 
tem  in  suprema  sorori.'* 


X 


154 


P.  OVIDII  NASONIS 


Tum  primum  Dido  felix  est  dicta  sorori, 

£t  quaecumque  aliquam  corpore  pressit  humum. 
Figitur  ad  Laurens  ingenti  flamine  litus 

Puppis ;  et  expositis  omnibus  hausta  perit.  600 
Jam  pius  ^neas  regno  nataque  Latini 

Auctus  erat,  populos  miscueratque  duos. 
Litore  dotali,  solo  comitatus  Achate, 

Secretum  nudo  dum  pede  carpit  iter, 
Adspicit  errantem,  nec  credere  sustinet  Annam 

Esse :  quid  in  Latios  illa  veniret  agros  ?       606 
Dum  secum  ^neas ;  Anna  est,  exclamat  Achates: 

Ad  nomen  vultus  sustulit  illa  suos. 
Quo  fugiat  ?  quid  agat  ?  quos  terrae  quaerat  hiatus? 

Ante  oculos  miserae  fata  sororis  erant.^         610 
Sensit,  et  alloquitur  trepidam  Cythereius  heros ; 

Flet  tamen  admonitu  mortis,  Elissa,  tuse. 
Anna,  per  hanc  juro,  quam  quondam  audire  sole- 

Tellurem  fato  prosperiore  dari ;  [bas 

Perque  Deos  comites,  hac  nuper  sede  locatos,615 

Saepe  meas  illos  increpuisse  moras. 


S99.  Figi,  infigi,  configi,  qffigi  de 
nave  dici,  quse  magno  cum  impetu 
litori,  illidatur,  docet  Heinsius  ad 
hunc  locum.  Miscuerat  populcs.  Hoc 
explicat  Liv.  i.  2  :  "^neas,  ut  ani- 
mos  Aboriginum  sibi  conciliaret,  ne 
sub  eodem  jure  solum,  sed  etiam  no- 
mine  essent,  Latinos  utramque  gen- 
tem  appellavit.*'  Cum  solo  Achate, 
comite  fido,  i£neas  ambulat  etiam 
J£n.  i.  312.  Apud  Silium  ver.  71. 
Annam  iEneas  videt  iacro  comitatus 
lulo»  Quid,  scilicet  petens,  quo  con- 
silio,  cur  veniret, 

609.  Quos  terra  quterat  hiatus?] 
Silius,  iv.  332  :  "  Fugere  infixum  est, 


terrsque  optantur  hiatus.'*  Aliter 
haec  ficta  a  Silio  ver.  73 ;  ibi  .£neas 
**  terrsB  defixam  oculos,  et  multa  ti- 
mentem,  Ac  deinde  allapsam  genibos 
lacrymantis  luli,  AttoUit."  Defletu 
heroum  haud  indecoro  vide  Heyniuii 
ad  iEn.  i.  92. 

613.  Italiam  circumloquitur,  quB 
fato  ei  destinata:  imitatus  Nostrum 
est  Silius  ver.  105:  "Tellurem  hanc 
juro^  vota  inter  nostra  frequenter  Au- 
ditam  vobis.'*  Deos  comites ;  Penates, 
quos  secum  Troja  elatos  Lalio  intulit ; 
^n.  i.  6  ;  xii.  192.  Increpuisse,  sig- 
nis  quibusdam  datis. 


FASTORUM  LIB.  III.  155 

Nec  timui  de  morte  tamen ;  metus  abfuit  iste : 

Hei  mihi !  credibili  fortior  illa  fuit. 
Ne  refer :  adspexi  non  illo  pectore  digna 

Vulnera»  Tartareas  ausus  adire  domos.         620 
At  tu,  seu  ratio  te  nostris  adpulit  oris, 

Sive  Deus  ;  regni  commoda  carpe  mei. 
Multa  tibi  memores,  nil  non  debemus  Elissae : 

Nomine  grata  tuo,  grata  sororis,  eris. 
Talia  dicenti,  neque  enim  spes  altera  restat,    525 

Credidit,  errores  exposuitque  suos. 
Utque  domum  intravit  Tyrios  induta  paratus, 

Incipit  iBneas ;  caetera  turba  silet : 
Hanc  tibi  cur  tradam,  pia  causa,  Lavinia  conj  ux, 

Est  mihi :  consumsi  naufragus  hujus  opes.  630 
Orta  Tyro,  regnum  Libyca  possedit  in  ora ; 

Quam,  precor,  ut  carae  more  sororis  ames. 
Omnia  promittit,  falsumque  Lavinia  vulnus 

Mente  premit  tacita,  dissimulatque  fremens : 
Donaque  quum  videat  praeter  sua  lumina  ferri  635 

Multa  palam,  mitti  clam  quoque  multa  putat. 
Non  tamen  exactum,  quid  agat :  furialiter  odit ; 

Et  parat  insidias,  et  cupit  ulta  mori. 

619.   iEoeas  quum  in  orcucn  de-  Dunc  non  est  sermo,  sed  de  beneficiis 

scendinet,  ibi   etiam  Didonem  vidit  acceptis. 

recentem  a  vulnere,  et  cum  ea  coUo-  627.   ParatuMt  apparatus,  aroictus, 

catus  est ;    ALn.  vi.  450  sqq.     Sed  ornamenta  corporis ;    Met.  vi.  451 : 

longiore  oratione  Anna  nunc  ei  Didonis  "  Magno  dives  Philoroela  paralu,  Di- 

Imta  narrat  apud  Silium.     Non  digna  vitior  forma."    Tradere,  commendare. 

iUo  peetore,  qu»  tale  pectus  non  me-  Pia  eauta  refertur  ad  graiiam  refe- 

nierat,  qaom  taie  pectus    raeliorem  rendam. 

flortem    meruisset.     Ratiot  consilium  633.    Vulnutt  dolor  ex  zelotypia. 

taom  certum.     Carpere,  frui.     Etiam  FaUum,  quia  temere  angebatur.   Pre- 

Dido  quondam  iEnes  sociis  :  "  Ur-  mt(,  occultat ;  i^neid.  iv.  332 :  "cu- 

bem,  qaam  statuo,  vestra  est ;"  ^n.  ram  sub  corde  premebat."     Fremens, 

i.  573.   Memoret  d«6«miu,  grato  animo  indignans.    Ferri  prsstat,  quia  MSS. 

meminimus,  nos  tibi  debere.  Burman-  veteres  fere  omnes  sic  babent,  et  quia 

nos  e  Servb  notat,  etiam  ab  Anna  beneconvenitverbispr<eUr<iia(umifM. 

iEneam  amatum  esse.  Verum  de  hoc  637.  Exigere,  perpendere  quid  agas. 


p.  oTn»  KAsoms 


Xox  ent :  mMe  tonm 

Sqoalenti  Dido  fiangoiiioleota  oona,  610 

Et,  Foge,  iie  dabtta,  BMEStwn  fbge^  dioefe,  tectnm. 

Sob  Terbora  qoenilas  impoNt  aim  fiMes. 
Ezsilit ;  et  relox  binnili  soper  am  fenestia 

Se  jacit :  aodaceni  fecetat  ipee  timor : 
Qoaqoe  inetn  rapitnr,  tnnica  Telata  lecincta,  645 

Currit,  at  anditis  territa  dama  inpts. 
Coniiger  hanc  copidis  rapoisse  Nnmicins  nndis 

Creditur,  et  stagnis  occoloisse  sois. 
Sidonis  interea  magno  clamore  per  agros 

Qu^eritar :  apparent  signa  not«ioe  pedum.  650 
Ventom  erat  ad  ripas :  inerant  Testigia  ripis, 

Sostinuit  tacitas  conscius  amnis  aqoas. 
Ipsa  loqui  yisa  est :  Piacidi  sum  N^noipba  Nnmici; 

Amne  perenne  latens,  Anna  Perenna  vocor. 
Protinas  erratis  Iseti  vescuntnr  in  agris ;  655 

Et  celebrant  largo  seque  diemque  mero. 

qiiid  exseqaaris.  Kna  csf  aiaare^fnc* 
Idem  fi^mentaiB  hibet  Stlims  vcr.  16S. 
ubi  Dido  plura  rerba  facit.  E*i2m 
Didooi  io  somots  apparaerat  Sjdueas 
ioterfectus,  eamque  fugere  jusserat; 
i£o.  i.  353.  Maulum  ab  effecto  dic- 
tam,  qood  maerorem  iajicit;  Lirios, 
▼.  43.  nuestafortuna. 

642.  Sub  verbum  id  qnod  ad  ver- 
buMp  aadito  boc  rerbo.  Querula»,  ut 
iooum  edereot«  lUeineta,  sioe  zooa, 
quia  e  lecto  exsilierat.  Alias  sue- 
eineta  correbaot,  qao  ezpeditiores 
esseot.  Kliam  Metam.  vii.  182:  vestei 
induta  reeinetat,  Apud  Silium,  188. 
Anoa  fogit,  **  teoui  corpus  velamioe 
tecta."  Cftterum  Heins.  coojicit  Quo- 
que  mettu  rapuil, 

647.  "Nnmieinm  amnem,  qui  ioter 
Laarentttm  et  Lavinium  decarrebat, 
Notter  detcribit  Metam.  xiv.  602  sqq. 
Ltcobtts  mvltis  interceplus  erat»  et 


•  "  »* 


leoi  motn  sinffis  ste^«#.  Kae 
^n.¥iL  150.  *' fioBlis  stagoa  N( 
Corni^er  solemne  epitbelon  flavioRO, 
qoibus  vd  propter  mogitam  aqvmiBi. 
vel  propter  corvataras  earam,  capitt 
aut  comua  taurioa  tribai  solebaot: 
Cemiger  Tiberis,  JEaeid.  viii.  77; 
ipse  Namicias  Com^er  Het.  ziV' 
602. 

652.  Clamantibas  illis  in  ripa,  taod 
Numicius,  loquitor  Nympba.  Pkr 
eidu»  frequens  epitbeton  flnvioniB, 
etiara  Numicii  Metam.  xiv.  601 ;  idem- 
que  ssepe  io  laudibua  Deorom  bomi- 
oumque  pooitnr.  Si  Nympha  aoiea 
Anna  dicta,  oon  opus  erat  ab  awne 
nomen  suum  deducere.  Celebraui  at 
Marsus  explicat :  se  reddunt  celebres 
ebrietate.  Tanbnerus :  sua,  vel  genii 
sui  causa  frequentes  adsunt.  Immo, 
curant  ot  bene  sibi  sit,  laiigiter  geoio 
suo  indulgeot. 


FAOTORUM  LIB.  III. 


157 


Sunt  quibus  haec  Luna  est,  quia  mensibus  impleat 
annum: 

Pars  Tbemin ;  Inachiam  pars  putat  esse  bovem : 
Invenies,  qui  te  Nymphen  Atlantida  dicant ; 

Teque  Jovi  primos,  Anna,  dedisse  cibos.      660 
Heec  quoque,  quam  referam,  nostras  pervenit  ad 

Pama ;  nec  a  veri  dissidet  illa  fide.  [aurei» 

Plebs  vetus,  et  nullis  etiamnum  tuta  tribunis 

Fagit ;  et  in  sacri  vertice  montis  erat. 
Jam  quoque,  quem  secum  tulerant,  defecerat  illos 

Victus,  et  humanis  usibus  apta  Geres.  666 

Orta  suburbanis  qusedam  fuit  Anna  Bovillis 

Pauper,  sed  multee  sedulitatis,  anus. 
llla,  levi  mitra  canos  redimita  capillos, 

Pingebat  tremula  rustica  liba  manu ;  670 


657.  Alis  opiDioDes  de  AoDa  Pe« 
reoDa.  Ab  anno  Dtrnmque  Dee  oo- 
meo  deduci  potait.  Inaehiam  bnvem, 
Isidem.  Sed  boc  oihili  est.  Aooa 
kkmd  dobie  ^it  uoa  e  Deabus  veterii 
Italia».  Atlantida,  TaobDerua  potat, 
qoia  Doooolli  Jovem  io  Arcadia  oa- 
tnm  tradideriof,  Atlantida  ab  Atlaote 
TCge  dictam  esae  uoam  ez  Arcadicis 
Nymphis,  qu»  Jovii  ioisae  ootrices 
p«iiibcaiitar.  Verom  io  illis  ouUa 
Anma  Bemorator.  Bormaooos  oomco 
AUmntidm  corroptom  ceoset,  qoia  Nos- 
ter  primara  io  AtUnte  corripere  solet. 
Mnmm  tradiderat,  Jovem  a  Thtmide 
ct  AmaUkea  Nympha  ootritam  esse, 
qiiibas  eum  Ops  mater  tradidisset: 
Hjg^oos,  Poet.  Astrooom.  ii.  13 ; 
Eiatosth.  Karaerr.  13.  Coofer  Heyo. 
ad  Apollodorum,  II.  vii.  6;  et  Moo- 
kentm  ad  Hygrioom,  fab.  182.  ubi 
Amalthea  Oceaoi  filia.  Secoodum 
alios  Japiter  ab  Adrastca  et  Ida,  Me» 
liawi  filiabus,  AmalthesB  lacte  est  oa< 
tritoa« 

661^-674.  Aooa,  mober  Latioa,  ob 


alimeota  qooodam  populo  prsbita  fit 
Dea.  Qu8B  vera  suot,  adeoque  iidem 
mereotur,  a  veri  fide  non  diuidere  di- 
cuotur;  alia  suot  veri  majora  Jide, 
Metam.  iii.  660.  aut  veri  vix  hatitwa 
fidem,  Mons  traos  Aoieoem,  tria  pas- 
suum  millia  ab  urbe  distaos,  io  quem 
plebs  aooo  U.  C.  260.  secessit,  oec 
iode  rediit,  oisi  tuta  tribuni»,  id  est, 
magistratibos  sois  sacrosaoctis,  quibus 
auxilii  latio  adversus  coosoles  esset ; 
Livios,  ii.  22 ;  Dionysios,  vi.  45.  Sa- 
eer  dictos'est  ex  illo  tempore.  lo  ver^ 
tiee  oiootis,  iwi  r^c  ^KfHitptiac,  cos 
castra  haboisse  oarrat  et  Diooys. 
cap.  90. 

667.  BocilUt  aot  Bovilia,  oppidum 
Latioorom  haud  procol  ab  urbe  ad 
viam  Appiam.  Vide  Brouckh.  ad  Pro> 
pertium,  IV.  i.  33.  quo  loco  et  ^so 
suburbantt  BovilUp.  Horatius,  I.  £p. 
vii.  77.  suburbana  rura  io  Sabiois. 
Sedulitat  eorom  est,  qui  aUcri  ioipigre 
officia  pnestaot,  adsuot,  appareot ; 
GroDOvios,  Obs.  L  23. 

669.  Mttra.]    Etiam  Bfctam.  xiv. 


ivratL  3x 


fc:  ^*\\tjm\  'tnJ-'*!^  ^pem.  miur  asqne  auiEa. 
f>:4Fiv(^,  Mfisins),  thsiiaiiMii^iie  parat:  defiainmr  iilui: 


f-itmttftt  t*^\  Ut,  t"tf  */»  S0fhyfrtt  pu$lU, 
t4m»itH  t>HHUnt.     V^M  wr»st'»  **'*'^  ^*"' 

fN^  ytttttttt^ttt  ffifhifitn,  urtdf.  «t  l'*;»- 
f^nmtHi  lN<*f»fi<r^  lf/^«tfi»if  ff,  Kp.  I, 


.am  ynnamrm 
■ine  x&  ."llaci.  f 

4ll«rN!avX,  'l^  ■■r""1!'aM 

«t  «tarmne  c 
3iftUm.  :x.  a:36. 
Martjt  vertka  j  um 
haiMat,  pn>  «|iifl 
(y^rvttm,  €i^/ttM 

«mtt^hiat  le  traiiu 

.Mazar.  V<m.  Arood.  ct 
trr^itf  qood  ute  ipaiuD 
taam  BoinaaaiL.  dnbitabal 
ferret.  Mihi  gaudet  pUcct ; 
tam,  Bcil.  credaUm 


£- 

nam  jtai- 


FASTORUM  LIB.  III. 


15Q 


Oscula  sumturus  subito  Mars  adspicit  Annam : 

Nunc  pudor  elusum,  nunc  subit  ira,  Deum. 
Ridet  amatorem  caree  nova  Diva  Minervae ; 

Nec  res  hac  Veneri  gratior  uUa  fuit. 
Inde  joci  veteres  obscaenaque  dicta  canuntur ;  695 

Et  juvat  hanc  magno  verba  dedisse  Deo. 
Praeteriturus  eram  gladios  in  principe  fixos, 

Quum  sic  a  castis  Vesta  locuta  focis : 
Ne  dubita  meminisse ;  meus  fuit  ille  sacerdos : 

Sacrilegae  telis  me  petiere  manus.  700 

Ipsa  virum  rapui ;  simulacraque  nuda  reliqui : 

Quae  cecidit  ferro,  Caesaris  umbra  fuit. 
Ille  quidem  coelo  positus  Jovis  atria  servat ; 

£t  tenet  in  magno  templa  dicata  foro. 
At  quicumque  nefas  ausi,  prohibente  Deorum  705 

Numine,  polluerant  pontificale  caput. 


ante  notavit.  Deduci  solemQe  de  fe- 
miois,  qne  concubitus  causa,  ad  ali- 
quem  io  thalamom  deducuotur.  At^. 
Tauboerua  tuetur  vulgatam  Ludit,  ut 
poeta  bac  apostropha  ad  elutum  al- 
ludat.  Rectios  nuoc  sensus  DesB 
memoratur.  Ridebat  et  illa  et  Veniu, 
cujos  vetus  amator  sic  deceptus. 

697—710.  (WMJu{iiCtf»amfacta 
Idibu«  Martii  anno  707 ;  qui  dies  inde 
parricidium  dictus;  Suetonius  Cies.  88. 
Uanc  rem  iogeoiose  Ovid.  tractavit, 
1**  quod  cedi  apotbeosin  Cssaris  sub- 
stituit,  qnnm  ille  etiam  persuasiooe 
vulgi,  propter  stellam  crinitam,  que 
illo  tempore  fulsit,  ad  Deos  abiisse 
crederetur;  2^  quod  Vestam  loqueo- 
tem,  et  tam  CsBsaris  divinitatem,  quam 
parricidarum  poenas  sibi  tribuentemt 
Augusti  denique  laudes  addentem, 
induxit.  Apotheosin  jam  ver.  159. 
attigit. 

€99.  Meu»  tacerdoi,  quia  pontifex 
inaxtmus  prserat  Vestalibus.    Itaque 


et  V.  419.  Vests  sacra  et  Augusti  pon- 
tiilcatus  conjunguntor.  Figmentom 
non  malum,  quo  oon  vir,  Caesar  ipae 
interfectus,  sed  simulacrum,  imago 
ejus,  dicitur.  Umbra  autem  et  «tmu- 
tacrum  ita  junguntur.  Nuda,  mera. 
Cteterum  Dii  interdum  homini,  quem 
servare  velleot,  corpos  substituebant, 
ut  Diaoa  Iphigenis  immolaode  cer- 
vam  Met.  xii.  24. 

703.  Minores  Dii  nobilinm  atria 
celebrant  Metam.  i.  172 ;  hinc  Caesar 
Jovis  atria  urvat,  Servat  locum,  qui 
ibi  versatur,  habitat;  i£n.  vi.  566. 
Tisiphone  vestibulum  Tartari  tervat, 
Templum  Cssari  post  triennium  ab 
obitu  positum  anno  712. 

705.  Prohibente,  prohibere  volente» 
detestaote ;  Metam.  v.  45 :  ea,se  pro- 
hibente,  moveri.  Morte  jacent  merita, 
Etiam  rerum  scriptores  observant,  par- 
ricidas  illos  triennio  prsterlapso  om- 
nes  interiisse ;  Suetonius  Cxs.  88 : 
"  Percussonim  autem  fere,  neque  tri- 


JL6D 


P.  OVIDII  NASONIS 


Morte  jacent  merita ;  testes  estote  Philippi ; 

£t  quorum  sparsis  ossibus  albet  humus. 
Hoc  opus,  haec  pietas,  haec  prima  elementa  f uenmt 

Caesaris,  ulcisci  justa  per  arma  patnem.         710 
PosTEaA  quum  teneras  Aurora  refecerit  faerbas» 

Scorpios  a  prima  parte  videndus  erit. . 
Tertia  post  Idus  lux  est  celeberrima  Baccho. 

Bacche,  fave  vati,  dum  tua  festa  cano : 
Nec  referam  Semelen,  ad  quam  nisi  fuhnina  secum 

Jupiter  adferret;  parvus  inermis  eras :  716 

Nec,  puer  ut  posses  maturo  tempore  nasci» 

Expletum  patrio  corpore  matris  onus. 


ennio  quisquam  ainpUus  BUpervixit, 
neque  sua  manu  defunctus  est.  Dam- 
nati  omnes,  alius  alio  casu  periit,  etc." 
Memorabile  prslium  PhUippenit  io 
Thessalia,  in  quo  Brutus,  Cassius, 
Caacs  fratres  sua  mauu  perierunt; 
Pluttrchus  C«8.  26.  Albet  humM 
Asti6ta,Qbi  plures  sepulti  aut  insepulti 
jacent ;  ^oe.id.  xii.  36.  "  campi  in- 
^ntes  ossibus  albent."  Bellum  Phi- 
lippense  autem  pro  ultione  putema 
suscepit  Cmsar  Augustus;  Suetonius 
August.  29.  Prima  eUmenta,  initia 
imperii  et  rerum  gereadarum. 

711.  Seorpii  medii*  occasus  coMnicva 
Kvii.  Kal.  Aprilis.  Sed  Columella, 
«i.  2 :  "  Idibus  Martii  Nepa  incipit 
occidere.*'  Plin.  xviii.  65:  "  Caisar 
et  Idus  Martias  ferales  sibi  aduotavit 
Scorpionis  occasu." 

713 — 790.  Ltfcera/ia  tcrt.  post  Idus 
sive  xvi.  Kal.  Aprilis.  Priemissis 
Bacchi  laudibus,  vers.  715 — 724. 
poeta  causas  expromit,  cur  iis  festis, 
et  liba  populo  offierantur  ab  anu  he- 
dera  cincta  726 — 770.  et  toga  libera 
pueris  detur  77 1 — 790. 

715.  Non  hymnum  canam  in  Bac- 
chum.  Hymnis  enim  natalcc,  virtu- 
tes,  res  gest»  Deorum  cf  lebrabantur. 


ICymtiam  in  Baochum  habes  Met.  iv. 
1 1  sqq.  Confer  Horatium,  ii.  Od.  19. 
I)e  Baecho  universe  disputat  Heynius 
ad  Apollodorum,  iii.  6  iniC  De  na- 
talibus  vide  Metam.  iii.  273.  Semele 
quum  Jovis  fulminibus  arderet,  Jupi- 
ter  utero  ejus  Bacchum  eripit,  femoii 
suo  insuit,  ut  matema  tempora  impleat, 
atque  Nyseidibns  educandom  tndit. 
Ad  quam,  etc.  ad  Semelea,  te  ntm 
ferentem,  nisi  Jupiter  fulmina  secam 
adtulisset,  tu  esses  quid  t  Hic  respoo- 
deti  non  potest,  parviU  vurmie:  id 
enim  nec  latinum  est,  aec  sensam  hs^ 
bet  justum.  Nec  multum  proficitur, 
si  ex  Heinsii  conjectura  parUu  inermis 
eras  legas.  Quidam  ex  melioriboSi 
si^t,  ut  ad  Jovem  referatur;  sed  hae 
iectio  pari  difiicultate  laborat.  Locus 
igitur  corruptus  est.  Difficultas  doo 
tolletur,  quamvi.^i  interpungas,  paivus, 
inermis  eras,  Lem.  Mafm  oimu,  ta, 
quem  roater  aliquot  meoses  utero  ta- 
lerat,  patriit  carport,  femori,  insutus, 
expUtus,  ad  maturitatem  perdnctus  e% 
ut  justo  tempore  nasci  posses.  Ma- 
turus  et  de  ventre  onus  ferente,  et  de 
matre  partui  vicina,  et  de  tempore  ad 
pariendum  idooeo  dicitur. 


FASTORUM  LIB.  III. 


I6t 


SithonaSy  et  Scythicos  longum  enumerare  trium- 

Et  domitas  gentes,  turifer  Inde,  tuas.       [phos; 
Tu  quoque  Thebanse  mala  praeda  tacebere  matris, 

Inque  tuum  furiis  acte,  Lycurge,  genu. 
Ecce  libet  subitos  pisces  Tyrrhenaque  monstra 

Dicere :  sed  non  est  carminis  hujus  opus. 
Carminis  hujus  opus,  causas  expromere,  quare  725 

Vilis  anus  populos  ad  sua  liba  yocet. 
Ante  tuos  ortus  arae  sine  honore  fuerunt, 

Liber,  et  in  gelidis  herba  reperta  focis. 
Te  memorant,  Gange  totoque  Oriente  subacto, 

Primitias  magno  seposuisse  Jovi.  730 

Cinnama  tu  primus,  captivaque  tura  dedisti, 

Deque  triumphato  viscera  tosta  bove. 


719.  RetgesUB  Bacchi.  Furore  ei 
a  Janone  iDJecto,  iEgyptam,  Syriam, 
Phrygiam  peragravit,  et  inde  per 
Thraciam  ad  Indoi  devenit,  a  quibus 
Thebas  rediit.  Hoc  iter  breviter  nar- 
ravit  Apollodorus,  III.  v.  5 ;  copiosius 
Diodoms  Sicttlus,  iv.  et  Noddus  in 
DioDjsiac.  Sithonts  sive  SUJionii, 
geas  Tbracia  ad  pontum  Euzinum, 
eaqne  compotationibos  dedita ;  Horat. 
I.  Od.  zviiL  9.  De  tun  Plin.  xii.  30 : 
'*  tnra,  prcter  Arabiaro,  nuUis,  ac  ue 
Aiabic  quidem  uDiversse."  Nempe 
Saba  regio  tnrifera ;  v.  sup.  ad  i.  341. 
Scd  India  aotiquis  omuis  terra  oneo- 
talis,  inprinus  in  austrslibus  partibus 
ata.    Vide  Coperi  Observat.  iv.  7. 

721.  De  Pmithto,  Thebanorum  rege, 
qtamn,  qaum  Bacchi  sacra  nollet  acci- 
pere/ipsa  nucter  Agave,  in  furorem 
adacta,  dilaceravit,  vide  Metam.  iii. 
511  sqq.  Pritda,  nam  Pentheus  ma- 
tri  videbatur  aper.  Lycurgus,  Edo- 
Bom  in  Tbracia  rez,  vites  omnes  exci- 
dit,  Bacchiqoe  iratrices  bipenni  perae- 

VOL.  V. 


cutus  est.  De  poeoa  ei  illata  dictum 
ad  Metam.  iv.  22.  Secundum  non- 
nullos  crura  sibi  amputavit  falce :  sic 
aetus  est  in  genu  suum.  Subitot  piicet, 
etc.  Tyrrheoos  nautas  subito  in  del- 
phinas  transformatos :  Metam.  iii. 
697  sqq. 

726.  Varro  lib.  v.  de  Liog.  Latioa : 
"  Liberalia  dicta,  quod  per  totum  op- 
pidum  eo  die  sedent  sacerdotes  Liberi, 
hedera  coronatae  anus,  cum  libis  et 
foculo  pro  emtore  sacrificantes."  Ho- 
rum  igitur  siugulonmi  causs  hic  er- 
promuDtur.  De  origioe  et  progressa 
sacrorum  cf.  i.  337  sqq.  qus  ab  his 
discrepaut.  Gelidis,  etc.  In  focis 
herb^  enascebantur,  quia  nnnquam 
accendebantur.  Pro  sepotuitse  MSS. 
plurimi  gupposuisse ;  sed  alterum  ele- 
ganter  de  iis,  quae  destinantur  ad  usum 
aliquem.  Vide  dos  ad  PliDium,  paoe- 
gyr.  Ivii.  4.  Cinnamum  mittebat  JE- 
thiopia;  PliDius,  xii.  19.  De  bove 
mactari  coepto  coaf.  Metam.  zv.  129 
sqq. 

Y 


102 


P.  OVIDII  NASONIS 


Nomine  ab  auctoris  ducunt  libamina  nomeo^ 

Libaque ;  quod  sacris  pars  datur  inde  foois, 
Liba  Deo  fiunt,  succis  quia  dulcibu9  ille  735 

Gaudet,  et  a  Baccho  mella  reperta  ferunt* 
Ibat  arenoso  Satyris  comitatus  ab  Hebro : 

Non  habet  ingratos  fabula  nostra  jocos ; 
Jamque  erat  ad  Rhodopen,  Pangseaque  fl<»ida  yea- 

^riferse  comitum  concrepuere  manus^      [tum ; 
Ecce  nov8B  coeunt  volucres  tinnitibus  acta^ ;     74 1 

Quaque  movent  sonitus  ^ra,  sequwtur  ape9f 
CoUigit  errantes,  et  in  arbore  claudit  inani 

Liber ;  et  inventi  praemia  melUs  habet. 
Ut  Satyri,  levisque  senex  tetigere  sapoKm,     745 

Quaerebant  flavos  per  nemus  omne  favos. 
Audit  in  exesa  stridorem  examinis  ulmo ; 

Adspicit  et  ceras ;  dissimulatque  senex : 


733.  Mira  etymologia  libaminum 
et  libonm.  Apud  Plutarchum  cod- 
tra,  Quaiit.  RoiD«  tom.  viu  161.  ed. 
Reiflk.  Domen  duxit  Liber  a  libis,  hn 
n)v  Xoc/3i}v  irapiffxtv,  quia  liba  exhi' 
buit.  Libii  lac  et  mella  addebantur ; 
TibuUui,  I.  vii.  54:  "  liba  dulcia 
Moptopio  melle."  Sic  egreditur  nar- 
ratio  in  mellis  inventionem,  de  qua 
variaB  traditiones.  Vide  Intt.  ad  Vir- 
gilium,  Greorg.  iv.  init.  et  ad  veraum 
150. 

737.  Satyri  et  SiUnns  perpetui  at- 
que  fideles  Bacchi  comites.  Eorum 
manutferebant  cymbala,  ^a  concava» 
qu»  inter  se  concussa  crepitum,  sive 
tinnitiua  acutum  dabant.  £  tali  so- 
nitu  voluptatem  apes  capere  crede- 
bantur;  Aristot.  Ilist.  Anim.  ix.  40; 
PHnius,  xi.  22.  Itaque  et  Curetum 
olim  sonitum  crepitantiaque  aera  secu- 
taj  erant ;  Virg.  Georg.  iv.  161.  Pan- 
gaa,  moDS  Thracis,  florida  propter 


berbas  apibus  gratas.  Hetnaiiis  cx 
TrisL  V.  vi.  37.  ftorida  Hybla  compa- 
rat.  Aetit,  ducta«  impiilac  Bw- 
mannus  mallet  ietm,  quia  alten»  pot- 
aet  de  abactis,  fngatis  intelligi.  h 
arboTe  elandit  inani*  Etiam  apad 
Virgil.  Georg.  iv.  64.  apes  cyasbalo- 
rum  tinnitu  coUiguntur,  et  in  alvearii 
coguntur, 

745.  £  comitibus  dudc  quoque  Sile> 
Dus  partes  primas  agit,  mimx  Imi,  id 
est  calvus,  vertice  nudt,  ut  omiz  voci- 
tur;  quemadmod|im  et  imberbes 'mo 
dicuntur  Horatio  IV.  Od.  vi ;  Tn>aUo 
I.  iz.  31.  ratiftre,  guatare.  FUaM 
favot,  Ut  o/Ao«oriXcvroy  vitet^r»  HeiM. 
et  Taubnerus  ez  uno  Vatic  duleafa' 
voi  prsferunt,  quamquam  ille  et  m- 
veos  suadet.  Sed  nil  mutandam ;  talia 
enim  optimo  cuique  poetae  ezcide- 
runt,  ut  ad  Metam.  iL  398  monjBivin. 
Conf.  et  infra  vi.  553. 

747.  Exesa,  quae  ante  inamii,  maz 


FASTOftUM  LIB.  lHr. 


168 


Utque  '(Hger  pandi  tergo  residebat  aselli, 

Applicat  iiuiic  uhno,  corticibuisque  cavis.     750 
CdHBtitit  ipse  super  ihamoso  stipite  nixus ; 

Atque  avide  trunco  condita  mella  petit. 
Millia  crabronum  coeunt ;  et  yertice  nudo 

Spicuia  defigunt,  oraque  summa  notant. 
Ille  cadit  praeceps,  et  calce  feritur  aselli ;         755 

Inclamatque  suos,  auxiiiumque  rogat. 
Coficurrunt  Satyri,  turgentiaque  ora  parentis 

Rident :  percusso  claudicat  ille  genu. 
Ridet  et  ipse  Deus ;  limumque  inducere  monstrat : 

Hic  paret  monitis,  et  linit  ora  luto.  760 

Melle  pater  fruitur ;  liboque  infusa  calenti 

Jure  repertori  candida  mella  damus. 
Femina  cur  preestet,  non  est  rationis  opertce : 

Femineos  tliryso  concitat  ille  choros. 
Cur  anus  hoc  faciat,  quaeris  ?  viuosior  aetas      766 

Hsec  est,  et  gravidae  munera  vitis  amans.  [cho: 
Cur  hedera  cincta  est  ?  hedera  est  gratissima  Bac- 

Roc  quoque  cur  ita  sit,  dicere  nulla  mora  est. 
Nysiades  Nymphse,  puerum  quaerente  noverca» 

Hanc  frondem  cunis  apposuere  novis.  770 


In  pandi  amUi  ttrgo  non  forti- 
ter  liiMrefB  SUmm  solebat;  iv.  37. 
NHtft,  ^  THmllus,  IV.  iii.  10 :  "  ha- 
«Mtb  <inii«  notafe  nibis."  Pro  fMm- 
«I*  otim  f  olgab.  prtiiMi,  quod  Hein- 
ia  iMia  miiteri  volebat.  Puto, 
deirao  verticem  indicare  vo- 
Iraee,  iincttla  vertice  defigunt,  eum- 
<|me  ■Dlaiit 

7fi0.  lAmmm  indMeere  bene  se  ha- 
bet,  dietamque,  ut  indueere  nubei, 
'99H&&nt,  ptutoTeiikf  iMtniiii. 

769.  Anu»  liba  illa  pr«bebat.  Nos- 
ter  igitur  leparatim  et  de  aezu  ei  de 


astate  ejus  quasrit.  Revocavi  anti- 
quam  lectionem  yrattet,  id  est  ezhi- 
beal  prstereuntibus.  Hocfaciat.  Bur- 
mannus  ad  hoe  inlelligit  libum,  mo- 
netque  faeere  esse  verbum  cuUna- 
rium.  Immo  :  cur  hoc  feciat,  ut  liba 
pnestet? 

769.  Nysa,  uibs  et  monslndis,  ubi 
Nifteidet  Nyfnpha,  qua  Bacchum  in 
antro  quodam  educarunt ;  MetaiA.  iii. 
314.  Appoeuere,  Bacchus  diligere 
hanc  frondem  cospit,  qaia  sibi  opp*- 
sita  erat.    Noverea,  Juno. 


106 


P.  OVIDII  NAsoms 


Imtnolat  hunc  Bliareus  facta  ex  adainaftte  securi ; 

Et  jam  jam  flammie  exta  daturus  erat.         806 
Jupiter  alitibus  rapere  imperat :  adtulit  ilU 

Miluus ;  et  meritis  venit  in  astra  sui^. 
Una  dies  media  est;  et  fiunt  sacra  Min^rvae; 

Nominaque  a  junctis  quinque  diebus  habent.  8l0 
Sanguine  prima  vacat ;  nec  fas  o^neurrere  fenx> : 

Causa,  quod  est  iila  nata  Minerva  die. 
Altera  tresque  snper  stratii  celeforantur  aretia : 

Ensibus  exsertis  bellica  keta  Dea  est. 
Pallada  nunc  pueri,  tenereeque  ornate  puell^ : 

Qui  bene  placarit  Pallada,  doctus  erit.         816 


M«  muro,  qua  PhU^tkon  flammit 
wmbituirrentibut,  Ibi  TisipboDe  sedem 
habeL    Sar$,  vkticimum. 

805.  Briareut,  uniii  e  Centimftnis, 
qnem  propter  fortitudinem  generum  si- 
bi  lumnt  Nt^tiittuB ;  Hesfodus,  Theog. 
616).  Adamat,  femim.  £tiam  Sa« 
tonio  Terra  dedit  dBafiavriviiv  &p- 
in|v;  ApoUodomi,  I*  i.  9. 

809^50.  Quinquatrw  aut  Quin- 
quatria,  festum  Minerve,  inde  a  xiv. 
Kalend.  AprH.  dve  d.  1 8.  Mslrtii.  Ovi- 
dius  exponit»  quid  illis  diebus  fieri 
soleat»  querilque,  837 — 846.  unde 
Minervs  cognomen  Capt^  sitinditum. 
Varro  et  Festus  putant,  quinquatrus 
timnan  habefe  ftnde,  quod  celebratft 
Mllt  h«c  aolemtiia  post  diem  quintum 
Iduum,  similiterque  apud  Tusculanos 
THatrnt,  S^hnatrut,  et  apud  Falis- 
IM»  D§eimatrut  dictos. 

812.  Illa  die  nata  Mineroat  quate- 
jras  ci  templum  in  Aventino  dedi- 
eatnra,  quod  notat  Venius.  Ettam 
Kalendarium  Vindob.  N,  Minerv^, 
Vide  Geienii  Syrobolas,  pag.  32. 
Sa$igumit  pro  ludis  gladiatoriiB.  Idem 
denuo  dicit,  concurren  fenv,  (qoibas 
wcibus  noo^  ut  Neapoiis  putabat, 
pNilttiiones  respczit,  qus  nidibus  fie- 


bant,)  et  tertiOy  tuplH'  ttrata  «reaa ; 
in  amphitheatris  enim  soliuii  ttratnm 
erat  arena;  Trist.  ii.  282  :  "  Martia 
qttum  dttmm  stemit  titttnk  Mlttm." 
Neapolis  eo  refert,  quod  principef 
quidam  cir<:am  chryaocolla  eoAetrap 
verint.  At  hoc  aeriiia  fiaetiint  ab  in- 
sanis  tantum  imperatoribna.  Siicto> 
nms  Calfg.  18.  Plntes  MBB.  hoc  loeo 
rata,  ut  sit  equata*  I>e  altera  die 
Noster  ait  etiam  Trist.  IV.  x.  13: 
"  Hec  est  annifera  festis  de  quiiiqtte 
Minervffi,  Que  fieri  pugna  prima  cm- 
enta  solet."  Quarto  variavit  ludo- 
rum  notionem  entibut  exsertis,  strictii. 
816— -834.  Diebus  illis  plurimi  Mi- 
aervam  precibus  exposcebant,  ut  ope- 
rum,  quibus  preeaset,  ancceiatta  sibi 
daret.  Sic  multi  eloquium  et  £amaia 
Demoethenis  aut  Ciceronia  aibi  totis 
Quinquatribus  orabant ;  Juveoahs, 
Sat«  X.  1 18.  Hinc  pendet  hac  exd- 
tatio,  quam  poeta  itt  fine  exemplo  aoo 
GOmprobat.  Onuittf  nempe  coroiiis, 
quod  fieri  sdebat  diebtts  fMtia;  Ti- 
bnllua,  II.  i.  64 :  "  Omatoa  anttt  Deot 
carmen  dicere."  Male  igitur  in  edi- 
tis  quibasdam  orate,  Doetut,  .pertttts 
operis  in  suo  geoere. 


FASTOEUM  LIB.  III. 


107 


Pallade  placata,  lanam  moUire  puell» 

Discant,  et  plenas  exonerare  colos. 
Illa  etiam  atantea  radio  pereurrere  telas 

Erudit ;  et  rarum  pectine  denset  opus.         820 
Hanc  cole,  qui  maculaa  leesis  de  veatibus  aufera ; 

Hanc  cole,  velleribus  quisquis  aiiena  paras : 
Nec  quisquam  iavita  faciat  bene  vincula  plante 

Pallade :  sit  Tychio  dpctior  iUe  licet ; 
Et  licet  antiquo  manibus  cotlatus  Epeo  825 

Sit  prior ;  irata  PaUade  mmacus  erit. 
Vos  quoque,  Phcnbea  morbos  qui  peUitis  arte» 

Munera  de  vestri^  pauca  referte  Deae. 


817.  I^pter  maltiuidiiiein  invoi- 
iQram  AthtnuBDiet  primi  Blinervam 
'MpY^t¥i§¥  oo|^iioni«ato  appellaTcnmt ; 
PaQimniM  Attie.  cap.  24;  Diodarot 
Sievlvi,  tom.  i.  p«g*  940.  Hinc  eam 
ct  Amobina  adv*  Gentea»  iii.  pag,  118« 
"  Megiateriii  artiom  ec  dieetplinamm 
▼aiietatilNiaeniditaia"  appellat.  £am 
ob  eaofam  opificea  ei  sappUcame»  ol>- 
aenrat  Tactantini  de  faU.  Relig*  !• 
zviii.  23,  Inde  piendet  locus  aq.  In 
iia  artibiia  prima  est  d^vnci^,  te^endi 
ara;  ASKanni,  UistOir.  Anim«  vi.  67. 
Qnapiopter  optrari  Mimnm  dicuntur 
p«eU»  operi  tei^torio  operam  dantee ; 
ribaUos,  n.  i.  65.  MoUitur  lana» 
qwm  trahitnr  ut  tenuior  fiat,  hoc  loco» 
qaum  trahitnr  in  stamina. 

819.  Confer  Metam,  vi.  64  sqq. 
r«ia,  trame  staminnm,  series  dnplez 
staminnm.  Dicitur  <taaj  et  alibi  p«ii- 
^ie,  qnia  stamina  ad  perpendicu- 
lom  eatfindebantur.  AadtM.  Eju^ope 
in  transveisum  inmilttitttr  subtemen. 
Tnm  ofm  adb^c  rarwm  p«etine  feritur, 
ut  ^eiMMi  fiat.  DenHtt  non  dmuat, 
h%bent  vetustiores,  et  est  forma  anti* 
qoa  et  poetica.  Vide  Giphanii  lud, 
Lqcret.  in  dtmerg. 

821.  Descriptio  fulbmie»  qui  ct  Ut-* 


Mi  sire  sordidae  veates  lavimdo  atqiie 
caleando  poigabat,  et»  creta  si  ve  dm»- 
Ua  adhibita,  ciuKiidaa  reddebat.  I» 
«A#aw  infectorcs  fueoa  ad  lanam  im* 
buendam  coqnere  8olebant;jyJBtam« 
vi.  61.  ubi  Tynwn  tAtmmu 

833*  Vimeuia  planttt,  cakeamenliu 
Secundiim  Plininm,  vii.  66.  TyiAimh 
Hjla  Bceotius,  siifrinem  inveniL  Aib 
Homeio^  n.H. 221.  idem  «nrwiuii^nm 
&X  &pti9TnQ  vocatnr,  qoi  Ajaoie  scir* 
tum  fabricaverit ;  confer.  Strabo,  izk 
pag.  408.  Nempe  anmrSfwg,  qui» 
cumque  coria  tractat,  sator,  loiniins, 
ephippiarius.  Porro  £jpeia  monitn 
Minervm  equnmTro^ummirmmag* 
nitudinis  fecisse  traditur.  Virgiliiia, 
Mn.  ii.  264;  Hyginus,  €ab.  106* 
Paulo  aliter  Pliaios,  VII.  Ivii.  peg. 
416 :  "  £qu,um  ^qui  nunc  aries  appeU 
latur)  in  muralibns  machinis  £peiiB 
ad  TrQJam"  reperit.  Msntu,  epera 
maounm ;  qui  iis  minus  valet  aat  «x» 
cellil,  moiMitf  dicitur. 

827.  Etiam  Minerva  medicsB  arti 
preerat,  unde  et  ipsa  MediM  dici  so-i 
lebel,  quod  Neapolis  e  marmose  qiio« 
damPlacentinocomprobat.  Necmt^^ 
Spemite,  Hanc  iectionem  etiam  Bui« 
roaano  prabatam  tum  diibbavi  e  tribvs 


les 


P.  OVIDII  NASONIS 


Nec  vos  turba  Deam  censu  fraudata  magistri 

Spemite :  discipulos  adtrahit  illa  novos ;      830 
Quique  moves  ccelum ;  tabulamque  coioribus  uris ; 

Quique  facis  docta  moUia  saxa  manu. 
M ille  Dea  est  operum :  certe  Dea  carminis  illa  est» 

Si  mereor,  studiis  adsit  amica  meis.  834 

Caelius  ex  alto  qua  mons  descendit  in  eequumy 

Hic  ubi  non  plana  est,  sed  prope  plana  via  est ; 
Parva»  licet»  videas  Captae  delubra  Minervae, 

Quae  Dea  natali  ccepit  habere  suo. 
Nominis  in  dubio  causa  est :  capitale  vocamus 

Ingenium  sollers :  ingeniosa  Dea  est.  840 


MSS.  recipere,  et  eemu  fraudatam 
intelligo  pauperem.  Nam  fraudatut 
omniiio  est  privatus,  destitutus,  et 
centut,  opes;  sic  omaia  mibi  clara 
videntor.  Vos  magistri»  licet  pau- 
peres  sitis,  ne  dubitate  DesB  munera 
afierre ;  adtrabet  illa  novos  discipu- 
los,  atque  ita  pietatem  vestram  remu- 
nerabiu  Nihilo  tamen  minus  hic  lo- 
ctts  valde  vexavit  interp.  Vulgatur : 
Nec  vot  turbaferi  eensu  fraudata  ma- 
gUtri  Spemite,  Neapolis  ex  Macrobii 
i.  Satum.  11.  notabat,  hoc  mense  so- 
lutum  esse  didactrum  a  discipulis ; 
deinde  fingebat,  pueros,  qui  illud  di- 
dactrum  sibi  a  parentibus  datum  tem- 
pore  feriarum  ludis  et  bellariis  impen- 
derint,  postea  metu  et  pudore  non 
ausos  esse  ad  scholam  accedere ;  sic 
magistroc  eensu,  stipeodio,  esse  frau- 
datos  et  Ovidium  eos  propterea  con- 
solari.  Gronovius,  de  Pec.  vett.  iv. 
2.  emendabat :  Nee  vos  ture  feri  eeti' 
sumfraudare  magittri  Spemite ;  Hein- 
sitts  corrigebat :  Nec  vos  ttre  brevem 
centumfraudare  magittri  Spemite,  vel 
etiam  tsre  brevi,  i.  e.  stipe  exigua  no- 
vorum  discipulorum ;  eam  magistros 
Qttinquatribus  Minervs  consecrasse 
Domine  Minervalis.     Taubnero  arri- 


debat  et  ratio  Neapolis,  et  lectio 
fraudata ;  etenim/eros  magistros  fermc 
esse  tentu  fraudaUtt,  et  in  parvo  ho- 
nore  fuiase  plagosos  Oibilios.  Hinc 
satis  intelligi  arbitror,  quo  fidsa  lectto 
viros  etiam  doctos  deducat. 

831  sq.  Sculptores,  pictoret,  mar- 
morarios  complectitur.  Otlum,  rtk- 
strumentum  scnlptorum,  qnamquam 
et  aliorum  artificum.  Vide  Heynium 
ia  Antiq.  Auftaetzen,  P.  II.  pag.  136. 
Sed  Taubnenis  de  coeli  sphaera  arte 
facta,  qualis  faerit  Archimedis,  cogi- 
tabat.  Encausts  tabulam  urebant  cw- 
laribtis,  h.  e.  ceras  inurebant  expansis 
super  loco  pingendo;  Plinius,  xxxv. 
4.  MoUia  signa  etiam  Cic.  Brut.  18. 
sunt  bene  elaborata,  polita. 

835.  Caliut  mons,  quem  urbi  addi- 
dit  Tullus  Hostilius;  Livius,  i.  30. 
Ibi  Minervs  Capte  delubram  fuisse, 
etiam  P.  Victorius  de  Regionibus  tes- 
tatur.  Nominit  cautat  Ovidius  miras 
proponit,  et  Heinsius  miratur,  eum  non 
et  capti  Palladii  meminisse.  Capitalit, 
ingeniosus.  etiam  Cic.  ad  Quint.  firatr. 
ii.  12.  Vide  Mureti  Varr.  Lect.  ii. 
11.  De  capitit,  etc.  Amob.  adv. 
Gent.  iv.  pag.  137  :  Minerva,  "  cni 
Coryfasis  nomen  est,  vel  ex  Coryfs 


FASTORUM  LIB.  III. 


leD 


tft  de  capitis  fertur  sine  matre  patemi 
ice,  cum  clypeo  prosiluisse  suo  ? 
ia  perdomitis  ad  nos  captiva  Faliscis 
t,  et  hoc  ipsum  litera  prisca  docet  ? 
)d  habet  legem,  capitis  quae  pendere  poenas 
lo  jubeat  furta  reperta  loco  ?  846 

umque  trahis  ratione  vocabula,  Pallas, 
iucibus  nostris  segida  semper  habe. 
t  dies  e  quinque  tubas  lustrare  canoras 
onet,  et  forti  sacrificare  Deee.  850 

K>tes  ad  solem  sublato  dicere  vultu ; 
lere  PhryxecB  vellera  pressit  ovis. 


),  vel  quod  ex  vertice  sum- 
umam  ferem  emicuit,  at- 
m  accincta  terroribus." 
uet  se  Camillo  dediderunt 
961 ;  Livius,  v.  24.  Capta 
jn,  Dii  ejus  deduci  sole- 
>  22.  Litera  prisca,  libri 
lales.  An,  quod  habet  U- 
Locus  difficilis  atque  haud 
iptus.  Reperiri  esse  de- 
itis  docnit  Heinsius;  sed 

loeo  reperiri  7  Illis  verbis 
enit  vulgat.  recepta,  Ne- 
t,  quis  locus  intelJigatur. 
irissiroum  est  illud :  furta 
iere  patnat  eapitii,     Festus 

*'  Capitalis  lucus,  ubi  si 
om  est,  capite  violatoris 

vigilatorit,  quod  roelius) 

Itaque  Burroannus  con- 
'gil  latere  in  illts  ex  illo, 

in  plurimis  cod.  exitio, 
Mazar.  pctnis  recipiendum 
bintelligend.  furet ;  fures 
L  furta  poena  capitis.  A 
'atione,  undecumque. 
^nluttritun  Kal.  x.  Aprilis 
i.  Martii  etiam  in  Kalenda- 
Lustrabantur  autem  tu- 
m  Varronem  et  Festum  in 
u    Pro  De^  Ursin.  Maza- 


rin.  et  a  manu  prima  Zulicb.  Deo, 
ut  Mars  intelligatur,  cui  tacra  Aierint 
hsBC  priora  tubilustria,  ut  altera  men- 
sis  Maii  Vulcano.  Ei  lectioni  sane 
aliquantum  auctoritatb  addont  Ver- 
rius  et  Lydus,  quorum  ille,  Fmc 
Marti,  hic,  KaOapfibQ  (raXiriyyot,  n- 
ftal  'Aploc  Kal  'StpivifQ.  Itaque  Oe- 
sen.  p.  33.  non  dubitat  eam  pneferre 
vulgat» :  sed  vir  doctus  in  Ephem. 
Halens.  ann.  1808.  n.  74.  hanc  tue- 
tur,  utfortit  Dea  sit  vel  Minerva,  vel 
potius  Nerine,  Martis  uxor.  Eam 
enim  e  propria  nominis  sui  Sabini  po- 
testate  jfortem  Deam  dici  posse.  Ly- 
dus :  veplvfi  yStp  4  Avdpia,  Summa, 
ultima. 

851—870.  Sol  ingreditur  arietem,'] 
Hujus  sideris  origo  narratur.  loo, 
Cadmi  filia,  Athamantis  oxor,  qaum 
Phryxom  et  Hellen,  quos  Athamas  ex 
Nephele  genoerat,  odio  haberet,  dolis 
malis  effecit,  ut  illi  ad  aram  dedoc6- 
rentur  immolandi.  Ereptis  Nephelcr 
mater  dat  arietem  aureo  vellere,  qoo 
per  freta  avehantor.  Is,  ubi  litus  at- 
tigit,  fit  sidus,  vellusque  ejus  aoreum 
deportatur  in  Colchida. 

Nune,    Non  est,  ut  Neapolis  pota- 
bat,  primo  Quinquatmum  die,  sed  ul- 
timo,  de  quo  in  proximit  sermo.   £1^0 
Z 


170 


P,  OVIDII  NASONIS 


Seminibus  tostis  sceleratae  fraude  novercae» 

Sustulerat  nuUas,  ut  solet,  herba  comas. 
Mittitur  ad  tripodas,  certa  qui  sorte  reportet,  855 

Quam  sterili  terrae  Delphicus  edat  opem. 
Hic  quoque  corruptus,  pro  semine  nuntiat  Helles 

Et  juvenis  Phryxi  funera  sorte  peti. 
Utque  recusantem  cives,  et  tempus,  et  Ino 

Compulerunt  regem  jussa  nefanda  pati ;        860 
Et  soror,  et  Phryxus,  velati  tempora  vittis, 

Stant  simul  ante  aras ;  junctaque  fata  gemunt. 
Adspicit  hos,  ut  forte  pependerat  eethere,  mater ; 

Et  ferit  attonita  pectora  nuda  manu : 
Inque  draconigenam  nimbis  comitantibus  urbem 

Desilit ;  et  natos  eripit  inde  suos.  866 

Utque  fugam  rapiant,  aries  nitidissimus  auro 

Traditur :  ille  vehit  per  freta  longa  duos. 


heri  est  xi.  Kal.  et  .£qaiiioctiani, 
quod  ver.  877.  memoratur,  in  viii. 
Kal.  Aprilis,  sive  in  diem  xxiv.  Martii 
incidit.  Sic  Noster  consentit  cum 
Kalend.  vet.  et  Plinio,  xviii.  26.  Sol 
ffremit  loca,  ad  qus  accedit,  Metam. 
xiv.  416.  atque  adeo  sidera,  qus  in- 
greditur;  Metam.  ix.  286.  quum  deci- 
mum  premeretur  tidere  tignum, 

853.  Hec  de  teminHms  tottit  Noster 
jam  ii.  628.  attigU.  Ino  mulieres  im- 
pulit,  ut  clam  maritis  fruges,  quas  in 
sementem  darent,  torrerent,  ne  nasce- 
rentur,  ita  ut  civitas  tota  fame  periret 
Nullat  tustulerat  comatf  non  creverat 
in  aristas ;  ApoUodorus  KapTroiig  irij- 
ifiovc  yri  oifK  dvididov,  Nuntio,  quem 
eam  ob  causam  Athamas  Delphos  mi- 
sit,  Ino  prscepit,  ut  falsum  respon- 
Bum  referret.  Hinc  corruptut  voca- 
tur,  et  quidem  e  vulgat.  lectione,  cum 
semine,  quem  Ino  sque  comiperat, 
ac  ante  semina :  quod  dururo.  Bur- 
mannus  igitur  unins  cod.  lectionem 


recepit,  pro  temine  petifungra,  aemina 
recte  surrectura  esse,  si  Phryxus  et 
Helle  mactentur.  Mitscherl.  senravit 
alteram.  Probavit  et  Krebs.  (^ien 
Athamanta  cogunt  etiam  apud  Apol- 
lodorum,  sed  juxta  Hyginum  Phryxas 
ultro  ac  libens  pollicetur  se  unum  ciri* 
tatem  srumna  liberaturum. 

863.  Matvr,  Nephele,  qusB  latiDis 
mythographis  Nebula    dicitur.     Ne- 
buls    aut  nubes   pendere   dicuntur; 
Virgilius,  Georg.  i.  214.     Pro  farti 
Mitsch.  sorte,    Apud  Hyginuro  non- 
tius  misericordia  adolescentis  tactns 
Inus    consilium    Athamanti    aperit. 
Quos  Cadmus  in  condenda  urbe  so- 
cios  habuerat,  e  satis  serpentii  denti- 
bus  nati  tradebantur ;  Metam.  iii.  161 
sqq.     Hinc  ibidem  ver.  531.  Thebaoi 
anguigen^  vocantur,  atque  nunc  urbs 
eorum  draconigena ;  Metam.  vii.  212. 
serpeniigena  l^itur.     Detilire,  ut  de- 
labi,  de  Diis  in  terram  deacendentibtts* 

867.  Nitidittimut  auro,  xpvo<6fuiX- 


FASTORUM  LIB.  III. 


171 


Dicitur  infirma  cornu  tenuisse  sinistra 

Femina,  quum  de  se  nomina  fecit  aquae.       870 
Paene  simul  periit,  dum  vult  succurrere  lapsae 

Frater,  et  extentas  porrigit  usque  manus. 
Flebat,  ut  amissa  gemini  consorte  pericli, 

Caeruleo  junctam  nescius  esse  Deo. 
Litoribus  tactis  Aries  fit  sidus :  at  hujus  875 

Pervenit  in  Colchas  aurea  lana  domos. 
Tres  ubi  Luciferos  veniens  praemiserit  Eos, 

Tempora  nocturnis  aequa  diurna  feres. 
Inde  quater  pastor  saturos  ubi  clauserit  haedos, 

Canuerint  herbae  rore  recente  quater ;  880 

Janus  adorandus,  cumque  hoc  Concordia  mitis, 

£t  Romana  Salus,  araque  Pacis  erit. 
LuNA  regit  menses:  hujus  quoque  tempora  mensis 

Finit  Aventino  Luna  colenda  jugo. 


Koe,  Jam  Hesiodas  et  Pherecydes  ei 
inreum  vellus  dederant ;  Hygin.  Poet« 
Astr.  dlcto  loco.  Apud  eumdem ,  fab. 
I.  mater  arietem  inauratum  adducit, 
Ncptani  et  Theopbanes  filium.  Pur- 
[Mreum  illud  vellus  Acusilaus  vocat 
n  Scbol.  ad  Apollonium,  iv.  1147. 
ITide  Vossii  Mytholog.  Briefe,  tom.  i. 
Mg.  254:  Apollodoro  et  Tzetze  in 
Lyoophr.  pag.  7.  auctoribus,  aries 
lono  impositos  veiit  non  per  freta, 
led  per  aera.  Omnino  hec  fabula 
nazima  varietate  relata  est. 

877.  .Xquinoctium  vemvm  viii.  Ka- 
end.  Aprilis.  Vide  ad  ver.  851.  Pli- 
linSy  xviii.  66 :  "  iEquinoctium  ver- 
inm  ad  diem  viii.  Kal.  Aprilis  peragi 
idetur."  Varie  autem  oHm  equi- 
loctia  coostituebantur  :  Columella, 
K.  14.  "  Nec  me  fallit  Hipparchi  ra- 


tio,  qiias  docet  solstitia  et  aquinoctia 
non  octavis,  sed  primis  partibus  signo- 
rum  confici.  Verum  in  bac  ruris 
disciplioa  sequor  nunc  Eudoxi  et  Me- 
tonis,  antiquorumque  fastos  Astrolo- 
gorum,  qui  sunt  aptati  publicis  sacri- 
ficiis." 

879.  Circumloquitur  v.  Kalend. 
Aprilis  sive  diem  xxvii.  Martii,  quo  die 
Fettum  Jani,  Salutit,  Concordiit,  Pa- 
eit,  Salus,  valetudo.  Augustus  tres 
statuas  posuit  'Yyiciac  Srifiotriac,  kcU 
'Oftovoioc  Jtal  ElprjvriQ'  Zonaras,  x. 
34.    De  ara  Pacis  vide  i.  709. 

883.  Luiue  sdes  in  Aventino.  Li- 
vius,  xl.  2;  Rufus  io  Regione  xii. 
Etiam  Tacitus  Annal.  xv.  41.  tem- 
plum  Luna  memorat,  quod  Servius 
Tullius  condiderit. 


LIBRI    QUARTI 


ARGUMENTUM. 

lavocatio  Veneris,  1 — 18.  Germaiiici  nobiliUs  et  oiigo  a  Venere  per  .£actm ; 
caiua,  cor  Aprilis  oUm  secundum  locum  habuerit,  19 — 60.  De  DOBUDt 
Aprilis  duae  sententie ;  de  potentia  Veneris,  61 — 132.  Festum  Veneris  et 
Fortuns  Virilis;  Venus  Verticordia,  133 — 102.  Occasus  Scorpii,  163^164. 
Pleiadttm  occasus  et  numerus.  165—178.  Megalensia;  omois  mythologia 
de  Matre  DeAm,  et  quomodo  e  Phrygia  Romam  arcessita,  179 — 372.  For- 
tuns  Publics  edes  dedicata ;  Victoria  Cesaris  de  Juba ;  Labras  et  Orionis 
occasus;  imbres,  373 — 388.  Cereris  ludi  et  merita;  raptus  Proserpine, 
389 — 620.  Jovi  Victori  ten|plum,  et  Libertati  atrium  datum,  621—624. 
Orando ;  Victoria  Cassaris  ad  Mutinam,  625 — 628.  Fordicidia ;  eoram  ritos 
et  origo  inde  a  Numa,  629 — 672.  Augustus  Imperator  dictus,  673 — 676. 
Hyadum  occasus,  677 — 678.  Vulpium  in  Circensibus  combustio,  679 — 712. 
Solis  transitus  ex  Ariete  in  Taurum,  713—720.  Palilia,  721 — 806.  Natalis 
Urbis ;  ejus  origo  et  Remi  occasus,  807 — 862.  Vinalia ;  auxilium  Mezentii 
Tumo  latum,  863 — 900.  Ver  medium,  Arietis  occasus;  imbres ;  exortus 
Canis,  901—904.  Robigalia,  905—942.  Floralia  et  Vestas  in  Palatiom 
translatio,  943—954. 


P.  OVIDII  NASONIS 


FASTORUM 


LIBER   QUARTUS. 


A,  fave  vati,  geminorum  mater  Amorum : 

vatem  vultus  rettulit  illa  suos. 

tibi,  ait,  mecum  ?  certe  majora  canebas : 

m  vetus  in  moUi  pectore  vulnus  habes  ? 

Dea,  respondi,  de  vulnere :  risit ;  et  aether  5 

►tinus  ex  illa  parte  serenus  erat. 

us,  an  sanus,  numquid  tua  signa  reliqui  ? 

mihi  propositum,  tu  mihi  semper  opus. 


.  Jnvocatio  VeMri$  et  eollo- 
€Ut  ettm  Dea,']  Paulo  petu- 
9C  est,  at  coovenieDtiuiroum 
li,  amoribus  deditus,  familia» 
jiiamdam  cum  Venere  con- 
Sensus :  Te  semper  c^nere 
im  in  rebus  ludicris  te  cecini, 
leriis  de  te  cogito ;  et  justa 
ic  causa  te  implorandi,  tuus 
iDsii  describitur.  Amoret  ge- 
pido/Epa»C>  et  Jocus/'I/«poc. 
I,  Thcog.  201 ;  Anacr.  li.  26. 
ratius,  I.  Od.  ii.  33:  "Quam 
reumvolat  et  Cupido."  Vul- 
lit,  quod  alibi  retpexit;  vid. 
)8.  Nam  etiam  h.  1.  duo  li- 
dit, 

rtt  dubitanter  affirmat,  puta- 
canere ;  Iloratius,  I.  Sat.  iz. 
^rie  nescio  quid  secreto  velle 


loqui  tc  Aiebas  mecom."  Pectnfl  ad 
anK>rem  prodive  bene  nudlg  vocat; 
quo  mollku  corpus,  eo  facilius  vuln^^ 
ratur,  De  vulture,  qnod  attinet  ad 
vulnus,  id  scis.  Vide  Gravium  ad 
Cic.  £p.  ad  Div.  i.  3.  Heins.  vole- 
bat,  Scin  Dea  ?  £ther  terenu$,  Haoe 
vim  babet  etiam  in  Jove  serenitas  orii; 
Virgil.  iEo.  i.  256.  nbi  "  voUu,  quo 
coelum  tempestatesque  serenat/'  os- 
cula  nats  Ubat.  Sanut,  integer,  ill«- 
sas ;  nam  opponitnr  taueio»  Tum  tigna 
reliqui ;  TibuUus»  II.  vi.  6.  ad  Cupt- 
dinem :  "  itemm  erronem  sub  tua 
signa  voca."  Militabat  Noster  sub 
Venere,  atque  in  militiam  ejus  sacra- 
mento  adactus  erat.  Itaque  et  ca- 
nens  scribensque  de  ea  semper  oogi- 
tabat. 

8.     Pr»potitum  et   oput,  materia. 


174 


P.  OVIDII  NASONIS 


Quae  decuit,  primis  sine  crimine  lusimus  annis : 

Nunc  teritur  nostris  area  major  equis.  10 

Tempora  cum  causis,  annalibus  eruta  priscis, 

Lapsaque  sub  terras,  ortaque  signa  cano. 
Venimus  ad  quartum,  quo  tu  celeberrima,  mensem: 

£t  vatem,  et  mensem  scis,  Venus,  esse  tuos. 
Mota  Cytheriaca  leviter  mea  tempora  myrto      15 

Contigit ;  et,  cceptum  perfice,  dixit,  opus. 
Sensimus ;  et  subito  causae  patuere  dierum : 

Dum  licet,  et  spirant  flamina,  navis  eat. 
Si  qua  tamen  pars  te  de  Fastis  tangere  debet, 

Caesar,  in  Aprili,  quo  tenearis,  habes.  20 

Hic  ad  te  magna  descendit  imagine  mensis ; 

£t  fit  adoptiva  nobilitate  tuus. 


quam  trtcto ;  abstracta  sic  solent  de 
penonis  dici ;  exempla  collegit  Dra- 
kenb.  ad  Silium.  xvi.  504.  Primos 
Btatis  annos  tUcerg  putabant  talem 
lasciviam :  Amorum  III.  xv.  4 ;  **  Nec 
me  delici»  dedecuere  mes."  Hora- 
tius»  I.  £p.  xiv.  36 :  "  Nec  lusisse 
pudet,  sed  non  incidere  lusum." 
Operam  suam  etiam  ii.  360.  cum  de- 
cnrsa  in  circo  comparat,  cujus  spa> 
tium  ar§a  dicitur  ;  III.  Amorum,  xv. 
18.  tragoediam  scribere  aggressurus 
ponit  hasc :  PuUanda  est  magnis  area 
majar  eguti.  Tempcra — cano,  Hec 
repetita  e  lib.  i.  1  seqq. 

15.  Ut  puellaB  petulantes  amatorem 
re  levi,  quam  manu  tenent,  feriunt» 
sic  Veous  Ovidium  myrto  contigit ; 
qui  tactus  vim  institutionis  habebat. 
Neque  adeo  erat,  cur  poetam  ita  in- 
strueret,  ut  Janus,  lib.  i.  Similem 
autem  vim  in  aniroo  poets,  Art.  iii. 
Amat.  53.  folium  habebat  et  grana  de 
Veneris  myrto  data. 

19 — 60.  deiori  Germanico,  cui 
hoc  opus  consecratum,  supra  i.  iniu 
nobilitatem  suam  coramendat,  et  cau- 


sam  simul  aperit,  cur  Aprilis  olim  se- 
cundum  locum  habuerit.  Hic  seriem 
inlexuit  regum  et  Trojanorum  et  Al- 
banorum.  Locus  est  bistaricus  et  te- 
nuiter  scriptus.  Aprili$  Veneri  sacer, 
cujus  nepos  lulus,  a  quo  originem  re- 
petebat  Julia  gens,  in  cujus  iio6i7i- 
tatem  adaptatus  erat  Augustus,  post 
etiam  Ccsar  Germanicus,  i.  10.  lo- 
terpres  Gallicus  illum  nunc  intelUgtt ; 
sed  rectios  hunc  intellig^  Ccsari 
enim  Germanico  totum  opus  poeta 
consecravit,  eumdemque  etiam  ver. 
81.  alloquitur.  Descendit  ad  te,  serie 
majorum  deducitur  ad  te»  appftret  ad 
te  quoque  illum  mensem  pertinere. 
Sumtum  hoc  vocabul.  nunc  a  stem- 
mate,  quod  a  primo  gentis  anctore 
descendit  ad  posteros.  In  stemmate 
Cssaris  nomen  erat  Veneris,  qnod» 
quia  maximam  nobilitatem  dabat» 
poeta  e  sermone  Romano  wtagnam 
imaginem  dixit.  Aprilis  igitur  pne 
capteris  carus  Cssari  esse  debebat. 
Sed  illud  canim  esse  expressit  verbis 
tangere  et  teneri,  qus  passim  (^lecta- 
tionis  notionem  habent. 


FASTORUM  LIB.  IV. 


175 


Hoc  pater  Iliades,  quum  longum  scriberet  annum, 

Vidit ;  et  auctores  rettulit  ipse  suos. 
Utque  fero  Marti  primam  dedit  ordine  sortem,  25 

Quod  sibi  nascenti  proxima  causa  fuit ; 
Sic  Venerem,  gradibus  multis  in  gente  repertam, 

Alterius  voluit  mensis  habere  locum : 
Principiumque  sui  generis,  revolutaque  quaerens 

Saecula,  cognatos  venit  ad  usque  Deos.  30 

Dardanon  Electra  nesciret  Atlantide  cretum 

Scilicet ;  Electram'  concubuisse  Jovi  ? 
Hujus  Erichthonius :  Tros  est  generatus  ab  illo : 

Assaracon  creat  hic :  Assaracusque  Capyn : 
Proximus  Anchisen ;  cum  quo  commune  parentis 

Non  dedignata  est  nomen  habere  Venus.        36 


23.  Pater  Hiadet,  Romulus,  Ilie  fi- 
lius,  hoc  vidit,  respezit,  spectavit  Scri- 
bgret,  deicriberet  in  menses.  Longut 
lolemne  auDi  epitheton.  Auctores  tuot, 
quos  ver.  57.  paretittt  tuot  vocat, 
illartem  et  Venerem.  Burmanno  ele- 
gmntior  videbatur  lectio  in  cod.  Fran- 
cofiirt.  pnttulit,  prodidit,  tradidit  pos- 
keris  ordine  illo  et  inatituto  parentes 
luos.  Ferta  ttsitvut,  bellatorum  sunt 
epitheta.  Sortem,  locum.  Gradilmt 
mMltit;  ut  a  Venere  prognatum  se 
reperiret,  per  gradus  multos  adscen- 
doDdum  erat  in  stemmate.  Caeterum 
de  hac  sententia  confer  Macrob.  i. 
^torn.  12.  cujus  verba  ad  ver.  61. 
dedimus. 

29.  Non  a  Venere  tantum,  sed  lon- 
gius  adeo  ab  ipso  Jove  repetit  Romuli 
originem.  Principium  generis  quarebat 
sic,  ut  secula  prsterlapsa  revolveret, 
per  ea  rediret  ad  principium ;  i£n.  x. 
256:  "  revoluta  ruebat  dies,"  revol- 
vebatur,  redibat.  De  gentis  JuIisB 
progenitoribus  Trojanis  confer  Virgil. 
Georg.  iiL  35.  ubi  demitta  ab  Jove  gent 


vocatur.  Fons  autem  illius  genealogi« 
est  Homer.  II.  xx.  215.  £  serioribus 
adde  ApoUodorum,  III.  xii.  1 .  A  Jove 
et  Electra,  Atlantit  filia,  (vide  ver. 
174.)  omnes  regum  Trojanorum  stir- 
pemrepetunt  Dardaiiiii,relictaSamo- 
thrace,  in  Asiam  trajecit,  ubi  a  Teuero, . 
Scamandri  et  Idsie  Nymphae  filio»  ex- 
ceptus,  partem  regni  accepit,  urbem- 
que  Dardaniam  aut  Dardanon  con- 
didit.  Teucro  mortuo,  omnis  illa  terra 
Dardania  dicta.  Dardano  successit 
Erichthoniut,  ejus  filius,  rex  opibus 
clarus.  A  Troe  rege  illa  Troja  dicta. 
Is  Ilum,  Attaracum  et  Ganymedem 
genuit.  £x  Ilo  Laomedon  et  deinceps 
Priamus,  qui  non  pertinebant  ad  con- 
silium  nostri  poets  ;  ^Eneas  enim  ab 
Attaraco,  cujus  filius  Capyt  Anchiten 
genuit.  Itaque  et  apud  Virgil.  At- 
taracut  potissimum  memoratur  inter 
^nesmajores;  iEo.  i.284;  vi.  650; 
ix.  259.  643.  Anchise  ^i'  kptorusr^ 
iiriOvpiav  'A^o^iriy  ffvyt\9ovffa, 
Aiytiav  lykwriotv.    Apollod. 


17S 


P.  OYIDU  NASOKIS 


40 


HiDC  satos  .£iieas,  fnetas  spedata  per  ignes» 

Sacra,  patremqoe  huiiiens,  altera  sacra, 
Veiuiiiiis  ad  felix  aliqaando  noineQ  Inli, 

Unde  domus  Teocros  Jalia  tangit  avos. 
Postnmos  hoic ;  qoi,  qood  silvis  fbit  ortos  in 

Silrios  in  Latia  gente  vocatos  erat. 
Isqoe,  Latine,  tibi  pater  est :  sobit  Alba  I^itinnm : 

Proximos  est  titolis  Epitos,  Alba,  tois. 
lUe  dedit  Capyi  recidiva  rocabola  Trojae ;  45 

Et  tuus  est  idem,  Calpete,  factos  avos.    [beret, 
Qoomqoe  patns  regnom  post  honc  Tiberinos  ha- 

Dicitor  in  Toscas  gorgite  mersos  aqoae.  [potem 
Jam  tamen  Agrippan  genitom,  Remolomqoe  ne- 

Viderat ;  in  Remolom  folmina  missa  fenint.  50 


37.  De  bac  pietau  Xjotat  coolcr 
i.  S27.  KoDC  ipce  grmTiter  /MrteJ  to- 
cmtar.  Beiie  ipcrtetc  per  igna ;  ete- 
imn  JEn.  m.  148 :  "  Fbrygii  penatcs, 
QoM  mecoBi  a  Trojm»  aiediiiqiie  ez 
ignibit  urbis  Extnlerun."  Umde,  per 
qvem.  Ttmererum  oomen  a|md  Ho> 
memm  oon  occnrrit,  nec  freqoeiitatnr 
ccteris  gnecis  poetii;  latiBis  rero 
poetis  admodom  ositatam.  Vide  de 
eo  paolo  ante  ad  ver.  31 ;  Lirius,  i.  3. 
obi  de  Ascanio,  ^oeaB  soccesaore, 
loqoitor:  *'Haad  nibil  ambigam» 
hiccine  foerit  Ascanius,  an  major, 
qoam  hic,  Creosa  matre  Ilio  incolomi 
natos,  comesqoe  inde  patemje  fngm, 
qoem  lolum  eomdero  Jolia  gens  auc- 
torem  nominis  sui  noncopat.''  Ma- 
jorem  fbitse  etiam  Virgilius  et  Dionys. 
i.  65.  Tolont.  £a  origioe  valde  leta- 
bator  Jtt/ia  domut;  Virgilius,  iEoeid. 
i.  288  :  "  Jolios,  a  magoo  demissom 
nomen  lulo."  Coofer  Diooysium, 
L70. 

41.  Seriem  regum  Albanornm  ha- 
bet  etiam  Metam.  xiv.  609  sqq.  De 
ea  vide  Ryckii  Dissert.  xi.  p.  453. 
PoKttmuj  ille  Silvius  secundum  Dio- 


nyshnn.  L  70.  erat  AimBii  Inter,  ex 
Lavinia  post  obitnm  .£nee  natis. 
Lavinia  qoom  eom  otno  ferrei,  me- 
toeretqoe  AiconioB,  m  portoee  regia 
io  alw  desertas  dedneta  eal,  obi 
5iintiai  dam  peperit,  qood  nomea 
onoibos  deinceps  cjos  posteris  ad- 
bssit.  Livios  vero  eom  vocat  Ascaaii 
fihom,  caso  qoodam  in  lihrBS  notaBi. 
Ittpie,  Latini,  etc.  Ovidios  hic  et 
Metam.  dicto  loco,  /£metm  Slvinm 
omisit,  patrem  Latini.  Subit,  soccedit 
Alba  Latino.  E]pito$  livio  Jlos,  Dio- 
nysio  Capetus  dicitor. 

45.  Reeidiiyi,  qam,  antea  jam  osar- 
pata,  ad  rem  novam  adhibentor.  Cspff 
olim  nomioatos  erat  non  modo  JExnat 
avos,  Assaraci  filmsy  sed  et  onos  e 
sociis  ^nes  ;  ^En.  i.  183.  De  voca- 
bolo  reeidivus,  Heinsios  qoi  id  vaMe 
amabat,  latios  egit  ad  Claodianom, 
xliv.  66,  Pro  Culyete  hic  et  Metam. 
xiv.  613.  Capete,  atqoe  ita  et  livios ; 
sed  Neapol.  metri  caosa  hoc  loco  e 
Dionysio  et  Eusebio  invexit  Cclpete, 
Tnsca  aifua,  Albula  flovios,  qoi  inde 
Tiberis  nomen  accepit ;  confer  ii.  389. 

49.  De  Agrifpa  et  Kemol*  aot  H^ 


FASTORUM  LIB.  IV. 


177 


Venit  Aventinus  post  hos ;  locus  unde  voeatus, 

Mons  quoque  :  post  illum  tradita  regna  Procse ; 
Quem  sequitur  duri  Numitor  germanus  Amuli : 

Ilia  cum  Lauso  de  Numitore  sati : 
Ense  cadit  patruo  Lausus ;  placet  Ilia  Marti ;    55 

Teque  parit,  gemino  juncte  Quirine  Remo. 
Ille  suos  semper  Venerem  Martemque  parentes 

Dixit ;  et  emeruit  vocis  habere  fidem. 
Neve  secuturi  possent  nescire  nepotes, 

Tempora  Dis  generis  continuata  dedit.  60 

Sed  Veneris  mensem  Graio  sermone  notatum 

Auguror  ;  a  spumis  est  Dea  dicta  maris. 


muio  nc  etiam  livius :  "  Agrippa  in- 
de,  Tiberini  filiui;  post  Agripparo 
BoBulus  Silvius,  a  patre  accepto  im- 
perio,  regnat."  Dionysius  Reroulum 
Aliadem  vocat,  nec  memorat  cujus 
61iua  fuerit.  Sed  Ovidius  a  se  ipso 
Metam.  xiv.  616.  dissentit,  ubi  He- 
mulus  et  Acrota  sunt  fratres,  Tiberini 
filii.  Remulus  natu  major,  horoo  fe- 
rox,  prior  regnat,  eique  succedit  mo- 
deratior  Acrota.  Itaque  Cronovius  ad 
livium,  d.  L  hunc  locum  emendabat, 
Rtmulumqug  priartm;  Heinsius  vero 
Rsmulumqug  feroeem.  Verum  appa- 
ret,  Ovidium  nunc  alios  auctores  esse 
secutum.  Illo  altero  loco  Remulus 
imiUUcrJulmMis  vocatur;  quod  Dio- 
nystos  pluribus  narrat,  hunc  contem- 
torem  Deorum,  tyrannuro  Diis  invi- 
sum,  machinas  excogitasse,  quibus 
fttlmina  imitaretur,  hominesque,  tam- 
qumm  Deus,  terreret,  sed  inter  imbres 
ei  folmina  diluvio  ipsum  periise  cum 
doino. 

61.  De  monte,  ubi  Aventinus  se- 
pultas  est,  eonaentiunt  rerum  scripto- 
res :  sed  de  alio  heo,  aut,  ut  unus 
Heiosii,  Mopeti  et  quinque  alii  habent, 
iaeu,  sUent»  etiam  Ovidius  Metam. 
d.  J.     NumUerem  Dionysius  et  Euse- 

VOL.  V. 


bius  omittunt.  Secundum  Livium,  eo 
puiso,  Amuiius  regnat;  etiam  apud 
Plutarchum  Rom.  3.  Numitor  prior 
regnat.  Amulius,  iii.  49.  contemtcr 
aqui  vocatur,  nunc  durus,  Lautut, 
Dionys.  lib.  i.  76.  iEgistus,  quem  in 
venatu  Aroulius  ex  iosidiis  interfici 
jusserit. 

61.  De  nomine  Aprilit,  dus  erant  ve* 
terum  sententis,  quum  aliis  a  nomine 
Veneris  Grsco  Aphrodite,  aliis  a  verbo 
aperire  ductum  videretur  ;  vide  ad  i. 
39.  Non  mirum  est,  Nostrum,  etiam 
Juliae  gentiscausa,  priorem  amplexum 
esse,  eamque  acriter  defendisse.  Ne 
autem  quis  objiceret,  parum  credibile 
videri,  antiquissirois  temporibus  Grse- 
curo  nomen  roensi  Roroano  iropositum 
esse,  cataloguro  struit  Graecoruro»  qul 
olim  in  Italiaro  migraverint.  De  ortu 
Veneris  e  tpuma  marit  locus  clasncus 
apud  Hesiodum  Theogon.  190.  sqq. 
Illa  spuma  circumdabat  testiculos  Sa^ 
turni  resectos  et  in  mare  dejectos. 
Inde  Venus  non  modo  'A^po^irty; 
sed  et  IIoi^uK  *AvaSvofUPfi  dicla. 
De  hac  autem,  quam  Noster  affert, 
etymologia  confer  Macrobium  Saturn. 
i.  12  :  "  Secundum  roensem  nominavit 
(Romulus)  Aprilero,  ut  quidam  pu- 
Aa 


178 


P.  OVXDII  NASONIS 


Nec  tibi  sit  mirum  Graio  rem  nomine  dici : 

Itala  nam  tellus  Graecia  major  erat. 
Venerat  Evander  plena  cum  classe  suorum  ;      65 

Venerat  Alcides  ;  Graius  uterque  genus. 
Hospes  Aventinis  armentum  pavit  in  herbis 

Claviger ;  et  tanto  est  Albula  pota  Deo. 
Dux  quoque  Neritius :  testes  Laestrygones  exstant ; 

£t,  quod  adhuc  Circes  nomina  litus  habet.     70 
£t  jam  Telegoni,  jam  mcenia  Tiburis  udi 

Stabant,  Argolicae  quod  posuere  manus. 


tant,  cum  adspiratione,  quasi  Aprilem 
a  spuma,  quam  Grcci  vocant  i^p6v, 
onde  orta  Venus  creditur.  £t  hanc 
RomuH  auerunt  fuisse  ratioaem,  ut 
primum  quidem  mensem  a  patre  suo 
Marte,  secundum  ab  Mnets  matre 
Venere  nominaret,  et  hi  potissimum 
anni  principia  servarent,  a  quibus 
esset  nominis  Romani  origo/' 

64.  Non  omnis  Italia,  sed  ejus  ora 
Gracia  major,  scil.  magna  dicta,  qus, 
a  colonis  Grscis  occupata,  amplitu- 
dine  Hellada,  scil.  Greciam  proprie 
sic  dictam,  superabat.  De  coloniis 
Grecis  in  eam  Italife  partem  deductis 
vide  Heynii  Prolusiones  xv.  iu  Opus- 
culis  Acad.  vol.  ii.  Sed  Ovidius  viros 
tantum  quoadam  insigoes,  a  poeiis 
celebratos,  memorat.  De  Evandri  et 
Bereulu  adventu  vide  i.  470  sqq ;  i. 
543  ;  V.  643.  Evander  sexaginta  an- 
nos  ante  bellum  Trojanum  Arcadum 
coloniam  in  Latium  deduxit,  oppi- 
dumque  in  Palatioo  monte  condicUt; 
Dkmyaius  Halic.  i.  3 1 .  HeretUet  non 
ibi  consedit,  tantura  boves  Geryonis 
per  ilU  loca  egit.  Albulam,  scilic. 
Tiberim  (ver.  48.)  armentum  prae  se 
agens  nando  trajecit,  locoque  herbido, 
ut  boves  pabulo  leto  reficeret,  pro- 
cubuit;  Livius,  i.  7. 

69.   Neritiw,   Ulysses,   a    Nerito, 


monte  Ithacae,  a  quo  et  tota  insols 
dicta;  Homerus,  Od.  ix.  22.  Is  et 
ad  Ltutrygonai,  Gigantes  et  Andn>> 
phagoSfFormias  Campaniae  incolenlai, 
pervenit,  atque  ex  sociia  ejos  anas 
devoratus  est  ab  Antipliate  rege; 
Homerus,  Od.  z.  120  sqq  ;  cosf. 
Met.  xiv.  233  sqq.  Ctreen,  iEets  so- 
rorem  ;  Homerus,  Od.  z.  135.  jvxtt 
litus  ItalisB  collocat.  ubi  postea  Cir* 
cecum  promontorium.  £a  ex  Ulyssis 
sociis  qoosdam  in  men  mutavit.  Coof. 
Metam.  xiv.  244. 

71.  Omnium  prope  urbium  Itali- 
carum  origines  Romani  repetebant  s 
Grscis.  Ad  TeUgonum,  Ulyssis  s 
Circe  filium,  TuacuU  initia  reCmbaot. 
Is  Ithacam  petiit,  sed,  quum  insdns 
patrem  occidisset»  redux  io  Italiasa 
urbem  illam  condidit ;  Hyginus,  fiib. 
127.  Inde  Horatius,  III.  Od.  zxix.  8 : 
"  Telegoni  parricida  juga/'  Tosculnm 
in  coUe  situm.  Apud  eumdem  Od.  U. 
vi.  5  :  "  Tibur  Argeo  positumcolooo." 
Nempe  Tiburnus,  CatiUus  et  Corss 
fratres  eo  deduxerunt  coloniam  Aigi' 
vorum ;  Plioius,  xvi.  44;  Heyaias 
Exc.  8.  ad  i£n.  vii.  Udam  Ttbmr 
etiara  Horatius,  Od.  lU.  xxix.  6. 
propter  Anienem,  rivos  et  fontes;  ibi 
igitor  et  "uda  mobiUbin  pomani 
rivis."  Od.  I.  vu.  13. 


FASTORUM  LIB.  IV. 


17» 


Yenerat  Atrides  fatis  agitatus  Halesus ; 

A  quo  se  dictam  terra  Falisca  putat. 
Adjice  TrojansB  suasorem  Antenora  pacis,  75 

Et  generum  (Eniden,  Appule  Daune,  tuum. 
Serus  ab  Iliacis,  et  post  Antenora,  flammis 

Adtulit  ^neas  in  loca  nostra  Deos. 
Hujus  erat  Solimus,  Phrygia  comes  exsul  ab  Ida, 

A  quo  Sulmonis  mCBnia  nomen  habent.  80 

Sulmonis  gelidi,  patrise,  Germanice,  nostrae. 

Me  miserum!  Scythico  quam  procul  illa  solo  est! 
Ergo  ego  tam  longe  ?  sed  supprime,  musa,  quere- 

Non  tibi  sunt  maesta  sacra  canenda  lyra.    [las ; 


73.  HidBsus  ez  posteris  Atrti,  Aga- 
memiione  interfecto,  patriani  reliquit, 
Falerioi  in  Italia  condidit,  atque  io- 
colas  Jaoonia  sacra  docuit ;  Aro.  UI. 
xiii.  31.  Ut  hic  Atrides»  sic  JEn.  vii. 
723.  Agamemnoniui  vocatur;  quod 
tamen  non  ad  patrem  referendum, 
nam  x.  417.  a  patre  vate  in  si  vis 
ediietnt  traditur.  Eum  autero  Falit- 
emmm  in  Etmria  conditorem  faciunt 
etiam  Solinus  cap.  8  ;  Servius  ad  i£n. 
vii.  695.  Eonim  oppidum  FaUrii, 
qvod  noraen  facile  ex  HaUso  fieri 
peioit.  Vide  Spanhemium  de  Usu  et 
PnMtant.  Nnm.  Diss.  ii.  p.  107 ; 
Heynii  Excurs.  ad  y£neid.  viii.  p.  139. 

76.  De  Antenore  et  >£n*i  etiam 
Livittt,  i.  1.  "  pacis  reddendaeque  He- 
leme  lemper  auctores  fuerant."  Adde 
Hbratioro,  Ep.  I.  ii.  9.  Orationem, 
qna  id  snadet,  habet  Homerus,  II.  H. 
348  tqq.  Is  cum  multitudine  Hene- 
tmn  in  intimnm  maris  Hadriatici  si- 
mim  venit,  ibique  Patavium  condidit ; 
Mft.  i.  242.  Daunutf  rex  Apulioe, 
Diomedit  socer ;  Strabo  v.  283  sq. 
Ab  eo  Apulia  Dauniat  dicta  Horatio 
I.  CNi.  xvi.  14;  III.  Od.  xxx.  11. 
Diomedes  (EnOet,  (Enet,  regis  (Etoliae , 
nepot,  Tydei  filius.    In  Apulia  olim 


Diimedit  eampi,  item  Diamedea  intula 
eontra  litus  Apulum,  Diomedit  tumn- 
lo  et  delubro  nobilis  ;  Plinius,  iii.  30 ; 
X.  61.  i£nea<  venit  MriM.  Secnndum 
Virgilium,  septem  fere  annos  per 
maga  et  terras  erravit.  Vide  Heynii 
Excursura  ii.  ad  Mn,  iii.  quamquam 
Virgilius  ipse  in  tot  annot  ejut  er- 
rores  digessit. 

79.  Sulmonis  origines.  Sulmo,  me- 
tropolis  Pelignoram,  distans  ab  urbe 
millia  novies  decem  passuum,  panra, 
sed  irriguis  salubris  aquis;  Trist  IV. 
X.  4 ;  infra  ver.  685  sqq  ;  Amomm  ii. 
16,  init.  Eam  conditamesse  tL,Solimo, 
aut,  ut  alii  quos  Mitscherl.  secutut  ett, 
scribunt,  Solymo,  Mnttb  comite,  nanrnt 
et  Silius  ix.  70  sqq.  Glosse  in  MSS. 
Vaticc.  addunt,  hunc  Solymum  uzo- 
rem  duxitte  filiam  ^nen ;  sed  Clu- 
verius,  Ital.  Antiq.  ii.  14.  fictam  mo- 
net  hanc  fabulam  e  vocabulorom  si- 
militudine.  Geiidut  Sulmo  etiam  apnd 
Silium  viii ;  gelidtt  Sulmonit  undm 
IV.  Trist.  X.  3.  Commode  delatus  est 
rerum  serie  ad  patriam;  commode 
etiam  ea  gemitum  expressit,  quum  in 
exsilio  hcc  retractaret.  Scyihico  toio; 
1.  Trist.  iii.  61 :  "  Scythia  est,  qoo 


roittimur. 


»» 


180 


P.  OVIDII  NASONIS 


Quo  non  livor  abit  ?  sunt  qui  tibi  mensis  honorem 

Eripuisse  velint,  invideantque,  Venus.  86 

Nam,  quia  ver  aperit  tunc  omnia,  densaque  cedit 

Frigoris  asperitas,  fcetaque  terra  patet, 
Aprilem  memorant  ab  aperto  tempore  dictum ; 

Quem  Venus  injecta  vindicat  alma  manu.       90 
IUa  quidem  totum  dignissima  temperat  orbem ; 

Illa  tenet  nullo  regna  minora  Deo ; 


85.  Altera  etyroologia  Aprilis  men- 
sis  afiertur,  quam  poeta  invidue  tri- 
buit.  Macrobius  vero  Saturn.  i.  12. 
narrat,  Cincium  et  Varronem  argu- 
mentis  non  contemnendis  Veneri  hunc 
bonorem  eripuisse,  quum  nullum  sa- 
crificium  insigne  ei  per  hunc  mensem 
a  majoribus  institutum  esset,  et  quum 
nomen  ei  sub  regibus  nec  Gnecum, 
nec  Latinum  fuerit :  "  sed,  quum  fere 
ante  aequinoctium  vernum  triste  sit 
coelum  et  nubibus  obductum,  sed  et 
mare  navigantibus  clausum;  terrs 
etiam  ipsae  aut  aqua,  aut  pruina,  aut 
nivibus  contegantur,eaque  omnia  ver- 
no  hoc  mense  aperiantur;  arbores 
quoque,  nec  minus  caBtera,  quae  terra 
continet,  aperire  se  in  germen  incipi- 
ant,  ab  his  oronibus  mensem  Aprilem 
dici  merito  credendum,  quasi  Aperi- 
lem:  sicut  apud  Athenienses  dvde- 
tmipuov  idem  mensis  vocatur  ab  eo, 
quod  hoc  tempore  cuncta  florescant." 
Qtio  abitt  quousque  progreditur;  Me- 
tam.  XV.  111:  '*  Longius  inde  nefas 
abiit."  Honor  mensii,  honor,  quo  tibi 
mensis  consecratus  est ;  ver.  115. 
"titulus  mensis."  Quia  ver — patet. 
Frigus  bibernum  oronia  densat  et  con- 
stringit;  verno  autem  tepore  solvitur 
terra,  ut  semina,  quibus  repleta  est,  e 
gremio  ejus  facile  exire  possint.  Fata 
autem,  ut  sup.  i.  162 :  seminibHsfatus 
ager,  Injectio  manus,  ritus  quo  Ro- 
mani  utebantur  in  vindiciis  agendis ; 
Servius  ad  Mn,  x.  419 :  "  Manus  in- 


jectio,  quoties,  nulla  judicis  avcton- 
tate  exspectata,  rem  nobis  debitam 
vindicamus."  Suavitas  autem  est  in 
livore  grammaticonim  et  in  hac  vindi- 
catione  Veneris ;  cui  et  ver.  1 15.  spo- 
liare  bene  convenit. 

91.  Argumentum  a  dignitaU  Vene- 
ris.  Laetitiam  veris  veteres  Veneri 
tribuebant,  qua?  tunc  terram  revisere, 
choros  agere,  atque  omnia  exhilarare 
credebatur;  Horatius,  1,  Od.  iv.  7. 
£tiam  Macrob.  i.  Saturn.  21 :  "  Quam 
sol  vemalis  aequinoctii  transgreditar 
fines«  augendo  diem,  tunc  et  Venus 
Ista,  et  pulchra  virent  arva  segetibus, 
prata  herbis,  arbores  foliis ;  ideo  ma- 
jores  nostri  Aprilem  mensem  Veneri 
dicaverunt."  Secundum  Hesiodum, 
Theog.  120.  in  principio  rerum  Chaos 
erat  et  Eros,  qui  omnium  Deorum 
omniuroque  hominum  animos  domat ; 
inde  seriores  effecerunt  Venerem.  la- 
primis  Lucretius,  i.  1 — 20.  hanc  vim 
Veneris  celebravit,  quem  locum  loi^ 
suavissimum  Noster  ante  oculos  ha- 
buit.  Temperat,  regit.  JIVata/t6tts,ande 
ipsa  orta  ;  ver.  131.  *'  materna  cquo- 
ra."  Dat  autem  illa  jura  amoris  vo- 
luptate,  quam  omnibus  cceli,  terras, 
undarum  incolis  instillat,  qua  eos  init, 
perfundit,  implet,  et  ad  coitus  im* 
pellit.  Inire  etiam  mox  de  re  venerea. 
Sed  apud  Lucretium,  dicto  loco,  ad- 
ventum  notat.  Continere  de  conser- 
vatione  rerum  etiam  apud  Ciceronem 
legitur.    Lucretius :  *'  Qusb  mare  na- 


FASTORUM  LIB.  IV. 


181 


Juraque  dat  ccelo,  terrae,  natalibus  undis ; 

Perque  suos  initus  continet  omne  genus : 
IUa  Deos  omnes,  longum  enumerare,  creavit ;    95 

IUa  satis  causas,  arboribusque  dedit ; 
IUa  rudes  animos  hominum  contraxit  in  unum ; 

£t  docuit  jungi  cum  pare  quemque  sua. 
Quid  genus  omne  creat  volucrum,  nisi  blanda  vo* 

Nec  coeant  pecudes,  si  levis  absit  amor.  [luptas? 
Cum  mare  trux  aries  cornu  decertat ;  at  idem 

Frontem  dilectae  laedere  parcit  ovis.  102 

Deposita  taurus  sequitur  feritate  juvencam, 

Quem  toti  saltus,  quem  nemus  omne  tremit. 
Vis  eadem,  lato  quodcumque  sub  aequore  vivit, 

Servat ;  et  innumeris  piscibus  implet  aquas.  106 
Prima  feros  habitus  homini  detraxit :  ab  illa 

Venerunt  cultus  mundaque  cura  sui. 


vigeruiD,  qus  terras  frugiferentes  Con- 
celebras ;  per  te  quoniam  genus  orone 
animantum  Concipitur  visitque  exor- 
tum  lumina  solis — per  maria  ac  mon- 
tes,  fluviosque  rapaces,  Frondiferasque 
domos  avium,  camposque  virentes, 
Omnibus  incutiens  blandura  per  pec- 
tora  amorem,  Efficis.  ut  cupide  gene- 
ratim  sscla  propagent — rerum  natu- 
ram  sola  gubernas,  Nec  sine  te 
qnidquam  dias  in  luminis  oras  Exori- 
tur,  neque  fit  letum,  neque  amabile 
quidqnam."  Caus4t,  ea,  uode  aliquid 
oritur  aut  alitur;  vide  Heyniuro,  Ob- 
servat.  ad  Tibullum,  II.  iv.  29. 

97.  Contraxit  in  unum,  aroore  con- 
junxit;  latiore  sensu  contruhere  ho- 
mines  est  ver.  811.  Levis  amor  etiam 
Tibullus,  I.  vii.  44.  ut  levii  Venus  ibid. 
I.  i.  73.  quia  amor  levem  statem  de- 
ceL  Eiizmjocosa  eamdem  ob  causam 
dicnntur  qus  ad  amorem  pertinent. 
De  vi  amoris  in^bestiis  confer  Vii^- 
liiUD»   Georg.  iii,  217  sqq..    Pugna 


tauriyrum,  qusB  ibi  et  Mn,  xii.  715  sqq. 
describitur,  ostendit,  quam  tremendi 
illi  sint.  Parcit  Utdere  elegantius 
quam ,  non  Isdit ;  sic  parce  nocere 
TibuUus,  III.  V.  6. 

107.  Venus  addocuit  artes.  Habitus, 
ad  exteroam  vivendi  rationem,  vesti- 
tum,  supellectilem  pertinet.  Horatius, 
I.  Od.  X.2.  Mercurio  hoc  tribuit,  quod 
"  fitros  cultus  horoinum  voce  forroarit 
etdecoru  more  palsstrs."  Elegantia, 
qu»  agresti  ilU  et  inhuroanas  negli- 
gentise  opponitur,  munditiat  mundus 
cultus,  et  hoc  loco  cultus,  mundaque 
cura  8ui  dici  solet ;  namque  et  cura 
de  studio  ornandi  corporis  adhibetur. 
Vide  Gronovii  Observat.  p.  143.  Car" 
men  vigilatnm,  nocte  vigilata  decan- 
tatum,  ut  I.  Trist.  i.  108.  "  vigilati 
labores."  JVux  negatur  iis,  qui  noctu 
non  admittuntur  ab  amata.  Ab  iis  ad 
fores  clausas  K\avai9vpov  canebatur» 
quale  Metam.  xiv.  718.  legitur.  Pro 
sua  causa,  non,  ut  oratores  forenses. 


182 


P.  OVIDII  NASONIS 


Prinius  amans  carmen  vigilatum  nocte  negata 

Dicitur  ad  clausas  concinuisse  fores ;  110 

Eloquiumque  fuit  duram  exorare  puellam : 

Proque  sua  causa  quisque  disertus  erat. 
Mille  per  hanc  artes  motae ;  studioque  placendi, 

Quae  latuere  prius,  multa  reperta  ferunt. 
Hanc  quisquam  titulo  mensis  spoliare  secundi  115 

Audeat  ?  a  nobis  sit  procul  iste  furor. 
Quid  ?  quod  ubique  potens,  templisque  frequenti- 
bus  aucta, 

Urbe  tamen  nostra  jus  Dea  majus  habet. 
Pro  Troja,  Romane,  tua  Venus  arma  ferebat, 

Quum  gemuit  teneram  cuspide  laesa  manum ; 
Coelestesque  duas  Trojano  judice  vicit :  121 

Ah !  nolim  victas  hoc  meminisse  Deas ! 
Assaracique  nurus  dicta  est,  ut  scilicet  olim 

Magnus  luleos  Caesar  haberet  avos. 
Nec  Veneri  tempus,  quam  ver,  erat  aptius  ullum : 

Vere  nitent  terrae ;  vere  remissus  ager :         126 


pro  aliena.  Moveri  etiam  iDcipere 
notat ;  iii.  1 1  ;  hinc  artes  moventur 
quando  initia  capiunt,  inveniuntur. 
TituU)  mensu:  denominatio  mensis  a 
Venere. 

117 — 124.  Veneris  merita  de  Ro- 
manorum  raajoribus.  Potentes  Dii, 
qni  sumroa  religione  coluntur :  Venus 
diva  potefis  Cypri;  Horatius,  I.  Od. 
iii.  1.  Itaque  interpretationem  habent 
verba  templisfrequentibus  aucta  ;  nam 
augetur  Dea  templis,  ut  homo  honori- 
bns,  commodis,  augeri  dicitur.  Urbe^ 
8cil.  in.  Jus  poscendi  cuUum.  Tua 
Troja,  quffi  ad  te  quoque  pertinebat, 
qnia  inde  originem  ducis ;  vide  ad  iii. 
9.  Venerist  quum  JEnex  periclitanti 
opem  ferret,  manum  summam  Diome* 
des  hasta  vulneravit ;  quo  vulnere  ac- 
cepto,  vilde  illa  clamavit ;  Homerus, 


II.  E.  335  sqq.  Causa,  cur  pro  Tro- 
janis  staret,  quod  exlestes  duas,  Juno- 
nem  et  Minervam,  forma  vincere  Ju- 
dicata  erat  a  Paride,  qui  indefotalis 
judex  ab  Horatio  iii.  Od.  3.  vocatur. 
Hoc  judicium  Junoni  inprimix  alta 
mente  repostum  manebat,  Mn,  i.  27 ; 
unde  magns  calamitates,  etiam  j£- 
n(.'® ;  et  verendum  erat,  ne  odii  illius 
vis  etiam  ad  CsBsares  aliquando  re- 
dundaret ;  hinc  illa  avemincandi  for* 
mula,  Ah!  nolim,  etc.     De  Assaraee 

vide  versum  34. 

1 25—332.  Argumentum  a  verif  soa- 
vitate.  Nitere  de  Isto  eolore  et  jucunda 
facie  terrffi  vemo  tempore.  RemissMS, 
qui  remittit,  relaxatsinumsnum,quem 
frigus  contraxerat.  Cum  sqq.  confer  iii. 
238—240.  Tumido,  etc.  ut  Virgilius, 
Ecl.  vii.  48 :   "  leto  turgent  in  jmI- 


FASTORUM  LIB.  IV. 


183 


Nunc  herbae  rupta  tellure  cacumina  toUunt ; 

Nunc  tumido  gemmas  cortice  palmes  agit : 
Et  formosa  Venus  formoso  tempore  digna  est ; 

Utque  solet,  Marti  continuata  suo.  130 

Vere  monet  curvas  materna  per  eequora  puppes 

Ire ;  nec  hibernas  jam  timuisse  minas. 
Rite  Deam  Latiae  coUtis  matresque  nurusque, 

£t  vos,  quts  vittffi  longaque  vestis  abest. 
Aurea  marmoreo  redimicula  solvite  coUo :         135 

Demite  divitias :  tota  lavanda  Dea  est. 
Aurea  siccato  redimicula  reddite  collo : 

Nunc  alii  flores,  nunc  nova  danda  rosa  est. 
Vos  quoque  sub  viridi  myrto  jubet  illa  lavari ; 

Causaque,  cur  jubeat,  discite,  certa  subest.  140 


mite  gemms/'  idemque  Georg.  ii.  363 : 
'*  se  laetas  ad  auras  Palmes  agit."  De 
continuata  vide  venuro  60.  Vere  mO' 
net,  etc.  A  iii.  Iduum  Novemb.  ad 
vi.  Iduum  Martii,  maria  clausa  erant, 
id  est»  non  navigabant  veteres,  navi- 
bu  in  litus  subductis.  Vere  redeunte, 
ticcas  carinas  machins  trahebant  tn 
mare ;  Horatiut,  I.  Od.  iv.  3.  £t  quia 
Venns  e  mari  orta,  propterea  imperium 
qnoddam  in  mare  ei  tribuebatur.  Tem- 
pestates  etiam  Virgilius  mina»  ccsli  et 
mom  dixit. 

133 — 162.  Fettum  Veneris  et  Far- 
tumt  ViriUt  Kalend.  Aprilit;  quod 
etiam  in  Kalendario  vet.  memoratur. 
Hoc  est  illnd  ipsum,  quod  veteres 
Bonniilli  docebant,  Aprilera  a  Vener« 
Domen  trazisse;  Plnlarchus,  Numa, 
cap.  19.  QuU  vittse,  etc.  Ita  mere> 
tricea  etiam  Trist.  ii.  248.  et  ex  Ponto 
III.  iit.  54.  circnmloquitur.  £a  tog^m 
gestabant,  non  langam  vestem,  nerape 
stolam,  vestem  matronarum  usque  ad 
taloa  demissam,  cujus  oram  limbus 
aot  instita  cingebat ;  TibuUus,  I.  vi. 
67 :  "  Sit  modo  casta,  doce,  quarovis 
Bon  vitta  ligatos  Impediat  crines,  nec 


stola  longa  pedes."  In  uno  adeo  Ka- 
lend.  meretrices  solas  memorantur, 
qus  se  sub  myrto  laveriot. 

136.  De  btionibus  statuarum  divi- 
narum,  et  ornamentis,  quibus  ille  tec- 
t»  apud  Grscos  vide  Spanhem.  ad 
Callim.  hymn.  Pallad.  init.  Etiam 
in  Kalendario  Romano  plures  lotionea 
ejus  generis  notata.  De  hoc  Venerii 
festo  Plutarchus  Num.  19.  tantum: 
Ovoinri  rf  9ttp :  sed  addit :  ralQ  mk- 
'Kavdcug  iim^aviofjikvcu  ak  ywaunt 
fivpaivy  Xovotrrcu.  Redimicula,  fini* 
bri»  aut  fascie  e  mitra  descendentesr 
qus  subter  mentum  colHgari  solebant; 
iEn.  ix.  616.  Vide  Servium  ad  JEn* 
iv.  2 1 6.  DiviHa,  ornamenta  pretiosa, 
quibus  Veneris  statua  locupletata 
fuisse  videtnr ;  confer  Lenriura. 

139.  Sub  mjprto,  myrto  coronatSB 
lavabantor,  ut  e  Plutarchi  dicto  loco 
apparet.  Sieeare  eajntlo»  solemne  ne- 
gotium  Dearum  marinarum,  etiam  ali" 
arum  post  lotionem.  Oppoiita ;  Hein- 
sius  appoiita  dedit.  Sed  arbor,  post 
quam  quis  latere  Tult,  non  bene  apjMmi 
dicitnr.  Referre,  repetere,  ut  i.  618  ; 
ii.  512. 


184 


P.  OVIDII  NASONIS 


Litore  siccabat  rorantes  nuda  capillos : 

Viderunt  Satyri,  turba  proterva,  Deam. 
Sensit,  et  opposita  texit  sua  corpora  myrto. 

Tuta  fuit  facto ;  vosque  referre  jubet. 
Discite  nunc,  quare  Fortunae  tura  Virili  145 

Detis  eo,  calida  qui  locus  humet  aqua. 
Accipit  ille  locus  posito  velamine  cunctas ; 

Et  vitium  nudi  corporis  omne  videt. 
Ut  tegat  hoc,  celetque  viros,  Fortuna  Virilis 
'    Preestat;  et  hoc  parvo  ture  rogata  facit.        150 
Nec  pigeat  niveo  tritum  cum  lacte  papaver 

Sumere,  et  expressis  mella  liquata  favis. 
Quum  primum  cupido  Venus  est  deducta  marito ; 

Hoc  bibit :  ex  illo  tempore  nupta  fuit. 
Supplicibus  verbis  illam  placate :  sub  illa         155 

Et  forma,  et  mores,  et  bona  fama  manet. 
Roma  pudicitia  proavorum  tempore  lapsa  est: 

Cumaeam,  veteres,  consuluistis  anum. 


145.  Fortuna  sub  variis  cognomi- 
nibus  Servius  rex  plura  templa  posuit, 
Virili  unum  in  ripa  Tiberis :  Plutar- 
chus,  Qusst.  Rom.  tom.  vii.  p.  135; 
Dionysitts  Halicam.  iv.  27.  Aoco 
Martio  consecrationem  illius  templi 
Plutarchus  de  Fortuna  Roman.  p.  265. 
tribuit.  Accipit  melius  est,  quara  alio- 
rum  adipicit,  Aecipei^  nos  locus  di- 
citur  quem  adimus.  Pro  parvOf  Heins. 
suadel  parco ;  vide  ii.  538. 

157.  De  Venere  Verticordia  obiter. 
Anno  U.  C.  639.  M.  Acilio  Balbo, 
M.  Porcio  Catone  coss.  Elvia  virgo, 
Elvii,  equitis  Roroani  filia,  equo  ve- 
hens  fulmine  icta  est,  ut  non  modo 
ipsa  cum  equo  exspiraret,  sed  et  utri- 
usque  corpus  nudum,  omnibus  tegu- 
meotis  et  ornamentis  disjectis,  reperi- 
retur.  Vates  coosulti  responderunt, 
eo  infamiam  virginum  Vestalium,  equi- 
tumque  Romanorum  portendi ;  et  mox 


servus  quidam  indicavit,  Vestalet  tres, 
iEmiliam,  Liciniam  et  Martiaro,  diu 
jam  consuetudinem  cum  equitibos 
quibusdam  incestam  habuisse.  Patres 
inde  non  supplicia  modo  ab  illis  sum- 
serunt,  sed  et  libros  Sibyllinos  consuli 
jusserunt.  li  vero  roonebant,  ut  mali 
avertendi  causa,  primum  per^rinis 
quibusdam  Diis  duo  Grsci  totidem- 
que  Galli  vivi  defoderentur,  dcinde 
Veneri  Verticordite  simulacnim  coose- 
craretur,  quo  facilius  mulierum  mentes 
a  libidine  ad  pudicitiam  converteren- 
tur.  Simulacrum  dedicavit  Solpida, 
Fulvii  Flacci  uxor,  qus  omnibus  aliis 
sanctitatis  laude  antecellebat ;  vid. 
Plutarch.  Quaest.  Roman.  tom.  vii. 
pag.  144  ;  Plinius,  Hist.  Nat.  viii.  35; 
Valerius  Maximus,  viii.  15;  Juliut 
Obsequens  cap.  97  ;  Orosius»  vi.  12. 

Roma — lapsa  «st,  Romani  aut  Ro> 
manae  a  pudicitia  lapsae  sunt ;  moret 


FASTORUM  LIB.  IV. 


165 


Dipla  jubet  Veneri  fieri :  quibus  ordine  factis, 
[nde  Venus  verso  nomina  corde  tenet.  ]  60 

oaper  ad  ^neadas  placido,  pulcherrima,  vultu 
Elespice ;  totque  tuas,  Diva,  tuere  nurus. 
m  loquor :  elatae  metuendus  acumine  caudae 
$corpios  in  virides  praecipitatur  aquas. 
X  ubi  transierit,  coelumque  rubescere  primo  165 
!3oBperit,  et  tactae  rore  querentur  aves ; 


D  cprrapti  sunt  ad  libidiDem. 
de  rebiu,  quae  in  deterios  mu- 
r;    Cicero,  Leg.  ii.  15:    mores 

ad  vMUitiem;  Tivius  pnefat. 
ente  paulatim  disciplina/'  et  pau- 
st :  '*  ut  mores  raagis  magisque 
sint."  Neque  iabi  a  fmdieitia 
e  dictum ;  Hinius,  v.  ^ist.  10 : 
e  areketypo  labor  et  decido,     Sic 

ferri  hsBc  lectio  potest.  Multo 
I  offendere  quemquam  debet 
pophe,  quae  est  in  voce  veteret, 
Mflkra  anu  vide  ad  MeL  xiv.  101. 
,  nempe  Sibylla.  Ordine,  rite. 
vm  Pausanias  Boeot.  cap.  16. 
r42.  perantiquum  signum  Vene- 
posSrophiie  memorat,  additque, 
ic  dictam,  ut  homines  a  libidine 
reM^impurisque  factis  averteret. 
t;  Oeeasut  Seorpii  matutinus,'] 
ere  cceperat  jam  ad  diem  xvii. 
Aprilis;  videiii.  711.    De  hoc 

accommodate  ad  scorpii  ani- 
natonun  loquitur.  Cauda  enim 
Inta  in  curvatam  cuspidem  de- 
et  aemper  in  motu  est,  ne  quan- 
«it  occasioni ;  Plinius,  xi.  25. 

Metam.  ii.  199 :  vulnera  eur- 
vhMtaiur  cutpidi,  Pro,  hoc  ipso 
laluit  varietatis  causa,  dum  lo- 

.  Nonar.  iv.  Pleiadum  occanu 
iaeu»,  vel  vespertinus.  Illud  vult 
lUs,  hoc  Taubnerus,  qui  helia- 
xwt  tertium  denium  diem  fieri 
L.V. 


contendit.    Fleiades,  Latine  Vergilitc, 
septem  stellae  in  dorso  Tauri,  Atlantis 
filie ;    Hyginns,    fab.   l^.      Nox — 
opus.  Pluribus  tempuB  matutinum  de- 
signat.     Qu^  de  cantu  avium ;  Ho- 
rat.  £pod«  ii.  26.  Queruntur  in  silvis 
aves.    Etiam  de  molli  et  suavi  tibisB 
sono  dicitnr;  Lucretius,  iv.  586;  Ho- 
ratius,  IIL  Od.  vii.  30.    De  facibus 
viatorum  vide  ad  ii.  500.     Humeros, 
etc.  Atlas,  Pleiadum  pater,  humeris 
gestat  CQsIum.    Ubi  igitnr  filias  occi- 
dunt,  paterni  humeri  relevantur.  Con- 
tra,  qu,nm  novum  sidus  coelo  additur, 
Atlas  sentit  pondus ;  Metam.  ix.  273. 
Qu»  jam  de   nominibus  et  numero 
Pleiadora  memorantor,  in  iis  consen- 
tit  Noster  cum  reliquis  mythologis  et 
astronomis  ;  vide  Hyginum,  fab.  ]92. ; 
Poet.  Astr.  ii.  21.  et,  qus  ad  pricmm 
locum  Munkerus  collegit.    Hyginus 
ipse :   "  Neo  unquam    ullius   oculis 
certum  est,  sex  an  septem  existimen- 
tur."    SchoL  Pindari  ad  Nem.  13. 
ait  Kard  ri)v  laropiay  esse  septem,  sed 
icard  ri^  6^v  sex.    Inde  hoc  sidus 
etiam  ^j&aripov  dictum.    Omnes  por- 
ro  dubitabant,  obscurata  stella  Electra 
esset,  an  Merope.     Sterope  nonnuUis 
Asterope  scribitur.    Quod  Trojte  spec- 
tare  rtiinas  non  tulit,  aut,  quod,  moe- 
rens  lUi  excidium,  a  choreis  sororum 
se  removit,  atque  in  circub  Arctico 
passis  capiliis  constitit,  unde  ei  Co- 
metSB  nomen  inditum ;  Hyginus. 
Bb 


186 


P.  OVIDII  NASONIS 


Semustamque  facem  vigilata  nocte  viator 

Ponet ;  et  ad  solitum  rusticus  ibit  opus : 
Pleiades  incipiunt  humeros  relevare  paternos ; 

Quae  septem  dici,  sex  tamen  esse  solent.       170 
Seu  quod  in  amplexum  sex  hinc  venere  Deorum; 

Nam  Steropen  Marti  concubuisse  ferunt ; 
Neptuno  Halcyonen,  et  te,  formosa  Celaeno ; 

Maian,  et  Electran,  Taygetenque  Jovi. 
Septima  mortali  Merope  tibi,  Sisyphe,  nupsit : 

Poenitet ;  et  facti  sola  pudore  latet.  176 

Sive  quod  Electra  Trojae  spectare  ruinas 

Non  tulit ;  ante  oculos  opposuitque  manum. 
Ter  sine  perpetuo  coelum  versetur  in  axe; 

Ter  jungat  Titan,  terque  resolvat  equos  :      180 
Protinus  inflexo  Berecyntia  tibia  cornu 

Flabit ;  et  Idaeae  festa  parentis  erunt. 


179 — 372.  Megaleiuia  aut  Megale- 
sia  ia  honorem  Matris  De^iin  pridie 
Non,  Hic  primum  sacra  illa  describit 
181 — 188.;  tum  a  musa  edoctus  ori- 
giuem  rituum  in  illis  repetit,  189 — 
244  ;  post,  unde  cultus  Des  apud 
Romanos  venerit,  enarrat  247 — 349. 
Adduntur  alia  nonnulla  de  ritibus 
350^372.  De  Matre  DeOm  ejusque 
cultu  confer  Lucretiuni,  ii.  598 — 623; 
Virgil.  i^neid.  iii.  104  ;  vi.  785 ;  x. 
262.  Sed  loca  classica  sunt  apud 
Strabonem,  lib.  x.  pag.  466;  Diodo- 
rum,  V.  cap.  64  ;  Dionys.  Halicarn.  ii. 
19 ;  unde  apparet,  praetores  Roms  ista 
sacra  quotannis  instituisse,  et  Phrygios 
solos,  non  Romanos  peregisse. 

Ter — equoi.  Ab  initio  nou  hoc  die, 
sed  pridie  Idus  celebrabantur,  auc- 
tore  Livio,  xxix.  14.  quamquam  Nea- 
pol.  ibi  quoque  pridie  Nonas  scribi 
vult.  Cacli  versationem  aut  inversio- 
nem  et  alii  poets  habent  ad  temporis 
decursum  notandum ;  ^n.  ii.  250 : 


Vertitur  interea  calum,    Vidc  Heynii 
Excurs.  ii.     Perpetuum  axem  Noster 
etiam  currui  tribuit  Metam.  zv.  522. 
181.  In  medium  festi  strepitum  dos 
rapit.    Id4ta  Parens  aut  Mater  pas- 
sim  vocatur.     Lucretius,  dicto  loco: 
"  Hanc  variae   gentes  antiquo  more 
sacrorum  Idieam  vocitant  matrem." 
Sed  Ida  mons  et  Crets  et  Trojs ;  oec 
satis  constat,  ab  utro  sit  dicta.    £t' 
eoim  aut  in  Cretam  sacra  ejasDactyli 
Idsi    transtulerunt    e    Phrygia,  aat 
Phryges  accepere    religiones  iUas  a 
Curetibus  ex  Creta.     OmiuDo  Cre- 
tenses  et  Phryges  coramunei  habu- 
erunt  origines.     Vide  Heynii  Excurs. 
v.  ad  ^neid.  iii.     Sed  eadem  et  ia 
Berecynto,  Phrygis  monte  colebator, 
unde  et  ipsa  Berecyntia  mater,  i£oeid. 
vi.  785.  et  Berecyntia  tibia  in  sacris 
ejus  adhibita;  Horatius,  IV.  Od.  i. 
24.     £a  erat  tibia  Phrygia,  inrenta  a 
Mida  rege,  incurva,  cornu   addito ; 
quo  sonus  ejus  augebatur;  MeL  xi. 


FASTORUM  LIB.  IV. 


isr 


[bunt  semimareSy  et  inania  tympana  tundent ; 

^raque  tinnitus  sere  repulsa  dabunt. 
[psa  sedens  moUi  comitum  eervice  feretur        185 

Urbis  per  medias  exululata  vias. 
Scena  sonat,  ludique  vocant :  spectate,  Quirites ; 

£t  fora  Marte  suo  litigiosa  vacent. 
Quaerere  multa  libet :  sed  me  sonus  seris  acuti 

Terret,  et  horrendo  lotos  adunca  sono.  190 

Da,  Dea,  quas  sciter,  doctas,  Cybeleia,  neptes. 

Audit ;  et  has  curae  jussit  adesse  meae. 
Pandite,  mandati  memores,  Heliconis  alumnae, 

Gaudeat  assiduo  cur  Dea  magna  sono. 


1&;  Horatius,  I.  Od.  xviii.  13.  JBere- 
eyniium  eomu.  Sodus  ejus  erat  acer 
et  veluti  pnngens,  UQde  ver.  341. 
furioea  vocatur.  Vide  Vulp.  ad  Ca- 
tttUniD,  Ixii.  22.  Semimaret,  Galli, 
ncerdotee  exsecti ;  vide  ver.  242.  Ab 
iis  et  tympana,  orbes  intenti  corio 
maxiiBe  bobulo,  (binc  ver.  342.  tau^ 
rm  Urga)  manibus  tundebantur,  unde 
I0O1U  raucus,  et  ^a  esre,  cymbala 
Doaeava  inter  se,  coocutiebantur,  quaa 
timmitum  aentum  dabant :  vide  Bent- 
ieiiim  ad  Horatium,  Od.  I.  xvi.  8. 
Sonam  et  vim  borum  instrumentorum 
beoe  expiessit  Lucretius,  ii.  618 — 620. 
Eadem  in  sacris  Bacchicis  adhibe- 
bontar;  Metam.  iii.  532  sqq.  £t 
Dlsoino  multae  religiones  utrique  nu- 
nuiii  commnnes. 

186.  Vir  Phrygiui  et  mulier  Phry- 
gia  circumferebant  Cybeles  signum, 
(Diooysius,  ii.  19.)  idque  a  turba  con- 
cimante  cum  ululatu,  iaxaiQ,  dXo- 
KvYftoic,  fnribundo  clamore,  excipie- 
batnr;  Herodianus,  I.  x.  5.  Signum 
antem  erat  ipse  ille  lapis,  quem  Atta- 
hta  miserat,  inclusus  muliebris  oris 
irgento;    Amob.  p.  253;   Pnident. 


Perist.  X.  156 ;  de  quo  lapide  vide  ad 
ver.  276.  MoUem  cervicem  Lenzius 
eo  refert,  quod  Galli  seminSares  ver. 
243.  molles  ministri  dicuntur.  Potest 
et  naturam  cervicis  exprimere ;  ver. 
342.  moUet  manut,  De  ludis  tcenicis 
consentit  et  livius,  xxix.  14.  et  xxxvi. 
36.  ubi  hot  primot  teenicot  fuisse  mo- 
net.  Marte  mo,  disceptationibus  fo- 
rensibus.  Hsc  quoque  postrema  con- 
cursationem  et  studia  populi  bene 
notant. 

189.  Quarere  e  Dea,  ut  in  libris 
superioribus,  e  Jano,  Marte  et  Venere. 
Latot,  tibia  e  loti,  Libyc»  inprimis, 
arundinibus.  Vide  Gronovium,  Ob> 
servat.  iv.  15.  In  illo  strepitu  bene 
«ibi  consulit  poeta.  Neptet,  Muse, 
nam  Cybele  eadem,  qus  Rhea,  Jovis 
mater.  Ut  hic  doetiE  neptet,  sic  Me- 
tam.  V.  255.  Muss,  docta  tororet, 
Cura,  cupido  cognoscendi  causas  il- 
lorum  rituum.  CybeUia  a  monte 
PhrygiflR,  qui  et  Cyhelut,  et  Cybele, 
et  Cybelon  scribitur;  notissimus  fuit 
Matris  Deiim  religione.  Vide  Hcm- 
sterhus.  ad  Lucianum.  tom.  i.  pag* 
308  sqq.  edit.  Bipontinc 


188 


P.  OVIDII  NABONIS 


Sic  ego :  sic  Erato ;  mensis  Cythereiua  illi      195 

Cessit,  quod  teneri  nomen  amoris  habet : 
Reddita  Satumo  sors  haec  erat :  optime  r^^m, 

A  nato  sceptris  excutiere  tuis. 
Ille  suam  metuens»  ut  quaeque  erat  edita,  prolem 

Devorat ;  immersam  visceribusque  tenet.     200 
Saepe  Rhea  questa  est  toties  fecunda,  nec  unquam 

Mater,  et  indoluit  fertilitate  sua. 
Jupiter  ortus  erat :  pro  magna  teste  vetustas 

Creditur :  acceptam  parce  movere  fidem. 
Veste  latens  saxum  coelesti  viscere  sedit :        205 

Sic  genitor  fatis  decipiendus  erat. 
Ardua  jamdudum  resonat  tinnitibus  Ide, 

Tutus  ut  infanti  vagiat  ore  puer. 


195.  Erato  B.  Virgilio,  ^d.  vii.  37. 
pro  quacamque  Musa  invocatur ;  sed 
Noster  de  industria  eam  elegit,  ejus- 
que  delectus  causam  reddit  probabi- 
lem.  Proptei  nomen  amoris  eamdem 
et  Art.  Amat.  ii.  16.  sibi  adesse  vult. 
Sortem  illam  Coeli  et  Terrs,  antiquis- 
simorum  vatum,  qua  fatale  Satumo 
erat  a  filio  domari,  habet  Hesiodus 
Theog.  464.;  confer  Apollodorum,  I. 
i.  3.  Excuti  sceptris,  ut  Metam.  xv. 
524.  eicuti  curru,  Immergere,  demer- 
gere,  mergere,  solemnia  de  cibis,  qui 
devorantur  ;  vide  ad  Metam.  vi.  646. 
Devoravit  autem  Satumus  Vestam, 
Cererem,  Junonem,  Plutonem,  Nep- 
tunum. 

203.  Metam.  i.  400 :  "  Quis  hoc 
credat,  nisi  sit  pro  teste  vetustasV 
ubi  adi  not.  Magna,  gravi.  Fi- 
des  etiam  id,  quod  facit,  ut  aliquid 
pro  vero  babeamus,  inde  hoc  loco, 
traditio.  Ea  movetur,  quando  dubia 
redditar.  Parce,  noli.  Veste — sedit ; 
in  re  nota  usus  est  summa  brevitate. 
Pro  Jove  Rhea  saxum  ei  obtulit,  quod 
ille  devoravit.  Sed  poeta  pro  ante- 
cedente  posuit  consequens,  viscere  se- 


dit ;  viseere  Heinsiiis  ez  mio  Zuliek. 
dedit.  Si  quid  matandam  esaet,  eq«- 
dem  cum  MaztriDSDO  et  daobns  aliit 
gvrgit«  preferrem.  Ciim^«T;^'t«eiuii 
Don  maie  compouitiir  ▼eBter»  qiii  W 
jam  liberos  hausit.  Sie  terago  «m- 
tris,  Metam.  viii.  843.  Finto  htem 
saxum  Hyginus,  fab.  139.  lafidem  rii> 
volutum  vocat,  Graeci  \S9ov  Ivwapyit- 
vtafikvov.  Prsiverat  HesiodiisTheog. 
485.  Nomine  proprio  lapis  ille  dic- 
tus  PaiTvXoe  et  Abadir,  Vide  Bar- 
mannum. 

207.  De  Jovis  patria  di^tabant 
veteres,  quum  et  Cretenset  et  Arcades 
ejus  natales  ad  se  traherent,  9pm  et 
Phryges  in  certaminis  aoeietateia  ve- 
nirent.  Ne  Cretenses  qaidem  de 
monte  consenserunt ;  namque  iliis  in 
Dicta,  aliis  in  Ida  natus  dicebatur; 
unde  mox  Dictaus,  mox  Id«iis  voca- 
tur.  Fluctuat  etiam  CalHmachas 
hymno  Jov.  iv.  6.  Haac  Ktem  noo- 
nalli  ita  dirimere  volaeruDt,  ut  Jovem 
in  Dicta  natum,  in  Ida  edacaturo  esse 
contenderent.  Et  jam  apud  Hcaio- 
dum  Theog.  482.  primum  absconditiir 
in  antro  Lycti.  deinde  educatar  in 


FASTORUM  LIB.  IV. 


180 


Pars  clypeos  sudibus,  galeas  pars  tundit  inanes : 

Hoc  Curetes  habent;  hoc  Corybantes  opus.  210 
Res  latuit  patrem ;  priscique  imitamina  facti, 

^ra  Deae  comites  raucaque  terga  movent. 
Cymbala  pro  galeis,  pro  scutis  tympana  pulsant : 

Tibia  dat  Phrygios,  ut  dedit  ante,  modos. 
Desierat ;  ccepi :  Cur  huic  genus  acre,  leones, 

Praebent  insolitas  ad  juga  curva  jubas  ?        216 
Desieram ;  coepit :  Feritas  mollita  per  illam 

Creditur :  id  ciutu  testificata  suo  est. 
At  cur  turrita  caput  est  omata  corona  ? 

An  Phrygiis  turres  urbibus  illa  dedit  ?  220 


.£geo,  qui  fiiit  collb  montis  Id«i. 
Sed  et  imbig^itu  vocis  Ida  magnam 
in  omni  hac  fabnla  confasionem  pe- 
perit.  Vide  Spanhero.  ad  Callim. 
dicto  kxso.   Jamdudum,  continuo. 

210.  Cur$Ut  nonnulli  eotdem  cum 
C^nfboMtibiu  et  Idsis  Dactylis  facie- 
bent,  alii  pro  oognatis  habebant.  Vide 
quos  Spanhem.  ad  Callimachum  hymn. 
Jov.  Yer.  52.  et  Munkerus  ad  Hygini 
£abiil.  139.  landant.  Eorum  historiam 
Epimeoides  Cretensis  carmine  com- 
plezus  erat.  Plrimi  armatam  sal- 
tatioDem  instituerunt,  quam  Grcci 
wvppixny  vocant :  Dionysius  Hali- 
cam.  iL  70.;  vii.  72. ',  Strabo,  z.  p. 
466. ;  CalUmach.  hymn.  Jov.  62.  ibi- 
qvo  Spanb*  C/vp«<»  roic  iSpaai,  ly- 
jauftiiMQ,  hastit  pulsasse  Apollodoro 
I.  L  d.;  Dionysio,  ii.  70.;  Hygino 
£ab.  139.  dicnntur.  Jnamt,  non  capiti 
impositas. 

211«  Res  mansit,  tantum  instru- 
meata  sont  mutata.  Lactaniius,  Inst. 
xai.  39 :  "  Quidquid  est  gestum  in 
nbeeoadendo  puero,  id  ipsum  per  ima- 
giiMM  geritur  in  sacris."  Vide  tamen 
et  Lncretiumy  ii.  640  sqq.  Facile 
subintelligi  potest,  quas  sint  tmito- 
mima,  ad  imitationem.  Hoc  eiegan- 
tMM»  qoim  altemm  Metam.  iv.  445 : 


•'  Pars  alias  artes"  celebrant, "  anti- 
que  imitamina  ritm,"  idque  faciunt 
ad  imitationem  prioris  vitK.  Terga, 
tympana,  quibus  raucus  sonus.  Phry- 
giot  modat ;  Lucretius  dicto  loc», 
*'  Phrygio  stimulat  nomero  cava  tibia 
mentes ;"  Tibullus,!!.  i.  86. :  "  Phry- 
gio  tibia  curva  sono."  Nullos  autem 
ille  sonus  modulos  habebat.  Aristot. 
Probl.  zix.  seci.  49.  Vide  ad  Metam. 
zi.  162.  ubi  harbarieum  earmtn  est 
cantus  Phrygius.  De  tibia  illa  dictum 
supra  ad  versum  181. 

215.  Insignia  Dee,  de  quibus  con- 
sule  Pignorii  libr.  de  MagnsB  Deiim 
matris  et  ACtidis  initiis.  De  Uonibut 
Lucretius  dicto  loco :  "  Hanc  veteres 
Graium  docti  cecinere  poets  Subli- 
mem  in  curru  bijugos  agitare  leones," 
causamque  addit  hanc :  "  A^junzere 
feras,  quia  quamvis  effera  proles  Offi- 
ciis  debet  moIHri  victa  parentum." 
Aliis  Cybele  symbolum  nature  vide- 
tur,  cujus  vim  immtt  indicent. 

219.  Magna  Mater  est  Terra,  cui 
cune  turrigtre  urbes  (iBo.  z.  253.) 
quas  sustinet,  unde  et  ipsa  larrtta 
dicitur  iEneid.  vi.  786;  Lucretius 
dicto  loco :  "  Muralique  caput  sum- 
mum  cinxere  corona,  Ezimiis  munita 
locis  quod  sustinet  urbeis." 


190 


P.  OVIDII  NASONIS 


Annuit :  Unde  venit,  dixi,  sua  membra  secandi 

Impetus  ?  ut  taeu]>  Pieris  orsa  loqui : 
Phryx  puer  in  silvis,  facie  spectabilis,  Attis 

Turrigeram  casto  vinxit  amore  Deam. 
Hunc  sibi  servari  voluit,  sua  templa  tueri ;        225 

Et  dixit,  Semper  fac  puer  esse  velis. 
Ille  fidem  jussis  dedit;  et,  Si  mentiar^  inquit, 

Ultima,  qua  fallam,  sit  Venus  illa  mihi. 
Fallit;  et  in  Nympha  Sagaritide  desinit  esse, 

Quod  fuit:  hinc  poenas' exigit  ira  Deae.         230 
Naida  vulneribus  succidit  in  arbore  factis. 

Illa  perit :  fatum  Naidos  arbor  erat. 
Hic  furit;  et,  credens  thalami  procumbere  tectum, 

Kffugit,  et  cursu  Dyndima  summa  petit. 


221.  Lubricftm  de  mutilatioru  Gal- 
lonim  quaestionem  Mus»  virgioi  pro- 
ponit ;  neqoe  tamen  illa  dubitat  eam 
expedire.  Initium  fit  ab  Attit  puero 
Phrygio,  de  quo  confer  Pausan.  Ach- 
aic.  p.  566 ;  Lucianum  de  Syria  Dea 
15  ;  Amobium  adv«  Gentes,  i.  p.  24 ; 
V.  p.  159  et  184.  Carroine  etiam 
celebratus  est  a  Catullo.  In  MSS.  qui- 
busdam  roale  Atthys  scribitur.  Pau- 
sanis  et  Luciano  est  'Arnic*  Hesych. 
*Amyc,  Tbv  Xkyowriv^ATTiv  ol  AAkw 
vt^.  Amobius  nomen  deducit  a  Phry- 
gia  voce  attagus,  hircus.  Fabula  de 
eo  varie  narratur.  In  facie  ejus  con- 
sentiunt  scriptores ;  fuit  ei  raXXoc 
vXiiJ  rj  KarA  tldo^  &v9ptonrov.  Pau- 
san.  Lydum  eum  facit  Lucianus, 
sive  e  frequenti  illarum  gentium  con- 
fusione,  (confer  Neapol.)  sive,  quia 
Attis,  ut  Hermesianax  in  elegis  scrip- 
serat,  adultus  in  Lydiam  migravit,  ibi- 
que  Matris  Idsae  mysteria  docuit.  In 
sUvii  educatus  est,  et  a  capella  nutri- 
tus.  Forroulam  vincire  amore  com- 
probat  Heinsius.  Hunc  sibi  iervari, 
huoc  abstinere  ab  amore  aliaruro,  soo 


cultui  addictum.  De  conjuge  fida 
Metam.  vii.  735 :  Ego  uni  iervor,  ubi- 
cumque  est.  Templa  tueri,  est  cdi- 
tuum  esse,  ut  Metam.  viii.  707.  710. 
Secundum  Ludanum  dicto  k>co,  pri- 
mus  orgia  Rhes  docuit«  Eae  velii 
urbanius  quam,  sis.  Puer,  castitatis 
notionem  nunc  habet. 

228.  Formul»  solemnes  juranturo, 
si  mentiaTf  ti  seiens  falUun.  Sagarit 
id.  quod  Sangariti»,  amnis  ex  Adoreo 
roonte  per  Phrygiam  fluens ;  SoUnus, 
cap.  43  :  "  Sagaris  fluvius,  dictus  a 
plerisque  Sangarios."  Apud  Pansan. 
et  Araobium,  Nana  Sangarii  amnis 
filia,  mater  est  Attidis,  quem  miro 
modo  concepit,  quuro  amygdali,  ex 
virilibus  Agdestis  resectis  enatc,  frac- 
tus  in  sinum  collegisset ;  sed  et  reli- 
qua  ab  his  Ovidianis  discrepant. 
Nyropha  fuit  una  ex  Hamadryadi- 
bus,  qus  una  cum  arboribus  sois  in- 
terire  credebantur;  Met.  viii.  761 — 
773.  Igitur  et  hsc,  vulnerata  arbore, 
succiditur  ipsa.  Arbor  fatHm  erat, 
faturo  ejus  peodebat  ab  arbore. 

233.  Furorem  ei  injecit  secandum 


FASTORUM  LIB.  IV. 


191 


Et  modo,  ToUe  faces ;    Remove,  modo,  verbera, 

Saepe  Palaestinas  jurat  adesse  Deas.     [clamat : 
Ille  etiam  saxo  corpus  laniavit  acuto ; 

Longaque  in  immundo  pulvere  tracta  coma  est, 
Voxque  fuit,  Merui :  meritas  do  sanguine  poenas. 

Ah  pereant  partes,  quae  nocuere  mihi !         240 
Ah  pereant !  dicebat  adhuc :  onus  inguinis  aufert ; 

Nullaque  sunt  subito  signa  relicta  viri. 
Venit  in  exemplum  furor  hinc,  mollesque  ministri 

Caedunt  jactatis  vilia  membra  comis. 
Talibus  Aoniae  facunda  voce  Camenae  245 

Reddita  quaesiti  causa  furoris  erat. 
Hoc  quoque,  dux  operis,  moneas,  pre^cor ;    unde 

Venerit:  an  nostra  semper  in  urbefuit?  [petita 


PansaQ.  et  Araobium  Agdestis,  qui 
ante  amore  ejus  arserat,  eo  quidem 
tempore,  quo  Attis  Pessinunte  erat, 
Mids  regis  filiam  ducturus.  Pala- 
ttina»  Dea$  Furias  iotelligi  vix  dubium 
est ;  eanim  enim  suot/acM  et  verbera, 
scilicet  flagella;  sed  qusritur,  quo 
jnre  sic  siot  dicts.  Marsus  e  codice 
antiquo  Julii  Caesaris  ostendit,  PaUs- 
t€n  nrbem  fuisse  Epiri ;  in  Epiro  au- 
tem  Furias  habuisse  templum.  £qui- 
dem  Tocabulum  Palastinas  corruptum 
arbitror ;  codices  vero  non  adjuvant 
Dos  ad  verum  inveniendum.  Neque 
fadle  sit  conjectura  consequi,  quo  vo- 
cabulo  furens  puer  nsus  sit.  Ille 
etiam,  idem,  ponitur  quum  de  eodem 
plura  prsdicantur.  Saio  acuto.  A- 
pud  Araobium  testulam  rapit.  In  tm- 
mundo,  etc.  Talia  fere  leguntur  de 
i'is,  qui  humi  jactantur ;  iEneid.  xii. 
611  :  "  Canitiem  immundo  perfusam 
pttlvere  turpans."  Ibid.  99 :  "  Semi- 
Tiri  Phrygis  foedare  in  pulvere  crines." 
Kt  Attis  longa  coma  conspicuus  erat. 
Onut,  quidquid  gestatur,  etiam  pars 
corporis.  lo  subito  haBrebat  Heinsius, 
forte  quia  negationi  additum  ;  suade- 


bat :  subito  viro,  quod  recte  refutatum 
a  Biirmanno.  Hermesianacte  auctore, 
ipsa  mater  Attin  filium  sic  mutilavit. 
Apud  Arnobium  ipse  sub  pinn  genita- 
lia  sibi  desecat;  hinc  Mater  DeAm 
in  solatium  moeroris  sui  pinum  conse- 
crat. 

243.  Veniunt  in  eremplum,  quse  ab 
aliis  imitatione  exprimuntur.  Hein- 
sius  sine  causa  malebat,  ivit  in  eiem- 
pium.  Alibi,  ire  per  exempla  aut  ire 
eiemplis,  idem  vel  pati.  vel  facere, 
quod  alii;  vide  ad  Metam.  iv.  430. 
idolles  s»pe  cin»di,  pathici,  nunc  se* 
roimares.  VHia,  qus  vilia  ipsis  viden- 
tur,  quia  caedunt.  A  Lucretio  dicto 
loco  alia  hujus  mutilationis  causa  af- 
fertur  :  "  Gallos  attribuunt,  quia  nu- 
men  qui  violarint  Matris,  et  ingrati 
geoitoribus  inventi  sint,  Significare 
volunt  indignos  esse  putandos,  Vivam 
progeniem  qui  in  oras  luminis  edant." 

247.  Cybeie  Romam  dedueta,']  Con- 
fer  Livium,  xxix.  11. 14  ;  xxxvi.  36. 
et  e  poetis  Silium,  xvii.  initio.  Conf. 
etiam  similis  deductio  iEsculapii  Me- 
tam.  XV.  622—744.  Petita  venerit 
plenius  quam,  arcessitasit;  Horatius, 


192 


P.  OVIDII  NASONIS 


Dindymon,  et  Cybelen,  et  anKBnam  fontibus  Iden 

Semper,  et  Iliacas  mater  amavit  opea.  250 

Quum  Trojam  ^neas  Italos  portaret  in  agros, 

Est  Dea  sacriferas  paene  secuta  rates. 
Sed  nondum  fatis  Latio  sua  numina  posci 

Senserat ;  adsuetis  substiteratque  locis. 
Post)  ut  Roma  potens  opibus  jam  sascula  quinque 

Vidit,  et  edomito  sustulit  orbe  ci^^ut,  256 

Garminis  Euboici  fatalia  verba  sacerdos 

Inspicit :  inspectum  tale  fuisse  ferunt : 
Mater  abest ;  matrem  jubeo»  Romane,  requiras : 

Quum  veniet,  casta  est  accipienda  manu.     260 
Obscurae  sortis  patres  ambagibus  errant, 

Quaeve  parens  absit,  quove  petenda  loco. 
Consulitur  Psean ;  Divikmque  arcessite  matrem, 

Inquit :  in  Idaeo  est  invenienda  jugo. 
Mittuntur  proceres :  Phrygiae  tum  sceptra  tenebat 

Attalus :  Ausoniis  rem  negat  ille  viris.  266 


I.  Sat.  iv.  79 :  "  Unde  pctitum  Hoc 
in  roe  jacis  V*  Jde  a  fontibus  nobilis  ; 
Met.  ii.  218.  nbi  vide  not.  lUaau 
opeSf  regnum  Trojanum.  Hic  mirari 
quis  poterat,  quod  non  iEneam  secnta 
•it  Qnum  Trqjam,  etc.  ex  i£n.  i.  68 : 
"  Ilium  in  Italiam  portans,  victosque 
Penates."  Sacriferas,  quas  Penates 
et  Vestam  ferebant. 

255.  Anno  549.  P.  Cornelio  Scipi- 
one,  P.  Licinio  Crasso  coss.  tempore 
belli  Punici  secundi,  quum  crebrius 
de  coslo  lapidatum  esset,  in  libris  Si- 
byllinu  id  carmen  inventum  est: 
"  Quandoque  hostis  alienigena  terne 
Italis  bellum  intulisset,  eam  pelli  Ita- 
lia  vincique  posse,  si  mater  Idaea  a 
Pessinunte  Romam  advecta  foret." 
Hinc  patres  id  cogitare,  qus  ratio 
transportand»  Romam  Des  esset, 
prssertim  quum  Delphicus    quoque 


Apollo  monuisaet,  ma^nam  ▼ictorian 
adesse  populo  Romano.  Leg^tiAsiam 
petentes  in  iUnere  oraculum  Delphi* 
cum  denuo  consulaeruot,  a  quo  res- 
ponsum  tulerunt:  "  Per  Attahim  re- 
gem  compotes  ejus  fore,  quod  peterent 
Quum  Romam  Deam  devezinent,  tun 
curarent,  ut  eam,  qui  vir  optioius  Ro* 
mc  esset,  hospitio  exciperet."  8ic 
livius,  a  quo  in  nonnullia  disttntit 
Ovidius.  Carmen  EMhaicum,  libri  Si- 
byllini.  Nota  erat  Sibylla  Cumsa; 
vide  ver.  168.  Cums  autem  origt- 
nem  trahebant  a  Chalcide  Euboica; 
vide  ad  Metam.  ziv.  155.  Sacerdee, 
Decemviri. 

261.  Amhages  sspe  de  oraculoruni 
ambiguitate ;  ver.  668  ;  MetaM.  vii. 
761.  De  consulto  Pitane  modo  dictum 
ad  versum  255. 

265.  Proeeres  iUi  erant  M.  Valerius 


FASTORUM  LIB.  IV. 


193 


canam :  longo  tremuit  cum  murmure  tellus ; 
sic  est  ady tis  Diva  locuta  suis : 
)eti  volui :  ne  sit  mora ;  mitte  volentem : 
lius  Roma  locus,  quo  Deus  omnis  eat.    270 
mi  terrore  pavens,  Proficiscere,  dixit ; 
jtra  eris :  in  Phrygios  Roma  refertur  avos. 
ms  innumerae  csedunt  pineta  secures 
.,  quibus  fugiens  Phryx  pius  usus  erat. 
manus  coeunt :  et  picta  coloribus  ustis  275 
lestum  matrem  concava  puppis  habet. 
iii  per  aquas  fertur  tutissima  nati ; 
igaque  Phryxeae  stagna  sororis  adit; 


consularis,  M.  CaBcilius  Me- 
etorius,  Sulpicius  Galba  aedi- 
t    duo    qufestorii.     Attalut, 

rex,  quocum  propter  com- 
Iveraus  Philippum  bellum 
im  Romanis  erat  amicitia, 
omiter  acceptQs  PessiDuntem 
;iam  deduxit,  sacrumque  its 
quem  Matrem  DeOm  incoIsB 
bant,  tradidit ;  livius.  Phry- 
iter  latiore  sensu  ponere  po- 
,  quum  Attalum  rem  negasse 
i  ait,  alios  auctores  sccutus 
!C  miror,  roiraculum  ab  eo  in 
i^tione  prslatum. 
'fostra  eiis,  scilicet  sic  quoque. 
ipra  vcr.  32  sqq.  docuit,  a 
i»  originem  suam  repetere 
id  hic  repetit.  Etiam  Hero> 
i.  11.  ait,  Romanos,  propter 
ytviiav  Kai  rrjv  drr'  Alvtiov 
fybg  €ic  abTOVQ  Biadoxr^v, 
petrasse  Cybeles  simulacrum. 
m    Livium    Romanas    naves 

deduxerunt ;  sed  Ovidius 
ait  SU8B  arboris  nave  avectam. 
t  autem  JEn.  ix.  80  sqq.  ubi 
les,  Phrygi  pio,  quum  classe 
t,  pineam  silvam  sibi  sacram 
^ovem  precata,   ut  ne  naves 


inde  facte  vento  ullo  vincerentur; 
conf.  Metam.  xiii.  635.  £t  Ida  mag- 
num  habebat  materias  proventum. 
Idttis  navibus  etiam  Paris  vehitur 
apud  Horatium  I.  Od.  xv.  2.  Sspe 
picta  navis  occurrit;  hoc  loco  ex- 
plicatur,  qualis  pictura  illa  fuerit. 
Nempe  cene  liquefacts  et  colore 
tincts  penicillo  illinebantur  navibus ; 
Plin.  XXXV.  41  :  '*  Tertium  accessit, 
resolutis  igni  ceris  penicillo  utendi, 
quae  pictura  in  navibus  nec  sole,  nec 
sale,  ventisque  cornimpitur."  Quid 
autem  Attalus  miserit  Romanis,  nar- 
rat  Arnobius,  p.  253  :  "  £x  Pbrygia 
nihil  quidem  aliud  scribitur  missum 
rege  ab  Attalo,  nisi  lapis  quidsm  non 
magnus,  ferri  manu  Iiominis  sine  uUa 
impressione  qui  posset  coloris  furvi, 
atque  atii,  angellii  promineqtibut 
inaequalis." 

277.  Iter  describitur.  Longaqsu, 
etc.  Hellespontus,  sic  dictus  ab  Helle, 
Phryii  sarort :  iii.  870.  £ju8  sinui 
quidam  non  longe  ab  Ilio  litus  incur- 
vabat.  Ibi  Rhatetim  et  Sigenm,  duo 
promontoria  cum  oppidis  cognomini- 
bus;  confer  Metam.  xi.  197.  Sigeo 
adversa  protenditur  Tenedos  insula. 
xl.  stadiis  a  conlinente  distans  ;  Stm* 
Cc 


194 


P.  OVIDII  NASONIS 


RhdBteumque  rapax,  Sigeaque  litora  transit ; 

Et  Tenedum,  et  veteres  Eetionis  opes.  280 

Cyclades  excipiunt,  Lesbo  post  terga  relicta ; 

Quaque  Carysteis  frangitur  unda  vadis. 
Transit  et  Icarium,  lapsas  ubi  perdidit  alas 

Icarus,  et  vastse  nomina  fecit  aquae. 
Tum  laeva  Creten,  dextra  Pelopeidas  undas     285 

Deserit;  et  Veneri  sacra  Cythera  petit: 
Hinc  mare  Trinacrium,  candens  ubi  tingere  ferrum 

Brontesque,  et  Steropes,  Acmonidesque  solent, 
^quoraque  Afra  legit,  Sardoaque  regna  sinistris 

Prospicit  a  remis ;  Ausoniamque  tenet.        290 
Ostia  contigerat,  qua  se  Tiberinus  in  altum 

Dividit,  et  campo  liberiore  natat. 


bo,  xiii ;  Plinius,  v.  39.  EetioUt  An- 
dromaches  pater,  Theben  habebat,  a 
Troade  ad  austrum  versus  Adramyt- 
tum  sitam  ;  Homer.  II.  A.  336  ;  Z. 
395 ;  X.  480. 

28*2.  Carystu$  in  litore  australi  Eu- 
boes  insulae.  £x  Hellesponto  autem 
venientibus  Euboea  prius  adeunda, 
quam  Ctfclades,  De  Icaro  et  Icario 
scilicet  mari,  vide  Metaro.  viii.  183 
•qq.  Pro  lapias,  plurimi  codd.  lauas, 
quod  Mitscherl.  placuit ;  Bersmaono 
lazaSt  id  est,  a  sole  laxatas.  Verum 
lohsitudine  miniipe  victus  est  Tcarus 
aadaci  volatu  gaudens;  sed  labi  di- 
cuntur,  qos  vel  intereunt,  vel  in  pejtn 
mutantur.  Itaque  al»,  quarum  cere 
liquefkcts  sunt  a  sole,  bene  et  dilaps^ 
et  laput  dici  possunt.  Vasta  aqua  cir- 
cnmlocutio  maris.  Cythera  insula  eo 
ipso  loco,  quo  Pelopeides  undae  ade- 
untur. 

287.  NominaCyclopum  etiam  He- 
siodus  Theog.  140.  habet,  sed  tertius 
ei  est  Arges;  sic  et  Calliroachus, 
hyron.  Dian.  68 ;  Apollodorus,  I.  i.  2 ; 


Plinius,  XXXV.  36.  Qui  Fyraemon  Vir- 
gilio  i£n.  viii.  425.  Nostro  Aemtmides 
dicitur  aut  Agmonides,  id  est,  AcmoDis 
filius.  Tingentes  ferra  lacu  ssBpe  Cj- 
clopes  et  fabri  inducuntur,  at  docet 
Heinsius.  Quum  non  auderent  illi 
fretum  Siculumtransire,  legunt  «7114)1« 
Afra,  Legere  ttquora  sque  recle  did 
ac  Ugere  litora,  contra  Heinsiam  docet 
Burmannus. 

291.  Ostia  Lenzius  Ostiam  urbem 
intelligit ;  sic  insolenter  locutas  esset 
Ovidius;  Livius,  xxix.  14.  de  hac 
ipsa  re  :  *'  postquam  navis  ad  osliom 
amnis  Hberini  accessisset."  Idem 
Lenzius  verbum  dividit  ad  duo  ostit 
refert,  quibus  Tiberis  se  exoneravit  in 
mare.  Putem,  etiam  fluviam,  qui  ez 
unius  ostii  angustiis  exeat,  et  jam 
latius  diflfixndatur,  dividen  tt  i»  aUum 
dici  posse.  Quod  nisi  voluisset  poeta, 
non  addidisset  in  altum,  nec  campo 
Ubei-iore  (ut  Metam.i.  41.)  natat.  Vide 
omnino  ad  versum  330.  Advenieoti 
navi  omnem  effusam  fuisse  civitaten 
obviam,  etiam  Livius  dicto  loco  nar- 


^•ASTORUM  LIB.  IV.  195 

nixtaque  gravis  cum  plebe  senatus 
usci  fluminis  ora  venit. 
ter  matres»  nataeque,  nurusque ; 
mt  sanctos  virginitate  focos.      296 
i  contento  brachia  lassant : 
irersas  hospita  navis  aquas. 
(  fuerat:  sitis  usserat  herbas  : 
pressa  carina  vado.  300 

operi,  plus  quam  pro  parte  laborat ; 
irtes  voce  sonante  manus. 
>  stabilis  sedet  insula  ponto : 
stro  stantque  paventque  viri. 
genus  Clauso  referebat  ab  alto ; 
ipar  nobilitate  fuit.  306 

sed  non  et  credita :  rumor  iniquus 
alsi  criminis  acta  rea  est. 


is  cx  legatis,  lectus  est ;  tam  Anno  Ciaudio  ei  fuit 

!am  Id  Italia  nomen ;  Livius,  ii.  16.  AUi  et  antiqui 

le  ostio  fluvii  et  nobiles  dicuntur.     lUftrehat,  repe- 

bnte  dicitur;  tebat.    Erat  Appii  C«ci  neptis,  at 

! .  docet  Abram.  ad  Ciceronem  pro  CsbIio, 

aa.     Sitis  us-  14.     Virgo  e  Clautorum  gente  etiam 

erbas,  quibus  infra  v.  155.  occurrit.    Vocabula  ftar 

/^irgil.  Georg.  et  impar  etiam  ablativo  jungi,  docel 

tgest  exsiccat.  Burmannus.   Qus  de  CUmdia  Quinta 

unt  mercibus  hic  narrantur,  ea  et  livius,  dicto  looo 

i.  303  ;  nunc  attingit :    "  Matrone  primores  cifi- 

baerentia    in  tatis^  inter  quas  unius  CUuidiaB  Quin* 

um  alibi,  im<  ts  insigne  est  Domeo,  signum  acce- 

irte ;  Liv.  vii.  pere  :   cui  dubia,  ut  traditur,  antea 

'O  virili  parte,  fama,  clariorem  ad  posterot  tam  re- 

ide  Bauer.  ad  ligioso  ministerio  pudicitiam   fedt." 

um,  mira  res  Pudicitia  ejus  etiam  a  Cicer.  Harufp. 

13.  memoratur,  et  a  Suetooio,  Tib.  2. 

atus  sequitur.  ubi  multa  de  ejus  gente.    Cum  sqq. 

iter  persequi-  confer  Silium,  zvii.  33.     Lgurat  fa- 

uus,  quinto  a  roam     ejus,   infamiam    contnuerat ; 

gillo  in  Sabi-  Horatius,  I.  Sat.  iv.  78  :   Utder$  gau- 

»i  inter  patres  des,  Agi  ream,  accusari. 


196 


P.  OVIDII  NASONIS 


Cultus,  et  ornatis  varie  prodisse  capillis, 

Obfuit ;  ad  rigidos  promptaque  lingua  senes. 
Conscia  mens  recti  famse  mendacia  risit:         311 

Sed  nos  in  vitium  credula  turba  sumus. 
Haec  ubi  castarum  processit  ab  agmine  matrum, 

Et  manibus  puram  flumini^  hausit  aquam, 
Ter  caput  irrorat,  ter  tollit  in  aethera  palmas ;  316 

Quicumque  adspiciunt,  mente  carere  putant: 
Submissoque  genu,  vultus  in  imagine  Divae 

Figit,  et  hos  edit,  crine  jacente,  sonos  : 
Supplicis,  alma,  tuae,  genitrix  fecunda  Deorum, 

Accipe  sub  certa  conditione  preces.  320 

Casta  negor  :  si  tu  damnas  ;  meruisse  fatebor ; 

Morte  luam  poenas  judice  victa  Dea. 
Sed,  si  crimen  abest,  tu  nostrae  pignora  vitae 

Re  dabis ;  et  castas  casta  sequere  manus. 


309.  Varietas  illa  ornatus  erat  a 
positu  capillorum.  Etiara  prodire  ia 
publicum  maxime  ad  rem  pertinet, 
quum  castflB  mulieres  fcre  essent  do- 
misedx.  Promtat  prsceps,  libera  et 
ad  quslibet  expedita ;  Livius,  xxii. 
44.  extr.  *•  Videret,  ut  quibus  lingua 
tam  promta  ac  temeraria,  xque  in 
pugna  vigerent  manus."  Sallustius 
Catil.  X.  5:  "in  lingua  promtum  ha- 
bere."  Cicer.  Planco,  14.  "  et  vultu 
promtum  habuit  et  lingua.  Ad  rigidoSt 
apud  severos.  Nos  turba  sumus,  ex  iro- 
nia  Socratica,  turba  est ;  Horat.  I.  Ep. 
ii.  27  :  Nos  numerus sumus ;  Art.  Poet. 
"  Maxima  pars  vatum  decipimur  specie 
recti." 

314.  Purum,  quod  habet  vim  pu- 
rificandi ;  vide  i.  338.  In  rebus  puris 
etiam  aqua  fluvialis  propter  sanctita- 
tem  fluviorum.  Aqua  autem  lustralis, 
qua  Deos  adituri  caput  et  vestes 
conspergere  solebant,  ros  dicebatur; 
Metam.  i.  371  :  "  ubi  Hbatos  irrora- 
vere    liquores  Vestibus    et   capiti ;" 


ubi  vide  not.  et  infra  ad  ver.  778. 
Crinis  in  coWo  jaeens  signum  amentic ; 
Heroid.  xv.  140 :  "  IUuc  mentis  inops, 
ut  quam  furialis  Erichtbo  Impolit,  in 
collo  crine  jacente  feror ;"  Metam.H. 
673.  de  muliere  vaticinantts  furore 
correpta,  "  utque  vagi  crines  per  colk 
jacebant.  Jacentibus  opponitar  ad- 
stricti  Art.  Amat.  iii.  146. 

323.  Pignus»  argumentmn,  signum, 
quo  comprobatur  aliquid.  In  pareg- 
meno  illo  castas  catta  vis  inest.  Setni- 
eam  fabulam  fuisse,  qua  argumentam 
illud  esset  tractatum,  ex  boc  looo 
apparet.  Acta  forsan  Megalesibos. 
Seqnitur  ducem,  facit,  ut  navis  pareat 
mulieris  trahentis  conamini,  UnuUUqnt 
eam,  sequendo  dat  testimonium  pn- 
dicitiffi  ejus.  Laudationts  etiam  in 
judiciis  testimonia  dicebantur.  Sonust 
acclamatio  adstantium.  Index  Uttiti^, 
ut  Liv.  vii.  37  :  "  Clamor  omniam  as- 
sensus  index ;"  xxiii.  46.  "  Qamor 
favoris  index." 


FASTORUM  LIB.  IV. 


197 


Dixit ;  et  exiguo  funem  eonamine  traxit :         325 

Mira,  sed  et  scena  testificata  loquar : 
Mota  Dea  est ;  sequiturque  ducem,  laudatque  se- 

Index  laetitiae  fertur  in  astra  sonus.       [quendo. 
Fluminis  ad  flexum  veniunt:  Tiberina  priores 

Ostia  dixerunt,  unde  sinister  abit.  330 

Nox  aderat :  querno  religant  a  stipite  funem ; 

Dantque  levi  somno  corpora  functa  cibo. 
Lux  aderat :  querno  solvunt  a  stipite  funem  ; 

Ante  tamen  posito  tura  dedere  foco. 
Ante  coronatam  puppim  sine  labe  juvencam    335 

Mactarunt,  operum  conjugiique  rudem. 
Est  locus,  in  Tiberin  qua  lubricus  influit  Almo, 

£t  nomen  magno  perdit  ab  amne  minor. 


330.  Sinutgr  abit  bene  dictum, 
flezus  ad  sinistnim  latus  relinquit 
teiram  et  in  mare  exoneratur.  Nempe 
Tiberis  per  duos  alveos  in  mare  effluit, 
dextrum  et  sinistrum.  Navigantes 
priscis  temporibus  cum  maxime,  qui 
mare  prospectanti  sinuttr  esset,  fre> 
qaentasse  videntur,  ita  ut  bic  potissi- 
mum  Ottia  diceretur;  vide  Werns- 
dorf.  ad  Rutilii  Itin.  i.  179.  Tiberina 
Ostia  tamqoam  nomen  proprium  saepe ; 
Metam.  zv.  728.  Quemo  religant  a 
uiinu,  quum  alias  saxa  perforata, 
tMtQ,  ejicerenty  atque  ab  iis  funes 
religarent;  Homerus,  II.  A.  436. 
Nota  similitudinem,  qusB  est  in  ver- 
iibus  331  et  333. 

335.  Cwonari  puppis  in  re  Ista  aut 
sacra,  talvo  reditu,  die  festo  solebat ; 
Virg.  Georg.  i.  304.  Operum  rudis, 
Dttllum  jugum  passa.  Cor{jugium  de 
coitu ;  vide  ad  Metam.  i.  490  et  660. 

337.  Almo,  fluviolus,  quem  Tiberis 
recipit  prope  Romam ;  Metam.  xiv. 
329.  curtu  breoistimus  vocatur.  Hunc 
Cybele  Phrygie  amnibus  prstulisse 
fertur;  Claudian.  xv.  1 19.     Lubricus 


omnino  aronium  epitheton;  vi.  238«. 
lubricus  Tiberis,  Adde  Amor.  III.  vi. 
81.  Perdit  a  magno,  perdit  propter 
magnitudinem  ejus,  in  quem  influit. 
i4  sspe  causam  indicat.  Vid.  £rn. 
GIoss.  Liv.  Canus  sacerdos,  Archigal- 
lus  senex,  quem  purpurea  veste  in- 
dutum  fuisse  Neapolis  docet.  Per 
dominam  et  sacra  Neapolis  et  Taub' 
nerus  eamdem  rem  inlelligunt,  ipsam 
Deam,  ipsum  illum  lapidem  sacrum. 
Sed  sacra  sepe  sunt,  quae  cuUui  Deo- 
rum  inserviunt,  Diis  consecrata  sunt. 
£x  Ammiano,  xxiii.  4.  apparet,  et 
simulacrum  et  carpentum  Magnc 
Matris  ablui  solitum;  lotio  enim  illa 
quotannis  repetebatur  Phrygio  more 
in  Alroone,  quo  Dea  essedo  vehebatur ; 
Prudentius  Perist.  x.  156 ;  Silius,  viii. 
365.  Vide  omnino  Cluverium  Ital. 
Antiq.  II.  x.  p.  718.  ubi  et  de  Al- 
mone,  et  de  hoc  festo  agit.  Adde 
Spanhemium  ad  Callimachum  Pal. 
init.  Furiosa,  furorem  incutiens. 
Molles  manus;  vide  ad  ver.  185.  ubi 
moUis  cervii  comitum.  Taurea  terga, 
tympana. 


106 


P.  OVIDII  NASONIS 


Illic  purpurea  canus  cum  veste  sacerdos 

Almonis  dominam  sacraque  lavit  aquis.        340 
Exululant  comites,  furiosaque  tibia  flatur  ; 

Et  feriunt  moUes  taurea  terga  manus. 
Claudia  prsecedit,  Iseto  celeberrima  vultu  ; 

Credita  vix  tandem  teste  pudica  Dea. 
Ipsa  sedens  plaustro  porta  est  invecta  Capena ; 

Sparguntur  junctse  flore  recente  boves.         346 
Nasica  accepit ;  templi  tunc  exstitit  auctor. 

Augustus  nunc  est ;  ante  Metelius  erat. 
Substitit  hic  Erato  :  mora  fit,  si  caetera  quseram. 

DiCy  inquam,  parva  cur  stipe  quserat  opes  ?  350 


345.  Capena  porta  ea,  unde  via 
Appia  ducebatur.  Boves  jungi  sole- 
iMLDt  Matri  Dedm.  Orpheus  hym. 
xiii.  2.  ubi  ravpo^pov  afifia  ejus. 
"Defloribui  spariis  Lucretins,  ii.  627  : 
'*  Ningunt  rosarum  Floribus,  umbran- 
tes  Matrem  comitumque  catervas." 
Secuodum  livium,  xxiz.  14.  P.  Cor- 
nel,  Scipio,  adolescens  nondum  quaes- 
torius,  quem  virum  bonorum  optimum 
in  tota  esse  civitate  judicarant  (ad 
yer.  255.)  cum  omnibus  matronis  ob- 
vius  ire  jussus  Deae,  signum  ejus  a 
sacerdoUbus  aceepH,  extulitquein  ter- 
ram.  Perlatum  est  in  edem  Victoriae, 
qnsB  erat  in  Palatio,  pridie  Idus 
Aprilis,  isque  dies  festus  fuit.  Lectis- 
temium  et  ludi  fuere,  Megalesia  ap- 
pellata.  Anno  seq.  M.  Cornelio  Ce- 
thego,  P.  Sempronio  Tuditano  coss. 
tedem  ei  faciendam  ex  senatus  consulto 
locaverunt  censores,  quam  tredecim 
annis  post  dedicavit  M.  Junius  Brutus. 
Lndi  ob  eam  dedicationem  facti,  quos 
primos  scenicos  fuisse,  Antias  auctor 
fuerat ;  Megalesia  appellata ;  Livius, 
xxxvi.  36.  Templi  exstitit  auctor.  For- 
tasse  eo  auctore  senatus  consultum 
factum    est   de    templo    exstruendo. 


Augu$tu$  de  se  ipae  in  Mon.  Ancyr. 
"^dem  Matris  Magn»  in  Palatio 
feci."  MeteUum ;  puto  L.  Metell.  Dal- 
roaticum  intelligi,  an.  U.  C.  634.  oes. 
eumdemque  censorem,  a  quo  et  porti* 
cus  et  Castoris  cdes  exslructa.  Cmtit- 
rum  de  P.  Scipione,  viro  optimo,  sacn 
illa  sanctissimis  manibus  accipiente, 
vide  Ciceronem,  Harusp.  13;  Va- 
lerium  Max.  vii.  5;  viii.  15;  SiUnm, 
xvii.  5. 

350.  Stipem  vir  Phrygius  et  mulier 
Phrygia,  Deam  circumferentes,  et 
imagunculas  pectori  alligatas  ges- 
tintes,  colligebant ;  quod  proprio  verbo 
fifjrpayvpTiiv»  de  quo  vide  Ruhnke- 
nium  ad  Timiei  Gloss.  pag.  6.  Me- 
minit  Noster  hujus  ttipis  etiam  I.  ex 
Ponto  i.  40.  ubi  addit :  *'  Unde  tamcB 
vivat,  vaticinator  habeL"  Non  adeo 
parvam  illam  stipem  facit  Lucretius, 
ii.  626 :  "  iCre  atque  argento  ster- 
nunt  iter  omne  viamm,  Largifica  stipe 
ditantes."  Sed  errat  Ovidius,  qnnn 
inde  danda  ttipis  tnorem  mantiste  ait; 
etenim  &yiipuv  Oeif,  sdpem  Deo  alicni 
colligere,  admodum  solemne  erat,  nt 
apparet  e  Ruhnkenii  dicto  loco. 


FASTORUM  LIB.  IV. 


199 


Contulit  8es  populus,  de  quo  delubra  Metellus 

Fecit,  ait :  dandae  mos  stipis  inde  manet. 
Cur  vicibus  factis  ineant  convivia,  quaero, 

Tum  magis,  indictas  concelebrentque  dapes. 
Quod  bene  mutarit  sedem  Berecyntia,  dixit ;  355 

Captant  mutatis  sedibus  omen  idem. 
Institeram,  quare  primi  Megalesia  ludi 

Urbe  forent  nostra  :  quum  Dea,  sensit  enim, 
Illa  Deos,  inquit,  peperit :  cessere  parenti, 

Principiumque  dati  mater  honoris  habet.      360 
Cur  igitur  Gallos,  qui  se  excidere,  vocamus, 

Quum  tanto  Phrygia  gallica  distet  humus  ? 
Inter,  ait,  viridem  Cybelen,  altasque  Celaenas 

Amnis  it  insana,  nomine  Gallus,  aqua.         [est 
Qui  bibit  inde,  furit :  procul  hinc  discedite»  quis 

Cura  bonae  mentis  :  qui  bibit  inde,  furit.      366 
Non  pudet  herbosum,  dixi,  posuisse  moretum 

In  dominse  mensis?  an  sua  causa  subest? 


353.  Megalensibus  principes  civi- 
Utb  mutua  inter  se  convivia  agitare 
Bolebant,  quod  verbo  proprio  mutitare 
dictmn ;  Gellins,  Noct.  Attic.  ii.  24. 
abi  lez  sumtuaria  roemoratur  muti- 
tantibus  olim  lata.  Cato  apud  Cicer. 
de  Senect.  13 :  '*  Sodalitates  autem, 
me  questore,  constitutsB  sunt  sacris 
Idmm  Magna»  Matris  acceptis.  Epu- 
labar  igitur  cum  sodalibus  modice." 
Tum  magis  intellige,  eo  festo  potius, 
qnam  alio  tempore.  Indicta$,  ad  quas 
Don  vocantur,  sed  quas  ipsi  convivie 
indicunt;  vide  Burraannum. 

357.  InUiteramf  institueram,  quas- 
rere  volebam.  Deos  peperitf  nerope 
sez  Deos  roajorum  gentiuro  ;  Virgi- 
lius»  ^n.  vi.  787:  "  Lsta  Dedm 
partu,  centuro  coroplexa  nepotes,  Om- 
nes  coelicolas,  omnes  supera  alta  te- 
tentcs." 

361.  Se  exciderej  vinlia  sua  exse- 


cuerunL  CeUma  mons  et  urbs,  caput 
quondam  Pbrygis,  e  cnjus  arce  sum> 
ma  Mcander  fluvius  oriebatur;  nec 
procul  inde  Mars^ras  amnis.  Fama 
tenebat,  CelsBnis  Marsyam  cum  ApoU 
line  tibiarum  cantu  certasse ;  Livins, 
xzxviii.  13 ;  Strabo,  xii.  p.  612.  It, 
decurrit ;  plenius  Metam.  ii.  456.  la» 
beHS  Utat  rivut,  Gallum,  Phrygis 
flavium  Plinius,  xxxi.  5.  auctore  Cal- 
limacho,  in  iis  nuroerat,  qui  calculosis 
roedeantur.  Turo  addit :  "  Sed  ibi  in 
potando  necessarius  modus,  ne  lym- 
phatos  agat.''  Vibius  Sequester  de 
Flumin.  "  Gallus  in  Phrygia,  unde 
qui  bibit,  insanit  more  fanatico."  Inde 
Gallos  nomen  accepisse,  testatur  etiam 
dtephanus  Byzantinus  ubi  de  hoc  flu- 
vio  agit:  d.vb  Iksivov  ydp  rot^c  ^*/*' 
voiiivovQ  rd  alSoXa  TdkkovQ  Kokovffiv. 
367.  Moretum,  fivrrtitrov,  edulii  rus- 
tici  genus  ex  allio,  apio,  ruta,  corian* 


200 


P.  OVIDII  NASONIS 


Lacte  mero  veteres  usi  memorantur,  et  herbis, 

Sponte  sua  si  quas  terra  ferebat,  ait.  370 

Candidus  elisae  miscetur  caseus  herbse, 

Cognoscat  priscos  ut  Dea  prisca  cibos. 
PosTERA  quum  coelo  motis  Pallantias  astris 

Fulserit,  et  niveos  Luna  levarit  equos, 
Qui  dicet,  quondam  sacrata  est  coUe  Quirini   375 

Hac  Fortuna  die  Publica,  verus  erit. 
T£RTiA  lux,  memini,  ludis  erat:  at  mihi  quidam 

Spectanti  senior,  contiguusque  loco, 


dro,  bulbo,  caseo,  oleo  et  aceto  con- 
fecturo,  quo  stomachus  vellicaretur ; 
vide  Scholiast.  Aristophan.  ad  Vesp. 
312.  et  Virgilii  Moretum.  Etiam 
Neapolis  boc  loco  quaedam  de  hoc 
cibo  collegit.  •Sua,  justa  aut  propria. 
6i  qua»  DOQ  dubitantis  est,  sed  affir- 
mantis  pro,  quas.  Elisa,  coiitritaB  pas- 
tillo.  Vide  Heinsiura.  In  temporis 
antiqui  memoriam  multa  servata  sunt 
in  sacris  veterum. 

373 — 388.  Haec  quoque  ad  tempus 
Megalensium  pertinent,  ad  dies  v.  et 
vi.  Aprilis,  obiterque  res  duas  narrant 
olim  istis  diebus  gestas  :  dedicationem 
templi  Fortuna  Publica,  et  victoriam 
Ctuaris  de  Jubat  tum  Libnt  imhres  et 
Orionis  occasum,  PallantiaSt  Aurora; 
Metam.  ix.  420.  Ea  oriente  diffuginnt 
stella,  Metam.  ii.  114  ;  pro  quo  nunc 
moveutur,  scil.  statione  in  coelo  expel- 
luntur,  ut  hostes  moveri  dicuntur 
quum  e  castris  ejiciuntur ;  vide  Dra- 
kenb.  ad  Liv.  x.  4.  Levare  scilicet 
jugo,  solvere.  An.  U.  C.  649.  Sem- 
pronius  cos.  principio  pugnae  adversus 
Hannibalem,  aedem  Fortume  Primige- 
nia  vovit,  eanique  decem  annis  post, 
colle  Quirinali  sacravit,  dedicavit  Q. 
Martius  Ralla  duumvir  ad  id  ipsum 
creatus;  Liv.  xxix.  36;  xxxiv.  53; 
sed  Noster  etiam  v.  720.  viii.  Kalend. 
Jun.  Fortunte  Pii6/ic<rti'mp]umdatum 
oarrat;  atque  ita,  et  eodem  die  Ka- 


lendarium  vetus.ubi  FORTVN.  PVB- 
LIC.  PR.  IN  COLL.  id  est,  FortnDt 
Publica  Primigenia  io  colle.  Hioc 
Neapolis  conjicit,  doas  Fortaoas  io- 
telligi,  quarum  altera  Publica  Untom 
sit  dicta,  altera  et  Primigenia  et  Pub' 
lica;  hujus  sdem  meose  Maio  em 
dedicatam,  illiuB  Aprili.  Verriot: 
Ludt  Fortundi  Publicit  eiUrio — iii 
colle.  Foggin.  sapplet  eiteriori,  idqoe 
refert  ad  Fortunam  ;  Fortunam  antem 
citeriorem  intel.  eam,  quam  Platar- 
chus,  Qusstion.  Roman.  ex  voce  U* 
tina  Brevis  Bpk^ffi  vertit. 

377.  Locum  seq.  bene  ezplicuit 
Masson.  in  Vita  Ovidii  ad  an.  U.  C 
732.  Tertia  lux.  dies  tertius  Mega- 
lensium  sive  vi.  dies  Aphlia,  noa  au- 
teni  tertius  ab  ipsis  Nonis.  Is  erat 
ludis,  eo  edebantur  ludi  scenici.  Vic- 
toris,  qus  jam  commemoratur,  memo- 
ria  non  celcbrabatur  Roms.  Ovidius 
tamen  commode  eam  repetere  voluit, 
itaque  figmento  ingenioso  usus  est. 
Coutigitus,  pro  quo  raulti  conttRuut, 
bene  se  habet.  Ut  c4>ntiHger9  aliquem 
propinquitate,  amicitia  dicimur,  sic  et 
loco ;  Claudianus,  viii.  481  :  aquas 
coiiiiguas  hostibus ;  v.  219;  PareUt 
contiguo  hosti.  Jubam,  regem  Mauri- 
tania^  fidelissimum  partibus  Pompeiii 
et  Scipionem  Cesar  vicit  ad  Thapsoo. 
Post  cladem  acceptam  Juba  magnifice 
epulatus  est  cum  Petreio,  fugs  comite, 


FASTORUM  LIB.  IV. 


201 


ait,  illa  dies,  Libycis  qua  Caesar  in  oris 
rfida  magnanimi  contudit  arma  Jubae.      380 
mihi  Caesar  erat,  sub  quo  meruisse  tribunus 
Drior :  officio  praefuit  ille  meo. 
:  ego  militia  sedem,  tu  pace  parasti, 
:er  bis  quinos  usus  honore  viros. 
i  locuturi  subito  seducimur  imbre :  385 

ndula  ccelestes  Libra  movebat  aquas. 
tamen,  quam  summa  dies  spectacula  sistat, 
siger  Orion  aequore  mersus  erit. 
ciMA  victricem  quum  Romam  inspexerit  Eos, 
dederit  PhoBbo  stella  fugata  locum,  390 


Dter  pocula  se  interficien- 
prsbuit;  Florus,  iv.  2.  69; 
un  rem  paalo  aliter  refert 
3ello  Afric.  94.  Inde  magna- 
Mtiter  procurrens  ad  mortem. 
,  debellavit;  Virgilius,  JEn. 
9opulo$que  feroces  Contundet, 
Sedem,  non  in  Quatuordecim, 
D8  putabat,  hauc  enim  Ovi- 
equestris  ordinis  jure  obtinu- 
1  in  orchestra;  quam  sedem 
paraverat  munere  decemvira- 
forte  anno  statis  21.  aut  22. 
•st.  Vigintiviratus  erat  gra- 
enatum.  Inde  tres  viri  erant 
ipitalium,  tres  signands  pe* 
uatuor  viarum  curatores,  de- 
ciis  centumviralibus  prsefecti, 
le  litibus  judicandis  dicti. 
?IiniuSy  xviii.  6Q :  Casari  VI, 
\fieatur  imber  Libra  occam; 
la,  ix.  2 :  iv.  Id,  Aprilis,  sole 
Uhra  occidere  incipitf  inter" 
pestatem  significat.  Hunc  im- 
«niose  poeta  memoravit.  In 
Romani  sub  dio  spectabant. 
bene  Libra  dicitur.  Summa 
ima  Megalensium,  qus  in 
rio  quodam  vetere  finiuntur 

V. 


389 — 620.  Cereris  ludi.  Hunc  lo- 
cum  ita  tractat,  ut  primum  ludos 
ipsos  391 — 393 ;  tum  Cererit  merita 
et  cultum,  394—416;  tandem  raptum 
Proserpins  417.  usque  ad  finem  nar- 
ret.  Constat,  Cereales  fuisse  Circen- 
ses;  Tacitus.  Annal.  zv.  53:  "  Cir- 
censium  ludorum  die,  qui  Cereri 
celebratur :"  idem,  cap.  74.  decretum, 
ut  '*Circensium  Cerealium  ludicmm 
pluribus  equorum  cursibus  celebrare- 
tur.*'  Et  hinc  commode  potest  ezpli- 
cari,  ab  hoc  die,  quo  circus  celeber 
pompa»  incipiunt  ludi  Cereris.  Scio 
quidem,  in  Kalendario  quodam  vetere 
ad  diem  prid.  Id.  notatos  esse  ludos 
Cereris,  et  biduo  ante  ludos  in  Circo, 
sed  alia  Kalendaria  nostram  tuentur 
sententiam.  Qusritur  porro»  quo  die 
initium  horum  ludorum  fuerit.  Ple- 
rique  intelligunt  prid.  Idus  sive  xii. 
April.  qnia  sic  Kalendaria  nonnuUa, 
et  quia  versu  377.  tertiam  lueem  non 
recte  ceperunt.  E^m  rattonem  Lipsius 
ad  Tacit.  Hist.  ii.  55.  eo  etiam  adju- 
vari  putat,  quod  ibi,  Othone  inter- 
fecto,  Cereales  ludi  non  interrupti,  sed 
ex  more  spectati  esse  narrantur ;  mor- 
tem  autem  Othonis  incidisse  in  xii. 
Kalend.  Maii,  sive  diero  zz.  April.  ad 
Dd 


202 


P.  OVIDII  NASONIS 


Circus  erit  pompa  celeber,  numeroque  Deorum ; 

Primaque  ventosis  palma  petetur  equis. 
Hi  Cereris  ludi :  non  est  opus  indice  causae : 

Sponte  Deee  munus,  promeritumque  patet. 
Messis  erant  primis  virides  mortalibus  herbee,  395 

Quas  tellus,  nullo  sollicitante,  dabat : 
Et  modo  carpebant  vivaci  cespite  gramen ; 

Nunc  epulae  tenera  fronde  cacumen  erant.  [perta; 
Postmodo  glans  nata  est :  bene  erat  jam  glande  re- 

Duraque  magnificas  quercus  habebat  opes.  400 


quem  duraverint  illa  ludicra.  Brote- 
rinft  vero,  approbftnte  Ernestio,  ad 
Taciti  AQuaU  xv.  53.  e  Kalendariis 
docere  conatus  est,  initium  illorum 
ludoram  fuiase  xiii.  Kalend.  Maii.  seu 
die  xix.  Aprilis.  Qu»  ratio  diserte 
ab  Ovidio  ipso  refellitur.  Etenim  ver. 
621  •  demum  ad  IdiUf  et  629.  ad  lucem 
tertiam  post  VeMri»  Idiu  progreditur. 
Nos  cum  MassoQO  ver.  377.  tertiam 
lucem  tertiuro  diem  Megalensium, 
sive  diem  vi.  Aprilis  recte  intellexisse 
Dobis  videmur.  Krgo  proxima  haec 
Eos  diem  vii.  Aprilis,  vii.  Idus  indicat. 
Atque  huic  eidem  diei  Kalend.  unum 
lodos  Cereales  assignat. 

Itupicere  etiam  ex  alio  despicere  ; 
i£n.  ii.  47  :  machina  inspectura  domot, 
de  equo  Trojano.  Pompam  Circenaem 
diligenter  descripsit  Dionysius  Hali- 
cam.  vii.  72.  £am  ducebant  viri 
summi  a  Capitolio  per  forum  in  cir- 
cum.  Primi  erant  eonim  filii  adole- 
scentuli  equis  insidentes.  Hos  seque- 
bantur  quadrigarii,  bigarii,  equorura 
singularium  agitatores»  athletae,  salta- 
torum  chori,  tibicines»  citharistae,  alii. 
Pompam  cogebant  plurimorum  Deo- 
rum  simulacra,  quse  hominum  hume- 
ris  portabantur;  inde  sane  celehritas 
circt  De  siraulacris  Deorura  in  pom- 
pa,  locus  jucundus  est  Amor.  iii.  2. 
Ventosi  audacter  dictum,  ventos  post 
terga  relinquentes  ;  Silius,  xvi.  336. 


393.  Poeta  supra  passim  Deos  in- 
vocavit,  ut  nbi  emutat  lemm  mdica- 
rent,  sed  nunc  indiee  divino  hajos 
eauste  opus  non  erat ;  sponte  enim  e 
poetia  et  mytfaia  GTacorain  patcbat, 
cur  Cereri  ludi  fierent«  Fromeritm, 
meritum. 

395 — 400.  AlimenU  uleCeremi. 
Vulgaris  traditio  erat»  gUndibus  pri- 
moB  homines  esae  pastoa;  aed  wsae 
poeta,  a  victu  etiam  inhuiBaiiiore  el 
infeliciore  rem  repetit ;  cimftr  ii.293; 
Amor.  dict.  loc.  et  Art.  Amat.  ii.  47& 
ubi  rem  verbo  tetigit,  dum  herhas  ct> 
bum  fuisse  dixit.  Pro  eiho  nanc  mst- 
sem  exquisitius  poauit;  MetaiL.  zi. 
113.  Midas  arentes  Cereris  deeerptit 
aristas :  Aurea  mestis  erat,  Nulh  fW- 
licitante;  Metam.  i.  103.  sic  nuUe 
eogente  ;  et  Virg.  Georg.  i.  128.  nuUo 
poscente.  Ut  nauta  mare  soUkiteH 
remis,  Georg.  ii.  503.  sic  rusticiis  tal* 
lurem  sollicitat  aratro,  ibid.  418 ;  naB 
soUicitare  est  acpius  movere.  Vimi, 
qui  noB  facile  eoecatur  a«t  maroescit. 
Cacumen  tenerafronde,  teneraa  IroDdes 
arborum.  Bene  esm  ei  dicitur  qvi 
commode  aut  laute  vivit ;  Trist.  V. 
xii.  41 :  "  NoQ  adeo  est  beiie  naQe,Qt 
sit  mihi  gloria  curas."  Vide  Casaub. 
ad  Persium,  iv.  29.  Huic  beiie  eoii- 
venit  alterum  magnifiea*. 

400.  De  hoc  merito  Cereris  oonfer 
Araor.  iii.  20;  Metam.  v.  342  sqq ; 


FASTOaUM  LIB.  IV. 


203 


Piima  Ceres  hoimni,  ad  meliora  alimenta  vocato, 

Mutavit  glandes  utiliore  cibo. 
Illa  jugo  tauros  coUum  praebere  coegit : 

Tum  primum  soles  eruta  vidit  humus. 
iBs  erat  in  pretio ;  chalybeia  massa  latebat :   405 

Heu !  quam  perpetuo  debuit  illa  tegi ! 
Pace  Ceres  Iseta  est :  at  vos  optate,  coloni, 

Perpetuam  pacem,  perpetuumque  ducem. 
Farra  Deae  micaeque  licet  salientis  honorem 

Detis,  et  in  veteres  turea  grana  focos :  410 

Et,  si  tura  aberunt,  unctas  accendite  taedas : 

Parva  bonae  Cereri^  sint  modo  casta,  placent. 
A  bove  succincti  cultros  removete  ministri ; 

Bos  aret :  ignavam  sacrificate  suem : 


Virg.  Georg.  i,  147  :  quaa  loca  omnia, 
]«aM  ex  composito,  ordiuntur  verbis 
PrMM  Cergu  Vaeavit  hominMm  ad  me- 
Uoru,  quum  modum  moo&travit  mitia 
libi  aiimeota  comparaodi  per  agricul- 
;mni  cujus  partero,  arationeni,  mox 
aicamloquitur.  MMtavU,  permutavit: 
loctios  et  orqatius  Virg.  Oeorg.  i.  8. : 
[}efcns  muoere  tellqs  *'  Cbaoniam  pin- 
pu  glaodem  mutavit  arista. ' '  Eruta, 
rcfsa  aratro.  SoU*  vidit ;  Georg.  i. 
18 :  §oUm  etfrigora  iensit. 

405.  jSnns  tum  inBtrumeotis  agri- 
M>b»  utebaatur  ;  Hesiodus'Epy.  150  : 
^k^mif  y  ipydZoyro'  lAiXac  if  ovk  iuKt 
fU^poC'  Ferri  Noster  pradstantissi- 
genus  nominat,  a  gente  Chaly' 
ad  ThermodooBta  fluvium,  dic- 
;  Virgil.  Georg.  i.  58.  Dehuit 
4gi,  nempe  propter  abosum  ejus  in 
leUo ;  conler  ver.  923  sqq.  Sed  ante, 
ert  sic  abutebantur,  et  ante  ss  re- 
lerfam  unguibust  pugnis  et  fustibus ; 
fioratiut,  1»  Sat.  iii.  101.  Scilicet  hon 
ibaljrbeia  massa  in  culpa  est,  sed  ra* 
nca  hominum,  sed  bistorias  stultitia, 
|iia3,  quum  vastatores  terrarum  Mag' 


nos  mentiri  amet,  funestam  illam  ra- 
biem  accendit.  Pace  lata  o»t,  ut,  qui 
aravit,  idem  metat ;  Callimach.  hymn. 
Cerer.  138.  Vide  locum  pulcberri- 
mum  apud  Tibullum  I.  x.  45  sqq. 
At  wn  Taubnerus  sic  capit:  at  non 
pro  pace  roodo,  sed  et  pro  ducis  per- 
petua  vita  vota  faciatis.  Malim  :  si 
csteri  bella  serunt,  vos  saltera  coloni 
etc.  Al  eleganter  sic  cum  pronomi- 
nibus  persons  ponitur  ,  livius,  iii. 
17.  at  001  vercmini  Deos  vestros, 

409—416.  Cultus  Cereris.  Farra, 
etc.  confer  i.  338.  Veteresfocos  ;  Ho- 
ratius,  J:)pod.  ii.  43. :  Saerum  vetustis 
eutruat  lignis  focum,  Tgdarum  usus 
in  sacris  Cereris»  quia  ipsa,  quum 
filiam  qusreret,  tsdam  accendit. 
Unctas,  pice  oblitas ;  iEneid.  viii. 
91  :  uncta  abies.  Parva,  ut  Mani- 
bus,  ii.  535.  C<uta,  puro  animo  ob- 
lata.  Ministri,  popsB,  victimarii,  qui, 
quum  victimas  mactarent,  succincti 
eaie  solebant;  vide  ad  i.  319.  De 
bove  aralore  nou  mactando  vide  ad 
i.  362.    De  stu,  lib.  i.  ver.  349. 


208 


P.  OVIDII  NASONIS 


Prseterit  et  Cyanen,  et  fontem  lenis  Anapi ; 

Et  te,  vorticibus  non  adeunde  Gela.  470 

Liquerat  Ortygien,  Megareaque,  Pantagienque, 

Quaque  Symaetheas  accipit  sequor  aquas, 
Antraque  Cyclopum  positis  exusta  carainis, 

Quique  locus  curvae  nomina  falcis  habet,      474 
Himeram  et  Didymen,  Acragantaque,  Taurome- 

Sacrorumque  M  elan  pascua  leeta  boum.  [nonque, 


devolvit;  Plimus,  dict.  loc.  Anaput 
aut  Anapit,  ubi  Cyanen  recqpit,  in 
portum  Syracusarum  majorem  se  exo- 
nerat ;  Metam.  v.  412.  Gelas  flu« 
vius,  ad  cujus  ostium  Gela  urbs ;  vide 
Dorvil.  Sic.  p.  129.  Virgil.  ^n.  iii. 
702:  Immanitque  Gela  ftuvii  eogno- 
mine  dicta,  A  vorticibut  Phoemicibus 
bela  dictus  putatur.     Bochart.  Chan. 

471.  Ortygie,  insula,  in  qua  pars 
Syracusanim  sita,  ubi  et  fons  Are- 
thusa;  Metam.  v.  499.  Megara  aut 
Megarit,  quas  et  Hybla  minor,  urbs 
prope  Syracusas  ad  mare;  Stephan. 
tAiyapiQ  Iv  SucfXi^,  17  irportpov 
**Yj3Xa ;  Plinius,  iv.  7.  De  scriptura 
nominis  vide  Pintian.  ad  Melam.  II. 
vii.  152.  Pangiet  aut  Pantagiatf  par- 
vus  fluvius  prope  Leontinos ;  Plin.  iii. 
14;  Vibius  Seq.  Cluver.  Sic.  i.  11; 
Vii^lius,  iEneid.  iii.  689.  ostia  Pan- 
tagia,  Megarotqus  sinut  Thapsumque 
conjungit.  Symathut  CLvpaiOog)  flu- 
vius  in  orientali  Siciliaet  parte  ultra 
Catinam;  Strabo  lib.  vi.  272;  Plin. 
d.  1.  Cluver  i.  10. 

473.  Etiam  Plinius,  dicto  loco,  in 
parte  Siciliee  orientali  Cyclopum  sco- 
pulos  collocat ;  aliter  Homerus.  Ex- 
ttsta,  sicut  Horatius,  I.  Od.  iv.  8. 
Dum  gravet  Cyclopum  Vulcanus  ar- 
dent  urit  officinat.  Curva: falcit,  Mes- 
sana  olim  Zancle  dicta  a  forma/a/47afa, 
quam  promontorium  habet  urbis  por- 
tum  includens  ad  fretum  Siculum ; 


Metam.  xv.  290.  FortasK  tamen 
Drepanum  innuit  quum  Ipkwatvw  vt 
^riyieXi}  falcem  denotet»  quod  anti- 
quumretinebatadhucnomeD.  Hmtre, 
quam  Hannibal  diruit,  in  parte  sep- 
temtrionali  Sicilie  ad  ostium  fluminis 
cognominis.  Poisis  et  Hieram  tegere, 
qus  fuit,  ut  Didyme,  ana  ez  insulis 
iEoliis  ex  adverso  promootoiii  Tyn- 
darii ;  Plin.  iii.  9.  Acragait,  AgrigeB> 
tum,  in  parte  meridionali  inter  Pachj* 
num  et  Lilybsum,  in  monte  cognomi- 
ni ;  Virgil.  iEn.  iii.  703 :  "  Arduni 
inde  Acragas  ostentat  maxima  looge 
Moenia.''  Taurcmenon  ;  Flin.  dicto 
loco,  colonia  Tauromenium,  qu^  ant» 
Naxot ;  Graecis  Tavpopivwv.  Sita  in 
parte  orientali  infra  Messanam. 

476.  Melat  fluvius  e  finibus  Mes- 
sanensium  versus  septemtrionei  pro- 
fluens.  Inde  non  longe  aberant  Mylt, 
oppidum,  hodie  Mitasto,  in  peninsuli. 
£a  regio  pateua  habebat  miranda. 
Hinc  bovet  sacri  Solis  ibi  fuisse  trade- 
bantur;  Theophr.  Histor.  Plant.  riii. 
3;  Bochart.  Chan.  lib.  i.  cap.  27. 
De]pasciit«  Urtit  vide  Bentleium  ad 
Horat.  III.  Od.  xi.  9.  CameriiM  aat 
Camarina  in  litore  meridionali  mter 
Agrigentum  et  Pachynum.  Tkapens 
peninsula  haud  procul  a  Syracusis  si- 
num  Megarensem  iucludens.  Helorum 
oppidura  ad  ostium  Helori  amnis  non 
procul  a  Pachyno;  Pliaius,  iii.  14. 
Jiumen  Elorum ;  sed  Stephanus^^BXM- 
pog.     £rvr;  Solinus,  cap.  5;  "  Emi- 


FASTORUM  LIB.  IV. 


209 


Hinc  Camerinan  adit,  Thapsonque  et  Heloria  Tem- 

Quaque  patet  Zephyro  semper  apertus  Eryx.  [pe ; 
Jamque  Peloriaden,  Lilybaeaque  J  amque  Paehynon 

Lustrarat,  terrae  cornua  prima  suae.  480 

Quacumqueingreditur,  miseris  loca  cuncta  querelis 

Implet ;  ut  amissum  quum  gemit  ales  Ityn : 
Perque  vices,  modo  Persephone,  modo  Filia,  cla- 

Clamat,  et  alternis  nomen  utrumque  ciet.  [mat ; 
Sed  neque  Persephone  Cererem,  neque  filia  ma- 

Audit,  et  alternis  nomen  utrumque  perit.  [trem 
Unaque,  pastorem  vidisset,  an  arva  colentem, 

Vox  erat,  Hac  gressus  si  qua  puella  tulit  ? 
Jdm  color  unus  inest  rebus ;  tenebrisque  teguntur 

Omnia:  jam  vigiles  conticuere  canes.  490 

Alta  jacet  vasti  super  ora  Typhoeos  -^tne, 

Cujus  anhelatis  ignibus  ardet  humus. 
Illic  accendit  geminas  pro  lampade  pinus ; 

Hinc  Cereris  sacris  nunc  quoque  taeda  datur. 


net  Sicilia  moatibas  i£tna  et  Eryce : 
Vslcaiio  JEtna  sacer  est,  Eryx  Vene- 
ri."  Mela  vi.  7 :  "  Montium  Eryx 
mazime  memoratus  ob  delubrum  Ve- 
Beris  ab  iEnea  conditum."  Finem 
satalogi  faciunt  eamua,  cucpai,  pro- 
iDontoria,  quorum  Felorut  Italiam 
ipeetat,  Pachynum  aut  Pachinus  Grs- 
nam,  Lilybteum  Africam.  Pehrus 
icribitur  etiam  Pelorwnt  Pelorit  et 
Psioiiau  Vid.  Gronovium  ad  Melam, 
U.  Tii.  143.  Promontoria,  quo;  longis- 
lime  in  mare  procurrunt,  bene  dicun- 
tor  prima  insulsB.  Vidit  hoc  et  Kreb- 
dtts. 

482.  Itys  Terei  et  Procnes  filius  a 
natre  occisus  et  patri  appositus ;  Me- 
jun.  vi.  620  sqq.  Mater  vocatur  aUs, 
iuia  in  hirundinem  mutata ;  ibid.  667. 
fn  aeqq.  Perque  viccj — jkerit  ludit  in- 
^eniam  Ovidianum.     Ciet,  exclaroat ; 

VOL.  V. 


Livius,  xlv.  38:  triumphwn  nomine 
ciere,  exclamare  lo  triumphe !  Perit  no- 
men,quod  non  auditur.  Si  qua,  an  qua. 
489 — 494.  Etiam  in  hymno  Home- 
rico  48.  errat  aiBoiikvoi  iatSac  te- 
nens,  easque  XafAwdSag  apud  Diodor. 
Sicul.  V.  p.  288.  quoque  U  r&v  xard 
n)v  'Atrvfiv  Kparfipuv  accendit,  et 
apud  Cicer.  dicto  loco,  tis  ignihus,  qui 
ex  Mtrne  vertice  enimpunt.  Hinc  tttda 
in  Cereris  sacris  adbibebatur  ;  etenim 
mulli  ritus  memoriam  facti  alicujus, 
mimice  illud  exhibendo,  servabant. 
De  Typhoeo,  monstro  immani,  Jovis 
fulmine  vulnerato,  et  yEtna  nronte 
obruto  vide  ad  Metam.  iii.  303;  v. 
321.  348.  Paulo  ante  canum  non 
satis  commode  mentio  facta.  Cum 
altero  cohr  unus,  etc.  comparari  potest 
Virgilii  /En,  vi.  272 :  rebus  nox  abstu- 
lit  atra  colorem, 
Ee 


210 


P.  OVIDII  NASONIS 


Est  specus  exesi  structura  pumicis  asper ;       495 

Non  homini  regio,  non  ad^unda  ferae. 
Quo  simul  ac  venit,  frenatos  curribus  angues 

Jungit ;  et  aequoreaS'  sicca  pererrat  aquas. 
Effugit  et  Syrtes,  et  te,  Zanclaea  Charybdi ; 

Et  vos,  Nissei,  naufraga  monstrav  canes ;      500 
Adriacumque  patens'  late,  bimaf emque  Corinthon. 

ISic  venit  ad  portus,  Attica  terra,  tuos. 
Hic  primutn  sedit  gelido  moestissima  saxo : 

Illud  Cecropidde  ntmc  quoque  triste  vocant. 
Sub  Jove  duravit  multii^  immota  diebus^  505 

Et  lunae  patiens,  et  pluvialis  aquse.    * 
Fors  sua  cuique  loco  est:  quo  nunc  Cerealis  Eleu- 

Dicitur  hoc  Celei  rura  fuisse  senis.  [sin, 


i ' 


495—498.  De  ttnguUmi  vel  alatis, 
▼el  Doo  alatis,  quibus  Ceres  veheba- 
tur,  dictum  ad  Met  v.  642 :  vide  et 
Voss.in£pist.mythol.ii.p.l23.  Apud 
cseteros  auctores  iis  oon  utitur  in  qusB- 
renda  filia ;  at  nunc  specui  inaccessus  et 
mare  locum  dant  iis  adhibendis.  Pu- 
mes,  omnis  lapis  aut  rupes  ezcavata ; 
unde  poetis  etiam  saxa  sic  dicuntur, 
quibus  Deonim  Njmphanimque  antra 
constructa,  etiam  saxa  erosa  in  «difi- 
ciis  ad  ima^nem  specus  arte  redden- 
dam ;  Plinius,  xxzvi.  21.  Exena  so- 
lemne  in  hac  re;  Virgil.  Oeorg.  iv. 
418 :  "  Est  specus  ingens  Exesi  latere 
in  roontis." 

499.  De  Syrtilnu  ad  Metam.  viii. 
120 ;  de  CharyMi  et  StyHa  ad  vii.  63. 
dictum.  Scyllsei  nunc  vocantur  Nisei, 
quia  Scylla  Nisi  filia;  ibid.  viii.  in- 
itio.  Nanfraga,  ad  qusB  naufragia 
fiunt.  De  bimari  Corintho  ad  Metam. 
V.407. 

502.  Errantem  Cererem  in  Atticam, 
in  Eleusinios  quidem  agros  venisse,  in 
eo  consentiunt  quos  supra  laudavi, 
scriptores.     Quamquam  et  alii  populi 


I  Cereris  adventtm»  satioinrfqoe  prind- 
pium  ad  se  trahebant,  Argivi,  Arcades, 
Sicuii.'  Prope  Eleusinem  consedit  in 
taxo  sub  olea  juxta  puteum  moestissi- 
ma .  Saxum  Cecropidas  vocamnt ' A  yi- 
Xatrrovt  (  ApoUod.  Hesych.)  quod  Nos- 
ter  tritte  interpretatns  est.  Ad  puteum, 
haud  dubie  eumdem,  postea  mulieres 
chorum  instituerunt,dixenintqae  KaX- 
Xtxopov ;  vide  Ilgen.  ad  hymn.  Ho- 
meric.  ver.  99. 

507.  A  Metanira,  CeUi  uxore,  ex- 
cipitur  etiam  in  hymno  Homerico.  105 
sqq.  prseeunte  Pampho  (Faus.  i.  39.) 
et  apud  ApoUodorum.  Alii,  nt  Hygi- 
nus,  Eleusinum  regera  substitnuot. 
Etiam  Celeum  csteri  faciunt  regem, 
Noster  rusticum.  Secundum  Amo- 
bium,  Eleusmum  agrum  tum  Triptirfe- 
muSfDysauIes,  Eubuleus  et  Enmolpus 
incoluerunt,  quorum  primus  boum  ja- 
gator,  alter  caprarius,  tertius  porco- 
nim  custos,  quartus  opiKo  fuerit.  In 
hymno  Homer.  ver.  153  sq.  Triptole- 
mus,  Dioclus,  Polyxemus,  Eomolptts, 
Dolichus  et  Celeus,  proceres  terne, 
nominantur.     Fort  ad  vicissitudines 


FASTORUM  LIB.  IV. 


211 


IUe  domum  glandes,  exoussaque  mora  rubetis 

Portat,  et  arauris  arida  ligaa  focis.  .  510 

Filia  parva  duas  redigebat  rupe  capellas ; 

Et  tener  in.  cuniS]  filius  aeger  erat.  , 

Mater,  ait  virgo,  mots^test  Dea  nomine  matris, 

Quid  faeis  in  solis  inoomitata  j  ugis  ?  514 

Restitit  et  ^nior,  quamvis  onus  urget ;  et  orat, 

Tecta  suae  subeat  quantulacumque  casae.    , 
Illa  negat ;  simularat  anum,  witraque  capillos 

Presserat ;  instanti  talia  dicta  refert :  i 

Sospes  eas,  semperque  pareqis ;.  mihi  filia  rapta  est. 

Heu!  melior  quanto.^ors  tua  sorte  meal      520 
Dixit:  et,  ut  lacrymae,  neque  enim  lacrymare  Deo- 

Decidit  in  tepidos  lucida  gutta  sinus ;  [rum  est» 
Flent  pariter,  molles  animi,  virgoque,  senexque. 

E  quibus  haec  justi  verba  fuere  senis : 


feniin  referendau  EUutinan  urbem 
Eleoaiii  heros  condidit,  cujns  stas  in- 
ccrta  erat ;  Plaus^as,  Attic.  p.  93. 
Qu»—hoe  scilicet  loco.  Glandei;  vide 
ver.  399.  Exeutere '  omnino  demere, 
ninorere;  Fut.  v^  2^5:.  foHfs  exou$$q 
pndnat  nempe  radiis  solis. 

513  sqq.  Hcc  omnia  aliter,  sed 
pescjvam  jiicunde  prisceque  ntatis 
moribns  convenienter  in  hymn.  Ho- 
mer.  105  sqq.  narrantur.  Ibi  a  Celei 
filiabos  ad  Metaniram  matrem  Dea 
dedncitnr,  ejnsque  filiolum  unicum 
l>einophanta  edncandum  et  alendum 
s^cipiti  sic  et  ApoUodorus.  Juga  in 
agfo  Eiensino  me  offendunt.  Recepit 
lioc  nomen  Heinsius  ex  Vossiano  fil 
nonqnUis  aliis ;  c&teri  loeis,  quod  pm- 
ferendum  videtur.  Etiam  Metam.  vii. 
819.  loea  toU, 

517.  Simularut  anum,'\  In  hymno 
Homerico  sedet  ypffi  irdKmyiviX  kva- 
Xiyau>Q.  Sic  et  apnd  Pamphum ;  sed 
apnd  Hjrginnm  nntricem  lactantem 


simulavit.  De  putrat  vetularum  in- 
signi,  ad  iii.  669.  Presisral,  texerat. 
Semper  parens,  nuoquam  amittas  H- 
beros. 

521 .  Neque  lacrymare,  etc.]  Con- 
fer  Metam.  ii.  G^%  AUbi  in  luctu 
Deorum  lacrymis  substituuntur  gemi  - 
tus,  hoc  loco  lueida  gutta,  Mollee 
animi,  Homines  ut  interdum  eorpora, 
sic  et  animi  dicuntur ;  i.  297  :  feUee» 
ani$nL  Male  Taubner.  hoc  loeo  antmi 
pro  genitivo  haberi  volebat,  quemad- 
modum  dubiut  animi  legitur.  Flent 
parUer;  vis  sympathiis.  /autuf,  fre- 
quens  epitl^ton  senif ;  Heroid.  i.  29  ; 
Metam.  viU.  704.  Si«  «i^,  etc.  Pie- 
cor  te  per  salutem  fiUs  rapt«,  ut  snr- 
gas.  Sie  ponitur  ita  in  .obtestationibns, 
quibus  alteri  quo  fortius  eum  impeUa- 
mus  ad  aliquid  faciendum,  grata  quas- 
dam  precamur  ;  TibuUus,  II.  v.  121 : 
"  Aduue ;  sic  tibi  sint  intonsi,  Phoebe, 
capiUi."  Celeus  igitur  et  graviter  et 
humaniter  urget  Cererem. 


212 


P.  OVIDll  NASONIS 


Sic  tibi,  quam  raptam  quereris,  stt  filia  sospes : 

Surge ;  nec  exiguae  despice  tecta  casae. 
Cui  Dea;  Duc,  inquit;  scisti,  qua  cogere  posses. 

Seque  levat  saxo,  subsequiturque  senem. 
Dux  comiti  narrat,  quam  sit  sibi  filius  aeger ; 

Nec  capiat  somnos,  invigiletque  malis.         530 
Illa*soporiferum,  parvos  initura  penates, 

Golligit  agresti  lene  papaver  humo. 
Dum  legit,  oblito  fertur  gustasse  palato, 

Longamque  imprudens  exsoluisse  famem. 
Quae  quia  principio  posuit  jejunia  noctis,         535 

Tempus  habent  mystae  sidera  visa  cibi. 
Limen  ut  intravit,  luctus  videt  omnia  plena : 

Jam  spes  in  puero  nulla  salutis  erat. 
Matre  salutata,  mater  Metanira  vocatur, 

Jungere  dignata  est  os  puerile  suo.  540 

Pallor  abit,  subitseque  vigent  in  corpore  vires : 

Tantus  ccelesti  venit  ab  ore  vigor  f 
Tota  domus  laeta  est :  hoc  est,  materque,  paterque, 

Nataque :  tres  illi  tota  fuere  domus. 
Mox  epulas  ponunt,  liquefacta  coagula  lacte,  545 

Pomaque,  et  in  teneris  aurea  mella  favis. 
Abstinet  alma  Ceres,  somnique  papavera  causas 

Dat  tibi  cum  tepido  lacte  bibenda,  puer. 


631 — 536.  De  jejunio  diutumo  Ce- 
reris  in  illo  errore  conMntiunt  veteres. 
In  hymno  Homerico  primum  respuit 
cibos  Metanine  delicatiores ;  tum  ver. 
210.  cinnum  (TXTjxmfa)  bibit.  Simi- 
liter  fere  Met.  v.  450.  et  Arnob.  dicto 
loco,  qui  e  Clemente  addit,  in  Mysta- 
mm  symbolis  fuisse,  Jejunavi  atqu€ 
einbi  cjfceanem,  Apud  Serviura  ad 
Geoi|^.  i.  212.  papavera  sumit  ad  ob- 
livionem  doloris.  MytUt,  initiati  mys- 


teriis  minoribus,  quas  in  honorem  Pro- 
serpinae  celebrabantur.  Ab  iis  diversi 
Epoptig,  initiati  mysteriis  majoribns  in 
honorem  Cereris;  vid.  Meursius  de 
Eleusiniis,  item  Fisch.  in  indice  i£sch. 
ad  vocem  fAVii<r9ai. 

545.  De  coagulis  consule  notam  ad 
Met.  xiii.  830.  £a  sumenda  dilui  so- 
lebant  lacte. 

547.  Ceres  puerum,  quum  immor- 
talem  reddere  vellet,  nocttt  in  ignc 


FASTORUM  LIB.  IV. 


213 


Noctis  erat  medium,  placidique  silentia  somni ; 

Triptolemum  gremio  sustulit  illa  suo :  550 

Ferque  manu  permulsit  eum ;  tria  carmina  dixit, 

Carmina  mortali  non  referenda  sono : 
[nque  foco  pueri  corpus  vivente  favilla 

Obruit,  humanum  purget  ut  ignis  onus. 
Excutitur  somno  stulte  pia  mater ;  et  amens»  555 

Quid  facis?  exclamat;  membraque  ab  igne  rapit. 
Cui  Dea;  Dum  non  es,  dixit,  scelerata  fuisti, 

Irrita  materno  sunt  mea  dona  metu. 
Iste  quidem  mortalis  erit ;  sed  primus  arabit, 

Et  seret,  et  culta  praemia  toUet  humo.  560 

Dixit :  et  egrediens  nubem  trahit,  inque  dracones 

Transit,  et  aligero  toUitur  axe  Ceres. 
Sunion  expositum,  Piraeaque  tuta  recessu 

Linquit,  et  in  dextrum  quae  jacet  ora  latus. 


posttit,  et  quod  ignis  absiimserat,  id 
Interdiu  inaugendo  corpos  ambroaia 
restituit:  sic  ille  quotidie  mirifice 
creacebat.  Mater  quum  e  thalamo 
mo  observans,  filium  igni  impositum 
nderet,  ejulavit.  Quo  facto,  Ceres 
ignem  exstinxit,  matri  stultitiam  ez- 
probravit,  puero  Demophonti,  quum 
imiDortalem  reddere  jam  non  posset, 
h<»iorem  incomiptum  promisit,  sibique 
sacra  iostitui  jussit.  Sic  hymn.  Ho- 
meric.  vers.  235 — 274 ;  sic  fere  et 
Apollod.  Secundum  illum  Triptolemus 
nque  ac  Celeus,  fuit  incola  AtticaB, 
ver.  155 ;  secundum  hunc  senior  Me- 
tanirsB  filius.  Hunc  plurimi  arationis 
et  sationis  auctorem  in  Grscia  facie- 
bant ;  hordeum  ab  eo  in  agro  Rhario 
satum  es^,  Pausanias  i.  38.  narrat. 
Carminurttf  id  est  formularum  quarum- 
dam,  quarum  magnus  usus  erat  et  in 
rebtts  magicis ;  Met.  vii.  137 ;  x.  397. 
MffTtali,  etc.  conf.  iii.  323  sq. 
567.  Hoc  ozymoron  Ovidius»  Me- 


tam.  iii.  5;  ix.  408.  sic  expressit: 
"  facto  pius  et  sceleratus  eodem." 
Quamquam  scelerata  non  e$,  quia 
unice  amas  filium,  asque  tamen  ei  no- 
cuisti,  ac  si  eum  odisses. 

561.  Apud  ApoUodorum,  iavr^v 
Ue^yvCf  se  exhibuit  Deam,  idque  in 
hymn.  Homerico  275.  fecit  deposita 
senectute,  resumta  fonna  augusta, 
odore  grato  et  spleodore  quodam. 
Hic  nubwi  trahit,  id  est,  attrahit,  et 
incedit  circumdata  nube.  Inque  dra- 
cones,  etc.  Nube  circumdata  in  cur- 
rum  transit,  cui  dracones  juncti.  De 
sacris  ei  jam  ab  Eleusiniis  institutis, 
de  quibus  hymnus  multa  habet,  Nos- 
ter  nihil  tradit,  sed  catalogum  rnrsus 
locorum  struit,  qus  Dea  pererraverit ; 
amabat  enim  tales  catalogos. 

563.  Sunion  promontorium  a  portu 
Firmeo  xlv.  millia  passuum  abest, 
(Plinius,  iv.  1 1.)  finitque  id  litus  Hel- 
lados,  quod  spectat  orientem ;  Mela, 
II.  iii.  99.     Eiponlum  fluctibus,  pro- 


214 


P.  OVIDII  NASONIS 


Hinc  init  Mgedwm,  quo  GycladaAtadapicit  oomes; 

loniumque  rapax^  Icariumqiie  legit^  v         566 
Perque  urbes  Asiae  longum  petit  Hellespontuin ; 

Diversumque  locisalta  pererrat  iter.t  '::mu: 
Nam  modo  turilegos  Arabas,  modo  despicit  Indos, 

Hinc  LibySf  hinc  Meroe.^siccaque  terra  subest 

Nunc  adit  Hesperios,  Rheoum,  Rhodanumque, 

Padumque,  i  ;  i  .  i  ^  571 

Teque  fiTture  parens^  Tibi^,  potentis  aqt». 
Quo  feror  ?  .immensiun  est  errata»  dicere  terras : 

Praeteritus  Cereri  nuUus  in  orbe  Idcus.  i 
Errat  et  in.  coelo ;  liquidique  immunia  ponti    575 

Alloquitur  gelido  proxima  signa.polo :i  i  : 
Parrhasides  stellas;  namque  omnia  nosse  potestis, 

^quoreas  nunquam  quum  subeatis  aquas ; 
Persephonen  miserse  natam  monstrate  parenti. 

Dixerat :  huic  Helice  talia  verba  refert :       580 


can^eos  io  mare.  Pleoius,  iEneld.  x» 
694 :  rupes  eiposta  ponto.  Init — Ugit, 
De  cureu  in  aere  locutus  est,  ut  de 
navigatione  io  mari.  lonium  sic  ab- 
solute  ppni  solet.  Vide  Bentleium 
ad  Hbratii  £pod.  x.  19:  non  autem 
hiq  ibtelligas  mare,  quod  vulgo  lonium 
dici  lolet,  inter  Graeciam  et  Italiam, 
aed  quod  loniam,  Asie  partem  alluit, 
a  quo  non  longe  abest  lcarium»  Ne- 
que  Metam.  iv.  534.  vulgari  sensu  le- 
gitur.  Krebsius  hoc  loco  totum  mare 
intelligit  quod  inter  Graeciaro,  Sici- 
liam,  Phcenicen  et  .£gyptum  patet 
Immo  angustiore  sensu  capi  debet, 
quippe  positum  inter  ^lg<tum  et  lca- 
rium,  I^iversum  loeis  iter,  diversa 
loca. 

570.  Meroe,  insuia  iSthiopum, 
quam  Nilus  facit ;  Mela,  I.  ix.  10 : 
"  Nilus,  quum  diu  simplex  ssvusque 
deacendit»  circa  Meroen  late  patentem 


iosulam  in  JEthiopiam  diffunditur." 
Adde  III.  ix.  init.  Hetperiat  aive  oc- 
cidentaies  fluvios;  sic  etiam  Me^ii* 
259.  conjungit,  ubi  addit:  "cuiqiie 
fuit  rerum  promissa  potebtia»  Tbj* 
brin." 

575.  Etiam  Met.  xiii.  293.  immm- 
nem  ^uorit  Aretonm  Jam  HomemSi 
II.  Z.  489 :  Olfy  ^  dftfiopSQ  im  Xoe- 
TptHv  'QKtavolo,  In  Ursam  majoren 
Callisto  mutata,  Lycaoiiis  Arcadit  (• 
lia;  Arcadia  autem  oUm  P^rrhmm 
dicta.  Namqus;  etiam  Homerus  et 
Virgilius  post  appelUtionem  ope  par- 
Ucularum  ydp  et  namqtit  rationem  eo- 
rum  quie  secutura  sunt,  prsmittunl. 
Vide  Ernest.  ad  Od.  M.  320 ;  Hey- 
nium  ad  ^Sneid.  i.  731. 

580.  De  Ueliee  dictum  ad  iii.  108. 
In  hymno  Homerico,  Ceres  decimo 
erroris  die  primum  ex  Hecate,  iuiiam 
tenente,  de  61ia  qu«rit ;  tinn»  qQOin 


FASTORUM  LIB.  IV. 


315 


I!riinine  nox  vacua  est :  Solem  de  virgine  rapta 

Consule,  qui  late  facta  diuma  videt. 
$ol  aditus ;  Quam  queeris,  ait,  ne  vana  labores, 

Nupta  Jorvis  fratri  tertia  regna  tenet.  -.       •  • 
^esta  diu  seoum,  sic  est  affata  Tonantem ;     585 

Maximaque  in  Tultu  signa  dolentis  eraiit ; 
ii  memor  es,  de  quo-mihi  sit  I^oiserpina  nata: 

Dimidium  curse  debet  habere  tuse*  -i  -'^: 
Orbe  pererrato,  soia  est  injuria  facti     '  * 

Cognita:  commissi  prsemia  raptor  habet.     590 
\t  neque  Persephonedigna  est  prsedone  marito, 

Nec  gener  hoc  nobis  more  parandus  erat. 
Quid  gravius  victore  Gyge  captifTa  tulissem, 

Quam  nunc,  te  coeli  seeptra  tenente,  tuH?* 
Verum  impune  ferat ;  nos  heec  patiamur  inultae : 

Reddat,  et  emendet  facta  priora  novis.         596 
Jupiter  hanc  lenit,  factumqtie  excusat  amore ; 

Nec  gener  est  nobis  ille  pudendus,  ait.- 


Ula  rem  ignoraret,  ver.  62.  ad  SoUm 
Goatendit :  9tQv  OKoirbif  ^^1  koI  &v 
9p&v ;  Metam.  v.  487  sqq.  ex  Arethusa 
raptino  discit ;  apud  Apollodorum  ex 
Hermiooenribus.  Adeo  hsc  variata 
•nnt.  Qui  late,  etc.  Sol  irav^cpnjc* 
Codex  Bononiens. /urta  diuma,  quod 
Bvmaniio  valde  placet ;  altera  lectto 
tetiorem  habet  sententiam.  Hymno 
Hoffierico  69.  Ceres  Solem  ita  alloqui- 
t«r :  S^  yStp  Si^  ira<rav  M  yfi6va  kqX 
Mrind  wivTtnf  AiOkpoQ  Ik  iitf^  KaTaBkp- 
tmoM,  httrkvtfjvi»  Raptum  Sol  ita  in- 
dicat,  nt  fomentum  matri  dolenti  ad- 
ferat :  Nupta  Jovisfratri,  etc. 

585.  Confer  cum  oratione  seq.  Me- 
tam.  V.  512  sqq.  qus  ei  simillima. 
nii  stat  aote  Jovem  toto  nubila  vuUu, 
et  pauit  invidiota  capiUis,  rogatque, 
tteu  tit  tibi  cura  vilior  ilihis. 


59^.  Gyges  unus  ex  Centimanis; 
Heftiodns,  Theog.  149 ;  Apollodor.  i. 
).  Sed  hoc  loco  inter  Gigantas  rela- 
tus  est,  qui  cum  Jove  de  imperio  cer- 
tanint.  Magna  igitur  vis  et  plurimum 
acerbitatis  est  in  hac  comparatione. 
Scaliger  malebat  hoc  loco  Gye ,  sine 
causa.  Vide  Heinsium  ad  Amor.  11. 
i.  12  ;  Bentleium  ad  Horatii  II. 
Od.  xvii.  14 ;  Munker.  ad  Hyginum. 
p.  2. 

598.  Hymn.  Homerico,  83.  Sol  Ce- 
rerem  sic  solator :  ovroi  dcur^;  Fa/i- 
Ppbc  kv  ABavdrotQ  noKwrfip&vTutp 
'AiSunfivg,  Non  ego  nobHior.  Se 
cura  uno  Plutone  comparare  debebat ; 
sed  placuit  obiter  et  alterum  fratrem 
addere.  Inane,  in  quo  inanes  umbrx  ; 
Metam.  iv.  509;  inania  regna  Ditis 
ex  Virgilio,  ^neid.  vi.  269. 


216 


P.  OVIDII  NASONIS 


Non  ego  nobilior :  posita  est  mihi  regia  coelo ; 

Possidet  alter  aquas ;  alter  inane  chaos.       600 
Sed  si  forte  tibi  non  est  mutabile  pectus, 

Statque  semel  juncti  rumpere  vincla  tori, 
Hoc  quoque  tentemus,  siquidem  jejuna  remansit: 

Sin  minus ;  inferni  conjugis  uxor  erit. 
Tartara  jussus  adit  sumtis  Caducifer  alis ;        605 

Speque  redit  citius,  visaque  certa  refert. 
Rapta  tribus,  dixit,  solvit  jejunia  granis, 

Punica  quae  lento  cortice  poma  tegunt. 
Haud  secus  indoluit,  quam  si  modo  rapta  fuisset 

M cesta  parens ;  longa  vixque  refecta  mora  est. 
Atque  ita,  Nec  nobis  ccelum  est  habitabile,  dixit ; 

Taenaria  recipi  me  quoque  valle  jube.  612 

Et  factura  fuit ;  pactus  nisi  Jupiter  esset, 

Bis  tribus  ut  coelo  mensibus  illa  foret. 
Tum  demum  vultusque  Ceres,  animumque  recepit; 

Imposuitque  suae  spicea  serta  comse.  616 


603.  Metam.  dicto  loco  additur: 
nam  sic  Parcarum  fcrdere  cautum» 
£rat  lex  fatoruro,  ut  oemiDi  ab  infe- 
ris  redire  liceret,  qui  ibi  aliquid  gus- 
tasset.  Pluto  igitur  Proserpinam  prius, 
quam  dimitteret,  granum  puoicei  mali, 
poitK  k6kkov,  edendum  dedit ;  hymti. 
Homer.  335;  371—412;  Apollodo- 
rus,  dicto  loco.  Sed  Metam.  dicto 
loco,  Proserpina  ambulans  spoote  sep- 
tem  grana  comedit.  £am  autem  ob 
causam  lliesmophoriazuss  abstine- 
baot  a  malis  puniceis.  Caeterum  ejus 
geoeris  arbores  etiam  Homerus,  Od. 
A.  589.  apud  inferos  finxit.  Caduci' 
fer  in  hymno  Homer.  ver.  335.  in  Ere- 
bum  mittitur,  ut  Plutonem  deliniat, 
Proserpinamque  inde  reducat. 

611.  Taubnerus  sic  distingui  vult, 
Atque,  Ita  nec  mthis,  etc.  Sed  atque 
ita  nuoc  quoqua  potest  esse,  quo  facto. 


tum,  ut  sspe.  Non  habita^le,  obsH- 
natum  mihi  est  noa  amplius  babitaie 
in  coelo ;  hymn.  Homer.  331 :  Ov 
fiiv  ydp  woTt  ^&nce  GwStdtoc  Ovkbfi' 
Troio  vpiv  y  iir^iinaBcu,  irpiv  y  Uet 
d^akfAOunv  i^v  IwtwiSa  covpvv. 
Pactut  euet,  promisisset.  Perdidissec 
Ceres  totum  genus  humannm,  nisi 
Jupiter  succurrisset.  Is,  quum  fmstra 
Deos  deinceps  omnes  Eleusinem  mi- 
sisset  ad  Deam  arces^endaro,  tandem 
per  Rheara  ei  ofFert  conditionem  huic, 
ut  filia  tertiam  cujusque  anni  paitea 
cum  Plutone  sit,  duas  reliquas  cam 
matre  in  ccelo;  hymn.  Homer.  305 
nqq.  445;  sic  et  Apollod.  Sed  Mi 
tribut  mensibus  est  etiam  Metam.  dicto 
loco,  et  Hygino,  fab.  146. 

615.  Mater,  filia  recepta,  ^iC»  >/vr» 
fiaivdc  opog  Kora  Sdnwv  i;X^,  nec 
filiae  gaudium  minus  ;  hymn.  385  sqq. 


FASTORUM  LIB.  IV. 


217 


rgaque  provenit  cessatis  messis  in  arvis ; 

Et  vix  congestas  area  cepit  opes. 

>a  decent  Cererem  ;  vestes  Cerealibus  albas 

Sumite :  nunc  pulli  velleris  usus  abest.        620 

cuPAT  Apriles  Idus  cognomine  Victor 

Tupiter :  hac  illi  sunt  data  templa  die. 

c  quoque,  ni  fallor,  populo  dignissima  nostro 

\.tria  Libertas  coepit  habere  sua. 

CE  secutura  tutos  pete,  navita,  portus  :         625 

/"entus  ab  occasu  grandine  mixtus  erit. 


tU  in  arvis,  nam  aDtea  apud  Si- 
,    perfregerat  aratra,    occiderat 
os  cura  bubus,  arvajusserat  faU 
lepositum,  seminaque  vitiaverat, 
lilitas  cassa  jaceret ;  Metam.  v. 
conf.  hyran.  Homer.  305.    Alba 
t,  etc.     Causam  poeta  ipse  v. 
reddit,  quia  maturit  albescit  mes- 
istis,    De  matura  segete  Met.  i. 
eanere ;     alibi    fere  flavescere  ; 
colonim  a  veteribus  satis  vage 
antur.     f^unc  pulli  velleri$f  etc. 
e  in  luctu  publico  sacra  Cereris 
Bintermittebantur,  quia  lugentes 
tnas  iisinteresse  nefas  habebatur : 
ByXxii.  66  ;  xxxiv.  6 ;  vide  Span- 
ad  Callimachum  Cer.  18. 
i — 624.  Idibus  Jovi  Victori  tem- 
et  Libertati  atria  data,      Victori 
457.  Q.  Fabius  Maximus  ante- 
ad  castra  Samnitium  pergeret, 
Tovit;  Livins,  x.  29.  Libertatis 
Tiberii  Gracchi,  qui  tempore 
Pttnici  secundi  vixit,  pater  in 
(    Aventino  faciendam    curavit 
Lvitque ;  Livius,  xxiv.  26.  Quod 
factum  circa  annum  515.  quo 
onsulatu   functus   est.     Atrium 
ati*  anno  u.   c.  559.  a  Psto 
trnelio  Cethego  censoribus  re- 
)  est ;  Liviiis,  xxxiv.  44.      In 
nt  tabellx  publica^,  certe  Tib. 
hi  tempore ;   Livius,  xliii.   16. 
L.V. 


Etiam  Asinius  Pollio  atrium  Libertatis 
eistruxisse  a  Suetonio  August.  29.  nar- 
ratur,  quod  haud  dubie  ad  instaura- 
tionem  ejns  et  exornationem  referen- 
dum. 

625 — 628.  Diexiv.  Aprilis,  grando, 
Eodem  die  Antonius  victus  ad  Mutinam» 
Ktiam  Columella,  xi.  2  :  xviii.  Kalend, 
Maii  ventosa  tempestas  et  in^es,  nec 
hflc  constanter, 

Mutinensia  arma,  Antonius,  quura 
Decimum  Brutum  Mutintt  obsideret, 
a  senatu,  Cicerone  inprimis  auctore, 
hostis  patrie  judicatus  est,  missique 
sunt  contra  eum  ann.  u.  c.  710.  Hir- 
tius  et  Pansa  coss.  atque  Octavianus 
Casar  propraetor.  Priori  prcelio  Pansa 
vulneratus  est,  posteriori  Hirtius  eo- 
dera  die  fortiter  pugnans  cecidit :  quo 
facto  quum  Octavianus  victoria  uti 
vel  nesciret,  vel  nollet,  Antonius  ad 
Ligures  elapsus  cst ;  Appianus  de 
Beil.  Civ.  iii.  50  sqq.;  Dio  Cassius, 
xlvi.  39  sqq.  Nimis  igitur  poeta 
Cffisarem  laudat,  quum  eum  contu- 
disse  arma  Mutinensia  ait.  Bene  au- 
tem  hanc  victoriam  cum  tempestate 
illius  diei  conjunxit  verbis  Sit  licet  et 
fueritt  sit  ita,  ut  eo  die  interdum 
grando  cadat,  et  fuerit  ita  et  olim. 
Militiat  monente  Burmanno  vel  ex- 
peditione  sua,  vel  militibus  suis  ;  sed 
de  die  restat  aliqua  difficuitas.  Galba 
Ff 


218 


P.OVIDII  NASONIS 


Sit  licet  et  fuerit,  tamen  hac  Mutinensia  Caesar 

Grandine  militia  contudit  arma  sua. 
Tertia  post  Veneris  quum  lux  surrexerit  Idus, 

Pontifices  forda  sacra  litate  bove.  630 

Forda  ferens  bos  est,  fecundaque,  dicta  ferendo : 

Hinc  etiam  fetus  nomen  habere  putant. 
Nunc  gravidum  pecus  est;  gravidse  nunc  semine 

Telluri  plenae  victima  plena  datur.  [terr« ; 

Pars  cadit  arce  Jovis :  ter  denas  Guria  vaccas  635 

Accipit ;  et  largo  sparsa  cruore  madet. 
Ast  ubi  visceribus  vitulos  rapuere  ministri, 

Sectaque  fumosis  exta  dedere  focis, 
Igne  cremat  vitulos,  quae  natu  maxima,  Virgo ; 

Luce  Palis  populos  purget  ut  ille  cinis.         640 


enim  apud  Ciceronem  ad  Div.  x.  30« 
prias  proelium  xviii.  Kal.  Maii  com- 
missum  scribit.  Itaque  aut  erravit 
Ovidius  aut,  quod  et  Gesenius  rooomt, 
apud  Ciceronem  numerus  corruptus  est. 
629—672.  Die  xv.  Apr,  Fcrdicidia. 
Hic  nomen  explicat,  sacra  ipsa  de* 
scribit,  originemque  eorum  repetit 
inde  a  Numa.  Forda  boSf  vacca  prasg- 
nans.  Festus  :  "  Fordicidiis  boves 
fordflB,  id  est  gravidas,  immolabantur, 
dicts  a  fetu."  Varro  de  Ling.  Lat. 
V  :  "  Fordicidia  a  fordis  bubus.  Bos 
forda,  quae  fert  in  ventre."  GIosssb 
fordas  explicant  iyKVfjiovov<Tag,  eifor- 
dicidia  Ovtriag  iyicvfiovoQ  ^o6q,  De 
vaccis  peculiariter  hoc  vocab.  dictum 
monet  Bentleius  ad  Horatium,  III. 
Od.  27  ;  Festus  et  Varro  de  Re  RusU 
ii.  5.  scribunt  et  horda  atque  hordi' 
cidia;  vide  omnino  Schneider.  ad 
Varronis  dictum  locum.  Litare,  grato 
sacrificio  satisfacere  Diis,  placare 
Deos.  Negat  quidem  Servius,  Utare 
tacra  recte  dici ;  sed  vide  Schwarz. 
ad  Plinium,  pan.  lii.  3.  Ferens  nerope 
in  utero.  Ab  antiquo^eo  putant  flux- 
isse  vocabula  fero,  fettu,  fecundut. 


fardM.  Vir  doctus  in  Ephem.  Heiddb. 
d.  1.  voc.  fordia  deducit  a  Grcco, 
^poQ,  ^opdBoQ,  laudatque  in  eim 
rem  Vossii  Etymol. 

633.  Tempori  accommodatnm  Iwe 
stcrum.  Tellus  cur  hic  commemorettf 
e  ver.  665.  patet ;  adde  i.  671—674. 
Hostia  ei  propria  erat  sus  prsgnaoii 
Macrobius,  i.  SaL  12.  PUtut,  gravida 
seminibus,    plena,    gravida,    victiiM 
datur.    Arx  Jovis,  delubrum  Jovis  ia 
Capitolio ;  vi.  18;  vide  ad  i.  85;  ii* 
70.     Curia,  Varro  de  ling.  Lat  v : 
"  Ea  die  publice  immolantur  boves 
prsBgnantes    in    curiis    compiures." 
Eraot  autem    Roms,  quod  constat, 
curiae  triginta.     Ministri,  victimarii» 
ut  ver.  413.     Rapuere,  quia  celerriiDe 
ea  res    peragebatur.     Natu    maxisu 
Virgo,  eadem  dignitate  raaxima  eiati 
unde  a  Plinio,  IV.  Epist.  ii.  6.  moatiM 
vestalis  vocatur ;  ubi  vide  notam  nos- 
tram.  Luce  Palis,  Palilibus,  de  quibas 
mox  ver.  721  sqq.     Purgare,  expiaie 
lustrando.    De  purgaminibut  ii.  35. 
In  iis  cinis  etiam  apud  alios  popuks. 
Vide  Spencer.  de  legibus  ritualibas 
Hebr.  tom.  ii.  p.  77. 


FASTORUM  LIB.  IV. 


219 


Rege  Numa,  fructu  non  respondente  labori, 

Irrita  decepti  vota  colentis  erant. 
Nam  modo  siccus  erat  gelidis  aquilonibus  annus ; 

Nunc  ager  assidua  luxuriabat  aqua. 
Saepe  Ceres  primis  dominum  fallebat  in  herbis ; 

Et  levis  obsesso  stabat  avena  solo :  646 

Et  pecus  ante  diem  partus  edebat  acerbos ; 

Agnaque  nascendo  saepe  necabat  ovem. 
Silva  vetus,  nullaque  diu  violata  securi, 

Stabat,  Maenalio  sacra  relicta  Deo.  650 

lUe  dabat  tacitis  animo  responsa  quieto 

Noctibus  :  hic  geminas  rex  Numa  mactat  oves. 
Prima  cadit  Fauno ;  leni  cadit  altera  Somno  : 

Sternitur  in  duro  vellus  utrumque  solo. 


644.  Ager  auidua  luxuriabat  aqua 
posset  esse,  ob  aquam  assiduam  sege- 
tes  onerataB  fertilitate  procumbebaDt ; 
Flinitts,  XVin.  xliv.  2.  Verum  huic 
malo  succurri  potuisset  depascendo ; 
Virgil.  Georg.  i.  112.  Ergo  luxuriare 
aqua,  nimia  aquae  copia  laborare: 
Ittxuries  omne  nimium  ;  Plinius,  ix.  1. 
humoris  luxuria.  Quas  sic  plenam 
messem  pollicebantur,  eacceli  humore 
degenerabant  in  avenam  folliculis  va- 
cuis;  Plinius,  XVIII.  xvii.  1.  De 
avena  illa  levi  aut  inani  vide  intt.  ad 
Virgiliuro,  Georg.  i.  154.  ubi  infelix 
iolium  et  tterile»  aventt  conjunguntur. 
Stabat  obusto  solo,  stabat  sic,  ut  omne 
solnm  repletum  teneret.  Acerbus  a 
pomis  immaturis  translatum  ad  alia 
immatura,  (Nooius,  iv.  41.)  nunc  ad 
partns  imroature  editos.  Sed  ita  re- 
dnndare  videtur  ante  diem.  Possis 
^tor  putare,  acer6os  dictum  pro  acer» 
be,  cujus  ezplicationem  in  versu  se- 
quenti  neeabat  habeat.  Malim  ta- 
men  partus  pecori  dolores  adferentes 
tntelligere. 

649.  Locus  sq.  pendet  a  Virgilio, 
^n.  vii.  81  sqq.  ubi  prope  Albunearo 


lucus,  in  quo  Fauni  fatidici  oraculum, 
a  quo  gentes  Itals  dubiis  in  rebus 
responsa  petebant,  ita  quidem,  ut 
cssis  ovibus  sub  nocte  silenti,  pellibus 
incubarent  stratis,  somniaque  exspec* 
tarent.  De  ea  re  verbum  proprium 
incuhare,  iyKOifiatjOat,  Silvam  sacram, 
ut  hic,  sic  etiam  Met  iii.  28.  circum- 
loquitur  ;  vide  ibi  notam.  Mcmalius 
Deus,  Faunus,  quem  passim  poets 
Latini  cum  Pane,  Deo  Arcadum,  con- 
fundunt.  De  Fauno  autem  vide  iii. 
84  et  291  sqq.  quo  loco  et  ipse  Nuroa 
ei  sacra  facit.  Animo  quieto  dativo 
casu,  animis  quiescentibus,  in  somnis. 
Somno  etiam  Romanos  sacra  fecisse, 
hinc  videmus.  Nunc  Numa  facit, 
quia  in  somnis  oraculum  exspectabat. 
654 — 660.  Quisomnia  exspectabant, 
ita  se  praeparare  solebant,  ut  absti- 
nerent  ab  omnibus,  quas  ventrem 
gravare,  sanguinis  motum  accelerare» 
atque  phantasiam  excitare  possent, 
a  Venere,  ab  usu  carnium,  tum  ut 
aqua  viva  se  lavarent.  Vide  Potteri 
Archaeol.  i.  pag.  682.  edit.  Ramb. 
De  fontana  aqua  vide  ad  ver.  778. 
Intonsumf  quia  tum  nondum  tonderi 


220  P.  OVIDII  NASONIS 

Bis  caput  intonsum  fontana  spargitur  unda ;    655 

Bis  sua  faginea  tempora  fronde  premit. 
Usus  abest  Veneris  :  nec  fas  animalia  mensis 

Ponere ;  nec  digitis  annulus  ullus  inest. 
Veste  rudi  tectus  supra  nova  vellera  corpus 

Ponit,  adorato  per  sua  verba  Deo.  660 

Interea  placidam  redimita  papavere  frontem 

Nox  venit,  et  secum  somnia  nigra  trahit. 
Faunus  adest ;  oviumque  premenspede  velleraduro, 

Edidit  a  dextro  talia  dicta  toro : 
Morte  boum  tibi,  rex,  Tellus  placanda  duarum ; 

Det  sacris  animas  una  necata  duas.  666 

Excutitur  terrore  quies  ;  Numa  visa  revolvit ; 

Et  secum  ambages  caecaque  jussa  refert. 
Expedit  errantem  nemori  gratissima  conjux; 

Et  dixit,  Gravidae  posceris  exta  bovis.  670 


solebant   RomaDi;    ii.  30;    intonsus      hit  bene  de  comitatu ;  MeU  i.  219. 
Numa  est  vi.  264.    Fago  religio  quae-       "  traherent  quum  sera  crepuscnla  noc- 


n 


dam  erat ;  Plinius,  xvi.  14 ;  Festus  tem.' 
"  Fagutal,  sacellum  Jovis,  in  quo  fuit  663.  Durum  Gesenius  interpretatur 

fagus  arbor,  quae  Jovi  sacra."    Digitis  corneum.     Talis  pcs  sane  Fauno  da- 

annulus.     Nempe    incubantes  soluti  batur,    quando    confundebatur   cum 

esse  debebant  omni  vinculo  cinctus,  Pane,  ut  ii.  361.  Sed  et  pes  humanui» 

calceorum,  annulorura.  Rudis,  e  lana  quo  premimus,  calcamus  aliquid,  dn' 

rudi  contexta  vestis  nocturna.     Nova,  rus  dici  solet,  ut  Metam.  ii.  862.    Si- 

recentia.     Sua  v«r6a,  solemnia  in  tali  militer  Metam.   xii.    140.  "genibus- 

re;  ii.  542.  que  premens    prscordia  duris."    A 

661.  Plcnius  Noctis  adventum  de-  deitro,  quia    propitius  monet,   quid 

scribit  Tibullus»  II.  i.  87.  ubi  in  ejus  agcndum  sit. 

comitatu   incerto  Somnia  nigra  petie,  •         668.  Ambages  et  cacajussa,  obsca- 

MfXavoTrrepvycc  ovnpoi    sunt  apud  rum  responsum ;  Metam.  i .  388.  "  cs- 

Euripidem,  Hec.  71.    Sed  nunc  Som-  cis  obscuralatebris  verbadatas  sortis." 

niorum  usus    nullus,    quandoquidem  Errare  siepe  est  fluctuare,  dubitare. 

Faunus  ipse  responsa  dabat.   Papaver,  Dubitans  expeditur,  quum  certior  red- 

nigrum   inprimis,  quia  vim  soporifi-  ditur,  edocetur.     Sspe  autem  oracu- 

candi  habet,  Somno  tribuebatur  ;  Met.  lorum  ambagcs  interprete  indigebant. 

xi.  605;  Sil.  Italicus,  x.  353  ;  Statius,  Conjugis  EgerioB  ope  Numa  etiam  iii. 

Theb.  ii.   143;  ergo  et  Nocti.     Non  275.  sqq.  utitur.     Anmts,  proventos 

autem  nuac  illud  effundit  e  cnrnu,  annuus;  vide  Schvvarz.  ad  Plin.Pan. 

sed  frontem  eo  redimitam  habet.  Tra-  xxix.  3. 


FASTORUM  LIB.  IV. 


221 


.  bovis  dantur  gravidae :  felicior  annus 
ovenit,  et  fructum  terra  pecusque  ferunt. 
i  quondam  Cytherea  diem  properantius  ire 
ssit,  et  aetherios  praecipitavit  equos ; 
tulum  imperii  quam  primum  luce  sequenti 
igusto  juveni  prospera  bella  darent.  676 

jam  praeteritas  quartus  tibi  Lucifer  Idus 
ispicit :  hac  Hyades  Dorida  nocte  petunt. 
riA  post  Hyadas  quum  lux  erit  orta  remotas, 
trcere  partitos  circus  habebit  equos.  680 


-676.  Die  xv.  Aprilis,  Augus- 
erator  dictus.  De  triplici  sensu 
nperator  vide  Casaub.  ad  Sue- 
Cssar.  76.  Ob  res  feliciter 
Dnmerumque  hostium  occiso- 
tge  definitum  Augustus  se- 
vicies  a  victore  exercitu  Im- 
salutatus  est  ;  Tacitus,  An.  i. 

Julius  Cssar  primus  cspit 
men,  ut  pra^noroen,  ita  sibi 
t,  ut  eamdem,  quam  avroKpa- 
cvpiog,  vim  haberet,  summum- 
perium  indicaret ;  Dio,  xliii. 
nc  etiam  Augustus  ann.  U.  C. 
um  ex  ^gypto  rediisset,  idem 
len  eodem  sensu  assumsit,  at- 
eimperiisui  annos  numeravit ; 
,41  extr.  In  honoris  Isetitixque 
ocietatem  Cytherea  in  primis 
debebat,  a  qua  gens  Julia 
Ittcebat  (supra  ver.  20.)  qua- 

et  apud  Virgiliuro,  Georg.  i. 
lem  Augusti  coelum  intrantis 
I  myrto  cingit.  Qui  cupide 
ia  Ista  exspectat,  ei  dies  an- 
s  tarde  decedere  videtur. 
m  igitur  sensum,  ut  transitus 
uentia  ingeniosus  esset,  nec 
I,  poeta  Veneri  tribuit ;  quae 
em  illum  properantius  ire  non 
ipit,  sed,  ut  Dea,  etiam  Jubet. 
autem    atherips   equo»,  equos 


Solis,  pntcipitat,  festinaater  decurrere 
jubet,  Phoebi  partes  sibi  viDdicat. 
Pracipitare  verbum  in  hac  re  solemne, 
inprimis  tanjen  de  occasu,  ubi  pr«- 
ceps  Solis  via ;  Metam.  iv.  91.  "  lux 
tarde  decedere  visa,  Prscipitatur 
aquis."  JEti.  ii.  9  :  "  Nox  coelo  pra- 
cipitat."  Csterum  simile  figmentum 
habemus  v.  545.  Mox  BurmanDO  ex 
uno  Patav.  titulum  imperii,  sua  pr^mia, 
placet.  Immo  quam  primum  optime 
convenit  cupiditati  Veneris.  Juveni, 
Natus  tum  erat  annos  triginta  tres. 

677.  Die  xvii.  Aprilis,  sive  die  xv. 
Kalend.  Maii  Hyades  occidunt ;  sic  et 
Cssar  Germ.  apud  Plin.  xviii.  26. 
Doris,  fiiia  Oceani,  conjux  Nerei,  ma- 
ter  quinquaginta  Nympharum;  He- 
siod.  Theog.  240  :  nunc  pru  ipso  mari, 
ut  Thetys  alibi. 

679 — 712.  Die  xix.  April,  vulpet  in 
CirceneUmt  comburuntur;  cujus  rei 
causam  ab  hospite  cog^tam  poeta 
narrat.  Carcere — equos,  in  circo  de- 
currunt  equi,  antea  duodecim  carceri- 
bus  disteuti.  Partitus  passivo  seDSU. 
Intelliguntur  autem  Circenses  Cereris 
pridie  Idus,  ver.  390.  coepti  et  ad 
hunc  usquediem  continuati,quodetiam 
Kalendaria  docent.  Missa,  emissas 
in  circum.  Ferre  terga;  vide  ad  ii. 
284. 


P.  OVIDII  NASONIS 


Cur  igitur  missae  vinctis  ardentia  taedis 
Terga  ferant  vulpes,  causa  docenda  mihi. 

Frigida  Carseolis,  nec  olivis  apta  ferendts, 

Terra,  sed  ad  segetes  ingeniosus  ager. 
Hac  ego  Pelignos,  natalia  rura,  petebam,         685 

Parva,  sed  assiduis  humida  semper  aquis. 
Hospitis  antiqui  solitas  intravimus  sedes : 

Demserat  emeritis  jam  juga  Phcebus  equis. 
Is  mihi  multa  quidem,  sed  et  hsec  narrare  solebat, 

Unde  meum  prsesens  instrueretur  opus :       690 
Hoc,  ait,  in  campo,  campumque  ostendit,  habebat 

Rus  breve  cum  duro  parca  colona  viro. 
Ille  suam  peragebat  humum :  sive  usus  aratri, 

Sive  cavae  falcis,  sive  bidentis  erat. 
H«c  modo  verrebat  stantem  tibicine  villam  ;    695 

Nunc  matris  plumis  ova  fovenda  dabat : 


683.  Ut  renim  gnvionim  causas  a 
Diis,  sic  levem  hanc  fabeliam  a  rus- 
tioo  Carseolaoo  sibi  traditam  varie- 
tatis  causa  fiugit.  CarseoU  ad  viara 
Valeriam,  qus  Roma  ducebat  ad 
Pelignos.  Heins.  e  conjectura  dedit 
CarseoU,  ut  esset  appositio.  Etiam  in 
Tuscis  **  coelum  hieme  frigidum  et 
gelidum  myrtos  et  oleas  adsperoatur 
ac  re^uit ;"  Plinius,  V.  £p.  vi.  4. 
Ingenium  saepe  de  uatura  et  indole 
cujuscumque  rei ;  nunc  tamen  nove 
ingeniosuM,  natura  sua  aptus,  ad  sege- 
tes  fereodas.  Ccterum  haec  terraa 
Carseolans  notatio  niliil  ad  rem  per- 
tinet,obiter  tantum  adjectaest.  Quod 
valet  etiam  de  PeUgnis,  qui  sic  ab 
aquarum  salubritate  et  copia  et  alibi 
commendantur,  ut  Amor.  II.  xvi.  1  : 
'*  Pars  me  Sulmo  tenet  Peligni  tertia 
ruris,  Parva,  sed  irriguis  ora  snlubris 
aquis."    Adde  Amor.  III.  xv.  1 1. 

687.  SoUtas  bene  se  habet,  causam 
enim  continet,  cur  nunc  intraverit. 


Emeriti,  qoi  cursum  diurnum  absol- 
venint :  conf.  iii.  43.  MuUm  quidem, 
sed  et  hae ;  Grsco  more,  cum  mnlta, 
tum  hsc.  Instruereturf  exomaretnr, 
augeretur.  Breve,  exiguum.  Durus, 
laboribus  perferendis  adsuetus  ;  Me- 
taro.  xii.  615.  duri  humeri,  Sic  duri 
messores,  juvenci,  etc.  Grata  sequi- 
tur  imas:o  diligentis  et  coloni  et  co- 
lonae.  Feragere  humwn  mihi  noD 
satis  placet ;  codd.  taraen  nihil  va* 
rietatis  suppeditant.  Sive  usus,  etc. 
ita  ut  nunc  aratro  uteretur,  nunc  falce. 
Falcis  usus  erat  etiam  ad  premendai 
umbras  ruris  opaci ;  Virgil.  Georg.  i. 
155  sqq.;  unde  apparet»  describi  hic 
diligentissimum  colonum.  BidenSt 
rastrum  duobus  dentibus,  quo  glelMB 
confringebantur. 

695.  Tihicinei ;  rectas  in  sedi6ciis 
trabes,  quibus  tecta  ruinam  minitan- 
tia  sustinentur ;  vide  Neap.  viii.  Met 
700.  furca  dicuntur.  Malvet  in  cilHS 
rusticis  etiam  Horat.  Epod.  58 :  "  gra- 


FASTORUM  LIB.  IV. 


2S8 


Aut  virides  malvas,  aut  fungos  colligit  albos ; 

Aut  humilem  grato  calfacit  igne  focum. 
Et  taraen  assiduis  exercet  brachia  telis ; 

Adversumque  minas  frigoris  arma  parat.       700 
Filius  hujus  erat  primo  lascivus  in  aevo ; 

Addideratque  annos  ad  duo  lustra  duos. 
Is  capit  extremi  vulpem  sub  valle  salicti : 

Abstulerat  multas  illa  cohortis  aves ; 
Captivam  stipula  foBnoque  involvit,  et  ignes     705 

Admovet :  urentes  effugit  illa  manus. 
Qua  fugit,  incendit  vestitos  messibus  agros ; 

Damnosis  vires  ignibus  aura  dabat.        [captam 
Factum  abiit;  monumenta  manent:  nam  vivere 

Nunc  quoque  lex  vulpem  Carseolana  vetat.  710 
Utque  luat  poenas  gens  haec,  Cerealibus  ardet ; 

Quoque  modo  segetes  perdidit,  ipsa  perit. 
PosTERA  quum  veniet,  terras  visura  patentes, 

Memnonis  in  roseis  lutea  mater  equis : 
£  duce  lanigeri  pecoris,  qui  prodidit  Hellen,  715 

Sol  abit :  egresso  victima  major  adest. 


vi  malvae  salobres  corpori/'  nbi  nistica 
"  Sacnun  vetnstis  exstruit  ligDis  fo- 
cum  Lassi  sub  adveDtum  viri."  Exer- 
eet,  occupata  teoet.  Ut  hic  lauifica, 
Ric  Metam.  xv.  471.  ovis  '*  horriferum 
coDtra  Borean  arma  miDistrat." 

703.  Eitremi — talicti,  io  extrema 
vallis  parte  salicto  obsita.  Cohors, 
cors.  Varr.  de  Re  Rustica,  iii.  3. :  in 
plaM  eohoTi,  in  qua  patcehantur  gal- 
UtuB.  Gallioe  dudc  aves  dicuutur  ut 
oftyiOeQ  GrsBcis. 

709.  Facti  illius  diu  praeteriti  mo- 
numenta  manent,  Monumenta  autem 
legem  intelligit,  cui  factum  origiuem 
dedity  qusque  adeo  memoriam  ejus 
servat. 


713<-720.  XII.  Kaiend.  Maia»  sive 
die  XX.  April.  Sol  ex  Ariete  in  Taurum 
traMit,  quod  Gasseodus  pridie  fieri 
docet.  Aurora  etiam  Metam.  xiii. 
579.  Memnonis  lutea  mater,  et  passim, 
ut  Met  vii.  703.  lutea,  scilic.  crocea, 
vocatur  a  luto,  herbsB  genere,  cujus 
succo  flavBB  inficiuntur  vestes.  Tum 
in  rosei»  fulg^t  lutea  bigis  etiam 
iEoeid.  vii.  26.  Respectu  siderum 
despectaotium  terr^t  recte  paientes  di* 
cuntur.  Arietis  signum  descripsit  ez 
my tho,  quem  iii.  867  sqq.  habes ;  sed 
quum  Tauri  sidus  victimam  majorem 
vocat,  quia  taurus  animal  in  victimis 
majoribus  est,  argutatur. 


224 


P.  OVIDII  NASONIS 


Vacca  sit,  an  taunis,  non  est  cognoscere  promtum : 

Pars  prior  apparet :  posteriora  latent. 
Seu  tamen  est  taurus,  sive  est  hoc  femina  signum, 

Junone  invita  munus  amoris  habet.  720 

Nox  abiit,  oriturque  Aurora :  Palilia  poscor. 

Non  poscor  frustra,  si  favet  alma  Pales ; 
Alma  Pales,  faveas  pastoria  sacra  canenti, 

Prosequor  officio  si  tua  festa  pio. 
Certe  ego  de  vitulo  cinerem,  stipulasque  fabales, 

Saepe  tuli  plena,  februa  casta,  manu.  726 


717.  Tauri  signum,  ut  hodie,  ita  et 
oHm  sic  pingebatur,  ut  priores  tautum 
ejus  partes  ezpresss  apparerent.  Pu- 
tabant  veteres  hoc  ideo  iieri,  quia 
lextts  ejtts  incertus  esset,  quum  alii  lo 
vaccam,  alii  taurum,  qui  Europam  in 
Cretam  transvexerit,  inter  sidera  re- 
latum  extstimarent :  Eratosthius,  cap. 
18.;  Hygin.  Poet.  Astr.  ii.  21.  lioc 
igitur  et  Ovidius  secutus  est  tam  bic, 
quam  v.  619  sq.  ubi  hujus  sideris 
origo  narratur ;  utrumque  autem  ani- 
mal  et  Jovis  amori  inservierat,  et  mu' 
neris  causa,  Junone  invita,  in  ccelo 
collocatum  dici  poterat. 

721—806.  XI.  Kal,  Maias  Palilia, 
Pabs,  Dea  antiquissima  pastorum, 
quamquam  noDDulli  masculiDi  gCDeris 
ministrum  Jovis  ac  villicum  intelligi 
malebant ;  ArDobius  adv.  Gentes,  lib. 
iii.  p.  123  ;  Servius  ad  Virgilium,  £cl. 
v.  35.  Ejus  sacra  et  Palilia  dice- 
bantur,  et  Pariiia  vel  a  partu  Iliae, 
vel  quod  eo  tempore  arbores  et  herbae 
parturiuDt,  pariuntque,  vel  denique 
pcr  mutatioDem  literarum.  Vid.  Cha- 
risius,  lib.  i. ;  Victorin.  in  Arte  Gram. 
lib.  i.;  Probus  ad  Virgiiiura,  Georg. 
iii.  1.;  quorum  verba  Brouckhusius 
ad  Propertiuro,  IV.  iv.  71.  dedit. 
Apud  scriptores  veteres  utraque  scrip- 
tura  occurrit.  At  si  Ovidius  Parilia 
dedisset,  sine  dubio  aliquid  de  hoc 
etymo    addidisset.     Eorum    ipsorum 


sacronim  (sive  ante  jam  receptorniD, 
sive  tunc  primum  institutomm)  die, 
Romulus  urbi  condends  maaum  ad- 
movit.  Id  diserte  tradunt  Dionjsiiis 
Halicam.  i.  88 ;  Flutarchus,  Rom.  12. 
Hic  itaque  dies»  Romanis  simul  Na- 
talis  patrise,  ycvlOXiov  r^c  ^arpiiei, 
summa  religione  lctitiaque  celebra- 
batur.  Non  mirum  igitur  videri  de- 
bet,  Ovidium  in  his  sacris  cmnendis 
esse  satis  longum. 

721.  Poseor,  ordo  rerum  jubet  me 
Palilia  canere.  Posci  verbum  solemne 
de  iis,qui  canere  aut  dicere  jubentur; 
Met.  V.  333.  Poscimur  Aonides;  Ho- 
ratius,  I.  Od.  xxxii.  1.  ad  lyram,  Pos- 
cimur ;  vide  ibi  Bentleium.  Am 
poscor  frustra,  idoneus  sum  iis  canen- 
dis.  Pro  ftastoria  alii  pastorum  ;  Ti- 
bullus,  dicto  loco,  ver.  87 :  *'  Saa 
festa  Palilia  pastor  CoocineL"  Porro 
multi  habent,  persequor  offieio.  Quo- 
niam  autem  officio  nunc  simul  honoris 
habendi  notio  inest,  propterea  profe- 
quor  prsferendum  videtur. 

725.  In  precationibus  veteres,  ut 
flecterent  Deos,  pietatis  sus  sigoa 
commemorare  solebant,  quod  ex  Ho- 
mero,  rauhisque  deincepa  poetis  no- 
tum  est.  Nunc  quidem  poeta  ea  signa 
jactat,  qus  ad  haec  ipsa  sacra  perti- 
nent,  et  in  sqq.  repetuntur.  Vocul» 
51  varietatis  causa  nunc  substituit 
certe,    De  cinere  illo  vhuli  vide  supra 


FASTORUM  LIB.  IV. 


235 


e  ego  transilui  positas  ter  in  ordine  flammas ; 
rgaque  roratas  iaurea  misit  aquas. 
i  Dea  est ;  operique  favet :  Navalibus  exi, 
ippis ;  habent  ventos  jam  tua  vela  suos.    730 
te  virginea,  populus,  suffimen  ab  ara ; 
jsta  dabit :  Vestae  munere  purus  eris. 
uis  equi  suffimen  erit,  vitulique  favilla ; 
rtia  res,  durae  culmen  inane  fabae.  734 

>r,  oves  saturas  ad  prima  crepuscula  lustra : 
ida  prius  spargat,  virgaque  verrat  humum. 


|. ;  adhibebatur,  ut  et  stipuUr 
■cil.  fabalia,  suffiminis  loco, 
)  sqq ;  sed  addit  februa,  pia- 
.  19.  quia  ilia  ipsa  suffimenta 
rgandi  habebant.     Jam  Ro- 

quum  id  ageret,  ut  urbem 
it,  ignes  ante  tentoria  accendi, 
aque  expiationis  causa  tran- 
jnmas  jussit ;  Dionysius  dicto 
dem  ergo  et  post  tenuit,  ut 
tpulisque  peractis  (ver.  781 
pularum  et  foeni  acervi  accen- 
r  transiliendi.  Varro:  '*  Pali- 

publica,  quam  privata  sunt. 
enus  hilaritatis  et  lusus  apud 
.  ut  congestis  cum  foeno  sti- 
:nem  magnum  transiliant,  his 
sseexpiaricredentes.''  Lauro 
lunc  usum  fuisse,  quiim  vis 
:andi  ei  inesse  crederetur,  do- 
iub.  ad  Theophrast.  charact. 
nmo  lauri  adspergere  se  sole- 
la  lustrali ;  infra  v.  677  :  Uda 

laurui :  lauro  sparguntur  ab 

tuamquam  olivae  etiam  rami 

in  rem  adhibebantur ;  JE- 

239 :  "  Idem  ter  socios  pura 
ilit  unda,  Spargens  rore  levi 
•  felicis  olivs."  De  roratU 
le  ad  ver.  778.    Pro  spargere 

mittere, 

Hic  poeta  operam  suam  cum 
one  nirsus  comparat ;  conf.  i. 
irdam  ad  Virg.  Georg.  ii.  41. 

V. 


Suo»,  secnndos,  ut  ttii  Dii  sunt  pro- 
pitii. 

731.  Suffimina  e  VestsB  teroplo  et 
a  Vestalibns  petebantur,  ver.  639. 
Pro  eri*  quidam  abis,  unde  Heiniiua 
ahi  conjicit.  Melius  poeta  indicat, 
quid  futurum  sit.  Pro  jmrut,  quod 
frequentissimum  in  hac  re,  alii  fituii- 
dus,  tutuM  aut  totut,  Inde  Burmannus 
maleconjicit  lotus;  februis  enim,  que 
jam  nominantur,  lavari  non  solebant. 
Sanguis  tqui.  Neapolis  obiervat,  hinc 
refelli  Solinum,  qui  id  servatum  tra- 
dat :  "  Ne  qua  hostia  Parilibus  c«b- 
deretur,  ut  dies  iste  a  sanguine  purus 
esset."  Verum  equus  non  eo  die  cc- 
sus  est,  sed  sanguis  intel.  qui  de  cauda 
equi,  mense  octobri  in  campo  Martio 
Marti  immolati,  destillaverat,  et  in 
Vesta:  templo  servabatur;  vide  Fes- 
tum  in  Eqtius  October,  Referunt  huc 
etiam  verba  Propertii,  IV.  i.  29: 
"  Annuaque  accenso  celebrare  Palilia 
foeno,  Qualia  nunc  curto  lustra  no- 
vantur  equo."  Culmen  pro  culrao. 
Inane,  demtis  fabis. 

735.  Lustrabantur  et  oves  et  ovilia 
sub  noctem.  Ktiam  in  Kalendario 
vetere  hsc  lustratio  notata.  Rituro 
verrendi  in  omni  sacro  lustrali  usita- 
tum  fuisse,  Neapolis  monet.  £t  ever^ 
rte  purgationes  domus  dicebantur. 
Frondes  et  Jixos  ramos  posse  Lenziua 
putat  umbracula  intelligi  ante  ovilia 
Gg 


236 


P.  OVIDII  NASONIS 


Frondibus  et  fixis  decorentur  ovilia  ramis ; 

£t  tegat  ornatas  longa  eorona  fores. 
Caerulei  fiant  Tivo  de  sulphure  fumi, 

Tactaque  fumanti  sulphure  balet  ovis.  740 

Ure  mares  oleas,  tsedamque,  herbasque  Sabinas ; 

Et  crepet  in  mediis  laurus  adusta  focis. 
Libaque  de  milio  milii  fiscella  sequatur ; 

Rustica  praecipue  est  hoc  Dea  Iseta  cibo.      744 
Adde  dapes  mulctramque  suas ;  dapibusque  resec- 

Silvicolam  tepido  lacte  precare  Palen.  [tis, 


oolloeata,  ez  Tibutlo,  It.  v.  97 ;  ▼«- 
ram  sub  umbraculis  illis  potius  dis- 
cumbebant  nistici.  Lang^,  e  posti- 
biis  dependentes,/es(ONJ.  T^gere,  ut 
«flartf,  verbnm  in  hac  re  proprium. 

739.  Sulphurit  usus  prsBcipuus  in 
lnatrationibus ;  Homerus,  Od.  x.  481 ; 
Tibollos,  I.  V*.  1 1 :  "  Ipseque  ter  cir- 
cum  Instravi  sulphure  puro."  Vivum 
quid  sit  sulphor,  explicat  Plioius, 
zzxv.  50.  ubi  quatuor  sulphuris  ge- 
nera  recenset;  "  Vivum,  quod  Grasci 
apyron  vocant,  nascitnr  solidum,  hoc 
est  gleba.  Cietera  liquore  constant 
et  conficiuntur  oleo  incocta."  Sed 
Gesenius  negat,  iilud  nunc  intelligi 
posse,  quia  Plinius  addat :  "  Vivo  so- 
lum  ex  omnibus  generibus  medici 
utuntur ;"  se  igitur,  si  lectio  saoa  sit, 
vivnm  capere  de  celeritate,  qua  sul- 
phur  a  Bamma  corripi  soleat,  ut  viva- 
eia  sulphura  Metam.  iii.  374.  Haec 
vero  Plinius  ipse  dicto  loco  refellit. 
Ubi  enim  monuit,  vivum  nilphur  viti- 
ligines  tollere,  pergit :  "  Habet  et  in 
religionibus  locum  ad  expiandas  suf- 
fitu  domos."  Sulphur  c^eruleum  in 
purgationis  descriptione  habet  Clau- 
dianus,  xxviii.  326.  Tangere  verbum 
solemne  in  hac  re,  ut  Heinsius  exem- 
plis  docuit ;  sic  et  ver.  790. 

741.  Olea  aeque  ac  lauri  usus  in 
pnrgationibus ;  i£neid.  vi.  230.  Ar- 
boret  etiam  Plinius  xvi.  19.  in  maret 


tifeminai  dividit.  Idem  ziL  32.  ebi 
de  ture  meneulo  agit,  addit :  **  Reli- 
gioni  tributum,  ne  sexus  alter  usurpt- 
retur."  Pinum  in  lustrationtbus  esn 
adhibitam,  supra  ii.  25.  vidimis. 
Nunc  cognata  arbor  memoratnr,  tt- 
da,  pinus  silvestris,  quam  Plinios  xvl 
19.  '*  flammis  ac  Inmini  tacronm 
gratam"  vocat.  De  herlnt  Sabima 
et  de  erepitante  lauro  dictum  ad  i. 
343. 

743.  Sacra  Dess  non  cmenta  et 
obvia.  £  milio  Itali  panem  praednl- 
cem  faciebant,  Plinius,  xviii.  24.  sed 
et  liba ;  Festus :  '*  Snffimenta  dice- 
bant,  qus  faciebant  ex  faba  milioqoe 
mellito,  mulso  sparso."  Fieeella  ast 
fiicinOf  calathus,  quem  rustici  otioai  e 
juncis  et  viminibus  texebant  variom 
in  usum  ;  Virgil.  Georg.  i.  266;  Ti- 
bullus,  II.  iii.  15. 

745.    H«c  verba  negotium  fecere 
intt.  qui  omnes  dape*  intellezae  de 
sacris  Des  oblatis.     Heins.  conjicit, 
Atide  dapi  mtUetram^a  ttMp;  vemm 
e  Tibull.  II.  V.  99.  disciraus,  msticos, 
sacris  peractis,   Mbi   dape*   parasse  : 
"  At  sibi  quisque  dapes  et  festas  ex- 
struet  alte  Cespitibus  mensas,  cespiti- 
busque  torum."  Eadem  convivia  etiam 
Propert.  1 V.  iv.  74.  meraorat,  "  QnanB 
pagana  madent  fercula  deliciis,"  et 
Noster  in  Terminalibus,  ii.  657.    Ne- 
que  credibile  est,  Ovidium  illa  omi- 


FASTORUM  LIB.  IV. 


m 


(ule,  dic,  pecori  pariter  pecorisque  magistris ; 
fugiat  stabulis  noxa  repulsa  meis. 
sacra  pavi,  sedive  sub  arbore  sacra; 
ibulaque  in  bustis  inscia  carpsit  ovis ;        750 
nemus  intravi  vetitum,  nostrisve  fugatae 
mt  oculis  Nymphae,  semicaperve  Deus : 
mea  falx  ramo  lucum  spoliavit  opaco, 
iide  data  est  aegrae  fiscina  frondis  ovi : 
'eniam  culpaa :  nec,  dum  degrandinat,  obsit 
jresti  fano  supposuisse  pecus.  756 


Inter  cibos  etiam  mulctra  ap- 
tur  lacte  repleta.  Tudc  suat 
mutantlum  arbitror.  In  resec- 
i.  Talde  variant ;  Ciofanus  ex- 
diyins ;  Lenzius,  parte  dapum 
Burmann.  conjicit  peiactU; 
hiva  prsfert  paratitt  sed  id  in- 
Uur,  peractis.  £go  lego  refec- 
a  sensus  oritur  optimus.  £x 
I  primum  factum  est  refectit, 
tectis.  Quod  quum  ofienderet» 
liod  ez  ingenio  suo  substituit. 
s  loco  adstabat  mulcira,  Sil- 
;  quia  in  silvis  pecudes  pas- 
Tepido  lacte,  scil.  sparso, 
Ijbutlus»  I.  i.  36 :  "  placidam 
ipargere  lacte  Palem."  Inter 
m  preces  Bebant.  Ordo  au- 
uum  est  hic :  primum  De»  ci* 
Moitur  i  tum  sibi  dapes  parant 
8 ;  iis  refecli,  lotis  manibus 
id  ver.  778.)  libant  lac  ;  mox 
faciunt ;  tandem  ipsi  se  prolu- 
te  et  sapa,  ver.  779  sq. 
—776.  Carmen  precatioms.  Ma- 
tmoino  prsfectus,  ergo  et  prsB* 
pre€ori,de  quo  Varro  Re  Rust. 
Magifter  regii  pecoris  Livius,  i. 
quitur  magnus  catalogus  delic- 
qoibus  sacra  violari  Deosque 
superstitio  veterum  credebat. 
iNivt.  Vis  inest  ei  repetitioni, 
ob  arbore  si  pavi,  sub  sacra  si 
Solebant  autem  pastores,  dum 


greges  in  pascuis  errabant,  sub  arboie 
sedere,  ut  e  bucolicis  notum.  De 
buttorum  religione  vide  Kirchmaimum 
de  Funeribus,  iii.  21.  Religiosom 
erat  butto  intultare  armentum ;  Horm- 
tius,  III.  Od.  iii.  40.  In  buttit  car- 
pere  pabola  Burmannus  eque  elegan- 
ter  dictum  putabat  ac  bibere  in  Nilo, 
Sed  bec  differunt.  Ovis  vel  incedens 
in  buttitf  vel  nascentia  in  bustit  pabola 
carpit. 

751.  Veiitum,  quippe  Deo  sacrum. 
Qui  forte  io  talem  locom  defereban- 
tur»  pavido  murmure,  ut  nozam  a  se 
averterent,  Faveas  mihi !  dicere  sole- 
baut ;  <Metam.  vi.  327.  Nottrit  oculit 
fugatdt  bene  dictum,  fugientes  nostnim 
adspectum.  Semicaper  et  v.  101;  Me- 
tam.  xiv.  515.  Lucot  ferro  temerare 
grave  scelus ;  Metam.  viii.  743.  Id 
umen  fieri  Cato  permisit,  sacrificio 
prius  facto ;  Ke  Rust.  cap.  139 ;  Pli- 
nius,  xvii.  28.  Qui  lucom  ramo  tpo^ 
Liabat  cpaco,  eum,  auctore  Festo,  tub- 
lucare  (veluti  subtus  lucem  mittere) 
dicebant,  et,  qui  ipsas  arbores  socci- 
debat,  conlucare.  Fitcina  ill«/nm- 
daria:  vocabantur  ;  Plinius,  xviii.  74 : 
**  Uous  frondator  quatuor  frondarias 
fiscinas  complere  in  die  justum  ha- 
bet." 

755.  Degrandinat  viz  alibi  legitor; 
itaque  disputant  de  ejus  vi.  Heinsios 
vituperai  eos,  qui  explicant,  desinit 


226 


P.  OVIDII  NASONIS 


Nec  noceat  turbasse  lacus :  ignoscite,  Nymphae, 

Mota  quod  obscuras  ungula  fecit  aquas. 
Tu,  Dea,  pro  nobis  Fontes  fontanaque  placa 

Numina;  tu  sparsos  per  nemus  omne  Deos.  760 
Nec  Dryadas,  nec  nos  videamus  labra  Dianae ; 

Nec  Faunum,  medio  quum  premit  arva  die. 
Pelle  procul  morbos :  valeant  hominesque  greges- 

Et  valeant  vigiles,  provida  turba,  canes.    [que; 
Neve  minus  multas  redigam,  quam  mane  fuerunt; 

Neve  gemam  referens  vellera  rapta  lupo.      766 


grandioare.  Potest  sane  et  pro  sim- 
plici  grandinart  positum  esse,  ut  de- 
pluere  pro  plueret  et  fiaem  grandinis 
notare ;  naraque  etiam  detonare  est 
desinere  tonare,  unde  Quintilian.  XII. 
ix.  4.  consuetudinem  quamdam  ait  in- 
ter  plausores  suos  detonuisse,  desiisse. 
Burmannus  qui  posteriore  sensu  sume- 
bat,  degrandinet  malebat,  quia  dum 
pro  donec  subjunciivum  postulet : 
quod  vero  non  semper^fit.  Heinsius, 
cui  verbum  insolens  degrandinat  dis- 
plicuisse  videtur,  suadebat,  i/um,  Dea, 
grandinat.  Agreste  fanum,  non  modo 
Silvani,  ut  Dan.  Heins.  vulebat,  sed 
et  cujuscumque  Dei  templum  in  agris. 
Mota  ungula  bene  se  habet ;  describi- 
tur  enim  pastor  per  lacus  aut  in  lacus 
sacros  pecora  agens ;  Met.  vi.  363 : 
"  ipsos  etiam  pedibusque  manuque 
Turbavere  lacus;  imoque  e  gurgite 
moUem  Huc  illuc  limum  saltu  movere 
roaligno."  Sic  et  volantes  aera  mo' 
vent  pennis,  navigantes  mare  remis. 
Ohscura  aqua  opponitur  limpidse. 

761.  Nec  Dryadas,  etc.]  Prisco 
ssculo  mortales  impune  cernere  pote- 
rant  Deas,  etiam  nudas  ;  Propertius, 
III.  xi.  38.  ibique  Brouckhusius.  Se- 
riore  poena  afficiebantur,  qui  Deos  in- 
vitos  viderant.  I^bra  Diana:  etiam 
Ibide  479 ;  lahra  vasa  majora  variis 


rebus  recipiendis,  ut  musto  expresso, 
inservientia  ;  Virg.  Georg.  ii.  6  ;  sed 
erant  et  labra  balnearia,  in  quiboi 
lotio  fiebat.  Itaque  Cicero  ad  Dir. 
xiv.  20.  curari  vult,  ut  labrwn  sit  io 
balneo.  Nunc  fontes  intelligantur,  io 
quibus  Diana  venatu  fessa  virgineoi 
artus  liquido  perfundere  rore  aolebtt, 
qualem  Noster  Metam.  iii.  161.  de- 
scribit.  Diame  autem  potissimum  la» 
bra  memorat  propter  miserum  Act«- 
ona.  Premit  arva,  cubat  in  arvis ; 
Pan  enim  rb  fii<Tafi^tvbv  iir  &ypa( 
KiKfiaKvQ  &fi'n'avtTai'  Theocritus,  Id. 
i.  15. 

763.  Incipiunt  preces  ad  mala 
avermncanda  et  ad  bona  advertenda. 
Simile  precationis  carmen  verbis  ve- 
tustis  conceptuin  habet  Cato  Re  Rust. 
141.  Minus  multas  scil.  oves;  qood 
non  satis  commode  omissum.  Ropto, 
erepta.  Felicior  est  rusticus  apud 
Horatium,  Epod.  ii.  60.  qui  comedit 
hadum  ereptum  lupo»  Etiam  Tibullos 
dicto  loco  precatur  :  "  a  stabulis  tunc 
procul  este  lupi.*'  InUpta,  damnosa. 
Lavent  artus  nempe  oviom  ;  solebaot 
enim  balantum  gregem  fluvio  mersart 
saiubri ;  Virgil.  Georg.  i.  272;  iii. 
445  sqq;  Varro  Re  Rust.  II.  i.  23. 
Quae  lotio  in  Kalendario  antiquo  nota- 
tur  mense  Maio. 


FASTORUM  LIB.  IV. 


22» 


Absit   iniqua  fames;    herbae   frondesque   super- 
sint; 

Quaeque  lavent  artus,  quaeque  bibantur,  aquae. 
Ubera  plena  premam ;  referat  mihi  caseus  aera ; 

Dentque  viam  liquido  vimina  rara  sero.        770 
Sitque  salax  aries ;  conceptaque  semina  conjux 

Reddat :  et  in  stabulo  multa  sit  agna  meo. 
Lanaque  proveniat,  nullas  laesura  puellas, 

Mollis,  et  ad  teneras  quamlibet  apta  manus. 
Quse  precor,  eveniant ;  et  nos  faciamus  ad  annum 

Pastorum  dominae  grandia  liba  Pali.  776 

His  Dea  placanda  est :  haec  tu  conversus  ad  ortus 

Dic  ter,  et  in  vivo  perlue  rore  manus. 


760.  Ubera  premere ;  Metam.  xv. 
472 :  *'  Ubera  manibus  pressanda." 
De  ^re  ex  cateo,  Virg.  Ecl.  i.  35 : 
"  Quamvis — Pinguis  et  ingrats  pre- 
meretur  caseus  urbi,  Non  unquam 
gravis  sre  domura  mihi  dextra  redi- 
bat."  Viminaf  fiscins  in  usum  cogendi 
lactts;  Tibullus,  II.  iii.  15:  "  Tunc 
fiscella  levi  detexta  est  vimine  junci, 
Raraque  per  nexns  est  via  facta  sero.'' 
Reddat,  enitatur.  Sacra  illa  fiebant 
irepl  yovfft  rtrpair^ifov  Dionysius 
dicto  loco.  Lanam  mollem  bene  cir- 
cumloqiiitur  etiam  TibuHus,  II.  i.  61 : 
*'  teneris  cnram  exhibitura  puellis." 
Lmdere,  secare,  dolores  creare;  Ti- 
bullus»  IV.  iii.  8 :  **  teneras  laedere 
velle  manus."  Lenzius  monet  jun- 
geodum  putmlibet  apta,  i.  e.  aptissi- 
ma;  sic  et  Gesenius.  £go  jungo 
fuamlibet  teneras,  adeo  moUis,  ut  ne 
teneras  quidem  manus  laedat.  Quam' 
libet,  quantumvis ;  vid.  Loogolius  ad 
Plinii  Epp.  X.  xcvii.  2.  Verba  qtus 
freeor  etfeniant  vim  habent  Christiani 
amen ;  TibuUus,  ii.  1  :  '*  Eventura 
precor."  Ad  annum,  anno  prster- 
Upao. 


777.  Ad  orttts  ex  more  antiquo  a(- 
que  etiam  a  Christianis  recepto ;  vide 
Hildebrand  de  sacris  publicis,  p.  18. 
Etiam  Krebsius  nonnulla  de  hoc  ritu 
ejusque  origine  adfert.  Dic  ter,  Ter- 
nurius  numerus  sacer  erat ;  ii.  573 ;  v. 
435 ;  vi.  155.  In  vivo  rore.  Ros,  rorata 
aqua,  Bp6<roQ,  est  aqoa  lustralis ;  Val- 
ken.  ad  Euripid.  Hippolytum,  p.  180. 
£t  irrorare  de  iis  dicitur  qui  se  lustrant 
aqua ;  i£n.  vi.  230 :  rore  levi  spargens 
socioj;  vide  ad  ver.  315.  Neque  vtvui 
est  recens,  ut  et  Gesenius  explicat, 
sed  fluvialis  aut  fontanus;  jEn.  ii. 
719 :  "  donec  me  fiumine  vivo  Ab- 
luero/'  pro  quo  iv.  635 :  fluviali  spar- 
gere  lympha ;  Liv.  i.  45 :  "  Quin  tu 
ante  vivo  perfunderis  flumine  1  infiroa 
valle  prefluit  Tiberis."  Supra  ver. 
655.  est  fontana  aqua,  TaH  aqua 
templum  ingressuri,  preces  aut  sacra 
facturi  vel  vestes,  vel  manus  caputque 
lavare  solebant.  Qui  manus  laverant, 
puris  manibus  accedere  dicebantur. 
Perluere  amat  Ovidius  in  hac  re ;  Met. 
iii.  173:  "  dum  ibi  perluitur  solita 
Titania  lympha ;"  iv.  310:  *' fonte 
suo  formosos  perluit  artus.' 


ft 


^ 


^ 


S80 


P.  QVIDII  NASONIS 


Tum  licet,  apposita,  veluti  cratere,  camella, 

Lac  niveum  potes,  purpureamque  sapam :    780 
Moxque  per  ardeutes  stipulae  crepitantis  acervos 

Trajicias  celeri  strenua  membra  pede. 
Expositus  mos  est :  moris  mihi  restat  origo. 

Turba  facit  dubium,  coeptaque  nostra  tenet. 
Omnia  purgat  edax  ignis,  vitiumque  metallis  785 

Excoquit :  idcirco  cum  duce  purgat  oves. 
An»  quia  cunctarum  contraria  semina  rerum 

Sunt  duo  discordes,  ignis  et  unda,  Dii, 


779.  In  meniis  veterum  crater  stare 
solebat,  sed  in  his  conviviis  ejus  loco 
eamelUit  vasis  lignei  genus;  de  qua 
voce  rariore  vid.  Varro  Fragm.  pag. 
240.  Bip.  et  Turneb.  Advers.  xxvi.  7. 
A  Geltio  Noct.  Att.  xvi.  7.  inter  sin- 
gularia  Laberii  refertur  ;  Tibullus 
dicto  loco  98.  de  his  epulis,  "  corona- 
tos  stabit  et  ante  calix."  Sapa  quid 
fuerit,  docet  Plinius,  xiv.  11:"  Sirae- 
um,  quod  alii  hepseroa,  postri  sapam 
appellant,  ingenii,  non  naturae  opus 
est,  musto  usque  ad  tertiam  partem 
mensune  decocto :  quod  ubi  factum  ad 
dimidiam  est,  defrutum  vocamus." 
Varro  vero  et  Nonnius  mustum  ad 
mediam  partem  decoctum  sapam  vo- 
cant.  Potionem  e  sapa  et  lacte  com- 
positam  veteribus  dictam  esse  bur- 
rhanicamt  Neapolis  docet.  Festus; 
"  Burrlianica  potio,  lac  commistum 
sapa,  a  rufo  colore,  quem  burrhum 
vocant."  De  saltu  per  flammas  conf. 
ad  ver.  727  ;  transiliebaot  bene  poti ; 
TibuUtti.  dicto  locu  89 :  "  Ille  levis 
stipube  solennes  potus  acervos  Ac- 
cendet,  flammas  transilietque  sacras." 

783.  Moris  origo.  Hic  turba,  mul- 
titudo  causarum  eum  reddebant  du- 
bium,  et  cursum  orationis  retioebant ; 
V.  6.  copia  ip$a  nocet.  Multa  hic  et 
mira  cumulat.  Ignit  propter  vim  pur- 
gandi  jam  apud  antiquissimos  in  lus- 


trationibus  locum  habeb«t ;  Plntar- 
chus,  Qusst.  Rom.  1 :  r5  irvp  KoBii- 
pu,  rb  Uutp  ayviZtt.  Exee^it»  ut 
Virg.  Georg.  i.  89:  ag^s  omne  per 
ignem  Excoquitur  vitium.*'  Dueem 
gregis  apud  poetas  ubiqae,  etiam  apud 
Ovidium  esse  vel  arietem,  vel  bircam, 
vel  taurum,  non  autem  pastorem,  at- 
que  etiam  hoc  loc.  arietem  iotelHgi* 
observat  Heynius  ad  TibuH.  I.  z.  10. 
Pastor  potius  ^equitur  oves;  vi.  14; 
sed  quia  Palilibus  Don  grez  modo,aed 
pastor  quoque  purgabatur,  nunc  qui- 
dem  hunc  intelligere  possis ;  Tibullos, 
I.  i.  35:  "  Hic  ego  pastoremqne 
meum  lustrare  quotannis,  Et  pladdam 
soleo  spargere  lacte  Palem.*' 

787.  Semina  rerum,  elementa,  etiam 
Metaro.  i.  9.  Viro  cantrariarum  illo- 
rum  seminuM  declarat  ibid.  ver.  432 : 
"  Quuroque  sit  ignis  aquae  pugnax ; 
vapor  huroidus  orones  Res  creat,  et 
discors  concordia  fetibus  apta  est,'* 
ubi  vide  notam.  Ditcordet  Heinsius  in 
dissortet  mutari  volebat.  Non  asseo- 
tior;  veteres  enim  de  ditcordi  ecn- 
cordia  lerum  disputabant.  De  tangtre 
vide  ad  ver.  740.  An  quod,  eic. 
Festus  tradit  aquam  et  ignem  inter^ 
dici  solere  damnatis,  pennitti  vero 
nuptis ;  "  videlicet  quia  bs  due  res 
humanam  vitam  maxime  continent;** 
Servius  ad  iEneid.  vii :  "  Ad  fadaiida 


FASTORUM  LIB.  IV. 


231 


Junxerunt  elementa  patres  ;  aptumque  putarunt 

Ignibus  et  sparsa  tangere  corpus  aqua?        790 
An,  quod  in  his  vitae  causa  est ;  haec  perdidit  exsnl ; 

His  novafit  conjux:  haec  duo  magna  putant? 
Vix  equidem  credo :  sunt  qui  Phaethonta  referri 

Credant,  et  nimias  Deucalionis  aquas. 
Pars  quoque,  quum  saxis  pastores  saxa  feribant, 

Scintillam  subito  prosiluisse  ferunt :  796 

Prima  quidem  penit ;  stipulis  excepta  secunda  est : 

Hoc  argumenti  flamma  Palilis  habet. 
An  magis  hunc  morem  pietas  iBneia  fecit, 

Innocuum  victo  cui  dedit  ignis  iter  ?  800 

Hoc  tamen  est  vero  propius,  quum  condita  Roma 

Transferri  jussos  in  nova  tecta  Lares :         [est. 


foedera  aqua  et  ignis  adhibentur,  unde 
Goatra,  quos  arcere  volumus  e  nostro 
coosortio,  eis  aqua  et  igni  interdici- 
miis,  id  est  rebus,  quibus  consortio 
eopulamur."  Interdictio  autem  Ula, 
qoam  auctore  Dionysio  Halic.  ii.  53. 
Romolus  jam  instituit,  hanc  vim 
liabebat,  ut  intra  fines  imperii  Romani 
nemiai  liceret  exsuli  vel  aquam,  vel 
igoem  prasbere.  Nova  conjux  et  ma- 
ritus  aquam  et  ignem  tangebant,  quia 
secundum  Plutarch.  Quiest.  Rom.  1. 
lus  duobus  omnia  gigni  credebantur. 
Adde  Varronem  de  ling.  Lat.  iv.  10. 

793.  Verba  vix  equidem  eredo  Len- 
nua  et  interpr.  gallicus  ad  seqq.  re- 
femnt;  equidem  ad  antecedentia  re- 
fero,  eique  rationi  interpunctionem 
accommodavi.  Referri,  exprimi,  ad- 
ambrari. 

797.  Stipulit  pro  fomite ;  ^neid. 
i.  174 :  "  silici  scintillam  excudit 
Achates,  Siucepitque  ignem  foliis, 
mtqne  arida  circum  Nutriraenta  dedit, 
rapuitque  in  fomite  flammam."  Uoc 
mrguwmtti  hahet,  boc  indicat,  hoc  sibi 


vuh.  Innocuum,  etc.  quem  ignis  to- 
tum  se  transire  passus  est,  qui  inco- 
lumis  per  incendia  Trojana  abiit; 
vrde  supra  ad  ver.  37. 

801.  Hoc  tamen  verum  esse  puto; 
quibus  verbis  Ovidius,  postquam  multa 
dubitanter  protulerat,  tandem  aliquid 
certius  subjicere  volebat.  Saluitte  pro 
taliitBe  Heinsins  auctoritate  et  Prit- 
ciani,  lib.i.  pag.906.  et  meliorum  codd. 
reposuit.  Jam  debebat  dicere:  Quod 
iit  nunc  quoque  Palilibus ;  sed  melios 
dixit:  natati  Roma,  tw>,  Ita  enim 
commode  transit  ad  originem  urbit, 
quflB  in  Palilium  diem  incidebat,  ut 
jam  ad  ver.  721.  admonitum.  Ipte 
locut,  etc.  Hiec  verba,  si  sana  sunt, 
equidem  ad  antecedentia  refero :  quid 
ego  altius  eautat  illius  ritus  arcesao, 
quum  ipte  locut,  quem  incolimus,  aut, 
si  ita  mavis,  in  quo  tractando  jam 
versor,  eas  mihi  suppeditet  1  Id  si  cai 
displicet,  videat  an  ex  altera  lectione 
meliorem  sensum  fingere  possit.  Olim 
enim  edebatur,  Ipse  locum  vati  catut 
facit,  quod  Marsus  interpretatur,  qaaii 


232 


P.  OVIDII  NASONIS 


Mutantesque  domum  tectis  agrestibus,  tgnem 

£t  cessaturse  supposuisse  casae ;  804 

Per  flammas  saluisse  pecus ;  saluisse  colonos ; 

Quod  fit  natali  nunc  quoque,  Roma,  tuo. 
Ipse  locus  causas  vati  facit :  urbis  origo 

Venit :  ades  factis,  magne  Quirine,  tuis. 
Jam  luerat  poenas  frater  Numitoris ;  et  omne 

Pastorum  gemino  sub  duce  vulgus  erat.       810 
Contrahere  agrestes,  et  moenia  ponere  utrique 

Convenit :  ambigitur,  mcenia  ponat  uter. 
Nil  opus  est,  dixit,  certamine,  Romulus,  ullo. 

Magna  fides  avium  est :  experiamur  aves. 


ctsu  venimus  in  hunc  locum,  ut  de 
initiis  urbis  agendura  slt.  Immo  or- 
dine  rerum  in  iilum  locum  deduce- 
batur. 

807—862.  NatalU  urbis.]  Hic  de 
muris  pontis  et  Remi  interitu.  Pa:na» 
Amulii  jam  attigit  poeta  iii.  67  ;  nunc 
festinat.  De  Romuli  Remique  dissi- 
diis  atque  hujus  nece,  varis  erant 
Romanorum  traditiones,  quas  apud 
Dionysium  Halicarn.  i.  85.  Plutar- 
chum  Vit.  Rom.  9  sq.  et  reliquos  re- 
rum  Romanarum  scriptores  habes. 
Admodum  credibile  est,  quod  Diony- 
sius  tradit,  multitudinem  omnem  in 
duas  divisam  fuisse  partes,  quarum 
altera  Romulum  ducem  sequeretur, 
altera  Remum ;  hinc  et  fratrum  ani- 
roos  dissociatos  esse,  eorumque  dis- 
sidia  maxime  patuisse,  quum  locus 
urbi  condends  qusreretur.  Pcutores 
constanter  primi  Roms  incols  vocao- 
tur,  quibus  mox,  asylo  aperto,  con- 
venie  accesserunt;  Livius,  ii.  1.  Et 
erat  regio  illa  pastoribus  inprimis  op- 
portuna  ;  Dionysius,  ii.  2.  Zulichem. 
pastoris ;  hinc  Heins.  suadet,  pastores 
— erant. 

811.  Qui  urbes  condunt,  eorum  est 
"  dissipatos    homines   in    societatem 


vits  convocare;"  Cicer.  Toscol.  v. 
2 ;  aut "  dispersos  homines  unam  in 
locum  congregare ;"  Orau  i.  n.  33. 
Convenit,  complacet  ez  pacto.  De 
syntaxi  vid.  Heins.  et  Burmaon.  ad 
Remed.  Amor.  471.  Nisi  boc  looo 
malisperconducitinterpretari.  Mtam 
ponat  agnoscunt  Ursinus,  Petavian.  et 
multi  aiii ;  csteri  nomina  potut,  Dubi- 
tare  possis,  utrum  verius.  Livius,  i.  6 : 
"  Quoniam  gemini  essent,  nec  ctatis 
verecundia  discrimen  facere  poiset, 
ut  Dii,  quorum  tutel»  ea  loca  esseot, 
auguriis  legerent,  qui  nomen  novc 
urbi  daret,  qui  conditam  imperio  re- 
geret."  Dionysius,  i.  85 :  ambigebant, 
oiroTfpov  xp^  T^v  awovciav  Xkyta^M 
Kai  Trjv  riytfjuiviav  ilvai,  Ennius: 
*'  Certabant,  urbem  Romamne  Re- 
mamne  vocarent."  Nunc  forsanmciiM 
jure  prsfertur ;  ubi  enim  Romnlos 
vicit,  apta  dies  legitur,  qua  nurni* 
signet  aratrot  ver.  819. 

813.  Ab  avo  admoniti,  auspiciis 
rem  dirimendam  committere  volue- 
runt;  Dionys.  dicto  loco.  Rxperia- 
mur,  consulamus ;  Phnius,  IL  £p.  xx. 
4:  haruspex,  "  quem  sum  frequenter 
expertus."  Aventinus  ab  eo  dictus 
Remuria,  aut,  ut  Grsci  scribunt  'Pw- 


FASTORUM  LIB.  IV. 


288 


placet :  alter  init  nemorosi  saxa  Palati ;    815 

ter  Aventinum  mane  cacumen  adit. 

Remus ;  hic  volucres  bis  sex  videt  ordine :  pac- 

atur ;  et  arbitrium  Romulus  urbis  habet.    [to 

.  dies  legitur,  qua  mcenia  signet  aratro. 

cra  Palis  suberant :  inde  movetur  opus.    820 

a  fit  ad  solidum ;  fruges  jaciuntur  in  ima; 

de  vicino  terra  petita  solo. 
1  repletur  humo,  plehaeque  imponitur  ara ; 

novus  accenso  finditur  igne  focus. 
premens  stivam  designat  moenia  sulco :    825 
ba  jugum  niveo  cum  bove  vacca  tulit. 


ro/ucres,  nempe  vultures,  qui- 
oniam  nec  pecori,  nec  satis 
Roinani  in  auspiciis  plurimum 
At ;  Plutarch.  tlicto  loco.  In 
I  illis  aliquid  fraudis  commis- 
i  a  Romulo,  Dionysius  prolixe 
inde  contentionem  esse  ortam, 
ultitudo  accenderit ;  in  pugna 
e  multos  cecidisse,  etiara  Re- 

Faustulum,  quum  iram  diri- 
elleU  Sed  Ovidius  famam 
,  quam  Livius,  dicto  loco 
rem  vocat,  ex  qua  Remus, 
Jn  positis,  periit.  Arbitrium 
^,  pendet  ab  eo  jus  ponendas 
locumque  loco  vellet. 
Ritus,  quibus  urbs  condita. 
t   illos   et  alios   Romani  ab 

sumserunt.  Festus:  **  Ri- 
ominantur  Etruscorum  libri, 
is  perscriptum  est,  quo  ritu 
ir  urbes,  arsB,  sdes  sacren- 
:.  Varro  de  Ling.  Lat.  iv : 
i  condebant  in  Latio  Etrusco 
ta,  id  est  junctis  bubus,  tauro 
,  interiore  aratro  circumage- 
lcum."     Plenius   illos    ritus 

Plutarchus  dicto  loco.  Fot- 
3  mundum  vocabant,  in  eam- 
priroitias   omnium   rerum  et 

V. 


particulas  terrae,  ex  qua  quisque  re* 
gione  venerat,  commixtas  deferebant. 
Tum  conditor  sneo  vomere,  junctis- 
que  bubus,  mari  et  femina,  profundum 
ducebat  sulcum,  et,  ubi  porta  desig- 
nanda  erat,  ibi  exempto  sublatoque 
vomere,  spatium  relinquebat.  Qui 
eum  sequebantur,  ii  excitatas  aratro 
glebas  intro  vertebant.  Adde  Colu- 
mellam,  vi.  praef.  Ad  solidum  Lenz. 
interpretatur,  in  loco  solido,  locum 
enim  illum  maxima  ex  parte  fuisse 
palustrem ;  sed  quid  fiet  his  locis  t 
Valerius  Maximus,  ii.  I :  **  Funda- 
mentorum  constituendorum  gratia, 
tenam  ad  solidum  fodere."  Colu- 
mella,  iv.  30 :  "  salices  "  deponere  eo 
usque, "  dum  ad  solidum  demittantur." 
lis  locis  fosssB  altitudo  innuitur,  qua 
res  denusssB  firmum  fundamentum 
habent.  Noster  Metam.  zi.  72 :  '*  io 
solidam  detrusit  acumine  terram." 
Mitscherlich.  prstulit  ad  iolitam,  quod 
pluriroi  veterum  agnoscunt 

825.  Stiva,  lignum  per  burim  in 
dentale  descendens,  cujus  ope  arator 
flectebat  aratrum  ;  Virg.  Georg.  i. 
179.  Prtmens,  ut  vomer  alte  descen- 
dat ;  profundum  enim  sulcum,  dvXaica 
fia9iiav,  faciebant. 
Hh 


234 


P.  OVIDII  NASONIS 


Vox  fuit  hsBC  regis :  Condenti,  Jupiter,  urbem, 

Et  genitor  Mavors,  Vestaque  mater,  ades ; 
Quosque  pium  est  adhibere  Deos,  advertite  cuncti: 

Auspicibus^  vobis  hoc  mihi  surgat  opus !        830 
Longa  sit  huic  setas,  dominaeque  potentia  terrae ; 

Sitque  sub  hac  oriens  occiduusque  dies. 
Ille  precabatur :  tonitru  dedit  omina  Isevo 

Jupiter  ;  et  laevo  fulmina  missa  polo. 
Augurio  laeti  jaciunt  fundamina  cives ;  835 

Et  novus  exiguo  tempore  murus  erat. 
Hoc  Celerurgetopus,quem  Romulus  ipse  vocarat; 

Sintque,  Celer,  curae,  dixerat,  ista  tuae : 
Neve  quis  aut  muros,  aut  factam  vomere  fossam 

Transeat ;  audentem  talia  dede  neci.  840 


827—832.  Preces  Romali,  de  qui- 
bus  historici  nihil  habent ;  victimam 
tamea  ejus  Dionysius  meraorat.  De 
Ve$ta  Latio  illata  vide  iii.  426.  Mater 
commnne  Dcarum  epitheton,  ut  pater 
Deoruro.  Adhibere  in  auxilium,  im- 
plorare ;  etiam  apud  Florum,  I.  i.  6. 
Romulus  urbem  conditurus,  Deos  ad- 
kihett  nempe  auxpiciis.  Advertite 
Taubnerus  explicat,  animadvertite. 
Immo  deest,  numina  veitra,  quod 
ioterdum  additur,  ut  yEn.  iv.  611. 
Et  passim  hoc  verbum  absolute  poni- 
tur;  Drakenborch.  ad  Silium,  i.  288. 
Auspicihus  vohis,  vestro  auxilio,  ductu, 
consilio.  Surgere  sic  et  apud  Virgil. 
ut  in  illo  :  '*  O  fortunati,  quorum  jam 
moenia  sorgunt !  '*  ^temita*  imperii 
eipotentia  rerum  ubique  Romanorum 
animis  obversabantur.  Domina,  quaa 
habet  imperium  in  orones;  vide  ver. 
869.  Dies  pro  regione. 

833.  Etiaro  apud  Dionysium,  ii.  4. 
quum  Romulus,  ut  rex  declararetur, 
victimas  mactaret,  precesque  faceret, 
A^rrpaTrij  dirjXOev  Ik  riov  ipt(Trtptap 
liri  rd  Bi^id'  tum  latius  disputat,  cur 
fulmina  a  laeva  ad  dextram  tendentia 


Romanis  fausta  sint  habiuu  Breviter 
Plin.  ii.  55 :  "  Leva  fuImiDa  prospera 
existiroantur,  qooniam  lcva  paite 
roundi  ortus  est." 

837.  Celer,iinus  e  iociis  RomuU  et 
prcfectus  operi,  tIq  rwv  iraipw  et 
imfrr&rric  t&v  tpy^v,  aecnodiiB 
Plutarch.  et  Dionysium.  Is  ttrget  eipHM ; 
itaque  Lenzius  putat,  eum  a  celeritate 
operis  perfecti  nomen  accepisse ;  Pla- 
tarchus  contra  auctor  est»  veloces  ib 
eo  dictos  esse  celeres.  Remus,  indig- 
nans,  quod  dolo  circuniventus  esset  a 
fratre,  et  risit,  et  iropedivit,  et  transi- 
luit  rouros ;  Dionysius  dicto  loco.  Se- 
cunduro  eurodem  Celer  tum  forte 
stabat  in  rouro.  Rutrum,  nisticam 
iostnimentum  et  ad  fodiendam  et  ad 
subigendum,  de  quo  Nonius  et  Varro. 
Hutro  Remum  esse  occisnm,  et  ahi 
auctores  narrant,  quos  laudant  NeapoL 
et  Heiosius;  Dionysius  frxa^up  aut 
<TKa<pitp  habet.  Noster  in  Ibide  635. 
pro  rutro  omnino  r^istica  tela  memorat. 
Occnpat,  ut  i.  675.  Occupat  Aleides 
clava;  et  Met.  xii.  343 :  '*  conantem 
stipite  quemo  Occupat  iCgides.*' 


FASTORUM  LIB.  IV. 


235 


Quod  Remus  ignorans,  bumiles  contemnere  muros 

Coepit ;  et,  His  populus,  dicere,  tutus  erit  ? 
Nec  mora,  transiluit :  rutro  Celer  occupat  ausum. 

IUe  premit  duram  sanguinolentus  humum. 
Hsec  ubi  rex  didicit,  lacrymas  introrsus  obortas 

Devorat,  et  clausum  pectore  vulnus  habet.  846 
Flere  palam  non  vult,  exemplaque  fortia  servat ; 

Sicque  meos  muros  transeat  hostis,  ait. 
Dat  tamen  exsequias :  nec  jam  suspendere  fletum 

Sustinet ;  et  pietas  dissimulata  patet.  850 

Osculaque  applicuit  posito  suprema  feretro  ; 

Atque  ait :  Invito  frater  ademte,  vale. 
Arsurosque  artus  unxit ;  fecere,  quod  ille, 

Faustulus  et  moestas  Acca  soluta  comas. 
Tum  juvenem  nondum  facti  flevere  Quirites  ;  855 

Ultima  plorato  subdita  flamma  rogo. 


846.  Etiam  Floro,  I.  i.  6.  dtibium 
Tidetiir,  an  juttu  fratru  occisut  sit. 
Apad  liviura  contra  Romulus  ipse 
iratuf  eum  iDterficit,  additis  verbis, 
qMB  Ovidius,  848.  respexit:  **Sic 
deinde,  quicumque  alius  transiliet 
moenia  mea."  Noster  id  sedulo  agit, 
nt  facinus  illud  velet,  Romulumque 
a  ferocia  defendat.  Non  ita  Cicero, 
Off.  iii.  10:  *'Species  enim  utilitatis 
animttm  pepulit  ejus  ;  cui  quum  vi- 
SBm  esset  utilins,  solum  quam  cum 
altero  regnare,  fratrem  interemit." 
Cam  sqq.  autem  confer  v.  451.  ubi 
hoc  argumentum  continuatur.  Verbis 
Uterynuu — devcrat  Noster  vim  gra- 
viscimi  doloris  etiam  Met.  zi.  635.  de- 
scripeit.  Moerore  illo  actus  Romulus 
semetipsum  interfecisset,  nisi  eum 
Laurentia  precihus  deterruisset ;  Dio- 
ojrsias  dicto  loco.  Eiempla  fortia 
atrvat;  scquitur  exemplum  virorum 
fortium  in  devorandis  lacryrois  et  in 


doiore  intus  claudendo.  Interp.  Gal* 
licus  aberravit  a  mente  poetae,  quum 
Romulum  putat  exemplum  legis  ser- 
vandflB  proponere  volnisse.  Dare  pro 
facere,  parare,  concedere  ponitur. 

852.  Ademtus,  qui  invito  ereptus 
est ;  sic  ademtut  Hector  Horatius,  II. 
Od.  iv.  10 ;  et  ademtus  mysles  Od.  ix. 
10.  De  unctione  artuum  vid.  Bent- 
leium  ad  Horatium,  £pod.  xvii.  11. 
Faustulus  secundum  alios  in  certa- 
mine  periit.  Accat  Laurentia,  quas  a 
Plularclio  Aeca  Larentia  vocatur ;  vide 
ad  iii.  55.  Nondum  facti  Quiritet, 
Sic  solet  Ovidius  res  aut  homines  ab 
iis,  quae  serius  evenerunt,  designare ; 
Met.  ii.  "  nondum  (Eagrius  Hsemus." 
Vltimam  Lenzius  explicat  ultimo  loco, 
post  reliquos  exsequiarum  ritus ;  immo 
ultima,  suprema,  sera  dicuntur,  qua- 
cumque  fiunt  in  honorem  mortui ;  sic 
paulo  ante  mprema  oscula,  Humatos 
autem  Remus  est  in  Rerauria  monte. 


296 


P.  OVIDII  NASONIS 


Urbs  oritur,  quis  tunc  hoc  ulli  credere  posset  ? 

Victorem  terris  impositura  pedem. 
Cuncta  regas  ;  et  sis  magno  sub  Caesare  semper; 

Ssepe  etiam  plures  nominis  hujus  habe :       860 
Et  quoties  steteris  domito  sublimis  in  orbe ; 

Omnia  sint  humeris  inferiora  tuis. 
DicTA  Pales  nobis  :  idem  Vinalia  dicam  : 

Una  tamen  media  est  inter  utramque  dies. 
Numina  vulgares  Veneris  celebrate  puellae :     865   , 

Multa  professarum  quaestibus  apta  Venus.  I 


857.  Confer  i.  515  sqq.  Victorem — 
pedem,  cui  terraB  subjectie  eruDt  et 
parebunt.  Sumta  formula  a  consue- 
tudine  antiquissima,  qua  victures  vic- 
tis  pedem  imponere  solebant,  quam 
etiam  Tumus  in  exanimum  Pallanta 
aervat ;  conf.  Virg.  iCn.  x.  495.  Et 
quoties,  etc.  Insignis  est  proceritas 
ejus,  qui  non  capite  tantum,  sed 
humeris  quoque  supereminet  omnes, 
at  Diana  Nyrophas,  Musseus  (iEneid. 
vi.  668.)  reliquam  turbam.  Hoc  idem 
translatum  ad  urbis  Komans  altitudi- 
nem  declarandam. 

863—900.  IX.  Kalend,  Muias  Vi- 
nalia  in  honorera  Jovis,  aut,  ut  vulgo 
putabant,  Veneris.  Masurius  apud 
Macrobium,  Saturn.  i.  4  :  **  Vinalio- 
rum  dies  Jovi  sacer  est,  non,  ut  qui- 
dam  putant,  Veneri."  Varro  de  Ling. 
Lat.  V :  "  Vinalia  a  vino :  hic  dies 
Jovis,  non  Veneris."  Errore  illo  Grae- 
cis  dicta  sunt'A0po^i(na  et  Piutarcho, 
Quiest.  Rom.  p.  115.  Reisk.  Vene- 
ralia,  Noster,  ubi  meretrices  excitavit 
ad  festum  illud  in  Erycinte  Veneris 
templo  celebrandum,  originem  festi 
narrat. 

866.  Pn^essarum,  Hoc  referunt  eo, 
quod  feminis  Roroanis  vulgare  corpus 
licebat,  ubi  id  projesste  erant  apud 
iEdiles,  quo  facto,  inter  togatas  nu- 
merabantur,  de  quibus  supra  ver.  134. 
Vide  Sueton.  Tiber.  35 ;  Tacit.  Annal. 


ii.  85.ibique  Lipsium  ;  sed  Hert]d.id 
Arnobium  adv.  Gentes,pag.  133.  con- 
jungit  multa  professarum,  moDetque 
mutta  et  rd  iroX>Jt  dictfts  esae  volnp' 
tates  venereas.  Noo  tamen  hoc  ap- 
probavit  Heinsius,  qui  aut  mu/ta  VenM 
conjungit,  aut  multa  in  cuUa  matari 
vult ;  qus  conjectnra  non  mala  cst 
Celebrate  Venerem,  nam  euUa,  a 
celebratur,  apta  est  qusstibus.  Ture 
dato  mazime  coli  solebat  Venns; 
Horatius,  I.  Od.  zxx.  2.  Poieere  so- 
lemne  de  precantibus.  Joco,  losa 
venereo.  Passim  apud  Nostmm  verba 
aptajoco,  Hoc  loco  vulg.  Uteo,  quB 
varietas  etiam  i.  395.  SisymbrisM 
etiam  thymbraeum  appellatum.  Quod 
in  sicco  nascitur,  id  odoratum  est,  et 
a  veleribus  coronis  inserebatur;  PU- 
nius,  x](.  91.  De  coronis  e  myrf, 
Veneri  sacra,  res  nota;  Horatius,  1. 
Od.  iv.  9  ;  xxxviii.  5  ;  II.  Od.  vii.  8 ; 
TibuUus,  I.  X.  27.  Vejunci  generibus 
vide  Plinium,  xxi.  698qq.  In  iisqiua- 
dam  odorata,  quorum  odor  viciaia 
nardo.  lis  vinciebantur  et  rosc  in 
serta.  Sertis  autem  et  Dii  ante  rem 
sacram  ornabantur;  Horatius,  III. 
Od.  xxiii.  15  :  "  Parvos  coronantem 
marino  Rore  Deos  fragilique  myrto." 
Csterum  poeta  hic  cumulavit  verba, 
et  sono  imitari  voluit  illud  Virgilii, 
*'  MoUia  luteola  pingit  vaccinia  cal- 
tha  ;"  Eclog.  ii.  50. 


FASTORUM  LIB.  IV. 


897 


Poscite  ture  dato  formam,  populique  favorem  ; 

Poscite  blanditias,  dignaque  verba  joco : 
Cumque  sua  dominae  date  grata  sisymbria  myrto, 

Textaque  composita  juncea  vincla  rosa.        870 
Templa  frequentari  CoUinae  proxima  portae 

Nunc  decet :  a  Siculo  nomina  coUe  tenent. 
Utque  Syracusas  Arethusidas  abstulit  armis 

Claudius,  et  bello  te  quoque  cepit,  Eryx : 
Carmine  vivacis  Venus  est  translata  Sibyllae  ;  875 

Inque  suae  stirpis  maluit  urbe  coli. 
Cur  igitur  Veneris  festum  Vinalia  dicant, 

Queeritis,  et  quare  sit  Jovis  ista  dies  ? 


871.  Templum  Erycins  VeDeris 
prope  Collatinam  portam  Ovidius 
etiam  Remed.  549.  meroorat;  atque 
illud  ipsum,  bello  LigustiDo  a  Lucio 
Porcio  cona.  votum,  a  L.  Porcio,  L.  F. 
Licinio  duumviro,  ad  portam  Colli- 
nam  dedicatum  fuisse  LiviuSp  xl.  34. 
aarrat.  Adde  Strabonem,  lib.  vi.  £a- 
dem  antem  dea  in  Eryce,  monle  Si- 
cilisB  lupra  Drepanum,  templum  ha- 
bebat  nobilissimum  a  Trojanis  condi- 
tum;  i£n.  v.  759 ;  de  quo  locus 
claasicus  apud  Diodor.  Siculum,  lib. 
iv.  eztr.  Vide  Heynii  Excurs.  ii.  ad 
illam  i£neid.  librum.  £  Sicilia  autem 
Erycina  Venus  jam  prius  trarulata 
erat  Romam,  tempore  belH  Punici 
aecuodi.  Ann.  U.  C.  535.  enim,  quum 
peccatam  esset  a  C.  Flaminio  cos. 
decemviri  librM  Sibyllinot  adire  jussi 
aont,  at  qusB  piacula  iriB  Deorum  es- 
aent,  cognosceretur.  li,  inspectis  libris 
fatalibus,  inter  alia  retuleruntet  hsc  : 
"  sBdet  Veneri  Erycins  ac  Menti  vo- 
vendas  esse ;"  Livius,  xxii.  9.  Mox 
aedes  illae  votae  sunt.  Veneris  Erycin» 
cdem  Q.  Fabius  Maximus  dictator 
vovit,  Mentis  T.   Otacilius  priBtor; 


ibid.  10.  lidem  viri  aono  537.  duum- 
viri  creati  sunt  ndibus  illis  dedican- 
dis ;  Menti  Otacilius,  Fabius  Veneri 
Erycins  dedicavit.  Ambs  in  capito- 
lio  erant,  canali  uno  discretSB  ;  Livius, 
xxiii.  31.  Jam  Neapolis  putat,  Ovi- 
dium  duo  templa  Veneris  diversa  con- 
fudisse»  quasi  templum  ad  CoUinam 
portam  jam  tempore  belli  Punici  de« 
dicatum  esset.  Mihi  vero  distinxisse 
distinguenda  videtur.  Primum  de 
teroplo  ad  Collatinam  portam  loqui- 
tur,  ''einde  obiter  de  prima  illius 
De^  translatione.  Sed  et  alius  er- 
roris  Ovidiuro  Neapolis  coarguit. 
Templum  antiquius  anno  537.  dedi- 
catum  est;  sed  Syracum  anno  540. 
demum  a  Clandio  Marcello  captse; 
Livius,  XXV.  3L  Fortasse  tamen  Nos- 
ter,  more  poetarum,  a  parte  bellum 
Punicum  secundum  indicare  voluit. 
Abaulit,  cepit  et  roiUti  diripiendas 
dedit.  Eryx  e  primo  maxime  bello 
notus ;  inde  enim  Haroilcar  prKsidium» 
quod  ibi  clausum,  deducere  coactus 
fuerat ;  Livius,  xxi.  10.  4 L  De  vivaee 
Sibylla  vide  ad  iii.  534 ;  Cunura  aatij 
vocatur  iv.  158. 


P.  OVIDII  NASONIS 


Turnus,  an  ^neas  Latiae  gener  esset  Amatae, 

Bellumerat:  Etruscas  Turnus  adoptat  opes.  880 
Clarus  erat,  sumtisque  ferox  M ezentius  armis ; 

Et  vel  equo  magnus,  vel  pede  major  erat. 
Quem  Rutuli  Tumusque  suis  adsciscere  tentant 

Partibus:  haec  contra  dux  ita  Tuscus  ait:    884 
Stat  mihi  non  parvo  virtus  mea:  vulnera  testes; 

Armaque,  quse  sparsi  sanguine  saepe  meo. 
Qui  petis  auxilium,  non  grandia  divide  mecum 

Praemia,  de  lacubus  proxima  musta  tuis. 


879.  Cum  Mrua  advena  Latinus 
rex  mature  et  pacem  junxit  et  affini- 
tatem,  Lavinia  filia  in  matrimonium 
data.  Turnus,  Rutulonim  rex,  cui 
Ammta,  Latini  conjuxp  favebat,  spon- 
aaiD  ribi  ereptam  dolens,  arma  iu- 
festa  Latino  intulit,  victusque  ad 
Mnentium,  Etruscorum  regem  aiit 
Lucumonem  (<rrparriybv  Plutarchus 
vocat)  confiigit.  Caere  ille  (olim 
Agylla)  imperitabat,  oppido  haud 
longe  a  Tiberi  opulento,  quod  Dionys. 
Halicam.  iii.  58.  tvSaifjutv  Kal  tto- 
XvdvOpitfTTov  vocat,  unde  Tarquinii 
Prisci  teropore  magnus  exercitus  ex- 
ierit.  Sed  et  nunc  epto,  equitibus,  et 
pede,  peditibus,  valens  erat ;  conf. 
Livii  i.  2.  qui  et  ipse  de  magnis  Me- 
zentii  opibus  agit.  Virgil.  ^^neid. 
viii.  478.  Vid.  etDionys.  Halicarn.  i. 
64  sq  ;  Justinum,  xliii.  1.  Adaptat, 
adsciscit,  sibi  adjungit,  vi  propria 
vocis  oj)tare,  quae  cligerc  significat. 

887.  Memoria  exilis  rei  servata  cst 
inter  veteres,  sed  varie.  Plinius,  xiv. 
14 :  '*  M.  Varro  auctor  est,  Mezen- 
tium,  Etruris  regeni,  auxilium  Rutulis 
contra  Latinos  tulisse,  vini  mercede, 
quod  tum  in  Latino  agro  fuisset." 
Secundum  L.  Cssarem  et  A.  Postu- 
mum,  quos  Auctor  de  Orig.  Gent. 
Roman.  cap.  14  sqq.  laudat,  et  lie- 


cundum  Diooysium,  i.  65.  MeseBtios 
Latinos  Lavinii  obsessos  ita  in  dedi- 
tionem  accipere  voluit,  ut  omne  vi- 
num  Latini  agri  quotannis  sibi  infer- 
retur.  At  Ascanii,  qui  patri  sac- 
cesserat,  auctoritate,  vino  ex  omDi 
vindemia  Jovi  voto  conaecratoque, 
Latini  urbe  eruperunt,  interfectoqve 
Lauso,  Mezentium  fiigaruDt.  Qu»  hi 
de  Ascanio  narrant,  ea  Plutafchns, 
Quaast.  Roro.  pag.  115.  ad  iEneain 
refert.  Macrobius,  Satum.  iii.  5.  e 
Catonis  Origg.  rem  sic  narrat :  "  Me- 
zentium  Rutulis  imperasse,  ut  sibi 
offerrent,  quas  Diis  primitias  offere- 
bant,  et  Latinos  omnes,  similis  im- 
perii  metu  ita  vovisse :  Jupiter,  si 
tibi  magis  cordi  est,  nos  ea  tibi  dare 
potius,  quam  Mezentio,  ut  ei  nos 
victores  facias."  Hinc  addit,  illum 
propterea  a  Virgilio  contemtorem  Deo- 
mm  esse  dictum.  Vide  omnino  Heynii 
Excurs.  iii.  ad  ^neid.  viii. 

888.  Lacus,  vas  torculari  supposi- 
turo,  in  quo<l  mustum  defluit;  Plinius, 
IX.  Kp.  XX.  2.  **  gustare  de  lacu  mus- 
tum."  Nulla — oper^,  ne  diu  fluctue- 
tis,  quid  facieodum  sit.  Quam  veiit, 
etc.  argumentum  grave  movendi.  Si- 
mile  est  illud  yEn.  ii.  104:  "  Hoc 
Ithacus  velit,  et  magno  niercentur 
Atridas!"  Cf.  ii.  694. 


FASTORUM  LIB.  IV.  S39 

Nulla  mora  est  operee:  vestrum  dare;  vincere  nos- 

Quam  velit  ^neas  ista  negata  mihi !  [trum  est. 
Annuerant  Rutuli.     Mezentius  induit  arma:    891 

Induit  ^neas ;  alloquiturque  Jovem : 
Hostica  Tyrrheno  vota  est  vindemia  regi, 

Jupiter,  e  Latio  palmite  musta  feras. 
Vota  valent  meliora :  cadit  Mezentius  ingens,  895 

Atque  indignanti  pectore  plangit  humum. 
Venerat  Autumnus  calcatis  sordidus  uvis : 

Redduntur  merito  debita  vina  Jovi. 
Dicta  dies  hinc  est  Vinalia :  Jupiter  illam 

Vindicat,  et  festis  gaudet  inesse  suis.  900 

Sex  ubi,  quae  restant,  luces  Aprilis  habebit; 

In  medio  cursu  tempora  veris  erunt. 
£t  frustra  pecudem  quseres  Athamantidos  Helles ; 

Signaque  dant  imbres ;  exoriturque  Canis. 
Hac  mihi  Nomento  Romam  quum  luce  redirem, 

Obstitit  in  media  candida  pompa  via.  906 

895.  Ingens  vel  corpore,  quali  sunt  igitur  memorabilia  habet  illedies.  Sex 

heroes  veteres,  vel  opibus.     Plangit  tUn,  qiut  restautf  etc.  id  est,  quo  sez 

humum ;  sic  passim  de  morientibus  e  dies  Aprilis  restant.    Ver  medium  Co- 

▼ttlnere ;  Met.  iii.  125 :  "  sanguineam  lumella  in  ipso  Palilium  die  xi.  Kil. 

trepido  plangebant  pectore  matrem  ;'*  ponit;  initiura  ejus  die  ix.  Februarii; 

i£n.  X.  7:20 :  "  calcibus  atram  Tundit  ii.  150.     Arietem  hic  quoque,  ut  ver. 

hamum   exspirans."     Apud  Dionys.  715.  e  fabula  circumloquitur,  quam 

Halicam.  dict.  ]oc.  Mezentius,  pace  iii.  851    sqq.   narravit.     Signa  dant, 

impetrata,  in  Latinorum  amicitia  con-  ostendunt  se,cadunt,uti.315.  Canem 

stAnter  permansit ;  sed  Ai.ne\d.  x.  ex-  hoc  die  non  exoriri,  sed  occidere  et 

tremo,  '*  Undanti  auimam  dilTundit  in  Ovidium  lapsum  esse,  certatim  mona- 

arma  cruore."     Quas  quis  vovit,  ea  eruntinterprett.  Columella  xi.  2:  Pri- 

debere    dicitur  ;     Horatius  III.   Od.  die  KaUndus  Maias  Canis  se  vespere 

xxvii.  30:    *' debita  Nymphis  coro-  celat. 

na;"  Tibullus,  IV.  iv.  23:  Quum  de-  905.    Robigalia  ad   avertendam  a 

bita  reddet  Certatim  sanctis  Lttus  uter-  frugibus  robiginem.     De  his  Plinius, 

quefoeis.     Caeterum  Plutaichus  dicto  xviii.  69.  sec.  3 :  '*  Tria  tempora  fruc- 

loco,  etiam  hoc  tradit,  illo  die  multum  tibus    metuebant"    prisci,   '^  propter 

vini  effundi  ad  templum  Veneris.  quod  instituerunt  feiias  diesque  festos, 

901 — 904.   VII.  Kalendas  Maias,  Rubigalia,  Floralia"  (de  quibus  moz 

livc  die  xxv.  Aprilis,  Ver  medium,  Arie-  ver.  943.)  "  Vinalia"  (quae  ver.  863.) 

lis oecasuSf  imbres,  exortus  canis,   Plura  *'  Rubigalia  Numa  instituit  anno  regni 


240 


P.  OVIDII  NASONIS 


Flamen  in  antiquae  lucum  Robiginis  ibat, 

Exta  canis  flammis,  exta  daturus  ovis. 
Protinus  accessi,  ritus  ne  nescius  essem. 

Edidit  hsec  Flamen  verba,  Quirine,  tuus :    910 
Aspera  Robigo,  parcas  Cerealibus  herbis ; 

Et  tremat  in  summa  laeve  cacumen  humo. 
Tu  sata  sideribus  coeli  nutrita  secundi 

Crescere»  dum  fiant  falcibus  apta,  sinas. 
Vis  tua  non  levis  est:  quse  tu  frumenta  notasti,  915 

M oestus  in  amissis  illa  colonus  habet. 


gtti  xi.  qu8B  nuDC  aguntur  ad  vii. 
Kalend.  Maii,  quoniam  tunc  fere  se- 
getes  rubigo  occupat.  Hoc  tempus 
Varro  determinat  sole  Tauri  partem 
decimam  obtinente,  sicut  tunc  ferebat 
ntio ;  sed  vera  causa  est,  quod  post 
dies  undeviginti  ab  iEquiooctio  verno 
per  id  quatridnum,  varia  gentium  ob- 
servatione,  in  iv.  Kal.  Maii  Canis  oc- 
cidit ;  sidus  et  per  se  vehemens,  et 
cui  pneoccidere  Caniculam  necesse 
sit."  Varro  de  Ling.  Latin.  v.  pag. 
47 :  "  Robigalia  dicta  a  Robigo.  Se- 
cundum  segetes  huic  Deo  sacrificatur, 
ne  robigo  occupet  segetes."  Adde 
eumdem  de  He  Rust.  I.  i.  6 ;  Cohi- 
mellam  x.  343;  ad  quae  loca  vide 
Schneider.  Disputant  autem  utrum 
rubigo,  an  robigo  scribendum  sit.  Pro 
Robigine  Dea,  alii  Robignm  Deum 
habent,  ut  Varro,  Fesius,  ac  Serviu<t 
ad  Georg.  i.  151.  ubi  hxc  notat : 
"  Inde  et  Robigus  Deus,  et  sacra  cjus 
septimo  Kal.  Maias  Robigalia  appel- 
lantur.*'  Csterum  Grsci  Deos  Ipv- 
aipiovs  habebant  ad  avertendam  robi- 
ginem. 

Hac  mihi — via.  Similia  figmenta 
ver.  685.  et  iii.  541.  Nomentnm,  Sa- 
binoruro  oppidum,  a  quo  via  Nomen- 
tana  dicta,  qus  incipiebat  a  Viminali 
porta ;  Servius  ad  ^n.  vi.  773 ;  vii. 
712.  Ea  ducebat  in  lucum  Robiginis. 
Candida  turba,     Omnis  coctus  intelli- 


gitur  ad  sacra  procedentinm ;  etiam 
Tibullo,  II.  i.  15.  candida  turU  est 
familia,  qusB  agnum  in  AmWtrralibas 
ad  aram  comitabatur ;  vide  ad  i.  79 ; 
ii.  654.  Antiqtut,  inde  a  Noms  tem- 
poribus  cults.  De  immoUtione  es- 
num  vide  ad  i.  389.  In  Robigalibis 
catulus  rufus  et  lactens  offerebator; 
Columella,  x.  342.  qui  nil  de  ove  ln- 
bet.  Etiam  ante  Catulariam  portaai 
ad  placandum  Canicula  sidos,  firogi* 
bus  inimicum,  rufas  canes  esse  immo- 
latas,  e  Festo  discimus.  FiMmtn  aa- 
tem  Quirinalis  haec  agebat,  ut  Flamea 
Dialis  Lupercalia  ii.  282. 

911.  Aspera  et  921,  scabr^  maoas 
Robiginis  ab  effectu,  quia  ct  fruges  et 
ferrum  scabrum  asperumve  reddit ;  Vir- 
gil.  Georg.  i.  495 :  "  £xesa  inveni  et 
scabra  robigine  pila.'*  Confer  sopra 
i.  687.  Cereales  herbet,  ut  Certales 
culmi,  Virgil.  Georg.  ii.  517.  TremuMt 
culnii,  quos  ventus  mulcet. 

915.  In  morbis  segetom  etiam  Vir- 
gil.  i.  Georg.  150.  malam  robiginem 
memorat,  et  Plinius,  xviii.  45. "  maxi- 
mam  segetum  pestem"  vocat.  Est 
autem  robigo,  ipvffi^ij,  /itXroc»  pulf  is 
rufus  et  glutinosus  culmos  adedens  et 
enecans,  quod  vitium  in  vitibus  et  ar- 
boribus  carbunculus  dicitur.  Ncture 
et  inficere.  et  Isdere  significat.  Vim 
mali  Noster  per  comparationera  adeo 
illustrat.     Venti ;  Virgilius,  Georg.  i. 


FASTORUM  LIB.  IV. 


241 


Nec  venti  tantum  Cereri  nocuere,  nec  imbres ; 

Nec  sic  marmoreo  pallet  adusta  gelu ; 
Quantum,  si  culmos  Titan  incalfacit  udos. 

Tum  locus  est  irae,  Diva  timenda,  tuae.         920 
Parce,  precor,  scabrasque  manus  a  messibus  aufer ; 

Neve  noce  cultis :  posse  nocere  sat  est. 
Nec  teneras  segetes,  sed  durum  contere  ferrum : 

Quodque  potest  alios  perdere,  perde  prior. 
Utilius  gladios,  et  tela  nocentia  carpes :  925 

Nil  opus  est  illis :  otia  mundus  agat. 
Sarcula  nunc,  durusque  bidens,  et  vomer  aduncus, 

Ruris  opes,  niteant :  inquinet  arma  situs : 
Conatusque  aliquis  vagina  ducere  ferrum, 

Adstrictum  longa  sentiat  esse  mora.  930 


444:  "  Vrget  ab  alto  ArboribusqHe 
ntitqiie  Notns  pecorique  siniater;" 
Urere  de  frigore  i.  680.  in  precibus 
timilibiu,  quaa  cum  his  couferas.  Un- 
de  malum  frugibus  frigore  illatum  et 
urwdo  dicitur.  Marmoreum  propter 
colorem  album  pruinB,  et  niveum. 
Pallire  de  colore  flavo,  quem  trahunt 
fruges  frigore  morse ;  i.  688.  de  hac 
robigine,  "  Nec  vitio  coeli  palleat  aB« 
gra  seges."  Si  cutmot,  etc.  ipsam  ro- 
biginem  intellige  ;  Plinius,  xviii.  68. 
3 :  "  Plerique  dizere,  rorem  inustum 
aole  acri  fnigibus  rubiginis  causam 
esse,  et  carbunculi  vitibus :  quod  ex 
parte  falsum  arbitror,  omnemque  ure- 
dinem  frigore  tantum  constare,  sole 
innozio."  Humorem  tamen  non  ex- 
cluait ;  nam.  ib.  20.  sec.  3 :  "  ros  ro- 
biginem  facit,"  et  44.  sec.  2 :  "  Fre- 
qaeotissima  hcc  in  roscido  tractu 
eoiiTaUibusque,  ac  perfiatum  non  ha- 
beotibvs." 

921.  Aufir,  retine;  veteres,  que 
mala  remota  esse  a  se  cuperent,  ea  in 
alios  detestabantur ;  Horatius,  I.  Od. 
xxi.  13.  .Hoc  igitnr  sensu  ductus, 
etiam   Ovidius  Robiginem  precatur, 

VOL.  V. 


ut  vim  suam  in  ferro  potius  exserat 
propter  abusum  iUum,  de  quo  ad 
ver.  405.  et  propter  quem  crebro  in 
ferrum  invehitur.  Carpere  bene  de 
robigine,  paulatim  absumere,  rodere. 
Otia  agere,  pace  frui,  bona  locutio; 
i.  68. 

927.  Similia  apud  TibuUum,  I.  xi. 
49  :  "  Pace  bidens  vomerque  nitent 
(alii  vigent;)  at  tristia  duri  MiUtis  in 
tenebris  occupat  arma  situs."  «Sarcti- 
lum  instniroentum  rusticum,  quo  pur- 
gantur  agri,  i.  699.  Durus,  gravis, 
ut  Horatius,  I.  Satyr.  i.  28.  durum 
aratrum.  A  gravitate  noti  bidentei, 
sive  rastri;  Terentius  Heaut.  I.  i.  40. 
Situs  pro  robigine.  Ducere,  educere. 
Adstrictumf  robigine  adhsrens  vagins. 
CaBterum  confer  cum  hoc  loco  i.  699 
—704. 

933.  Mantele,  erat  lanfum,  habe- 
batque  in  superficie  texti  viUos,  sive 
lanuginero,  cirros,  unde  villosa  man' 
telia  commemorantur,  \airia  x^M^ 
fuxKTpa.  NobiUores  curabant,  ut  man- 
tele,  villis  tonsis,  esset  lcve  ac  rooUe. 
TaUa  manteUa  Aristso  Njmph»  fe- 
runt  german»  apud  Vii^l.  Georg.  iv. 
li 


242 


P.  OVIDII  NASONIS 


At  tu  ne  viola  Cererem ;  semperque  oolonus 

Absenti  possit  solvere  vota  tibi. 
Dixerat :  a  dextra  villis  mantele  solutis, 

Cumque  meri  patera  turis  acerra  fuit, 
Tura  focis  vinumque  dedit,  fibrasque  bidentis, 

Turpiaque  obsca&nse,  vidimus,  exta  canis.    936 
Tum  mihi,  Cur  detur  sacris  nova  victima,  quseris  ? 

Quaesieram :  causam  percipe>  Flamen  ait. 
£st  canis,  Icarium  dicunt,  quo  sidere  moto 

Tosta  sitit  tellus,  praecipiturque  segesi  940 

Pro  cane  sidereo  canis  hic  imponitur  ane ; 

Et,  quare  pereat,  nil  nisi  nomea  habet. 
QuuM  Phrygis  Assaraci  Titania  fratre  relicto» 

Sustulit  immenso  ter  jubar  orbe  suum  : 


377.  Fibra  omnino  exta.  Obteima 
canis  nunc  non  dicitur  ab  ululatu, 
qui  mali  in  auspiciis  oroinis,  (quam- 
quam  Virgil.  Georg.  i.  470.  sic  capi 
potest)  sed  quia  canis  veteribus  sym- 
bolum  impudentis.  Hinc  et  exta 
ejus  turpia.  Etiam  Plin.  ii.  5.  06- 
tecma  anitnalia.     Nova,  inusitata. 

936.  Icarus,  sive  Jcarius,  Athe- 
niensis,  Erigone,  ejus  filia,  et  Maera 
canis  intcr  sidera  relati  sunt,  ita  ut 
Icarus  Bootes,  Erigone  Virgo  et  Msra 
Canicula  sive  Procyon  esset;  Hygi- 
nus,  fab.  130.;  Poet.  Astron.  ii.  4.; 
ApoIlo<l.  III.  xiv.  7.  .lam  terra  au> 
stralis,  Sirio  inprimis,  stella  in  Cane 
majore,  moto,  id  est,  orto,  aestu  inlo- 
lerabili  premitur ;  Virgil.  Georg.  iv. 
425. :  "  Jam  rapidus  torrens  sitientes 
Sirius  Indos  Ardebat."  Et  ad  Sirium 
placandum,  plures  populi  sacra  facie- 
bant ;  Apollonius  Rhodius,  ii.  500. 
Vide  Interp.  ad  Virgil.  Georg.  i.  14. 
Sed  illam  vim  torr«ndi  etiam  Cani- 
cul»,  sive  Procyoni  poetse  tribuuot ; 
Horatius,  III.  Od.  xiii.  9.:  "  Fla- 
grantis  atrox  hora  Canicu)®;"  xxix. 
18  :  "  Jam  Procyon  furit."     Pracipi 


dicitur  »Bge$,  quando  ante  matmitt- 
tem  arescit:  quam  fomniltin  HciM. 
ColumelUe  exemplis  coofif mtt ;  Oil- 
purnius,  Eclog.  iv.  1 15.  uc  jfntfoetn 
dixit:  "  nec  pnefocmta  «laHgaaB 
Messis  habet  lcjium."  Vidc  Wcfiis*> 
dorfium  ad  Gratii  Cyneg.  ver.  388. 
Fruges  a  Canicula  affectc  fvrA  ae- 
Tpo^Xtjra  dicebantur,  afiiectio  ipsi 
dtXTpo^Xia  et  sideratio, 

943—954.  IV.  Kalend,  Main  sive 
die  xxviii.  Apritit,  Fioralia  ineipiiint, 
et  resta  in  palatiutn  translaia  est,  De 
Floralihus,  Plin.  xviii.  29. :  "  Itaque 
iidem  Floralia  iv.  Kalend.  ejusdem 
Maii  instituerunt,  urbis  anno  516.  ex 
oraculis  Sibyllse,  ut  omnia  beoe  de- 
florescent."  Numeros  anni  corruptos 
esse,  Neapol.  et  Harduinus  docu- 
eruut;  Velleius  enim,  I.  xiv.  8.  ubi 
narravit,  Torquato  Sempronioque  coo. 
colonos  missoB  esse  Brundisium,  et  (Mct 
triennium  Spoletium,  addit :  **  quo 
anno  Floralium  ludorum  factum  est 
initiura."  Id  ei^  incidit  in  aniiom 
51.3. 

Quum — relictoS\    Similiter    fere  i. 
461  :   "  Proxima  prospiciet   Tithooo 


FASTORUM  LIB.  IV. 


243 


Mille  venit  variis  floriim  Dea  nexa  coronis ;      945 

Scena  joci  morem  liberioris  habet : 
Exit  et  in  Maias  sacrum  Florale  Kalendas. 

Tunc  repetam  ;  nunc  me  grandius  urget  opus. 
Aufert  Vesta  diem :  cognato  Vesta  recepta  est 

Limine :  sic  jussi  constituere  patres.  950 

Phoebus  habet  partem ;  Vestae  pars  altera  cessit : 

Quod  superest  illis,  tertius  ipse  tenet. 
State  Palatinae  laurus,  prsetextaque  quercu 

Stet  domus :  aeternos  tres  habet  una  Deos. 


Dopta  relicto.*'  Nunc  Titania  voca- 
tur  Atirora,  qaia  Hyperionis,  TitaDiim 
anius,  filia»  Phoebi  et  Luoe  soror. 
Titbonus,  conjux  ejus,  secundum  Dio- 
dorum  Sicul.  Hygin.  fab.  270.  Apol- 
lod.  et  alios,  fDit  Laomedontis  filius; 
•eGOodam  Servium  ad  JEn,  vi.  493. 
«}»  fraier.  LaomedoBtis  pater  fait 
Ihm,  A$$araci  ftater.  Sic  ergo  ap> 
poetf  qao  sensa  hoc  loco  fratrit  no- 
men  capiMMiam  sit;  sed  Astaracum 
ipserere  voluit,  qui  ille  in  JEuead,  at- 
qae  adeo  et  Augusti  majoribus  erat : 
vide  ad  vers.  34.  et  123.  Necti  co- 
romst  omari  coronis  nexis ;  ^neid.  v. 
309:  *'Tlavaque  nectentur  oliva" 
Sed  de  hac  Dea,  de  Floralibus,  de 
joci»  liberioribue  vide  v.  183  sqq.  in 
qaem  locum  poeta  illa  omnia  distulit. 
Uberiore*  joci  potius  lascivi  erant,  ut 
ad  V.  331.  videbimus.  Exeunt  in 
tempas  quoddam,  quae  ad  id  durant ; 
Plinius,  II.  Epp.  xi.  18.:  "  Exierunt 
probationes  in  tertium  diem."  Flora- 
lia  durarunt  in  diem  tertium  Maii. 
£xire  sic  etiam  v.  189.  pro  quo  185. 
transire  positum. 

949.  AnnoU.  C.741.  die  vi.  Martii, 
Aogusti  titulis  honos  pontificis  maxiroi 
accessit;  iii.  415  sqq.  Sed  quum  ita 
easet  institutum,  ut  pontifex  maximus 
io  domo  publica  juxta  Vestam  habi- 
taret,  Augustus  palatii  sui  partem 
poblicam  esse  jussit,  atqoe  VestsB  hoc 


die  dedicavit;  Dio  Cassius,  liv.  27. : 
vide  et  Lipsium  de  Vesta,  cap.  4. 
Aujert,  sibi  vindicat.  Cognato,  quod 
Arondel.  ^t  quatuor  alii  agnoscunt, 
magis  poeticom  est,  quam  reliquorum 
cogfMti,  Lucem  autem  hoc  epitheton 
accipit  ex  iii.  425. :  "  Ortos  ab  MntK 
tangit  cogoata  sacerdos  Namioa :  cog- 
oAtum»  Vesta,  toere  caput."  Phirimus 
esse  voloit  poeta  io  laudaodo  Aogosto. 
Consiituere  patres ;  factum  eoim  hoc 
ex  senatus  consulto ;  Verrius  ad  buoc 
diem  :  **  Feris  ex  S.  C.  quod  eo  die 
edes  et  Vestie  in  donku  Imp.  Caesaris 
Aug.  pontificis  maxiroi  dedicata  est 
Quirinio  et  Valgio  coss."  Ph^Elme 
habet  partem,  in  alia  palatii  parte 
templum  est  ApoUinis  Palatini,  quod 
longe  celeberriroum;  vide  Proper- 
tium,  ii.  23.  De  lauris  et  corona 
qtiema  ante  forespalatii,  i.  614.  Pr<r- 
texta  dictum  ut  v.  567. :  **  Augusto 
praetextum  nomine  templum."  Qiue 
enim  in  anteriore  parte  ornata  sunt 
aliqua  re,  ea  pnetexta  dicuntur;  Se- 
neca,  £pp.  89. :  "  Fluminum  ripas 
SDdificia  prstexunt."  Piinius,  pane- 
gyr.  52.  1.:  "  postibus  praetexi;"de 
iis,  quorum  statuae  ante  fores  collo- 
cantur  :  vide  ibi  Schwarzium.  A£ter- 
nos  Deos ;  iii.  421.:  Ignibus  ettemis 
atemi  numina  prtrsunt  Ceuaris,  ubi 
vide  notam. 


LIBRI    QUINTI 


ARGUMENTUM. 


Tres  seDteDtiflB  de  DomiDe  Maii,  l — 110.  Ortus  Capelle  et  origo,  111 — 128. 
Pnestites  Lares,  eorumque  ara  coostituta,  129 — 146.  Boue  Dee  templom, 
147 — 158.  Argestes  veDtus  et  Hyadum  tam  ortus,  quam  origo,  159 — 183. 
Ludi  Florales,  fata,  poteutia,  cultus  FIorsB  apud  Romaoos,  ratio  Floralium ; 
his  inserta  fabula  de  Martis  ortu,  183 — 378.  Centauri  sideris  ortus  et  fabnli 
de  Chirone,  379 — 414.  Lyr»  et  Scorpii  ortus,  415 — 418.  Lemuria  Doctnma 
et  Remi  sepultura,  419 — 492.  Orionis  occasus,  natales,  relatio  inter  sidefa, 
493 — 544.  Templum  Martis  Ultoris,  Crassi  clades,  sigua  a  Parthis  relata, 
545 — 598.  Pleiadum  ortus  et  aestatis  iuitium,  699 — 602.  Taiiri  sideris 
ortus  et  origo,  603 — 620.  Simulacra  scirpea  de  ponte  mittnntur ;  Hercolet 
in  Latio,  621 — 662.  Hymnus  in  Mercurium ;  ejus  festum ;  preces  mercato- 
rum  ad  eum,  663 — 692.  Sol  transit  iu  GeroiDos ;  horum  origo,  Pollucis  et 
Castoris  pugua  cum  Lyoceo,  693 — 720.  Agooalia  iterum ;  Canis  sidens 
ortus,  721—724.  Tubilustria,  725, 726.  Quatuor  notsB  in  Kalendario,  727, 
728.  Fortunae  Publics  templum,  729 — 732.  Bootes  occidit,  Hyades  orion- 
tur,  733,  734. 


P.  OVIDII  NASONIS 


FASTORUM 


LIBER   QUINTUS. 


ERITI S ,  unde  putem  Maio  data  nomina  mensi  ? 
m  satis  est  liquido  cognita  causa  mihi. 
^aty  et  incertus  qua  sit  sibi  nescit  eundum, 
lum  videt  ex  omni  parte  viator  iter : 
quia  posse  datur  diversas  reddere  causas,    5 
la  ferar,  ignoro ;  copiaque  ipi^a  nocet. 
e,  quae  fontes  Aganippidos  Hippocrenes, 
ata  Medusaei  signa  tenetis  equi. 


10.  Missa  pnBfatioDe»  statim 

nomine  dicit ;  resumit  autem 

1  tractat,  quod  i.  41.  verbo 

t.    Quaestioni   huic  gramma- 

urimum   dignitatis  et  gratie 

Musas  invocat,  ut  sibi  no> 

Kosam  aperiant,  et,  quum  tres 

mm    causc    ferrentur,    ipsas 

ioter  se  dissentientes  fingit,  et 

inducit,  ut  sententiam  dein- 

cant ;  ipse   autem  sub  finem 

n  suum  cohibet :  ita  loco  huic 

s  formam  dedit.    Simile  ei  est 

m  lib.  vi. 

tutritii — fnensil'}  Sic  et  alibi 
bi  pandit  ad  argumentum  ali- 
ractandum ;  Metam.  ii.  512. 
d  Deos  marinos,  "  Qusritis, 
8  quare  regina  Deorum  Sedi> 
c  adsim  V*     Liqaido,  certo,  ut 


nil  dubitationis  restet.  Etiam  Ma* 
crob.  i.  Sat.  12.  fatetur,  de  nomine 
inter  auctorei  latam  disitnnonem  em. 
Quod  iv.  784.  tenuiter  dizit,  Turba 
facit  diUnum,  cttptaque  nostra  tenet, 
id  nunc  similitudine  quadam  ezomat, 
Ut  stal,  etc.  Posu  datur,  res  talis 
est,  ut  potiim ;  facultas  mihi  est. 

7.  Pegasus,  e  sanguine  MedussB  or- 
tus,  (Metam.  iv.  784.)  Hippoerenen 
ungula  rupit.  Ibid.  v.  275.  Interpr. 
Galiicus  hunc  fbntem  et  Aganippida 
(sic  ille)  pro  eodem  habet.  Immo 
Aganippe  alius  fons  Musamm  et  Apol* 
linis  in  Helicone,  isque  ad  Mosarum 
Incum  tendentibus  ad  levam ;  Pau- 
san.  Boeot.  p.  766.  Itaque  Metam. 
V.  312:  Fons  Medus^tus  et  Hyanthea 
Aganippe  diserte  distinguuntur.  Inde 
Muse  Aganippides  dicuntur,  et  Aga- 


246 


P.  OVIDII  NASONIS 


Dissensere  Deae ;  quarum  Polyhymnia  ccepit 

Prima:  silent  aliae;  dictaque  mente  notant:  10 
Post  chaos,  ut  primum  data  sunt  tria  corpora  muD- 

Inque  novas  species  omne  recessit  opus ;     [do, 
Pondere  terra  suo  subsedit,  et  eequora  traxit ; 

At  coelum  levitas  in  loca  summa  tulit. 
Sol  quoque  cum  stellis  nuUa  gravitate  retentus,  15 

Et  vos  Lunares  exsiluistis  equi. 
Sed  neque  terra  diu  coelo,  nec  caetera  Phoebo 

Sidera  cedebant :  par  erat  omnis  honos. 


nippis  Hifp0ereM  m\  est,  nisi  Hippo« 
crene  Musis  sacra.  Signa,  vestigia. 
Alis  Muss  silebant  tantunip  quamdiu 
Folyhfwmta  canebat.  Porro  Heinsius 
Polymneia  scribi  volebat,  quia  Grsci 
noXv/ivi;ta  et  IloXv/iveta*  quod  idem 
et  apud  Horatiom»  I.  Od.  i.  33.  Aldo 
et  Cruquio  videbatur.  Apud  Virgil. 
Cir.  55.  edd.  vett.  Polymniaf  quod  ibi 
Heynio  doctius  ac  verius  videtur,  ut 
Musa  sit  memori»  rerum  servands 
invigilans.  Mente  notant,  qui  cupide 
aliquid  audiunt,  ut  teneant ;  iii.  178.: 
memoH  pectore  dicta  nota;  Metam. 
xiii.  788. :  **  auribus  ausi  Talia  dicta 
meis,  auditaque  roente  notavi.'* 

1 1 — 54.  Priroa  sententia,  qua  Maius 
a  Majestatey  Honoris  et  Reverentiie 
filia,  nomeo  habet.  Macrob.  Saturn. 
i.  12 :  *'  Sunt,  qui  hunc  mensem  ad 
nostros  Fastos  transisse  cottimeroorent, 
apud  quos  nunc  quoque  vocatur  Deus 
Maius,  qui  est  Jupiter,  amagnitudine 
ac  majeslate  dictus."  Hiec  igitur 
Noster  ingenioso  figmento  allegorico, 
qnod  haud  dubie  poetoi  antiquiori  de- 
bet,  ezomavit. 

Pott  chaot — equi.]  Ab  initio  rerum, 
a  prima  origine  mundi,  quam  nobis 
per  partes  ostendit,  ut  i.  103 ;  Metam. 
i.  I  aqq. ;  xv.  239.  Confer  et  Tibul- 
lum,  IVi  i.  19 — 23.  Pott  chaos,  post- 
qutm  e  rudi  illa  roole  munduB  effictus 


erat.  In  illis  iocis  Ovidii»  quatMr 
corpora  aut  tpedes,  id  est,  eleaeota, 
cum  Empedocle  numerat,  nunc  trta ; 
aera  enim  el  cthera  eeeii  noaune  ooai- 
plectitur.  Oput ;  qnidaro  onut,  qnod 
non  spemendum  arbitror  ;  inteHigitar 
enim  chaos,  quod  Metaa.  i.  8.  pndm 
iners  vocatur.  Id  recessU,  sectum  est 
De  sole  et  lona  exsilire,  ut  Metam.  i. 
de  igne  emicare, 

17.  Orooes  pares  erant  dignitate. 
Hic  miscet  partes  mundi  et  deos; 
illse  enim  e  cosmogonia  antiqua  per- 
sons  erant  divinae.  LenziiB  putat, 
describi  hic  paritatem  in  convivits  de- 
omm,  et  respexisse  poetaoi  mom  Re- 
manoruro  in  triclinio;  qnod  ego  nM 
arl)itror.  Hoc  unam  vult,  sedebant 
promiscue  in  conventibus.  De  piebe 
Deorum,  id  est,  Diis  aecundi  ordimi, 
vide  ad  Met.  i.  173.  Oceanus,  uniis 
ex  TitanibuS)  CcbU  et  Terrfe  iiUus, 
adeoque  Satumi  frater.  Ipse  adeo  et 
Tethys  conjux  in  antiquissimis  erant 
diis,  quorum  revereotia  sspe  deos 
movit ;  Metam.  ii.  510.  Antiquis  ter- 
rarum  incolis  opponebantnr,  cuid  con- 
temtu  plerumque,  adixnet,  id  est,  pe- 
regrini.  Itaque  poeta  diis  quoqne 
antiquis  advenas,  novo^  et  humiliores 
deos,  opposuit.  Lenzius  putabat,  plc- 
beios  ideo,  advenas  dici,  quia  longius 
a  .Tovis  palatio  habitarint ;  Metam.  i. 


FASTOKUM  LIB.  V. 


9411 


aliquis  solio,  quod  tu,  Saturne,  tenebas, 
sus  de  media  plebe  sedere  deus.  20 

ttts  Oceano  quisquam  deus  advena  junxit ; 
thys  et  extremo  saepe  recepta  locaest: 
c  Honos,  placidoque  deceus  Reverentia  vultu 
rpora  legitimis  imposuere  toris. 
sata  Majestas ;  hosestdeacensaparentes;  25 
aque  die  partu  est  edita,  magna  fuit. 
mora ;  consedit  medio  subKmis^  Olympo 
rea,  purpureo  conspicienda  sinu. 
edere  simul  Pudor,  et  Metus :  omne  videres 
imen  ad  hanc  cultus  composuisse  suos.      30 
nos  intravit  mentes  suspectus  honorum : 
;  pretium  dignis ;  nec  sibi  quisque  placet. 


'enim  illa  coeli  domicilionim- 
etttum  descriptio  Satumi  tem- 
idum  erat ;  neque  a  regis  do< 
ius  remoti  advena  dici  possunt. 
mts  legeret :  Et  Uttus  OceanOt 

deus  advenaf  junxit,  addita 
rpretatione  :  licet  et  esset  mi- 
gentium  et  adscititius  quasi 
n  loDge  stare  ab  Oceano  de- 
edit  ille  tamen  eodem  ordine, 
mous.  Recepta  est,  sedes  ei 
!St,  caeteris  jam  considentibus. 
S4.   Paulatim    honore    afficie- 

reverenterqvLB  colebantur  dii 
1118  et  roeritis  insignes ;  atque 
Ua$  illis  accessit ;  ex  hae  sen- 
prsclara  allegoria  effloruit. 
itia  bene  describitur  ;  ei  enim 
r  vuUus  convenit,  isque  de- 
[uerodam  conciliat.  Toros  te- 
Lenzius  intelligit  lectos  tri- 
I  pro  sua  cuique  dignitate 
entes.  Putem,  his  verbis  con- 
1    legitimum,   conjugium   de- 

Hinct  ex  eo  matrimonio,  sata 
$.     Censeri  aliquid,  in  censum 

atque    adeo    possidere,  ha- 
e%  1.  Ponto,  ii.   138:    "  Est 


inter  comites  Marcia  censa  suas/' 
habuit  inter  comites.  Ita  et  Cicero 
pro  Flac.  32.  et  alibi.  Male  igitur  et 
hoc  loco  interp.  quidam,  et  Lipsius  ad 
Taciti  Annal.  i.  5.  putarunt,pas8ivum 
censeri  poni  pro  activo.  Vide  Gro- 
novii  Obs.  iv.  3.  Quaqite  die,  etc. 
Nempe  majestas  non  crescit  ab  exi- 
guis  initiis.  Medio,  in  arce  Olympi, 
inde  sublimis,  Anrea,  etc.  de  hoc  or- 
natu  vide  ad  ii.  310.  ubi  hktonis  aii- 
rato  conspicieuda  sinu. 

29.  Qui  majestate  ornatus  est,  eum 
metuunt  cuncti,  id  est,  reverentur, 
coram  eotiment  aliquid  facera  pudore' 
dignum  ;  Livius,  xxii.  3 :  "  non  modo 
Patrum  majestatis,  sed  ne  deomm 
quidem  satis  metuens.*'  Hinc  Ms- 
Jestati  assident  Pudor  et  Metus*  Len- 
zius  comparat  Hesiodi*Epy.  200;  ubi 
AiSute  Kal  Vkfiitnc,  Pudor  et  Nemesis, 
relictis  hominibus,  deon  adeunt.  Con- 
fer  ad  versum  45.  Cultus,  id  est, 
vestitus,  bene  dicitur  componi;  PUn. 
iv.  Ep.  xi.  3 :  *'  Postquam  se  cora- 
posuit,  circumspexitque  habitum.*' 

31.  •Sufpectifs,  admiratio.    Intrare, 
ut  alibi  subire,  de  iis,  qu»  oriuntur 


248 


P.  OVIDII  NASONIS 


Hic  status  in  coelo  multos  permansit  in  annos, 

Dum  senior  fatis  excidit  arce  deus. 
Terra  feros  partus,  immania  monstra,  Gigantas  35 

Edidit,  ausuros  in  Jovis  ire  domum. 
Mille  manus  illis  dedit,  et  pro  cruribus  angues ; 

Atque  ait :  In  magnos  arma  movete  deos. 
Exstruere  hi  montes  ad  sidera  summa  parabant, 

Et  magnum  bello  sollicitare  Jovem.  40 

Fulmina  de  coeli  jaculatus  Jupiter  arce, 

Vertit  in  auctores  pondera  vasta  suos. 
His  bene  Majestas  armis  defensa  deorum 

Restat;  et  ex  illo  tempore  firma  manet. 
Adsidet  illa  Jovi ;  Jovis  est  fidissima  custos ;  •  45 

Et  praestat  sine  vi  sceptra  tremenda  Jovi. 
Venit  et  in  terras :  coluerunt  Romulus  illam 

Et  Numa ;  mox  alii,  tempore  quisque  suo. 


in  aDimo.  Status,  renim  conditio. 
Dum  itnior,  etc.  donec  Saturnus  in 
tartara  missus  est.  De  fatis,  ex  qui- 
bus  id  factum,  vide  ad  iv.  197. 

35.  De  Gigantibus,  Terrte  filiis, 
Metam.  i.  151.  sqq.  Ausuros,  depo- 
sita  reverentia,  spretaque  Jovis  ma- 
jestate.  Ire  in  aliquem  etiam  de 
hostili  impetu.  Matre  impellente, 
regnum  coeleste  illi  affectabant,  et 
*'  centum  quisque  parabant  Injicere 
anguipedum  captivo  brachia  ccelo " 
Metam.  i.  183.  Sed  hoc  loco  illa 
descriptio  Mille  manus,  etc.  numeros 
Ovidianos  parum  referre  Heinsio  vide- 
batur,  licet  eam  etiam  Scholiast. 
Statii  ad  v.  Theb.  569.  sic  exhibeat. 
Mallet  ergo  Mille  manus  et  mille  dedit 
pro  crurihus  angues.  Parum  tamen 
aberat,  quin  crederet,  totum  distichon 
ab  interpolatoris  manu  esse;  potest 
sane  salvo  sensu  abesse.  Pondera 
vasta,  montes  congestos,  quos  Jupiter 
vertit  in  auctores  suos,  eos,  qui  con- 


gesserant;  unde  illi  moU  sMa  obnti 
jacebant  Metam.  i.  156. 

43.  Sic  salva  mansit  majestas  deo- 
rum,  nec  quisquam  postea  speniere 
eam  ausus  est.  Adtidet,  etc.  'Luv- 
QpovoQ  Jovi  est,  ut  apud  iEcchylam 
Coeph.  243.  Kpdroc  Kai  Aucsi,  qoibas 
ille  mundum  regit;  apud  Callimach. 
hymo.  Jov.  67.  Birj  xai  Kpdrog, 
quibus  imperium  debet ;  et  apud 
Horatium,  I.  Od.  xii.  20.  Palias,  quam 
in  consilium  adhibet.  Custos»  Etiam 
dii  tutores  et  conservatores  renim  ho- 
minumque  custodes  dicuntar;  Hora- 
tius,  I.  Od.  xxxvi.  3.  Pro  ilU  Taub- 
nero  aliorum  inde  non  displicebat; 
sed  jam  antea  adsederaL  Prerstat, 
etc.  facit,  ut  omnes  sola  reverentia 
moti,  metuant  Jovem,  neque  ille  rnn, 
fulmina,  rursus  adhibere  cogatur. 

47.  Etiam  in  terra  regibus,  magis* 
tratibus,  alii.«)que  hominibus  roajestas 
tribuitur.  Ac  Romulus  quidem,  at 
leges  lats   generi    hominum  agresti 


FASTORUM  LIB.  V. 


349 


Illa  patres  in  honore  pio  matresque  tuetur ; 

Illa  comes  pueris  virginibusque  venit ;  50 

IUa  datos  fasces  commendat,  eburque  curule ; 

Illa  coronatis  alta  triumphat  equis. 
Finierat  voces  Polyhymnia :  dicta  probarunt 

Clioque,  et  curvse  scita  Thalia  lyrae. 
Excipit  Uranie :  fecere  silentia  cunctae ;  55 

£t  vox  audiri  nulla,  nisi  illa,  potest : 
Magna  fuit  quondam  capitis  reverentia  cani, 

Inque  suo  pretio  ruga  senilis  erat. 
Martis  opus  juvenes,  animosaque  bella  gerebant; 

Et  pro  dis  aderant  in  statione  suis.  60 

Viribus  illa  minor,  nec  habendis  utilis  armis» 

Consilio  patriae  saepe  ferebat  opem : 


sancta  esseDt,  "  se  ipse  venerabilem 
iofligmbus  imperii  fecit,  et  cum  cstero 
habita  augostiorem,  tum  maxime  lic- 
toribus;"  LJvius,  i.  8.  Coluerunt, 
magni  eam  fecerunt,  putarunt  mul- 
tum  ea  efiici.  AUa,  sublimis  in  cumi 
triamphali.    Seita,  perita. 

56--78.  Altera  sententia,  qua  fuit 
Falvii  Nobilioris.  Macrobius.  Sat. 
dicto  loco:  "  Fulvius  Nobilior  in 
Fastis,  qiios  in  asde  Herculis  Musa- 
mm  posoit,  Romulum  dicit  postquam 
popaluro  in  majores  minoresque  di- 
▼isit,  ut  altera  pars  consilio,  altera 
annis  rempnblicam  tueretur,  in  hono- 
rem  atriusque  partis  hunc  Maium, 
seqoentem  Junium  mensem  vocasse." 
£am  sententiam  Ovidius,  I.  41.  am- 
plexns  est,  et  infra  527. 

57.  Priscis  temporibns  senectus  in 
sanimo  honore  ponebatur,  qnia  re- 
mm  gravissimarum  scientia  non  nisi 
dintumo  usu  comparari  poterat.  'O 
ydp  xp6voQ  Siiayna  «rouriXwrarov, 
£uripid.Belleroph.fragm.22.  Hones- 
tiscimam  ejus  domicilium  Lacedae- 
raone  erat;  Cic.  Senect.  18.  ubi  id 
agit,  ot  senectntis  honoratae  auctorita- 

VOL.  V. 


tem  in  luce  collocet.  Noster  quum 
dicit  canum  eapttt  et  ruga  ienilis,  ut 
poeta  et  e  sensu  vnlgi  loquitur ;  Ci- 
cero  contra  dicio  loco,  ut  philosophus : 
"  Non  cani,  non  rug»  repente  auc- 
toritatem  arripere  possunt,"  sed  vita 
superior  bene  acta.  Juventuterii  et 
senectam  etiam  Aristotel.  Polit.  vii. 
9.  sic  comparat  :  ri  lUv  fvvafuc  ^v 
vfonipoii,  fi  Sk  ^p<5vij<Tic  iv  irpt^rPv- 
TipoiQ  lariv,  Inde  cuique  sua  tribu- 
ebant  munera.  Eurip.  Melan.  fragm. 
17  :  ndXaibg  aJvog'  "Epyo  fikv  vna- 
T^mv,  BovXat  ^  ix^vm  r&v  ytpatrk- 
ptav  Kpdroc*  In  ipyotQ  erat  inprirois 
Martis  opu$t  quod  etiam  ab  Homero 
"Apt(oQ  ipyov  dicitur.  Animom,  nbi 
milites  animos  suos  declarant.  Ut 
lioc  eorum  opus  commendaret,  addi- 
dit :  pro  dis  aderant  in  statione  suis, 
pugnabant  pro  aris  et  focis.  Statio, 
iocus,  ubi  milites  stant  ejus  defen- 
dendi  causa.  In  statione  igitur  adesse 
aut  est,  ut  Florus,  I.  i.  15.  de  his  ipsis 
juvenibus  ait,  "  ad  subita  belli  ex- 
cubare,"  aut  latiore  sensu,  bella 
gerere. 

61.  Non  statim  apparet,  qoo  refe- 
Kk 


250 


P.  OVIDII  NASONIS 


Nec  nisi  post  annos  patuit  tunc  curia  seros ; 

Nomen  et  aetatis  mite  senatus  erat. 
Jura  dabat  populo  senior :  finitaque  certis         65 

Legibus  est  aetas,  unde  petatur  honos. 
Et  medius  juvenum,  non  indignantibus  ipsis, 

Ibat ;  et  interior,  si  comes  unus  erat. 
Verba  quis  auderet  coram  sene  digna  rubore 

Dicere  ?  censuram  longa  senecta  dabat.         70 
Romulus  hoc  vidit ;  selectaque  pectora  Patres 

Dixit :  ad  hos  urbis  summa  relata  novae. 


rendum  sit  pronomeu  illa.  Equidem 
senectutem  intelligo,  cujus  vis  latet  in 
ruga.  Hahendis,  ti^ctandis.  Consitio, 
etc.  Cicer.  Senect.  6:  "  Consilio, 
auctoritate,  sententia  res  magna  ge- 
nintur,  quibns  non  roodo  non  orbari, 
sed  etiam  augeri  senectus  soleL*' 
Adde  reliqua,  quibus  docet,  maximas 
respublicas  ab  adolescentibus  esse  la- 
befactas,  a  senibus  sustentatas. 

64.  Seuatus  dictus  est  a  nomine 
miiis,  sive  matursB  aetatis.  Juventus 
est  fervida,  senectus  ndtis;  Metam. 
XV.  209  :  "  Exclpit  autumnus,  posito 
fervore  juvents,  Maturus  mitisque, 
inter  juveneroque  seneroque  Temperie 
medius."  Dionysius  Halicarn.  ii.  12. 
incertum  relinquit,  utrum  ob  senectu» 
tem,  an  ob  virtutem  yipovtfiaQ  sive 
semtui  nomen  acceperit ;  non  ita  du- 
bitavit  Cic.  Senect.  6 :  "  Consilium, 
ratio,  sententia  nisi  essent  in  senibus, 
non  summum  consilium  majores  nostri 
appeliassent  senatum.  Apud  Lace- 
dsmonios  quidem  ii,  qui  amplissimum 
magistratum  gerunt,  ut  sunt,  sic  etiam 
nominantur  senes."  Sic  et  Plutarchus 
ia  Romulo,  13.  et  alii.  Finitaque, 
etc.  Jam  primis  reipubl.  Roman. 
temporibus  matura  stas  spectabatur 
in  magistratibus  creandis.  Hinc  anno 
U.  C.  539.  Cornelio  Scipioni  sdilita- 
tem  spectanti  obstiterunt  tribuni  ple- 


bis,  quod  nondum  ad  petendum  le- 
gitima  aetas  esset;  livius,  xxv.  2; 
sed  serius  Villius,  trib.  plebis  legem 
annalem  tulit,  qua  aDni  aingulonim 
honorum  definiti  sunt.  Vide  Ducker. 
ad  livium  dicto  loco.  Fimta  igitur, 
definita. 

67.  Mon  modo  in  republica.  prit a- 
tim  quoque  honorabatur  senectos} 
vid.  Cicero  Senect.  18.  Locum  m- 
dium  fuisse  apud  Roroanos  aliosque 
populos  honoratissimum,  etiam  ex  &U* 
lustio,  Jugurt.  xi«  3.  et  Minuc  Octav. 
4.  apparet.  Reliqui  duo  latus  medii 
tegere  dicebantnr.  Juvenum,  inter 
juvenes.  Non  indignantUnu  ipsis,  f<Mrte 
per  XiTorrjTa  dictum,  quum  illi  liben- 
ter  id  honoris  concederent.  Sic  major 
est  reverentia.  Interior,  Horatius,  U. 
Sat«  V.  17 :  "  Ne  tamen  illi  Tu  comes 
exterior,  si  postulet,  ire  recuses;"  ibi 
Gesnerus:  **  Interior  de  duobus  una 
euntibus  esi,  qui  ad  parietem  it,  sive 
dexter,  sive  sinister ;  exterior,,qui  ab 
illa  exteriore  parte,  qua  non  ita  muni 
tus  est,  latus  illi  claudit  vel  tegiL'* 
Censura,  jus  castigandi  turpiter  vel 
loquentes,  vel  agentes  cum  respectu 
tamen  ad  censoris  munus.  Longa 
senecta  quemque  reddebat  quasi  mo^ 
rum  roagistrum ;  conf.  Plutarchi  Insti- 
tut.  Lacon.  s.  3  et  4. 

71.   Selecta,  prsstantia.     Pectorm, 


FASTORUM  UB.  V. 


351 


Hinc  sua  majores  posuisse  vocabula  M aio  . 

Tangor,  et  setati  consuluisse  suse.  74 

Et  Numitor  dixisse  potest ;  Da,  Romule,  mensem 

Hunc  senibus ;  nec  avum  sustinuisse  nepos. 
Nec  leve  pra^positi  pignus  successor  honoris 

Junius,  a  juvenum  pomine  dictus,  habet. 
Tum  sic,  neglectos  hedera  redimita  capillos, 

Prima  sui  coepit  Calliopea  cbori :  80 

Duxerat  Oceanus  quondam  Titanida  Tethyn, 

Qui  terram  liquidis,  qua  patet,  ambit  aquis. 


empita  et  eorpora  ponunt  Latini,  ubi 
nos  peraonas,  homines  dicimus.  Vulgo 
legHur  eorpora ;  ted  Heinsius  pectora 
pnetulit,  quia  de  consilii,  non  virium 
praMtantia  agitur.  Quiesitum  jam 
oltm,  cur  Pafres dicti ;  Sallustius  Catil. 
vL  6 :  "  Hi  vel  state,  vel  curae  simi- 
litudine  Patres  appellati."  Flutarcho 
in  Roroulo,  13.  credibile  videtur,  Ro- 
mnlam  hoc  nomine  admonuisse  ct 
senatores,  ut  paterno  afTectu  cives 
amplecterentur,  et  plebem,  ne  vel 
horrerent  illos,  vel  invidercnt  iis. 
Quid  Ovidius  senserit,  loci  series  in- 
dicat.  Romulus  hoc  vidit,  spectavit, 
eflici  voluit,  ut  plebs  revereretur  sena- 
tores.  Summa  urbis  in  se  est  vel  sum- 
mum  imperium  urbis,  vel  urbs  uni- 
vema,  vel  id,  unde  salus  urbis  pendet. 
Quid  Romulus  ad  senatores  retulerit, 
e  reram  scriptoribus  patet ;  secundum 
Dionys.  Halic.  ii.  12.  elegit,  quibus- 
com  rempublicam  administraret,  fu9' 
wv  vparrtiv  rik  Koivd  ifitKXiv  £u- 
tropitts,  i.  l :  "  quorum  consilio  om- 
oia  ageret." 

74.  TangoTf  inducor,  ut  credaro. 
JEtati  eoniuluisse  sua,  aetati  suae  hunc 
honorem  habuisse.  Non  stutinet  alte- 
rum,  qui  non  potest  non  satisfacere 
ejtts  precibus;  Met.  xiv.  788  :  **  nec 
Nymph»  justa  petentem  Sustinuere 
deam;"    Liv.  xxxi.   13:    "  Senatus 


querentes  eos  non  sustinait."  Nee 
leve,  etc.  eamdem  etymologiam  satis 
con6rmat  et  hoc,  quod  mensis  sequens 
Junius  a  juvenibtts  nomen  habet.  Sed 
Junii  quoque  nomen  ambiguum ;  vi. 
init.  PignuM,  quidquid  rem  certam 
facit  aut  tutam,  ergo  et  argumentum. 
Junius  succe<Ut  ordine,  ergo  et  honore ; 
sic  LenzTus.  Potest  tamen  honoris  cum 
pignus  conjungi,  quod  melius  puto. 

79 — 1 10.  Tertia  sententia,  ex  qua 
mensis  a  Maia,  Mercurii  matre,  dic- 
tus.  Macrobius  dicto  loco :  "  Cincius 
mensem  nominatum  putat  a  Maia, 
quam  Vulcani  dicit  uxorem;  argu- 
mentoque  utitur,  quod  flamen  Vulca- 
nalis  Kalendis  Maiis  huic  des  rem 
divinara  facit ;"  et  mox :  "  Conten- 
dutit  alii,  Maiam,  Mercurii  matrem, 
mensi  nomen  dedisse/'  etc.  Caliiope 
prima  chori,  quia  praeerat  epico  car- 
mini;  Met.  v.  662.  maxima  Musarum 
vocatur ;  et  ibid.  339.  canere  incipit : 
"  immissos  hedera  collecta  capillos." 
Mulieres  domi  seJentes  capillos  in  fa- 
ciem  immissos,  aut  sparsos  per  hume- 
ros  et  defluentes  habebant;  ii.  772; 
cantaturae  coUigebant  eos  nodo,  ut 
dicturi  togam  componebant.  Hedera 
doctarum  frontium  decus. 

82.  Qui  terrum,  etc.]  Met.  i.  187: 
"  qua  totum  Nereus  circumtooat  or- 
bem."    Sed  Heinsius  hoc  loco  Qmc 


254 


P.  OVIDII  NASONIS 


Ab  Jov£  surgat  opus :  prima  mUii  nocte  videnda 

Stella  est  in  cunas  officiosa  Jovis. 
Nascitur  Oleniae  signum  pluviale  Capellae : 

Illa  dati,  ccelum,  praemia  lactis  habet. 
Nais  Amalthea,  Cretsea  nobilis  Ida,  115 

Dicitur  in  silvis  occuluisse  Jovem. 
Huic  fuit  h^dorum  mater  formosa  duorum, 

Inter  Dictseos  conspicienda  greges, 
Cornibus  aeriis  atque  in  sua  terga  recurvis, 

Ubere,  quod  nutrix  posset  habere  Jovis.       120 


111—128.  Kalendii  Maiis  Capellm 
ortus  vel  heliacu)i,  ut  vulc  Neapolis, 
vel,  quod  Taubnero  tna^is  placet, 
matutiDus.  Secuodum  Plin.  zviii.  66. 
in  viii.  Iduum  Maii  incidit.  Ad  latus 
aeptemtrionale  vias  lactes  sidus  est 
Heniochi,  in  cujus  humero  sinistro 
stella  clarissima  fulget,  cui  Capella 
nomen  inditum  ;  idemque  manu  duos 
htcdos  tenet  duabus  stellis  formatos; 
Geminus,  p.  45 ;  Hyg.  Poet.  Astron. 
iii.  12.  Harum  stellarum  origo  hic 
narratur;  sed  magna  varietate  olini 
haec  res  tractata  est. 

Ab  Jovt,  a  Capella,  Jovis  nutrice. 
Sed  roaluit  alterum,  ut  sentcDtiam  as- 
similaret  illis:  "  A  Jove  Muiarum 
primordia"  apud  Arat.  et  Zi/i^^c  ti 
Xfaiioi^  dci^av,  apud  Callimach.  hymn. 
Jov.  1.  Surgat  eleganiius  quam,  in- 
cipiat;  Trist.  ii.  659:  "  Surgcns  ab 
origine  prima  mundi  opus." 

113.  Musaeus  tradiderat,  Jovem  a 
Tliemide  et  Amallhea  Nympha  esse 
educatum ;  hanc  capram  habuisse  in 
deliciis»  qux  lac  prttberet.  Theon.  ad 
Arat.  64,  ubi  poeta  'QXevitiv  alya 
memorat,  Amaliheam  facit  Oleni  fi- 
liam.  Parmeniscus,  qui  et  ipse  in 
Aratum  commcntatus  erat,  scripserat, 
ad  Melissei,  regis  Cretensium,  filias 
(quas  Adrasteam  ct  Idam  ApoIIoilo- 
rus  vocat)  Jovem   nutriendum  «ssc 


delatunr. ;  eas  vero,  qmim  Uc  ww  ba- 
berent,  capram  admiaisse  AmaUhmm 
nomioe ;  eara  gtminos  heedifs  Ulo  tem- 
pore  esse  enixam»  qni  cam  matre  intcr 
sidera  sint  relati.  Vide  scriptoret  modo 
laudatos. 

Nascitur,  oritur.  Pluimlis  CapelU 
etiam  Plinius,  xviii.  26.  qma  orto  soo 
pluviam  nuntiat.  Sidera  eleganter 
signa  vocantur;  vide  £roest.  Clav. 
Cicer.  bac  voce.  Eadem  eeelum  hobtrs 
dicuntnr ;  Art.  Amat.  i.  567  :  MiMiif 
habe  caelum, 

l\9.Aeria/in  aera  se  adtoUentia, 
alta  ;  sic  aerii  montm,  aeriee  arheres 
apud  poetas.  Trunea,  privata  ;  Me« 
tam.  ii.  \,frons  trunca,  cui  altenini 
corou  revulsum.  Ib.  98.  hsBC  revulsao 
ablati  jactura  decoris  vocatur.  Seita 
ex  herbis  aut  floribus  frequentior  or- 
natus  apud  veteres.  Pherecydes,  qui  io 
hac  fabula  nihil  de  capella  habuerat, 
Amaltheam,  Ilsmonii  filiam,  tradide- 
rat  cornu  habuisse,  quod  potulenta  et 
esculenta  largiter  prsberet;  Ap<dlo- 
dor.  II.  vii.  5.  Et  veteres  comibos 
varie  utebantur,  etiam  ad  fruges  ser- 
vandas ;  Met.  ix.  91.  Nympba  fert 
totum  prttdivite  comu  Autumnuwu 
Hoc  igitur  fundamentum  fabulsB  fu- 
isse  videtur ;  cornu  fecit,  ut  mox  cs- 
pella  interponcrctur. 


FASTORUM  UB.  V. 


2S5 


Lac  dabat  illa  deo :  sed  fregit  in  arbore  comu ; 

Tnincaque  dimidia  parte  decoris  erat. 
Sustulit  hoc  Nymphe ;  cinctumque  recentibus  her- 

Et  plenum  pomis  ad  Jovis  ora  tulit.  [bis, 

Ille,  ubi  res  cceli  tenuit,  solioque  patemo     •    125 

Sedit,  et  invicto  nil  Jove  majus  erat ; 
Sidera  nutricem,  nutricis  fertile  cornu, 

Fecit ;  quod  dominae  nunc  quoque  nomen  habet. 
Praestitibus  Maiae  Laribus  videre  Kalendae 

Aram  constitui,  signaque  parva  dei(im.  130 

Voverat  illa  quidem  Curius :  sed  multa  vetustas 

Destruit,  et  saxo  longa  senecta  nocet. 
Causa  tamen  positi  fuerat  cognominis  illis, 

Quod  praestant  oculis  omnia  tuta  suis. 
Stant  quoque  pro  nobis,  et  praesunt  moenibus  urbis» 

Et  sunt  praesentes,  auxiliumque  ferunt.        136 


125.  Rei  e<tU,  imperium  coeli,  ut 
liTius,  i.  3^  res  ad  Patres  redit,  ant 
coelum  ipsum;  Metam.  ii.513.  Juno : 
pro  me  tenet  altera  calum,  FertUe, 
qaia  pienum  pomis. 

120 — >147.  Kalendis  iisdem  Laribus 
Preniitihts  ara  emstituta.  De  Lari' 
hms  vide  ad  ii.  615  ;  de  Laribus  prtt' 
stiCt^iM  conf.  Plutarch.  Qucst.  Rom. 
tiHD.  Tii.  Opp.  p.  119.  Reisk.  qni 
irpeuffTiratroo^i,  narratque  non  roodo 
emaes^  n»  aditare,  sed  caninis  etiam 
pellitnit  eos  amiciri,  ejusque  rei  cau* 
tam  adfert  duplicem:  l^  eamdem, 
quam  Ovidius,  eos  prsesse  aedibus, 
cnrani  caniira  agere,  et  terrere  alienos, 
qulis  et  sit  natura  canum  ;  29  Lares 
esse  genios  diros  ad  puniendum  factos. 

Curius.^  Haud  dubie  Manius  ille 
Cnrius  Dentatus,  qui  Sabinos  vicit, 
et  de  Pyrrho  rege  trinmphavit.  Cul- 
ttts  tamen  Larium  Rom»  antiquior, 
Qt  ad  ii.  615.  vidimus.  Olim  autem 
edebator :  Ara_  erat  illa  quidem  Ciirt- 


bus ;  m  quibus  forte  vera  lectio  latere 
potest.  Nam  primus  aedemXaribus 
exstruxisse  T.  Tatius,  Sabinorum  rex, 
a  Varrone  traditur*  Multa,  Ut  ve^^ 
tustas  multa  destruit,  ita  et  saxis 
nocet.  Destnicta  ease  illa  signa,  ver. 
144.  diserte  dicit ;  nunc  vero  senten- 
tia  getierali  utitur,  cui  similis  est  alia 
apud  Plioium,  paneg.  Iv.  9 :  "  Arcus 
enim  et  statuas,  aras  etiam  templa- 
que  demolitur  et  obscurat  oblivio." 
Senecta  pro  vetustate. 

1 34.  Comparat  Neapolis  e  Martiantf 
Capella  hsc :  **  Specialis  singulis  mor- 
talibus  genius  ad^ovetur,  quem  et 
Prxstitem,  quod  pnesit  gerundis  om- 
nibus,  vocavemnt."  Sed  in  vocabulis 
Quad  prastant — auxiliumque  ferunt 
roultum  redundantis  est ;  singul»  e- 
nim  formuls  eodem  redeunt ;  namque 
etiam  prttsentia  dei  in  auzilio  cemi- 
tur,  quod  nobis  fert.  Prgsnnt  meeni'- 
bus  urbis;  erant  enim  etiam  publici 
Lares,  ut  ad  ii.  615.  admonitum. 


256 


P.  OVIDII  NASONIS 


At  canis  ante  pedes,  saxo  fabricatus  eodem, 

Stabat :  quae  standi  cum  Lare  causa  fuit  ?  [que. 
Servat  uterque  domum,  domino  quoque  fidus  uter- 

Compita  grata  deo ;  compita  grata  cani.       140 
Exagitant  et  Lar,  et  turba  Diania  fures ; 

Pervigilantque  Lares ;  pervigilantque  canes, 
Bina  gemellorum  quaerebam  signa  deorum, 

Viribus  annosae  facta  caduca  morae:  144 

Mille  Lares,  Geniumque  ducis,  qui  tradidit  illos, 

Urbs  habet ;  et  vici  numina  trina  colunt. 
Quo  feror?  Augustus  mensis  mihi  carminis  hujus 

Jus  dabit:  interea  diva  canenda  Bona  est. 


138.  Stabat,  nempe  ad  Curii  aram. 
Grata  deo,  inde  Lares  Compitales 
dicti,  et  in  compitis  culti ;  Dionysius 
Halicarn.  iv.  24.  Grata  cani;  in 
compita  enim  pui^amenta  et  sordes 
abjiciebantur ;  Erhard.  Symb.  in  Pe- 
tronium,  134.  Inde  apud  Phsedrum, 
I.  fab.  xxvii.  II:  CanU  trivh  con- 
eeptus.  Lares  dca  Muta  gemellos  pe- 
pererat ;  ii.  615.  Eorum  signa  a 
Curio  posita  quum  qusereret  Ovidius, 
Don  reperit  eadem,  quippe  caduca 
facta,  alios  vero  Lares  mille  vidit. 
Erant  enim  Romae  265.  compita  La- 
rium,  auctore  Plinio  iii.  s.  9.  p.  156. 
Harduini.  Jaro,  quoniam  Augustus 
CompitaUs  Lares  ornare  bis  anno  in- 
stituit,  vernis  fioribus  et  ativis,  (Sue- 
tonius  August.  31.)  propterea  hic 
quoque  poeta  occasionem  captat  ei 
adulandi.  Lares  et  Genii  ssepe  con- 
junguntur ;  Genius  enim  deus,  in  cu- 
jus  tutela  quisque  vivit.  Genium 
Cssaris  cives  Romani  colere  solebant. 
Minuc.  Felix  in  Octav.  xxix.  6 :  *'  Sic 
ejus  nomen  vocant,  ad  imagines  sup- 
plicant,  genium,  id  est  dsmonem 
ejus  implorant."  Horatius,  IV.  Od  v. 
34.  ad  Augustum :  Laribus  tnum 
Miscet  numen,  Atque  etiam  nunc  dux 


est  Augnstus ;  etiam  Persiizs,  Satyr. 
vi.  48.  deos  geniumipiB  duei*  nominat. 

148—158.  Kalendis  MaUs  etitm 
Bonet  deit  ades  dedieata.  Etiam  de 
hac  dea,  quae  Grscis  Bshq  ywatsiia 
dicta,  vari»  erant  veterum  opiniones. 
Cornelius  Labeo  auctor  erat,  Maiie 
sdem  Kalendis  Maiis  dedicataro  este 
sub  nomine  Bons  Des;  eamdem 
deam  et  Faunam,  Opem,  Fatoam 
dictam ;  Macrobius,  i.  Satum.  12.  ubi 
et  alis  sententis  recensentnr.  Vano 
Fauni  filiam  tradiderat,  adeo  podicam, 
ut  extra  gynsceum  nnnquam  sit  e- 
gressa,  nec  nomen  ejus  in  publico 
fuerit  auditum,  ut  nec  vinim  unquam 
viderit,  nec  a  viro  sit  visa;  unde 
factum  sit,  ut  viro  templum  ejus  io- 
gredi  non  licuerit ;  sed  locus  classicos 
de  hac  dea  ejusque  sacris  est  apud 
Plutarchum  in  Vita  Cssaris,  cap.  9 ; 
secundum  eum  Phrygea  eam  sibi  vio- 
dicarunt  domesticam,  Mids  matrein, 
Homani  autem  Fauni  conjugem  dix- 
erunt. 

Est  moUs,  etc.]  Templum  intelligii 
in  monte  Aventino  positum,  certun 
est;  ei  enim  monti  Remus  insliterst 
aves  consultums ;  Livius,  i.  6.  Negat 
tamen  Neapolis,  qui  putat  desigoari 


FASTORUM  LIB.  V. 


267 


^les  nativa ;  loco  res  nomina  fecit : 

ellant  saxum  ;  pars  bona  montis  ea  est.  150 

Lemus  institerat  frustra,  quo  tempore  fratri 

la  Palatinae  signa  dedistis  aves. 

1  Patres  illic,  oculos  exosa  viriles, 

ter  adclivi  constituere  jugo. 

t  haec  veteris  Clausorum  nominis  haeres,  155 

ineo  nuUum  corpore  passa  virum. 

estituit ;  ne  non  imitata  maritum 

t,  et  ex  omni  parte  secuta  virum. 

RA  quum  roseam  pulsis  Hyperionis  astris 

latutinis  lampada  tollit  equis  ;  160 


»  aedem  in  regione^  duo- 
OcuUa  ejosa  viriles,  quia 
sos  non  dabatur  ;  Plutar- 
loco*Av^f>a  dk  irpooiXdiXv 
b^  iiri  Tr}Q  otKiag  yivioBai 
'  ^ytaZoiiiviav  Noster, 
or.  iii.  637  :  ''  qunm  fuget 
culos  Bona  diva  virorum/' 
t  vir  illa  sacra  vel  impru- 
exisset,  eum  oculis  orbari 
;  Tibullus.  I.  vi.  24.  Cau- 
i  reddidit  Varro,  loco  modo 
e  Clausarum  gente,  et  de 
uinta,  virgine  sancta,  illius 
lorede,  vide  ad  iv.  305; 
i  nunc  et  alia  virgo  intelligi 
odia.  Ltvue  autem  opus 
19.  laudatur. 

t2.  Die  secundo,  aut  vi.  No~ 
^ettei  ventus  surgit,  et  Hya- 

T. 

nft  et  ThisB  filia  Aurora ; 
ribuitur,  sive  fax  et  quidem 
n  enim  colorem  omnia  re- 
B  Aurorae  sunt.  Tollit  in 
1  equis,  nempe  bigis ;  JEn. 
Aurora  in  roseis  fulgebat 
i;"  Tibullus,  I.  iii.  93: 
0)  roseis  candida  portat 
irgutet,  ventus  ab  oecasu 
7. 


solstitiali,  boc  est,  septemtrionali,  et 
frigida  parte  occidentis,  flans,  qui 
idem  et  Corus ;  Plinius,  ii.  47 ;  sed 
Seneca  Nat.  Qu.  v.  16.  discrimen 
facit :  "  A  solstitiali  occidente  Com 
venit,  qui  apud  quoedam  Argesles 
dicitur.  Mihi  non  videtur;  qnia  Cori 
vioienta  vis  est,  et  in  unam  partem 
rapax ;  Argestes  fere  molUs  est,  et 
tam  euntibus  comrounis,  quam  rede- 
untibus."  In  nostnim  Argestem  con- 
venit,  quod  ille  de  Coro  dicit ;  sed  et 
Plin.  xviii.  77  :  "  Corus  flat  ab  oc- 
casu  ac^titiali  et  occidentali  latere 
septemtrionis,  a  Grccis  dictus  Ar- 
gestes,  ex  frigidissimis  et  ipse."  Mit' 
cebit  dicitur  de  vebementioribus  mo- 
tibus  tam  ventorum,  quam  civitatum. 
Sed  mulcebit,  quod  ccteri  omnes  ba- 
bent,  Zepbyri  poiius  lenitatem  decet. 
Borman.  etiam  vidit  a  Calabrit  le- 
gendum  ease,  non,  a  Cajtreit,  quam- 
quam  sic  plurimi  MSS.  quia  paocs 
naves  a  Capreis  solvebant,  pluri- 
maa  contra  e  Brundusino  Calabro- 
rum  sinu ;  sed  quum  idem  putat, 
Calahrat  aquat  dictas  esse  pro  qui> 
buscumque,  faliitor.  Argestes  enim, 
qui  idem  et  lapyx,  secundus  fuit  e 
Brondusine  portu  Grcciam  petenti- 
Ll 


200 


P.  OVIDII  NASONIS 


Ipsa  doce,  quae  sis ;  hominum  sententia  fallax : 

Optima  tu  proprii  nominis  auctor  eris. 
Sic  ego ;  sic  nostris  respondit  diva  rogatis ; 

Dum  loquitur,  vernas  efflat  ab  ore  rosas : 
Chloris  eram,  quae  Flora vocor :  corrupta  Latino  1 95 

Nominis  est  nostri  litera  Graeca  sono. 
Chloris  eram,  Nymphe  campi  felicis,  ubi  audis 

Rem  fortunatis  ante  fuisse  viris. 


dem  malini  accipere,  ut  ii.  2  :  Aller 
ut  hinc  mensis,  tic  liber  aUer  eat.  Auc- 
tor,  interpres.  Ro»as,  odorem  rosa- 
nim,  qui  odor  maosit  etiam,  ubi  dis« 
cessit ;  ver.  376. 

195 — 274.  Jucundissima  narratio 
de  FloTic  origine  et  potestate.  Secun- 
dmn  Varronem  de  Ling.  Lat.  iv.  10. 
fuit  antiqua  Sabinorum  dea,  cujus 
cultum  T.  Tatius  rex  Romam  transtu- 
liL  Scriptores  ecclesiastici,  Minuc. 
Felix,  XXV.  9.  Lactantius  Inst.  I.  xx. 
6.  Amobius  adversus  Gentes,  iii.  p. 
113.  parum  honestam  ei  dant  origi- 
nem.  £x  arte  enim  meretricia  quum 
magnas  opes  qussivisset,  populum 
Romanum  scripsit  hsredem,  certam- 
que  pecuniam  reliquit,  cujus  ex  an- 
nuo  foenore  natalis  suus  celebraretur 
ludis;  sed  senatus,  ut  pudendae  rei 
dignitas  qucdara  adderetur,  finxit 
deam,  quae  floribus  prsesset,  eamque 
oportere  placari,  ut  fruges  cum  arbo- 
ribus  vitibusque  florescerent.  Qusb 
traditio  ludorum,  quibus  Flora  coleba- 
tur,  lasciviacoufirmari  videtur.  Longe 
alia  autem  Ovidius  habet ;  eo  enim 
auctore,  nympha  fuit  in  campis  for- 
tunatis,  olim  Chloris  dicta,  quam 
Zephyrus  duxit,  et  magna  in  flores 
potestate  auxit,  quamque  Mars, 
quum  ei  ortum  suum  deberet,  deam 
Romanam  fecit.  Lenzius  e  Catulli 
carmine  de  Berenices  coma  colligit, 
fabulam  de  Chloride,  Zephyri  uxore, 
fuisse  antiquam ;  eam  poetas  Alex- 
andrinos  ad  Arsinoen,  Ptolemaei  Phi- 


ladelphi  uxorem,  transtulisse,  et  Ovi- 
dinm  forie  e  Callimachi  canBioe 
AiTsa  hausisse. 

Chloris  eram,  etc.]  Flora  nomen 
aperte  habet  a  floribits ;  sed  Ondins 
hsc  finxit,  ut  e  Chloride  Flonm 
facere  posset.  Pro  corrupto,  cuffl 
Horatio  Art.  Poet.  53,  paree  deteru 
dicere  potuisset.  Chloris  est  a  grsco 
xXftfp6c>  viridis,  vigens,  floreos,  ut 
adeo  hsc  duo  nomina  aeiisa  noo  nol- 
tum  inter  se  differant.  Camfiifetkis ; 
intellige  insulaa  fortuoatas,  quas  pra- 
eunte  Hesiodo  'Epy,  170  aqq.  Ho- 
ratius,  £p.  xvi.  41.  describit,  qoan- 
quam  etiam  Homents,  Od.  A.  563. 
simile  quid  de  campo  Elysio  ad  fioes 
terrs  tradidit.  lo  illis  insulis,  Ma- 
Kapufv  vriooun,  juxta  oceanum  pn>- 
fundum,  beati  heroes,  SKfiun  %>mc. 
siue  cuns  habitant,  iisque  terra  ter 
quotannis  dulcem  froctum  profert. 
Auctore  Plutarcho  in  Vita  Sertorii, 
cap.  8.  duodecies  centena  miilia  pai- 
suum  ab  Africa  distant;  et  Barbari 
olim  credebant  campos  ibi  Elysioset 
sedem  fortunatorum  fuisse,  qoam  Ho* 
merus  laudaverit.  Putant  designatas 
esse  istis  insulas,  qus  hodie  Canarie 
dicuntur ;  vid.  Heynii  Opuscul.  Acad. 
vol.  i.  p.  395.  et  Mitscherlichium  ad 
Horatium  dicto  loco.  Ante  Lenzins 
conjungit  cum  viri,  ut  ol  xptv»  d* 
'7rp6o9iv  intelligantur.  £go  jungo 
cum  fuisse,  olim  fuiaBe,  nempe  ea 
state,  quam  Hesiodus  heroicam  vo- 
cat ;  sic  infra  ver.  222,  ante  erat* 


FASTORUM  LIB.  V. 


261 


Quse  fuerit  mihi  forma,  grave  est  narrare  modestae ; 

Sed  generum  matri  repperit  illa  deum.         200 
Ver  erat ;  errabam :  Zephyrus  conspexit ;  abibam : 

Insequitur ;  fugio :  fortior  ille  fuit ; 
Et  dederat  fratri  Boreas  jus  omne  rapinse, 

Ausus  Erechthea  prsemia  ferre  domo. 
Vim  tamen  emendat  dando  mihi  nomina  nuptse  ;205 

Inque  meo  non  est  ulla  querela  toro. 
Vere  fruor  semper :  semper  nitidissimus  annus : 

Arbor  habet  frondes,  pabula  semper  humus. 
Est  mihi  fecundus  dotalibus  hortus  in  agris : 

Aurafovet;  liquidae  fonte  rigatur  aquse.       210 


199.  Observa  modestiam,  qua  for- 
mara  suam  laudat.  Grave,  molestura. 
Fto,  maiitum  mihi  repperit,  maluit,  ut 
minoB  vulgare,  gen§rum  matri  rep' 
p§rit,  Siroiliter  fere  Metam.  ii.  746. 
Mercorius  ad  sororem  virginis,  quam 
petebat :  tu  velis  "  prolis  meae  mater- 
tera  dici."  In  verbis  ver  erat—fuit, 
exemplum  insigxie  habemus  incisorum, 
sive  brevium  orationis  membrorum. 
Errare  de  arobulantibus.  Fartiar,  ve- 
locior;  deest  eurtu,  quod  Met.  iii. 
219.  additum.  Zephyrus  velocior 
erat,  quippe  ventus,  et  pennis  Amo- 
ria  adjutus,  ut  Phcebus  Met.  i.  540. 
Ezcusationem  etiam  marito  reperit: 
Et  dsderat,  etc.  vim  et  rapinam  licere 
libi  putabat  ad  ezemplum  fratris. 
De  Berea  Orithyam,  Erechthei,  regis 
Atheniensis,  filiam  rapiente,  Met.  vi. 
677  sqq.  Raptum  formula  lenissima 
eiprimit  pntmia  ferre,  namque  pr^- 
mium  etiam  de  prsda  dicitur  ;  Meta- 
morph.  vi.  518  :  "  spectat  sua  pnemia 
raptor ;"  et  Horatius,  £pod.  ii.  36 : 
«  jucunda  captat  praemia." 

205.  Vim  emendat,  vim  illatam 
oompensat  et  honore  et  beneficiis. 
Querela.  Douza  observat,  allusisse 
poeUm   ad  formulam  in    epitaphiis 


obviam  vixerunt  tine  qv^rela*  Jam 
felicitatem  suam  efferre  incipit.  Ni- 
tidisnmus  annui  etiam  ver.  265.  legi- 
tur.  Nitere  bene  dicitur  de  lasto  co- 
lore  et  jucunda  facie  terrs,  ut  jam  ad 
iv.  126  et  430.  admonitum.  Annut, 
ut  alias  de  proventu  terre  annuo  le- 
gitur  (Virgil.  Georg.  ii.516 :  "  pomis 
exuberat  annus;"  Flin.  paneg.  xziz. 
3:  "messibusnostrisannusexuberat") 
sic  nunc  de  superficie  terrsB.  Ver  hic 
optime  repetitur  ;  vere  semper  fruor, 
vere  nitidlssimus  est  annus,  etenim 
humus  tum  semper  habet  pabula. 

209—228.  De  hortulo  suo  et  flori- 
bus  narrat  facunde  et  suaviter.  Do- 
talei  agri,  ut  Metam.  xiv.  459.  do- 
talia  arva,  Implevit ;  Zephyrus  enim 
flores  provocat.  Arbitrium,  potestas, 
imperium,  ut  iii.  316  ;  iv.  818.  Co- 
lore$ ;  confer  iv.  439.  Digestoi,  apte 
dispositos.  Roseida  pruina,  ros.  £x- 
cuna  nil  nisi  amota,  siccata.  Comes, 
ut  iv.  438 :  coma  papavereit,  Figmen- 
tum  hoc  de  Horii  et  Gratiii  aptum  et 
ad  horti  prsstantiam,  et  ad  Floras 
felicitatem  declarandam.  Hont,  Jovis 
et  Themidis  fiUs,  Eunomia,  Dice,  et 
Irene,  hominum  operibus  venustatem 
addunt;    Hesiod.  Theog.  900  sqq : 


R  OYIDn  NASONIS 


Hunc  meus  implevit  generoso  jBore  maritiis ; 

Atque  ait :  Arbitrium  tu,  dea,  floris  habe. 
Saepe  ego  digestos  volui  numerare  colores ; 

Nec  potui :  numero  copia  major  erat. 
Roscidaquumprimumfoliisexcussa  pruinaest,  215 

£t  varise  radiis  intepuere  com», 
Conveniunt  pictis  incinctse  yestibus  Hor« ; 

Inque  leves  calathos  munera  nostra  leg^nt. 
Protinus  arripiunt  Charites ;  nectuntque  coronas, 

Sertaque  ccelestes  implicitura  comas.  220 

Prima  per  immensas  sparsi  nova  semina  gentes : 

Unius  tellus  ante  coloris  erat. 
Prima  Therapnaeo  feci  de  sanguine  florem : 

Et  manet  in  folio  scripta  querela  suo.  [tos: 

Tu  quoque  nomen  habes  cultos,  Narcisse,  per  hor- 

Infelix,  quod  non  alter  et  alter  eras !  226 


▼ide  Grsvium.  Itaque  et  "Epy.  73. 
cnm  Gratiis  adsuot  ad  Pandoram 
iloribus  veruis  coronandam.  Quin  ab 
iis  ipsis  pulchritndo  Grscis  dicta  est 
&pa.  Inceduot  pietis  vestilnu  incinc- 
Utt  ut  apud  Orpheum  hymn.  42.  6 : 
iriTrKovQ  ivvvfuvai  Spoaepoifg  dv9wv 
iro\vripir&v.  Heinsius  hoc  loco,  in- 
tellig.  vestes  e  floribus  contextas,  et 
tres  MSS^htihenXpictisfloribus,  Equi- 
dem  malira  de  vestibus  capere,  quales 
in  Cyprio  carmine,  quod  Neapolis 
laudavit,  describuntur.  Ibi  Gratis 
vestes  factas  ipa^/av  iv  &vBtoiv  ila' 
pivouriv,  ubi  additur  ola  ^opovo^^Qpat. 
Levest  nempe  a  vimine  lento  textos  ; 
iv.  435. 

221.  Merita  Florae.  Florum  ex  ho- 
minibus  natorum  creationem  sibi  vin- 
dicat,  quia  ejus  opera  intercesserat. 
Therapfuto  de  sangvineflos  est  hyacin- 
thus,  factus  ex  Hyacintho,  juvene 
Lacedemonio,  quem  Apollo  sibi  ca- 
riisimum  imprudens  disco  percussit, 
et-  in  florero   cognominem   routavit ; 


Metam.  x.  162.  Is  moz  JwycMii 
vocatur,  mox  (Ebalidet,  waasc  Hktmp- 
mriM  a  Therapnis,  urbe  Laooois, 
quamquam  nunc  omnioo  Lacedrao- 
nium  eo  nomine  indicari  pato.  Ita 
Callisto  Arcas  nunc  Tege^  vocatnr, 
nunc  Moenalia,  nunc  Parrham  et  No- 
nacrina ;  vide  ad  ii.  1 67.  Itm  v.  89. 
Evander  Nonaerius,  qni  fiiit  Fdlaateo 
ortus ;  vide  et  ad  i.  478.  De  hyacia- 
tho  vetemm  dictum  ad  Metam.  x. 
21 1 ;  ibi  quoque  Phoebus  suoe  gemitus 
foliis  inseribit,  et  ai  ai  Fiat  habet  m- 
scriptum  fiinestaque  litera  dueta  «rt* 
Inlelligunt  nonnuUi  Delphinium  Aja- 
cis  {eine  Art  Ritterspern)  cujus  ibliaiB 
candidum  figuras  AJ  caruleo  colofe 
refert ;  confer  Metam.  xiii.  395. 

225.  NarcisnuTbespieBsiStjuveoif 
pulcherrimus,  sue  ipsHis  imaginit» 
quam  in  fonte  quodam  cootpexeFat, 
insano  amore  correptus,  atque  tahe- 
scendo  in  florem  sui  nominis  mutatos 
est ;  Metam.  iii.  339  sqq.  Atttr  H 
aUer  argute,  tu  et  ii  quem  tmabaii 


FASTORUM  LIB.  V. 


268 


Quid  Crocon,  aut  Attin  referam,  Cinyraque  crea- 

De  qnorum  per  me  vulnere  surgit  honor?  [tum; 
Mars  quoque»  si  nescis,  per  nostras  editus  artes : 

Jupiter  hoc  ut  adhuc  nesciat,  usque  precor.  230 
Sancta  Jovem  Juno,  nata  sine  matre  M inerva 

Officio  doluit  non  eguisse  suo. 
Ibat,  ut  Oceano  quereretur  facta  mariti ; 

Restitit  ad  nostras  fessa  labore  fores. 
Quam  simul  adspezi ;  Quid  te,  Satumia,  dixi,  235 

Adtulit  ?  exponit  quem  petat  illa  locum ; 
Addidit  et  causam :  verbis  solabar  amicis ; 

Non,  inquit,  verbis  cura  levanda  mea  est : 
Si  pater  est  factus  neglecto  conjugis  usu 

Jupiter,  et  nomen  solus  utrumque  tenet :      240 
Cur  ego  desperem  fieri  sine  conjuge  mater ; 

£t  parere  intacto,  dummodo  casta,  viro  ? 
Omnia  tentabo  latis  medicamina  terris ; 

Et  freta,  Tartareos  excutiamque  sinus. 


oon  eratit  diveni  juvenes,  sed  unus 
idcmi|ae.  Fabala  de  Croco  juvene  in 
crocmn  Borem  matato  minus  celebrata 
eat;  attiiigitnr  Metam.  iv.  283.  Attit, 
juTenis  Phrygins,  de  quo  supra  iv.  223. 
la,  Metam.  x.  104.  a  Cybele  in  pinum 
tnuitformatar,  hoc  loco  in  fiorem, 
nempe  violam;  vide  Arnob.  advers. 
Geatca,  v.  p.  160.  Cinyra  crtattu, 
Adonii,  ab  apro  percusius  Veaeris 
beneficio  in  anemonen  florem  mutatns 
cat ;  Metam.  x.  735.  Honor,  flos,  ut 
jam  alibt  sotatum. 

229.  Mars  a  JuiMHie  sine  Jove 
Flons  opera  editus.  H»c  commode 
ioserta,  qnia  causam  babent,  cur  Flora 
Bt  dea  Romana,  et  qma  vim  ejus 
mazime  illostfant.  Fabulam  autem 
haac  vcrbo  attigit  etiam  Festus  in 
GrmHin  etymo :  *'  vel,  nt  alii  dicunt, 
quia  gramiae  sit  ortus."    Sed  secun- 


dum  Homerum,  II.  £.  896;  Hesio- 
dum,  Theog.  921;  ApoUodonnn,  I. 
iii.  l.  Jupiter  cum  Junone  Martem 
genuit.  Quamquam  altis  Enyo  mater 
Martis  erat ;  Scholiast.  ad  Homeram 
dicto  loco.  Vulcanum  contra  alii  sine 
patre  ex  Junone  natum  fingebant ; 
Hesiodus,  Theog.  925.    Preeor,  opto. 

231.  De  Minerva  sine  matre  nata 
iii.  842.  Ad  Oceanum  senem  auxilii 
aut  coosilii  petendi  causa  deeoende- 
bant  interdum  dii,  etiam  Juno  Metaau 
ii.  509;  via  igitur  occidentali  per 
FiorflB  hortum  descendit. 

241.  Ad  rem,  qu»  bic  speratnr, 
interp.  Gallicus  comparat  librum  re- 
centiorem:  Lueina  rin§  eonemkittu 
Viro  nempe  meo.  Dwnm^o  eoste, 
non  cum  alieno  ooocumbens.  Simu, 
recessos  remotiores.  EsciUiam,  per* 
quiram. 


26« 


P.  OVIDII  NASONIS 


Vox  erat  in  cursu :  vultum  dubitantis  habebam : 

Nescio  quid,  Nymphe,  posse  videris,  ait.     246 
Ter  volui  promittere  opem,  ter  lingua  retenta  est : 

Ira  Jovis  magni  causa  timoris  erat. 
Fer,  precor,  auxiUum,  dixit ;  celabitur  auctor : 

£t  Stygise  numen  testificatur  aquee.  250 

Quod  petis,  Oleniis,  inquam,  mihi  missus  ab  arvis 

Flos  dabit:  est  hortis  unicus  ille  meis. 
Qui  dabat,  Hoc,  dixit,  sterilem  quoque  tange  juven- 

Mater  erit :  tetigi ;  nec  mora,  mater  erat.  [cam, 
Protinus  haerentem  decerpsi  pollice  florem :     255 

Tangitur ;  et  tacto  concipit  illa  sinu ; 
Jamque  gravis  Thracen,  et  leeva  Propontidos  intrat; 

Fitque  potens  voti ;  Marsque  creatus  erat. 
Qui  memor  accepti  per  me  natalis ;  Habeto 

Tu  quoque  Romulea,  dixit,  in  urbe  locum.  260 


245.  Verba  vox  erat  in  curtu  et  ad 
Juoonem  et  ad  Floram  referri  possunt. 
Si  ad  illam,  sensus :  plura  loqui  vole- 
bat,  ut  vi.  362.  spei  erat  in  cursu, 
longius  progredi  posse  videbatur.  In- 
terpres  Gallicus  ad  Floram  retulit, 
led  in  cursu  esse  potius  notionem  con- 
tinuationis  habet.  Non  autem  audi- 
endus  est  Taubnerus  qui  deam  putat 
hsc  locutam  esse,  quum  curreret. 
Dubitare,  deliberare,  ut  i^neid.  ix. 
190:  "  Percipe  qnid  dubitem." 

251.  Qualis  flos  intelligatur  non 
constat.  Olenns  et  Achais  et  Boeotias 
oppidura.  Mater,  gravida.  Httrere 
frondes  et  poroa  dicuntur  in  arbore, 
flores  in  caule  pUnt®  ;  ergo  lun^entem 
nunc  plenitudinis  tantum  causa  addi- 
tum.  Tangitur ;  Neapolls  legit,  Tan- 
git  et  intacto,  £um  vituperat  Hein- 
sius,  quia  de  Junone  agitur,  non  de 
juvenca  ;  sed  Burmannus  monet,  non 
adeo  ineptam  esse  hanc  lectionem ; 
eam  capiendam  esse  de  Junone,  quas 


tangat  florera  a  Flora  decerptois,  et 
statim  concipiat;  se  tamen  malle: 
Tangit  ut,  intacto  coHcipU. 

257.  Gravit,  gravida.  In  Tkraek 
Mars  natus  ;  Vegetius,  i.  28.  VulciDi 
vinculis  solutus  in  Thraciam  roigrat; 
Homerus,  II.  O.  361.  Ibi  sedet  alto 
in  vertice  Hsemi;  Callimaclius  Dd. 
63.  Thracia  ad  Utva  PropontidM  sita. 
Potens  votif  quum  fit  qaod  optamus, 
etiam  Met.  viii.  80.  et  409;  votum 
potens,  ibid.  745 ;  jussi  jxttens,  post- 
quara  effecerat,  quod  jussa  erat,  Me- 
tam.  iv.  509. 

261—274.  Flors  potestas  et  reg- 
num  quam  late  pateat.  Omnia  %m- 
plectitur,  quibus  Jios  tribuitur.  Hioc 
Floralia,  auctore  Plinio  xviii.  29.  in- 
stiluta,  "  ut  omnia  bene  defloresce* 
rent."  Coronas  posuit  pro  floribiis. 
Tangere  nos  dicuntur  omnia  qu»  ani* 
mum  quocumque  modo,  etiam  curaet 
sollicitudine  commovent.  Area  Wire», 
quia  in  area,  soli  data  agri  parte,  fru- 


FASTORUM  UB.  V. 


M5 


Forsitan  in  teneris  tantum  mea  regna  eoronis 

Esse  putes :  tangunt  numen  et  arva  meum. 
Si  bene  floruerint  segetes,  erit  area  dives : 

Si  bene  floruerit  vinea,  Bacchus  erit : 
Si  bene  floruerint  oleae,  nitidissimus  annus ;     265 

Pomaque  proventum  temporis  hujus  habent. 
Flore  semel  l»so  pereunt  viciBeque  fabaeque ; 

Et  pereunt  lentes,  advena  Nile,  tuee. 
Vina  quoque  in  magnis  operose  condita  dellis 

Florent ;  et  nebulse  dolia  summa  tegunt.      270 
Mella  meum  munus ;  volucres  ego  mella  daturas 

Ad  violam,  et  cytisos,  et  thyma  cana  voco. 
Nos  quoque  idem  facimus  tunc,  quum  juvenilibus 

Luxuriant  animi,  corporaque  ipsa  virent.  [annis 


menta  esterebantur  et  inde  in  granaria 
trauferebantur ;  Horatius,  lib.  I.  Od. 
i.  TO :  "  Quidqnid  de  Libycis  verritur 
areis ;"  Virgilius,  Georg.  i.  190 : 
"  magna  veniet  tritura."  OU^  flos 
Don  oopiam  tantom  olei,  ted  omnino 
nitidistimum  annum  portendebat,  nt  et 
ilc»  abundans  amjgdali ;  Virgil.  Georg. 
i.  187.  Nitidittmui  annus  etiam  ver. 
307 ;  pro  eo  ver.  327  :  n  bent  flonat 
amnui.  Pomaque.  Sensus:  pomorum 
proventus,  copia,  pendet  a  tempore, 
quo  6orent. 

267.  Ledi  flarem  omnium  frugum 
patabant,  si  plenilunium  in  Floralia 
iocideret ;  Ptlnius  dicto  loco.  Nilut 
mitnna,  ut  ii.  68.  Tibrit  advena,  quia 
cz  alia  terra  decurrit.  Nili  Untet, 
qoia  magna  earum  et  copia  et  prae- 
stantia  in  iCgypto ;  Martialis,  ziii.  9 : 
"^Accipe  NiTiaeam,  Pelusia  munera, 
lentem."  Virgil.  Georg.  i.  228.  ubi 
et  ipM  hsc  tria  fruguin  genera  con- 
jongit :  "  Si  vero  viciamque  seres, 
vilemque  faselum,  Nec  PelusiacaB  cu- 
ram  aspemabere  lentis."  Qus  de 
vino  sequuntur,  ea  melius  abessent. 
FUf»  enim  et  nebula  vini  est  spuma 

VOI-.  V. 


tenuis  in  summo  vino  natans ;  Ptinius, 
xiv.  27 .  "  flos  vint  candidus  proba- 
tur ;  rubens  triste  signum  est,  si  non 
is  vini  colos  sit."  Columell.  zii.  30 : 
"  Si  vinum  tforere  incipiet,  scphis 
curare  oportebtt."  Operoie,  diligen- 
ter. 

271.  MelUs  donum  rectius  sibi  vin- 
dicat  propter  succos,  quos  floribus  in* 
didit  apibns  colligendos.  VioUm  ; 
itaque  et  Virgil.  Georg.  iv.  31.  prsB- 
cipit:  circum  alvearia  irriguum  hi- 
bant  viohria  fontem,  De  thtfmo  res 
nota ;  et  fuit  proverbium :  dum  thymo 
patcentur  apes;  Virgif.  Ecl.  v.  77. 
Cytixus  fruticis  genus,  jucundo  folio- 
rum  et  sapore  et  odore,  quo  tam  ca- 
pells  quam  apes  delectantur;  Virg. 
Ecl.  z.  30 :  vide  Martin.  ad  Georg.  ii. 
431.  Notquoqueidemfaeimut:  mtum 
quoque  munus  est,  quum  juvenes  flo- 
rent.  Verbis  luxuriant,  etc.  descri- 
bitur  is,  quem  Horatius  florente  ju- 
venta  fervidum  vocat.  Luxuriare 
alias  de  succulentis  et  vegetis  mem- 
bris  dicitur,  ut  Metam.  vii.  292 ;  Virg. 
Georg.  iii.  81.  Hoc  loco  de  animorum 
vigore. 

M  m 


266 


P.  OVIDII  NASONIS 


Talia  dicentem  tacitus  mirabar :  at  illa,  275 

Jus  tibi  discendi,  si  qua  requiris,  ait. 
Dic,  dea,  ludorum,  respondi,  quae  sit  origo. 

Vix  bene  desieram ;  rettulit  illa  mihi : 
Caetera  luxuriae  nondum  instrumenta  vigebant; 

Aut  pecus,  aut  latam  dives  habebat  humum.  280 
Hinc  etiam  locuples,  hinc  ipsa  pecunia  dicta  est : 

Sed  jam  de  vetito  quisque  parabat  opes. 
Venerat  in  morem  populi  depascere  saltus ; 

Idque  diu  licuit,  pcenaque  nulla  fuit. 


275 — 330.  Ludorum  Floralium  ori- 
go  ad  ▼eritatem  historicam  narratur. 
Aqqo  U.  C.  513.  ut  jam  ad  W.  943. 
adraonitum,  Publicii  MalleoH  fratres, 
«diles  plebis,  quum  multi  cives  io 

Sublico  pascerent,  peculatus  eos  con- 
emnarunt.  atque  e  pecunia  multati- 
tia  ludos  Flor»  institueruQt ;  ii  vero 
diu  intermissi,  tandem  anno  U.  C.  580. 
L.  Postumio  Albino,  M.  Popillio  Lae- 
nate  coss.  a  C.  Servilio  instaurati  sunt, 
et  quotannis  deinceps  celebrati ;  vide 
Spanhem.  de  Usu  et  Prsestant.  Num. 
tom.  ii.  p.  146. 

279.  Instrumenta  luxuria,  quae  ser- 
viunt  luzuriaB,  ei  alimenta  ministrant; 
Plinius,  iz.  13 :  "  PoUio,  sagacb  ad 
luzuriae  instrumenta  ingenii."  Sal- 
lustius,  Catilin.  zzv.  2  :  "  psallere, 
saltare  et  multa  alia,  quae  instrumenta 
luzuriae."  Adde  Justinum,  zzz.  1 ; 
Cicero  Catilin.  ii.  5.  instrumenta  vir- 
tutis  similiter.  Vigebant  dictum,  ut 
Horat.  I.  Satyr.  iii.  61 :  vigent  ubi  cri- 
mina.  Latam  humumt  latos  agros. 
Hinc  etiam,  etc.  Sic  et  Plinius  zviii. 
3 :  "  Hinc  et  locupletes  dicebant, 
loci,  hoc  est  agri  plenos.  Pecunia 
ipsa  a  pecore  appellabatur.''  Colu- 
mella  vi.  praef.  "  Nomina  pecunias  et 
peculii  tracta  videntur  a  pecore,  quod 
non  solum  veteres  possederunt,  sed 


adhuc  apud  quasdam  gentet  unnm 
Qsurpatur  divitianim  genus."  Paalo 
aliter  Plinius  zzziii.  3 :  "  Signatoni 
est  nota  pecudum :  unde  et  pecunia 
appellata."  Sedjam  iis  temporibus, 
quibus,  judice  Livio  in  pnef.  quanto 
rerum  minus,  tanto  minos  cnpiditatis 
erat,  nitebantur  in  vetitum, 

283.  Saltus,  pascua;  vide  Clav. 
Cicer.  in  hoc  vocab.  £t  uqqc  pQbtica 
pascua  intelliguntur.  Talia  pascna 
habebat  multa  populus  Romanas» 
unde  luculentum  vectigal.  quum,  qui 
pascere  in  iis  vellent,  pro  singulis  pe- 
coribus  certam  pecuniam  solvereat. 
Jus  pascendi  habebant,  postqoam  no- 
mina  sua  detulerant,  atque  apud  pob- 
licanum  subscripserant,  unde  vectigal 
illud  scriptura  dicebatur,  quod  dia 
unum  vcctigal  fuit ;  vide  Clav.  Cioe- 
ron.  hoc  vocab.  atque  Burmannum  de 
Vecttgalibus,  cap.  iv.  Sed  multi  se 
subtrahebant  ei  oneri,  conniventibos 
iis,  quibus  ejus  rei  cura  data,  atque 
clam  aroienta  illuc  abigebant.  Itaque 
vulgv^,  populus,  tua  pubtica  tervebai 
nuUo  vind^e,  sic  habebat,  ut  nemo 
depascendi  morem  coerceret.  Licen- 
tia  illa  eo  progressa  est,  ut  tamquam 
iTiertes,  timidi,  riderentur,  qui  in  pri- 
vato  pascerent. 


FASTORUM  LIB.  V. 


207 


Vindice  servabat  nuUo  sua  publica  vulgus :      285 

Jamque  in  privato  pascere  inertis  erat. 
Plebis  ad  aediles  delata  licentia  talis 

Publicios :  animus  defuit  ante  viris. 
Rem  populus  recipit :  mulctam  subiere  nocentes ; 

Vindicibus  laudi  publica  cura  fuit :  290 

Mulota  data  est  ex  parte  mihi ;  magnoque  favore 

Victores  ludos  instituere  novos. 
Parte  locant  clivum,  qui  tunc  erat  ardua  rupes : 

Utile  nunc  iter  est ;  Publiciumque  vocant. 
Annua  credideram  spectacula  facta;  negavit;  295 

Addidit  et  dictis  altera  verba  suis : 


287.  Ad  dUUlet  plebit  cura  pascuo- 
mm  pertinebat.  Puhiiciot ;  Festug 
Laciam  et  MarcQm  Publicioi  Mal- 
leoloa  vocat.  Deferrt  nunc  est  indi- 
cis,  qui  rem  sdilibus  notam  facit,  ut 
eam  ad  populum  perferant.  Animut 
defuit  ante ;  tamen  LiviuB,  z.  23  et 
47.  narrat  jam  anno  U.  C.  457.  ediles 
plebis,  et  an.  462.  aediles  curules  e 
mvltatitia  pecunia,  quam  pecuariis 
dluniiatis  ezegissent,  vel  ludos  fecisse, 
ve!  viam  stravisse.  Peeuariot  Dra- 
kenb.  et  Burroano.  publicanos  intel- 
lignnt  i  Stroth.  et  Emest.  in  Glossar. 
liviano,  homines  qui  conductis  pas- 
cuis  pnblicis  e  re  pecuaria  quiestum 
faciebant.  Sed  non  apparet,  cur  ab 
his  mulctam  ezegerint.  Sine  dubio 
hoc  nomine  illis  locis  iidem  designan- 
tor,  quos  Ovidius  hoc  loco  notat.  Re- 
eipit  judez  nomen  et  causam,  que  ad 
enm  defertur;  rem  populut  recipit, 
quia  res  in  judicio  populi  acta  est, 
qiiod  ez  alio  livii  loco  zzziii.  42.  pa- 
tet :  "  i£diles  plebis  multos  pecuarios 
ad  populi  judicium  adduzerunt,  ez 
eomm  multatitia  pecunia  sdem  in  in- 
snla  Fauni  fecerunt."  Vindicet,  qui 
rem  detulerant  ad  populum.  Ab  hac 
publiea  cura  Lenzius  putat  Publicios 
fratres  nomen  trazisse. 


291.  FIorsB  pars  multe  data,  quia 
et  arva  atque  pascua  ejus  numen  tan- 
gebant,  ver.  262.  Data  autem  ei  pari 
duplez,  namque  auctore  Tacito,  An- 
nal.  ii.  49 ;  "  juzta  circnm  mazimum 
sdes  Flore  ab  L.  et  M.  Publidis 
edilibus  constituta  est/'  quam  Tibe- 
rius  instauravit.  Victoret  in  illa  causa» 
De  elivo  munito  consentiunt  Varro  de 
Ling.  Lat.  iv.  et  Festus  in  hoc  vocab. 
lUe  enim  hec  habet :  "  Clivus  Pub- 
licius  ab  edilibus  plebis  Publiciis,  qui 
eum  publice  edificarunt."  Festus  ad- 
dit,  eum  a  Publiciis  munitum  esse,  ut 
in  Aventinum  vehicula  venire  possenL 
Locant,  quum  muniendum  redemtori 
addicunt,  verbum  in  hac  re  solemhe. 

295.  Ludi  illi  semel  tantum  ezhi- 
biti.  Tangit,  oblectat»  suaviter  afficit : 
contra  Metam.  viii.  279.  ubi  Dianas 
are  cessant :  Tangit  et  ira  deot,  Ut 
hic  turba  ambitiota,  que  cultum  stu- 
diose  affectat,  ut  honore  valeat,  sic 
Metam.  viii.  277.  honot  ille  ipse  in 
plurimis  MSS.  ambitiotut  dicitur.  Ini- 
qui  dii  sunt  irati,  ^tqui  faventes.  Vo- 
cab.  blandut  solemne  de  placatione 
deorum,  ita  ut  nunc  sacra  facienti- 
bus,  nunc  eorum  victimis  aut  precibus 
tribuatur ;  vtde  Bentl.  ad  Horat  III. 
Od.  zziii.  18.    Suttinere,  retinere. 


9W 


P.  OYIDU  NA90NI8 


Nos  quoque  tangit  honor :  festiB  gaudemus  et  aris; 

Turbaque  coelestes  ambitiosa  sumus. 
Saepe  deos  aliquis  peccando  fecit  iniquos ; 

£t  pro  delictis  hostia  blanda  fuit.  300 

Ssepe  Jovem  vidi,  quum  jam  sua  mittere  vellet 

Fulmina,  ture  dato  sustiauisse  manum. 
At  si  negligimur,  magnis  injuria  ponis 

Solvitur,  et  justum  prseterit  ira  modum. 
Respice  Thestiaden ;  flammis  absentibus  arsit:  306 

Causa  est,  quod  Phoebes  ara  sine  igne  fuit. 
Respice  Tantaliden ;  eadem  dea  vela  tenebat : 

Virgo  est ;  et  spretos  bis  tamen  ulta  focos. 
Hippolyte  infelix,  velles  coluisse  Dionen, 

Quum  consternatis  diripereris  equis !  310 

Longa  referre  mora  est  correcta  oblivia  damnis : 

Me  quoque  Romani  praeteriere  Patres. 


303.  Vis  iraB  divi^»  exemplis  com- 
probatur.  Solvitur  ir\juria,  quando 
expiatur,  quum  poeiuB  solvuntur  ob 
injnriaro  factam.  Prttterit  modum, 
non  servat,  excedit  modum.  Diana, 
quum  CEneus,  iEtolis  rex,  ipsius  aras 
sine  ture  reliquisset :  "  At  non  impune 
feremus  ;  Qusque  inhonoratae,  non 
et  dicemur  inultae ;"  vid.  Metam.  viii. 
280.  Tum  agris  Calydoniis  immisit 
aprum  terribilem,  ad  quem  interfici- 
endum  ex  omni  Graecia  viri  fortissimi 
concurrerunt.  In  ea  venatione  Mele- 
ager,  Thestii,  ex  Althsa  matre  nepos, 
matris  fratres  interficit.  Mater,  ut 
fratrum  cndem  acciuit,  stipiiem  fata- 
lem,  io  quo  filii  vita  continebatur» 
comburit,  eoque  absumto  Meleager, 
quamquam  absenSt  extinguitur  ;  Met. 
viii.  260 — 545.  Tantalides,  Agdimem- 
nonyTantali  pronepos,  cujus  r(f/<i,c1as- 
sem  in  Aulide  congregatam,  Diana  ob 
interfectam  cervam  sibi  sacram  iras- 
cens,  vento  adverso  immisso,  diu  tene- 


bat,  retinebat;  Meiam.  zti.  1—38. 
Nonnulli  tela  legebant,  atqoe  de  Nio- 
be  cogitabant,  cujus  filias  "Dwui  teib 
suis  transfixit,  ot  ApoUo  filios;  Met. 
vi.  288  sqq.  Virgo,  cni  mitior  animos 
convenit.  Hippolytu»,  furiis  direpto» 
equorum,  jam  supra  iii.  265.  ineinort* 
tus.  Is,  quum  INanam  et  studio  ve« 
nandi  et  castitate  coleret,  Diemen  spre- 
visse  nunc  dicitur,  ut  ad  eam  ejos  in- 
teritus  referri  posset.  Dione,  .£tlieris 
et  Terrae  (ilia,  mater  Veneris  ex  Jove, 
nunc  ipsa  Venus.  Corr^ere,  casti- 
gare,  punire.  ObUvia,  neglectus  deo- 
rum,  damnis,  calamitatibus  immissb, 
puoita  sunt. 

312.  Prateriere,  ludos  meos  iater- 
miserunt ;  Met.  viii.  278  :  Prclmlc 
Letoidos  are,  Manifesta  doloris,  maoi* 
festans  dolorem.  QuaUa  damna  eit- 
gerein?  quales poenas  sumerem t  qoa- 
les  calamitates,  immitterem  ?  Sed  to- 
cab.  nota  varie  interptt.  acceperunt. 
Plerique    ignominiam    aut    injuiiam 


FASTOilUM  LIB.  V. 


m 


^uid  facerem,  per  quod  fierem  mauifesta  doloris  ? 

Exigerem  no&trae  qualia  damna  notae  ? 
Bxcidit  officium  tristi  mihi :  nuUa  tuebar         316 

Rura,  nec  in  pretio  fertilis  hortus  erat. 
Lilia  deciderant ;  violas  arere  videres» 

Filaque  punicei  languida  facta  croci. 
Saepe  mihi  Zephyrus,  Dotes  corrumpere  noli 

Ipsa  tuas,  dixit :  dos  mihi  vilis  erat.  320 

Florebant  olese ;  venti  nocuere  protervi : 

Florebant  segetes ;  grandine  laesa  Ceres : 
[n  spe  vitis  erat :  coelum  nigrescit  ab  Austris, 

£t  subita  frondes  decutiuntur  aqua. 
Nec  volui  fieri,  nec  sum  crudelis  in  ira  :  325 

Cura  repellendi  sed  mihi  nulla  fuit. 
Convenere  Patres ;  et,  si  bene  floreat  annus, 

Numinibus  nostris  annua  festa  vovent. 
^dnuimus  voto :  consul  cum  consule  ludos 

Postumio  Laenas  persoiuere  mihi.  330 

Qusrere  conabar,  quare  lascivia  major 

His  foret  in  ludis,  liberiorque  jocus : 


fhm  tUaUffi  iattUezeraDt ;  Taub- 
Mnia^  repraheiiaoiieiD,  castigatioiiem. 
M  rectiat  cam  BunnaDiio  hiec  verba 
■taffpietaberit :  qos  quidem  a  nobit 
Mofiecta  fiieile  cognotcerenttir.  Vide 
MB  ad  Petrooinro,  83.  Excidit  offi- 
mm  wuhi,  de«i  curare  nira  et  hortot. 
tJiU  tribuuntur  et  capillamenta, 
GraBci  eum  ^avdSrpixa  dize- 
«nt;  vide  Salmatiam  ad  Solinum, 
Mf .  749.  Dotet ;  vide  ad  ver.  209. 
ie^wcntia,  FUrehant  oUm,  etc.  respon- 
imt  iia,  qotB  inde  a  versu  263.  legun- 
W.  CrudsUi  in  ira,  ut  Ceres  rapta 
Ptaierpina  snvient  Metam.  v.  478 — 
I86L  Rtpellendi  ventos,  grandinem, 
pluviot  auttros. 
327.  Anntu,  arborea,  vites,  fruges 


illint  anni.  AAnuimHt  voto,  feci  id«  cn- 
jnt  cauta  illi  votum  nmicupaverant ; 
Clandianut,  zxiv.  212 :  "  vetitque 
tenatnt  Adnue,  diva»  tui."  Contulm 
L.  Po$tumiHt  Albinut  et  M.  Popiliat 
L^nua  anno  U.  C.  680.  institQenmt 
nt  quotannit  ludi  Floralet  ezhiberen- 
tnr.  Primut  autem  ezhibuit  C.  Ser- 
viliat,  sdilis  plebis»  quod  nammiit 
tettatur ;  vide  Spanhemium  ad  ver. 
276.  laudatum.  Pertolvuntwr  proprie 
vota,  hinc  etiam  res,  qua  6unt  ea 
voto,  aut  instituuntur. 

331—364.  Unde  lateivia  in  illit 
ludis?  Celebrabantur  illi  cum  omni 
obtcsenitate.  Lactantius,  Inst.  1.  jx, 
6 ;  Amobius  adversut  Gentet,  iii.  p. 
113;  vii.  p.  238;   Schol.  JiiveBalit 


370 


P.  OVIDn  NASONIS 


Sed  mihi  succurrit,  numen  non  esse  severum, 
Aptaque  deliciis  munera  ferre  deam. 

Tempora  sutilibus  cinguntur  tota  coronis : 
£t  latet  injecta  splendida  mensa  rosa. 

Ebrius  incinctis  philyra  conviva  capillis 
Saltat,  et  imprudens  utitur  arte  meri. 


335 


ad  VI.  249.  Aliquando,  quum  Cato 
illU  lodis  interesset,  populns  ut  mime 
nudarentur  postulare  erubuit.  Cato 
ifptnT  diBcetsit  e  tbeatro,  ne  presentia 
sna  spectaculi  consuetudinem  impe- 
diret :  quem  abeuntem  ingenti  plausu 
populus  prosecutus,  priscum  morem 
jocorum  in  scenam  revocavit;  Vale- 
rius  Maximus,  ii.  10.  Postea  ille 
librum  de  re  Floria  scripsit,  qui  a 
Gellio,  Noct.  Atlic.  ix.  12.  laudatur. 
Obscssnitatis  illius  causam  multi  re- 
petunt  inde,  quod  Flora  olim  mere- 
trix  fuerit,  ut  ad  ver.  195.  vidimus. 
Sed  Ovidius  lenius  de  ea  re  jndicat ; 
est  dea  dBliciis,  id  est,  voluptati  in- 
serviens,  vultque  sua  sacra  et  plebi 
patere. 

335.  Non  ea  jam  recenset  qus 
Floralibus  facta  sint ;  sed  Floram  de- 
liciis  munera  ferre  quovis  tempore  do- 
cet ;  eorofut  enim,  quibus  illa  flores 
ministrat,  non  a  tnstibus  et  severis, 
sed  a  letis  et  voluptati  indulgentibus 
sumuntur.  Sutiles  corona,  in  quibus 
mera  folia  rosarum  consuta,  quum 
paetiUt  de  multiplici  flore  texeren' 
tur;  Plinius,  xxi.  8  :  '*  Suroma  aucto- 
ritas  pactili  coronae.  Sutiles  Saliorum 
in  sacris  invenimus,  et  solemnibus 
coenis.  Transiere  deinde  ad  rosaria  : 
eoque  luxuria  processit,  ut  non  esset 
gratia,  nisi  mero  folio  :  sutilibus  mox 
petitis  ab  India,  aut  ultra  Indos." 
Rosis  eas  cousutas  esse,  etiam  e  Mar- 
tiali,  V.  65 ;  ix.  91.  94.  discimus,  ubi 
tempora  rosis  sutilibtu  et  sutilis  rosa 
leguntur.  Quidam  hoc  loco  tortilibus, 
nexUiina,  etc.     Tum   valde   arridet 


Heinsii  conject  tota  ia  fiota,  id  est, 
ebria,  mntantis ;  omni  enim  hoe  looi 
id  urgetur,  coronas  inservire 
iig,  qui  genio  indnlgetnt,  «nt 
nibil  oontra  ad  rem  pertiDet» 
pora  cingi.  Latet  wtensa,  etc  In- 
mensa  interdnm  floram  copia  etnen- 
8«  et  convive  obmebantor,  e  leclo 
etiam  desuper  dejectomm.  Vide  Stl- 
masinm  ad  Spartac.  ^inm  VernB, 
cap.  5. 

337.  SaUatio  Romanis  noQ  ooinino 
honesta ;  Comelius  Nepot  in  Epemi- 
nonda,  i;  vide  Cortium  ad  SaHss- 
tium  Catil.  xxv.  2.  In  conyiviis  ebni 
fere  saltabant.  Philyn,  unois  tiliB 
membranula  inter  corticem  et  lignam, 
qna  utebantur  ad  nectendas  coromi 
convivales ;  Plinins,  xvi.  14 ;  xxi.  3. 
Etiam  Horatius,  I.  Od.  xxxviii.2: 
nexa  philyra  eoroiMU  Merttm  vaxiti 
addocet  artes ;  Horatius,  I.  £p.  v.  18. 
Possis  hoc  loco  de  facundia  capere, 
qus  imprudenter  recludit  arcana.  Sed 
silii  hoc  quoque  ad  saltationem  refii- 
runt,  et  imprudentem  Lenzius  expUctt 
titubantem,  incertis  pedibus  utentea. 
Ad  durum,  etc.  Tales  occentatioMS 
{7rapcuc\av<yi9vpa)  frequentes  erant. 
In  iis  convicia  faciebant  januse,  eaan- 
que  duram  vocabant,  quia  pudla 
dura,  inexorabilis,  quas  eos  exclade- 
bat ;  Tibullus,  I.  ii.  5  sqq.  FamdoB 
vero  et  ungere  atque  strtit  velare  lo- 
lebant;  Lucretius,  iv.  171 :  '*  At  la- 
crymans  exclusus  amator  limina  aspe 
Floribus  et  sertis  operit,  postesqoe 
superbos  Unguit  amaracino." 


FASTORUM  lAB.  V. 


271 


Ebrius  ad  durum  formos»  limen  amicae 

Gantat :  habent  unctse  moUia  serta  comae.  340 
Nulla  coronata  peraguntur  seria  fronte ; 

Nec  liquidse  vinctis  flore  bibuntur  aquae  : 
Donec  eras  mixtus  nullis,  Acheloe,  racemis, 

Gratia  sumendae  non  erat  ulla  ros». 
Bacchus  amat  flores :  Baccho  placuisse  coronam 

Ex  Ariadnaeo  sidere  nosse  potes.  346 

Scena  levis  decet  hanc :  non  est,  mihi  credite,  non 

Illa  cothurnatas  inter  habenda  deas.  [est 

Turba  quidem  cur  hos  celebret  meretricia  ludos, 

Non  ex  difficili  causa  petenda  subest.  350 

Non  est  de  tetricis,  non  est  de  magna  professis : 

Vult  sua  plebeio  sacra  patere  choro. 
Et  monet  setatis  specie,  dum  floreat,  uti ; 

Contemni  spinam,  quum  cecidere  rosse. 
Cur  tamen,  ut  dantur  vestes  Cerealibus  albse, 

Sic  est  hsec  cultu  versicolore  decens  ?  356 


342.  Idquida  nunc  ponitur  pro :  cui 
Bibil  ▼ini  admixtum.  Meri  aqua  tem- 
funadi  auctores  plures  nominantur; 
▼ide  Harduin.  ad  Plinium,  Yii.p.415. 
In  iit  Ceraaua  ^tolus,  qui  AeheUn 
aquam  adhibuiMe  in  eum  usum  tradi- 
tor;    Hyginus,  fab.  274.     Unde  et 
Viigilius,  Georg.  i.  9 :  **  Poculaque 
iaventis  Acheloia  miscuit  uvis"  tellus ; 
«bi  Tide  interpp.     De  eorona  Ariad' 
t,  iii.  613.unde  apparet,  eam,  quum 
eMet  florida,  parum  commode  hic 
memoratam. 
347.  Hane;  respicit  ad  ^er.  334. 
rdiqua  quasi  per  parentbesin  in- 
teijecta,  ut  jam  supra  notatum.    Levis 
sBpe  est  et  bistrionum  et  scene  epi- 
tbeton,  ut  qua  voluptati  insenriat; 
Cieero  Orat.  i.  5:  UviM  histrionum  ar$ 
tt  teena.    Nnnc  autem  hac  voce  re- 
ipicitur  ad  ludos  joculares  et  laacivos. 


quibus  tragoediarum  graritas  opponi- 
tur,  qua,  qus  delectantur  dee,  eth' 
thumatit  hic  dicuntur.  Taubnerus  in 
Ind.  non  bene  deas  majores  et  supe- 
riores  interpretatur.  Ceterum  simi- 
lem  sententiam  habemus  infra  versii 
598.  de  Marte  :  Non  visa  ett  fortem 
teena  deeere  deum,  Ex  difficiU  |»*- 
tenda,  difficulter  invenienda.  Subetm 
eauta  sspe  dicitur,  quod  Heinsius  ex- 
emplis  docet. 

351.  Tetrieut,  severus,  horridus; 
Livius,  i.  18  :  "  Tetrica  et  tristis  Sa- 
binorum  disciplina."  Plebeiut  ehorut, 
iUe  ipse  meretricum  saltantium  et  dis- 
currentium  coetus.  Speciet,  pulcbri- 
tudo,  decor,  quem  gignit  juventutis 
vigor. 

355.  De  vettibus  illis  aUrit  confer  iv. 
619.  Cultu  deeens  est,  habet  vestero^ 
eamque  decoram.    De  verricoiore  ves« 


373 


P.  OVIDn  NASONIS 


An  quia  maturis  albescit  messis  aristis ; 

Et  color  et  spectes  floribus  omnis  inest  ? 
Adnuit ;  et  motis  flores  cecidere  capiUis, 

Accidere  in  mensas  ut  rosa  missa  solet.        360 
Lumina  restabant,  quorum  me  causa  latebat ; 

Quum  sic  errores  abstulit  illa  meos : 
Vel  quia  purpureis  coUuoent  floribus  agri, 

Lumina  sunt  nostros  visa  decere  dies : 
Vel  quia  nec  flos  est  hebeti  nec  flamma  colore,  365 

Atque  oculos  in  se  splendor  uterque  trahit : 
Vel  quia  deliciis  nocturna  licentia  nostris 

Convenit ;  a  vero  tertia  causa  venit. 
Est  breve  praaterea,  de  quo  mihi  qu»rere  restat, 

Si  liceat,  dixi :  dixit  et  illa,  Licet.  370 

Cur  tibi  pro  Libycis  claudantur  rete  lesenis 

Imbelles  capreae,  sollicitusque  lepus  ? 


tiiDeBto  Flone  ad  vex.  217.  Tali 
amictu  oti  mulieribus  Romanis  iuter- 
dictum  eratlege  Oppia ;  Livius,  xxxiv. 
1.  Aeeider9,  cadere,  verbura  boiuB 
Dotc,  ut  Heius.  ad  liunc  locum,  et  ad 
Silittro,  iv.  238.  docuit;  et  reperitur 
ia  MSS.  veteribus  plerisque :  vulgo 
autem  deeidere  editur.  Rosas  dejectas 
csse  in  mensas  convivantium  jam  ver. 
336.  vidimus.  Hac  igitur  similitudine, 
rosarum  e  Florae  capillis  cadentium 
multitudo  dedaratur. 

361—368.  Faces  accensae.  Me  la- 
tebat ;  Burmanno  Latioius  videtur, 
qnod  Mazarin.  habet,  mihi  latebat. 
Vide  Gronovium  ad  Senec  (Edip. 
295.  Barm.  accusativum  me  per  Gre- 
cismum  excusari  putat;  quidvis  ad 
boc  dicat,  ego  illi  non  adsentior.  Kr- 
rores,  incertitudinem,  ut  supra  ali- 
quoties.  Fluctuationem  poetae  refe- 
mnt  versns  sqq.  usque  ad  Convenit. 
Tum  Flora  eum  interpellat  et  certio- 
rem  reddit  verbis :  a  vero  tertia  cau»a 


iwfiit.  Purpurei  flora  poetis  onnioo 
sunt  pulchri,  colore  splendido.  Cel- 
Iticent  agri  hominum  aperibuM  dixit 
Cicero  Nat.  Deor.  ii.  39 ;  ted  b«oc 
cum  vi  positum,  quia  iiH>ttnMiii  ratio 
redditur.  Pro  ^^i»rilfriii  Marsas  edidit 
ignibut,  atque  ita  et  obos  Heioiii 
codex.  Ignes  autem  posee  flores  ig- 
neis  ooloribus  intelligi  BarmanBiis 
exemplis  docet.  Hebes  color  est  o^ 
scurus,  noD  lucidus ;  unde  et  hsbeimt 
pro  obscurare  ponitur. 

37  L  Venatorii  ludi,  haad  dabieie 
circo  Flore.  Eoram  menrinit  et  Blar- 
tialis,  viii.  67 :  "  Floralitias  lasiei 
arena  feras."  Venateriis  ludie  pk- 
rumque  inserviebant  bellua  lityer, 
paotbera»  inprimis,  qa«  et  siiiiplieiler 
Afriean^  dicebantur;  Plimu%  VI. 
Ep.  xxxiv.  3.  8ed  in  Floralilnis  nlia 
antmalia  committebanter ;  CmXm 
Rhodiginus  Antiq.  lect.  xxv.  90: 
Galba  praetor  ''commissioBe  ladorasi 
Floralium    novum  spectacaK  geeet» 


FASTORUM  LIB.  V. 


978 


ibi,  respondit,  silvas  cessisse,  sed  hortos, 
ique  pugnaci  non  adeunda  feree. 
.  finierat :  tenues  secessit  in  auras :         375 
Lsit  odor ;  posses  scire  fuisse  deam. 
t  ut  toto  carmen  Nasonis  in  aevo, 
rge,  precor,  donis  pectora  nostra  tuis. 
•:  minus  quarta  promet  sua  sidera  Chiron 
livir,  et  flavi  corpore  mixtus  equi.  380 


I  funambalos  edidit."  In 
m  veDationes  esse  editas  et 
nstat;  Suetonius  Calig.  18: 
:  Circenses,  interjecto  modo 
im  venatione  •"  Claud.  21 : 

Circensium  gratia  Africa- 
Ari."  Ret9  pro  rtti,  Fere 
ta  agitabantur,  ut  in  retia 
t ;  Plinius,  Panegjr.  Ixzxi. 
lUsas  coUigere  dixiu  Silvas 
:  Met.  iv.  532.  Neptuno 
»(0  cenit  potestas,  Flora 
snt  in  auraSf  ut  ^neid.  ix. 
o  m  tenuem  ex  oculis  evanuit 
;,  ut  dearum  comsB  aut  to- 
sdivinumquemdam  odorem 
lebant,  sic  Flora,  cujus  lo- 

ore  ross  exibant,  ver.  194. 
um  odorem  reliquisse  fingi- 
eat,  etc.  aptum  votum,  quia 
ibtts  flos  tribui  solet,  hujus 
lio  subjecta  sunt.  Dona 
t  delicUs  apta  ver.  334; 
.venilem  florem  et  vigorem 

14.  V,  Nonarum,  sive  die 
taurus  oritur,  Kjus  sideris 
itur,  ut  hic,  ita  et  ab  Hy- 
kic.  Astron.  ii.  38.  Fuit 
ntaurus  tempore  Argonau- 
Itosque  artium  suarum  ha- 
lulos,  in  quibus  Achilles; 
Alex.  Strom.  i.  p.  360. 
ia  ^uarta,  nocte  tertia  a 
Semivir,  et  Metam.  ii.  633. 
ilibi  etiam  geminus  et  hijor- 


mit  vocatur  ob  natartm  Centanrarum. 
De  eo  est  locus  classicus  et  ad  hsc 
nostra  intelligenda  aptissimus  Orphei 
in  Argon.  375  sqq.  Ibi  Peleus  Argo- 
nautis  ostendit  Pelion  umbrosum,  in 
cujus  jugo  medio  antmm  habeat 
ChiTon f  juttitsimuM  Centauronim,  qui 
et  morbis  sanandis  operam  det,  et 
mox  citharam  PboBbi  palsans,  mox 
phorminga  Mercurii,  vicinis  jura  red- 
dat,  Achillemque  puerum  educandum 
acceperit*  His  dictis  ingrediantiir 
antruro.  Ibi  prope  Chirona  stat  Achil- 
les  manibusque  lyram  tangit  De  hac 
Acbiilis  edocatione  vide  etiam  Apoi- 
lonium,  iv.  812  ;  Pindarum  N.  iii.  75. 
sqq  ;  et  de  antro  Chironis  in  Pelio 
monte,  Callimachum,  hymp.  Del.  104. 
PhiUyridet.  Etiam  ab  Orpheo,  ver. 
480.  ^tKXvplitK  vocatar  a  Pbilyra 
matre,  quacum  Saturnus,  sumta  equi- 
na  forma,  coogressus  habuit;  Apol- 
lonius  Rhodius,  ii.  1236;  Virgil. 
Georg.  iii.  92.  Miseuras,  etc.  Achillis ; 
Homenis  U.  I.  186.  sqq.  Detinuit, 
occupatas  tenuit,  adeoque  exercuit. 
£tiam  Statius  Achilleid.  i.  116.  de 
Chirone :  "  monstrare  lyra  veteres 
heroas  alumno."  Plures  heroes  a 
Chirone  instituti  memorantur.  Achil- 
les  non  musicam  tantum,  sed  et  mo- 
res  integros,  artem  venandi,  inpri- 
misque  artem  medicam  ab  eo  accepit ; 
confer  Claudianum,  vii.  60  sqq.  £t 
exstabat  olim  Chironis  institutio  ad 
Achillem  versibus  consignata;  Fau- 
Nn 


274 


P.  OVIDII  NASONIS 


Pelion  Haemoniae  mons  est  obversus  in  Austros ; 

Summa  virent  pinu  ;  caetera  quercus  habet. 
Phillvrides  tenuit :  saxo  stant  antra  vetusto, 

Quae  justum  memorant  incoluisse  senem. 
IUe  manus,  olim  missuras  Hectora  leto,  385 

Creditur  in  lyricis  detinuisse  modis. 
Venerat  Alcides  exacta  parte  laborum  ; 

Jussaque  restabant  ultima  paene  viro : 
Stare  simul  casu  Trojae  duo  fata  videres ; 

Hinc  puer  ^acides,  hinc  Jove  natus  erat.    390 
Excipit  hospitio  juvenem  Philyreius  heros, 

Et  causam  adventus  hic  rogat,  ille  docet. 
Perspicit  interea  clavam  spoliumque  leonis, 

Virque,  ait,  his  armis,  armaque  digna  viro. 
Nec  se,  quin  horrens  auderent  tangere  setis    395 

Vellus,  Achilleae  continuere  manus. 
Dumque  senex  tractat  squalentia  tela  venenis, 

Excidit,  et  laevo  fixa  sagitta  pede  est. 
Ingemuit  Chiron,  traxitque  e  corpore  ferrum ; 

Adgemit  Alcides,  Haemoniusque  puer.  400 

Ipse  tamen  lectas  Pagasaeis  collibus  herbas 

Temperat,  et  varia  vulnera  mulcet  ope. 


sanias,  Bcect.  p.  772.  In  arte  medica 
plura  et  magistri  et  discipuli  inventa 
a  Plinio  memorantur. 

387.  T.x\gi  dicuntur,  qus  ad  finem 
perducunlur.  Dtiofata,  duo  viri  U(bi 
Trojans  fatales ;  Hercules,  Laome- 
dontis  perfidiam  ulturus,  Ilium  ex- 
pugnavit;  Apollodorus,  II.  vi.  4  ; 
Hyginus,  fab.  89.  Philyreius  herns 
etiam  Metam.  ii.  676.  A  Philyra  cst 
^iXvpaioc,  et  inde  per  disresin  ^iXv- 
prfiot. 

393.  Qui  rem  diligenter  spectat, 
tractat,  examinat,  eam  perspicere  di- 
citur.     Atuierent.     Namque  Achilles 


puer  admodum  ad  Chironem  deduc- 
tus  erat.  Squalentia,  tincta;  Virg. 
Georg.  iv.  91.  adeo,  npiaUntes  ovrv 
maculit.  Cseterum  non  de  ChiroDe, 
sed  de  Pholo  hsc  narrant  Philarg.  ad 
Virgil.  Georg.  ii.  456 ;  Servios  ad 
iEneid.  viii.  294. 

401.  Pagasd:,  oppidum  Thessalic 
ad  Pelion  montem,  postea  Demetiias 
dictum.  In  ejus  porta  Argo  navis 
fabricata  ;  Hygrinus,  Poetic.  Astroo. 
ii.  37.  ibique  Munkerus.  Sed  niioc 
Pa^ojtf  us  omninoThessalicus.  Tbes- 
salia  autem  ferax  herbanim  medica- 
rum  ;  Metam.  vii.  221.     Tmpfrore. 


FASTORUM  LIB.  V. 


275 


Virus  edax  superabat  opem ;  penitusque  recepta 

Ossibus,  et  toto  corpore  pestis  erat. 
Sanguine  Centauri  Lernaeae  sanguis  Echidnae  405 

Mixtus  ad  auxilium  tempora  nulla  dabant. 
Stabat,  ut  ante  patrem,  lacrymis  perfusus  Achilles; 

Sic  flendus  Peleus,  si  moreretur,  erat. 
Saepe  manus  aegras  manibus  fingebat  amicis ; 

Morum,  quos  fecit,  praemia  doctor  habet.     410 
Oscula  saepe  dedit :  dixit  quoque  saepe  jacenti ; 

Vive,  precor ;  nec  me,  care,  relinque,  pater. 
Nona  dies  aderat;  quum  tu,  justissime  Chiron, 

Bis  septem  stellis  corpora  cinctus  eras.         414 
HuNc  Lyra  curva  sequi  cuperet ;  sed  idonea  non- 

Est  via :  nox  aptum  tertia  tempus  erit.      [dum 
ScoRPios  in  coelo,  quum  cras  lucescere  Nonas 

Dicimus,  a  media  parte  notandus  erit. 


niiscere  herbas,  et  succos  adhibere  ad 
oedicamen  compoDenduin.  Mulcere, 
lifovere,  gratam  refectionem  et  cu- 
raro  indicat.  Varia  bene  se  habet ; 
sed  Tulg.  vana  respuenda  est.  Cura 
Chironis  hic  describitur  ;  vanam  fuisse 
sam  in  sqq.  demum  monetur. 

403.  Secundum  Plinium,  xxv.  30. 
[^iiron  superavit  ope  virus  :  *'  Cen- 
Aorio  curatuA  dicitur  Chiron,  quum 
[lercuUs  excepti  hospitio  pertractanti 
Lmia  sagitta  cecidisset  in  pedem." 
Veoeno  Echidnoi  Lemaai  periit  et 
^easus,  Met.  ix.  130.  ct  ipse  Hercules 
bid.  ver.  158.  AiTectus  Achillis  pueri 
o  magistrum  egregie  hic  notatus. 
Sic  Jiendus  Peleus  erat ;  sic  flendus 
jater:  quasi  dicat,  non  aliter  patrem 
norientem  flevisset.  Fingere,  lcviter 
itrgere,  roulcere  ;  Heroidd.  xx.  133  : 
'  Me  miserum  !  quod  non  medicorum 
usta  roinistro,  Efiingoque  maous,  in- 
ddeoque  toro."  Virg.  i£n.  viii.  635. 
ie  lupa :  "  Mulcere  alternos,  et  cor- 
M>rm  fiogere  lingua.*'     Heinsius  valde 


roetuit,  ne  versus  410.  Morum,  etc. 
sit  grammatici  alicujus,  aut  pedagogi 
commentum,  quum  oscitantia  librarii 
genuinus  Ovidii  esset  omissus;  sed 
eum  habere  frigus  et  lenitatem  semi- 
barbaram.  Ab  eo  Schirachius  plane 
dissentit,  negatque  et  versum  frigere, 
eifacere  mores  esse  phrasin  barbaram. 
Hoc  certum  est,  sententiam  esse  ve- 
lam,  nec  alieno  loco  adbibitam.  Ita- 
que  ver.  merito  defenditur  etiam  ab 
Heinsio  in  Opusc.  p.  234.  cui  et  Kreb- 
sius  assentitur.  Jacentl,  egrotanti. 
Vive,  etc.  vera  vox  teners  setatis  in 
tali  discrimine.  Bis  septem.  Schol. 
Germanici  xx.  Eratosth.  et  Hygin. 
Poet.  Ast.  iii.  37.  quatuor  et  viginti 
stellas  in  Centauro  numerant,  qus 
tamen  non  omnes  io  conspectum  nos- 
trum  prodeunt. 

415.  Lyra  iii.  Nonas  oritur  ortu 
acronichio,  sed  Aetio  pridie.  Mifvc 
ry  airrf  ^  Avpa  i(T7rkpioc  ImriXku, 

417.  Scorpii  pars  altera  pridie  No- 
nas  occidil  cosmiee.]  Sic  et  Columella : 


276 


P.  OVIDII  NASONIS 


HiNc  ubi  protulerit  formosa  ter  Hesperus  ora, 

Ter  dederint  PhcBbo  sidera  victa  locum ;      420 
Ritus  erit  veteris,  noctuma  Lemuria,  sacri ; 

Inferias  tacitis  Manibus  illa  dabunt. 
Annus  erat  brevior ;  nec  adhuc  pia  februa  norant; 

Nec  tu  dux  mensum,  Jane  biformis,  eras : 
Jam  tamen  exstincto  cineri  sua  dona  ferebant;  425 

Compositique  nepos  busta  piabat  avi. 
Mensis  erat  Maius,  majorum  nomine  dictus, 

Qui  partem  prisci  nunc  quoque  moris  habet. 
Nox  ubi  jam  media  est,  somnoque  silentia  prsebet; 

£t  canis,  et  variee  conticuistis  aves :  430 

Ille  memor  veteris  ritus,  timidusque  deorum 

Surgit ;  habent  gemini  vincula  nuUa  pedes ; 


**  Pridie  Nonas  Maias  Nepa  medius 
occidit." 

419 — 492.  Tjemuria  inde  a  vii.  Id, 
per  triduuni,  sed  non  continuatum,  ut 
e  ver.  491.  et  Kalendario  vetere  ap- 
paret.  LemureSy  interprete  poeta  no- 
stro  ver.  483.  sunt  aaims  Silentum ; 
auctore  Nonio,  larvae  nocturnae  et  ter- 
rificationes  imaginum  et  bestiarum. 
Ti  his  sacris  placari  credebanlur,  ut 
Feralia  mense  Februario  ad  placandos 
Manes  valebant  ii.  533.  sqq.  Ovidius 
illius  sacri  ritus  421 — 444.  et  inde 
ejus  originem  describit. 

Victa^  quia  diffugiunl,  oriente  Phoe- 
bo.  Iiiferia ;  sacrificia  quse  Manibus 
ad  sepulcrum  offerebantur,  dari,J'erri, 
mitti  dicuntur.  Taciti  Manes,  ut  alibi 
et  apud  caeteros  iilentes  Umbrse. 

423 — 428.  Olim  Maio,  mense  an- 
ni  tertio,  Feralia  celebrahantur,  quae 
postea  in  Februariura  translata  sunt. 
Hinc  eodem  mense  nunc  Lemuria  per- 
aguntur.  Per  pia  februa,  de  quibus 
ii.  19.  sqq.  Februarium  notat.  No- 
rant  scilicet  homines.  Quidam  norat, 
nempe  annus.     Mensum,  ut  ver.  187. 


Exitincto  eineri ;  ii.  534.  m  4xttiiKtat 
munera  ferte  pyrau  Locus,  io  qno 
mortuus  et  combustus  et  sepultus  eit, 
bustum  dicitur;  Tid.  Kirdhmannttm 
de  Funeribus  pag.  312.  Fiare  ImM, 
ad  busta  placare  Manes;  Met  ri. 
569.  piaculum  de  inferiis.  CempeAti^ 
conditi. 

429.  Ritus  in  his  sacris ;  confer  ii. 
571.  de  sacris  Tacits ;  Metam.  vii. 
176  sqq.  de  Medes  arte  magica,  et 
quae  ibi  laudavimus.  Peragi  illa  so- 
lebant  media  nocte,  (Horat.  Epod.  t. 
51.)  quie  a  poetis  solet  ita,  ut  boc  loco 
describi;  Met.  vii.  185:  *'  Homioef 
volucresque  ferasque  solverat  alta 
quies."  Virg.  ^neid.  iv.  522:  "  ta- 
cent  pecudes  pictsqne  volucres;" 
inde  Noster  t>an>,  versicolores,  aveu 

431.  Memor  est  et  is,  qui  retiod 
aliquid  et  imitatur.  Timidut  deerum, 
religionibus  deditus.  VincuU,  cakei. 
Apud  Virgilium,  dicto  loc.  518: 
Unum  exuta  pedem  vinelit;  Metam» 
vii.  183,  nuda  pedem»  Digitcfwm 
usus  varius  in  arte  magica.  Digitis 
pectinatim  inter  se  juDCtis  impedie- 


FASTOBUM  LIB.  V. 


«77 


Signaque  dat  digitis  medio  cum  poUice  juuctis ; 

Occurrat  tacito  ne  levis  umbra  sibi : 
ferque  manus  puras  fontana  perluit  unda :       435 

Vertitur,  et  nigras  accipit  ore  fabas ; 
Aversusque  jacit ;  sed  dum  jacit,  Haec  ego  mitto ; 

His,  inquit,  redimo  meque  meosque  fabis. 
Hoc  novies  dicit,  nec  respicit :  umbra  putatur 

Colligere,  et  nuUo  terga  vidente  sequi.         440 
Rursus  aquam  tang^t,  Temesaeaque  concrepat  sera; 

£t  rogat,  ut  tectis  exeat  umbra  suis. 
Quum  dixit  novies,  Manes  exite  paterni ; 

Respicit,  et  pure  sacra  peracta  putat. 
Dicta  sit  unde  dies,  qu8e  nominis  exstet  origo,  445 

Me  fugit:  ex  aliquo  est  invenienda  deo. 


bant  aliqnid  ;  Met  ix.  299 ;  sed  nunc 
crepttDS  iatellig.  quem  digitus  medius 
poUici  juDCtus  et  deiode  celeriter  in 
piUnani  depressas  edit.  LevU,  teoui 
tt  «rabratico  corpore  ioduta  ;  Ho- 
ratiiu  I.  Od.  X.  18 :  Uvit  turha.  Ta- 
Hto,  DDdts  pedibus  et  sioe  rumore  in- 
oedenti.  Tibullus,  I.  ix.  4 :  '*  Sera 
taeitis  Poena  venit  pedibus." 

436.  Metam.  dicto  loco,  Medea 
"  Ter  se  convertit ;  ter  sumtis  flumine 
eniiem  Irroravit  aquis."  Apud  Ho- 
rttthim,  Epodi  v.  26.  Canidia  per  to- 
lam  domum  spargit  Avemalet  aquas, 
Confer  ^n.  iv.  612.  Dtfnbi»  coofer 
n.  576.  ubi  anus  teptem  nigroM  versat 
m  crefehat,  Redimo  m«,  ne  domum 
■Mam  turbetis  et  vexetis;  Varro  de 
Vita  populi  Romani :  "  Quibus  tem- 
poribas  in  sacris  fabam  jactant  noctu, 
ae  dicnnt  se  Lemures  extra  jauuam 
tgieere."  Festus :  "  Fabam  nec  tan- 
fere,  nec  nominare  Diali  flamini 
Iteet;  quod  ea  potatur  ad  mortuos 
pertioere :  nam  et  Lemuralibus  ja- 
eitor  larvis,  et  Parentalibus  adhibetur 
taeriiiciiB;  et  in  flore  ejus  lactus  li- 


terse  apparere  videntur."  ColUgere 
nempe  fabas. 

441.  Heinsius  ex  uno  Mazarinso 
invexit  aqua  tangit,  scilicet  ^ra ;  ted 
hic  ritus  non  aliunde  notus  eti.  Re- 
vocavi  igitnr  aquamt  quod  etiam  rb 
Turtus  confirmare  videtur,  respicere 
enim  nosjubet  ver.  435.  T«m«ia,urbs 
Bruttiorum  jam  Homeri  etate  Bris 
fodinis  clara;  Strabo,  vi.  p.  393; 
etiam  Met.  vii.  207.  Temettta  eera 
in  usu  magico.  X.n%  autem  tinnitam 
aptum  esse  habitum  ad  spectra  eji- 
cienda,  docet  Neapolis.  Pure,  qnod 
alias  rite, 

446.  Nominis  origo,  ad  quam  in- 
veniendam,  more  suo  poeta  deum  in- 
vocat,  et  quidem  Mercurium,  cui  res 
infems  sunt  notissimaB,  et  qui  hoc 
mense  colebatur ;  ver.  663 ;  Plu- 
tarchus,  Quaest.  Boman.  p.  148.  In- 
venire^  perscrutari.  ViTga,  insigne 
Mercurii  potent,  quo  multa  efficere 
potest,  quo  etiam  umbras  ad  Stygii 
Jovit,  sive  Plutonis  regiam  deducit 
ipvxoirofiirS^*  Horat.  dicto  loco,  ver. 
17.     Adoratut,  imploratos  a  me. 


#1. .. 


280 


P.  OVIDII  NASONIS 


Romulus  obsequitur,  lucemque  Remuria  dixit 

IUam,  qua  positis  justa  feruntur  avis.  480 

Aspera  mutata  est  in  lenem  tempore  longo 

Litera»  quee  toto  nomine  prima  fuit. 
Mox  etiam  Lemures  animas  dixere  silentum ; 

Is  verbi  sensus,  vis  ea  vocis  erat. 
Fana  tamen  veteres  illis  clausere  diebus ;         485 

Ut  nunc  ferali  tempore  operta  vides. 
Nec  viduae  teedis  eadem,  nec  virginis  apta 

Tempora :  quae  nupsit,  non  diuturna  fuit. 
Hac  quoque  de  causa»  si  te  proverbia  tangunt, 

Mense  malas  Maio  nubere  vulgus  ait.  490 

Sed  tamen  haec  tria  sunt  sub  eodem  tempore  festa 

Inter  se  nullo  continuata  die. 
Quorum  si  mediis  Boeotum  Oriona  quaeres ; 

Falsus  eris :  signi  causa  canenda  mihi. 
Jupiter,  et,  lato  qui  regnat  in  aequore,  frater    495 

Carpebant  socias,  Mercuriusque,  vias. 


483.  Lemure$  in  glossU  explicantur 
WKrtpivoi  daifuntc»  fana  elaude' 
bantur  Feralibus  quoque;  coofer  ii. 
563. 

487.  Hic  quoque  mos  Lemuriis  et 
Feralibus  communis ;  ii.  657.  Etiam 
Platarchus,  Qosst.  Romao.  p.  147. 
vol.  vii.  oarrat,  mense  Maio  non  fa- 
cile  matrimonia  contrahi,  sed  in  Juoi- 
um  differri;  ejusque  rei  causas  plures 
adfert,  etiam  hanc,  quod  tunc  mortuis 
parentent.  Idem  pag.  16  L.  auctor  est, 
publicis  feriis  virgines  non  nubere,  sed 
viduas.  Non  diutuma  fuit,  non  diu 
viiit.  Inter  m  nulU>,  etc.  Consentit 
Kalend.  vetus. 

493—544.  V.  Idut  Orion  occidit. 
Hic  Orionis  procreatio  et  relatio  inter 
tidera  narratur.  FabuJam  banc  ab- 
surdam  et  obsccenam  habent  etiam 


Apollodor.  I.  iv.  3;  Palsepbat.  5; 
Hyginus,  fab.  195;  Poet.  Astroo.  ii. 
26  et  34.  aliique.  £st  autem  Orion 
prope  viam  lacteam  sidus  egregiain, 
cui  hodie  78.  stellse  tribuuntur. 

Baeotum  dedi,  noo  Boeaton,  quia 
omnes  fere  MSS.  nc  exhibenU  Orian- 
dus  autem  erat  Tanagra,  oppido  Bobo- 
tife ;  Palsph.  Sed  Pindarus  in  dithy- 
rambis  pairero  ejus  Chium  fecerat; 
Aristomachus  Thebanum ;  Hyginnt, 
ii.  26.  Falsum  esse,  errare ;  TersDt. 
£un.  II.  ii.  43  :  «t  faltus  ammd  tsi  l 
Hoc  loco  non  invenire  quod  qo«ro> 
Jupiter  et  Mercurius  sepius  ambula* 
bant  una  in  terris ;  nunc  acceasit  A'<^ 
tuniM,quem  tamen  alii  apudHyginvm, 
ii.  34.  omiserunt,  et  cui  Tieties  ad 
Lycophr.  Cassaod.  328.  Apolliacoi 
substituit. 


FASTORUM  LIB.  V. 


281 


Tempus  erat,  quo  versa  jugo  referuntur  aratra; 

£t  pronum  saturae  lac  bibit  agnus  ovis. 
Forte  senex  Hyrieus,  angusti  cultor  agelli, 

Hos  videt,  exiguam  stabat  ut  ante  cadam.    500 
Atque  ita;  Longa  via  est,  nec  tempora  longa  super- 

Dixit,  et  hospitibus  janua  nostra  patet :     [sunt, 
Addidit  et  vultum  verbis :  iterumque  rogavit. 

Parent  promissis ;  dissimulantque  deos : 
Tecta  senis  subeunt,  nigro  deformia  fumo ;       505 

Ignis  in  hesterno  stipite  parvus  erat. 
Ipse  genu  posito  flammas  exsuscitat  aura, 

Et  profert  quassas  comminuitque  faces. 
Stantcalices :  minorinde  fabas.olus  alterhabebant; 

£t  fumant  testu  pressus  uterque  suo.  510 

Dumque  mora  est,  tremula  dat  vina  rubentia  dex- 

Accipit  aequoreus  pocula  prima  deus.  [tra : 

Quae  simul  exhausit ;  Da,  nunc  bibat  ordine,  dixit, 

Jupiter :  audito  palluit  ille  Jove. 


497.  Tempus  vespertiQum  describit 
fere  at  Horatius,  Epod.  ii.  61 :  "  Ju- 
vat  pattas  oves  Videre  properantes 
domom !  Videre  fessos  vomerem  iu- 
versum  boves  Qollo  trahentes  lan- 
guido ! "  Sed  oves  alia  imagioe  ex- 
oroavit,  io  qua  tameo  dubites,  utrum 
pranum  caro  Mazarin.  et  Zulichemiano 
ande  Heinsius  accepit,  ao  cum  longe 
plarimis pr«nuj  praeferas.  Pronum  lae, 
deflaens  ex  obere  submisso ;  jnvnut 
aguui  contra,  caput  subroittens  ad 
ttbera  ore  pressanda. 

499.  HyrUtu.]  Varie  hoc  noroen 
comiptam  est  in  MSS;  sed  UrsiQi 
codex  veram  scripturam  servavit.  Grs- 
cis  est  "Ypuvc.  Eum  regem  nonnuIU 
fsciant»  Noster  pauperculum,  et  alte- 
Tom  Philemona,  cujus  fab.  Metam. 
viii.  626  sqq.  cum  hac  comparanda 
cst.    Interp.  Gallicus  nescit,  utrias 

VOL.  V. 


exoroationem  prsferat.  £go  alterius 
in  Metam.  facile  prsfero;  est  eoim 
multo  et  uberius  et  suavius  tractata. 
Tempora  longa  diei.  Hotpitibus,  Etiam 
a  Palephato  ^oiivdtraTog  vocatar. 
Addidit  vultum,  vultu  hilari  adjuvit 
haec  verba ;  Met.  dicto  loco :  '*  super 
omnia  vultus  Accessere  booi.'' 

506.  Jgnis  in  hestemo,  etc.]  Sic 
explicat,  quod  Graeci  una  voce  Z«^v- 
pov.  Forroulam  «x«u<ci(ar«  ign«n>  mal- 
tis  exemplis  comprobat  Heinsias.  E- 
tiam  Virg.  i£a.  viii.  410:  "cinerem 
et  sopitos  suscitat  ignes."  Et  praftrt, 
etc.  Metam.  dicto  loco,  Baucis  "Mul- 
tifidasque  faces,  ramaliaque  arida  tecto 
Detulit  et  minuit."  Q,uatut  sunt  non 
integrsB,  quas  porro  minuit,  in  frag- 
menta  minuta  concidit. 

609.  Calicet  nunc  vasa  in  quibas 
cibi  coquebantur. 
Oo 


!282 


P.  OVIDII  NASONIS 


Ut  rediit  animus,  cultorem  pauperis  agri    -      515 

Immolat,  et  magno  torret  in  igne  bovem : 
Quaeque  puer  quondam  primis  diffuderat  Imnis, 

Promit  fumoso  condita  vina  cado. 
Nec  mora ;  flumineam  lino  celantibus  ulvam, 

Sic  quoque  non  altis,  incubuere  torig.  520 

Nunc  dape,  nunc  posito  mensse  nituere  Lysco : 

Terra  rubens  crater,  pocula  fagus  erant. 
Verba  fuere  Jovis :  Si  quid  fert  impetus,  opta ; 

Omne  feres ;  placidi  verba  fuere  senis : 
Cara  fuit  conjux,  primae  mihi  cura  juventae      525 

Gognita :  nunc  ubi  sit,  quaeritis  ?  uma  tegit. 


517.  Diffundert  verbum  proprium 
de  vmo,  quando  io  dolia  traosfuoditur 
coodendom ;  Horatius,  I.  Ep.  v.  4 : 
Vina  bibes  iterum  Taaro  "  diffusa.^' 
Promere  soleraoe  de  rebus,  quae  con* 
dita  et  servatae  proferuotur  ;  Horat. 
Epod.  ii.  47  :  "  horna  dulci  vina  pro- 
mens  dolio ;"  I.  Od.  ix.  7  :  "  benig- 
nius  Deproroe  quadrimum  Sabina  me- 
rum  diota."  Cadi  apud  veieres  in 
fumarits  reponebantur,  ut  fumo  matu- 
ritatem  contraherent ;  Tibullus,  II.  i. 
37  :  fumosos  veteris  proferte  **  Faler- 
D0«  Consulis."  Horat.  III.  Od.  viii. 
11:*'  Amphors  fumum  bibere  insti- 
iatm  consuie  Tullo.'* 

519.  Metam.  dicto  k)Co:  /n  tnedio 
toruM  ett  de  moUibus  nivis ;  coBfer  su- 
pra  i.  200.  Uivam  lino  celabat  torui; 
ulva,  lioteo  tegumento  inclusa,  impo- 
sita  erat  toro.  Alti  tori  erant  in  tedi- 
bas  beatiorum  hominum  ;  ^neid.  ii. 
2.  Heinsius  testa,  operculo,  rubens 
legi  volebat,  qoia  erater  semper  fu- 
erit  ex  lere.  Immo  creter  paoperio- 
rum  erat  fictilis  ;  Metam.  dict.  loc. 
668.  apponebantur  "  Omnia  iictilibus ; 
post  hsc  cslatos  eadem  Sistitur  ar- 
gilla  crmter,  fabricataque  fago  Po- 
cuU/'  ubi  vide  not<am.     Et  poeuin 


fagina  etiam  Virgilie,  Ecl.  iii.  37; 
Tibullo,  I.  i.  38.  memormntor. 

523.  Fert  impetus,  cupis ;  Met.  i.  I. 
fertanimuM»  ProofdaVnmcttian.ede, 
Palaephattts;  'O  dk  dru:voQ  i»  p^ 
traro  iraiia,  Id.  Nnster  ut  poeta  eiDr- 
navit.  Primc  juventg»  Btmumos 
nesciebat,  an  satis  Latine  diceretor : 
Cara  conjui  fuit  eurot  cognita  wdki 
prima  Juventa,  Ipse,  si  per  libros  ve- 
teres  liceret,  libentius  legeret :  prtiic 
mihi  flore  juventm  Cognita  ;  ccrte  vi- 
tiura  latere  putabat.  Taubneros  lec- 
tionem  priwut  Juveutes  toetur,  atqoe 
sensom  sic  constitait :  cara  foit  ooa- 
jox,  cognita  a  me»  quara  ut  docereB 
prima  mihi  joventa  eoraiidiun  p«ta> 
bam.  Sunt  et  aHe  qoedara  varietates. 
£go  condita  prsefero  atqoe  cnm  se- 
queottbus  sic  }ungo :  queritis,  obi  iHa 
Bunc  abdita  lateat,  qoom  eara  B6B 
cernatis  1  Cura  autera  vel  horao,qoeai 
amanHis,  vel  res,  qua  oMectaraor. 
Vocat  deo$  in  veTba^  qoi  eoa  testes  ftcit 
verborum  suorom ;  Virgiiti»,  ^Cneicl. 
V.  234 :  dioo»  in  vota  vocare,  ubi  vide 
Hejniom.  Sed  enirm,  at  vero.  tt 
pater,  Eqoidem  sic  capio,  et  non  coo- 
jox,  et  pater.  Notom  ett,  nec^tt 
sepe  legi. 


FASTORUM  UB.  V. 


2S8 


Huic  ego  juratus,  vobis  in  verba  vocatis, 

Conjugio,  dixi,  sola  fruere  meo. 
Et  dixi,  et  servo ;  sed  enim  diversa  voluntas 

Est  mihi :  nec  conjux,  et  pater  esse  volo.      530 
Adnuerant  omnes :  omnes  ad  terga  juvenci 

Gonstiterant :  pudor  est  ulteriora  loqui. 
Fum  superinjecta  texere  madentia  terra  : 

Jamque  decem  menses ;  et  puer  ortus  erat. 
Sunc  HyrieuSy  quia  sic  genitus,  vocat  Uriona : 

Perdidit  antiquum  litera  prima  sonum.         536 
Greverat  immensum :  comitem  sibi  Delia  sumsit : 

lUe  deae  custos.  ille  satelles  erat. 
Verba  movent  iras  non  circumspecta  deorum : 

Quam  nequeam,  dixit,  vincere,  nulla  fera  est. 


.  531.  Udus  Farnestanos  eonttite- 
luU  ;  tum  Heintiot  etiam  annuMruHt 
cgi  vult ;  sed  plusquamperfectum 
i«ie  se  habet,  indicatque  paratissi- 
mm  iiiiMe  dees  ad  ista  facienda  ',  vide 
Dlark.  ad  Homenim,  11.  A.  37.  p.  10. 
Jtinsias  eUam  putat,  vaccam  a  diis 
initam,  ideoque  juvenctt  dedit. 
sumserunt :  r^v  tov  upovpyii' 
H&rroc  aurdt^  fiobc  Pvpaav  Pals- 
iluit.  IffrcttrsiM  de  tauro,  quem  Her- 
(f<Mte  Hjftitut)  «i  iuunolarat, 
protuUt;  Hyginus,  fab.  195. 
I«liq«a  idem  Poet.  Astron.  ii.  34. 
?liidftri  dithyrambis  (Strabo,  x.  p. 
130.)  sic  narrat :  "  et  quod  feccrant 
wiiiiB  in  corium  infuditse,  et  id  sub 
errm  poni  jussisse :  ex  quo  postea 
Mtiim  puerum,  quem  Hyrieas  e  facto 
/fiona  aomine  appellaret :  sed  vetus- 
ilt  ei  consuetudine  factum  est,  ut 
>rioo  vocaretur."  Palephato  dictua 
sA  OifpUtv,  iid  rb  oifpiicai  MTWip 
'9bc  O^obc  IwuTa  kut  lif^tifuoftbv, 
2pi*^.  Sic  ei  alii,  ut  Servius  ad 
Eoeid.  i.  539.  qui  putat,  Dorica  lio- 
^  ov  mntatnm  esse  in  o.  Ceterum 
Pbcrecydes  et  Hesiodu»  Oriona  ^iep- 


tuni  fecerttnt  ex  Eurytle,  Mioois  filia, 
f  lium,  atque  adeo  honestiorem  ei  de- 
deruDt  onginem.  Nomen  autem  ab 
Oreo  monte,  in  quo  educatus,  acce- 
pisse  legitur  apud  Strabonem,  i.  p. 
632. 

537.  Creverat  immentum.l  Apollo- 
dorus  dicto  loco :  tovtov  ytiytv^  \i- 
yownv  vwtpfuyiBfi  rb  atHfuu  Secun- 
dum  £ratoftthiom,Palsphat.  etTheon. 
ad  Arat.  p.  80.  Orion  vim  inferre  vo- 
Ittit  Diana  venanti,  iJIa  vero  irata 
scorpium  e  terra  protulit ;  a  quo  ictus 
Orion  periit,  sed  a  Jove  ioter  sidera 
reiatus  est.  Alii  cum  Callimacho  nar- 
rabant,  confixum  eum  esse  sagittis 
DiantB ;  Hyginus,  ii.  34.  Inde  etiam 
Horatius,  111.  Od.  iv.  71 :  "  integrat 
Tentator  Orion  Dianc,  Virginea  do- 
mitus  sagitta."  Sed  traditiooi,  quam 
Oviditts  secutus  est,  similem  fere  ha- 
bet  Hyginus,  ii.  26.  GemeUipara  dea 
Latona  etiam  Metam.  vi.  315.  voca- 
tur»  et  videtur  hoc  oomen  ab  ipso 
Ovidio  compositum  esse.  Ferre  de^, 
immittere  spicula  sua  in  deam  ;  Bur- 
roannus  comparat^errum  j  u^ u/o  ferre 
apud  Siliuro,  ix.  519. 


384 


P.  OVIDII  NASONIS 


Scorpion  immisit  Tellus :  fuit  impetus  illi        541 

Curva  gemellipar»  spicula  ferre  deee. 
Obstitit  Orion :  Latona  nitentibus  astris 

Addidit ;  et,  Meriti  preemia,  dixit,  habe. 
Sed  quid  et  Orion,  et  csetera  sidera  mundo     545 

Cedere  festinant,  noxque  coartat  iter  ? 
Quid  solito  citius  liquido  jubar  sequore  tollit 

Candida,  Lucifero  praeveniente»  dies?       [bant: 
Fallor,  an  arma  sonant  ?  non  fallimur ;  arma  sona- 

Mars  venit ;  et  veniens  bellica  signa  dedit.  550 
Ultor  ad  ipse  suos  coelo  descendit  honores, 

Templaque  in  Augusto  conspicienda  foro. 
£t  deus  est  ingens,  et  opus :  debebat  in  urbe 

Non  aliter  nati  Mars  habitare  sui. 
Digna  Giganteis  heec  sunt  delubra  tropaeis :     555 

Hinc  fera  Gradivum  bella  movere  decet ; 


645—598.  IV.  Idus,  tivt  dle  xii. 
Ludi  Cireetues  in  konorem  Ultoris,  cui 
Augustus  io  Foro  suo  templum  posuit, 
▼otum  illud  in  bello  Philippeusi ;  Sue- 
tonius  August.  29.  Vide  Masson.  in 
Vita  Ovidii  ad  aonum  752. 

Sedquid  Orion,  etc.]  Ipsa  sidera  et 
sol  cupide  exspectant  initium  illorum 
solemnium.  Simile  figmentum  habes 
iv.  673.  Orionis  autem  nexus  causa, 
caeterum  non  satis  commode,  mentio 
facta;  occiderat  enim  jam  vesperi. 
Cedunt  mundo,  occidunt ;  Metam.  xi. 
511.  excedere  olympo;  Virgilius  amat 
•ic  decfdere,  ut  Georg.  i.  222.  450.  et 
alibi.  Coartatiir  iter  alias,  quando 
montibus  aut  silvis  occurrentibus  fit 
angustius.  Nunc  brevius  iter  inlel. 
Prttveniente  Lucifero ;  stclla  Veneris, 
qux  prenuntiat  diem.  Lem. 

549.  Incipit  cum  sonitu  armorum, 
fere,  ut  iv.  181.  Dii  evocari  solebant 
canninibas  cXiynjtoiCi  ut  venirent,  sa- 
crisqae  suis  adeasent.    Signa  dedit, 


ut  Jupiter  Metam.  i.  220:  "flgu 
dedi  venisse  deum."  Ad  ipse,  Prs- 
p(»itiones  sic  solent  interdom  tnns^ 
poni,  ut  Metam.  i.  "  in  domino  dignos 
everti  tecta  Penates,"  ubi  ride  no- 
tam.  Forum  suum  Augt^aus  ex- 
struxit,  quia  duo  hominum  et  judi- 
ciorum  multitudini  non  sufficiebant: 
ideoque  festinantius,  nondum  perfecta 
Martis  sde,  publicatum  est ;  Sueto- 
nius  dicto  loco.  Insigne  hoc  templum 
fuisse,  vel  ex  hoc  loco  apparet.  Jan 
Julius  Cssar:  **  Marti  templum, 
quantum  nusquam  esset,  exstniere'* 
voluit ;  Suetonius  Jul.  44. 

656.  Digna — deeet,'}  Hcc  locem 
accipiunt  e  verbis  Suetonii  dicto  loco, 
de  Augusto:  **  Sanxit  ergo,  ut  de 
bellis  trinmphisque  hic  consuleretur 
senatus ;  quique  victores  redissent« 
huc  insignia  triumpborum  inferrent" 
Fastigia  summa  templorura  omaii  to- 
lebant  simulacris  deorum  ;  Metam.  ii« 
3 :    **  ebur  nitidam  fastigia  sBmoM 


FASTORUM  LIB.  V. 


Seu  quis  ab  £00  nos  impius  orbe  lacesset ; 

Seu  quis  ab  occiduo  sole  domandus  erit. 
Prospicit  Armipotens  operis  fastigia  summi ; 

£t  probat  invictos  summa  tenere  deos.         560 
Prospicit  in  foribus  diversae  tela  figurae, 

Armaque  terrarum  milite  victa  suo. 
Hinc  videt  ^neam  oneratum  pondere  sacro, 

£t  tot  luleae  nobilitatis  avos. 
Hinc  videt  Iliaden  humeris  ducis  arma  ferentem, 

Glaraque  dispositis  acta  subesse  viris.  566 

Spectat  et  Augusto  praetextum  nomine  templum, 

£t  visum,  lecto  Caesare^  majus  opus. 


Leoebat/'  ubi  vide  notam.  Invictos, 
quim  Roma  invicta.  Interpres  Gal- 
licus  putat  Jovem,  Uerculem,  ip> 
Kumque  Martem  intelligi.  Tela  Nea- 
polis  intelligit  insignia  trinmphorum, 
de  quibns  Suetonius  dicto  loco;  ve- 
min  hiBC  non  potuerunt  in  foribui 
eM.  Intellige  tela  foribus  vel  insculp- 
ta*  vel  prefixa.  In  verbis  arma  victa 
Boo  debebat  hsrere  Burmannus ; 
■mit  utique  arma  victarum  terrarum. 
663.  £t  statuiset  tabulis  pictis  Au- 
gngtut  Forum  suum  instruxit;  Sue- 
tonius  August.  31 :  **  Proximum  a 
diis  immortalibus  honorem  memoriie 
docum  prsstitit.  Itaque  et  opera  cu- 
jvsque,  manentibus  titulis,  restituit: 
et  statuas  omnium  triumphali  effigie 
m  ntraque  Fori  sui  porticu  dedicavit." 
Ac  tituUi  quidem  forum  ejus  prsni- 
tattse,  etiaro  Velleius,  ii.  39.  narrat. 
Pliiiius,  XXXV.  10.  ubi  Apellis  tabulas 
qmsdam  nominavit,  pergit :  **  Quas 
«trasqne  tabulas  divus  Augustus  in 
Ftwi  sui  partibus  celeberrimis  dicave- 
rtt  simplicitate  moderata."  In  istis 
■mulachs  non  mirura  est  fuisse  etiam 

IuUit  nobUitati»  aoos,  de  quibus  iv. 

39  sqq.  JEneam  saera  et,  sacra  altera, 


patrem  humerisferentem  lepius  Noster 
memorat;  i.  527;  iv.  37;  Metsm. 
xiii.  625.  Pro  eo  nunc,  oneratum  pon- 
deresacro,  id  est,  et  patre  etpenatibus. 
Iliades,  Romulus  Ilis  filius,  ducis, 
regis,  Csninensis,  a  se  obtruncati, 
arma,  spolia,  retulit.  Redux  Jovi 
Feretrio  templum  vovit,  sedem  spoliis 
opimis ;  Livius,  i.  10.  Claraque,  etc. 
Status  virorum  illustrium  ordine  quo- 
dam  collocats  in  basi  habebant  titu- 
los,  sive  iodicem  rerum  prxclare  sb 
iis  gestarum;  vide  qus  modo  ad 
versum  563.  dedirous. 

567.  Templum  in  fronte  Augtuti 
ntmen  ex  more  inscripturo  ostentabat. 
Qus  io  fronte  rei  aut  in  margine  sunt, 
ea  pratexta  vocaotur ;  Plinius,  paneg. 
lii.  2:  postibus  prateii,  statuas  suas 
ante  fores  teropli  pooere.  Seneca, 
Epist.  89 :  **  Fluminuro  ripas  sdificia 
prstexunt."  Lecto  Casare,  lecto  Cs- 
saris  noroine,  visuro  roajus,  quia  tanto 
a  viro  dedicaturo.  Succurrit  illud 
Gnathonis  apud  Terentiuro,  £un.  iii. 
1 :  "  Lsta  est  non  taro  ipso  quidem 
dono,  quam  abs  te  datum  esse:  id 
vero  serio  triumphatt"  De  tempore 
tem]Jli  voti  consentit  Suetonius,  29 : 


286 


P.  OVIDII  NASONIS 


Voverat  hoc  juvenis  tunc,  quum  pia  sustuUt  arma: 

A  tantis  princeps  incipiendus  erat.  570 

Ille  manus  tendens,  hinc  stanti  mihte  justo. 

Hinc  conjuratis,  talia  dicta  dedit: 
Si  mihi  bellandi  pater  est,  Vesteeque  sacerdos 

Auctor,  et  ulcisci  numen  utrumque  paro : 
Mars,  ades ;  et  satia  scelerato  sanguine  ferrum ; 

Stetque  favor  causa  pro  meliore  tuus.  576 

Templa  feres ;  et,  me  victore,  vocaberis  Ultor. 

Voverat ;  et  fuso  laetus  ab  hoste  redit : 
Nec  satis  est  meruisse  semel  cognomina  Marti : 

Persequitur  Parthi  signa  retenta  manu.        580 
Gens  fuit  et  campis,  et  equis,  et  tuta  sagittis, 

Et  circumfusis  invia  fluminibus. 


**  «£dem  Marti  bello  PhiHppensi  pro 
ultioQe  paterna  suscepto  voveraL" 
Pritieeps  ineipUndut  erat,  priacipalifl 
dignitas  a  tantis  rebus  proficisci  de- 
bebat. 

57  L.  Ipae  vovens  inducitur.  Hine 
stantit  etc.  De  Julio  Cnsare,  Vestit 
taeerdQte,  interfecto  vide  iii.  699.  Nw 
men  ^rumque,  patris  et  pontificis 
maximi. 

579.  Anno  U.  C.  699.  M.  Crassus 
a  Parthis  erat  occisus,  Orode  regnan- 
te,  exercitusque  ejus  partim  deletUR, 
partim  captus.  L^ostea  Antonius  cla- 
dem  ab  iisdem  hostibus  accepit.  Sed 
anno  U.  C.  734.  quum  Augustus  in 
Asia  versaretur,  Phraates,  rex  l*ar- 
thorum,  et  metuens,  ne  bello  ab  eo 
peteretur,  et  suis  diffidens»  signa  110* 
manis  oUm  adempta  ei  sponte  remisit. 
De  ea  re  tamquam  de  victoria  insigni, 
mirum  in  modum  Istatus  est  Augus- 
tus,  in  gaudii  societatem  venientibus 
Romanis,  qui  eam  et  numrais  et  car- 
minibus  celebrarunt ;  Justin.  xlii.  5 : 
"  Plus  CsBsar  magnitudine  nominis 
sui  fecit,  quam  armis  alius  imperator 


facere  potuiiset.*'  Vide  DiooeB,  lif. 
8.  qui  et  hujus  tempH  meminit :  Niair 
'Aptwc  Ttfutpov  ip  rtp  KmrcrMXIv 
Kard  rb  rov  Ai^  ^tfterptev  ^ii^Mpm, 
vp6c  rijv  rChf  tntfuUfv  itfa0§€tp  «u 
if/i7^90qva(  iciXfVtff»  Koi  ^«ioci|OTr. 
iiis  verbis  atque  varia  forma,  qwuk 
Martis  Ultoris  templum  in  numna 
habet,  (vide  Patin.  «d  Suetonii  die- 
tum  locum)  moti  noQouILi  patam&t, 
duo  templa  Augustum  huic  deo  po* 
suisse,  alterum  Ultori  in  Foro  suo,  al- 
terum,  receptis  signis,  in  capitolio 
Marti  Bisultori.  Sed  nec  Ovidius,  nee 
alius  scriptor  hanc  opinionem  ooafir- 
mat.  Itaque  Masson.  et  Reimar.  mo- 
nent,  apud  Dionem  verba  iv  r^  Ko- 
ircrwXt^  ad  ^t^Xwfia  pertinere,  aot  cor- 
ruptaesse;  nummosautem  nondiversa 
templa,  sed  varias  ejutdem  templi  h* 
cies  exhibere.  Quo  jure  poeta  luK 
Parthica  addiderit,dixi  ad  versum  545. 
581.  Amplificatur  Augusti  lioDor. 
Quo  difficilior  aditu  illa  geos,  qno 
ferocior  rebus  suis  secundis,  quo  tns- 
lior  ignominia  Romanis  inde  illata,  ee 
major  Augusti  gloria  recepiis  s^nis. 


FASTORUM  LIB.  V.  887 

erant  animos  Crassorum  funera  genti, 
m  periit  miles,  signaque  duxque  simul. 
decus  belli,  Parthus  Romana  tenebat ;  585 
lanaeque  aquil»  signifer  hostis  erat. 
pudor  mansisset  adhuc,  nisi  fortibus  armis 
laris  Ausoniae  protegerentur  opes. 
tas  veteres,  et  longi  dedecus  sevi 
tulit :  agnorunt  signa  recepta  suos.         590 
;ibi  nunc  soiitae  mitti  post  terga  sagittae, 
d  loca,  quid  rapidi  profuit  usus  equi, 
i  ?  refers  aquilas :  victos  quoque  porrigis  ar* 
fiora  jam  nostri  nulla  pudoris  habes.     [cus : 
eo  templumque  datum,  nomenque  bis  ulto, 
neritus  votis  debita  solvit  honos.  596 

ni  ludos  circo  celebrate,  Quirites : 
i  visa  est  fortem  scena  decere  deum. 


ii  metuendi  ac  mgiuit,  qui-  4.  tectii :  '*  Benlire  et  Istari  vidaDtnr, 

ilata  fuga  retro  missis,  hos-  quod  niteaDt.''    Quid  tibi,  etc.    Hec 

te  persequentem  cbruebant ;  exacte  respondent  snperiori  ver.  681.) 

LOd.  xiz.  11 ;  II.  Od.  ziii.  In  nuninits  qnHMBdan  Phrtlra»  flexo 

am,  zli.  2.     Campi  eonim  genn  porrigit  Angusto  ail»rt  Mtttt 

it  «quis  alendis,  et  prsliis  signa,  alten  suea  arem  et  pharetrw ; 

m    oommittendis    inservie-  iii^  Flontias,  I.  Ep.  zit.  37;  "jos 

swnini,patri8et61ii;Florus,  iraperiiiaH)tte    Phraales  Cmaris  ao- 

Cupiditas  Crasii,  dum  Par-  cepit  genifcns  miner."    Sic  illi  victi 

at  auro,  nndecim  strage  le-  diei  poterant,  qma  Tictarwn  gentimii 

ipsiuscapite  multata  est. —  erat  arraa  sua  perrigtre  vietori,  «  r. 

eis  pa*ne  in  compectu  patris  646 :  Germunim  eritm  fvoi  perrigit% 

oere."      Justinus,  xlii.  4:  Pignora  jmdarit,  que  testaatur  ign»- 

Crassum  imperatorem  cum  miaiam  noitram    pudeadaiD  ;    igii«- 

iDB  exercitu  Romano  dele-  miniam  illam  describit  Honliii§k  III. 

sigBis   militaribns   maxiroa  Od.  v. 

uit  mqHUa  argentee  legio-  696«  Meritm,  etc.]  Auguttus  votis 

ider,  idem  quod  mox  nota ;  suis  honorem  meritus  solvtt   debita. 

iSi9g,Kei,2,natampudcrem'  SoHemni$  cwtm  bene  dicitur  in  quo 

igit.  Ittdi  ezhibentor.    Art.  Amat.  i.  133 : 

^htat,    ignominias,    veteret,  soliemnia  theatra.  Scena  decere ;  cen^ 

trigiota  ampltuB  annos  inul'  ver.  347.    Augustum  naamachia  ex* 

mt.    Ipsis  f^ntf  vitam  et  hibita  templi  illltts  dedicatienem  eele- 

iUuH,  ut  Pltnitts,  paneg.  i.  brasaei  narrat  Velleiu»,  ii.  lO^ 


268 


P.  OVIDII  NASONIS 


Pleiadas  adspicies  omnes,  totumque  sororum 

Agmen,  ubi  ante  Idus  nox  erit  una  super.    600 
Tum  mihi  non  dubiis  auctoribus  incipit  sestas ; 

£t  tepidi  finem  tempora  veris  habent. 
Idibus  ora  prior  stellantia  tollere  Taurum 

Indicat :  huic  signo  fabula  nota  subest. 
Praebuit,  ut  taurus,  Tyriae  sua  terga  puellse     605 

Jupiter,  et  falsa  cornua  fronte  tulit. 
Illa  jubam  dextra,  laeva  retinebat  amictus ; 

Et  timor  ipse  novi  causa  decoris  erat. 
Aura  sinus  implet ;  flavos  movet  aura  capillos. 

Sidoni,  sic  fueras  accipienda  Jovi !  610 

Ssepe  puellares  subducit  ab  sequore  plantas ; 

Et  metuit  tactus  adsilientis  aquae. 
Ssepe  deus  prudens  tergum  demittit  in  undas, 

Haereat  ut  colio  fortius  illa  suo. 
Litoribus  tactis  stabat  sine  cornibus  uUis          615 

Jupiter ;  inque  deum  de  bove  versus  erat. 


599—602.  III.  Jdui  sive  die  xiii. 
PUiades  oriuntur  heliace,  et  jEstas  in- 
cipit,  De  Pleicidibus  vide  iv.  169  sqq. 
Eanim  ortu  et  occasu  jam  Hesiod. 
*£py.  383.  opera  rustica  deiiniebat. 
Ortum  alii  die  44.  alii  48.  ab  aequi- 
noctio  vemo  contingere  putabaot ; 
Varro,  i.  28 ;  Columella,  xi.  14.  Vid. 
Petavius  Varr.  Dissert.  lib.  ii.  cap.  9. 
ubi  eos  tuetur,  qui  diem  48.  inter  xiv. 
et  XV.  diem  Maii  constituerunt,  atque 
Ovidium,  qui  xiii.  diem  habet,  errasse 
ostendit.  Plin.xviii.29:  "  Virgiliarum 
(id  est,  Pleiadum)  exortu  xstas  inci- 
pit,  occasu  hiems."     Sic  et  Aratus. 

603—620.  Pridie.Idus  Tauri  caput 
oriturJ]  De  hocsidere  iv,  717.  Tauri 
et  Europs  fabulam  Noster  etiam  Me- 
tam.  ii.  383.  ad  finem,  narravit,  ubi 
et  alios  auctores  laudavimus.  Ora 
stellantia  supra  ver.  166.  ar«  septem 


radiantia  Jlammis  vocantur.  Earopt, 
Agenoris,  regis  PhGenicum  61ia,  ma. 
Tyria,  mox  Sidmis  a  poetis  appella- 
tur.  Falsum  passim  in  Metam.  de 
forma  aliena,  quam  quis  fallendi  caoM 
ad  tempus  sumsit,  aul  in  quam  muta- 
tus  est  a  deo  aliquo. 

607.  IIsc  fortasse  e  tabula  anliqaa 
expressa  sunt.  Etiam  Lucianoi  Dia- 
log.  Zephyri  et  Noti,  tom.  ii.  pag.  125: 
^  Sk  ry  \atf  nkv  cixcro  rov  idpani, 
oif  /ii}  d^oXtffOavoc,  Tfi  irip^  6k  ^n- 
pmpivov  rbv  iriirXov  (wcixc.  MeC 
dicto  loco,  deitra  eomu  tenet,  ^tera 
dorso  imposita  est.  Juba  nunc  trfl>ai* 
tur  tauro,  ut  III.  Amor.  ▼.  24.  De 
illo  novo  decore  vide  ad  ii.  757.  Aitre 
sinus  implet ;  Metam.  dicto  loco :  "  tre- 
muls  sinuantur  flamine  vettet."  Jr- 
cipienda,  scilicet  dorso  tauri. 

615.  Litoribut,  nempe  CreCs.    Iti 


FASTORUM  LIB.  V. 


289 


As  init  coelum :  te,  Sidoni,  Jupiter  implet ; 

rsque  tuum  terrae  tertia  nomen  habet. 

Uii  signum  Phariam  dixere  juvencam ; 

ae  bos  ex  homine  est,  ex  bove  facta  dea.  620 

quoque  priscorum  virgo  simulacra  virorum 

ttere  roboreo  scirpea  ponte  solet. 

Dra  post  decies  senos  qui  credidit  annos 

ssa  neci,  sceleris  crimine  damnat  avos. 

L  vetus :  tum,  quum  Saturnia  terra  vocata  est, 

lia  fatidici  dicta  fuere  dei :  626 

^ero  libata  seni  duo  corpora,  gentes, 

ttite,  quae  Tuscis  excipiantur  aquis. 


faUacis  imagine  tauri  Se  cou- 
•at"  Jupiter;  Metam.  iii,  1. 
etc.  conf.  iv.  717;  Hyginus, 
troo.  ii.  21.  Phariam  juven- 
[nachifiliam,  cujus  duplicem 
latiooem  ex  hamine  in  bovem 
im  MT  bove  habes  Met.  i.  Pha- 
^ptiam.  Amat  haoc  vocem 
as.  Verba  Qna  bos,  etc. 
tfoid.  xiv.  86.  leguntur,  atque 
niisse  videntur  Ovidio. 
SG2.  Eodem  die  pontifices  et 
▼estales  scirpea  virorum  si- 
ioTiberim  projicere  solebant; 
i  caus»  adferuntur.  Vide 
■lalicarn.  i.  19  et  38;  Plutar- 
QesU  Rom.  p.  102.  Reisk. 
Idibus  Maiis,  sacrificio  aote 
pootifices,  vestales,  prstores 
ives,  simulacra  ad  humaoa: 
imilitudinem  facta,  numero 
de  poote  sublicio  io  Tiberim 
t;  Dionysius,  qui  simulacra 
t  tldojXa  AvSpiiKtXa,  kikov- 
rbv  ahrbv  lcftVoic  rpovov, 
laiste,  testatur  etiam  Varro, 
im  viginti  quatuor  oumerat. 
item  sunt  Argei.  RoboreuSt 
;  a  Diooysio  sacer,  a  Plutar- 
V. 


cho  ligoeus,  ^vXivti,  vocatur.  Corpora 
poit  decies,  etc.  Falsa  fama  improba- 
tur.  Sexageoarii,  Oscorum  lingva  cos- 
nare»  dicebantur.  Varro :  "  Vix  effa* 
tui(  erat,  quum  more  raajorum  ultro 
casoares  urripiuot,  de  poote  in  Tiberim 
deturbaot." 

625.  Pelasgis  Dodoos  oraculum 
erat  editum :  ^rfixtri  ixaiSiuvoi  Suec- 
\wv  ^arovpviav  alav,  'H^  'A^opiyt' 
v€tav  KorvXijv,  ov  vattoQ  bxtlTai*  OIq 
dvafuxOivrtt  ^acdnfv  imrl^if^orc  ^oi- 
/3^,  cac  Kt^dka^  "A^y,  Kai  rf  irarpi 
irifiirtrt  ^ra.  "  Ite  qusreotes  Sicu* 
lorum  Saturoiam  terram,  atque  Abori- 
gioum  Cotyleo,  ubi  iosula  oatat.  Qoi- 
bus  permixti  decimam  mittite  Phoebo, 
et  capita  Diti,  et  patri  mittite  virum ;" 
Diooysius.  Dei  ex  Mediceo  Heios. 
dedit,  ut  de  Apollioe  agatnr.  Quia 
vero,  auctore  Diooysio,  Dodoosum 
fuit  oraculuro,  propterea  idem  Jovit 
raallet.  Faleifero  teni,  sive  Saturoo 
priscos  Italis  iocolas  homioes  obtu- 
lisse  ita,  ut  eos  pedibus  maoibusque 
vioctos  in  Tiberim  projicereot,  oanrant 
et  Diooys.  et  Lactaot.  7tijc«  aqwt, 
Tiberis,  et  i.  500. 


290 


P.  OVIDII  NASONIS 


Donec  in  heec  venit  Tirynthius  arva,  quotannis 

Tristia  Leucadio  sacra  peracta  modo.  630 

IUum  stramineos  in  aquam  misisse  Quirites : 

Herculis  exemplo  corpora  falsa  jaci. 
Pars  putat,  ut  ferrent  juvenes  suffragia  soli, 

Pontibus  infirmos  praecipitasse  senes. 
Tibri,  doce  verum ;  tua  ripa  vetustior  urbe  :    635 

Principium  ritus  tu  bene  nosse  potes. 
Tibris  arundiferum  medio  caput  extulit  alveo ; 

Raucaque  dimovit  talibus  ora  sonis : 
Haec  loca  desertas  vidi  sine  mcenibus  herbas : 

Pascebat  sparsos  utraque  ripa  boves.  640 


629.  Omnes,  quos  supra  laudavi, 
auctores  in  eo  consentiunt,  Herculem 
ex  Hispaoia  redeuntem  abrog^asse  il- 
lum  morem.  Leucas  ad  liius  Acama- 
nie,  olim  peninsula.  postea  insula; 
Metam.  xv.  289  ;  Plinius,  ii.  90.  ibi- 
que  Harduinus.  In  ea  insula  scopulus 
erat,  unde,  ad  ezemplum  Saphus,  de- 
tilire  solebant,  qui  amorem  excuti  e 
pectore  suo  aliisque  injici  vellent ; 
Heroid.  xv.  163  sqq;  Atheneus,  xiv. 
3 ;  Servius  ad  Virg.  Eclog.  ix.  57 ; 
Vossins  ad  Catullum.  Inde  hic  sco- 
pulus  amantium  dictus  est.  Scd  inde 
et  in  sacris  Apollinis  malefici  quidam, 
quibus  als  illigats  erant,  dejicieban- 
tur,  ita  quidem,  ut  exciperentur  ab 
hominibus  in  c^rmbis  dispositis ;  Stra- 
bo,  X.  p.  452.  Quirites  Herculis  tem- 
pore  nondum  erant.  Suasit  autem  Her- 
cules  hominibus  istius  terrs :  "  Ut 
faustis  sacrificiis  infausta  mutarent, 
inferentes  Diti,  non  hominum  capita, 
sed  oscilla  ad  humanam  efiigiem  arte 
simulata,  et  aras  Satumias,  non  mac- 
tando  viros,  sed  accensis  luminibus 
ezcolentes,  quia  non  solum  viram, 
sed  et  lumina  ^ra*'  (quod  in  oraculo 
occurrit)    *•  significat ;"     Macrobius, 


Sat.  lib.  i.  cap.  7 ;  de  Herculis  ad- 
ventu  in  Italiam. 

633.  Hsc  opinio  orta  erat  e  pio- 
verbio  male  intellecto.  Nooins: 
"  Quum  in  quintum  gradum  pervene- 
rant,  atque  habebant  sezaginta  annos, 
tum  denique  erant  a  publicia  negotiis 
liberi  atque  expediti  et  otiosi:  ideoin 
proverbium  quidam  putant  venisse, 
scxagenarios  de  ponle  dejici  oportere. 
id  e<!t,  quod  suffragium  non  ferant, 
quod  per  pontem  ferebant."  Similia 
habet  Festus.  Alias  causas  Plutar- 
chus  dicto  loco  adfert,  aut  barbaros, 
qui  antiquissimis  temporibus  illa  loca 
incolerent,  Grscos  si  quoi  cepissent, 
interfecisse,  aut  ipsum  £vandniiB, 
quum  Argivi  Arcadibus  inimiciasinii 
essent,  istam  odii  memoriam  secnm  ia 
Italiam  adtulisse. 

637.  ilrtiiuitne  cingi  Flumina  tok- 
bant ;  Met.  ix.  3.  Achelous :  "  inor- 
natos  redimitus  arondioe  crines." 
Sparsi  non  paucos  indicat,  aed  in  pu* 
cuis  errantes,  non  gregaiim  incedeo- 
tes.  Quan  nune,  etc.  Met.  ii.  2S9 : 
"  Cuique  fuit  renun  promissa  potentia, 
Tibris."  Propter  illam  potentiam  gea- 
tes  Tiberin  narnnt^e  fimehmnt^e. 


FASTORUM  LIB.  V. 


291 


Et  quem  nunc  gentes  Tiberin  noruntque  timentque, 

Tunc  etiam  pecori  despiciendus  eram. 
Arcadis  Evandri  nomen  tibi  saepe  refertur : 

Ille  meas  remis  advena  torsit  aquas. 
Venit  et  Alcides,  turba  comitatus  Achiva:        645 

Albula,  si  memini,  tunc  mihi  nomen  erat. 
Excipit  hospitio  juvenem  Pallantius  heros : 

Et  tandem  Caco  debita  pcena  venit. 
Victor  abit,  secumque  boves,  Erytheida  praedam, 

Abstrahit :  at  comites  longius  ire  negant.     650 
M agnaque  pars  horum  desertis  venerat  Argis : 

Montibus  his  ponunt  spemque  Laremque  suum. 
Saepe  tamen  patriae  dulci  tanguntur  amore ; 

Atque  aliquis  moriens  hoc  breve  mandat  opus : 
Mittite  me  Tiberi ;  Tiberinis  vectus  ut  undis  655 

Litus  ad  Inachium  puivis  inanis  eam. 


643.  De  Evandri  adventu  j.  471 
sqq.  Torquert,  alibi  verberare.  De 
DOiniDe  Albula  ii.  389.  Pallantiut 
hero§  sapra  ver.  97.  Nonacrins  heros 
▼ocatur.  De  Caco  ejusque  pcena  i. 
551  sqq.  Venire  et  mala  dicuntur 
qaa  nobis  accidunt,  et  bona,  qus 
cootiofi^nt;  Phsdrus,  I.  fab.  ii.  31  : 
mu^ut  ne  veniat  malum,  £t  apud  Ci- 
ceronem  Verres  bsreditatem  sibi  ve- 
niue  putabat.  Erythe'idei  boves  etiam 
i.54d. 

651.  Argit  venisse  Herculis  socios, 
et  quosdam  eorum  mansisse  in  Italia, 
et  aliunde  constat.  Hinc  apud  Virgil. 
iEneid.  x.  779.  Antores,  Herculis 
comes :  "  Qui  missus  ab  Argis  hsserat 
ETandro,  atque  Itala  consederaturbe." 
Ab  Argii  simulacra  illa  Argei  dicta. 
Deeertii,  scilicet  a  se,  e  copia  poetica 
additnm.  Csteruin  secundum  Ma- 
crobium  non  sponte  illi  remanserunt, 
led  ab  Hercule  relicti  sunt,  vel  irato, 
qaod  armentum  non  satis  custodivis- 


sent,  vel  eo  consilio,  nt  aram  suam  ab 
incursionibus  tuerentur.  Montibut, 
etc.  **  Quum  a  latronibus  infesta- 
rentur,  occupato  edito  colle,  Saturnios 
se  nominarunt,  quo  ante  nomine  etiam 
idem  coUis  vocabatur ;"  Macrobius, 
i.  7.  Idem,  cap.  11.  ez  Epicado  re- 
fert,  Herculem  ponte,  qui  post  sub- 
licius  dictus,  ad  tempus  instructo, 
homiuum  simulacra  pro  numero  so- 
ciorum,quo3  casu  peregrinationis  ami- 
sisset,  in  fluvium  dejecisse,  ut  aqua 
secuuda  in  mare  devecta  pro  corpori- 
bus  defunctorum  veluti  patris  sedibus 
redderentur. 

653.  Pro  tanguntur  Sarravianua 
torquentur,  quod  vero  nf  dulei  non 
coovenit :  sed  tangi  amore  elegans  lo- 
cutio.  Pulvis,  cinis  corporis  com- 
busti ;  Met.  viii.  496 :  Exiguus  jaee" 
Oimtu  puLvis ;  Anacr.  iv.  9 :  6\lyti 
KH<T6fU(r9a  kovi/Q'  Horatius,  IV.  Od. 
vii.  16  :  Puloitet  umbra  tumut»  Ne- 
apolis  verbis  Scholiast.  Lycophr.  do- 


2S2 


P.  OVIDII  NASONIS 


Displicet  haeredi  mandati  cura  sepulcri : 

Mortuus  Ausonia  conditur  hospes  humo. 
Scirpea  pro  dcmino  Tiberi  jactatur  imago, 

Ut  repetat  Graias  per  freta  longa  domos.     660 
Hactenus :  ut  vivo  subiit  rorantia  saxo 

Antra ;  leves  cursum  sustinuistis  aquae. 
Clar£  nepos  Atlantis,  ades;  quem  montibus  olim 

Edidit  arcadiis  Pleias  una  Jovi : 
Pacis  et  armorum  superis  imisque  deorum       665 

Arbiter,  alato  qui  pede  carpis  iter, 
Laete  lyrae  pulsu,  nitida  quoque  Isete  palaestra ; 

Quo  4idicit  culte  lingua  favente  loqui. 
Templa  tibi  posuere  patres  spectantia  circum 

Idibus :  ex  iilo  est  haec  tibi  festa  dies.  670 


cet,  soUtos  esse  Grscos  cineres  ami- 
corum  extra  patriam  mortuorum  arcis 
inclusos  domum  deportare.  Sepultus, 
quocumque  modo  coDditus,  etiam  io 
aquam  abjectus ;  Cuperus  in  Observ. 
i.  7. 

661.  Hactenus  locutus  est  Tiberis. 
In  foraminibus,  unde  fluvius  exit, 
poets  fingebant  antrut  in  quibus  dii 
fluviales  habitarent.  Rorare  dicuntur 
locahumida;  Met.  iii.  177:  "intravit 
rorantia  fontibus  antra."  rttmm,  ut 
Met.  iii.  159 :  pumex  vivus ;  et  v.  317  : 
facta  de  vivo  sedilia  mxo,  Leves,  ce- 
leres.  Ut,  non  et,  postulat  series 
orationis. 

663 — 692.  Idibus  Mercurio  templum 

positum ;  hinc  ilte  dies  mercatorilms  m- 

primis  festus.    Prsmittuntur  Mercurii 

laudes ;  sequuntur  piamina  et  preces 

mercatorum. 

Clare  nepos,  etc.]  De  virtulibus 
ejus  confer  vers.  103  et  447.  Vide 
Bentleium  ad  dict.  loc.  cui  displi- 
cebat  hoc  loco  una  Pleias,  quia  sponte 
intelligatur,  non  duabus  matribus 
genitum  esse   Mercurium;  suadebat 


ergo  Uida,  quia  Pleiades  pasaim  poetis 
aquoste,  madid^,  xmbriftTit  diciiDtUT; 
sed  Burmannus  ad  Heroid.  xv.  162. 
docet  1/nam  Pleiada  recte  dici  wiam 
ez  Pleiadibus.  Et  hoc  loco  inoom- 
mode  uda  nobis  Pleias  exhibereCiir. 
Montibu^,  Cyllene  monte. 

666.  Arbiter  idem  quod  interpres, 
fUffirrii ;  is,  per  quem  transigitvr 
aliquid  inter  duos;  Livius,  ii.  33: 
*'  interpres  arbiterque  concordis  d- 
viura."  Mercurius  pacis  et  armoruB 
arbiter  pmpter  eloquentiam  et  pra- 
dentiam,  qua  excellit.  Inde  Padfer 
in  numrois  vocatur.  Vide  Jani  £x- 
cursum  iii.  ad  Horatium,  Od.  lib.  i. 
De  lyra  ab  eo  inventa  supra  ver.  104. 
Kitida  vocatur  palsstra  et  Metaro  vi. 
241  ;  et  ujicta  Heroid.  XI.  19.  quia 
luctantes  oleo  unp^ebantur.  PaUstrt 
valebat  ad  corporis  motus  fonnaodos 
roburque  confirmandum.  Ltetus  poetis 
omoino,  qui  aliquid  habet  auttractat. 
Culte,  facunde. 

670.  AnnoU.  C.258.  IdibusMaiis 
Mercurio  sdes  posita  ;  quam,  popu- 
lo  jubente,  dedicavit    M.   Lstorios, 


FASTORUM  LIB.  V. 


288 


Te,  quicumque  suas  profitetur  vendere  merces, 

Ture  dato,  tribuas  ut  sibi  lucra>  rogat. 
Est  aqua  Mercurii  portae  vicina  Capenae : 

Si  juvat  expertis  credere,  numen  habet. 
Huc  venit  incinctus  tunicas  mercator ;  et  urna  675 

Purus  suffita,  quam  ferat,  haurit  aquam. 
Uda  fit  hinc  laurus :  lauro  sparguntur  ab  uda 

Omnia,  quse  dominos  sunt  habitura  novos. 
Spargit  et  ipse  suos  lauro  rorante  capillos ; 

Et  peragit  solita  fallere  voce  preces.  680 

Ablue  praeteriti  perjuria  temporis,  inquit : 

Ablue  praeterita  perfida  verba  die. 
Sive  ego  te  feci  testem,  falsove  citavi 

Non  audituri  nuroina  magna  Jovis ; 


primi  pili  ceotorio ;  Liviiis,  ii.  21  et 
27  ;  uDcie  et  apparet,  eodem  terapore 
collegium  mercatorum  esse  institu- 
tam.  Mercaturs  praeerat  Mercurius, 
quia  illa  multa  ingeuii  aollertia  opus 
habet.  Hinc  iu  monumentis  cum 
Fortuna  juogitur,  ancoram  teoet,  ros- 
tro  navali  insidet.  Vide  Jani  dict. 
loe.  De  aqua  Mercurii  nihil  apud 
alios  aoctores.  Nunun,  vis  expi- 
andi. 

675.  Incineim,  cioctos;  Neapolis 
mooet,  eum  fuisse  habitum  mercato- 
ram«  ot  e  cingrulo  marsupium  auri 
monetalis  suspensum  gestarent.  Vul- 
go  tumea,  Sed  plurale  tanictg  sspe 
de  uno  homine  legitur,  ut  apud  Pli- 
Biiim,  II.  £p.  XX.  10;  IV.  xvi.  2. 
Suffita,  fumo,  suffiraine  lustrata.  De 
mfimine  iv.  731 ;  de  lauro  728 ;  de 
▼oce  rcrare  ad  ver.  778.  Qutt  domi'' 
noi,  etc  merces  veodend». 

680.  Prece»,  quibus  mercator  nii 
nisi  peijuria  et  perjidiam  sibi  oondo- 
nari,  et  nova  lucra  dari  petit.  Quo- 
modo  tales  preces  peraeUe,  recitats 
siat,  ex  Horaiio,  I.  Kpist.  xvi.  58.  in- 


telligitur :  "  Quandocuroque  deos  vel 
porco,  vel  bove  placat ;  Jaoe  pater, 
clare  ;  clare  quunkdixit,  ApoUo ;  La- 
bra  movet  metuens  audiri ;  pulchra 
Laverna,  Da  mihi  fallere,  da  juslo 
sanctoque  videri:  Noctem  peccatis, 
et  fraudibus  objice  nubem."  Hinc 
apparet  quam  raala  fuerit  mercatomm 
fama.  Ablue,  condona,  cum  respectu 
ad  purgationes.  Prtrterita  die,  pras- 
terito  tempore,  sive  praeteriti  temporis. 
Nescio,  cur  Bormamius  hasc  ad  ves- 
peram  tantum  ejus  diei  referebat,  qno 
roercator  his  sacris  operatus  sit  Ct- 
tare  teitem  formula  propria;  Petro- 
nius,  2  :  "  Ne  poetas  quidem  ad  testi* 
monium  citem."  Pbsdrus,  i.  fab.  17: 
"  lupus  testis  citatus."  Nam  eitare 
sensu  primo  est  vocare.  £x  interpre- 
tatione  igitur  fluxit  aliorum  vaeavi. 
Non  audituri,  sperans  eum  non  audi- 
turum  esse.  Olim  nomina  aut  niimtiui 
vana ;  roale.  TibuIIus,  111.  vi.  22: 
"  Qui  tiroet  irati  (Baccbi)  numina 
magna."  Prudent,  sciens,  consulto. 
Terentins  Eunuch.  I.  i.  27 :  scient 
prudena^  pereo.     Formula  jurandi 


294 


P.  OVIDII  NASONIS 


Sive  deum  prudens  alium  divamve  fefelli ;        685 

Abstulerint  celeres  improba  dicta  Noti. 
£t  pereant  veniente  die  perjuria  nobis : 

Nec  curent  Superi,  si  qua  locutus  ero. 
Da  modo  lucra  mihi,  da  facto  gaudia  lucro : 

Et  face,  ut  emtori  verba  dedisse  juvet.  690 

Talia  Mercurius  poscentem  ridet  ab  alto, 

Se  memor  Ortygias  surripuisse  boves. 
At  mihi  pande,  precor,  tanto  meliora  petenti, 

In  Geminos  ex  quo  tempore  Phcsbus  eat  ? 
Quum  totidemde  mensediessuperesse  videbis;  695 

Quot  sunt  Herculei  facta  laboris,  ait. 


erat,  st  seiensfaUo.  Macrob.  Saturn. 
i.  16  :  eura,  qui  talibus  diebus  (feriis) 
imprudeDs  aliquid  egisset,  porco  pia- 
culum  dare  debere:  prudentem  ex- 
piare  non  posse,  Scevola  pontifex 
asseverabat."  Ret  irritas  venti ^erre, 
auferre  dicuntur,  et  quas  quis  ex  ani- 
mo  ejicere  vult,  eas  tradit  ventit: 
Horatius,  I.  Od.  xxvi.  2. 

687.  Pereantf  non  puniantur.  Bur- 
manno  placebat,  quod  in  Juniano  et 
altero  Puteano  est,  perjuria  noctis,  ut 
nec  ipsa  nocte  fallere  mercator  desis- 
tat.  Id  vero  roihi  paulo  argutius 
videtur.  Eidem  Burmanno  etiam  ver- 
bum  locutus  frigere  videbatur ;  male- 
bat  igitur  ^'ocatiM ;  illud  euim  genus 
hominum  jusjurandum  ut  jocum  ha- 
bere.  Immo  ad  gua  repete  perjuria, 
Pro  face  multi yac.  Foscentemt  pre- 
cantem ;  Horatius,  1.  Od.  xxxi.  1: 
"  Quid  dedicatum  poscit  Apollinem 
Vates  t"  vulgo  potcentes  ;  sed  de  uno 
lermo  est  inde  a  ver.  675.  Memor 
erat  Mercurius,  se  callidum,  quid- 
quid  piacuit,joeo$o  Condere  furio,  Ho- 
ratius,  I.  Od.  x.  7.  ubi  hoc  ipsum 
exemplum  subjicitur  de  bubus  Apol- 
linis,  quas  arte  sua,  id  est,  calliditate 
qua  excellebat,  abegit.    Res  narratur 


Met.  ii.  676  sqq.  Ortygias,  ApoUinis 
in  insula  Ortygia  nati ;  vide  ad  Met. 
i.  694. 

693—720.  XIV.  KaUndas  Jumks 
sol  in  Geminos  transit.  Ejui  uderis 
origo  narratur.  Castor  et  PbUux, 
1  yndarei  filii,  quum  Pbceben  et  Hi- 
lairam,  Lycippi  filias  rapuissent,  Lyn- 
ceo  et  Idae,  Apharei  filiis,  quiboi  vir- 
gines  illsB  desponsats  erant,  bellum 
moverunt,  iu  quo  Castor  Lyncei  enae 
trajectus,  Lynceus  PoUucis  hasta 
transforatus,  Idas  Jovis  fulmine  ne- 
catus  est.  Pollux,  quum  Jupiter  eum 
in  coelum  recipere  vellet,  rogavit,  ut 
eum  honorem  partiri  cum  fratre  sibi 
liceret;  confer  Pindar.  Nem.  x.  103 
sqq.  At  mihi,  etc.  Ver.  663.  Mer- 
curium  rogaverat,  ut  sibi  adesset. 
Kam  appellationem  oblitus  erat  io 
seqq  ;  sed  nunc  ad  eam  redit,  et  rem 
discit  a  Mercurio.  Tanto  melien 
Burmannus  explicat  e  formula  laa- 
dandi  tanto  melior,  de  qua  ipse  ad 
Phsdrura,  III.  v.  3.  Comparantnr 
nuoc  sqq.  cum  precibus  mercatonim, 
qus  antecedunt.  Aut  facta  UAaris 
sunt  labores,  aut  labor  Hereuleus  est 
Hercules  ipse;  sic  HoraUus,  I.  Od. 
iii.  36  :  Perrupit  Ackeronta  HereuUus 


FASTORUM  LIB.  V. 


995 


ego  respondi,  causam  mihi  sideris  hujus. 
SLUsam  facundo  prodidit  ore  deus : 
:ulerant  raptas  Phoeben  PhcBbesque  sororem 
^ndaridae  fratres,  hic  eques,  ille  pugil.        700 
a  parant,  repetuntque  suas  et  frater  et  Idas ; 
3ucippo  fieri  pactus  uterque  gener. 
amor,  ut  repetant,  illis,  ut  reddere  nolint, 
uadet :  et  ex  causa  pugnat  uterque  pari. 
gere  CEbalidae  cursu  potuere  sequentes ;    705 
ed  visum  celeri  vincere  turpe  fuga. 
^r  ab  arboribus  locus  est,  apta  area  pugnae. 
onstiterant  illic  :  nomen  Aphidna  loco. 


eodera    sensu    Homeras,  /3(i| 

.  Phabei  goror  Elaira,  Ilaira, 
I,  Laira  vocatur  ab  auctoribus. 
4:nptura  haud  dubie  est  *lXdu- 
Lycippus,  pater  harum  sororum 
rater  Apharei  Messenii,  cujus 
ynceus  et  Idas;  Apollodorus, 
•  3.  Raptum  illum  etiam  Theo- 
et  Hygin.  memorant ;  sed  Pin- 
ob  boves  abactas  pugnam  ortam 
:anit,  quod  latius  persequitur 
xlonis.  Apud  Schol.  Pindari 
r.  104.  Tyndarids  ioter  ipsas 
i   nuptiales,   ad    quas    invitati 

sponsas  rapiunt.     Hic  equea, 

i  Homero  II.  F.  237.  et  Od.  A. 

«  quo  alter  liriroBaftoQ,  alter 

iya06c   vocatur.      Auctor  Cy- 

m  in   Schol.  Pindari    ad  ver. 

JLaoTopd  Sf'  linrodafiov,  Kal 
pofMv  UoXvSivKta,  Horat.  I. 
ii.  23 :  '*  Hunc  equis,  illum  su- 
i  pugnis  Nobilem."  Illum  Irr- 
Mv  ApoUodorus  interpretatur, 
tA  Kard  iroXcfiov. 
i.  (Ebalidie,  Tyndaridae,  (Ebali 
es.  Pugna  autem  eorum  cum 
rei  6Iiis  varie  tradita.    Secun- 


dum  Pindarum,  ver.  117.  Lyncens 
Dioscuros  videt  in  tmnco  qnercus 
i^pvdc  hf  (rrcXsxa)  latentes,  visu  enim 
mazime  valebat.  Hinc  decurrit  ex 
monte  et  Castora  interficit.  £a  cede 
commotus  PoHux  proruit  e  querca  at- 
que  Aphareidas  persequitur.  Hi  res- 
titerunt  ad  sepulcrum  patris  Apharei, 
atque  inde  saxum  raptum  pectori 
PoUucis  injeceront.  Tum  PoUux  hasta 
trajecit  Lyncei  latera,  Jupiter  aotem 
Idam  fulmine  feriit.  Similiter  fere 
auctor  Cypriorum,  et  Apollodorus. 
Ad  tumulum  Apharei  prcUum  esse 
commissum,  etiam  Theocritus  tradit. 
Nostro  area  pugoe  fuit  prope  Aphid' 
nam,  urbem  Laconis,  unde  Phoebe  et 
Hilaira  erant.  Stephanus:  'A^idva 
Sfjfiot  'Attiktk.  'EoTi  Kal  r^  Aa- 
cfi>vifcijfCi  ^Qiv  fjaav  al  AfVKiiriri^c 
^oij3f|  Kai  'IXdetpa.  Hyginus,  Poet. 
Astron.  II.  22.  habet  m  oppido  Ariad' 
nis ;  sed  et  ibi  Aphidnit  legendnm. 
A  Lyneto  Cattora  esse  interfectum 
plurimi  tradunt.  Apud  Tbeocritura 
vero  Lynceus  cadit  Castoris  ense  tra- 
jectus.  In  voc.  Lynuo  notanda  syl- 
laba  secunda,  qus  hoc  versu  longa,  et 
brevisTers.711. 


206 


P.  OVIDII  NASONIS 


Pectora  trajectus  Lynceo  Castor  ab  ense, 

Non  exspectato  vulnere  pressit  humum.       710 
Ultor  adest  Pollux ;  et  Lyncea  perforat  hasta, 

Qua  cervix  humeros  continuata  premit. 
Ibat  in  hunc  Idas,  vixque  est  Jovis  igne  repulsus: 

Tela  tamen  dextrae  fulmine  rapta  negant. 
Jamque  tibi  ccelum,  Pollux,  sublime  patebat ;  715 

Quum,  Mea,  dixisti,  percipe  verba,  Pater. 
Quod  mihi  das  uni,  coelum  partire  duobus : 

Dimidium  toto  munere  majus  erit. 
Dixit ;  et  alterna  fratrem  statione  redemit : 

Utile  soUicitae  sidus  uterque  rati.  720 


712.  Premert  bene  de  confinio; 
Met.  iv,  636 :  humnm  vidnia  nulla 
fremebat,  Apnd  Pindifr.  i^Xatn  Avy- 
«ioc  Iv  irXtvpeum  x^^^v,  Tum  in- 
teqnitur  Idam,  a  qno,  Apollodoro 
auctore,  lapide  ita  percotsus  eit,  ut 
oculorum  caligo  oboriretur:  HXtfBtlc 
wirpa  kotA  r^c  Kt^aXijc,  irlirrH  (Tko- 
rttStlQ.  Sed  Jupiter  Polluci  opem 
tulit.  Ze^  ^  in  'iSa  irvp^pov 
nXa^€  r^fokUvra  Ktpawov  Pindarus. 
Apud  eurodero  Pollux  rogat  Jovero, 
ut  se  interficiat,  quia  nolit  esse  sine 
socio  laborum.  Jupiter  unum  Pollu- 
cem  agnoscit  filium  suuro,  fratrem 
natum  esse  e  Tyndareo.  Turo  optio- 
nem  ei  dat,  utrum  solus  velit  in  coelo 
habitare,  an  sortem  partiri  cum  fratre, 
Qt  dimidium  tempus  sit  sub  terra, 
dimidium  in  coelo.  Pollux  posterius 
prtefert.  Ita  alteruro  diero  cum  Jove 
in  Olympo,  altenim  in  sepulcro  ad 
Therapnas  exigunt.  Sed  apud  Home- 
rum,  Od.  d.  302.  vivunt  uterque  sub 
terra,  babentque  hoc  a  Jove,  ut  per 
vices  diem  snpra  terram  exigant»  et 
divino  lionore  fruantur.  De  dissensu 
veterum  super  hac  re,  quo  alii  sla- 


tuunt,  altemis    alterum    io    iufierii, 
alterum   coelo   esse,  alii,   utniniqiie 
simul  alio  die  apud  infmM,  alio  apad 
superos   esse,  vide  Hemsterfaos.  ad 
Lucianum,  Dialog.  Deorum,  tom.  ii. 
pag.  88.  edit.  Bipont.    Nottro  dieboi 
altemis  stationem  coeli  inferommqoe 
inter  se  mutant.    Eustmthius  ad  Ho- 
meri  dictum  locum  fabulam  transfert 
ad  sidus  Geminorum,  qui,  dum  suot 
sub  terra,  videntur  roortui  eme,  dum 
oriuntur,  vivunt.    Aliter   Macrobios, 
i.  Saturn.  21  :  "Gemini,  qni  alterois 
mortibus  vivere  creduntur,  quid  aliad, 
nisi  solero  unum  eumdemque  signifi- 
cant,    roodo    descendentem    in    ima 
mundi,  modo  mundi  in  summam  alti- 
tudinem  resurgentem.     Alterna  tU' 
tione  retlemit,  impetravit,  ut»  qooties 
ipse  ad  inferos  descendisset,  frater  in- 
terea  coelesti  honore  fraeretur.   EUiam 
Virgil,  iEneid.  vi.  121  :  **  Si  fratrem 
PoUux  altema  roorie  redemit;*'  qaem 
locuro  Noster  expressit.    Utile  toUici' 
ttt    rati ;    viro  hujus  sideris  egr^ie 
notavit    Horatius,    I.    Od.    xii.  27. 
Erant  enim   gemini  salutaria  nautis 
nuraina,  dpuyovavrai  ^acfiovfc. 


FASTORUM  LIB.  V. 


297 


^d  Janum  redeat,  qui  quserit  Agonia  quid  sint : 

Quae  tamen  in  Fastis  hoc  quoque  tempus  babent. 
N^octe  sequente  diem  canis  Erigoneius  exit ; 

Est  alio  signi  reddita  causa  loco. 
Proxima  Vulcani  lux  es ;  Tubilustria  dicunt:  725 

Lustrantur  purse,  quas  facit  ille,  tubae. 
^UATUOR  inde  notis  locus  est;  quibus  ordine  lectis, 

Vel  mos  sacrorum,  vel  Fuga  regis  inest. 
Nec  te  praetereo,  populi  Fortuna  potentis 

Publica,  cui  templum  luce  sequente  datum.  730 
Hanc  ubi  dives  aquis  acceperit  Amphitrite, 

Grata  Jovi  fulvae  rostra  videbis  avis. 
^uferat  ex  oculis  veniens  Aurora  Booten ; 

Continuaque  die  sidus  Hyantis  erit. 


721.  AgonaUa  iteniBtur,  de  quibus 
.  317  sqq.  De  Cant  Erigoneio  ad  iv. 
^36;  oritur  z.  Kalend. 

725.  TubUuttria  ix.  Kaleod.  Lus- 
rahaotur  tubas  etiam  x.  Kalend. 
Lprilis ;  vid.  iii.  849.  Varro  :  '<  Tu- 
lilostrium  appellatur,  quod  eo  die  in 
Irio  Butorio  sacroruiD  tubs  lustran- 
ur."  Sic  ferme  et  Festus.  Purte 
ulkt,  tnbe  sacrorum ;  nisi  malis,  tu- 
•,  nt  rint  purs. 

727.  NoUt  et  Htere  dicuntur,  unde 
«tar«  ut  enctart,  scribere.  Vide  ad 
liiiiiim,  I.  Epistol.  vi.  1.  et  compen- 
ia  Tocnm,  a  quibus  notarii  nomen 
labent.  In  kalendario  antiquo  lege- 
»antur  note  he,  Q.  R.  C.  F.  qus  du- 


pliciter  legi  poterant,  vel,  quando  lex 
comitiavit  fas ;  vel,  quando  rex  comi- 
tio  fngit.  Sermo  autem  est  de  rege 
sacroruro,  cui  non  nisi  hoc  die  comi- 
tium  in  foro  adire  licebat  sacrorum 
causa,  sacrisque  peractis  illico  se  inde 
proripiebaL  Plutarchus,QuaBst.Hom. 
p.  128.  Reisk.  'Eort  yovv  nc  Iv 
dyopf  Ovoia  irpbQ  nf  \syopkv(p  Ko- 
pftrii^  Tr&rpioQt  ^v  Owra/Q  6  PcunXti^c» 
Kartk  r&xoQ  dirturi  ^vydtv  l^  dyopac. 

729.  De  Fortuna  publica  dictum  ad 
iv.  375.    Aquila  vesperi  oritur. 

733.  VII.  Kalendas  Bootet  heliace 
fertur  in  occasum;  et  vi.  KaJend. 
Hyadum,  de  quibus  ver.  164.  ortus 
heliacus. 


VOI-.  V. 


Qq 


LIBRI    SEXTI 


ARGUMENTUM. 

De  nomioe  Junii  tres  senteotiae,  1 — 100.  De  Carna  dea,  ejus  vi  et  sacris,  101 
— 182.  Templum  Junonis  Monets ;  Manlii  soppliciam,  183 — 190.  Maitis 
asdes  ante  portam  Capenani ;  Tempestatis  delubrum ;  AquiUe  ortus,  191— 
196.  Hyades  oriuntur;  197  et  198.  Bellons  templum ;  obiter  aliqoid  de 
Appio,  199 — 208.  Herculis  Custodis  teroplum  in  circo  Flaminio,  S09— 211 
De  Sanco,  Fidio  aut  Semone  patre,  Sabinorum  deo,  213 — ^218.  PriM  Jui 
pars  nuptiis  infausta,  219 — 234.  Arctophylax  occidit;  Piscatomm  liidi  ii 
Campo,  235—240.  Mentis  aedes,  241—248.  Vestalia  et  molta,  qw  td 
Vestam  ejusque  cultum  pertinent,  quibus  et  de  Sileni  aiello  Priafiqiie  libi- 
dine  fabella,  et  sphsre  Archimedis  descriptio,  et  origo  ane,  quae  Jovi  Pirton 
posita,  et  Palladii  historia  intexta  est,  249 — 460.  Callaici  cognomen  Bnto 
inditum  ;  Crassus  devictus  a  Parthis,  461 — 468.  Delphini  ortus,  469 — 471 
Matuts  (Grscis  Leucothees,  in  quam  Ino  mutata»  ut  Melicertes  in  Pkks- 
mona  aut  Portunum)  templum,  et  Matralia  in  ejus  honoretty  478 — 661 
Rutilius  et  Didius  ceciderunt  in  praBlio,  563 — 568.  Fortiina  templiM  a 
Servio  positum ;  Servii  et  interitus  per  Tanaquilem,  et  origo  miracokn, 
569 — 636.  Templum  Concordias  a  livia  dedicatum,  637 — 648.  Jovis  adei 
et  Quinquatrus  minores;  tibicinum  Romanomm  discessns  et  reditus;  tibic 
inventio  et  Marsyae  supplicium,  650 — 710.  Hyadum  ortus ;  Vestae  templom 
purgatur,  711 — 714.  Favonii  ortus,  715  et  716.  Orionis  ortus;  Postomii 
Tuberti  triumphus  de  Volscis  et  iEquis,  715—724.  Solis  transitus  in  Css- 
crum ;  Palladis  Aventinae  cultus,  725—728.  Summani  templum,  729 — 731 
Ophiuchi  ortus ;  Hippolyti  fata,  733 — 762.  C.  Flamioius  ad  lacnm  Tna- 
menum  cecidit,  763 — 768.  Syphax  victus  et  Hasdrubal  occisus,  760  et  770. 
Sacra  Fortunae  Fortis  et  de  Servio  rege  quaedam,  771 — 784.  Orioois  oitiSi 
785 — 790.  Larium  et  Jovis  Statoris  aedes,  791 — 794.  Qnirini  tempIoBi 
795  et  796.    iEdes  Herculis  Musarum ;  Marciae  laudes,  797 — 812. 


P.  OVIDII  NASONIS 


FASTORUM 


LIBER   SEXTUS. 


C  quoque  mensis  habet  dubias  in  nomine  causas : 

use  placeant,  positis  omnibus,  ipse  leges. 

ta  canam :  sed  erunt  qui  me  finxisse  loquantur, 

ullaque  mortali  numina  visa  putent. 

deus  in  nobis :  agitante  calescimus  illo ;        5 

npetus  hic  sacrse  semina  mentis  habet. 

mihi  praecipue  vultus  vidisse  deorum, 

el  quia  sum  vates,  vel  quia  sacra  cano. 


LOO.  Qusftlio  de  origine  nominU 
Muc  meiMi  inditum;  vide  i.  41. 
Mi  de  nomine  eum  dictum  pro- 
rerat ;  aed  nunc  e  variis  senten- 
nai  Macrobius,  i.  Saturn.  12. 
tret  pluribus  exposuit,  et  ita, 

tenuissimam  figmento  poetico 
ret.  fere  ut  iv.  initio.    Drama 

quflestione  grammatica :  nam- 
Mtam  in  nemore  meditantem 
M  adeunt,  e  quibus  Juno  suam 
1  agit  21 — 64;  Hebe  alteram 
tiam  patrocinio  suo  defendit  65 
Coneordia  tertiam9l — 96:  qua* 
verentia  tactus  poeta  nihil  de- 
97—100. 

Ugti,  ipse  tibi  eligas.  Qutt 
it,  quae  tuearis.  Ponunt,  qui 
Qt  in  disputatione  id  quod  valet 
Q  dijadicandam ;  vide  Emest. 
^.  hac  voce.   Facta,  adventum 


et  dispotationes  deamm,  oppooit  con- 
jecturis. 

5.  Pbets  sunt  IvOtoc,  plem  deo; 
III.  ex  Pbnto,  iv.  93 :  "  deus  est  in 
pectore  noatro,  Hsc  duce  prcdico 
vaticinorque  deo."  Confer  Art.  Amat« 
549.  Dcus  autem  ille  se  octendit 
calort  (Met.  ii.  641.)  aut  imptiu  (fu- 
pra  i.23.)  enthusiasmo,  furore  poetico. 
Hie;  Burmannus  cut  Taubnerus  aa- 
sentitur,  elegantius  putat,  quod  onuf 
Moreti  habet,  hine,  hinc  fit,  ut  in  iUo 
calore  sint  semina  sacra  mentis.  Sed 
et  hic  bene  se  habet,  hic  impetus  in- 
dicat  partem  divins  mentis  nobia  in- 
e&se;  Metam.  i.  80.  de  creatione 
hominis:  terra  recens  "aeductaque 
nuper  ab  alto  iEthere  cogoati  retine- 
bat  aemina  coeli."  VuUm  dtorum, 
deos.     Vtl — vd,  partim,  partim. 


300 


P.  OVIDII  NASONIS 


Est  nemus  arboribus  densum,  secretus  ab  omni 

Voce  locus,  si  non  obstreperetur  aquis.  10 

Hic  ego  quaerebam,  coepti  quae  mensis  origo 

Esset,  et  in  cura  nominis  hujus  eram. 
Ecce  deas  vidi,  non  quas  praeceptor  arandi 

Viderat,  Ascrabas  quum  sequeretur  oves ; 
Nec  quas  Priamides  in  aquosae  vallibus  Idae      15 

Contulit ;  ex  illis  sed  tamen  una  fuit : 


9.  Id  nemore  secreto,  quale  amant 
meditabuodi,  cogitat  de  nomine  men- 
tis.  Voce,  8ono.  Obstrepere  de  aquis 
et  foliis  arbonim  murmurantibus;  Pro- 
pertius,  IV.  iv.  4 :  "  multaque  nativis 
obstrepit  arbor  aquis."  Horatias, 
Epod.  ii.  21 :  Fontetque  (nisi  cum 
MwrkX,  frondeique  malis)  lymphit  ob' 
strepunt  maitantibut.  In  ctira  eram, 
de  eo  cogitabam. 

13.  Deas  vidi,  non  Musas,  quas 
plerumque  poetis  adsunt;  sed  hoc 
docte  variavit.  Prttceptor  arandi, 
Hesiodus  propter  carmen,  quod  de 
Operibus  et  Diebus  inscribitur.  Etiam 
Propertius,  II.  xxv.  77 :  "  Tu  canis 
Ascrsi  veteris  praecepta  poetae/'  etc. 
Quum  dicit  Ascntas  qnum  seqneretur 
oves,  respicit  Theog.  22.  ubi  Mussb 
nominantur,  quas  olim  Hesiodum  egre- 
gium  carmen  docuenint,  agnos  pas- 
centem  Helicone  sub  divino :  dpvac 
iroifsalvovff  ^EXiKuvog  vjrb  ^aOcoio. 
Eadem  verba  respexit  etiam  Art. 
Amat.  i.  27:  "  Nec  mihi  sunt  visae 
Clio  Cliusque  sorores,  Servanti  pe- 
cudes  vallibus,  Ascra,  tuis."  Fuit 
autem  Ascra  vicus  Boeotiap,  ubi  Hesio- 
dus,  Cumis  relictis,  cum  patre  et 
Persa  fratre  vixit,  agro  colendo  peco- 
ribusque  habendis  operara  dans. 

15.  Erant  tres  dese,  quas  coram 
Ovidio  causam  agebant,  ut  totidem 
quondam  coram  Paride  egerant,  atque 
ex  his  iisdem  una  et  nunc  aderat. 
Juno  enim,  Minerva  et  Venus,  quum 


iu  convivio  Thetidis  et  Pelei  nupCitli, 
immisio  ab  Eride  pomo,  de  htm 
concertarent,  a  Mercnrio»  jubente 
Jove,  in  Idam  montem  dedocta  soot 
ad  Paridem,  Priami  filium,  qni  eis 
eonferret,  et  inde  de  pulchritoifiBe 
earum  pronuntiaret ;  HygiDns,  ItbaL 
92;  Lucianus  deorum  Jadic  tom.  ii. 
p.  20.  Secundnm  hunc,  judidom  h- 
tum  est  in  Gargaro,  Id«  Tertice.  Sed 
Noster  secutus  est  Euripid.  Iphig. 
Aulid.  1294.  ubi  locus  sic  deacrihitBr: 
ad  aquat  limpidts,  ubi  fontes  Nyit- 
pharum  et  prttnm  floridom.  QntB- 
quam  idem  Hel.  23.  Idaeum  tpecmB, 
'l^aTov  KsvOfiAva,  et  Androm.  274. 
Idaeum  nemus,  'Idaictv  vAirar,  me- 
morat.  Locum  illum  inde  AlezaB- 
driam  dictum  esse,  Strabo  et  ex  eo 
Stephanus  Byzantinus  atque  tlii  ntr^ 
rarunt;  vide  Hemsterh.  ad  Lociaoi 
dictum  locum.  Caeterum  contnUt  Leo- 
zius  expUcat,  quae  ae  simul  contole- 
runt  ad  Paridem.  Immo  judidim 
Paridis  per  antecedent  h.  v.  expriai- 
tur.  Qui  judicare  vult,  is  ante  «m- 
ferre  res,  inter  se  compartre,  debet 
De  Ida  aquosa  vide  ad  Metam.  ii.218. 
Qutt  stat,  similit  statuae  in  Capitolio 
coilocatap.  Horror  ille  sacer  intelii- 
gendus  qui  et  ii.  502.  iii.  331 ;  et  de« 
scribitur  i.  92.  Animum  nempe  tiai- 
dum,  abjectum.  Fateri  dicitur  etis> 
qui  inscius  et  invitus  signis  quibusdaai 
animi  motus  prodit;  Met.  vi.  35-' 
confessaque  vultibus  iram.    Ingeoiotf 


FASTORUM  LIB.  VI. 


301 


Uis  fuit  una,  sui  germana  mariti : 
£C  erat,  agnovi,  quae  stat  in  arce  Jovis. 
neram,  tacitoque  animum  pallore  fatebar : 
lum  dea,  quos  fecit,  sustulit  ipsa  metus; 
que  ait :  O  vates,  Romani  conditor  anni, 
ise  per  exiguos  magna  referre  modos ; 
tibi  fecisti  numen  caeleste  videndi, 
lum  placuit  numeris  condere  festa  tuis. 
amen  ignores,  vulgique  errore  traharis  ; 
mius  a  nostro  nomine  nomen  habet. 
SLliquid  nupsisse  Jovi,  Jovis  esse  sororem ; 
•atre  magis  dubito  glorier,  anne  viro. 


20 


25 


D  taeUo  pallor$.  Cstenim  Ovi- 
hoc  opere  jam  satis  adsuererat 
bus  videndis. 

Oratio  Junonis ;  tuetur  Cingii 
iam.  Macrobius  Satum.  i.  12: 
is  Maium  sequitur»  aut  ex 
opulinominatus,  aut,  ut  Cingius 
tur,  quod  Junonius  apud  Latinos 
scitatus,  diuque  apud  Aricinos 
itinosque   hac    appellatione  in 

relatns  sit:  adeo,  ut,  sicut 
iD  commentariis  Fastorum  dicit, 
lajores  quoque  nostros  hsc  ap- 
>  mensis  diu  manserit,  sed  post, 
i  quibusdam  literis,  ex  Junonio 

dictus  sit ;  nam  et  sdes  Ju- 
lonets  Kalendis  Juniis  dedi- 
it."  Sic  historici  et  grammatici. 
'€  omnino  ordinare,  constiluere ; 
,  i.  42.  "  Conditor  omnis  in  ci- 
discriminis;"  iii.  58:  "  Con- 
lomanijuris."  ltSi(\ue  conditore* 
tonuint  proprie  Romulus,  Numa, 
SBsar,  qui  annum  ejusque  tem- 
onstituerunt.  Sed  nunc  poeta 
itur,  qui  annum  dispoutum  aut 
im  carmine  persequitur.  Exigui 
iint  elegi ;  vide  ii.  3 — 8.  unde 
:t,  qus  audacia  sit  in  hoc.  Mox 
i  vocantur ;  Horatius,  Art.  Poet. 


211:  "Accessit  numerisque  modi»> 
que  licentia  major."  Diffemnt  hasc 
duo  sic,  ut  numeri  cernantur  in  rhyth- 
mi  alternatione,  in  ordine  longonim  et 
brevium  temporum,  tnodi  autem  melos 
vocis  elevats  et  depresss  complectan- 
tur ;  vid.  Vossius  de  Cantu  et  viribos 
rhythmi,  p.  24.  Sed  quoniam  omnis 
pes  est  numerus,  propterea  numsri  et 
pedes  dicuntur  atque  omnino  metrum ; 
Cicero,  Orator.  57.  dactylieui  numerus, 
Et  quoniam  poets  passim  musicoram 
vocabula  ad  se  transferant  et  carmina 
sua,  etiam  modi  in  eumdem  sensum 
capi  sunt. 

27.  Argumentum  primum  a  nobi- 
litate  petitum.  Adspicere  sspe  de  eo, 
qui  spectat  aliquid,  ut  eo  moveatur, 
eo  motus  aliquid  faciat  credatve.  Sor$, 
quod  aorte  datur ;  tum  oronino,  quod 
alicui  contingit;  IV.  Trist.  v.  1 :  "  O 
roihi  dilectos  inter  sors  prima  sodales." 
Inde  et  prolem  significat  et  sexum. 
Met.  ix.  675.  altera  sors,  proles  al- 
terius  sexus.  Prima  autem  sors  Sa- 
turai  non  Juno  fuit,  sed  Vesta.  Homer. 
hymn.  Vener.  22.  'lor^ff,  ^v  irpctfnfv 
rcicfro  Kp^oc*  Hesoid.  Theog.  454  ; 
ApoUod.  I.  i.  3 :  aed  Noster  etiam 
ver.  285.  disaentit.    Satumia;   tnte 


903 


P.  OVIDII  NASONIS 


Si  genus  adspicitur,  Satumum  prima  parentem 

Feci ;  Saturni  sors  ego  prima  fui.  30 

A  patre  dicta  meo  quondam  Saturnia  Roma  est ; 

Hsec  illi  a  caelo  proxima  terra  fuit. 
Si  torus  in  pretio  est,  dicor  matrona  Tonantis ; 

Junctaque  Tarpeio  sunt  mea  templa  Jovi. 
An  potuit  Maio  pellex  dare  nomina  mensi  ?       35 

Hic  honor  in  nobis  invidiosus  erit  ? 
Cur  igitur  Regina  vocor  Princepsque  dearum  ? 

Aurea  cur  dextrae  sceptra  dedere  meaB  ? 
An  faciant  mensem  luces,  Lucinaque  ab  illis 

Dicar,  et  a  nullo  nomina  mense  traham  ?       40 


Herculis  adventum  mons  Capitolinus 
Satumo  lacer  <t  Satumius  dictus; 
Diooysius,  i.  34.  Etiam  urbem  Satuv' 
niam  ibi  fuisse  Varro  tradit:  "Anti- 
quom  oppidum  in  hoc  (monte  Capito- 
lino)  fttisse  Saturniam  scribitur.  Ejus 
vestigia  etiam  nunc  roanent  tria,  qnod 
Satumi  fianum  in  faucibus :  quod  Sa- 
tiimia  porta,  quara  nunc  vocant  Pan- 
danam :  quod  post  sdem  Saturni  in 
edificiorum  legibus  parietes  postici 
muri  sunt  scripti.*'  A  coclo  projima,  e 
ccelo  pulsus  fugit  in  Latium ;  confer 
i.  233. 

33.  In  pretio  est,  dignitatero  adfert. 
Tonantis  maluit,  quam  Jovis,  quia 
illud  notionem  majestatis  summfe  in- 
volvit.  Matronaf  conjux  :  sed  illud 
sonantius  et  diguius;  etiam  Metam. 
ii.  465  :  **  Matrona  magoi  Tonantis.'' 
Juneta  Templa  ;  in  teroplo  Capitolino 
tria  delubra;  medium  Jovis,  lasvum 
Junonis ;  nec  longe  aberat  aedes  Ju- 
nonis  Monets,  de  qua  i.  638.  Huic 
argumento  vira  addit,  dura  se  matro- 
nam  comparat  cura  peUice,  Sirailiter 
arguraentatur  apud  VirgiJiara,  ^neid. 
i.  39 :  "  Pallasnc  exurere  classem 
Argiv&m,  atque  ipsos  potuit  submer- 
gere  ponto. — Ast  ego,  qu»  divi^m  in- 
cedo  regina,  Jovisque  £t  soror  et  con- 


tt 


jux,"  etc.  Invidetur  et  ei,  cui  aliqvid 
non  conceditur ;  Horatius,  I.Salyr.  vi. 
84 :  "  neque  ille  Sepositi  ciceria,  IMC 
longae  invidit  aveDse/'  l&rgiter  dadit; 
Art  Poet.  65 :  ego  eur  invidear,  car 
id  mihi  non  conceditorl  Vide  ad 
Plioium.  II.  Epist.  x.  2. 

37.  Hac  dignitate  paasim  ^loriater 
Juno. — Juno  Regina  a  Camillo  dic- 
tatore  Veiis  transvecta  erat  Romam ; 
Livius,  V.  21.  Regina  notioDem  exor- 
nat,  dum  iceptra  memorat  aurea,    Au 
faciant  mentem,  etc.  quum  ego  a  lud' 
bust  diebus,  qusB  mensem    fiiciunt, 
nomen  Lucina  habeam,  cur  non  et  a 
mense  nomen  trahamt     Frustra  hic 
hesit  Burmannus,  quia  et  anni  lud- 
bus,  sive  diebus  constant;  quum  igitnr 
unus  Moreti  An  faeiam  fmervt  lueem, 
quidara  menses  praeferant,  de  ilio  am- 
plius  cogitanduro,   et  in   hoc  latere 
aliquid  de  gravidis  putat.que,  exactis 
mensibus,    Lucina    favente    pariant 
Sed  Ovid.  consilii  sui  oblitus  paran 
accurate  scripsit.    Juno  enim  noo  a 
mense  nomen  habere,  sed  mensi  oo- 
men  dedisse  vult.    Tanbnerus  ad  hy- 
pallagen  confugit.    Etiam  Lueine  oo* 
minis  varis  cauasB  adferebantur,  qano 
alii   a  luce,  quam   nascentibus  dati 
alii  a  iwo  derivarent ;  ii.  449. 


FASTORUM  LIB.  VI. 


\  me  poeniteat  posuisse  fideliter  iras 
genus  Electrae,  Dardaniamque  domum. 
a  duplex  irse  :  rapto  Ganymede  dolebam ; 
•rma  quoque  Idaeo  judice  victa  mea  est. 
iteat,  quod  non  foveo  Carthaginis  arces ;     45 
mm  mea  sint  illo  currus  et  arma  loco : 
iteat  Sparten,  Argosque,  measque  Mycenas, 
veterem  Latio  supposuisse  Samon : 
),  senem  Tatium,  Junonicolasque  Faliscos» 
los  ego  Romanis  succubuisse  tuli.  50 

aeque  poeniteat ;  nec  gens  mihi  carior  ulla  est : 
c  colar,  hic  teneam  cum  Jove  templa  meo. 


Merita  Juiioiiis  in  Roroaixw, 
Nlium  in  i^neas  posteros  con- 

posuisset,  urbesque  sibi  ca- 
\  subjici  Romanis  passa  esiet. 
iiiit  secundum  Horatium,  III. 

17.  mortuo  Romulo  ;  secun- 
rgil.  yEneid.  xii.  791.  i£nea 
vivo.  De  genere  Electra  et 
ia  d&mo,  unde  Romani  per 
I,  iv.  31.  Duplei  h»c  ir^  eausa, 
iuditium  Paridis,  et  rapti  Ga- 
I  honares,  etiam  i£neid.  i.  27. 
itnr.  Oanymedem,  Trois  fili- 
ige  pulcherrimum  inter  mor- 
l>  ipsam  pulchritudinem  dii  in 
rapuere,  ut  Jovi  esset  pocilla- 
Mnerus,  I1.Y.233.  Non  mirum, 
B  Junonem  doluisse;  displicuit 
!icer.  Tusc.  i.  26. 
^irgil.  iEneid.  i.  15 :  Quam 
Igioem)  Junofertur  terris  nui- 
[ibus  unam  Posthabita  coluisse 
Hit  iUius  amuif  hie  currusfuit, 
!  cnrru  fictum  e  moribus  anti- 
i  beroum,  qui  currus  suos,  fi- 
dllo,  certo  loco  reponebant. 
n  currus  iis  locis  servari  dice- 

nbi  ipsi  summa  religione  coli 
i,  Junonis  corrus  ab  Homero 
20  sqq.  memoratur.  Ktiaro  arma 


Junoni  tribuebantar,  inprimis  hasta; 
unde  Juno  Curitis  apud  Sabinos,  Vide 
Heynium  ad  Virgil.  dicto  loco.  Spar^ 
tent  etc.  Etiam  alibi,  ut  MeU  vi.  414. 
et  jam  apud  Homer.  h»  tres  uibes 
sic  junguntur,  quippe  Junoni  inprimis 
car».  De  teroplo  Junonis  <Samue  vide 
Herodotum,  iii.  60.  Supposuiss»,  tub- 
jecisse  potestati  Romanorum  ;  i.  306 ; 
IV.  Trist.  viii.  48  :  "  Nil  ita  sublime 
est,  ut  non  sit  suppositum  deo. 

49.  Juno  Curis  dea  precipua  Sa- 
binorum  ;  itaque  Tatius,  quum  Sabini 
se  junxissent  Romanis,  eidem  in  on- 
nibus  curiis  mensas  dedicavit,  qufi 
Augusti  adhuc  tempore  exstabant;  Di- 
onysius  Halic.  ii.  50.  Falerios  in  Fa" 
liscis  olim  Argivi  migraverant.  Ibi  igi- 
tur  templum  Juoonis  ad  timilitudinem 
Argivi  positum  in  eoque  sacra  fiebant 
Argivo  ritu;  Dionysius,  i.  21.  Afa- 
vorti  etimm  apud  Horatium,  III.  Od. 
iii.  30.  graves  irai  in  iEneadis  redo- 
nasse  dicitur.  Dieta  fidas  sequitur 
etiam  i.  319 ;  Metam.  iii.  527 ;  et 
vota  fidMS  sequitur  viii.  711.  quibus 
indicatur,  factum  esse,  quod  quis  vel 
promiserat,  vel  optaverat.  Centum 
omnino  roultis.  MeiMi»  htmor,  ut  tlibi 
ccrli  aut  t«iiip(0niiii  hcmor. 


304 


R  OVIDII  NASONIS 


Ipse  mihi  M avors ;  Commendo  moBnia,  dixit, 

Haec  tibi ;  tu  pollens  urbe  nepotis  eris. 
Dicta  fides  sequitur;  centum  celebramur  in  aris: 

Nec  levior  quovis  est  mihi  mensis  honor.       56 
Nec  tamen  hunc  nobis  tantummodo  praestat  hono- 

Roma ;  suburbani  dant  mihi  munus  idem.   [rem 
Inspice  quos  habeat  nemoralis  Aricia  Fastos, 

Et  populus  Laurens,  Lanuviumque  meum ;    60 
Est  illic  mensis  Junonius :  inspice  Tibur, 

Et  Praenestinae  moenia  sacra  deas ; 
Junonale  leges  tempus :  nec  Romulus  illas 

Condidit ;  at  nostri  Roma  nepotis  erat. 
Finierat  Juno ;  respeximus :  Herculis  uxor       65 

Stabat,  ut  in  vultu  signa  dolentis  erant : 
Non  ego,  si  toto  mater  me  cedere  cobIo 

Jusserit,  invita  matre  morabor,  ait. 


57.  Etiam  vicini  populi  JuDiam 
roeosem  habent ;  quo  argumento  et 
alii  usi  sunt:  vide  ad  versum  21. 
Suburbani  omnino  non  longe  remoti  ab 
urbe ;  ver.  723.  suburbanus  triumphus 
de  Vobcis.  QuaB  sequuntur  oppida, 
omnia  Latii  erant.  Aricia  sub  Al- 
bano  monte  ;  in  ejus  nemore  culta 
Diana ;  iii.  263 :  denss  ejus  silvae 
etiam  Met.  xv.  488.  memorantur. 
Laurenti  oppidi  incols  et  Laurenies 
et  Laurentini  dicebantur;  vide  Cor- 
tium  ad  Plin.  II.  Epist.  xvii.  initio. 
Lanuvium  cultu  Junonis  sospitae  cele- 
bre.  JEdes  ejus  et  lucus  communis 
erat  Lanuvinis  ac  Romanis.  Tibur 
ad  Anienem  amnem.  Franestina 
dea  est  Fortuna  Prainestina,  cujus 
templum  pulcherrimum.  Fastos  au- 
tem  aliorum  populorum  Ovid.  etiam 
iii.  87.  memorat. 

65 — 90.  Hebe,  Jovis  et  Junonis 
iilia,  Herculi  nupta,  Juventutis  dea, 
prodit,  atque  Romulum  juvennm  no- 


men  huic  menai  indidiise  cootendit. 
Fuerat  hsc  lententU  FuWii  nobili- 
oris  ;  Macrob.  i.  Saturn.  12 :  "  Fol- 
vius  nobilior  in  Fastis  Romulam  didt, 
postquam  populum  in  roajores  mioo- 
resque  divisit,  ut  altera  armis  rem- 
publicam  tueretur,  in  honorem  utrius- 
que  partis  hunc  Maium,  sequentem 
Junium  vocasse."  Eamdem  senteo' 
tiam  Heben  tueri  voluisse,  e  vena  84 
sqq.  apparet.  Errat  igitar  Leoyins, 
quum  putat  Heben  hoc  nomen  a  se 
derivare,  idque  esse  inyentum  ipans 
Ovidii;  immo  Hebe,  ut  dea  Juven- 
tutis,  juvenum  causam  agit,  et  bono- 
rem  illis  habitum,  sibi  quoque.vindi- 
cat.  Neque  res  aliter  institai  pote- 
rat,  quum  deie  darentur  he  partes. 
CsBterum  observa  in  hac  oratione  variofi 
animi  motus  et  sensus,  dolorem,  vere- 
cundiam,  pietatem  :  cum  matre  enim 
certabat  filia  de  honore  unico. 

Rem  tenere,  rem  obtinere,  vincere ; 
eau$am  tenere  ap.  Cic.  passim. 


FASTORUM  LIB.  VJ.  905 

Nunc  quoque  non  luctor  de  nomine  teniporis  hujus : 

Blandior,  et  partes  paene  rogantis  ago ;  70 

Remque  mei  juris  malim  tenuisse  precando : 

Et  faveas  causse  forsitan  ipse  meae. 
Aurea  possedit  socio  Capitolia  templo 

Mater ;  et»  ut  debet»  cum  Jove  summa  tenet. 
At  decus  omne  mihi  contingit  origine  mensis ;  75 

Unicus  est,  de  quo  sollicitamur,  honor. 
Quid  grave,  si  titulum  mensis,  Romane,  dedi^tis 

Herculis  uxori,  posteritasque  memor  ? 
Haec  quoque  terraaliquid  debet  mihi  nomine  magni 

Conjugis ;  huc  captas  adpulit  ille  boves.         80 
Hic  male  defensus  fiammis  et  dote  paterna 

Cacus  Aventinam  sanguine  tinxit  humum : 

Ad  propiora  vocor ;  populum  digessit  ab  annis 

Romulus,  in  partes  distribuitque  duas ; 
Haec  dare  consilium,  pugnare  paratior  illa  est :  85 

Haec  aetas  bellum  suadet,  at  illa  gerit. 

Sic  statuit,  mensesque  nota  secrevit  eadem ; 

Junius  est  juvenum»  qui  fuit  ante,  senum. 

73 — 76.  Argumentum  ab  squo  :  Titulum  mensis  alicui  dare,  ab  aliquo, 

matri  sttis  dignitatis  est ;  non  debet  aut  in  honorem  alicujus  mensem  no> 

filuB  unicom,  quem  habet,  honorem  minare  ;  sic  iv.  1 15»  titulo  mensi*  ipo- 

eripere.     Pomdere  est  occupare,  sibi  liare,     De  Herculis  adventu  in  Italia 

viiidicare.     Caj/itoliat  sedem  iroperii  et  pugna  cum  Caco  i.  543 ;  et  de  hujus 

Roinaiiif  caput  orbis  terrarum,  eaque  dote  paterna  ver.  571. 

aiftm.tanto  ornatu  fulgentia.   Socium  83.  Propiora  sane  hsc  sunt;  supe- 

templtm  non  est    templum   Junonis  riora  figmento   illi  data,  quo  Hebe 

BfoDetK,  sed  Uevum  delubrum  in  ipso  causam  agens  inducitur.     Ab  annii, 

Ca{ritolio ;  illud  enim  socium  dici  non  ita,  ut  annos,  letaVem  respiceret ;  con- 

poteiat.    Origine  memis,  quod  nomen  fer  cum  his  v.  59  sqq.     Nota,  norma, 

a  juvenibus  originem  habet :  nempe  etas.     His  dictis  ambabus  ez- 


qni  hoDor  ad^  ^^  quoque,  juventutis  arsit  studium  certandi.     Dissimulure, 

deam,  tan^^    Lenzius  unicum  expli-  occultare.  ut  non  esse  videatur.    Ita* 

cat,  qui  unice  ad  me  pertinet;  roa-  que  hoc  locopietas  matris  in  filiam  et 

lim,  non  niai  nnus  honorroihi  contigit,  filias  in  matrem  victa  esset  ad  tempus, 

et  hic  unosmihi  eripitur.  ni  Concordia  intervenisset.   Ingeniose 

77— -82.  Herculis  dc  Latio  merita.  hic  adventus  fictus. 
Grave  vel  magnum,  vel  invidiosum. 
VOL.  V.  U  r 


306 


P.  OVIDII  NASONIS 


Dixit,  et  in  litem  studio  certaminis  issent ; 

Atque  ira  pietas  dissimulata  foret.  90 

Venit  Apollinea  longas  Coneordia  lauro 

Nexa  comas,  placidi  numen  opusque  ducis. 
Haec  ubi  narravit  Tatium,  fortemque  Quirinum, 

Binaque  cum  populis  regna  coisse  suis ; 
Et  lare  communi  soceros  generosque  receptos :  95 

His  nomen  junctis  Junius,  inquit,  habet. 
Dicta  triplex  causa  est ;  at  vos  ignoscite,  divae : 

Res  est  arbitrio  non  dirimenda  meo. 
Ite  pares  a  me ;  perierunt  judice  formae  99 

Pergama :  plus  laedunt,  quam  juvet  una,  du«. 
Prima  dies  tibi,  Carna,  datur ;  dea  cardinis  haec 

Numine  clausa  aperit,  claudit  aperta  suo.  [est : 
Unde  datas  habeat  vires,  obscurior  aevo 

Fama  ;  sed  e  nostro  carmine  certus  eris. 


91 — 96.  CoQcordia  breviter  senten- 
tiam  dicit,  ex  qua  Junius  noraen  a 
junctis  Romanis  et  Sabinis  invenit. 
Unde  Ovidius  hanc  sententiam  inep- 
tam  et  in  leges  linguae  peccantem  ac- 
ceperit,  non  constat.  Forsitan  ipse 
reperit;  neque  male  Concordia  de- 
fendendam  dedit.  Alii  putabant,  a 
Junio  Bruto  nomen  veni.sse  ;  vide  Ma- 
crobium  dicto  loco.  Concordia  cujus 
templum  Tiberius,  pace  composita, 
refecit;  i.  639.  Hinc  lauro  coronata 
prodit;  hinc  ducis,  Tiberii,  opua  et  vel 
numen,  vel,  ut  Hamb.  Junianus  et 
alter  Petavianus  hj^bent,  munus  ap- 
pellatur.  Quoniam  Junius  mensis  jam 
Romuli  tempore  erat,  propterea  ex 
illo  ipso  tempore  concordix,  sive  con- 
juQctionis  exemplum  repetendumerat. 
Lar,  sedes,  urbs. 

97.  Finit  haec  eadem  modestia,  qua 
v.  109.  similem  locum.  Perierunt, 
etc.  £rgo  Ovidium  quoque  vestigia 
terrebant. 

101—182.  De  Carna,  dea  Roma- 


norum  vemacula,  quas  Mt,  unde  et 
jut  cardinis  habeat,  et  vim  spinc  ope 
pellendi  noxas  101 — 130;  qooaiodo 
illa  vi  olim  usa  tit  in  toeDdo  Proca  t 
stngibus  131 — 168  ;  cur  larda  et  fab» 
ei  offerantur  169 — 182.  Diversa  ejos- 
dem  deae  nomina  fuisse  videntur,  qiiUB 
Cama  aut  Camea  diceretur  a  ctime, 
quia  vitalibus  prcesset.  Macrobiiit 
dicto  loco,  ubi  narravit  ex  opiniooe 
nonnullorum  Junium  mensem  a  Jniuo 
Bruto  nominatum  esae,  quod  Kaleodb 
Juniis  pulso  Tarquinio,  sacrum  Ctr- 
neae  deae  in  Coelio  monte  voti  rea 
fecisset,  pergit :  "  Hanc  deam  vittli- 
bus  humanis  prsesse  credunt.  Ab  et 
denique  petitur,  ut  jeciDora  et  cordt, 
qusque  sunt  intrinsecus  viscera,  salft 
conservet.  £t  quia  cordia  befleficio» 
cujus  dissimulatione  Bnitus  habebt- 
tur  idoneus  emendationi  publici  ttttti 
exstitit,  hanc  deam,  qute  vitalibtf 
prsest,  templo  sacravit.'* 

103.    Vires  has,  sive  potesttten, 
habet  et  Janus  i.  188  sqq  ;  infh  rtr. 


FASTORUM  LIB.  VI. 


307 


Adjacet  antiqui  Tiberino  lucus  Helerni ;  105 

Pontifices  illuc  nunc  quoque  sacra  ferunt. 
Inde  sata  est  Nymphe,  Granen  dixere  priores, 

Nequidquam  multis  ssepe  petita  procis. 
Rura  sequi,  jaculisque  feras  agitare  solebat, 

Nodosasque  cava  tendere  valle  plagas.         110 
Non  habuit  pharetram ;  Phoebi  tamen  esse  sororem 

Credebant;  nec  erat,  Phoebe,  pudenda  tibi. 
Huic  aliquis  juvenum  dixisset  amantia  verba, 

Reddebat  tales  protinus  illa  sonos  : 
Haec  loca  lucis  habent  nimis,  et  cum  luce  pudoris : 

Si  secreta  magis  ducis  in  antra,  sequor.        116 
Credulus  antra  subit ;  frutices  haec  nacta  resistit, 

£t  latet,  et  nuUo  est  invenienda  loco. 
Viderat  hanc  Janus ;  visaeque  cupidine  captus, 

Ad  duram  verbis  mollibus  usus  erat.  120 


127.  Jus  cardinis.  Unde  datas  ha- 
btal,  a  quo  dats  tiut  vires  quas  ha- 
bet. 

105.  Tiberinw,  Tiberis  fluvius,  ut 
iv.  291  ;  confer  ii.  389.  Lueus  He- 
iemi  DOD  aliunde  satis  Dotus;  vulgo 
editur  Hilemic.  £t  ab  Ouuphrio 
Fkov.  io  Topograph.  Urbis,  in  re- 
gione  tredecima  tedicula  et  lucus  Hy- 
Urhit  DiemoraDtur.  Sacra  ferre  pro- 
{nrium  est  et  sacrificaotis,  ^Ed.  iii.  19. 
et  sacerdotis;  hinc  Georg.  ii.  446. 
Musarum  taera  fero,  sacerdos  sum 
Musarum. 

109.  Rura,  etc.  more  earum,  qus 
coojugium  spemebant,  ut  Daphne 
Met.  i.  475;  Syrinx  ibid.  694;  Cal- 
listo,  ii.  41 1 .  Sequitur  locum,  qui  vo- 
luptatis  percipiends  causa  enm  adit 
aut  frequentat ;  vide  ad  Pltnium,  I. 
Epist.  XX  ii.  6.  NodoM  plagte  etiam 
Met.  iii.  153.  et  alibi  nexiles,  Phare- 
tra  et  arcus  aureus  insigDia  DiaDS» 


quibus  uymphis  antestabat;  Metam. 
i.  697. 

117.  Taubnero  et  Krebsio  dis- 
plicuit,  quod  Heins.  ante  subit  MSS. 
Reg.  et  primi  Bononiens.  auctori- 
tate  in  antra  subit  mutavit :  amtto- 
rem  enim  ante  debuisse  subire.  Iro- 
roo,  ubi  comes  non  sequitur,  sed  re- 
sistit,  alter  non  ante  sobit  antruror 
sed  solus.  Contra  antra  sic  bene  re- 
petitum  et  more  Ovidiaoo,  de  quo 
dixiraus  io  commentar.  ad  Metam. 
pref.  Nonnulli,  ante  iniit.  Resistere, 
subsistere,  non  longius  progredi,  de 
qua  vi  egit  Schwarzius  ad  Plinium, 
paneg.  x.  4. 

120.  MoUia  verba  bene  dicuotar 
blanditis  ad  duram  puellam,  quffi  noo 
sinit  se  fiecti;  Tibullus,  III.  iv.  76. 
Remotum  idem  quod  secretum,  ut 
Horatius,  II.  Od.iii.6.  in  remoto  gra- 
mine.  Utque,  etc.  sequiturquidem  pri- 
mum  ut  comes,  at  mox  deserit  ducem% 


906 


P.  OVIDII  NASONIS 


Nympha  jubet  quaeri  de  more  remotius  antrum; 

Utque  eomes  sequitur,  destituitque  ducem. 
Stulta,  videt  Janus  quse  post  sua  terga  gerantur, 

Nil  agis,  en  latebras  respicit  ille  tuas  ; 
Nil  agis,  en  dixi !  nam  te  sub  rupe  latentem  125 

Oceupat  amplexu ;  teque  potitus,  ait : 
Jus  pro  concubitu  uostro  tibi  cardinis  esto ; 

Hoc  pretium  positae  virginitatis  habe. 
Sic  fatus,  virgam  qua  tristes  pellere  posset 

A  foribus  nox:as,  haec  erat  alba,  dedit.  130 

Sunt  avidse  volucres,  non  quse  Phineia  mensis 

Guttura  fraudabant,  sed  geuus  inde  trahunt ; 
Grande  caput,  stantes  oculi,  rostra  apta  rapinae: 

Canities  pennis,  unguibus  hamus  inest. 


123.  Similiter  Metaro.  iu.  432. 
Narcissum  adloquitur,  et  alios  alibi. 
Occujmt  amplexu  nil  nisi,  amplecti- 
tur ;  ad  hunc  amplexura  autem  Nea- 
polis  Dotavit  hsc:  "  Hui,  hui,  tu  ille 
Janus,  de  quo  Augustinus,  vii.  Civit. 
Dei :  De  Jano  non  mihi  facile  quid- 
qnam  occurrit,  quod  ad  probrum  per- 
tineat;  et  forte  talis  fuit,  ut  innocen- 
tius  vixerit,  et  a  facinonbus  et  flagitiis 
remotius."  Jus  cardinis  etiam  vim 
complectitur  mala  quasque  depellendi 
a  fohbus,  ut  e  sqq.  patet. 

129.  Virgam  revocavi,  qiiia  sic  om- 
nes  ferme  MSS.  Etiam  ver.  165. 
virga  de  spina  alba ;  sed  Heins.  spinam 
de  suo  dedit.  Intellig.  autem  rham- 
nas,  pdfivo^,  spina  semper  frondifera, 
cujus  alterum  genus  nigrum  alterum 
allmm;  Theophrast.  Hist.  Plant.  i. 
16;  iii.  17.  Tria  genera  memorat 
Dioscorides,  i.  119 ;  qui  addit,  frondes 
spins  albs  foribus  adpositas  avertere 
maleficia:  KXutvag  avr^Q  QvpcuQ  i/ 
Ovpiat  irpooTiQiVTaQ  dvoKpovuv  raQ 
rwv  fapfsoKtav  KaKOvpyiaQ. 


131.  Striget  deformes  et  nozias,  ad 
quas  describendas  jam  progeditiir,Doo 
male  cum  Harpyiis  comparat,  et  genvs 
earum  inde  ducit.  HftrpyisB  Hoiiero 
(Od.  A.242.  S.  371.)  de«  SQOt»  q«- 
bus  vis  rapiendi  bomines.  Pbst  als 
iis  sunt  addit»  ;  moz  tnde  factc  aves 
foedissims ;  Hygtnas  fab.  14  ;  Taetaes 
ad  Lycophr.  653.  Tales  etiam  a  Vir- 
gilio,  iEneid.  iii.  212.  deacripta  aant, 
ubi  vide  Heynii  Excors.  et  ooofef 
Vossium,  Epistt.  mytbol.  vol.  i.  p.  198 
sqq.  £s  a  poetis  Argonaat.  inpriBus 
adhibitiB  in  historia  Phinti,  vatii 
Thracici  et  excaecati,  cojas  ab  oic 
cibos  auferebant,  reliquiaaque  fioedo 
odore  implebant.  Strix,  linn.  slnx 
alucus.  cujus  caput  grande  plamiaqiie 
velatum,  color  cinereus  et  albos, 
idemque  maculis  et  lineia  nigris  di- 
stinctus ;  vid.  Sutius  Miillw  in  liooei 
Syst.  Nat.  tom.  ii.  p.  102.  Hc  aves 
infantibus  in  cunia  sanguinem  eztra* 
here,  atque  etiam  ubera  aua  immulgefe 
vulgocredebantur;  Pliniua,  xi.95.qBi 
putat  non  constare,  quae  ait  aviooi. 


FASTOBUM  LIB,  VI. 


809 


Nocte  volant,  paerosque  petunt  nutrieis  egentes, 

£t  vitiant  cunis  corpora  rapta  suis.  136 

Carpere  dicuntur  lactentia  viscera  rostris, 

£t  pleAum  poto  sanguine  guttur  habent. 
Est  ilUs  strigibus  nomen ;  sed  nominis  hujus 

Causa,  quod  horrenda  stridere  nocte  solent.  140 
Sive  igitur  nascuntur  aves,  seu  carmine  fiunt, 

Naeniaque  in  vohicres  Marsa  figurat  anus ; 
In  thalamos  venere  Procse :  Proca  natus  in  illis, 

Praeda  recens  avium,  quinque  diebus  erat : 
Pectoraque  exsorbent  avidis  infantia  linguis.    145 

At  puer  infelix  vagit,  opemque  petit : 
Territa  voce  sui  nutrix  adcurrit  alumni ; 

£t  i^igido  sectas  invenit  ungue  genas. 
Quid  faceret  ?  color  oris  erat,  qui  frondibus  olim 

£sse  solet  seris,  quas  nova  laesit  hiems.        150 
Pervenit  ad  Granen,  et  rem  docet ;  illa,  Timorem 

Pone ;  tuus  sospes,  dixit,  alumnus  erit. 


136.  Vitiare,  ledere,  nomea  geoe- 
rnkt,  vt  ver.  167.  violare  eunai,  Moz 
ipae  ezplicat,  earpere  viicera,  et  ver. 
145:  peetora  euorbere,  Pato,  rapta 
eaw  correpta  unguibus,  et  earpere, 
Itoerare,  arrodere  roetro,  ut  sanguinem 
iifda  ezhauriant ;  ver.  148.  rigido  un- 
gwt  weeare.  De  nomine  etiam  Isidorus : 
"  Striz,  noctuma  avis,  habens  noroen 
de  aone  vocis,  quando  enim  clamat, 
gtridet."  Grecis  vrpVi  a  trrpiZav, 
Stridere.  Sed  pro  horrenda  noete  cum 
ReinBio  horrenda  voce  legendum  arbi- 
tror ;  harror  enim  iMKrtf  ad  rem  perti- 
net,  non  noetit, 

141.  Carmine,  incantatione.  Hoc 
jam  speciali  notione  ezprimit,  Nctiui- 
fuie,  etc.  Anus  figurantur  in  volucres 
a  Marsa  ope  nenift.    Maarn  et  Sabini 


ab  arte  magica  ftimosi  erant.  Netnid 
Marsa  etiam  Art.  Amat.  ii.  102  ;  Ho- 
rat.  Epod.  zvii.  27.  £t  hoc  loco 
Marga  se  tuetur  bonorum  libronim 
auctoritate.  Nania,  omnino  carmi- 
nis  formula.  De  tali  anu  figurata  Not- 
ter  I.  Amorr.  viii.  13 :  "  Hanc  ego 
noctumas  vivam  volitare  per  um- 
bras  Suspicor,  et  pluma  corpus  anile 
tegi." 

143.  De  Proea  vide  iv.  52.  Peetorm 
nunc  substituit  viteeribus  ver.  137.  ne 
idem  vocabulum  repeteret 

149.  Homines  in  calidiore  regione 
viventes,  quum  timor  eos  invadit,  fla- 
vescunt  Flavum  autem  colorem  tra- 
hunt  etiam  frondes  atque  segetes  fri- 
gore  tacts  ;  iv.  918. 


810 


P.  OVIDII  NASONIS 


Venerat  ad  cunas ;  fiebant  materque^paterque : 

Sistite  vos  lacrymas,  ipsa  me^ebor,  ait. 
Protinus  arbutea  postes  ter  ia  ordine  tangit     155 

Fronde ;  ter  arbutea  limina  fronde  notat ; 
Spargit  aquis  aditus,  et  aquae  medicamen  hsibebant, 

Extaque  de  porca  cruda  bimestre  tenet : 
Atque  ita,  Noctis  aves,  extis  puerilibus,  inquit, 

Parcite ;  pro  parvo  victima  parva  cadit :       160 
Cor  pro  corde,  precor,  pro  fibris  sumite  fibras ; 

Hanc  animam  vobis  pro  meliore  damus. 
Sic  ubi  libavit,  prosecta  sub  aethere  ponit ; 

Quique  sacris  adsunt  respicere  illa  vetat : 
Virgaque  Janalis  de  spina  ponitur  alba,  165 

Qua  lumen  thalamis  parva  fenestra  dabat. 
Post  illud  nec  aves  cunas  violasse  feruntur ; 

Et  rediit  puero,  qui  fuit  ante,  color. 
Pinguia  cur  illis  gustentur  larda  Kalendis» 

Mixtaque  cum  calido  sit  faba  farre,  rogas  ?  170 


165.  Arbutea  fronde  utitur,  sive 
quia  est  spinosi  fruticis,  sive  quia  ob- 
via  erat ;  iv.  656.  quo  loco  Numa :  bU 
iua  faginea  tempora  fronde  premit. 
Notat  idem  quod  tangit.  Eita  diis 
offerebaDtur  et  crudaf  et  cocta,  et 
semicocta,  et  assa  ;  Arnobius  advers. 
Gentes,  ii.  p.  91.  Bimestre  porcello 
curabatur  et  Genius;  Horatius,  III. 
Od.  xvii.  15. 

159.  Sacra  strigibus  facta.  Exta 
et  mox  Jibra,  viscera.  Fibras  distinz- 
isae  videri  possit  a  reliquis  partibus, 
quum  alias^/i6rtf  sint  ipsa  exta^  in  qui- 
bus  et  cor ;  sed  talia  non  urgenda  sunt 
in  talibus  precibus.  Exta  proieeta,  in 
partes  secta,  alias  adolenda  injici 
altari  solebant ;  nunc  ponuntur  sub 
Athere,  sub  dio,  devoranda  strigibus. 
Respiceref  retro  spectare ;  vide  v. 
437. 


165.  Janalis,  a  Jano  accepU,  no- 
vum  vocabulum  qiiod  propter  ioso* 
lentiam  Heinsio  et  Burmanno  dts- 
plicebat.  Heinsiut  conjicit  vel  Ma- 
lalis,  vel  ramalis,  vtrga  ex  ramo  arbo- 
ris.  Burmannus  addit,  spii»  alba 
posse  ramos  tribui,  qunm  Colamella, 
vii.  19.  eam  inter  arbores  receoieat. 
Idem  et  proponit  rhamnalem,  quia  spi> 
nam  iUam  Grsci  fid/tvov  dizeniiit, 
quamquam  ipse  huic  conjecturs  boo 
multum  tribuit.  Quum  Ovidiiis  plora 
vocabula  6nxerit,  noa  offendor  eo 
quod  hic  legimus,  quod  rei  iDdicand* 
satis  accommodatum,  atque  ei  similli- 
mum  est,  quod  ver.  63.  legitur,  Jsmo- 
nalis.  Alia  adversus  has  avet  anti- 
dota  Neapolis  memorat,  ut  carmiiit, 
allium  infantibus  aonexum. 

169.  Macrobius  dicto  loco:  "Coi 
(Canue)  pulte  fabaria  et  lando  stcri- 


FASTORUM  LIB.  VF. 


311 


Prisca  dea  est,  aliturque  cibis  quibus  ante  solebat; 

Nec  petit  adscitas  luxuriosa  dapes. 
Piscis  adhuc  illi  populo  sine  fraude  natabat, 

Ostreaque  in  conchis  tuta  fuere  suis : 
Nec  Latium  norat,  quam  praebet  lonia  dives,  175 

Nec,  quae  Pygmaeo  sanguine  gaudet,  avem ; 
Et  preeter  pennas  nihil  in  pavone  placebat ; 

Nec  tellus  captas  miserat  ante  feras. 


ficatnr,  quod  vires  maxiine  his  rebus 
corporis  roborentur.  Nam  et  Kalendse 
Jaiii»  fabarie  vulgo  vocantur,  quia 
hoc  meuse  adultx  fabae  rebus  adhi- 
bentor."     Guttentur,  comedantor. 

172.  Adscita,  aliunde  petita,  pe- 
regrina.  Heloones  terra  et  mari  con- 
quirebant  edulia,  quos  Varro  jam  in 
Saturanotaverat^cujus  notationissum- 
mam  Gellius,  Noct.  Attic.  vii.  16. 
dedit.  Confer  Plinium,  Hist.  Nat.  ix. 
54  sqq ;  Senecam,  Epist.  xcv.  p.  718; 
Petroninm  de  Motat.  R.  33  sqq.  In 
deliciis  inprimis  erant  pisee*  rariores. 
Fraudtm  Schirachius  ioterpretatur 
damnam.  Immo  insidias  intellige, 
qoibos  damnum  infertur ;  ii.  227  ;  iii. 
853;  Met.  iii.  587.  ubi  lino  et  hamo 
lUeiperepiteet,  ut  Virgil.Georg.  i.  139. 
fallere  viseo  avei. 

175.  Avit  quam  prttbet  lonia,  est 
attagen.  Glosss:  Gallina  rustica, 
&TTayiiv,  PrsBstantissimas  hujus  no- 
minis  aves  habebat  lonia;  Horatius, 
Epod.  ii.  54.  attagen  lonicu* ;  Mar- 
tialis,  xiii.  61 :  "  Inter  sapores  fertur 
alitnm  primus  lonicarum  gustus  atta- 
genamm."  A  Gellio  dicto  loco,  Phry- 
gia  attagena  memoratur.  Nec  qwe, 
etc.  gtxa ;  gmum  autem  carnibus  et 
ipsis  Romani  delectabantur ;  Horatius, 
ii.  Satyr.  viii.  87  ;  Plinius,  Hist.  Na- 
tur.  X.  33.  Apud  Gellium  Melic^ 
gruet  laudantur,  ex  Melo  insula  ad- 
vects.     Verba  quit  Pygmao,  etc.  re- 


spiciunt  Homerum,  II.  V,  initio,  ubi 
grues  avolant  Australes  ad  terras  dv» 
Spcuri  Uvyfi&ioun  ^vw  koX  Kfipa  ^- 
powrcu*  ubi  vide  Heynium  in  Obser- 
vatt.  Pavone*  primus  Q.  Hortensias 
in  coena  auguralia  adposuit,  M.  Au- 
fidius  autemprimussaginavit ;  Plinius, 
X.  20;  iElianus,  Hist.  Anim.  v.  21. 
Tellus  scilicet  uUa.  Mittere  mercei 
terra  dicitur  ubi  magnus  earum  pro- 
ventus.  Taubnerus  terram  universam 
intelligit,  nt  hoc  innuatur,  undique  a 
luxuriosis  Romanis  conquiri  delicias : 
sed  Heinsio  et  Burmanno  rb  teUut  sic 
absolute  positum  displicebat.  IUe 
igitur  pro  ante  malebat,  aut  Afra  vel 
Inda,  aut  cum  altero  Puteano  arte,  ut 
leones,  paothers,  elephanti  intelli- 
gantur  Roroam  ad  spectacula  missi. 
Burmannus  vero  recte  monet,  non  de 
spectaculis,  sed  de  deliciis  gulonum 
sermonem  esse ;  si  quis  Afra  prasferat, 
posse  de  gallinis  Africanis  capi ;  Ho- 
ratius,  Epod.  ii.  53:  Non  Afra  avit 
descendat  in  ventrem  meum :  ipse  Bur- 
mannus  suadet :  Nec  Delut  capos  mi- 
terat  ante  feros ;)  circa  DeUacos  eapot 
fuisse  maximum  luxum,  c(^nosci  ex 
Petron.  23;  eos  dici  anteferot,  quia, 
antequam  castrarentur,  feroces  et  png- 
naces  electi  sint  a  Deliacis;  Columella 
viii.  2 ;  sed  posse  et  legi  arte  ferax, 
quia,  quum  insula  sterilis  et  saxosa 
fuerit  Delos,  arte  hac  castrandi  gallos 
reditum  sibi  fecerit. 


312 


P.  OVIDII  NASONIS 


Su8  erat  in  pretio ;  caesa  sue  festa  colebaat : 

Terra  fabas  tantum,  duraque  farra  dabat.     180 
Quae  duo  mixta  simul  sextis  quicumque  Kalendis 

Ederit ;  huic  Isedi  viscera  posse  negant. 
Arce  quoque  in  summa  Junoni  templa  Monet» 

Ex  voto  memorant  facta,  Camille,  tuo. 
Ante  domus  Manll  fuerant,  qui  Gallica  quondam 

A  Capitolino  reppulit  arma  Jove.  186 

Quam  bene,  di  magni,  pugna  cecidisset  in  illa 

Defensor  solii,  Jupiter  alte,  tui ! 
Vixit,  ut  occideret  damnatus  crimine  regni : 

Hunc  illi  titulum  longa  senecta  dabat.  190 

Lux  eadem  Marti  festa  est ;  quem  prospicit  extra 

Adpositum  Tectse  porta  Capena  viae. 


180.  De  fabi*  Plinius.  xviii.  12  : 
**  Inter  l^umina  maximus  honos  fa- 
bie :  qoippe  ex  qua  tentatus  sit  etiam 
panis.  Lomentum  appellatar  farina 
ea,  aggravaturque  pondus  illa. . . .  Fra- 
mento  etiam  miscetur  apud  plerasque 
gentes. . . .  Quin  et  prisco  ntu  fabacia 
suae  religionis  diis  in  sacro  est,  pr»- 
valens  pulmentari  cibo."  Seita  Ka- 
lend^e,  sexti  mensis  sive  Junii.  Sic 
et  tertiai,  quartas  Kalendas  occurrere, 
atque  Junias  dictas  esse  etiam  faba- 
ria$  Neapolis  monet. 

183.  lisdem  Kalendis,  templum  Ju- 
nonis  M.oneUt  dedicatum,  De  eo  tera- 
plo  i.  638.  Locus  autem  hic  plurimum 
lucis  accipit  a  Livio,  vii.  28  :  "  Ca- 
millus  (dictator  anno  U.  C.  409.  in 
bello  cum  Auruncis,)  deorum  quoque 
opes  adhibendas  ratus,  inter  ipsam 
dimicationem  xdem  Junoni  Monete 
vovit :  cujus  damnatus  voti  quum 
victor  Romam  revertisset,  dictatura 
se  abdicavit.  Senatus  duumviros  ad 
eam  tedem  pro  amplitudine  populi 
Romani  faciendam  creari  jussit.     T^o> 


cus    in    arce    deatinataa,  qvas   aiea 
edium  M.  Manlii  CapitoUiii  fuerat.'* 

185.  De  M.  ManUo  rea  nota.  De 
damnatione  ejos  Livios,  vi.  30 :  *'  Tri- 
buni  de  saxo  Tarpeio  eom  d^eoe- 
runt:  locusque  idem  in  uno  honuoe 
et  eximis  gloris  monumentum,  et 
pcBne  ultimse  fuit.  AdjecUe  mortuo 
notsB  sunt :  publica  nna ;  quod,  quom 
domus  ejus  fuisset  ubi  nunc  edes 
atque  officina  (in  qua  nummi  cude- 
bantur)  Monets  est,  latum  ad  popo- 
lum  est,  ne  quis  patricius  in  arce  aot 
Capitolio  habitaret,"  etc.  Confer  Plu- 
tarch.  in  Camillo,  36.  Pro  Cmpitolie 
Ovidius  gravius  Jovem  Capitoiinum, 
ejusque  solium  memorat.  De  p«^m 
illa  lege  Liviuro ,  v.  47.  Crimine  regnit 
crimioi  ei  dabatur,  quod  regnum  ad* 
petiisset.  Longa  $enecta ;  nam  si 
prius  esset  exstinctus,  non  incidissct 
in  suspicionem  regni  adfectati. 

191.  Martis  ttdem  ante  portam  Ce- 
penam  etiaro  Livius  aliquoties  me* 
morat,  ut  x.  23.  Eam  a  L.  SolU 
restitutam   esse   et  auctam  Neapolis 


FASTORUM  LIB.  VI. 


313 


uoque,  Tempestas,  meritam  delubra  fatemur ; 
mm  paene  est  Corsis  obruta  classis  aquis. 
hominum  monumentapatent:  siquaeritis  astra, 
mc  oritur  magni  praepes  adunca  Jovis.       196 
ERA  lux  Hyadas,  Taurinae  cornua  frontis, 
ocat ;  et  multa  terra  madescit  aqua. 
E  ubi  bis  fuerit,  Phoebusque  iteraverit  ortus  ; 
ctaque  erit  posito  rore  bis  uda  seges ;       200 
sacrata  die  Tusco  Bellona  duello 
citur ;  et  Latio  prospera  semper  adest. 


.  Quem  proitpicit,  in  cujus 
1  prospectus  est  ad  Capenam 
stanti.  Tecta ;  tres  veteres, 
lus  denra,  Et  negotium  fe- 
via  interpretibus.  Burmannus 
um  Cupero  per  literas  egit; 
per  hos  ad  Hquidum  res  per- 
uit.  Hoc  inter  ers  convenit, 
nnitara  a  Capena  porta  ad 
emplum,  diversam  illam  a  via 
ins  et  ipsa  incipiebat  a  Ca- 
ed  in  Caropaniam  ferebat. 
nita  postea  via  facta  est  per 
;  Livius :  "  Viam  stemen- 
^rta  Capeni  ad  Martis  tem- 
cavere  censores."  Vocatur 
I,  recta  ducens  ad  teroplum, 
ppia  per  plures  anfractus  iret ; 
ra,  nt  bivium  extra  portam 
t  ad  dextram  viam  positum 
I,  aut,  ut  Fabret.  Dis^ert.  i. 
ad.  vult,  ut  adpositum  fuerit 
pis,  quam  a  dextra  habu- 
im  a  sinistra  esset  Latina, 
Ippia  initium  ceperit  paulu- 
K>rta  Capena  ;  vel  -denique 
jus  epitheti  ratio  certa  reddi 
st.  Bunatus  in  Roma  vet. 
cap.  13.  porticibus  eam  aut 
s  tectam  fuisse  conjicit ;  Bur- 
rero  putat,  si  ostendi  posset, 
viam  sacram  pompam  quam- 
i  solitam,  in  quam  ex  sdibus 
*.  non  licuerit,  se  roalle  tectam 
V. 


viam  intelligere,  ut  velatai  viai  Am. 
III.  xiii.  12. 

193.  Tempestatii  templum:  id  po- 
suit,  non  Marcellus,  ut  Neapolis  pu- 
tabat,  sed  L.  Scipio,  Barbati  filius, 
anno  U.  C.  494.  cos.  qui  Conicam 
cepit ;  id  quod  patet  ex  inscript.  apud 
Heines.  vi.  34.  Hoc  quoque  templum 
extra  portam  Capeoam  fuit,  ubi  et  lapis 
cum  ioscriptione  illa  eiFossus  ^t. 

195.  Ortu*  AquiUs  vetpertinui,']  Pli- 
nius,  xviii.  27.  sect.  3 :  "  Tertio  No- 
nas  Junii  Caesari  et  Assyri»  Aquila 
vesperi  oritur  ;"  idem,  cap.  xxix.  4 : 
"  Quarto  Nonas  Junii  itenim  Aquila 
exoritur  vesperi."  Sic  et  Columella, 
xi.  2.  qui  addit :  "  tempestas  ventosa 
et  interdum  pluvia."  Aquila  Jovis 
prttpei  etiam  Metam.  iv.  7 1 3. 

197.  IV.  Nonai  Hyadei  oriuntur 
heliaee.l  De  Hyadibus  vide  iv.  679 ; 
V.  164  sqq. 

199—208.  Pridie  Nonai  Belhnte 
templum  iaeratum.'\  Duellum  pro  bello 
etiam  apud  Livium  passim.  De  bello 
Etrusco,  in  quo  Appius  rem  gessit, 
idem,  x.  18  sqq  :  *'  Dicitur  Appius  in 
medio  pugne  discriminc,  ita  ut  inter 
prima  signa  manibus  ad  coelum  sub- 
latis  conspiceretur,  ita  precatus  esse  : 
Bellona,  si  hodie  nobis  victoriam  duis, 
ast  ego  tibi  templum  voveo."  Etiam 
in  inscript.  quam  Neapol.  adtulit,  D«/- 
Unitt  ademfecisse  dicitur. 
Ss 


314 


P.  OVIDII  NASONIS 


Appius  est  auctor,  Pyrrho  qui  pace  negata, 

Multa  animo  vidit ;  lumine  captus  erat. 
Prospicit  a  templo  summum  brevis  area  circum : 

Est  ibi  non  parvae  parva  columna  nots.        206 
Hinc  solet  hasta  manu,  belU  prsenuntia,  mitti, 

In  regem  et  gentes  quum  placet  arma  capi. 
Altera  pars  circi  custode  sub  Hercule  tutaest: 

Quod  deus  Euboico  carmine  munus  habet.  210 
Muneris  est  tempus,  qui  Nonas  Lucifer  ante  est : 

Si  titulos  quaeris,  Sylla  probavit  opus. 
Qu^REBAM,  Nonas  Sanco  Fidione  referrem, 

An  tibi,  Semo  pater;  quum  mihi  Sancus  ait: 


203.  Obiter  aliquid  de  Appio  addit, 
quod  inprimis  celebrabatur,  et  de  quo 
Valer.  Max.  viii.  12.  similero  senten- 
tiam  habet :  "  Appius  Clandtus  fessus 
jam  vivendo,  lectica  se  in  curiam  de- 
ferri  jussit,  ut  cum  Pyrrho  deformem 
pacem  fieri  prohiberet.  Hunc  csecum 
aliquis  nominet,  a  quo  patria^  quod 
fionestum  erat,  per  se  pamm  ceroens, 
coacta  est  pervidere !" 

205.  Ante  asdem  Bellonae  area  erat, 
et  inde  circus  Flaminius,  quem  svm- 
mtim,  cujus  partem  anteriorem,  pro- 
spectabat  area.  Brevh,  angusta,  exi- 
gua.  Columna  illius  meminerunt  et 
alii.  Festus  in  Belhna:  **  Ante  ejus 
templum  erat  columella,  qute  bellica 
vocabatur ;  supra  quam  hastam  ja- 
ciebant,  quum  bellum  indicebatur." 
Victor.  in  Reg.  ix  :  JEdes  Bellons 
versus  portam  Carmentalem :  ante 
hanc  sdem  columna  index  belli  in- 
ferendi."  Antiquis  temporibus  hasta 
mittebatur  a  Fetiali  in  terram  hosti- 
lem  ;  Livius,  i.  32.  Non  parvep  noUt^ 
notabilis,  memorabilis  admodum. 

209.  F^em  die,  pridie  Nonas,  Her- 
€ulis  Cuslodis  templum  in  circo  Fla- 
minio  dedicaturo.  Kalend.  vetus: 
"  Herculi  Magno  custodi  in  circo  Fla- 


*f 


mioio."  Neapolia  pvtat,  in  eo  dict 
duo  fuisae  tempht  HercuKs,  altena 
a  senata  positum  jassu  cmnnhus  Ct- 
mani,  alteruro  a  Fulvio  NobiHore,  i»> 
stauratum  a  Philippo»  de  (|ao  ioftt 
ver.  802.  De  earmin§  Embcie»  ir. 
257.  Muneri*  tempust  di«a,  qna  ma- 
nus  dedicatum.  Probare  cat  et  cea- 
soris,  dum  opus  absolutvm  ecpkvat 
Titulif  inscriptio.  De  titulia  tenplo- 
rum  vide  SchwarziHm  ad  Plinii  panej* 
liv.  4. 

213.   Konte  Satnco  samr.]   Sneus, 
aut,  ut  alii  scribant,  Smgus  et  5a»f- 
tuSf  primus  Sabinomro  tcx  et  aucMr 
gentis,  post  mortem  inter  deos  rela- 
tus,  ut  Fauous  apud  Latinos;  SiKas. 
viii.  422  ;  Augustin.  de   Civit.  Dei 
xviii.    Idem  et  Fidiut  et  Stmo  pottr 
dictus  est.     Neapolis  duas  ioscrip- 
tiones  adtulit,    in  quibus :    *'  Saoge 
Sancto  Semoni  deo  Fidio  sacnim/'  et : 
**  Semoni  Sanco  deo  Fidio  sacram." 
Festus  in  Pnedia :  "  Ib   «de  Saad. 
qui  deus  Fidius  putatur."  Livios,viii. 
20.  Semonem    Sanetan   aut  &ugW' 
Sunt,  qui  putent  eumdem  et  SeAim 
dictum  esse.    Sed  secundum  Calo- 
nem  in  Origg.  Sabw,  a  qoo  ooisai 
Sabiiionim,Saoci  filius  faiaw  tfsdiisr, 


FASTORUM  LIB.  VI. 


316 


Cuicumque  ex  illis  dederis,  ego  munus  habebo ; 

Nomina  trina  fero;  sic  voluere  Cures.  216 

Hunc  igitur  veteres  donarunt  aede  Sabini ; 

Inque  Quirinali  constituere  jugo. 
EsT  mihi,  sitque,  precor,  nostris  diutumior  annis, 

Filia,  qua  felix  sospite  semper  ero.  220 

Hanc  ego  quum  vellem  genero  dare,  tempora  teedis 

Apta  requirebam,  quaeque  cavenda  forent. 
Tum  mihi  post  sacras  monstratur  Junius  Idus, 

Utilis  et  nuptis,  utilis  esse  viris  : 
Primaque  pars  hujus  thalamis  aliena  reperta  est ; 

Nam  mihi  sic  conjux  sancta  Dialis  ait :         226 


atque  etiam  a  Silio,  dicto  loco,  a 
Sanco  dittingaitttr.  Rrferre,  idexn 
«|aod  Boz  dare,  dicere  aliciu  sacrum 


217.  Sacellum  Sanci  versus  adem 
driui,  in  quo  anoo  U.  C.  426.  orbes 
anei  positi  siat,  etiam  Livius  d.  1. 
Bieiiiorat.  Dionysius,  iv.  58.  de  foBde- 
n  Tarquioii  Superbi  cum  Gabinis 
ieto:  Tovr*»y  Iffri  riav  opiciwv  iivti" 
fula¥  iv  'Fuffip  Kiifuvov  iv  Uptf  Aii^ 
llurriov,i»v'PuiJMloi  £ayicrov  koKov- 
#iy.  Sccuiidttm  eumdem,  iz.  60.  haoc 
■dcm,  a  Saperbo  Tarquinio  exstruc- 
IttB,  Spuritts  Postumius  cos.  Noois 
meoais  Juoii  in  Colle  Quirinali  dedi- 
cavit.  Is  autem  cos.  fuit  an.  U.  C. 
200.  Qaam  igitar  Oviditts  ait,  veteree 
dommrunt  Sabini,  forte  nil  aliud  vult, 
Bia  Sabinum  deum  esse. 

219—245.  Prior  Junii  pars  nuptiis 
infiausta,  poaterior  apta :  qualia  et  ii. 
267  aqq  ;  iii.  393  sqq.  monentur. 
Hme  ita  tractavit  poeta,  ut  Jiii^  stt» 
taaoriam  iogeniose  et  commode  in- 
ttteret.  De  Jilia  sua  IV.  Trist.  x. 
75 :  "  Filia  me  mea  bis,  prima  fecun- 
da  jayenta,  Sed  non  ez  uno  coojuge, 
(vnt  avum.'*  .De  ea  vide  Masson.  ad 


annum  statis  Ovid.  20  et  21.  Sitfue, 
etc.  otinam  mihi  superstes  sit !  yotam 
admodum  solemne  parentumi  Roma- 
norum  inprimis  ;  quibus  magnum  so- 
latiuro,  mori  superstitibus  suis.  Vide 
ad  Plinium,  Epist.  I.  zii.  11. 

223.  Male  Heinsius  putabat,  intel- 
ligi  certam  quamdam  Junii  diem, 
haud  dubie  diem  ante  xviii.  Kaleodas 
Jun.  itaque  ei  scribendum  videbatur, 
poU  acloi  Idu»  ;  omnes  enim  dies  pos« 
triduanos  fuisse  atros.  Immo,  omnes 
dies  Junii  ante  Idus  sunt  infausti  nnp- 
tiis,  post  Idtts  incipiunt  faiuti.  Neque 
adeo  huc  pertinet,  quod  Macrobiu8« 
Saturn.  i.  15.  notat,  nuptiis  copulandis 
Kalendas,  Nonas,  et  Idus  religiosaa 
fuisse.  Sacr4[  Idus,  ut  ii.  121.  uifirm 
NoMt.  He  enim  Junoni,  illsd  Jovi 
sacrs. 

226.  A  Flaminica,  sive  Flaminia 
Diali*  nzore,  hsc  certissime  scire  po- 
terat.  £a  et  maritus  peculiaribus  )e- 
gibus  matrimonialibus  erant  circam- 
scripti,  de  quibus  Gellius,  Noct.  Attic. 
X.  15.  £a  inprimis  sancta  erat  et  esse 
debebat.  Vide  omninoSchwarzium  ad 
Plinii  panegjr.  83. 


31G 


P.  OVIDII  NASONIS 


Donec  ab  Uiaca  placidus  purgamina  Vesta 

Detulerit  flavis  iu  mare  Tibris  aquis ; 
Non  mihi  detonsos  crines  depectere  buxo, 

Non  ungues  ferro  subsecuisse  licet;  230 

Non  tetigisse  virum ;  quamvis  Jovis  ille  sacerdos» 

Quamvis  perpetua  sit  mihi  lege  datus. 
Tu  quoque  ne  propera :  melius  tua  filia  nubet» 

Ignea  quum  pura  Vesta  nitebit  humo. 
Terti  A  post  Nonas  removere  Lycaona  PhcBbe  235 

Fertur,  et  a  tergo  non  habet  Ursa  metum. 
Tunc  ego  me  memini  ludos  in  gramine  Campi 

Adspicere  ;  et  didici,  lubrice  Tibri,  tuos. 
Festa  dies  illis,  qui  lina  madentia  ducunt, 

Quique  tegunt  parvis  aera  recurva  cibis.        240 
Mens  quoque  numen  habet:  Menti  delubra  vide- 

Vota  metu  belli,  perfide  Poene,  tui.  [mus 


227.  Donee — aquis,  id  est,  usque 
ad  sacra  Vestalia,  de  quibus  inde  a 
ver.  249.  Purgamina ;  Festus  :  ••  Ster- 
cus  ex  sde  Vests  xvii.  Kaleudas  Ju- 
lias  defertur  in  aogiportum  medium 
fere  clivi  CapitoliDi:  qui  Jocus  clau> 
ditur  porta  Stercoraria.  Tantse  sanc- 
titatis  majores  nostri  esse  judicave- 
runt.''  Ab  eo  Noster  dissentit,  qui 
Tibri  devehenda  purganiina  tradit. 

329.  Etiam  alio  tempore  Dialis 
uxor  itnpexas  debet  habere  comat ;  iii. 
398.  Buxus  aut  btijtim  sspe  pro 
pectine  buxeo.  Olim  hic  edebatur 
detonso  6mio,  et  id  explicabant,  rasili 
buxo.  Heinsiui  suadebat  dentosa  buxo, 
id  est,  pectine  buxeo,  qui  Martiali, 
xiv.  26.  buxus  muttijido  dente  dicitur. 
Perpetua  lege,  Lex  antiqua  apud  Gel- 
lium  dicto  loco :  "  Matrimonium  Fla- 
minis,  nisi  mortc,  dirimi  non  est  jus." 
Et  ipsa  Flaminica  univira  esse  debe- 
bat :  Tertullianus,  Exh.ad  Cdstii.  13. 
Veita  ignea,  templum  \'ests,  in  quu 


ignis  alitur  perpetaut.     Pura  kmm, 
sde  illa  purgata. 

235.  VII.  Idut  (die  aeptiiiio)  Arc 
tophylax  oecidit  mane.  Lycam  pi» 
Lycaonides,  Lycaonis  nepos,  Arcai, 
qui  quum  in  eo  esset,  ut  Callisto. 
matrem  in  ursam  mutatam,  telo  figeret, 
Jupiter  ambos  cobIo  imposoit,  aidera- 
que  vicina  fecit  ita,  ut  Ursa  mater 
prscederet,  Arcas  filius  Arctophylaos 
nomine  a  tergo  sequeretur ;  MeL  ii. 
507.  Is  dies  festus  piscatomm  in 
campo  Martio.  Didici  tuos,  quaB 
qusrerem,  qui  essent,  cognoTi  tuoi 
esse.  Lubricus,  ut  iv.  337.  De  hic 
festa  die  Festus :  "  Piscatorii  ludi  vo- 
cantur,  qui  quotannis  mense  Jooio 
trans  Tiberim  fieri  soleut  a  prstore 
urbano  pro  piscatoribus  Tiberiius: 
quorum  qusstus  dod  io  maceUnm 
pervenit,  sed  fere  in  arcam  Volcmi ; 
quod  id  genus  pisciculorum  Yivorom 
datur  ei  deo  pro  animis  huniants." 

241—248.  UeHtiecde^cota.]  Inau* 


FASTORUM  LIB.  VI. 


317 


Poene,  rebellaras :  et  leto  consulis  omnes 

Adtoniti  Mauras  pertimuere  mauus. 
Spem  metus  expulerat,  quum  Menti  vota  senatus 

Suscipit ;  et  melior  protinus  illa  venit.          246 
Adspicit  instantes  mediis  sex  lucibus  Idus 

Illa  dies,  qua  sunt  vota  soluta  deae. 
Vesta,  fave :  tibi  nunc  operata  resolvimus  ora, 

Ad  tua  si  nobis  sacra  venire  licet.  250 

In  prece  totus  eram  :  coelestia  numina  sensi ; 

Laetaque  purpurea  luce  refulsit  humus : 
Non  equidem  vidi,  valeant  mendacia  vatum, 

Te,  dea ;  nec  fueras  adspicienda  viro 


minibiit,  qn»  leges  xii.  tabb.  coli 
jubebant,  erant  et  olla,  propter  qtut 
datur  funmni  adaeensu*  tn  exlum, 
M§n$,  Virtus,  Pietat,  Fidei;  Cicero, 
Legg.  ii.  8.  £am  legem  ridet  Lac- 
tantittt,  Inst.  i.  20.  Bello  Punico  se- 
cuBdo,  post  pugnam  ad  lacum  Trasi- 
menum,  decemviri,  consultis  libris 
Sibyllinis,  retulerunt  Veneri  ErydnsB 
ac  Menti  edes  esse  vovendas.  Menti 
YOvit  T.  Otacilius  prsBtor,  idemque 
dnumvir  dedicavit;  Livius,  xzii.  8 
et  10;  zziii.  31.  Rebellare,  novum 
bellum  movere»  redintegrare  bellum  : 
sic  livius,  iv.  23.  et  sdibi;  Metam. 
iz.  81.  est  novam  luctam  ingredi. 
ConJttlm  Flaminium  Insuber  eques 
in  prsBlio  lancea  transfizit;  Livius, 
zzii.  6.  Manui  baud  dubie  vis  :  saepe 
aMiMuet  teta  pugnantium  occumint. 
In  ezercitu  Hannibalis  etiam  Mauri 
crant ;  Livius,  zzi.  22.  Adtpieit,  etc. 
intcr  illam  diem,  qua  vota  soluta  sunt, 
0t  Idus  inteijacent  medias  sez  luces. 
Falao  NeapoUs  putabat,  Ovidium  boc 
disticbo  diem  vi.  Idus  ezprimere  vo- 
loisse. 

249—460.  V.  Idui,  Vestalia.  De 
Vesta  confer  i.  528;  iii.  417—428; 
ver.  697  sqq  ;  iv.  949. 


TUn — ora;  tua  sacra  cantaturus 
sum.  Resolvere  ora,  loqui,  etiam  i. 
255 ;  Met.  ii.  282.  et  alibi.  Operari 
et  sacra  facere,  et  omnino  operam 
dare ;  Metam.  vii.  746.  ttudiii  operata 
Diaius ;  vide  ad  iii.  261.  Siroile  au- 
tem  ezordium  iv.  723 :  Alma  Palee 
faveoi  pattoria  tacra  eanenti:  Proee" 
quor  offieio  ti  tuafetta  pio,  Lux  illa 
signum  prssentie  divinae ;  i.  94.  Pur- 
pureus,  lucidus,  splendidus.  Purpw 
reum  lumen  dizit  etiam  Virgilius, 
^neid.  vi.  641.  Ab  boc  lumine  Uta 
humus. 

253.  Dea  casta  non  apparuit  viro, 
ut  eum  ore  doceret  ritus  suos,  ut 
Janus,  lib.  i.  Sed,  quemadmodum 
iv.  15.  Venus  myrto  leviter  admota» 
sic  nunc  Vesta  lucis  ope  poetam  nu- 
mine  suo  implevit,  ut  sufficeret  rebos 
canendis,  nullo  praeipiente,  verbis. 
Valeant  de  rebus,  quas  remotas  cu- 
pimus.  £t  mendaeia  poetarum  sunt 
fictiones ;  apud  Horat.  Arte  Poetic. 
151.  ipse  Homerus  mentitur,  Supra 
ver.  3  :  erunt  qui  mejiusitte  loquantur, 
Nullaque  mortali  numina  vita  putent, 
Nec  adspicienda  viro;  confer  ver.  450. 
Nullo  generaltus  quam  aliorum  nuUa. 
Error  rursus  incertitudo. 


318 


P.  OVIDII  NASQNIS 


Sed,  quae  nescieram,  quorumque  errore  teoebar, 

Cognita  sunt,  nullo  praecipiente,  mihi.  256 

Dena  quater  memorant  habuisse  Palilia  Romam, 

Quum  flammae  custos  sede  recepta  sua  est. 
Regis  opus  placidi,  quo  non  metuentius  uUum 

Numinis  ingenium  terra  Sabina  tulit.  260 

Quse  nunc  eere  vides,  stipula  tunc  tecta  videres ; 

Et  paries  lento  vimine  textus  erat. 
Hic  locus  exiguus,  qui  sustinet  atria  Yestae, 

Tunc  erat  intonsi  regia  magna  Numae. 


267 — 264.  Frimam  Vcstae  lem- 
plum  apud  Roroaaos.  Erant  olim,  qui 
oontendereot,  templum  illud  jam  a 
Romulo  esse  conditura.  Hos  refellit 
Dkmysius  Halicarn.  ti.  65.  Ipse  cap. 
64.  Nmnut  hoc  tribuit :  'Avrbg  irp^ 
roc  Up6v  MpvffdftfvoQ  *Piafiaiotc  *E(r> 
rla£,  Kol  frctpOivovQ  iiwoBti^ac  airry 
9vifir6Xot«c*  Idem  tradit  Plutarchus, 
Num.  9  et  11.  ubi  narratur:  rh  r^c 
*£9riac  upbv  iyKifKKwv  iripi^XiaOai 
nf  k<Tfiker<i>  trvpi  ^tpovpdv,  Adde 
liviuro,  i.  20.  Palilia  describuntur  iv. 
721  sqq.  ete  vers.  727 — 732  apparet, 
cur  hoc  loco  eorum  meotio  6at.  Deiia 
quater;  Numa  anoo  U.  C.  38.  reg- 
Bum  suscepit ;  ergo  templum  condidit 
anno  regni  sui  secundo.  Cuttodes 
flammdt  alias  sunt  Vestales :  nunc  ipsa 
dea  ewtot;  Velleius,  ii.  131.  perpetu- 
arum  cu9to$  Ve$ta  ignium ;  Cic.  Nat. 
Deor.  ii.  27.  rerum  cuitot  intimarum. 
Omnino  dii  vocantur  custodes  earum 
rerom,  quibus  prsesunt,  ut  Pan  ar- 
menti  ii.  277.  Rex  placidus,  quia 
pacis  aroans.  De  ingenio  ejus  virtuti- 
bas  temperato  Livius,  i.  18  ;  Plut.  3. 
Detrrum  metum  etiam  suis  injiciendum 
omnium  prim.  ratus  est. 

261.  De  SDdificiis  et  moribus  pris- 
ce  etatis  confer  i.  199  sqq ;  iii.  183. 
ct  alibi.    Seneca,  Rpist.  xc  :  *'  Furc* 


utrimque  suspensc  fulci^bant  casam : 
spissatis  ramalibus  ac  fronde  congesta 
et  in  proclive  disposita,  decaiBiis  'm- 
bribus  quamvis  magms  erat.  Celwn 
liberos  tezit."  Tatio  regnaatc,  etiaB 
curia  de  stipula  erat ;  Art.  Amat.  iii« 
1 18.  JEre  Lipsius  puiat  auralo.  Pa- 
rietem  vtmsiM  testum  Neaptdis  credil 
in  nova  asde  esse  aervatuB,  et  hi 
esse  penum,  de  quo  Festns :  " 
vocatur  locus  in  cde  Vests  intimos 
tegetibus  septus,  qui  certis  diebns  cir- 
ca  Vestalia  aperitur." 

263.  Numae  regiam  proxime  foisK 
ad  sdem  Vestse,  certum  est.     Plotar- 
chus,  Num.  14.  sacerdotiis  constita- 
tis :  idiifiaro  irXrioiov  r%w  riic*Btniac 
iepov  rijv  KaXovftivfiv  'Pfiylav,tA6vn 
(3iaaikiwv  6ucrifta.    SoUdiis  2.  Nubs 
kabitabat  propter  stdem  Veetm,   LipsisB 
de  Vesta  cap.  4.  monet,  Ovidium  di- 
versa  confudisse ;    atrittm  Vgstm  ad- 
junctum  fuisse  regi^     In  mtrie  iUs 
habitsbant  Vestales ;    Hinius,  VII. 
Epist.  xix.  2.  ubi  vide  Dotam  nostraa: 
conf.  et  supra  1 1. 69.     Intotuut,  prii- 
cus,  ut  ii.  30.  et  alibi.     IIL  Trist  i. 
30 :    **  Hic  fuit  antiqai  regia  parrs 
Nums  ;**  nunc  dicitur  magna  pio  rs* 
tioue  illorum  temporom  ant  propter 
magnitudinem  regis. 


FASTORUM  LIB.  VI. 


210 


la  tamen  templi,  quse  nunc  manet,  ante  fuisse 
citur :  et  formae  causa  probanda  subest.  266 
a  eadem  est,  quae  terra ;  subest  vigil  ignis  utri- 
gnificant  sedem  terra  focusque  suam.  [que : 
a  pilse  similis,  nuUo  fulcimine  nixa, 
ire  subjecto  tara  grave  pendet  onus.  270 

volubilitas  libratum  sustinet  orbem, 
jique  premat  partes,  angulus  omnis  abest : 
nque  sit  in  media  rerum  regione  locata, 
t  tangat  nullum  plusve  minusve  latus ; 
onvexa  foret,  parti  vicinior  esset ;  275 

ec  medium  terram  mundus  haberet  onus. 


De  forma  templi  rotunda, 
:hufl  diclo  \oco, Upbv  lyKVKkuw, 
met,  Numam  hanc  forraam  se- 
este,  noQ  ut  assimilaret  terrae 
U  tamquara  ea  dea  esset,  sed 
i  hujus  mundi,  cujus  naedium 
;orei  ignem  esse  arbitrentur. 
ius  Halicarn.  dict.  loc.  terram 
ifn  conjungit ;  Vestam,  quum 
It,  que  medium  mundi  locum 

accendere  ex  sese  superiores 
1M8.  Neqne  Noster  sibi  con- 
lamque  hic  et  ver.  460.  Vestam 
trram  ;  ver.  291.  vivam  fiam' 
Euripid.  Fragm.  178 :  Fata 
*E(rruiv  ^k  tr  ol  ao^i  Bporuv 
'w,  rinivftv  iv  alBkpi.  Vif^i, 
•,  perennis  ;  Virgilius,  ^Eneid. 
):  **  vigilemque  sacraverat  ig- 

Florus  i.  '2.  de  his  sacris :  "  ut 
aulacrum  coelestiura  siderum 
imperii  flamma  vigilaret."  Fth- 
ais.  Terra  et  ignis  forma  illa 
31   sig^ificant,   ibi   esse  tedem 

Lenzias  vero  suam  pro  efus 

n  putat,  ut  sensus  sit:   forma 

ateme  et  focus  describunt  tem- 

/este,  sunt  ei  propria. 

Festus:    "  Rotundam  «den 


Vests  Numa  Pompilius,  rex  Romano- 
rum,  cottsecrasse  videtur,  qnod  eam- 
dem  esse  terram,  qua  vita  hominiim 
snstentaretur,  crediderit,  eamque  in 
pilflB  formam  esse,  ut  sui  simili  templo 
coleretor."  De  pendente  hoc  onere 
ia  aere  subfeeto  vide  Met.  i.  12.  Vef- 
sns  sqq.  sex  271 — 276-  non  leguntiir, 
nisi  in  Ursini  libro  et  sex  aliis,  et  vi- 
dentur  roihi  spurii  esse,  naroque  qio 
referes  ver.  273.  loeata?  tA  Umm 
ver.  269 1  at  alia  sufajecta  ioterpotita 
sunt,  voiubilitas  et  angulus,  Ip$a  oo- 
lubilitas,  etc.  volubilitas  globum  auati- 
net  in  Bquilibrio ;  vide  ad  Met.  i.  18 ; 
Cicero  Nat.  Deor.  ii.  19 :  "  MoiHii 
volubilitas,  que  niai  in  globosa  forma 
esse  noo  posset."  Idem  in  Timeo  e. 
10.  deue  mundum  ad  volubilitatem  ro- 
tundavii,  Cstenim  non  orbis  plaoua 
hic  cogitandus  est,  sed  pila,  globua. 
Nec  angulus  depressus  intelligenduii, 
sed  procorrens,  prominens»  ut  ver. 
28 1 .  diserte  monetur.  Eminentes  au* 
tem  partet  premunt  infenora,  quibus 
innituntur.  Nee  medium,  etc.  son 
baberet  molem  terrs  in  medio.  Onus 
qoidquid  gestator;  iv.  241.  onus  ta- 
guinis. 


320 


P.  OVIDII  NASONIS 


Arce  Syracosia  suspensus  in  aere  clauso 

Stat  globus,  immensi  parva  figura  poli : 
Et  quantum  a  summis,  tantum  secessit  ab  imis 

Terra :  quod  ut  fiat,  forma  rotunda  facit.      280 
Par  facies  templi ;  nullus  procurrit  in  illo 

Angulus :  a  pluvio  vindicat  imbre  tholus. 
Cur  sit  virgineis,  quaeris,  dea  culta  ministris? 

Inveniam  causas  hac  quoque  parte  suas : 
Ex  Ope  Junonem  memorant  Cereremque  creatas 

Semine  Saturni ;  tertia  Vesta  fuit.  286 

Utraque  nupserunt;  ambse  peperisse  feruntur: 

De  tribus  impatiens  restitit  una  viri. 
Quid  mirum,  virgo  si  virgine  laeta  ministra 

Admittit  castas  in  sua  sacra  manus  ?  290 


277.  Archimedes  Syracusanus,  ut 
multa,  ita  et  spheram  inveuit,  quaa 
motus  solis  et  stellarum  errantium 
referret,  ita,  ut  tarditate  et  celeritate 
dissimillimos  motus  una  regeret  con- 
versio.  Ciocta  erat  capsa  vitrica, 
qua  aer  clausM  motum  illum  efficere 
credebatur;  Cicero,  Tuscul.  i.  25; 
Claudianus,  Epigr.  68 :  Jura  po/t,  re- 
rumque  Jidem,  legesque  dearum  (ordi- 
nem  naturs,  systema  mundi)  ¥A:ee 
Syracoiius  transtulit  arte  senex,  /ii« 
elusus  variis  famulatur  spiritus  astris, 
Et  vivum  certis  motibus  urget  opus. 
Lenzius  putat,  Archimedem  usum  esse 
eam  in  rem  vi  roagnetica.  Syracona 
etiam  metri  necessitate  correxit  Hein- 
sius  quum  libri  omnes  Syracusia  ba- 
berent.  Sic  et  poetae  graeci  ^vpaKo- 
ffioQ,  Idem  ex  optimo  Patavino  et 
duobus  aliis  arte  rautavit  in  arce ; 
monetque»  intelligi  Achradmam,  edi- 
tiorem  Syracusarum  partem  ;  ibi  enim 
servatam  esse  illam  sphaerara,  ex  Athe- 
ntsOf  V.  xi.  p.  207.  apparere.  TholuSt 
tectum  (proprie  interius)  rotund»  ae- 
dis  in  testudinem  concaraerata^.  Ptu- 
vius  imber  ut  Tacitus,  Histor.  v.  23. 


pluvialu  imbres;  qui  et  cum  iri  ca- 
duDt,  et  diu  durant.  C«tenim  apod 
Flutarchum,  Sympos.  vii.  4.  qaidaiB 
observat,  measam  quoque  terrs  eue 
simulacrum,  eamque,  quia  rotQDda  at 
et  stabtlis,  recte  a  quibutdam  Veitam 
vocari. 

283—294.  Cur  dea  virgineis  cola- 
tur  ministris.    Multi  inter  veteres  ejus 
rei  causam  quaesiverunt.    Plutarchos, 
cap.  9.  Numam  putat  aut  puram  in- 
corruptamque  ignis  Datunun  impollo- 
tis  Vestalium  corpohbus   credidine. 
aut  infecunditatem  et  sterilitatem  vir- 
ginitati     adsimilasse  ;     conf.    Cicer. 
Ligg.  ii.  12.     Etiam   Ovidius  dait 
causas  adfert :  in  Grscia  vidua  prc- 
erant  sacris  Vests.     Vesta  filia  erat 
raaxima  natu  Saturai  et  Opis;  vide 
ad  ver.  30.     Impatiens  viri ;  ut  Me- 
tara.  i.  479 :    "  impatiens  expersqae 
viri."     Littus  eleganter  de  eo,  qui  ht- 
bet  aliquid,  qui  instructus  est  aliqot 
re ;  Virgilius,  y£neid.  i.  275.  Romn- 
lus  luptt  tegmine  latus ;  et  ver.  696. 
duce    Uttus   Achate ;     Ovidius,  Mt- 
tam.  ii.  634:    divina  stirpis  ahmw 

lAttUS. 


FASTORUM  UB.  VI. 


321 


Nec  tu  aliud  Vestam,  quam  vivam  intellige  flam- 

Nataque  de  flamma  corpora  nulla  vides.  [mam : 
Jure  igitur  virgo  est,  quae  semina  nuUa  remittit, 

Nec  capit ;  et  comites  virginitatis  habet. 
Esse  diu  stultus  Vestae  simulacra  putavi :         295 

M ox  didici  curvo  nulla  subesse  tbolo. 
Ignis  inexstinctus  templo  celatur  in  illo : 

Effigiem  nullam  Vesta,  nec  ignis,  habent. 
Stat  vi  terra  sua ;  vi  stando  Vesta  vocatur ; 

Causaque  par  Graii  nominis  esse  potest.      300 
At  focus  a  flammis,  et,  quod  fovet  omnia,  dictus ; 

Qui  tamen  in  primis  aedibus  ante  fuit. 
Hinc  quoque  vestibulum  dici  reor :  inde  precando 

Adfamur  Vestam ;  Quae  loca  prima  tenes. 
Ante  focos  olim  longis  considere  scamnis         305 

IVf  os  erat ;  et  mensae  credere  adesse  deos. 


391.  Hanc  alteram  cansam  etiam 
Lactantius,  Inst.  I.  xii.  5.  ez  hoc  loco 
adfeit :  "  Quia  igois  inviolabile  sit 
dementum,  nihilque  nasci  possit  tz 
eo,  quippe  qui  omnia,  qus  arripuerit, 
abeamat." 

395.  In  templo  nullum  Vests  sig* 
nnm  erat,  utnec  apud  Grscos,  (Pau- 
sanias,  Corintb.  cap.  35.)  quod  Ovi- 
dint  adhuc  ignorabat,  quum  iii.  45. 
acriberet.  Sed  extra  templum  effigies 
gnt  varie  exprimebatur ;  vid.  Lipsius 
de  Veata,  cap.  3. 

299.  Amobius  adv.  Gentes,  iii.  p. 
119:  "  Terram  nonnulii  Vestam  esse 
pronvntiant,  quod  in  mundo  stet  sola, 
csBleria  ejus  partibus  mobilitate  in 
perpetao  constitutis."  Sic  jam  Plato 
in  Phedon.  Mivtt  fdv  'Earia  iv 
^iOv  huof  iiAmi.  Sed  mira  est  haec 
Ovidii  etymologia;  melius  Cicero, 
Nat.  Deor.  ii.  27 :  *'  Vestss  noroen  a 
Grads  est;  ea  est  qu»  ab  illis  'E<rria 
dicitiir.     Vis  autem  ejus  ad  aras  et 

VOL.  V. 


focos  pertinet.*'  Conf.  idem  Legg. 
ii.  12.  Cauta  Graii  nondnu,  ut  'Eoria 
dicta  sit  ab  kar&v<Ut  S  IotIv  iv  kvl 
r67rtft  ISpwrBai'  £t  sic  sane  scholias- 
ts  quidam.  Quod  fovet ;  id  quoque 
ineptum.  Primat  €tdu  Krebsius  in- 
tellexit  aditum  templi.  Immo  de 
aedibns  humanis  cogita,earumque  ves* 
tibulo  :  vide  ad  i.  137.  Grasci  Veste 
primae  sacra  faciebant,  prius  etiam 
quam  Jovi ;  vide  lipsium  de  Vesta, 
cap.  2.  cui  Ovidias  quoque  his  verbis 
eo  adlusisse  videtur,  quamquam  ipae 
ad  vestibulum  retulerit.  Vulgo  legi» 
tur  :  inde  precando  Dicimut,  o  Vetta. 
305.  Etiam  Virgilius,  iEn.  vii.  176 : 
"  Ferpetuis  soliti  patres  considere 
mensis,"  ubi  vide  Servium.  De  Fa- 
cuna,  dea  otii  et  vacantium,  vide  Ho- 
ratii  interpp.  ad  I.  Ep.  x.  49.  De 
more  veuuto,  scii.  considendi  ante  fo- 
cos.  Hinc  cibi  mittebantur  VetUt,  in 
focum  Vestalem.  Fert,  continet.  Pu» 
ram  Neapolis  nunc  explicat,  detertam, 
Tt 


322 


P.  OVIDII  NASONIS 


Nunc  quoque,  quum  fiunt  antiquae  sacra  Vacunse» 

Ante  Vacunales  stantque  sedentque  focos. 
Venit  in  hos  annos  aliquid  de  more  vetusto : 

Fert  missos  Vestae  pura  patella  cibos.  310 

Ecce,  coronatis  panis  dependet  asellis.; 

Et  velant  scabras  florida  serta  molas. 
Sola  prius  furnis  torrebant  farra  coloni ; 

Et  Fornacali  sunt  sua  sacra  deee. 
Subpositum  cineri  panem  focus  ipse  parabat ;  315 

Strataque  erat  tepido  tegula  quassa  solo. 
Inde  focum  servat  pistor,  dominamque  foconiin, 

Et  quse  pumiceas  versat  asella  molas. 
Praeteream,  referamne  tuum,  rubicunde  Priape, 

Dedecus  ?  est  multi  fabula  plena  joci :  320 


mundam ;  quamquam  purum  et  omne 
id,  quod  rebus  sacris  inservit. 

311.  Diebus  feriatis  etiam  antman- 
tia  coronari  solcbant,  ut  juvenci,  i. 
663.  catuli,  etc.  Vide  Wernsdorf.  ad 
Poetas  minor.  tom.  i.  pag.  253.  Ad 
nostrum  locum  pertinet  Propert.  IV. 
i.  21.  ubi  de  antiquis  tcmporibus : 
"  Vesta  coronatis  pauper  gaudebat 
asellis."  Kecte  Ncapolis  putat,  pa- 
nem  dependentem  habui^sc  formam  cn- 
rons ;  ver.  347 :  de  pane  monilibus 
orma.  Lactantius,  Inst.  I.  xxi.  26 : 
"  asinum  Vestalibus  paoibus  coro- 
nari."  Quamquam  et  flores  addeban> 
tur  ;  ver.  469.  Krant  autem  niolitorii 
asini,  quibus  id  honoris  habebatur ; 
unde  et  molae  adduntur.  Eas  et  alibi 
Mcabras  vocat;  Art.  Amator.  iii.  290: 
"  Ut  rudit  ad  scabram  turpis  asella 
molam ;"  Medicam.  Faciei,  58 :  "  Len- 
ta  jube  scabra  frangat  aselia  mola." 
Causa  hujus  epitheti,  e  Seneca,  Epist. 
90.  patet,  ubi  de  pane6cii  inventione 
agit :  aliquis  **  lapidem  asperum  as- 
pero  imposuit  ad  similitudinem  den- 
tium."    Quamquam    et    alis   mole 


partet  icabr^,  id  est,  oon  Unrci»  om 
potuerunt.  De  molis  tmm  maooaiiU, 
quam  asinariis  veterum  vide  Bcd- 
mann.  in  Symbolia  ad  historiaiB  U- 
veot.  vol.  ii.  p.  1.  et  qui  ibi  laiKiaBtir. 

313.  Confer  cum  his  ii.519  tqq^c* 
quae  ibi  notata  sunt  de  Jarre,  de  co 
iorrendo  et  de  Fomaeaiibns,  Aote- 
quam  furni  usus  repertus  eutL,fic» 
calido  veteres  utebantur  ad  paoeiD 
coquendum ;  Seneca,  £lpist.  90:  "  Pt- 
nem  primo  cinis  calidus  et  ienreu 
lesta  percoxit :  deiode  fumi  pauUtia 
repertl  sunt  et  alia  genera."  Paocs 
illi  placentffi  forraam  habebant.  oec 
nisi  sub  ccenas  tempus  coquebaotoT; 
vide  Ileynii  Opuscul.  Acad.  voL  i* 
p.  374.  Piimureas :  HeinaiusinOpQSC* 
p.  236.  cum  plurimis  MSS.  piuiiciM 
tuetur,  id  est,  rubras.  ImoM  ^mmt 
omnis  lapis  excavatus;  iv.  495.  c( 
infra  ver.  381.  eava  wuuhina  moU  v»- 
catur. 

319.  Simillima  fabula  i.  391—440; 
et  Noster  ex  una  duas  fecisse  videtur. 
ut  rem  sibi  gratissimam  bis  nanare 
posset.    Sic,  ut  hic,  sed  breviter,  re- 


FASTORUM  LIB.  VI. 


332 


Turrigera  frontem  Cybele  redimita  corona 

Convocat  aeternos  ad  sua  festa  deos ; 
Convocat  et  Satyros,  et  rustica  numina,  Nymphas. 

Silenus,  quamvis  nemo  vocarat,  adest. 
Nec  licet,  et  longum  est  epulas  narrare  deorum : 

In  multo  nox  est  pervigilata  mero.  326 

Hi  temere  errabant  in  opacse  vallibus  Idae : 

Pars  jacet,  et  molli  gramine  membra  levat. 
Hi  ludunt :  hos  sonmus  habet :  pars  brachia  nectit, 

Et  viridem  celeri  ter  pede  pulsat  humum.    330 
Vesta  jacet,  placidamque  capit  secura  quietem, 

Sicut  erat  positum  cespite  fulta  caput. 
At  ruber  hortorum  custos  Nymphasque  deasque 

Captat ;  et  errantes  fertque  refertque  pedes. 
Adspicit  et  Vestam ;  dubium,  Nymphamne  putarit» 

An  scierit  Vestam ;  scisse  sed  ipse  negat.    336 
Spem  capit  obscaenam,  furtimque  accedere  tentat ; 

Et  fert  suspensos,  corde  micante,  gradus. 
Forte  senex,  quo  vectus  erat,  Silenus  asellum 

Liquerat  ad  ripas  lene  sonantis  aquae.  340 

Ibat,  ut  inciperet  longi  deus  Hellesponti, 

Intempestivo  quum  rudit  ille  sono. 


peiiu  est  a  Lactantio,  lost.  I.  xxi.  25. 
^ui  eam  ab  ipso  Ovidio  fictam  putat. 
JDe  tmrrigera  corona  i v .  2 1 9  sqq .  Evo- 
eot  altenim,  qui  eum  aliunde  ad  se 
.yeoire  jubet.  Convocat  h.  1.  aptius 
est.  LiM. 

325.  Nee  licet,'}  Recte  BurmaDout 
DOtat  respici  Tantali  fabulam,  qui 
epulis  deorum  admotus,  quum  ibi  acta 
narranet,  poenam  .senaerit.  De  Jda 
ejnsque  vallilyu»  ver.  15;  iv.  182. 
Neetere  ^ac^,  implexis  manibus  in 
orbem  saltare;  Horatius,  II.  Od.  xii. 


18:  dare  brachia  Ludentem  nitidis 
virginibus.''  PuUare  humum  de  sal- 
tante  etiam  Horat.  I.  Od.  xxxvii.  1. 
idem,  iii.  Od.  18.  pellere  humum,cnm 
Lucretio :  "  Gaudet  invisam  pepulisse 
fossor  Ter  pede  terram ;"  quibus  tri- 
pudiuro,  ut  et  h.  1.  describitur.  Mox 
Qonnulli  posito  eesffite,  ut  cespes  de 
industria  subpositus  fuerit  capiti. 

335.  Dubium  non  ad  Priapum  per- 
tinet,  sed  hsc  sunt  verba  Ovidii  in- 
terposita.  Cum  verbis  fert  wutpentott 
etc.  confer  i.  425—429. 


324 


P.  OVIDII  NASONIS 


Territa  voce  gravi  surgit  dea :  convolat  omnis 

Turba :  per  infestas  effugit  ille  manus. 
Lampsacos  hoc  animal  solita  est  mactare  Priapo : 

Apta  asini  flammis  indicis  exta  damus :        346 
Quem  tu,  diva  memor,  de  pane  monilibus  omas. 

Cessat  opus :  vacuae  conticuere  molse. 
Nomine,  quam  pretio  celebratior,  arce  Tonantis, 

Dicam,  Pistoris  quid  velit  ara  Jovis.  350 

Cincta  premebantur  trucibus  Capitolia  Grallis : 

Fecerat  obsidio  jam  diuturna  famem. 
Jupiter,  ad  solium  Superis  regale  vocatis, 

Incipe,  ait  Marti ;  protinus  ille  refert : 
Scilicet  ignotum  est,  quae  sit  fortuna  meorum,  365 

Et  dolor  hic  animi  voce  querentis  egeL 


344.  £dit.  Neapolis  effugit  illa,  ut 
Vesta  dicatur  Priapi  manus  efFugisse : 
quod  placet  Taubuero,  sed  non  mihi : 
immo  ilU  Priapus  eflfugit  per  manus, 
tjuas  dii  convolantes  ei  injicere  vole- 
baot.    lMmp$aco8t  etc.    Sic  et  i.  439  ; 
et  Lactantius,  dicto  loco :  **  Hac  de 
causa  Lanipsacenos  asellum  Priapo, 
quasi   in  ultionem   mactare   consue- 
visse:  apud  Komanos  vero  eumdem 
Vestalibus  sacris,  in  honorem  pudi- 
citiae,  panibus  coronari.'*     Inde  patet 
Lactantium,  qui  diserte  monet,  se  ex 
Ovidii  Fastis  hanc  fabulam  repetere, 
hoc  quoque  distichon  hahuisse  in  suo 
cod.  quod  Heinsius  ab  homine  male 
feriato  prster  rem  inculcatum    esse 
putabat ;  sed  nec  potest  abesse  prop- 
ter  sqq ;  nam  qHem  refertur  ad  asinum. 
Burmannus  hsc  sic  refingi  volebat: 
^yLampsacos  hinc  animal  soUta  hoc  maC' 
iare  Priapo:  liinc  asinijlammis  indi- 
cis  exta  damus  ;  quia  hinc  asini  cst  in 
multit  edd.     Memor ;    aliter  judicat 
Lactantius :  "  Quid  turpius  ?  quid  fla- 
gitiosius,  quam    si    Vesta   beneficio 


anni  virgo  estl"     CetuU  apm 
die  Vestalium. 

349—394.  Digretno  «d  «w  Je^ 
Pistorit,  qusB  non  pertinet  ad  rcBi 
quaroquam  in  hac  fabala  ecim  V«tt 
partes  qusdam  fuere.  Forte  ver.318 
s(iq.  hsc  inserendi  poeta  occasioBeB 
dedere.  Summam  rei  habei  liviBt, 
V.  48 :  "  Quum  identidem  Galli  (Ro- 
manis  in  Capitolio  inclosts)  Csimb 
objicerent,  eaque  necessitate  ad  dedi- 
tionem  vocarent,  dicitur  aveitettic 
ejus  opinionis  causa  multis  locis  pani 
de  Capitolio  jactatus  esae  in  liortiaB 
stationes."  Id  consilium  ad  deos  aee- 
tores  postea  relatum  et  ab  Ovidio  ei- 
ornatum  est.  Arx  Tonanti»,  Capito* 
lium.  Tmcibus;  etiam  Livins,  vi* 
28 :  **  species  Gallorum  truces." 

354.  Incipere  etiam  vcr.  34L  ah»- 
lute  positum :  h. ).  supplend.  refenv. 
Scilicet  gravom  indignatioDem  cub 
irrisione  quadam  exprimit,  MgatqM 
ignotum  esse  id,  quod  jam  additar. 
Jacere  de  victis. 


FASTORUM  LIB.  VI. 


335 


Si  tamen,  ut  referam  breviter  mala  juncta  pudori, 

Exigis :  Alpino  Roma  sub  hoste  jacet. 
HflBC  est,  cui  fuerat  promissa  potentia  rerum, 

Jupiter  ?  hanc  terris  impositurus  eras  ?         360 
Jamque  Suburbanos,  Etruscaque  contudit  arma. 

Spes  erat  in  cursu :  nunc  Lare  pulsa  suo  est. 
Yidimus  ornatos,  aerata  per  atria,  picta 

Veste,  triumphales  occubuisse  senes. 
Vidimus  Iliacse  transferri  pignora  Vestae  366 

Sede :  putant  aliquos  scilicet  esse  deos. 
At  si  respicerent,  qua  vos  habitatis  in  arce, 

Totque  domos  vestras  obsidione  premi ; 


359.  IUa  promitsa  potentia  etiam  i. 
517;  MeL  ii.  259.  occurrit.  Confer 
Virgilimn,  ^neid.  i.  257  sqq.  Itnponi 
de  dominis;  livios,  xlv.  36:  "  Si 
dcNDimmilites  imperatoribusimponan- 
tnr."    Lare,  sede  sua,  deleta  urbe 


363.  Galli,  quum  in  urbem  defen- 
aofibtts  nudam  penetrassent,  in  sedium 
vestflniUa  sedentes  repererunt  senes 
copwilarcs    et    triumphales,    eosque 
aplendidis  veatibus  omatos,  quos  in 
acdilraa  tuia  trucidaverunt ;  Iivius,v. 
41.     Secondum  Plutarchum  in  Ca- 
Bullo,  21  et  22.  id  factum  in  foro; 
mpmd  Floram,  i.  13.  in  foro  viri  illi  se 
«liiB  Mambusconsecrant ;  inde  in  suas 
quisque  sdes  regressi  in  seHis  curili- 
bna  Gonsidant.   £t  atria  et  vestibula 
Livitis  in  hac  re   memorat.    ^rata 
atria  ezpUcant,  in  quibus  statu»  senes 
disposits.     Mihi  Heinsii  conjectura 
pUuset,  rngrata ;  etenim  Livius  dicto 
loeo»  patentia  atria  prineipum ;  Flo- 
ms  patentet  domot ;  Valerius  Maxim. 
iii.  117.  apertat  januas  habet.    Vettet 
earam  Flutarch.  vocat  upd^  Kai  Xafi- 
srpdc ;    Flonis  trabeat ;   Livius,  qtue 
auguttittima  vettit  ett  thentat  ducenti- 
but  triumpkantibusve,  ea  vettiti  medio 


edium  tedere ;  ea  erat  purpurea,  auro 

intexto  pieta  ;  Plin.  viii.  48  ;  iz.  60. 

365.  Plutarchus  in  Camillo,  20 : 

T6  irvp  TTJQ  'EaTiac  eA  wapOivoi  furA 

T&v  ttp&v  apwaodfuycu  i^vyov,    Sa- 

cra  religiosissima  tum  partim  in  doliis 

defossa,  partim   plaustris    deportata 

sunt ;   Livius,  v.  40;   Fiorus,  i.  13. 

Etiam  post  deot  signum  interrogandi 

mutavi,  et  scilicet  capiendum  ut  ver. 

355.    Hoc  sibi  vult :  stulti  illi  adhnc 

putant  deos  ette  aliquot,  qui  vim  ha- 

beant  et  curam  gerant  rerum  humana- 

rum;  Metam.  vi.  542:    "  Si  tamen 

hec  Superi  cernunt ;  si  numina  divAm 

Sunt  aliquid."     iEque   recte  autem 

dicitur  aUquem,  ac  aliquid  esse  de  iis» 

qui    potentia,    dignitate,  auctoritate 

valent.  Qua  vos  habitatis,  CapitoUum, 

ubi  vos  multis  templis  et  aris  coli- 

mini.    Omnes  fere  dii  ibi  colebantur, 

et  jam  illo  ipso  tempore;  apud  li- 

vium,  vi.   16.  Manlius;    "  Jnpiter, 

Junoque  regina,  ac  Minerva,  ceteri- 

que  dii  desque,  qui  Capitolium  ar- 

cemque  iocolitis."     Nil  opis  este  in 

cura,  non  opem  esse  exspectandam  a 

cura.     Tura  perire,  frustra  accendi, 

manu  toUicita,  manu  hominum  de  sa- 

lute  sua  sollicitorum. 


338 


P.  OVIDII  NASONIS 


Qua  Velabra  solent  in  circum  ducere  pompas,  405 

Nil  praeter  salices»  cassaque  canna  fuiL 
Ssepe  suburbanas  rediens  conviva  per  undas 

Cantat :  et  ad  nautas  ebria  verba  jacit. 
Nondum  conveniens  diversis  iste  figuris 

Nomen  ab  averso  ceperat  amne  deus.  410 

Hic  quoque  lucus  erat,  juncis  et  arundine  densus, 

Et  pede  velato  non  adeunda  palus. 
Stagna  recesserunt,  et  aquas  sua  ripa  coercet ; 

Siccaque  nunc  tellus :  mos  tamen  inde  manet. 
Reddiderat  causam :  Valeas,  anus  optima,  dixi ;  415 

Quod  superest  sevi,  molle  sit  onme,  tui. 
Caetera  jam  pridem  didici  puerilibus  annis ; 

Non  tamen  idcirco  praetereunda  mihi. 
M oenia  Dardanides  nuper  nova  fecerat  Ilus : 

Ilus  adhuc  Asiae  dives  habebat  opes.  420 


405.  Velabrumt  pianities  inter  Ca- 
pitoIiDum,  Palatinum  et  Aventinum 
montero.  Pompas  intp.  Gallicus  tri- 
umphales  intelligit ;  tu  vero  Circenses 
intelUge,  satis illas  splendidas,  de  qui- 
bus  Amorr.  iii.  2.  et  Suetonius  pas- 
sim.  Quamquam  et  triumphantes  Ve- 
labrum  prstervehebantur ;  Sueton. 
CaBsar.  39.  Velabra  ducunt  pompaSf 
pompte  proceduntperVelabra.  Cassat 
inanis.  Stagnum  autem  Velabri  et 
alii  memorant;  Propert.  IV.  ix.  5: 
Hercules  venit  "  Qua  Velabra  suo 
stagnabant  flumine,  quaque  Nauta 
per  urbanas  velificabat  aquas  ;"  Ti- 
buUus,  II.  iii.  33  :  "  At  qua  Velabri 
regio  patet,  ire  solebat  Exiguus  pulso 
per  vada  linter  aqua.  Illa  sspe  gre- 
gis  ditis  placitura  magistro  Ad  juve- 
nem  festa  est  vecta  puella  die."  Pro 
verba  Heins.  mavult  dicta,  id  est,  dic- 
teria;  sed  t6  ebria  satis  definit  ra- 
tionem  verborum  istorum,  De  verbis, 
quibus  Iffidimus  aut  lacessimus  alte- 


rum,  usitatum  tsi  jacers ;  Cic.  SuL  7. 
jacere  contumeliam :  quamquam  ioter- 
dum  et  simpUciter  edere  sigiiificat 

409.  Vertumnus  iotelligend.  Pro- 
pertius,  IV.  u.  7.  de  foro  RomaDo: 
**  Hac  quondam  Tiberinus  iter  facie- 
bat;  et  aiunt  Remonim  auditos  per 
vada  pulsa  sonos.  At  postquam  ille 
suis  tantum  concessit  alumnis,  Ver- 
tumnus  verso  dicor  ab  amne  deus;" 
idem  ver.  21.  convenierUem  diveras 
Jiguris  describit ;  "  Opportuoa  roei 
est  cunctis  natura  figuris :  In  quam- 
cumque  voles  verte,  decorus  ero ;"  id 
quod  latius  exornavit  Ovidius,  Met. 
xiv.  642  sqq. 

419.  De  PalladiOf  sive  sigoo  Pal- 
ladis,  quod  e  coelo  delapsum,  ^uh 
irtrkQ,  sumroa  religione  in  arce  Iliaca 
colebatur,  quodque  in  multis  numniis 
Juliae  gentis  expressum  ceroitur.  His» 
toriam  ejus  habet  Apollodoms,  III. 
xii.  3.  ubi  vide  Heynium.  Dardanut 
200  s.  150.  ann.  ante  Trojae  excidium 


FASTORUM  LIB.  VI. 


329 


Creditur  armifera  signum  coeleste  Minervae 

Urbis  in  Iliacae  desiluisse  juga. 
Cura  videre  fuit :  vidi  templumque  locumque ; 

Hoc  superest  illi :  Pallada  Roma  tenet. 
Consulitur  Smintheus ;  lucoque  obscurus  opaco425 

Hos  non  mentito  reddidit  ore  sonos : 
^theriam  servate  deam ;  servabitis  urbem : 

Imperium  secum  transferet  illa  loci. 
Servat,  et  inclusam  summa  tenet  IIus  in  arce  ; 

Curaque  ad  haeredem  Laomedonta  venit.     430 
Sub  Priamo  servata  parum :  sic  ipsa  volebas, 

Ex  quo  judicio  forma  revicta  tua  est. 
Seu  genus  Adrasti,  seu  furtis  aptus  Ulixes, 

Seu  pius  ^neas,  eripuisse  datur. 
Auctor  in  incerto :  res  est  Romana ;  tuetur     435 

Vesta,  quod  adsiduo  lumine  cuncta  videt. 


DardamaiD,  urbem  ad  Idam  moDtem, 
condidit.  Ejus  pronepos  Uu$  autem 
fona  mctnia  fecit,  Ilioo.  Cura,  etc. 
Iter  olim  Ovidium  fecisse  in  Asia, 
magnificasque  ejus  urbes  perspexisse, 
ex  I  Trist.  ii.  77.  II.  ex  Ponto,  x.  21. 
apparet.  Templum  illud  bis  deletum 
est,  bello  Mithridatico  et  a  Fimbria. 
Prius  instauravit  Lysimacbus,  poste- 
rius  aliut. 

425.  Smintheuit  'SfuvMc,  Apollo 
Sminthius,  haud  dubie  a  Sminthe  sive 
SmiDiko,  urbe  Troadis,  sic  dictus; 
HejfD.  in  Observatt.  ad  Hom.  II.  A. 
39.  JEtheream,  ex  sethere  delapsam. 
Servabitis,  etc.  Pignus  imperii  descri- 
bitar.  Disputant,  utrum  eadem  fuerit, 
cujus  in  arce  Ilii  positae  genibus  pe- 
plum  Trojanie  mulieres  apponunt,  II. 
Z.  273.  an  ab  ea  diversa ;  vide  Hey- 
■ii  excurs.  ix.  ad  JEneid,  ii. 

432.  De  judicio  Paiidis  vide  ver. 
16.    De  Palladio  rapto  vari»  erant 

VOL.  V- 


traditiones.  Secundum  alios,  Diome- 
des  et  Ulysses  abstulerunt  ante  Tro- 
jam  captam  ;  Mn,  ii.  164  sqq  :  secun- 
duro  alios,  ab  Antenore  proditum  est 
Achivis.  Furta,  res  clandestinas ; 
Met.  xiii.  104.  de  Ulysse:  furtis  in- 
cautum  decipit  hostem."  NonnuIU 
tradebant,  Grscos  simulacrum  ad  veri 
similitudinem  eripuisse,  JEneam  autem 
rei  gnarum  adtulisse  verum  ;  Dionys. 
Halicarn.  ii.  66.  Datur,  id  est,  oar- 
ratur. 

435.  Locus  mihi  sauus  videtur. 
Quicunque  Palladium  rapuerit,  certe 
Kom»  est,  ibique  servatur  in  asde 
Vests,  quae  id  tuetnr,  quia  in  igne 
perpetuo  templi  sui  omnia  videt ;  sed 
Heinsius  corrigebat:  praset  Romana 
tuetur ;  quod  adtiduo  lumine  juncta 
(ut  Gronovius  suaserat)  videt ;  quod 
videt  junctum  Ve&ts  Palladium,  nem- 
pe  quod  eodem  templo  e;»t  sub  Vests 
tutela. 

Uu 


S30 


P.  OVIDII  NASONIS 


Heu  quantum  timuere  Patres,  quo  tempore  Vesta 

Arsit,  et  est  adytis  obruta  pagne  suis ! 
Flagrabant  sancti  sceleratis  ignibus  ignes ; 

Mixtaque  erat  flammae  flamma  profana  pise.  440 
Adtonitse  flebant,  demisso  crine,  ministrse  : 

Abstulerat  vires  corporis  ipse  timor. 
Provolat  in  medium,  et  magna,  Succurrite,  voce, 

Non  est  auxilium  flere,  Metellus  ait : 
Pignora  virgineis  fatalia  tollite  palmis,  445 

Non  ea  dunt  voto,  sed  rapienda  mana. 
Me  miserum  !  dubitatis  ?  ait :  dubitare  videbat, 

£t  pavidas  posito  procubuisse  genu. 
Haurit  aquas ;  tollensque  manus,  Ig^oscite,  dizit, 

Sacra  :  vir  intrabo  non  adeunda  viro.  450 

Si  scelus  est,  in  me  commissi  pcena  redundet : 

Sit  capitis  damno  Roma  soluta  mei. 
Dixit,  et  irrupit :  factum  dea  rapta  probavit ; 

Pontificisque  sui  munere  tuta  fuit. 


437.  De  hoc  inceDdio  teropore  belli 
PuDici  secuDdi,  et  de  Metelli  studio 
servaudi  Palladium  coof.  DioDys. 
Halic.  ii.  66 ;  livii  Epitoro.  19 ;  Vale- 
riuni  Maxim.  i.  4  ;  SeDecam,  CoDtrov. 
iv.  2 ;  Plin.  Histor.  Natur.  vii.  43.  s. 
45.  Flagrahant,  eic,  Lusus  iueptus, 
sed  Ovidio  consentaaeus. 

441.  MinUtrtt  apud  Dionysium 
fugiunt.  L.  Caecilius  MetelluSt  qui, 
Carthaginiensibtts  in  Sicilia  devictis» 
138.  elephaDtos  iD  triumpho  duxit, 
pontifex  maximus  erat,  ideoque  pr«- 
fectus  Vestalibus  et  Vestae  sacris.  Is, 
Deglecta  sua  salute,  utilitatis  publicx 
causa,  summo  cum  periculo  est  ausus 
iu  ardens  penetrale  irrumpere  et  sacra 
deserta  a  virgiDibus  ex  ipso  inceudio 
eripere.  Magna  vo;i.  est  clara ;  etiam 
apud  Liviuro,  i.  48.  Servius  rex  clamat 
magna  voce,     De  pignoribus  imperii 


vide  iii.  422.    Fataiia,  uode  peadet 
fatum  imperii. 

449.  Haurit  aquas,  quibus  te  lu- 
straret  ante,  quam  sacra  adireU  Vim 
interdiu  patebat  templum  Vests  ;  sed 
ad  ejus  iutima  penetrare  ne  poDtifici 
quidem  maximo  licebat;  DionysiQS 
Halicaru.  dicto  loco ;  hinc  Lucaous, 
i.  503.  de  Vestali :  *'  Tiojanam  toU 
cui  fas  vidisse  Minervam.'* 

453.  Irrumpere  verbum  in  hac  re 
proprium»  ul  docet  BunBannus ;  ahi 
eripnit,  arripuit,  Passus  est  Metellas 
id  damni,  ut  iDceudio  usum  oculoruin 
amitteret;  sed  senatus  id  oompensa- 
vit  magnis  honoribus,  quoe  Dionysii , 
adhuc  aBtate  statua  in  Capitolio  ei 
posita  testabatur ;  Plinius  dicto  loco : 
*'  Tribuit  ei  populus  Romanus  qvod 
nuDquam  uUi  alii  ab  condito  sevo,  vt, 
quoties  in  ienatum  iret,  cumi  Teheie» 


FASTORUM  LIB.  VI. 


881 


Nunc  bene  lucetis  sacra  sub  Ceesare  flammae :  455 

Ignis  in  Iliacis  nunc  erit,  estque,  focis : 
NuUaque  dicetur  vittas  temerasse  sacerdos 

Hoc  duce ;  nec  viva  defodietur  humo. 
Sic  incesta  perit ;  quia,  quam  violavit,  in  illam 

Conditur;  et  Tellus  Vestaque  numen  idem  est. 
Tum  sibi  Callaico  Brutus  cognomen  in  hoste  461 

Fecit,  et  Hispanam  sanguine  tinxit  humum. 
Scilicet  interdum  miscentur  tristia  laetis, 

Ne  poptilum  toto  pectore  festa  juvent. 
Crassus  ad  Euphraten  aquilas,  natumque,  suosque 

Perdidit,  et  leto  est  ultimus  ipse  datus.         466 
Parthe,  quid  exsultas?  dixit  dea:  signa  remittes; 

Quique  necem  Crassi  vindicet,  ultor  erit. 
At  simul  auriti^  violae  demuntur  asellis, 

Et  Cereris  fruges  aspera  saxa  terunt ;  470 


tor  ad  Curiam.  Magnum  et  sublime, 
sed  pro  oculis  datum." 

465.  Desinit  hic  locus  in  votum. 
C^utr  vel  Augustus,  vel,  ut  Lenzius 
Tnlt,  Tiberius.  Augustus  quidem  Ves- 
talium  commoda  inprirots  auzit ;  Sue- 
tonius  August.  31.  Tememrt  plus 
«st,  quam  polluere;  Metam.  ii.  592. 
ftUrium  temeraue  eubile,  Vitt4t  vir- 
^ea  pro  ipsa  virginitate.  De  in- 
cmtu  Vestalium  earumque  supplicio 
vide  Plinium,  iv.  Epist.  1 1.  et  que  ibi 
Dotavimns. 

461-— 468.  Eodem  die  Brutut  Cal- 
imiei  eognomen  invenit,  Crattus  autem 
devietus  e$t  a  Parthis.  Hec  quo  arc- 
tius  juDgerentnr  superioribus,  inter- 
potuit  versu  467.  deam,  nempe  Ves- 
tam.  GalUtci,  populus  LusitaniaB 
inter  Miniom  et  Durium  amnes ;  hos 
vicit  anno  U.  C.  618.  Decimus  Bru- 
tm$;  Flonis,  II.  xvii.  12:  "  D. 
Bnitua  aliquanto  latius  Celticos  Lusi- 
-tanosqtte,  et  omnis  Galiffciae  popolos, 


formidatumque  militibus  flumen  Obli- 
vionis:  peragratoque  victor  Oceani 
litore,  non  prius  signa  convertit,  quam 
cadentem  in  maria  solem,  obrutum- 
que  aquis  ignem,  non  sine  quodam 
sacrilegii  metu  et  horrore  deprehen- 
dit.''  Adde  Velleium,  II.  v.  1.  Sic 
apparet»  meruisse  eum  GalUsci  nomen ; 
sic  iUud  apud  Piinium,  Florum,  Vel- 
leium  coDstanter  scribitur;  sed  hoc 
loco  non  nisi  unus  Neapolis  cod.  Gal- 
ixeo,  quod  haud  dubie  verum.  Sed 
quia  omoes  reliqui  Hbri,  scripti  et 
editi,  in  Caitaico  conspirant,  nolui  hoc 
movere.  SciUcet  in  principio  senten- 
tiarum  excitat  mentem  legentis,  ut 
Met.  iii.  136. 

465.  De  Crassi  pemicie  et  ultore 
vide  V.  580  sqq. 

466—472.  IV.  Idtu  Delphini  ortus 
vespertinus;  sic  et  Plinius,  xviii.  27. 
Vioi^,  corone,  de  quibus  versu  310. 
Auritus  debetur  Afraoio,  quem  Virgil. 
Georg.  i.  308.  secutus,  auritos  iepore* 


332  P.  OVIDII  NASONIS 

Navita  puppe  sedens,  Delphiaa  videbimus,  inquit; 

Humida  quum  pulso  dox  erit  orta  die. 
Jam,  Phryx,  a  nupta  quereris,  Tithone,  relinqui: 

Et  vigil  Eois  Lucifer  exit  aquis. 
Ite,  bonae  matres ;  vestrum  Matralia  festum ;  475 

Flavaque  Thebanae  reddite  liba  deae, 
Pontibus  et  magno  juncta  est  celeberrima  circo 

Area,  quae  posito  de  bove  nomen  habet. 
Hac  ibi  luce  ferunt  Matutae  sacra  parenti 

Sceptriferas  Servl  templa  dedisse  manus.    480 
Quae  dea  sit ;  quare  famulas  a  limine  templi 

Arceat,  arcet  enim,  hbaque  tosta  petat ; 
Bacche,  racemiferos  hedera  redimite  capillos, 

Si  domus  illa  tua  est,  dirige  navis  iter : 
Arserat  obsequio  Semele  Jovis ;  accipit  Ino    485 

Te,  puer ;  et  summa  sedula  nutrit  ope. 


^it.    De  asino,  quem  Phsdrus,  i.  AnDal.  xii.  24.  forum  boarium,  "  «bi 

11.  auritulum  vocavit,  legitur  etiam  sreum  tauriaimulacrumadspicimus;'* 

Art.   Amat  ii.  547.      Saxa  terunt,  Plinius,  xxxiv.  2.  a.  5.  de  sre  i£gi- 

quediesuperiorecessabant;  ver.  348.  netico:  "  Bos  sreus  inde  captus  in 

473 — 562.  III.  Idui  Matuta  tem-  foro  boario  est  Rome."     Fuit  autem 

plum  potitnm  ut  et  Matralia  in  ejus  id  forum  ia   regione  octava,  ut  ex 

hanorem  ceLebrantur,  Victore   constat.     Ibi   edem    foisse 

De  Tythone  Phryget  ejusque  con-  Matute  matm,  etiam  ex  Livio,  xxxiii. 

juge  Aurora,  vide  i.  461;   iii.  403.  27.  constat;  idem,  v.  19.  ubi  CamiU 

Exit  aqtds,  ut  ii.  ex  Ponto,  v.  50:  lus  vovet,  se  Veiis  captis,  eara 


"  Qualis  ad  £ois  Lucifer  exit  aquis;"  refecturam,  et  cap.  23.  dedicat,  addit 

quamquam  ibi  plurimi,  ortus  aquis;  eam  jam  pridem  dedicatam   esse  a 

Mei,  \\.  92.  aquis  nox  surgit  ab  isdem,  Servio    TuUio    rege  ;   confer  Plutar- 

Verum   Pembroc.   Putean.   Frcf.   et  chum  Camill.  5. 

tredecim   alii,  exit  equis,   quod  sine  483.  Invocat  Bacchum,  qui  ex  ea- 

causa  damnat  Burmannus.     Lucifer  dem  familia,  et  a  Matuta  olim  edu- 

vel  equo  solitario  vehebatur,  vel  curru  catus.     Domus,  familia,  nempe  Cad- 

et  equis  jugalibus ;  Tibullus,  I.  ix.  62.  mea. 

ibique  Heynius;  hinc  Met.  xv.  189.  485 — 498.  Has  fabuls  partesMeL 

quumque  albo  Lucifer  eiit  Clarus  equo.  iii.  260 — 315,  iv.   416 — 529«  copio- 
De  libis  ver.  531.     Thebana  Ino  io    .  sissirae  narravit.  Obsequioy  niMttuD. 

hanc  deam  mutata  est.  iii.  293  :  "  peritura  amantis  Obseqato 

477.  Area,  forum  boarium,  ubi  po-  Semele.''      Edticet,  atque    edeo  eo 

sittt«erat6oiexcre  iEginetico;  Tacit.  alumno    superbiat;    ftlet.    iv.   416* 


FASTORUM  LIB.  VI. 


333 


Intumuit  Juno,  rapta  quod  pellice  natum 

Educet :  at  sanguis  ille  sororis  erat. 
Hinc  agitur  furiis  Athamas  et  imagine  falsa : 

Tuque  cadis  patria,  parve  Learche,  manu.   490 
Moesta  Learcheas  mater  tumulaverat  umbras ; 

Et  dederat  miseris  omnia  justa  rogis. 
Haec  quoque,  funestos  ut  erat  laniata  capillos, 

Prosilit ;  et  cunis  te,  Melicerta,  rapit. 
Est  spatio  contracta  brevi,  freta  bina  repellit,  495 

Unaque  pulsatur  terra  duabus  aquis. 
Huc  venit  insanis  natum  complexa  lacertis ; 

Et  secum  e  celso  mittit  in  alta  jugo. 
Excipit  illaesos  Panope,  centumque  sorores, 

Et  placido  lapsu  per  sua  regna  ferunt.  500 

Nondum  Leucothee,  nondum  puer  ille  Palaemon 

Vorticibus  densi  Tibridis  ora  tenent. 


Rapta  vaihi  non  placet;  veteres  plu- 
rimi  Taptunif  quod  Taubnerus  praefert, 
ut  intellig.  geneiricis  ab  alvo  ereptug, 
Met.  iii.  31 1 ;  sed  pellice  potius  ad 
natum  pertinet,  et  ita  raptum  foret 
otiosom.  Sanguis;  ita  Metam.  v. 
515.  Ceres  Proserpinam  sanguinem 
snum  et  Jovis  vocat.  Plenior  forma 
est  Met.  iv.  788 :  "  matris  de  saoguine 
natos." 

489.  Fnnu,  furoreXisiphoneSiqus, 
excitata  a  Junone,  Athamanti  et  uxori, 
admoto  serpente,  graves  animas  inspi- 
ravit.  Hinc  Athamanti  objecta  imago, 
ut  uxorem  et  duos  filios  pro  lesna 
haberet  cum  gemina  prole,  Learchum, 
autem,  alterum  filiolum,  raptum  de 
sinu  matris  saxo  illideret.  Mox  mater 
quoque  furore  correpta  cum  Melicerta, 
filio  altero,  e  scopulo  se  praecipitat  in 
roaie  ;  Ovidius,  dicto  loco.  Tumula- 
verat  umbrat ;  sepulto  corpore,  anima 
aut  umbra  iepidcro  condi  dicebatur; 
vide  ad  v.  451. 


495.  Isthmus  Corinthiorum  descri- 
bitur ;  ibi  Moluris  scopulus,  unde  Ino 
se  cum  filio  prscipitasse  credebatur ; 
Pausanias,  Attic.  p.  108.  Breve,  an- 
gustum,  non  latum.  Contracta  tpatio, 
contracta  in  spatium. 

499.  Hanc  fabuls  partem  Metam. 
d.  1.  paucissimis  verbis  attigit  et  aliter 
narravit.  Nuoc  id  agit,  ut  Ino  cum 
filio  in  Italiam  deferatur,  ibique  in 
Matutam  deam,  Melicertes  autem  in 
Portunum  mutetur.  lUa  Grscis  Leu- 
cothee,  hic  PaUnnon.  Panope,  una  ex 
quinquaginta  Nereidibus,  quarum  om- 
nium  nomina  Hesiodus»  Theog.  240. 
habet.  Lapnis  beue  de  ea,  qus  more 
Nereidum  per  mare  natat.  Nondum 
Leucothee,  etc.  £a,  qus  nondum 
Leucothee  dea  erat»  is,  qui  nondum 
Palsmon,  jam  tenebant  ora,  ostium, 
Tibridis.  Dentis  Heinsius  mutavit 
in  densi;  d£nsus  idem  quod  fre- 
quens. 


834 


P.  OVIDII  NASONIS 


Lucus  erat :  dubium,  Semelae  Stimulaene  Tocetur; 

Maenadas  Ausonias  incoluisse  ferunt. 
Quaerit  ab  his  Ino,  quee  gens  foret :  Arcadas  esse 

Audit ;  et  Evandrum  sceptra  tenere  loci.      506 
Dissimulata  deam,  Latias  Satumia  Bacchas 

Instimulat  fictis  insidiosa  sonis : 
O  nimium  faciles,  6  toto  pectore  captse, 

Non  venit  haec  nostris  hospes  amica  choris :  510 
Fraude  petit ;  sacrique  parat  cognoscere  ritum. 

Quo  possit  poenas  pendere,  pignus  habet. 
Vix  bene  desierat ;  complent  ululatibus  auras 

Thyades  effusis  per  sua  coUa  comis ;  514 

Injiciuntque  manus,  puerumque  revellere  pugnant. 

Quos  ignorat  adhuc,  invocat  illa  deos : 
Dtque,  virique  loci,  miserae  succurrite  matri ! 

Clamor  Aventini  saxa  propinqua  ferit. 
Adpulerat  ripae  vaccas  (Etaeus  Iberas : 

Audit ;  et  ad  vocem  concitus  urget  iter.       520 


503.  SemeUs  lucus  etiam  RomiB 
fiiit ;  vide  Neapol.  et  Heiauam  qui 
lucum  Faurut  FatxuB  sive  BontE  dea 
intellig.  SemeleD  enim  a  B<eotis 
Fauni  filiam  esse  habitam.  SimiUe 
lucum  habet  Livius,  xxxix.  12  :  "  Ex- 
promeret  sibi,  qus  in  luco  SimilaB 
Bacchanalibus  in  sacro  nocturno  so- 
lerent  fieri."  Porro  Stimulam  deam 
etiam  Augustin.  de  Civit.  Dei,  me- 
morat,  ejusque  lucum  scholiast.  Ju- 
venalis  ad  Sat.  ii.  3 :  "  Sacra  Bac- 
chanalia  ex  SC  damnata  sunt,  quum 
probatum  esaet  senatui,  honestissimas 
ferainas  ad  Stimulae  des  lucum  foede 
aduUerari.*'  Burmannus  putat,  Sti- 
mules  vel  StimuUe  lucum  a  vulgo 
corrupta  pronuntiatione  pro  Semeles 
appellatura.  Vide  et  Gronov.  ad  Livii 
dictum  locum. 

509.  Faciles  ad  credendum»  cre- 
dulse.     In  altero  toto  pectore  capta 


beserunt  interpp.  Schirachius :  "  hcc 
dictio  si  quam  habet  vim,e&m,  habeC : 
vos  tot»  dedits  aliis,  at  ironice  hicsit 
adhibita."  Immo,  ut  ver.  204.  U- 
mine  captus  est  usu  ocalorum  privatas, 
ita  pectore  capta  suot,  privatae  asv 
pectoris  sive  sensu,  stolidae.  Pr(H, 
invadit  vos,  decipere  vos  vult;  ver- 
bum  sumtum  a  gladiatoribus,  qai 
petere  dicuntur  quum  ictum  inferaou 
Pignus  amoris,  filium. 

515.  Revellere ;  alii  avellere:  sic 
Cic.  pro  Font.  17 :  "  De  matris  com- 
plexu  avellere.*' 

519.  De  Herculis  cum  oaecis  liferif 
adventu,  tempore  Evandri,  vide  i.  543 
sqq.  (Etcsus  hic  vocatur  per  prolepsio* 
qui  serius  se  combussit  in  (£ta  mootc ; 
Met.  ix.  230.  Unus  Tiryntldus  kerm. 
Cimcitus,  bpfxriOtlg,  qui  ruit  cclrrrinie; 
iv.  461. 


FASTORUM  LIB.  VI. 


835 


Hercalis  adventu,  quse  vim  modo  ferre  parabant, 

Turpia  feminese  terga  dedere  fugee. 
Quid  petis  hinc,  eognorat  enim,  matertera  Bacchi  ? 

An  numen,  quod  me,  te  quoque  vexat,  ait? 
Illa  docet  partim ;  partim  praesentia  nati  525 

Continet :  et  furiis  in  scelus  isse  pudet. 
Rumor,  ut  est  velox,  agitatis  pervolat  alis ; 

Estque  frequens,  Ino,  nomen  in  ore  tuum. 
Hospita  Carmentis  fidos  intrasse  penates 

Diceris,  et  longam  deposuisse  famem.  530 

Liba  sua  properata  manu  Tegesea  sacerdos 

Traditur  in  subito  cocta  dedisse  foco. 
Nunc  quoque  liba  juvant  festis  Matralibus  illam : 

Rustica  sedulitas  gratior  arte  fuit. 
Nunc,  ait,  6  vates,  venientia  fata  resigna,         535 

Qua  licet:  hospitiis  hoc,  precor,  adde  meis. 
Parva  mora  est :  ccelum  vates  ac  numina  sumit, 

Fitque  sui  toto  pectore  plena  dei. 
Vix  illam  subito  posses  cognoscere;  tanto 

Sanctior,  et  tanto,  quam  modo,  major  erat.  540 


626.  Comtinet,  coercet,  reprimit, 
impedit;  Cicero^.Haruspic.  Resp.  1. 
ExsuUantem  continui,  Mox  Heinsius 
DOD  bene  volebat  provolat,  ut  ver.  443 ; 
at  ibi  provolare  in  medium,  nunc  per- 
volat  icilicet  omnia  loca ;  Claud.  xxii. 
408:  <*Jam  Fama  loquacibus  ales 
Pervolat  oceanum  linguis  :"  ibi  quo- 
qne  Fama  alata.  Minus  graviter  Nos- 
tcr  Met.  vi.  147.  per  oppidafacti  Ru- 
mar  it, 

529.  Leti  cod.  Carmenttt ;  et  Car- 
menta  et  Carmentii  dicta  Evandri 
mater;  vide  Victor.  de  Orig.  R.  5. 
De  Ttfgetffl  vid.  i.  645.    Liba :  testua- 

tia  intelliguntur ;    Varro :    "  Testua* 
tium,  quod  in  testu  caldo  coquebatur ; 


ut  etiam  nunc  Matralibus  id  faciunt 
matrons."  £a  quoroodo  ex  caseo» 
farina  siliginea  et  ovo  facta  sint,  at- 
que  in  foco  caldo  sub  testu  leviter 
cocta,  docet  Cato  de  Agric.  75.  Stibi' 
tui  focus  est  subito  calefactus.    . 

535.  Resignare  bene  de  vata,  qui 
prodit  latentia.  Si  meis  propter  con- 
sensum  tot  codd.  tuemur,  interpreta- 
bimur,  quibus  ego  a  te  excipior.  Ut 
sumere  animum,  vires  dicimur,  quibus 
vel  commovemur,  vel  implemur;  sic 
vates  nunc  sumit  numina  et  calum, 
sive  vira  ciBlestem.  Sanctiar,  augus- 
tioT  ;  ita  apud  Plinium,  pan.  viii.  3. 
NerVti  **  repente  fit  solito  major  et  au* 
gustior,"  quasi  forma  divina  indutus. 


336 


P.  OVIDII  NASONIS 


Lseta  canam :  gaude,  defuncta  laboribus,  Ino, 

Dixit ;  et  huic  populo  dextera  semper  ades. 
Numen  eris  pelagi :  natum  quoque  pontus  habebit; 

In  vestris  aliud  sumite  nomen  aquis. 
Leucothee  Graiis,  M atuta  vocabere  nostris :     545 

In  portus  nato  jus  erit  omne  tuo. 
Quem  nos  Portunum,  sua  lingua  Palsemona  dicet : 

Ite,  precor,  nostris  sequus  uterque  locis. 
Adnuerant :  promissa  fides :  posuere  labores ; 

Nomina  mutarunt ;  hic  deus»  illa  dea  est.     550 
Cur  vetet  aiicillas  accedere,  quaeritis  ?  odit; 

Principiumque  odii,  si  sinat  ipsa,  canam : 
Una  ministrarum  solita  est,  Cadmei,  tuarum 

Saepe  sub  amplexus  conjugis  ire  tui. 
Improbus  hanc  Athamas  furtim  dilexit :  ab  illa  555 

Comperit  agricolis  semina  tosta  dari. 


542.  Dexlera  pro  praspera  Heinsius 
ex  quatuor  MSS.  recepit,  quia  etiam 
i.  67.  ad  Janum  :  Deiter  ades  ducibus ; 
Metam.  dicto  loco  Neptunus,  Veneris 
precibus  commotus,  natantibus  his 
in  mari  "  nomenque  simul  faciemque 
novavit :  Leucotheeque  deum  cum 
roatre  Palsmona  dixit."  Hos  cuncta 
Grscia  venerahatur;  Cicero,  Nat. 
Deor.  iii.  15.  Fonsfabulse  ex  Homeri 
Od.  E.  335.  sqq.  Eamdem  esse  Matu- 
tam  Komanorum,  etiara  Ciccro,  Tusc. 
i.  12.  narrat :  "  Quid  1  Ino,  Cadmi 
filia»  nonne  Leucothea  nominata  a 
Grscis,  Matuta  habetur  a  nostris?" 
De  Matuta  Nonius  Marcel.  *'Manum 
dicitur  clarum,  unde  etiam  mane  post 
tenebras  noctis  diei  pars  prima.  Inde 
Matuta,  qu»  Gra?ce  Leucothea."  Ne- 
apolis  dubitabat.  utrum  FortunuSf  an 
cum  suis  MSS.  Portumnus  scriben- 
dum  sit;  sine  causa :  Cicero,  Nat. 
Deor.  ii.  26 :  *•  Ut  Portunus  a  portu, 
sic  Neptonui  a  nando." 


549.  Promisia  fidet ;  ut  voCa  fin 
uquitur  passim,  etiam  in  his  Fastis, 
legitur,  quum  fit,  quod  quis  optaveitt; 
sic  Jides  promittitur,  quum  quis  pro- 
mittit  se  aliquid  facturum  esse;  iii* 
366  :  PoUicitam  dictis  adde  jidem ; 
Pseudo-Lact.  dePasch.65  :  "  pollici- 
tam  redde  fidem  ;"  Metam.  vii.  323 : 
"  promissa  postquam  Exhibuere  fi- 
dem." 

551.  Confer  Plutarchum,  Qusstioo. 
Roman.  tom.  vii.  p.  83  :  AovXatc  rh 
r^C    KivKoBiaq    Upbv    a^arov,  qai 
addit,    unam    ancillam    introduci   a 
matronis,  colaphisque  verberari.    5k& 
amplexus  ire  etiam  Metam.  vii.  616. 
De  seminibus  illis  tostis  vide  ii.  628: 
iii.  853.     Illam  unam  fuisse  .£toItni 
gente,  Antipheram  nomine,  et  inde 
apud  Chsronenses  sdituum  ante  »- 
dem  Leucothees  cum  flagello  stantem 
dicere  :  Ne  quis  servus  intret,  ne  qus 
serva,  ne  quis  iCtolus,  ne  ulla  ^Dtola» 
Plutarch.  dicto  loco  narrat. 


FASTORUM  LIB.  VI. 


3S7 


i  quidem  fecisse  negat,  sed  fama  reeepit : 
oc  est,  cur  odio  sit  tibi  serva  manus. 
tamen  hanc  pro  stirpe  sua  pia  mater  adoret, 
»sa  parum  felix  visa  fuisse  parens.  560 

rius  prolem  melius  mandabitis  illi, 
tilior  Baccho  quam  fuit  ipsa  suis. 
c  tibi,  Quo  properas,  memorant  dixisse,  Rutili  ? 
uce  mea  Marso  consul  ab  hoste  cades. 
;us  accessit  verbis ;  flumenque  Tojenum    565 
urpureo  mixtis  sanguine  fluxit  aquis. 
dmus  annus  erat :  Pallantide  caesus  eadem 
idius  hostiles  ingeminavit  opes. 


.  Matutam  qod  invocasse  ma- 
0  suis,  sed  pro  soronim  liberis, 
r  causam  hic  adlatam,  narrat  et 
:h.  dicto  loco  p.  84. 
—568.  Eodem,  quo  Matralia 
Do  U.  C.  663.  iD  bello  Marsico 
u,  et  anno  proximo  Didius  oc- 

Mariicum  bellum  est  sociale, 
ortum  a  Marsis  tradiderunt 
et  Diodor.  Siculus,  quamquam 
is,  ii.  16.  potius  ab  Asculaois 

deinde  a  Marsis  exceptum 
Itaque  et  Ovidius  Marswn 
,  Marsicum,  ut  Horatius,  I.  Od. 
Harsits  aper)  potissimum  hostem 
mt.  £o  bello  P.  Rutilium  Lu- 
8.  periise  certum  est ;  Velleius, 
oco:  "Tam  varia  atque  atrox 
L  Italici  belli  fuit,  ut  per  bien- 
contiDuum  duo  Komani  con- 
lutilius,  ac  deiude  Cato  Porcius 
tibus  occiderentur."  Florus,  III. 
I2.fusas  tautum  Rutilii  copias 
at.  Nexus  causa  non  male 
ts  Matutam  deam  inducit  Ru- 
ita  prsedicentem.  De  Toleno 
ride  Cluver.  Ital.  Ant.  ii.  10. 
.  Titta  Didius  unus  ex  prsto- 
D  bello  Marsico,  ut  ex  Appiano 
t;  sed  eumdem  in  eodem  bello 
L.  V. 


periisse,  nullus  veterum  tradidit.  Immo 
Velleius  d.  I.  eum  potius  cum  Minatio 
Magio  Herculaueum  cepisse  oarrat,  et 
paulo  postj  ut  modo  vidimus,  Rutilium 
et  Catonem  Porcium  Domioat,  qui  pcr 
bieooium  coDtiouum  ab  hostibus  cesi 
sint.  Florus  d.  I.  Julium  Ctcsarem  no- 
roinat:  "Nam  ipse  Julius  Cssar, 
exercitu  amisso,  quum  in  urbem  cru- 
entus  referretur,  miserabili  funere  me- 
diam  etiam  urbem  perviam  fecit." 
Neapolis  igitur  pro  Proximus  anmis 
erat  legi  volebat,  Anmis  erat  decimus, 
quo  Didium  stragem  accepisse  puta- 
bat  a  Sertorio  juxta  BaBtin  in  Hispa- 
nia.  Sed  apud  Plutarchum  in  Sertor. 
12.  cujus  auctoritate  Neapolis  hoc 
credebat,  duo  quidem  libri  AiiSiov 
habent;  venim  hoc  nomen  ibi  cor- 
niptum  esse  constat.  Quum  exceipta 
Douz.  et  quatuor  codd.  pro  castu  ex- 
hibeant  victns,  Taubnerus  legi  vult 
victor,  utsensus  sit:  Didium  efiecisse 
victoria  sua,  ut  hostes  copias  suas 
augerent;  suadet  etiam  Didius  mu- 
tare  in  Lucius,  nempe  Cato.  Equidem 
arbitror  Ovidium  lapsum  esse  in  no- 
mine.  Paltantide  eadem,  ut  iv.  373. 
Postera  Pallantias, 

Xx 


838 


P.  OVIDII  NASONIS 


Lux  eadem,  Fortuna,  tua  est,  auctorque,  locusque ; 

Sed  superinjectis  quis  latet  sede  togis  ?         570 
Servius  est :  hoc  constat  enim ;  sed  causa  latendi 

DisAepat ;  et  dubium  me  quoque  mentis  habet. 
Dum  dea  furtivos  timide  profitetur  amores, 

Coelestemque  homini  concubuisse  pudet ; 
Arsit  enim  magna  correpta  cupidine  regis,       575 

Caecaque  in  hoc  uno  non  fuit  illa  viro : 
Nocte  domum  parva  solita  est  intrare  fenestra ; 

Unde  Fenestellae  nomina  porta  tenet. 
Nunc  pudet,  et  vultus  velamine  celat  amatos ; 

Oraque  sunt  multa  regia  tecta  toga.  580 

An  magis  est  verum,  post  Tulli  funera  plebem 

Confusam  placidi  morte  fuisse  ducis  ? 


569 — 636.  Eodem  die  Servius  rex 
Forturut  templum  dedicavitt  in  quo 
regis  statua  togis  tecta  cernebatur. 
Eorum  tegumentorum  causas  adfert 
tres,  atque  ita  immiscet  partem  rerum 
ad  Servium  pertinentium.  Luxeadem, 
auctorque,  locusque,  idem  Servius,  qui 
Matuts  templum  dedit  (ver.  480.)  tibi 
quoque  eodem  loco,  in  foro  boario, 
eodemque  die,  sdem  dedicavit.  Ser- 
vium  Fortunae  diversis  sub  nominib. 
templa  dedisse,  jam  ad  iv.  145.  e  Plu- 
tarcho,  Quaest.  Roman.  p.  135.  ed. 
Reisk.  docuimus.  Huc  inprimis  per- 
tinet  Dionys.  Halicarn.  iv.27.  ubi  tra- 
dit»  Servium  Tullium  Fortunae,  qua 
omnem  per  vitam  secunda  usus  fuerit, 
templa  duo  aedificasse,  alterum  scilic. 
in  boario  foro,  alterum  ad  ripam  Ti- 
beris,  eamderaque  deam  Virilem  eum 
appellasse.  Idem,  cp.  40.  addit,  in 
altero  fuisse  statuara  ejus  ligneam  et 
inauratam ;  statua  illa  duabus  togis 
superinjectis  tecta  erat.  Varro  de 
Vita  populi  Romani  apud  Nonium 
Marc.  narraverat,  hoc  signum  in  Vir- 


ginis  (forte  Virilis)  Fortutut  trde  dua- 
bus  unduUitis  togis  eue  apertum,  Fli* 
nius,  Hist.  Natur.  viii.  74  :  •*  factam 
ab  ea  {Tanaquile)  logam  regiam  un- 
dulatam  in  aede  FortunaB,  qua  Senrius 
Tullius  fuerat  usus.'* 

572.  Discrepat,  non  uno  modo  ad- 
fertur.  Dubiu^  mentis,  ut  livius,  i.  7. 
incertus  animi.  Quia  Servius  Fortuna 
semper  usus  erat  secunda,  inde  floxit 
fabella  haec,  quam  etiam  Plutarchas 
de  Fort.  Roman.  tom.  vii.  p.  279. 
Reisk.  refert :  "Qore  xai  <n>viirai 
SoKHv  auTtf  ri)i'  Tvxfjv  ^id  tivoq  9v' 
pidoc  Kara^aivovaav  ti^  to  impa- 
TioVi  o  vvv  ^ivKfTbisXav  irvXijK  ca- 
\ovmv,  Conf.  idem,  Qusst.  Rom. 
pag.  106. 

581.  Altera  causa :  etiam  Diony- 
sius,  iv.  40.  narrat,  ingentem  tumul- 
tum  et  ululatum  ob  Servii  mortem 
ortum  esse  per  totam  urbem.  PUei- 
dus  dux ;  Dionysius,  in-ucjciic  '^* 
fihpioii  avt)p,  Et  plebis  inprimis  vo- 
luDtatem  sibi  conciliaverat ;  Lirins, 
i.  46. 


FASTORUM  LIB.  VI. 


339 


Nec  modus  ullus  erat :  crescebat  imagine  luctus, 

Donec  eam  positis  occuluere  togis. 
Tertia  causa  mihi  spatio  majore  canenda  est :  585 

Nos  tamen  adductos  intus  agemus  equdb. 
Tullia,  conjugio,  sceleris  mercede,  peracto, 

His  solita  est  dictis  exstimulare  virum  : 
Quid  j  uvat  esse  pares,  te  nostrae  caede  sororis, 

Meque  tui  fratris,  si  pia  vita  placet  ?  590 

Vivere  debuerant,  et  vir  meus,  et  tua  conjux, 

Si  nullum  ausuri  majus  eramus  opus. 
Et  caput,  et  regnum  facio  dotale  parentis  : 

Si  ver  es ;  i,  dictas  exige  dotis  opes. 
Regia  res  scelus  est :  socero  cape  regna  necato ;  595 

Et  nostras  patrio  sanguine  tingue  manus. 
Talibus  instinctus  solio  privatus  in  alto 

Sederat :  adtonitum  vulgus  ad  arma  ruit. 


586.  Tertia  causa,  quae  babet  par- 
tem  mezDorabilem  historiae  RomaDae. 
Nos  tament  etc.  de  hac  formula  vide 
ad  iv.  16.  TuUia  minor  ferox  nup- 
serat  Arunti  Tarquinio,  mitis  ingenii 
juveni;  Tullia  major  vero,  modesta 
et  patris  amans,  Lucio  Tarquinio,  cui 
animus  ardentior.  Sed  illa  sic  quo- 
que  Lucium  celeriter  suae  temeritatis 
implevit ;  "  L.  Tarquinius  et  Tullia 
minor  prope  continuatis  funeribus, 
quum  domos  vacuas  novo  matrimonio 
fecissent.  junguntur  nuptiis ;"  Li- 
vius,  i.  46.  Eistimulare  gravius  est, 
quam  aliorum  soUicitare:  apud  Li- 
vium  :  *'  nec  nocte,  nec  interdiu  vi- 
rum  conquiescere  patitur,  ne  gratuita 
praeterita  parricidia  essent."  Conf. 
Dionysiuni,  iv.  28. 

589 — 596.  Si  placuerit  ha^c  cum 
Livio,  i.  47.  comparare,  hunc  videbis 
multo  superiorem.  Ibi  quotverba,  tot 
pondera,  quibus  multo  acrius  instiga- 
tur  juvenis  animus.     Pietas  nunc  est 


eomm,  qui  nihil  audent  ia  patrem  ; 
sed  pietatis  imaginem  nunc  non  bene 
Tulliae  tribuit  poeta:  melius  Livius, 
*'  £o  nunc  pejus  mutata  esl  res,  quod 
istic  cimi  ignavia  est  scelus." 

593.  Apud  Livium  jus  regni  a  Tar- 
quinii  patre  repetit,  hoc  loco  a  se 
suoque  conjugio ;  sic  et  Dionys.  29  : 
illud  melius.  Dicere  dotem  aut  doti 
esse  formulam  solemnem,  quum  di- 
cere  etiam  poUiceri,  addicere,  adsig- 
nare,  constituere  significet,  docuit 
lleinsius.  Cum  verbis,  Regia  m 
scelus  est,  Neapolis  comparat  ex  Se- 
neca,  Thyest.  ver.  217  :  "  Sanctitas, 
pietas,  fides,  Privata  bona  sunt :  qua 
juvat,  reges  eant." 

597.  Apud  Livium,  i.  48.  Servius 
Tarquinio:  "  Qua  tu  audacia,  me 
vivo,  ausus  es  in  sede  considere  roea  V* 
NeapoL  non  definiebat,  utrum  in- 
ttinctus,  an  aliorum  instructus  verius 
esset :  iromo  instructus  hoc  loc.  nimis 
languidum  ,  livius :  *'  muliebribus  in« 


340 


P.  OVIDII  NASONIS 


Hinc  cruor ;  hinc  ca^es ;  infirmaque  vincitur  aetas : 

Sceptra  gener  socero  rapta  superbus  habet.  600 
Ipse  sub  Esquiliis,  ubi  erat  sua  regia,  caesus 

Coneidit  in  dura  sanguinolentus  humo. 
Filia,  carpento  patrios  initura  penates, 

Ibat  per  medias  alta  feroxque  vias. 
Corpus  ut  adspexit,  lacrymis  auriga  profusis  605 

Restitit ;  hunc  tali  corripit  illa  sono : 
Vadis  ?  an  exspectas  pretium  pietatis  amanim  ? 

Duc,  inquam,  invitas  ipsa  per  ora  rotas. 
Certa  fides  facti :  dictus  Sceleratus  ab  illa      609 

Vicus,  et  seterna  res  ea  pressa  nota.        [rentls, 
Post  tamen  hoc  ausa  est  templum,  monumenta  pa- 

Tangere :  mira  quidem,  sed  tamen  acta  loquar. 
Signum  erat  in  solio  residens  sub  imagine  Tull! : 

Dicitur  hoc  oculis  opposuisse  manum. 
Et  vox  audita  est ;  Vultus  abscondite  nostros,  615 

Ne  natae  videant  ora  nefanda  meee. 


stinctus  fiiriis.''  Adtonitum ;  Livias : 
"  Concursus  populi  fiebat  in  curiam, 
apparebatque  regnaturum,  qui  vi- 
cisset."  Gener  socero:  cum  vi  hsc 
sic  juDguntur  etiam  a  Livio,  i.  49  : 
*'  Socerum  gener  sepultura  prohi- 
buit." 

601.  Secundum  Livium,  i.  48.  Tul- 
lia  a  curia  in  collem  Esquiliarium  se 
recipiens,  pervenit  ad  summum  Cy- 
prium  vicnm:  ibi  quum  auriga  car- 
pentum  dextra  in  Urbium  clivum 
flecteret,  regem  tnicidatum  in  via  ja- 
centem  vidit.  In  EtquiUis  Servium 
habitasse,  etiam  ex  Solini  Polyh.  ii. 
constat.  Tb  alta  non  retulerim  ad 
carpentum,  quo  vehebatur,  sed  ad 
superbiam  animi ;  Metam.  vi.  169. 
Niobe  pedibus  incedens,  ut  oculoscir' 
cumtuUt  alta  superbos. 

605.  Auriga  hic  lacrymas  profun' 


dit;  a  Liv.  melius  pwndus  ioducitar. 
Amarumt  grave :  apud  Dionys.  Tallta 
aurigs  correptum  pedum  acabeUun 
infligit.  Lsti  cod.  habet  anutrm,  qoa 
roihi  amara,  molesta  est :  quidam  m- 
quum.  Fides  potest  argumeatam  ut- 
telligi,  qno  confinnatur  aliquid ;  livios, 
monumentoque  locus  est ;  Sederatum 
vicum  vocant»  Dionys.  aucUxet  ille 
vicus,  quum  antea  Orbius  (sive  Urhius) 
appellaretur,  Scelerati  nomen  aceepit 
^tema  nota.  Putem  netam  hic  tm 
ignominiam,  aut  nomen  ignominio- 
sum ;  Livius,  iv.  29 :  "  Imperioso 
Manlio  cc^nomen  inditum ;  Postii- 
mius  uulla  tristi  nota  est  insigaitos ;'' 
idem  xxxi.  44.  notam  ignommiemfu 
conjungit.  /^nominta  autem,  ut  m^, 
recte  dicitur  hominem  aut  rem  prt- 
mere.  De  cognoroioe  neta  legitnr 
etiara  i.  596. 


FASTORUM  UB.  VI. 


341 


Veste  data  tegitur :  vetat  hanc  Fortuna  moveri ; 

£t  sic  e  templo  est  ipsa  locuta  suo : 
Ore  revelato  qua  primum  luce  patebit 

ServiuSy  hsec  positi  prima  pudoris  erit.  620 

Parcite,  matronae,  vetitas  adtingere  vestes ; 

Solemni  satis  est  voce  movere  preces : 
Sitque  caput.semper  Romano  tectus  amictu, 

Qui  rex  in  nostra  septimus  urbe  fuit. 
Arserat  hoc  templum :  signo  tamen  ilie  pepercit 

Ignis ;  opem  nato  Mulciber  ipse  tulit.  626 

Namque  pater  TuIU  Vulcanus,  Ocresia  mater, 

PrsBsignis  facie,  Corniculana  fuit. 
Hanc  secum  Tanaquil,  sacris  de  more  paratis, 

Jussit  in  omatum  fundere  vina  focum.  630 


620.  Positum  pudorem  alii  a  Servio 
intelligunt,  quem  Ovidius  sic  neget 
unquam  positunim  esse  pudorem, 
alii  pro6igatum  ex  urbe  pudorem. 
Immo  jnuLar  intelligend.  quo  teneban- 
tur  Romani  propter  Servium  impie  et 
nefarie  interfectum,  qui  retinebat  eos, 
iie  08  ejus  revelarent ;  si  revelassent, 
patnisset  pudorem  illum  ab  iis  esse 
positum.  In  m^mere  preces  hssit  Nea- 
polis  qnia  non  credibile  sit  ad  Ser- 
irium,  tanquam  deum,  preces  esse 
factas.  Burmannus  monet  posse  illas 
preces  referri  ad  Fortunam.  Septimus} 
ut  Tatitts  adnumeretur  regibus  Roma- 
nis,  quod  fecit  et  Solinus,  Plurimi  ii. 
cod.  quibus  Neapolis  usus,  tum  unus 
Moreti  et  Fames.  iextus,  Quum  Nos- 
ter  Tatii  regis  passim  meDtionem  fe- 
cerit,  ut  supra  ver.  49 ;  i.  262 ;  ii. 
135;  Amor,  I.  viii.  38.  non  minim 
videri  debet,  eumdem  et  nunc  esse 
numeratum. 

635.  De  incendio  ilHus  templi  con- 
fer  Dionysium,  iv.  40.  qui,  quum  do- 
ceret,  Servium  diis  fuisse  carum,  nar- 
rat,  in  Fortuns  templo,  quod  ipse 


posuerit,  ligneam  ejns  statuamy  orto 
incendio,  csteris  omnibus  absumtis, 
Bolam  mansisse  integram;  itaque  et 
suo  tempore  illam  retinere  formam 
operis  antiqui ;  adde  Valerium  Maxim. 
iii.  4.  Fabulam  de  Servii  origine,  in 
annalibiis  latiois  lectam  esse»  testatur 
Dionysius,  iv.  2:  eam  repetiit  etiam 
Arnobius  adversus  Gentes,  v.  p.  169. 
Ocresia  ab  aliis  Ocritia  scribitur,  ut  et 
apud  Graecos  'OKprima  et  *OKpUna 
Itaque  hoc  loco  et  apud  alios  variant 
libri :  Heinsius  nunc  Ocresia  prstuUt, 
qui  sic  in  tabnla  quadam  enea,  et  in 
vetere  sazo  apud  Gruterum.  Pr^erig^ 
nisfacie ;  etiam  a  Dionysio  KdKkiurfi 
re  Kal  <riit^povt(rr6Tri  rwv  Iv  Kopvt" 
KSKtp  yvvaiKilJv  vocatnr.  Comieulum, 
urbs  Latii,  cujus  princeps  Tullius,  vir 
regii  sanguinis  qui,  quum  urbs  a  Ro- 
manis  caperetur,  pugnans  cecidit.  Ta» 
naquH,  ut  vulgo  Etrusci,  cc&lestium 
prodigiorum  peritissima  mnlier;  Li- 
viusy  i.  34.  Ornatumf  apparaturo. 
£rat  antem/octij  juzta  regiam,  in  quo 
Romani  quum  alia  sacra  faciebanty  tum 
coenaram  primitias  sacrabant ;  Dionys. 


342  P.  OVIDII  NASONIS 

Hic  inter  cineres  obscaeni  forma  virilis 

Aut  fuit,  aut  visa  est ;  sed  fuit  illa  magis. 
Jussa  loco  captiva  fovet :  conceptus  ab  illa 

Servius,  a  ccelo  semina  gentis  habet. 
Signa  dedit  genitor  tum,  quum  caput  igne  corusco 

Contigit,  inque  coma  flammeus  arsit  apex.  636 
Te  quoque  magnifica,  Concordia,  dedicat  aede 

Livia,  quam  caro  praestitit  illa  viro. 
Disce  tamen,  veniens,  aetas,  ubi  Livia  nunc  est 

Porticus,  immensae  tecta  fuisse  domus.         640 
Urbis  opus  domus  una  fuit ;  spatiumque  tenebat 

Quo  brevius  muris  oppida  multa  tenent. 
Haec  aequata  solo  est,  nullo  sub  crimine  regni, 

Sed  quia  luxuria  visa  nocere  sua. 
Sustinuit  tantas  operum  subvertere  moles,        645 

Totque  suas  haeres  perdere  Caesar  opes. 

633.    Loco  fovet;    Dionysius,  lig  steterat,  quam  sibi  legatam  proplBr 

*OfJuXiav  avT(p  avvikOeiv,  Idem  nar-  nimiammagnitudinemsoloeqiiavcnt; 

rat,  obscomum  illud  ab  aliis  Vulcanif  Dio  lib.  54.   Urbi$  opus,  opua  lantBiB, 

ab  aliis  Laris  cujusdam  familiaris  esse  quanta  urbs. 

habitum.  Ignis  ille  coruscus  fuit  haud  643.  Nullo  sub,  etc.]  Sensum  bo- 

dubie  lumen   electricum ;    eo    caput  rum  verborum  recte   explicuit  Bur- 

pueri  arsisse  refert  Livius,  i.  39 ;  Dio-  mannus.     Non,   quia   arcis  spedem 

nysius  :    ^Xb^   KaTaXdfnrovffa   oXtjv  praebebat,  et  ita  reg^i  adfectati  reoni 

Tt/v  Ki^aXriv.     Apext  ut  Met.  x.  279.  posset  possessorem  facere,  sed  quia 

flamma  apicem  peraera  duxit,  ubi  vide  luxurias  exemplum  aliis  prxbere  pos- 

notam  nostram.  set.   Sub  causam  indicat ;  vide  Schid- 

637 — 648.    Eodem   iv.   Idus  tem'  ting.  ad  Senecam,  Suas.  vii.   Fortane 

plum  ConcordicR  a  Livia  dedicatum  ;  poeta  respexit  ea,  qus  Valerio  quoo- 

confer  i.  639.     Dedicantur  non  modo  dam  acciderunt :   Livius,  ii.  7.    Sie 

templa,  sed  dii  quoque,  qui  inter  deos  agitur,     Munus  censoris  intelligeikd. 

recipiuntur,  positis  in  eorum  honorem  Suetonius,  August.  27  :  "  Recepit  et 

templis,  aut,  quibus  jam  receptis  nova  morum  legumque  regimen."    De  vi 

tantum  appellatione  nova  aedes  insti-  hujus  eiempli  recte  judicat  Plinius, 

tuitur;  vid.  Mitscherlichium  ad  Ho-  paneg.  45:  "  Vita  principis  censurt 

ratium,  I.  Od.  xxxi.  1.     Prima  aedes  est,  eaque  perpetua;  ad  hanc  dirigi- 

Concordis  jam  anno  U.  C.  449.  dedi-  mur,  ad  hanc  convertimur:  nec  tain 

cata :  Livius,  ix.  46.     Livia:  portictim  imperio  nobis  opus,  quam  exeroplo.'' 

Augustus  sdiBcavit,  eo  loco,  ubi  im*  Vindci;  sic  etiam  Metam.i.89:  ^^ 

mensa  Vodii  Pollionis,  hominis  luxu-  vindice  nullo,  Jidem  rectumque  eoU- 

riosi  (Seneca  de  ira  iii.  40.)  domus  bat. 


FASTORUM  LIB.  VI. 


343 


Sic  agitur  censura,  et  sic  exempla  parantur, 

Quum  vindex,  alios  quod  monet,  ipse  facit. 
Nulla  nota  est,  veniente  die  quam  dicere  possis : 

Idibus  invicto  sunt  data  templa  Jovi.  650 

Et  jam  Quinquatrus  jubeor  narrare  minores 

Nunc  ades  6 !  coeptis,  flava  Minerva,  meis. 
Cur  vagus  incedit  tota  tibicen  in  urbe  ? 

Quid  sibi  personae,  quid  stola  longa,  volunt  ? 
Sic  ego ;  sic  posita  Tritonia  cuspide  dixit ;       655 

Pace  velim  doctae  verba  referre  deae : 
Temporibus  veterum  tibicinis  usus  avorum 

Magnus,  et  in  magno  semper  honore  fuit. 


649.  Die  sequenti,  m  kaTendario 
nuUa  nota,  nihil  notatum  est,  quod 
dieere,  carmine  enarrare,  possis. 

650.  Idibtu  Juniis  et  Jovi  ade*  de- 
dieata,  et  Quinquatrtis  minores  eele" 
hrantur,  Quoniam  Jovit  invicti  tem- 
plam  nullum  a  veteribus  comraemora- 
tnr,  propterea  Neapol.  monet,  invieto 
nunc  ease  epitheton,  non  cognomen. 

651.  De  Quinquatribus  majoribus 
Yide  iii.  809 ;  de  his  minoribus  Varro, 
de  Ling.  Lat.  lib.  v:  "  Quinquatrus 
ininasculs  dicts  Junie  Idus  ab  simi- 
litudine  majorum,  quod  tibicines  tum 
feriati  per  urbem  vagantur,  et  conve- 
niant  ad  sdem  Minervae."  Festus: 
"  Minuscule  Quinquatrus  appellaban- 
tar  Iduft  Juniae,  quod  is  dies  festus 
erat  tibicinum,  qui  Minervam  cole- 
bant." 

653 — 692.  Haec  de  tibicinum  dis- 
cessu  et  reditu  similiter  refert  Plutar- 
chus,  Quest.  Roman.  p.  122.  Paulo 
aliter  Livius  ix.  30.  in  rebus  anno 
U.  C.  443.  gestis,  et  Valerius  Maxi- 
mus,  ii.  5.  Vagus  incedit ;  et  Varro 
et  Livius  habent,  per  urbem  vagantur, 

Stola  longa»]  Plutarchus  koBiJTai 
ywauctiac  habet,  et  paulo  post  Iv  ^(t- 
0^<rcy  ivBivaXi  Kai  yvvaiKiiaig,  Me- 
lius  igitur  hoc  loco  vestis  memoratur 


mulieribus  propria,  et  in  theatro  etiam 
tibicinibus;  Met.  xi.  165  sqq;  Horat. 
Art.  Poet.  215.     De  cuspide  posita 

*  **         M 

iii.  7. 

658.  Honor  ille  fuit  ex  instituto 
Numae  religionis  causa;  Plutarchus 
dicto  loco  :  Anno  U.  C.  443.  "  tibi- 
cines»  qui  prohibiti  a  proximis  censo- 
ribus  erant  in  asde  Jovis  vesci»  quod 
traditum  antiquitus  erat,  (egre  passi, 
Tibur  una  agraine  abierunt."  Livius 
dicto  loco.  Secundum  Plutarchum 
dicto  loco,  honore  suo  privati  sunt  a 
tribunis  roilitum  cons.  potestate,  penes 
quos  imperium  erat  inde  ab  auno  U.  C. 
310.  Scriptor  de  Viris  Illustr.  34. 
unum  Appium  Claudium  ''  epulandi 
decantandique  jus  tibicinibus  ademis- 
se*'  refert.  De  altera  causa,  quam 
Noster  adfert,  silent  csteri  scriptores. 
Erat  lex  antiqua  de  funeribus :  '^Tria 
si  volet  ricinia,  et  vincula  purpurs, 
et  decem  tibicines,  adhibeto."  £a 
translata  est  in  xii.  Tabulas  cum  hoc 
additamento  :  "  Hoc  plus  ne  facito  ;*' 
Verrius  Flac.  in  voc.  reicinium,  et  Ci- 
cero,  Legg.  ii.  23.  £am  legem,  quum 
male  observaretur,  tedilis  quidam  re- 
vocasse  et  diVfere  exercuisse  videtur : 
hunc  SBdilem  fuisse  Appium  Claudium 
anno  U.  C.  440.  censet  Pighius.   Fofii- 


344 


P.  OVIDII  NASONIS 


Cantabat  fanis,  cantabat  tibia  ludis : 

Cantabat  moestis  tibia  funeribus.  660 

Dulcis  erat  mercede  labor ;  tempusque  secutum, 

Quod  subito  Graiae  frangeret  artis  opus. 
Adde  quod  aedilis,  pompam  qui  funeris  irent, 

Artifices  solos  jusserat  esse  decem. 
Exsilio  mutant  urbem,  Tiburque  recedunt :      665 

Exsilium  quodam  tempore  Tibur  erat : 
Queeritur  in  scena  cava  tibia ;  quseritur  aris ; 

Ducit  supremos  naenia  nuUa  toros. 
Servierat  quidam,  quantolibet  ordine  dignus, 

Tibure ;  sed  longo  tempore  liber  erat. 


pam  pro  pompa  dedit  Heiosius  ex  Ur- 
tini  et  StrozzaB  codd.  ut  simile  sit  illi 
extefuias  ire.  Ipse  et  saadet  pompg, 
ut  ipsi  tibicines  iDtelligantur. 

665.  £  discessu  eorum  Ovidius 
exsiUum  fecit;  et  quum  Tibur  Latii 
oppidum  esset  idemque  amceDum  cum 
miti  solo,  ubi  Horatius  (II.  Od.  vi.  6.) 
sedem  senectae  sus  esse  volebat,  prop- 
terea  mirabundus,  forsan  et  suum  in- 
ter  Getas  exsilium  respiciens,  excla- 
mat  Exsiliumf  etc.  De  loco  autem, 
quo  recesserunt,  consentiunt  Livius  et 
Plutarchus.  In  scena :  Demster.  ad 
Rosin.  Antiq.  iii.  31.  contendit  legen- 
dum  in  cxna,  quod  et  Marsus  in  An- 
notatt.  habet;  immo  repetit  Ovidius 
triplicem  illum  tibis  usuro,  quem  jam 
ver.  659  sqq.  commemoravit.  De 
hujus  usu  in  scena  Livius,  vii.  2 : 
"  Ludiooes  ex  Etruria  acctti  ad  tibici- 
nis  modos  saltaDtes."  Quamquam  et 
io  epulis  jam  priscis  temporibus  adhi- 
bebatur ;  Cicero,  Tusc.  i.  2.  Quari- 
tur,  desideratur,  abesse  cum  dolore 
sentitur :  vide  ad  Plinium,  VI.  £p.  ii. 
1.  A^tfnia,  auctore  Festo,  "  carmen, 
quod  in  funere  laudandi  gratia  canta- 
tur  ad  tibiara."  Tori;  lecti,  in  qui- 
bus  mortui  efferebantur :  et  in  uno 
funere  sspe  plures  lecti  adhibebantur, 


670 


quamquam  id  in  xiL  Tabb.  piohibi- 
tum :  "  neive  plareis  lectot  eiido  fer< 
to.''  In  funere  Marcelli  Angastas 
sexcentos  prsferri  jussit.  Malti  vele- 
nim  choros:  quod  respuit  Bumiaii. 
quia  praefica!  non  choros  egeriDt ;  pne- 
fert  Taubn.  quia  toros  ducere  nihil  sig- 
nificet,  neque  ehorus  semper  saltiii- 
tium  coetum  notet.  At  dtieere  etiim 
dicuntur,  qui  prscedunt  aut  prsferan- 
tur:  Horat.  £pod.  viii.  11:  <*  faoQS 
atque  imagines  Ducant  triumphales 
tuum  ]**  ubi  vide  Mitscherlich.  Qnod 
si  quis  ckoros  retineri  velit,  possit  id 
defendere  Dionysii  (vii.  72.  p.  1492.) 
auctoritate :  is  enim  tradit,  in  illQS- 
trium  virorum  funeribus  vidisse  se  Sa- 
tyricos  choros  qui  torum  pneoedemt, 
atque  sicinnem  saltationem  saltarent : 
frpoijyovfuvovs  rnQ  KXitnj^  roi^  ^* 
rvpuTrdg  x^P^  Kivovfikvotfc  r^v  ei- 
Kiwrjv  opxf/tTiv*  moxque  addit,  post 
istos  choros  multos  citharistas  et  mol- 
tos  tibicines  ivisse.  Toros  tamen  ve- 
rius  puto,  et  tueor.  Unus  Vatic. 
Ducit  fnnereos ;  non  bene :  suprtmum 
aut  eitremum,  quidquid  ad  mo^uoc 
pertinet;  Brouckhusius  ad  Proper* 
tium,  I.  xvii.  23. 

669.  Hic  nonnulla  supplenda  suot 
ex  Livio :  *'  Ut  nemo  in  urbe  esset, 


FASTORUM  LIB.  VL 


345 


Rure  dapes  parat  ille  suo ;  turbamque  canoram 

Convocat :  ad  festas  convenit  illa  dapes. 
Nox  erat ;  et  vinis  oculique  animique  natabant, 

Quum  preecomposito  nuntius  ore  venit : 
Atque  ita,  Quid  cessas  convivia  solvere  ?  dixit ; 

Auctor  vindictae  jam  venit,  ecce,  tuae.  676 

Nec  mora :  convivae  valido  titubantia  vino      [des. 

Membra  movent;  dubii  stantque  labantque  pe- 
At  dominus,  Discedite,  ait ;  plaustroque  morantes 

Sustulit :  in  plaustro  sirpea  lata  fuit.  680 

Alliciunt  somnos  tempus,  motusque,  merumque ; 

Potaque  se  Tibur  turba  redire  putat. 
Jamque  per  Esquilias  Romanam  intraverat  urbem; 

Et  mane  in  medio  plaustra  fuere  foro. 
Plautius.  ut  possent  specie  numeroque  senatum 

Fallere,  personis  imperat  ora  tegi ;  686 


qui  sacrificiU  precineret.  Ijiu  rei 
religio  tenuit  senatuin ;  legatoeque 
Tibnr  mitenmt,  ut  darent  operam,  at 
hi  homines  Romanis  restituerentur." 
Tum  Tibnrtini,  aliis  firustra  tentatis, 
homines  vino  oneratos  sopiunt,  atque 
ita  io  plaustra  conjectos  Romam  de- 
portant.  Sed  etiam  Plutarchus  dicto 
loco  id  ad  hominem  quemdam  liberti- 
mim  refert :  'Ayi)p  ^ircXcvOcpoc  tcpv^ 
roic  &{yx,'^wn.v  iirtiyyiikaTO  Kard^v 
akrovQm  Dapa,  epulas  post  sacrifi- 
ciam;  Plutarchus:  ^oivfiv  A^ovov, 
itfC  TiBvKuQ  ^totg. 

676.  Auctor  vintUctie  ttus,  patronus, 
qm  te  per  viodictam  manumisit ;  Plu- 
tarchus:  itQ  rov  irorpcavoc  imovroQ 
aimf,     Vindicta  et  alibi  pro  libertate. 

680.  Sirpea;  sic  emendavit  Nea- 
polis ;  sirpeam  enim  esse,  quod  colli- 
gatum  sit,  t6  irXlyfia,  et  intelligi 
tegiticulam  e  vimine  textam,  qua 
plaustrum  circumdatum :  atque  re- 
pertum  est  hoc  vocab.  in  M^.  qui- 

VOL.  V. 


busdam ;  sed  Ueinsius  nescit,  an  sub- 
stantive  occurrat.  De  seirpea  Varro 
de  ling.  Lat.  iv :  '*  quae  viigis  sipa- 
tur,  id  est  colligendo  implicatur,  in 
qua  stercus  aliudve  quid  evehitur." 
Scirpeam  igitur  Heinsius  ait,  nunc 
plaustro  instemendam  fuisse,  ne  vec- 
tores  essent  couspicui,  et  ut  comroo- 
dius  sterterent.    Plutarch .  notat  ^fid- 

^OQ    SipplOl     KVsXlft    TTtpiKdkvWTOIU- 

vas,  plaustra  pellibus  circumquaque 
obtecta.  Sic  deportati  sunt,  "  nec 
prius  sensere»  quam,  plaustris  in  foro 
relictis,  plenos  crapulcB  eos  lux  oppres- 
sit;  livius. 

685.  Plautiiu  est  e  conjectura 
Pighii,  probata  etiam  Heinsio,  ut 
Plautius  intellig.  collega  Appii  Clau- 
dii,  qui  operam  dederit,  ut  tibicines 
restituerentur :  olim  edebatur  Clau- 
dius.  Sequentia  docent,  Ovidium  se- 
cutum  esse  auctorem,secundum  quem 
tibicines  caute  fuerint  reducendi,  in- 
scio  etiam  senatu :  aliter  sane  Livius. 

Yy 


346 


P.  OVIDII  NASONIS 


Admiscetque  alios  ;  et,  ut  hunc  tibicina  coetum 

Augeat,  in  longis  vestibus  ire  jubet. 
Sic  reduces  bene  posse  tegi ;  ne  forte  notentur 

Contra  collegae  jussa  redisse  sui.  690 

Res  placuit ;  cultuque  novo  licet  Idibus  uti ; 

Et  canere  ad  veteres  verba  jocosa  modos. 
HfiBC  ubi  perdocuit :  Superest  mihi,  discere,  dixi, 

Cur  sit  Quinquatrus  illa  vocata  dies. 
Martius,  inquit,  agit  tali  mea  nomine  festa ;     695 

Estque  sub  inventis  hsec  quoque  turba  meis. 
Prima  terebrato  per  rara  foramina  buxo, 

Ut  daret,  efFeci,  tibia  longa  sonos. 
Vox  placuit :  liquidis  faciem  referentibus  undis, 

Vidi  virgineas  intumuisse  genas.  700 


Futeanus  deorum  exhibet,  ut  personati 
deorum  figuram  gesserint.  Tibicina 
pro  plurali.  Longis  sive  muliebribus 
v$stiJ)ut  plerique  jam  ante,  quam  de- 
portarentur,  erant  amicti  propter  co- 
messationem  ;  Plutarch.  Licet  Li- 
vius :  "  impetratoque,  ut  roanerent, 
datum,  ut  triduum  quotannis  ornati, 
cum  cantu  atque  hac,  quae  nunc  so- 
lemnis  est,  licentia  per  urbem  vaga- 
rentur."  Secundum  Plutarchum,  id 
decretum  est  a  senatu,  ivoftiaOrj,  Tt)v 
^fupav  iKtivriv  oUruic  afnrexofitvovg 
eo^lv  Sui  riJQ  TroXewf. 

695.  Martius ;  vide  iii.  809.  ubi 
causa  nominis  redditur.  Tibiam,  nempe 
rectam,  Minerva  reperisse  credebatur, 
et  quidem  ex  hinnulorum  ossibus; 
Bion.  Idyl.  iii.  7;  Calliroachus  in 
Dianam,  244.  ibique  Spanhemius.  Sed 
ob  deforroitatem  vultus  ex  flatu  in- 
tumescentis  a  dea  abjecta  est:  ab- 
jectaro  excepit  Marsyas ;  Met.vi.385; 
Hyginus,  fab.  165.  Fons  fabuls  He- 
rodot.  vii.  26.  In  sensum  ejus  sub- 
tiliter  et  copiose  inquisivit  vir  doctus 


in  Museo  Attico,  vol.  i.  Turbam 
Marsus  intelligit  tibicinam,  qoi  tvA 
inventis  Minervae  esse  dicantar.  qoia 
exercent  artem  ab  ea  inventam ;  du- 
rum  :  equidem  mallem,  aut  pro  tuHm, 
aut  pro  inventis  codd.  aliud  vocabol. 
nobis  suppeditare.  Longa,  quia  molti 
habebat  foramina ;  Metam.  ir.  30. 
longo  foramine  (tonga  foraminum  se- 
rie)  btuus:  xii.  158.  l4>nga  wuUtifm 
tibia  buxi.  Prisca  contra  Romano- 
rura  tibia  paucis  foraminibuserat  bre- 
vis;  Horat.  Art.  Puet.  203:  tibia 
paucofnramine,  Vox  rarus  sspe  oc- 
currit,  ubi  densitatisnotio  exprimeoda 
erat ;  vide  ad  Met.  vii.  622. 

699.  VoTf  sonus  dulcis  querulc  ti- 
bis.     Undis  pro   speculis   utebantnr 
veteres;  Metaro.  iv.  312;  Virgilius, 
£cl.  iii.  25.    Hinc  Itpnpharum  speeu' 
lum  apud  Phsdrum,  I.  iv.  3.    Kon 
tanti  est,  non  est,  cur  tibia  canam, 
quum    mihi  causa    deformitatis  sit. 
Diii  curo  Taubnero  revocavi,  quon 
ditit  ederetur :  sunt  hsc  quoque  verbt 
Minerva*. 


FASTORUM  LIB.  VI. 


347 


^    Ars  mihi  non  tanti  est :  valeas,  mea  tibia,  dixi. 

Excipit  abjectam  cespite  ripa  suo. 
Inventam  Satynis  primum  miratur ;  at  usum 

Nescit,  et  inflatam  sentit  habere  sonum. 
Et  modo  dimittit  digitis,  modo  confcipit  auras ;  706 

Jamque  inter  Nymphas  arte  superbus  erat. 
Provocat  et  Phoebum :  Phoebo  superante  pepen- 

Caesa  recesserunt  a  cute  membra  sua.         [dit ; 
Sum  tamen  inventrix  auctorque  ego  carminishujus : 

Hoc  est,  cur  nostros  ars  colat  ista  dies.        710 
Tertia  lux  veniat,  qua  tu,  Dodoni  Thyene, 

Stabis  Agenorei  fronte  videnda  bovis. 
HfiBc  est  illa  dies,  qua  tu  purgamina  Vestae, 

Tibri,  per  Etruscas  in  mare  mittis  aquas. 
Si  QUA  fides  ventis;  Zephyro  date  carbasa,  naut» : 

Cras  veniet  vestris  ille  secundus  aquis.         716 
At  PATER  Heliadum  radios  ubi  tinxerit  undis, 

Et  cinget  geminos  stella  serena  polos ; 


702.  Abjecit  tibiam  ad  fontem  Idae 
roontis,  et  simul  imprecata  est,  ttt, 
qoisquis  eam  sustnlisset,  ^avi  adfi- 
ceretur  supplicio;  vide  Hyginum  dicto 
loco.  ■  Puteao.  et  Douzs  excerpt. 
ejeetam  nempe  aqua :  male.  Satyrit 
adqumeratur  Marsyas  pastor  ;  vide 
nos  ad  Ovidium,  Met.  vi.  382.  et 
Munker.  ad  Hyginum  dicto  loco.  Lu- 
sus  tibicinis  bene  describitur.  Dimit- 
iere  est  emittere.  Concipit  auras  pro- 
prie  tibia  ipsa,  dum  inflatur,  ut  Met. 
i.  337 :  Buecina,  qute  medio  concepit 
ut  a€ra  ponto,  Hinc  etiam  de  artifice 
dicitor,  ut  adeo  idem  fere  sit,  quod 
comprimit,  quod  et  ipsum  Burmannus 
inadebat.  Pependit,  nempe  ligatus 
ad  arborem ;  vide  ad  Metam.  vi.  387. 
ubi  foedum  istud  supplicium  pluribus 
deacribitur.  Carmen,  cantus  tibiae,  ut 
ii.  84.  lyrsB.  Colat  dies,  adhibeatur 
ad  celebrandos  illos  dies. 


711.  XVII.  KaUndas  Julias  ortus 
Hyadum,  de  quibus  v.  164  sqq.  Hy- 
adas  Pherecydes  Dodonides  nymphas 
esse  dixerat,  Bacchi  nutrices;  vide 
Munlcerum  ad  Hyginum,  fab.  182.  et 
Poet.  Astron.  ii.  21.  ubi  earum  no- 
mina,  in  quibus  Thyene.  Agenoreus 
bos,  taurus,  qui  vexit  Europam,  Age- 
noris  filiam,  et  postea  inter  sidera  re- 
latus  est,  ita,  ut  Hyades  mfronte  ejus 
appareant ;  Hyg.  Poet.  Astron.  ii.  21. 
De  purgaminibus  Vestit  vide  supra  227. 

715.  XVI.  Kalendas  Favonii  ortus, 
quem  alii  sequenti  diei  tribuebant; 
Columella,  ii.  21 :  '*  Favonius,  qui 
lenis  aequalisque  aestivis  mensibus  per- 
flat." 

717.  Nocte  insequenti  Orion  oritur, 
De  Hyrieo  vide  v.  493  sqq.  Post  ver- 
sum  718.  plurimi  MSS.  et  edd.  inse- 
runt  hoc  distichon :  "Nam  duo  sunt : 
mustris  kie  est,  aqwbnibus  ille  Prikxi- 


OmO 


P.  OVIDII  NASONIS 


Tollet  humo  validos  proles  H^^ea  lacertoB: 

Continua  Delphin  nocte  videndus  eiit 
Scilicet  hic  olim  Volscos  .Squosqne  fagatoi 

Viderat  in  campis,  Algida  terra,  tuis. 
Unde  suburband  clarus,  Tuberte,  triumpho 

Vectus  es  in  niveis,  Postume^  victor  eqoii. 
Jam  sex,  et  totidem  luces  de  mense  supmint: 

Huic  unum  numero  tu  tamen  adde  diem.   K 
Sol  abit  e  Geminis,  et  Gancri  signa  rubesceit: 

Coepit  Aventina  Pallas  in  arce  coli. 
Jam  tua,  LaomedoUy  oritur  nurus;  ortaque  noelBi 

Pellit ;  et  e  pratis  cana  pruina  fiigit.  730 

Reddita,  quisquis  is  est,  Summano  templa  feraaftd; 

Tum,  quum  Romanis,  Pyrrhe,  timendus  em. 
Hanc  quoque  quum  patriis  Galatea  recepeiit  «nr 

Plenaque  securfle  terra  quietis  erity  [dis, 

Surgit  humo  juvenis,  telis  adflatus  avitis,        73S 

£t  gemino  nexas  porrigit  angue  manus. 


mtw :  a  vento  nomen  uterque  tenet :  hoc 
repetitum  est  ex  iii.  401. 

721.  Die  iosequentianDoU.C.324. 
Voltci  et  JEqui  fiigati,  quod  bellum 
Liviug,  iv.  26 — 29.  descripsit.  Ho- 
rum  populorum  validi  exercitus  in 
Algidum,  montem  Latii»  adeoque  «u6- 
urbanum,  conveuerant :  vicit  eos  A. 
Postumius  Tubertut  dictator,  vir  se- 
verissimi  imperii,  atque  de  iis  trium- 
phavit. 

725.  XIII.  KalendasJuliassol  trans- 
it  in  Cancrum,  In  Aventino  monte 
Pallas  antiquissimis  teroporibus  tem- 
plum  habuit,  in  quod  Livius  Androni- 
cus  donaria  sua  detulit. 

729.  XII.  Kalendas  Summatio  tem- 
plum  redditum,  SumnanuSt  deus  sum- 
mus  Manium,  Pluto,  cui  fulmina  noc- 
tuma  tribuebantur,  ut  diurna  Jovi ; 
Plinius,  ii.  62  s.  53  ;  Augustinus  d« 


Civit.  Dei,  iv.  23.  Seciiiid«m  V«it- 
nem  cultus  hujua  dei  jvn  aTalii  n|i 
institutus.  Tempore  Pyrrftt  W 
U.C.473.templumeirW^tek  IW 
nurus,  Aurora,  Tithoni  Ticwfto 
tids  uxor. 

733—762.  Ophiuehui  orUwr.JOSm 
fuerat  iEsculapius,  quem  Jvpittr  lU* 
mine  interfecit,  quia  HippoiytiB  !■ 
vitam  revocaverat ;  poit,  ApoUiw 
causa,  inter  sidera  retulit;  Ujgiaei, 
Poet.  Astron.  iiv  14.  Gaiatm  njapha 
marina,  Nerei  filia;  Hjginus  fOtL 
Hanc  nempe  Auroram ;  vslg.  Hwee. 
Pro  telis  nonnuUi/amims,  aed  tats  s»> 
lemne  de  fulminibua ;  telie  a^f*'"j 
ut  Pont.  III.  vi.  17.  "Falmink  ad- 
flatos  interdum  vivere  telis\ldiMi;'* 
Virgil.  ^neid.  ii.  649.  "  Fi^BUBift 
adflavit  ventis/*  unde  causa  illiBS  kh 
cutionis  apparet. 


FASTORUM  LIB.  VI. 


349 


740 


o)||(6tus  amor  Phsedrae,  nota  est  injuria  Thesei : 
^gilt'  DQVovit  natum  credulus  ille  suum. 
m/ijSotL  impune  pius  juvenis  Troezena  petebat : 
I  g    Dividit  obstantes  pectore  taurus  aquas. 
^^oUiciti  terrentur  equi ;  frustraqtie  retenti» 
j^     Per  scopulos  dominum  duraque  saxa  trahunt. 
,;Exciderat  curru,  lorisque  morantibus  artus 
jpj?   Hippolytus  lacero  corpore  raptus  erat; 
g.  Sdideratque  animam,  multum  indignante  Diana. 
^        NuUa,  Coronides,  causa  doloris,  ait :  746 

^  /JVamque  pio  juveni  vitam  sine  vulnere  reddam; 
;;       £t  cedent  arti  tristia  fata  meae. 
L  Cbramina  continuo  loculis  depromit  ebumis : 
^        Profuerant  Glauci  M anibus  illa  prius :  750 

^    Tunc,  quUm  observatas  augur  descendit  in  herbas, 
XJsus  et  auxilio  est  anguis  ab  angue  dato ; 


737.  Dc  Hippolyto  vide  ui.  265 ; 
Metam.  xv.  497  sqq.  PJutdra  no- 
Tefca,quiim  noo  poiset  Hippolytma 
•d  voliiBttteni  stiam  perdocere,  in- 
cetti  stupri  eum  insimulavit.  Theuut 
pmter  credulus  innocentem  filium  in 
•xaiUiim  abegit,  Neptunumque  ora- 
vit»  oi  eum  interficereL  Pius  juveois 
qoum  Trcaena  peteret,  ubi  Pittheus, 
ipud  quem  educatus  erat,  reg^abat, 
in  «nu  Saronico  fluctus  decumanus 
Umrum,  monstrum  immane,  protrusit, 
qiio  viso  oonsternati  sunt  equi,  auri- 
gwnque  suum  curru  excussum  rapue- 
mnt,  raptique  membra  foede  lacera- 
fimt. 

745.  Diana  inprimis  indignabatur, 
q«tm  Hippolytus  et  studio  venandi 
el  virginiute  coluerat.  Itaque  apud 
Hygioum,  (ab.  251.  etiam  voluntate 
DunuB  in  vitam  redit.  Coronidett 
iEicnlapius,  Apollinis  et  Caronidis 
filius;  Metam.  ii.  531.  626  sqq. 


751,  752.  Hoc  distichon  Heinnus 
delendum  censebat,  quia  sensus  inde 
commodus  non  posset  elici ;  immo  po- 
test :  Glaueut  enim,  BdUnois  filius,  io 
dolium  melle  plenum  quum  incidisset, 
sufifocattts  est.  Hinc  Minos  auguret 
convocavit,  e  quibus  Polyidus,  augu- 
rio  accepto,  corpus  pueri  reperit,  at- 
que  de  dolio  eduxit ;  tum  anguit  ar- 
repsit,  quem  Polyidus  interfecit.  In- 
terfecto  alius  anguit,  herba  quadam 
adlata,  vitam  restituit  Ejusdem  her- 
bas  igitur  opera  usns  est  Polyidus  in 
restituendo  Glauco,  post  etiam  .£s- 
culapius  in  Hippolyto;  ApoUodorus, 
m.  iii.  1 ;  Hyginus,  fabul.  135 ;  Pa- 
Isphat.  27.  Utut  eti  anguit ;  Kreb- 
sius  intelligit  /Esculapium,  qui  sub 
imagine  anguis  cultussit.  Equidem 
anguem  interfectnm  intelligo,  qui  «sus 
est  auzilio  ab  altero  angue  dato,  ez- 
pertus  est  aoxilii   illius   aut  herbas 


vim. 


350 


P.  OVIDII  NASONIS 


Pectora  ter  tetigit,  ter  verba  salubria  dixit : 

Depositum  terra  sustulit  ille  caput. 
Lucuseum,nemorisquetui,  Dictynna,  recessus  755 

Celat:  Aricino  Virbius  ille  lacu. 
At  Clymenus  Clothoque  dolent,  haec,  fila  reneri, 

Hic,  fieri  regni  jura  minora  sui. 
Jupiter  exemplum  veritus,  direxit  in  illum 

Fulmina,  qui  nimiae  moverat  artis  opem.       760 
Phoebe,  querebaris.     Deusest;  placare  parenti : 

Propter  te,  fieri  quod  vetat,  ipse  facit. 
NoN  ego  te,  quamvis  properabis  vincere,  Caesar, 

Si  vetet  auspicium,  signa  movere  velim. 
Sint  tibi  Flaminius  Trasimenaque  litora  testes,  765 

Per  volucres  aequos  multa  monere  deos. 
Tempora  si  veteris  quaeris  temeraria  damni : 

Quartus  ab  extremo  mense  bis  ille  dies. 
Po STER A  lux  melior :  superat  Masinissa  Syphacem ; 

Et  cecidit  telis  Hasdrubal  ipse  suis.  770 


753.  Verba  salubria,  carmina,  in- 
cantationes,  qu»  adhiberi  solebant  a 
medicis,  ut  alibi  jam  notatum.  De 
Virbio  et  Aricino  lacu  iii.  265.  Cly- 
menut  Grscis  dictus  est  Pluto,  qua- 
tenus  omnia  ad  se  vocat.  Ad  hunc 
igitur  pertinent  verba  HiCf  fieri^  etc. 
quemadmodum  ad  Parcam  aotece- 
deotia  h<tc,fila  reneri, 

760.  Qui  nimiitf  etc.]  Qui  nimius 
fuerat  in  arte  medica  adhibenda, 
qui  mortuum  adeo  in  vitam  revoca- 
verat. 

763—768.  IX.  Kalendas,  anno 
U,  C.  535.  C.  Flaminius  cos.  ad  lacum 
Trasimenumf  spretis  auspiciii  et  pro- 
digiiSf  cecidit :  vide  Livium,  xxii.  1  et 
3;  Florum,  II.  vi.  14:  Plutarch.  in 
Fabio,  2.  Cte$ar  Germanicus  intellig. 
Vinceref  blandius  quam  prslium  com- 
luittere.     Signa  moveref  ut  ca$tra  mo- 


vere ;  Livius,  dicto  loco,  tigna  e^nvel' 
lere.  A^ui ^diif  sunt  propitii ;  iniq^ui 
irati.  Volueres  omnino  oroina,  pro- 
digia,  etc.  Temerarius  ipse  Flami- 
nius  et  a  Livio  et  a  Floro  vocatur : 
itaque  Noster  paulo  durius  temeraria 
tempora, 

769.  VIII.  KaUndas  anno  U.  C. 
550.  Syphax  victus  est ;  anno  U,  C. 
546.  Hasdrubal  cecidit.  Syphacem, 
Numidarum  regem,  Scipio  pluribos 
prasliis  vicit,  ad  extremum  per  C. 
Lflelium  et  Masinissam  cepit ;  livios, 
xxxix.  5 — 12.  Hasdrubalf  Hannibalis 
frater,  victus  est  a  Claudio  Nerone  et 
M.  Livio;  **  Postremo,  qnum  haud 
dubie  fortuna  hostium  esset,  ne  super- 
esset  tanto  exercitui  suum  Domen 
secuto,  concitato  equo  se  in  cohortem 
Romanam  immisit.  Ibi,  ut  patre 
Ifamilcare   et  Annibale    fratre   dig- 


FASTORUM  LIB.  VI. 


351 


TeMpora  labuntur,  tacitisque  senescimus  annis ; 

Et  fugiunt^  freno  non  remorante,  dies. 
Quam  cito  venerunt  Fortunae  Fortis  honores ! 

Post  septem  luces  Junius  actus  erit. 
Ite,  deam  laeti  Fortem  celebrate,  Quirites ;       775 

In  Tiberis  ripa  munera  regis  habet. 
Pars  pede,  pars  etiam  celeri  decurrite  cymba, 

Nec  pudeat  potos  inde  redire  domum. 
Ferte  coronatae  juvenum  convivia  lintres ; 

Multaque  per  medias  vina  bibantur  aquas.  780 
Plebs  colit  hanc ;  quia,  qui  posuit,  de  plebe  fuisse 

Fertur,  et  ex  humili  sceptra  tulisse  Lco. 
Convenit  et  servis  ;  serva  quia  TuUius  ortus 

Constituit  dubiae  templa  propinqua  deae. 
£cc£,  suburbana  rediens  male  sobrius  aede,     785 

Ad  stellas  aliquis  talia  verba  jacit : 


nam  enit,  pugnans  cecidit ;"  Liv. 
zzTii.  49. 

771 — 784.  Saera  Farturus  Fortis,'} 
De  Tariis  templis  Forturue  a  Servio 
rege  dedicatu  vide  ad  ver.  569 :  Varro, 
de  ling.  Lat.  v.  "  Dies  Fortuns  ap* 
pellatus  a  Servio  Tullio  rege,  quod  is 
fanum  Fortis  Fortuns  secundum  Ti- 
berim  extra  urbem  Romam  dedicavit 
Junio  mense."  Taciti  anni  eleganter, 
qui  sensim,  nullo  tumultu,  transigun- 
tur.     Hoturres,  sacra. 

777.  Neapolis  putat,  sdem  illam 
fnitse  in  regione  transtiberina,  eoque 
iviste  nonnullos  pede  per  pootem: 
idque  ez  hoc  ipso  loco  apparere. 
Potuit  et  in  citeriore  ripa  esse ;  quo» 
quia  pede  fatigari  nolebant,  secundo 
flumine  eeUri  decurrebant  cymba,  Si 
ia  ripa  ulteriore  fuisset,  transmisissent 
flumen,  non  decurrissent.  Prope  eam 
anno  U.  C.  459.  Carvilius  aliam  eidem 
desB  mdtm  posnit;  Livius,  x.  46. 
Prior  illa  memoratur  etiam  a  Plutar- 


cho,  de  Fort.  Rom.  p.  266:  Tj^v  c^^ 
TTpbQTff  irorafuf  Tvxfiy»  ^v  ^6fynxav 
(Reisk.  coojicit  ^dpriv  ve\  ifoprtfi) 
KaXovaiv  (o?rep  loriv  iffxvp^f  4  ^P^' 
arivTixffVt  f/  avdptiav)  w£  rb  vuniriKbv 
airavTUfv  Kriavov  txovaav.  Tiberi- 
nam  autem  illam  decursionem  ipsum 
Scipionem  Africanum  magno  gau- 
dio  adfecisse,  narrat  Cicero,  Fin. 
IL  V.  24. 

781.  Pugnant  hcc  cum  iis,  que 
ver.  634.  de  Servii  origine  tradita 
sunt.  Vulgatam  traditionem,  serva 
eum  esse  natum,  parvumque  ipsum 
serviisse,  habet  Dionysius,  iv.  1 ;  re- 
fellit  Ltvius,  i.  39. 

785.  VI.  Kalendas  Orion  oritur :  \% 
sona  cinctus,  unde  gladius  pendet; 
Hyginus,  Ret.  iii.  33  :  '*  Hunc  a  zona 
et  reliquo  corpore  sqmnoctialis  cir- 
culus  dividit."  Plinius,  xviii.  68. 
"  Solstitium  peragi  in  octava  parte 
Cancri  et  octavo  Kalendas  Julii  " 
tradit.    Nempe  vetcres  cardines  an- 


852 


P.  OVIDII  NASONIS 


Zona  latet  tua  nunc,  et  cras  fortasse  latebit ; 

Dehinc  erit,  Orion,  adspicienda  mihi. 
At  si  non  esset  potus,  dixisset  eadem 

Venturum  tempus  solstitiale  die.  790 

LuciFERo  subeunte,  Lares  delubra  tulerunt, 

Hic  ubi  fit  docta  multa  corona  manu. 
Tempus  idem  Stator  aedis  habet»  quam  Romulus 

Ante  Palatini  condidit  ora  jugi.  [olim 

ToT  RESTANT  dc  mcuse  dies,  quot  nomina  Parcis, 

Quum  data  sunt  trabeae  templa,  Quirine,  tuse. 
Tempus  luleis  cras  est  natale  Kalendis ; 

Pierides,  coeptis  addite  summa  meis. 
Dicite,  Pierides,  quis  vos  adjunxerit  isti, 

Gui  dedit  invitas  victa  noverca  manus  ?        800 
Sic  ego ;  sic  Clio :  clari  monumenta  Philippi 

Adspicis ;  unde  trahit  Marcia  casta  genus : 


nuot  Don  in  signonim  initiis,  sed  in 
oetavis  partibiis  statuebant;  Colu- 
meUa,  iz.  14 :  "  Nec  me  fallit  Hip- 
parcbi  ratio,  que  docet  solstitia  et 
equinoctia  non  octavis,  sed  prirais 
partibus  signorum  confici.  Venim  in 
hac  ruris  disciplina,  sequor  nunc 
Eudoxi  et  Metonis,  antiquonimque 
Fastos  astrologorum,  qui  sunt  aptati 
publicis  sacrificiis." 

791.  Larium  et  Jovii  Statoris  <tdet : 
de  templo,  quod  Romulus  Jovi  Statori 
in  bello  cum  Sabinis  vovit,  vide  Li- 
▼ium,  i.  12  j  Florum,  I.  i.  13.  Posi- 
tum  erat  ad  portam  Mugoniam,  quas 
ducebat  a  via  sacra  ad  Palatium  ; 
Dionjsius,  ii.  50.  Olim  edebatur, 
Tempus  idem  Statorit  erit,  producta  in 
Statorit  prima  syllaba ;  quod  ferri  ne- 
quit.  Heinsius  igitur  ex  Ursini  opti- 
mo,  uno  Patavino  et  margine  Sarra- 
viani,  Stator  adis  habet  recepit. 

796.  Trabe^  tutt  paulo  durius»  tibi, 
qnia  Romulus  trahea  insignis ;  i.  37 ; 


ii.  504.  Templum  iUttd  «ntiquvii 
statim  post  Romuli  mortem  poBton, 
Cesar  Octavianus  exornavit,  itenuB* 
que  dedicavit. 

797—800.  Ultimo  die  adu  Her^ 
Mutarum  tacrata.  M.  Folvias  No- 
bilior  novem  Musanim  sig^  Ambracia 
Romam  translata  in  Hercalis  templo 
dedicavit  (Plinius,  35  teu  36.  4.) 
idque  Marcius  Philipput  reatitoit; 
Suetonius,  August.  29.  Eamenins  io 
Or.  pro  rest,  Sch.  cap.  7.  anctor  cst, 
Fulvium,  in  Graecia  quum  esset  kn- 
perator,  accepisse  Herculem  Musage- 
tem  esse,  id  est,  comitem  dncemqae 
Musarum.  De  eo  valde  dubitat  Hey- 
nius  in  Opusc.  Acadd.  voL  ii.  p.  305; 
recentius  esse  Herculis  cum  Musis 
contubemium.  Tempus  nettaie  Ke- 
/tfmi)« ;  oriuntur,  suntKalende.  A'#> 
verca,  Juno,  invitas  manus  dedit,  in- 
vita  cessit,  ubi  Jupiter  Herculem  in 
ccelum  accepit ;  Metam.  ix.  254  sqq. 

802.  Mareia,  Fabii  Maximi  «xer, 


FASTORUM  LIB.  VI. 


353 


a,  sacrifico  deductum  nomen  ab  Anco, 
}ua  par  facies  nobilitate  sua. 
limo  quoque  forma  suo  respondet  in  illa ;  805 
o^enus,  et  facies,  ingeniumque  simul. 
juod  laudamus  formam,  ttim  turpe  putaris : 
idamus  magnas  hac  quoque  parte  deas. 
L  fuit  quondam  matertera  Caesaris  illi. 
ecus,  6  sacra  femina  digna  domo!  810 

cinit  Clio :  doctae  adsensere  sorores. 
luit  Alcides,  increpuitque  lyram. 


la,  vel  neptis  Marcii  Philippi, 
gusti  vitricum  fuisse  vulgo 
it :  verum  e  vers.  65  et  809. 
materteram,  non  matrem 
nuptam  fuisse  Marcio  Phi- 
>of.  I.  ex  Pooto,  ii.  140. 
dii  uxor  ex  Fabii  Maximi 
lit»  Marciamque  reverenter 
[I.  ex  Ponto,  i.  75  sqq :  sic 
os,  cur  hoc  loco  in  laudes 
poeta  excurrrt;  vide  de  hac 
[asson.  in  Vita  Ovidii  ad  au- 
*.  767.  Ancus  Marcius  rex 
lerijicus,  quia  longe  antiquis- 
itus  est,  "  sacra  publica,  ut 
i  instituta  erant,  facere;" 
32  j  Dionysius,  iii.  36.  No' 
a:  olim  edebatur /uit;  at 
quo  tempore  Ovidius  haec 
,  adhuc  erat  in  vivis,  Par 
n  ablativo  construi,  docent 
et  Burmannus.  Verbis  et 
facies  iugeniumque  simul  in 
t.  adscriptum :  '*  Hbbc  adul- 
int."  Sic  judicant  etiam 
isius  et  Burmannus,  quia 
n  jam  dixerat. 


812.  Hercules  lyram  puUaru  se- 
rioris  artis  frequens  argumentum; 
Heynius  dicto  loco.  Increpuit  lyra, 
lyra  fortius  pulsata  finem  facere  jus- 
sit;  sic  Horatius,  IV.  Od.  xv.  1  : 
"  Phoebus  volentem  prsKa  me  loqui» 
Victas  et  urbes,  increpuit  lyra ;"  ibi 
vid.  Jani  et  Mitscherl.  Disputatur 
autem  hoc  loco  utrum  legendum  sit 
lyra,  an,  quod  Heinsius  ex  Ursini, 
Sarraviano  et  tribus  aliis  adoptavit, 
lyram,  Putant,  increpare  lyram  esse 
simpliciter  pulsare  lyram,  ut  Heroidd. 
iii.  118;  Amorr.  II.  xi.  32;  sed  %n- 
crepare  lyra,  signum  dare,  admonere 
lyra  asperius  pulsa :  sic  etiam  Schira- 
chius  et  Krebsius;  sed  Heynius  ad 
Virgilium,  Alu,  I.  747.  in  varr.  lectt. 
lyra  pulsare  magis  poetice  dici  putat, 
quam  lyram,  Caiterum  in  MSS.  Ur- 
sini,  duobus  Patavinis,  uno  Vaticano 
atque  Francof.  subjuncti  leguntur 
versus  hi  quatuor:  Si  novui  a  Jani 
sacris  numerabitur  annus,  Qnintilit 
falso  nomine  dictus  erit.  Sifacis;  ut 
fuerant,  primas  a  Marte  Kalendat, 
Tempora, 


FiNIS    FASTORUM. 


V. 


Zz 


i 


PR^MONITIO 

AD  ERUDITISSIMUM  LECTOREM. 

In  sua  prsfatioDe  et  prooemio,  (vide  sapra  p.  1  et  4)  D.  V.  GiKEie  paiet 
dizit  de  symbolis  observatioDum,  quas  io  Oridii  Fastos  exhibuerat  Faiua. 
Hbnb.  Guil.  Gesenius,  quia  bujus  ratiooem  ab  ipsius  opera  nonnihil  discrepaR 
Tiderat.  Ego  autem,  postquam  illas  diligenti  sedulitate  perpendi,  multa  reoog- 
novi  quiB  in  locis  difficilioribus  illustrandis  forent  perutilia ;  eaqoe  tibi,  leclsr 
optimei  subjicienda  judicavi,  ut  ab  omni  parte  magis  absolutum  opna  inveniTei. 
Itaque  nonnuUos  Excursus,  de  Fastis  Romanorum  tam  kalendaiibag  qutfi 
historicis,  de  novis  quibusdam  praesidiis  Ovidii  interpretationem  adjavantflras, 
de  astronomis  probabili  cogoitione,  de  quibusdam  veteris  Italias  nnmimbiis,  ct 
de  aliis  qusstionibus  explicandis,  in  unum  doctriiuB  corpus  conjuiictai  lue 
habebis,  quos  in  tuam  utilitatem  cessuros  vehementer  optu  et  confidenter  tfeto, 
Vale. 

N.E.L. 


EXCURSUS 


IN  OVIDII  FASTOS 


EXCURSUS  PRIMUS. 

B   FASTI8  R0MANI8  ;   ET  DE  HUJUS  GARMINIS^  QUOD  IN  IIS  IL- 
LUSTRANDI8  VERSATUR,  CONSILIO  ET  RATIONB. 

yONSILrUM»  quod  in  hoc  carmine  componendo  spec- 
mt  et  feliciter  exsecutus  est  Ovidius,  totius  anni  Romani 
iiias,  ceeterasque  fastorum  notationes  ad  eorum  ordinem 
oetice  enarrandi  et  ad  causas  suas  revocandi  ipsius  poetas 
igenio  et  inventioni  ita  certe  deberi  videtur,  ut  neminem, 
iiem  ab  omui  parte  in  hac  re  praeeuntem  habuerit»  indi- 
ire  queamus.  Est  hsec  in  singularibus  hujus  poetaB  lau- 
ihns,  quam  et  in  heroica  epistola  condenda»  maxime  ta- 
len  haud  dubie  in  Arte  amatoria,  quod  carmen  quoad 
iventionis  laudem  haud  facile  ulli  carmini  Romano  se- 
mdum  est,  meretur*. 

Princeps  omnium  igitur  de  his  fastis  qusestio  esse  de- 
ebity  et  ut,  quicquid  vel  ipsa  antiquitas  de  iis  tradat,  vel 
ttgmenta  eorum  huc  illuc  servata^  collecta^  et  e  tedebris 
indicata  docuerint,  accurate  et  diligenter  videamus,  quam 
roxime  ad  institutum  nostrum  pertinet:  idque  inprimis 
uum  in  duobus  fastorum  generibus  (historicis  et  kdUnda' 
'ius  vel  sacris)  valde  quidem  diversis,  quae  tamen  veteres 
>dem  nomine  plerumque  complecti  solebant,  commutan- 
is  multos  turbas  fecisse,  et  ad  utrum  genus  pertineant 

*  CoDf.  judicium,  quod  de  hujus       Vir    summus   Bottig^rut   iu    Sabina, 
inDiDis   aestiroatioDe   egregie    tulit.       pag.  40. 


368 


EXCURSUS 


fastos  urbanos  traditos  esse,  probatam  it  ve^ram  fastorani 
interpres  apud  Fogginiutn  (in  libro  laudando,  pag.  103.) 
qui  coloniarum  nomina  tunc  in  fastis  annotata  reperit. 

Accedit,  ut  de  more  res  memoratu  dignas  in  fastis  sacris 
ad  eos,  quibus  gestae  sunt,  dies  adscribendi,  quasdam  dica- 
mus,  quum  in  hac  re,  quse  etiam  in  fastis  historiciff  fieri 
solebat,  dubitari  possit,  ad  utrum  genus  aliquis  locus  per- 
tineat.  In  fastis  sacris  hoc  mature  jam  factnm  esse  OVidii 
loca  probant  vi.  461.  465.  563.  721.  765.  769:  770;  ubi 
res  populo  Romano  vel  laetiee  vel  tristes,  tum  victoriae  et 
res  prssclare  gestae,  tum  clades,  quibus  Roma  afflicta  est, 
in  fastis,  quibus  Ovidius  usus  est,  adscriptae  fuisse  videq- 
tur.  Victorid  v.  c.  Postumi  de  ^quis  et  Volscis  (Fast.  ri. 
721.)  quam  ad  d.  17  Jun.  ita  canit : 

Scilicet  ^  hic  olim  .^uos  Volsoosque  f  ugatos 

Viderat  in  campis,  Algida  terra,  tuis ; 
Unde  suburbano  clarus,  Tuberte,  triumpho 

Vectus  es  in  niveis,  Postume,  victor  equis : 

coll.  Livio  iv.  26 — ^29.  in  an.  U.  322.  incidit,  et  jam  tum 
hic  mos  obtinuisse  videtur.  Similiter  in  D,  Bruti  victoria, 
Syphace  victo  et  aliis,  I.  1.  c.  c.  et  falsi  igitursunt,  si  qui 
(v.  c.  Siccama  de  fastis  Gr.  Thes.)  in  M.  Antonio  hoc  pri- 
mum  factum  esse  contendunt.     Hic  enim,  ut  Cicero  (Phi- 


••  Scilicet,  particiila  transitoria,  et 
digito  qs.  intendens  ad  sequentia,  ut 
ecce,  significatione  antea  neglecta,  sed 
<|uae  sine  dubio  prima  est  hujus  vocis, 
unde  csetersB  demum  profluunt,  quam 
vindicavit  111.  Vossius  ad  Georg.  p. 
136.  n.  edit.  (vid.  loca  ibi  laudata;) 
Georg.  i.  281.  *'  Ter  sunt  conati  impo- 
nere  Pelio  Ossam  Scilicet,  atcjue  Ossaj 
frondosum  involvere  Olympum ;"  i. 
492.  •*  Scilicet,  et  tempus  veniet,  (juum 
finibus  illis  Agricola,"  etc.  unde  vo- 
cem  Ovidio,  iv.  627.  reddere  nuUus 
dubitavi.  Analogam  autem  arbitror 
huic  particuhT  quoad  significationum 


transitum,  qui  certe  in  utraque  voce 
bene  se  illustrat,  Graecam  particulam 
f.  Significationes  utriusque  vocis  ita 
se  excipere  videntur :  1®  profecto,  rt 
vera.  Ita  scilicet  sspe  apud  Terent. 
Phorm.  I.  ii.  82 ;  Adelph.  IV.  vii.  33. 
et  ij  semper  apud  Homcrum.  liiler- 
dum  scilicet  initio  orationis  animum 
tantum  intendil  ad  sequentia,  ut  h.  1. 
et  ita  non  raro  »/  apud  Huroerum ;  S" 
inde  utraque  vox  irojiice  usurpatur. 
De  scHicet  re^  nota.  De  ij  cf.  11.  A. 
229  :  7/  TToXr  Xuiiov  i<m,  etc.  3*  utra- 
que    in    qusstionibus    occurrit    pro 


tmm 


IN  OVIDII  FASTOS.  359 

jip.  ii.  34.)  ei  objicit»  in  fastU  ad  Lupercalia  adscribi  jnsse- 
rat :  C  Ciesari,  dictatori  perpetuo,  M.  Antonium  consuhm 
populi  jussu,  regnum  detulisse,  Casarem  uti  noluisse ;  qubi 
Ipjcus  aeque  ac  Cic.  ad  Brutum  15:  **  Ego  Decio  Brato 
^iberato^  quum  laetissimus  ille  civitati  dies  illuxisset,  de- 
Cfeyi,  ut  in  fastis  ad  eum  diem  Bruti  nomen  adscriberetur" 
ad  fastos  kaleudares  haud  dubie  pertinet. 

Quod  si  vero  in  aliis  fastis  alias  res  gestas  annotatas  re* 
perimuS)  diversas  diversis  temporibus,  ex  cujusvis  temporis 
adulatione  petendum  est,  quss  imperatorum  preesertim  et 
▼irorum  illustrium  res  gestas  ita  memorise  mandare  voluit. 
It^  in  fastis,  quos  setas  nobis  servavit  plerumque  ex  Aur 
giujsti  et  Tiberii  tempore,  horum  tituli ;  sub  sequioribus 
loipejratoribus,  ejus  qui  tunc  imperium  tenebat,  res  gesta» 
feriis  celebratae  sunt,  exstirpatis  antea  iis»  quee  sub  ante- 
cessoribus  fuerant  anuotata.  Post  bonores  gentis  Juliae 
ab  Ovidio  etiam  celebratos,  vide,  quee  Fasti  Preenestini 
in  ejusdem  gentis  laudem  annotant  ad  Januarii  dies  7,  8. 
16,  17.  29 :  Amiternini  ad  Augusti  dies  1,  2.  9 ;  Sept.  1. 
9  ;  Oct.  12,  etc.  Et  quum  ex  sequiorum  Imperator,  fas- 
tis  nuUa  exstent  fragmenta,  idem  tamen  in  ultimo  quod 
exstat  Constantini  Magni  Kalendario  (Greev.  Thes.  tom. 
viii.  p.  97.)  habes,  ubi,  ut  antea  Augusti  Tiberiique,  nunc 
Constantini,  Constantii  aliorumque  res  fortiter  gestse  titu- 
lis  celebrantur. 

Sed  tantum  de  his  fastis  kalendaribus,  quos  Ovidius 
carmine  exomavit,  et  ad  quos  seepius  recurrere  licebit. 
Quid  autem?  quod  passim  ab  interpretibus,  multo  alia 
cum  re,  fastis  scilicet,  seu  annalibns,  qu»  historiae  ad 
instar  primis  temporibus  fuere,  commutantur,  quare  erro- 
ris  vitandi  causa  de  his  etiam  paucis  videndum  est. 

2.  Fasti  historici,  {Annales,  F,  constdares.) 

Commune  nomen  inde  haud  dubie  fluxit,  quod  in  his 
primis  historiae  initiis  singulis  annis  res  gestas  vel  quicquid 
memoria  dignum  judicabatur,  ad  ordinem  dierum,  qui  in 


360 


EXCURSUS 


fastis  kalendaribus  descripti  erant,  annalium  in  morem  ex- 
hibebantur^  Magistratus  cujusvis  anni,  consules  potissi- 
mum  ibi  annotati  esse  debebant^,  et  cum  consulibus  de- 
mum  initium  cepisse  videntur  e  Vaterio  Maximo,  libris  iv. 
4.  sec.  1 ;  et  vii.  3.  sec.  2.  ubi  altero  in  loco  Valerius  Po- 
plicola,  primns  consul  Fastorum  illud  columen  vocatur;  in 
altero  autem  Brntus,  Valerii  in  primo  consulatu  coUega, 
vafro  illo,  quo  Tarquinii  filios  decepit,  osculo  primum  ts 
Fastis  locum  sibi  parasse  dicitur.  Poterant  igitur  gentibos 
Romanis  antiqnae  earum  nobilitati  probandae  inservire,  si 
plures  sui  nominis  ibi  notati  erant^  unde  v.  c.  Horatim, 
Od.  III.  xvii.  2.  LamisB  sui  proavos  in  fastis  undique  no- 
tatos  generis  nobilitatem  a  Lamo  illo  vetere,  Lsestrygonom 
rege,  ex  nota  Romanorum  vanitate  et  poetarum  adula- 
tione,  ducere  canit : 

JEli,  vetusto  nobilis  ab  Lamo^ 
Quando  et  priores  hinc  Lamias  ferunt 
Denominatos^  et  nepotum 

Per  memores  genus  omne  Jastos 
Auctore  ab  illo  ducit  originem. 


*  Cic.  ad  div.  v.  12.  in  Dobilissima 
epistola  ad  Lucceium :  Etenim  ordo 
ipse  annalium  mediccriter  nos  retinet, 
quasi  enumeratione  fastoriim,  Hora- 
tius  ita  Sat.  I.  iii.  \\2.  fastos  mundi 
de  totius  universi  historia  dicit,  et 
Carra.  IV.  xiii.  13.  Lycen,  ut  aitate 
fruatur,  adraonens,  aunum  fastis  se- 
mel  adscriptum  irrevocabilem  vocat: 
"  Nec  Coa;  referunt  jam  tibi  purpur» 
Nec  clari  lapides  tempora,  qua?  semel 
Notis  condita  fastis  Inclusit  volucris 
dies." 

^  Liv.  ix.  18.  paginas  in  annalibus 
magislratuum,  faslisque  percurrcre  li- 
cet,  consulum  dictatorumque,  quorum 
nec  virtulis  nec  fortunae  ulio  die  P.  R. 
poenituit.  Annales  raagistratuura  a 
fastis  discerni  videntur,  ita  ut  fasti 
nonnisi  consules  singulis  annis  inscrip- 
tos,  annales  autera  raagistratuum  c%- 
leros  magistratus  complectantur.  Cic. 


ad  Att.  iv.  £p.  8:    Si  vero,  id  est, 
quod  nescio,  an  sit,  ut  non  minus  fM- 
gas  jam  in  codicitlornm  fastis  futur»- 
rum  conmlum  pagittulas  habeat,  quam 
factorum,  quid  illo  miserius,  nisi  res- 
publica,  in  qua  ne  speratur  quidem 
melius  quidquam,  ubi  cuivis  consiiti 
sua  pagina  destinata  videtur  ita  pn>- 
babilitcr,  ut  consules  annui  fastomm 
annis  superscribantur.     Mar^ialis,  xii. 
26.  hominem  perstringit,  qui  jam  se- 
nator,  id  insuper  adpetit,  ut  fasds  ad- . 
scribatur  et  provinciam  nanciscatar; 
quibus  rebus  dignitas  consularis  innai- 
tur :  "  Sexaginta  teras  quum  limini 
mane  senator,  £sse  tibi  videor  desidio- 
sus  cques,  Quod  non  a  prima  discor- 

rara  luce  per  urbem.    .••• 

Sed  tu  purpureis  ut  des  nova  nmtM 
Fastis,  Aut  Numidum  gentes  Ca]:^- 
documque  petas,  etc. 


IN  OVIDII  FASTOS.  361 

£t  si  ignominiae  causa  alicujus  consulis  nomen  publico 
S.  C.  e  fastis  ejradi  dicitur,  semper  hi  intelligendi  sunt. 
Factum  hoc  erat  in  M.  et  L.  Antoniis,  sed  postea  restitu- 
tom;  idem  facere  parabant  in  Pisone:  Cic.  Philip.  xiii. 
12;  Tac.  Aun.  III.  xvii.  xviii. 

Jam  de  Ovidio,  ejusque  opera  in  Fasiis  kalendarihus 
explicandis  et  exornandis  posita. 

Multa,  quae  in  his  fastis»  sivje  veteres  notas  interdum 
interpretatione  ambiguas,  sive  ferias  earumque  origiuesy 
fiive  notitias  historicas  ibi  adscriptas  spectes,  ob  antiqui- 
tatem  obscura  erant  et  explicatione  indigebant,  jam  ma- 
ture  invenerant  auctores,  qui  in  iis  exponendis  data  opera 
▼ersati  ^raut.  Tot  feriarum  origines  ibi  illustratas,  qua- 
tenus  fieri  poterat  ex  antiquitate  Romana  repetitee,  ritus 
ceremoniaeque  singulorum  festorum  enarrati  et  explicati, 
Deorum  antiquorum  nomina  et  cuitus  expositi,  templo- 
mm  conditorum  bistoria  tradita,  notis  illis  antiquitus  tra- 
latis  quid  significaretur  indicatum,  anni  rationes  diversse 
expositas»  errores,  qui  vulgo  circumferebantur,  discussi 
legebantur,  verbo,  quicquid  in  iis  illustratione  indigebat, 
commentario  perpetuo  omnem  annum  persequente  com- 
prehendebatur :  eoque  magis  hi  scriptores,  qui  vel  com- 
mentarUs  et  libris  peculiaribus  vel  breviorihus  adnotationir 
bu8,  quas  fastis  publice  affixis  adjecerant,  hanc  operam 
naraverant,  ad  hanc  qusestionem  pertinent,  quum  et  ipsi 
pnecipui  fontes  carminis  Ovidiani  haud  dubie  fuerint. 

Luculentissimum  exemplum  brevioris  ejusmodi  adnota" 
iionis  in  ipso  publico  marmore  descriptae  habemus  in  Verrii 
Fastis  (de  quibus  fusius  infra)  et  ad  eumdem  prorsus  mo- 
dum  in  iis,  quos  Fulvius  Nobiliory  Catonis  eequalis  et  Ennii 
familiaris  in  sede  Herculis  et  Musarum  a  se  condita  (Fast. 
vi.  in  fine)  posuerat,  simulque  brevi  annotatione  adjecta 
nominibus  rebusque  antiquis  explicandis  operam  dederat. 
Macrob.  I.  xii.  13.  qui  Maium  et  Junium  ibi  a  majoribus 
derivari  tradit,  et  i.  13.  de  intercalatione  haud  dubie  ad 
eosdem  fastos  respicit.     Laudantur  iidem  a  Charisio. 

VOL.  V.  •  3  A 


363  EXCURSUS 

PecaUariuin  autem  librorum  data  opera  in  fastis  expli- 
candis  versantium  plures  anctores  habeqsus»  quonun  no- 
titiam  prsBsertim  Maorobio  et  Festo  debebamus,  quibos 
nnnc  Laurentius  Lydus  accedit.  Agmen  eomm,  qw» 
novimus,  ducit  nomep  in  hlstoricis  et  antiquariis  celebtf- 
rimum  Cincius  AUmetUus ;  post  eum  ssBpe  laudatur  in  hoc 
etiam  genere,  Masurius  Sabinus,  celeberrimus  ille  JCtos, 
et  qu»  utriusque  scriptoris  exstant  fragmenta,  tum  qood 
ad  Ovidium  arctissime  pertinent,  tum  ob  judicii  acuneo 
et  criticam  in  veteribus  insolitam,  tum  ob  antiquitatia  doo- 
trinam,  merito  desiderium  horum  librorum  injiciunt  Fasti, 
quos  X.  Cincius  Alimentus  condiderat,  Fabii  Pictoris 
aequalis  (vid.  Voss.  de  hist.  Latinis,  p.  26.)  a  Livio  8»pe 
laudatus,  et  magnee  apud  eum  auctoritatis  praesertim  ia 
rebus  antiquariis  ("  maximus  auctor"  et  alibi:  diligens 
taUum  monumentorum  auctor,  ubi  de  mare  Vobiniensium 
sokmni  sermo  est)  post  Macrobium  (i.  12.  et  alibi,)  et 
Festum  (vid.  Ind.  in  ed.  Dacieriana)  a  Lydo  recitantur, 
nbi  liber  wf 2  hfrSv  non  potest  non  idem  esse.  (Lydos,  p. 
90  et  125.)  Effata  ejus  antiqnitatis  et  lingusB  criticaii 
scientiam  et  judicium  subactum  produnt,  et  multBd,  qnts 
Ovidius  exhibet  sententias  in  re  sua  iilustranda,  ad  hunc 
referendae  esse  videntur.  Ita  apud  Macrob.  1.  c.  Aprilit 
meusis  a  Venere  derivationem,  quippe  linguae  rationibut 
contrariam  vel  hanc  ob  causam,  quod  Veneris  nec  Ro- 
manum  nec  Grascum  nomen  regum  tempore  notum  fuisse^ 
et  in  carmine  Saliari  inveniri  scribit,  egregie  sane  refu- 
tavit,  8Bque  ac  Maii  et  Junii  a  majoribus  et  junioribas 
explicationes  vulgares,  alterum  a  Maia  dea»  alterum,  qanm 
et  antiquitus  et  suo  tempore  alibi  Junonius  dicatur,  a 
Junone  dictum  esse  censens  (ubi  Ovidius»  Fast  vi.  61. 
eum  haud  dubie  respexit.)  Post  hunc  Macrobius  Maswrii 
Sabini  commentarios  iDprimis  laudat,  celebris  sub  Tiberio 
Jurisconsulti,  Ateii  Capitonis  adseclse  et  sectie  Sabinianff 
anctoris  [vid.  fr.  ii.  sect.  48.  Digest.  (i.  2.)]  qui  vel  e 
Persio  notus  est :  Sat.  v.  90.  Masuri  rubrica  vetat.    Alii 


IN  OVIDII  FASTOS.  363 

lentariorum  auctores  recensentur:   Ni$us  (Macrob. 

Bebius  MtMcer,  ComeliUs  Labeo,  (Macrob.  i.  16.) 
ius  GenUnus,  Titus,  Anysius  et  Elpidianus  tc^2  fAiptSy, 
fTvy  apud  Lydum,  Julius  Modestus,  Hygini  iibertus 
.  de  grammat.  20.)  de  feriis,  Fulvius  Flaccus,  Junius 
3hus  aliique.  Nobis  omnes  aetas  invidit  et  pr»ter 
ii  commentarium  poeticum  et  breviores  Verrii  notas, 
si  Lydi  et  Macrobii  Festique  excerpta  notitiam  ali- 

preebent.  Quas  passim  ex  his  scriptoribus  laudantur, 
dunt,  eos  iu  omnibus  iis,  quse  supra  ad  hos  libros 
mu8,  enarrandis  et  investigandis»  plus  minusve,  et 
118  historiee,  antiquitatis  et  chronologi»  peritissimus 
versatos  esse.  Haud  quidem  data  opera  ad  fastos 
:andos,  sed  universe  ad  antiquitatem  Romanam  illu- 
lam  etiam  Varro  in  lib.  antiquit.  divinarum,  Verrius 
le  passim  de  hoc  genere  in  antiquis  feriis,  ceremoniis» 
s  illustrandis  et  ex  historia  deducendis  meruerant» 
te  saspissime  Dionysius  et  Plutarchns  passim  hanc  an- 
atem  illustrantes  respiciunt.  Etiam  in  Quaestionibos 
Einis»  quae  id  genus  multa  exhibent,  Plutarchus  easdem 
us  cum  Ovidio  proferens  sententias,  eosdem  fontes, 

et  fastorum  commentarios  ob  oculos  habuisse  vide- 

Butam  autem  fuisse  poetam»  qui  res  Romanas  ad 
s  snas  fabulosas  referendo  incertum  quo  tempore, 
ine  hanc  Romanae  antiquitatis  partem  illustrare  sus- 
"at,  discimus  ex  Plut.  in  Romulo^  cap.  21 ;  cf.  Arnob. 
••  init.  et  praeclare  hoc  carmen  carmini  Ovidiano  cog- 
Q  judicavit  Lenz.  I.  c.  p.  5.  Piutarchus  duo  versus' 
lUpercaliis  ex  eo  laudans,  ahiai  /xv0w8€*«  h  iXfytmq  «ep« 
»lJLaiKSv  scripsisse  tradidit,  et  Arnob.  ex  ejus  Causali' 
li  inscriptionem  libri  Latine  vertit,  Fatuae  historiam 

ididerat  ibi  Butas»  cursum  in  fiifiijfia  rov  toti  Spofiov  Tf)v  eopnjv 

aliis    solenaDem     repetendum  dyiOai,  rai  rpix^iv  to{>^  Airb  ykvovQt 

gaudio,  quo  Romulus,  Amulio  Tot'c:    '  EfiitoBiov^  rvirroyrac    hn^ 

:ursu  festinavit  in  eum  locuro,  rort    ^aayav    ixovrig    'EK  'AX/3i|c 

la  uber  ci  praebuerat :  et  pergit  Wtov 'PwfiwXoc  rifk'PifioQ, 
»  supra  citato  Plutarchus:  xai 


364  EXCURSUS 

exhibet.  Vide  de  eo  Vossium  de  historicis  Gnecis,  p.  337. 
et  de  poet.  Graec.  p.  225.  An  in  ordine  etiam  ad  anni  tem- 
pora  digerendo  et  in  aliis  Ovidius  eum  sequi  potuerit,  ob 
paucas  de  eo  notitias  pro  certo  dici  nequit,  quum  ipsi  Ha- 
raldo  ad  Arnobium  1.  c.  ita  ignotus  videretur,  ut  oomeD 
Butas  in  Plutarcho  corrigendum  esse  putaret,  nbi  miran- 
dum  est,  etiam  Wittenbachium  v.  c.  (Proieg.  ad  Plutarck. 
prsef.  p.  46.)  cum  eo  consentire  videri.  Quod  idem  v.  c. 
Lenzius,  p.  4.  conjecit,  simile  Callimachi  Carmen,  quud 
Ama  inscribitur,  Ovidio  quoad  genus  et  formam  in  fastis 
seepe  ante  oculos  fuisse  et  Valkenarius  ad  Callimachi 
elegiarum  fragmenta,  p.  10.  et  Jacobs  in  Animadversioni- 
bus  ad  Anthol,  gr.  vol.  III.  p.  ii.  p.  182.  amplexi  suat: 
etsi  prior,  p.  8.  non  elegiaco,  sed  heroico  metro  concinna- 
tum  fuisse  velit.  Hoc  carmen,  cujus  fragmenta  exstant 
in  ed.  Ernestii,  Romanorum  etiam  manibus  frequenter 
tritum  esse,  Varronis,  Servii  aliorumque  citata  docent,  et 
ipsum  Ovidium,  Trist.  V.  v.  33.  in  prodigii»  quod  b 
Eteociis  et  Polynicis  sacris  fiebat,  narratione  haec  cutmi 
respexisse  judicavit  Ruhnkenius. 

Hoc  (memini)  quondam  fieri  non  posse  loquebar^ 
Et  me  Battiades  judice  ^lsus  erat. 

Epigramma  Antbologiee  (vid.  Bentl.  ad  Callimach.  frag- 
menta,  p.  416.  ed.  Ernest.)  totum  carmen  somnio  contineri 
canit,  in  quo  Callimachus  |in  Heliconem  delatus  a  Musis 
ipsis  de  rebus  antiqiiis,  priscorum  hominum  vita  et  moribos, 
etc.  quaerens  quae  volebat,  edoctus  sit.     Ultimi  versus, 

Ai  §€  Oi  €i^ou€vy,  ocfAxp^*  * Clyvy luv  'Hpuwv 
AiTia  Kai  [AaKaouv  eipov  afAei^ofJicvai, 

conjecturam  commendant,  Ovidium  potissimum  in  Deo- 
rum  Musarumque  ministerio,  quo  eodem  prorsus  modo 
utitur  (iv.  191 ;  v.  7  sqq ;  vi.  798.  etc.)  Callimachum  ob 
oculos  habuisse.  Veteres  ritus  ibi  explicatos  habent  fragm. 
8  et  9 ;  et  Lenzius  jam  annotavit,  historiam  Hippolvti  in 


IN  OVIDII  FASTOS.  365 

Callim.  cam  eadem  in  Ovidio,  vi.  730.  consentire»  ut  et  in 

rebas   Gnecis    eum    interdum   respexisse   videri  posset. 

Attamen   magis  colorem,   rationem,   et  formam    ex   boc 

scriptore,  materiam  sine  dubio  potissimum  ex  aliis,  quos 

diximus,  Fastorum  libris  mutuam  accepit.     Et  luculenter 

faoc  ex  eo  apparet,  quod  non  solum  in  explicanda  aliqua  re 

easdem  semper  cum  illis  referre  solet  sententias,  sed  sas- 

pissime   idem   et  eodem  loco  et  ordine,  quo  illi  afferre 

soient.     Docent    hoc  vel   breves  Verrii  adnotationes  ad 

Fast.  i.  45;  conf.  Verrius  ad  d.  2  Jan.  ad  iii.  97:  conf. 

Verr.  initio  Martii  mensis,  ubi  fere  eadem  iisdem  verbis. 

Adde  multa  ex  iis,  quae  postea  ex  Verrio  excerpsimas.  Ad 

Ovidium  de  mensibus  Aprili,  Maio  et  Junio  conf.  Fastor. 

conditores  apud  Macrob.  i.  12.  etc.  etc.     Tamen  ipsum 

notitiis  aliunde  conquirendis  intentum  fuisse  ipse  Fast.  iv. 

378  et  690.  docet»  et  quum  diu  in  opere  suo  limando  sty- 

lum  verteret,  ea,  quae  recens  accesserant,  in  fastis  donec 

prodirent,  diligenter  adnotare  et  inserere  solebat.     Huc 

pertinet,  praster  alia  quas  de  Germanici  triumpho  i.  285. 

de  Concordias  aede  i.  637 — 650.  an.  U.  C.  762.  exstructa, 

canit,  quae  ex  notitiis  ad  amicis  secum  communicatis,  vel 

e  novis  fastis  in  exsilio  interpolare  debuit.  Refer  huc  etiam, 

quae  de  Tiberio  imperatore  canit  i.  533;   de  Julia  Au- 

gusta,  i.  536. 

Eo  autem  magis  hoc  argumentum  carminis  varietati 
aptum  erat,  quum  a  temporis  sui  sacris  ad  remotissimos 
patriae  antiquitatis  mythos,  ab  operibus  et  rebus  gestis 
principum  ad  laudem  et  adulationem  eorum  exspatiandi 
occasionem  prasberet.  Et  cum  Virgilio  sentiens,  qui  in 
Graecarum  fabularum  lusibus  satis  jam  decantatis  vix  veram 
laudem  adbuc  quasri  posse  cecinerat"*,  hanc  sibi  viam  de- 
legerat,  fructuosissimam  sane  ad  gratiam  ineundam  apud 


"*  Sed  graDdiori  stylo,  Georg.  III.  dati   Descit  Busiridis  aras?  ...  TeD- 

3 :  "  Catera,  qus  vacuas  teauisseut  taoda  via  est,  qua  roe  quoque  possim 

carmiDe  mentes  OmDia  jam  vulgata.  Tollere  humo,  victorque  virum  volitare 

Quis  aut  Eurysthea  durum  Aut  illau-  per  ora." 


366  EXCURSUS 

homines  Romaoos  patriae  historiae  amantisainMM  el 
maxime  goaros,  quibus  jam  antea  Enuii  et  Virgi& 
patria  gratissima  dona  acciderant.     JSt  simile  pi 
prius  jam  Propertio  fuisse  ipse  IV.  i.  69.  canit, 
versuum  non  exiguam  vim  ad  Ovidii  coosilian  fri 
dum  vel  confirmandum  fuisse,  quidam  Toluefnot 
p.  4 ;  fiarth.  ad  Propertii  1.  c.)     In  elegia  enun 
homini  peregrino  praeclara  RomsB  monumenta  le 
dentem  fingit,  postquam  diu  summo  cum  ardore  et 
sacra  Romana  horumque  locorum  divinam  origiiieB 
braverat,  hsBC  se  aliquando  carmine  elatunua  p 

Sacra  diesque  canam  et  cognomina  prisca  looanim: 

quod  consilium  certe  quam  proxime  ad  nostri 
accedit.  Ovidius,  qui  jam  ad  carmen  etiam 
metrmn  elegiacum  transtulerat,  in  hoc  etiam  genere 
epico  elegis  sibi  familiarissimis  simpliciori  magnam 
orationi  aptius  visis  uti  maluerat,  forte  in  hac 
nisi  Callimachum,  de  cojus  metro  dubitator»  tamcmli 
pertium  respicicns,  qui  et  antea  plures  heroic«  Roai 
rum  aetatis  res  gestas  elegis  exornarat,  et  in  lioc  canri 
quod  promittit,  ut  ejus  verbis  utar,  mollem  vatia  elegi 
hederam  hirsutae  Ennii  lauro  se  praelaturum  profitB 
(IV.  i.  57.)  Tantum  si  res  majores  canendae  snnt,  Ovid 
excusationes  de  carminis  tenuitate  et  metri  elegiaci  ufl 
carmine  historico  minus  solemni,  poetarum  more,  modf 
ab  ingenii  in  tantis  defectu  et  innato  quodam  amore  fa 
hujus  generis  petit.  Statim  ab  initio  libri  secnndi,  in  ( 
Augusti  quidam  tituli  celebrandi  sunt,  hac  de  re  praemo 
(ii.  8  sqq.)  et  quum  Octaviani  cognomen  Patris  Pat 
canendum  est, 

Quid  vohii  demeiis,  (clamiit)  elegis  imjwnere  tantum 
Ponderisj  heroi  res  erat  ista  pedis. 


IN  OVIDII  FASTOS.  887 


EXCURSUS   II. 

IMODIS,  QU^  AD  OVIDII  INTERPRETATIONEM   E  NOVIS 
QUIBUSDAM  PRjESIDIIS  REDUNDARUNT. 

3TER  magiiorum  virorum  curas,  quibus  multfe  res 
srtinentes  egregie  illustratse  sunt.  aliam  fastis  con- 

fortunam,  ex  accessione  novorum  praesidiorum, 
I.  I.  statim  attingam,  a  me  non  impetrare  possum. 
)iiim  jam  diutius  harum  literarum  cultores  merito 
1  abjecerant  spem,  fore,  ut  passim  rudera  ingentis 
*erum  antiquarum  naufragii  in  lucem  revocentur,  eo 
ucundius  accidit,  si  praBter  omnem  spem  et  opinio- 
el  totis  literis,  vel  potissimum  peculiari  alicui  ma- 
in  qua  elaboramus,  ex  quibuscumque  antiquitatis 
3ntis  alto  situ  obrutis  novam  oriri  lucem  videmus: 
novis  testimoniis  scriptor  illustretur,  conBrmetur; 
atioues  ejus  dubise  vel  adserantur  vel  mutentur ;  et 
fructuosissimum  sane  et  praBStantissimum  est,  ipsius 

huc  illuc  constituendi  nova  queedam  ratio  adpareat. 
autem  in  nostrum  scriptorem  redundare  commoda 
is  ante  hos  viginti  septem  annos  fastorum  sacrorum, 
Verrius  concinnaverat,  fragmentis  quamvis  mutilis, 
es  eorum  in  Ovidii  locis  explicandis  partes  docent. 
typum  hujus  operis,  pluribus  certe  ex  eo,  quod  inde 
psit  Volfius  V.  C.  in  Suetonio,  tom.  iii.  noti,  prodiit 
5 1779**.  Hi  fasti  a  Verrio  Flacco,  celeberrimo  illo 
aatico,  cujus  librum  de  verborum  significationibus 
s  in  compendium  redegit,  et  Augusti  nepotum  ma- 
,  duodecim  tabulis  marmoreis,  quarum  singula  unum 

torum  anni  Roroani  a  Verrio  stant,  ac    fasti   Romani   singulorum 

jrdinatorum  reliquiae  ex  mar-  mensium  ex  hactenus  repertis  kalen- 

m  tabularum  fragmentis  FrsB-  dariis  marmoreis  inter  se  collatis  ex- 

uper  efTossis   coUects  et  il-  pressi,  cura  et  studio  P.  F.  F.  (Fog- 

Accedunt    Verrii    Flacci  ginii)  Roms  anno  1779.    Hsc  omnia 

fragmenta  omnia,  qus   ex-  diligenter  perpende. 


368  EXCURSUS 

meQsem  comprehendebat,  iocisi  et  in  foro  Prsenestino 
(ubi  nunc  Palestrina)  in  coospecta  domus  CflesaresB  in 
hemicyclo  expositi,  jam  a  veteribus  excitantur.  Suet  de 
illustr.  grammat.  cap.  17 ;  Macrob.  i.  10.  p.  196 :  cf  Ver- 
rium  ad  d.  21  Dec.  Macrob.  I.  xii.  p.  209;  confer  Verrium 
ad  d.  1  Apr.  ubi  Macr.  verba  Verrii  minus  pudica  sibi  visa 
reticet ;  et  Ovid.  in  Fast.  vi.  62 : 

Inspice  quos  habeat  nemoralis  Aricia  iastos^ 
Et  populus  Laurens^  Lanuviumque  meum ; 

Est  illic  mensis  Junonius  :  inspice  Tibur 
Et  Prcsnestxnoe  moenia  sacra  Deoe, 

ad  quem  locum  egregie  Neapolis,  se  eorum  opinioni  qni 
fastis  Capitolinis  inventis  Suetonii  locum  eo  trahebant, 
unquam  calculum  additurum  negat.  Quatuor  mensium, 
Januarii,  Martii,  Aprilis  et  Decembris  fragmenta  nune 
eruta,  et  quippe  vetustate  et  ruina  maxime  adrosa  et  per- 
fracta,  sed  Fogginii  opera,  quoad  fieri  poterat,  ordinata, 
suppleta,  et  ampk)  commentario  illustrata,  ob  egregium, 
qui  iis  in  Ovidio  explicando  usus  est,  eo  majus  operis  io- 
tegri  desiderium  injiciunt.  Agite  igitur,  quaedam  loca 
percenseamus,  ubi  eorum  in  Ovidio  explicando  vel  emen- 
dando  partes  sunt. 

Fast.  i.  589.  ad  d.  13.  April.  Ovidius  provincias  ab 
Octaviano  populo  redditas,  et  cognomen  Augusti  in  unum 
eumdemque  diem  ponere  videtur : 

Redditaque  est  omnis  populo  provincia  nostro, 
£t  tuus  Augusto  nomine  dictus  avus. 

Tenendum  h.  I.  quod  diligentissimus  quisque  veterum 
scriptorum  lector  minime  ignorabit,  seepe  eos  rerum,  haud 
quidem  simul  gestarum,  sed  mutua  ratione  conjunctarum, 
junctim  mentionem  injicere.  Ita  Orosius,  vi.  20.  post- 
quam  d.  viii.  ante  Id.  Caesarem  rediisse  scripserat,  eodem 
die  eum  Augustum  consalutatum  esse,  addit,  conjungens 
duas  res  a  se  invicem  pendentes,  non  simul  factas.     Pr«- 


IN  OVIDII  FASTOS.  869 

sertim  Suetonius  ita  saepe  explicandus  est.  Hoc  loco  unum 
et  alterum  no.n  uno  die  contigisse  jam  Dio  tradiderat  liii. 
16 ;  scribens,  primum  habita  de  dividendis  provinciis  ora- 
tione  coronas  quemas  honores  ei  decretos,  postea  autem 
eum,  perfectis  demum  iis,  quae  pollicitus  fuerat,  Augustum 
dictum  esse :  ad  quem  locum  jam  Reimarus  diversas  nota- 
tiones  conciliatum  ivit.  Cum  Dione  ita  statuendum  esse 
Yerrius  docet,  ut  d.  13  Jan.  coron»  quernsB  honores  ob 
provincias  divisas,  die  16  demum  Augusti  cognomen  trax- 
isse  intelligatur.  Ad  d.  13.  hce  notaB  scriptse  sunt:  Corona 
quer . . .  August,  oner . . .  Po,  R.  Res,  quod  supplendum 
haud  dubie  cum  Fogginio :  Corona  querudi  ex  S.  C.  super- 
posita  est  domui  Imp.  Cses.  Augusti,  onerosas  quod  eo  die 
recepit  provincias  et  pacatas  Populo  Romano  iS^tituit. 
Ad.  d.  16.  legitur :  Imp.  Cmsar  Augustus  est  appellatus  ipso 
vii.  et  Agrippa  Cos.  qui  annus  est  U.  C.  727. 
I.  637  sqq.  de  ConcordisB  aede  Ovidius  canit: 

Causa  recens  melior :  passos  Germania  crines 
Porrigit  auspiciis^  dux  venerande^  tuis. 

De  anno  disputari  magnopere  poterat.  Suetonius  enim 
Tiber.  cap.  20.  aedis  dedicationem  posuit  post  triumphum 
Tiberii  de  Pannoniis  et  Dalmatis,  quem  gestum  esse  an. 
765.  (eerse  VarronianaB)  Germanico  et  Fonteio  Cos.  Verrii 
Fasti  ad  d.  16  Jan.  (conf.  Fogg.  p.  14.)  docent.  Decretus 
jam  fuerat  Dolabella  et  Sil.  Cos.  (Dio.  Iv.  17.)  sed,  ob 
civitatem  clade  Variana  moestam,  dilatus.  Secundum 
Suetonium  asdis  dedicatio  post  annum  765.  caderet,  quod 
jam  refutavit  Masson.  in  vita  Ovidii,  p.  100.  ed.  Burm. 
tom.  iv.  Verrius  nunc  docet,  eodem  anno  quo  pax  in 
Pannonia  et  Dalmatia  composita  est,  scilicet  762.  C. 
Dolab.  et  Sil.  Cos.  SBdem  dedicatam  esse ;  perperam  ita- 
que  Suetonium  post  triumphum  habitum  posuisse,  quod 
statim  post  bellum  compositum  factum  erat. 

Ad  Fast,  iii.  419.  (d.  6.  Mart.)  de  CsBsaris  Pontificatu 
annus   nunc  certus,  quo   Octaviano   traditus  est,  prodit. 

VOL.  V.  3  B 


370  EXCURSUS 

Quod  eDim  antea  io  aono  740.  quo  Lepidus  mortaos  est, 
ponebaot,  anno  seqoeote  demum  factum  esse  osteodit 
haBC  nota: 

Itnp,  Cas.  Augustus  Pontif.  maximus  factus  est,  Qoi- 
rinio  et  Valgio  Cos. 

Fast.  iii.  812  et  838.  (d.  19  Mart)  Ovidio  hic  dies 
MinervcB  natalis  vocatur;  et  kal.  Vindob.  habet  N.  Mir 
nerves,  quod  autem  hoc  etiam  loco  nihil  aliud  ac  piimi 
templi  dedicationem  designare  indicat  Verrius,  scribens: 
quod  Minervee  cedis  in  Aventino  eo  die  est  consecrata,  coi 
consentit  Fest.  Scribas  et  Quinqtiatrus.  Nam  et  alibi 
templorum  dedicatorum  anoiversaria  Natales  vocari  soleot 
V.  C.  dies  15  Maii,  ubi  templum  Mercurio  exstructom 
esse  tmdunt;  Ovid.  v.  669;  cf.  Liv.  II.  xxi.  27;  io 
kalend.  N.  Mercurii  vocatur  et  Martialis  canit : 

Maiae  Mercurium  creastis  Idos. 

Fast.  iii.  849.  de  Tubilustrio  et  Verrius  et  Lydus  (p.  85.) 
lectionem  quorumdam  codd.  et  Heinsii  explicationeni 
aperte  vindicant.     Plurimi  ibi  legunt : 

Summa  dies  e  quinque  tubas  lustrare  canoras 
Admonet^  et  forti  sacrificare  Dece; 

quod  ad  Minervam  referebant.  Alior.  lectionem  Deoym 
Heins.  ad  Martem  referri  voluit.  Accedunt  nunc  duo 
testimonia ;  Verrius :  Ferice  Marti ;  Lydus  :  KaBa^fM^  A-aX- 
irtyyoi;,  rifAu)  *Ap€Ui  xa*  Nf/j/vij?. — De  loco  Tubilustrii  VarTO 
confirmatur. 

Fast.  iv.  354.  (ad  d.  4  Apr.)  Heinsii  viri  magni  acumeo 
in  re  graviori  dijudicanda  novis  accedentibus  testimooiis 
vindicatur;  versus  enim  353 — 356  quum  ita  legerentor: 

Cur  vicibus  factis  ineant  convivia,  qusero 
Tum  magis^  indictas  concelebrentque  dapes. 

Quod  bene  mutarit  sedem  Berecynthia^  dixit ; 
Captant  mutatis  sedibus  omen  idem ; 

Heinsius  non  habens,  ad  quod  referret  to  mutarii,  et  e 


IN  OVIDII  FASTOS.  371 

Grellio  ii.  24 ;  et  xviii.  2.  iisec  convivia  Dobilium  Megalen- 
sibus  ladis  celebrata  peculiari  et  solemni  nomine  mutita- 
Hones  vocari  videns,  hanc  vocem  obscuriorem,  sed  in  hac 
re  solemnem  more  suo  hoc  loco  Ovidium  exponere  censuit, 
et  reponens  pro  tum  magis  vocem  mutuita  ad  hanc  referri 
Toluit  T^  mutarit, — Vere  eum  conjecisse,  verisimilius  fit 
Dovo  de  usu  hujus  vocis  accedente  testimonio.  Verrius 
enim  fere  iisdem  verbis  ac  Ovidius,  quae  integra  in  lapide 
sapersunt. 

Ludi  M.  D.  M.  I.  Megalensia  vocantur,  quod  ea  Dea 
Micale  appellatur.  Nobilium  mutitationes  ccenarum  solit» 
sunt  frequenter  fieri,  quod  Mater  Magna  ex  libris  Sibyl- 
linis  arcessita  locum  mutavit  ex  Phrygia  Romam.  Quod 
si  prfleterea  observaris,  ut  fere  in  omnibus  explicationibus 
Ovidius  cum  Fastorum  commentationibus  conveniat,  et 
non  raro  ab  iis  pendeat,  vix  de  veritate  lectionis,  quam 
Fogginius  hoc  loco  afiert,  dubitabis.  Quum  enim  mutita- 
tioms  et  mutitare  vix  a  mutuus  esse  possit,  sed  potius 
frequentativum  verbi  mnto,  ut  O  et  V  indicare  videntur, 
pro  mutuita,  quod  Heinsius  voluit,  Mutita  legendum 
censeo,  ut  convivia  mutita  idem  sit,  quod  mutitationes 
canarum  apud  Verrium,  et  sequentibus  versibus  Ovidius 
obscuram  hanc  vocem  illustratum  eat.  £  contextu  eam 
excidisse  vix  mireris,  quum  in  Gellii  locis  eadem  lectionis 
varietas  sit.     Verrius  omnes  vindicat. 

Fast.  iv.  878.  Fortunam  Publicam  sacratam  ait  in  colle 
Quirinali  his  versibus : 

Qui  dicet^  quondam  sacrata  est  coUe  Quirini 
Hac  Fortuna  die  Publica,  verus  erit. 

Verrius  ad  d.  5  April.  Ludi  Fortunas  publicce  citerio . . .  in 
colle ;  eumque  supplens  Fogginius  legi  vult  citeriori,  sed 
ad  Fortunae  Publ.  referri.  Fortunam  citeriorem  autem 
eamdem  esse  vult,  quam  Plut.  Qusest.  Rom.  73.  p^ptfA 
vocat,  id  est,  brevi  obventuram,  brevi  necessariam,  hujus 
diei.      Sed   citeriorem   Fortunam    absolute    ita    usurpari 


372  EXCURSUS 

posse,  vebemenier  omnino  dubito,  et  quum  alia  explicatio, 
qua  citeriori  in  colle  jungantur,  praesto  sit;  dubito  an  ilia 
unquam  admitti  possit.  Prseterea  Ovidius  nihil  tale  habet, 
et  potuit  hsec  Fortuna  nude  Fortuna  Publica  vocari.  Ad 
Fast.  V.  739. 

Nec  te  preeteream,  populi  Fortuna  potentis 

Publica,  cui  templum  luce  sequente  datum^ 

ubi  Kalendaria,  tum  Fortun,  jntblic,  PR.  in  coUe^  tam 
Fortun.  jjrim.  in  colle  legunt,  luculenter  ex  altero  loco 
quidem  apparet  hanc  notam  PR.  legendam  esse  primi- 
genice ;  sed  Ovidium  idem  designasse  hac  circumlocutione 
populi  potentiSf  cum  Fogginio  mihi  persuadere  non  pos- 
sum,  et  credere  malo  Ovidium  easdem  notas  PR.  in  ka- 
iendario  suo  repertas  legisse  Populi  Romani,  et  ita  versoi 
intexuisse. 

Taceo  caetera  loca,  ubi  Verrius  Ovid.  supplet,  v.  c.  ad 
d.  23  et  24  Mart.  ad  1  et  23  April.  et  alios  dies,  quum  et 
infra  qusedam  in  subsidium  vocanda  sint. 

Alius,  quem  Fogginii  liber  laudatus  praestat,  usus  cer- 
nitur  in  fastorum  veterum,  ut  nusquam  antea  exstabat, 
collectione  plena  et  integra,  quam  cum  illustratione  ube- 
riore,  commentario  in  Verrium  adsuit.  Quce  tabulae  quum 
arctissimo  vinculo  cum  Ovidii  carmine,  quod  in  iis  inter- 
pretandis  versatur,  coheereant,  eo  magis  dolendum  est, 
fragmenta  eorum  casu  quodam  ingrato,  in  prioribus  men- 
sibus,  quos  Ovid.  describit,  prsB  aliis  manca  esse,  quam 
uberiores  eorum  adnotationes  in  mensibus  Augusto  et 
Septembre  exstent,  e  quibus  quasdam,  speciminis  causa, 
ex  Augusto  mense  descripsi  et  in  fine  adjunxi.  Quum 
tamen  nou  raro  et  in  prioribus  laudanda  sunt  haec  frag- 
menta  ut  ut  pauca,  praecipua  eorum  hoc  loco  attingeoda 
putavi. 

1**.  Kaiend.  Maffceiorum,  ita  dictum,  quod  in  asdibus 
Maffaeiorum  primum  patere  coepit;  ut  perhibetur,  anno 
1524.  ad  campum  Floras  repertum.     Pras  aliis  minus  man« 


IN  OVIDII  FASTOS.  373 

cum  est,  et  omnes  anni  menses  complectitur,  brevioribus 
tamen  cum  notis.  Marmori  inscriptum  videtur  sub  Ti- 
berio. 

2®.  Kalend.  Capranicorum,  sub  quo  nomine  saspius  edi- 
tum  est.  Supersunt  nonnisi  Augustus  et  September,  sed 
uberiore  cum  adnotatione. 

3^.  Kalend.  AmiterninuTn,  e  prsestantissimis  fastis  mar- 
moreis,  in  quod  peculiarem  commentarium  Purpurini  ha- 
bes  in  Sallengre  suppl.  ad  Graevii  antiq.  tom.  3.  eifossum 
e  ruderibus  veteris  Amiterni  in  Sabinis  (hodie  Aquila.) 
Correcte  seri  incisum  est  apud  Foggin.  p.  100.  Sex  pos- 
teriores  menses  satis  integri  supersunt. 

4°.  Kalend.  Antiatinum  e  ruderibus  theatri  Autiatini 
(Anzo)  erutum,  item  posteriores  sex  menses  complectitur, 
quorum  singulis  deest  decas  prima.  Inscriptio  in  supe- 
riore  tabulse  parte  testatur,  incisum  esse  marmor  cura  col- 
legii  libertorum  vernarumque  domus  Augustse  in  Antiatino 
secessu  degentium,  idque  sub  Claudii  imperio. 

5*'.  Pincianum  ad  montem  Pincium  erutum,  praeter  li- 
teras  nundinales  et  dierum  rationes  nihil  continet.  Com- 
plectitur  menses  a  Jul.  ad  Octob.  inclusive. 

&*.   Venurinum  Maium  et  Junium  complectitur. 

7*^.  Vaiicanum  a  Fogginio  primum  editum  continet  quos- 
dam  Aprilis  et  Martii  dies.  Alifanum,  Exquilinum,  Far- 
nesianum  minoris  momenti  sunt.  Suppositi  autem,  et  fere 
ex  Ovidio  descripti,  quos  Mazochius  edidit,  fasti  sex  pri- 
orum  mensium.  Kalendarium  Rusticum  Farnesiauum  con- 
tra  Pontederam  antiq.  p.  3f)3.  vindicat  Fogginius,  p.l04. 
Supersedeo  recensere  loca,  ubi  eorum  in  Ovidio  aliquis 
usus  est,  et  eorum  iu  gratiam,  quibus  Fogginii  opus,  non 
parvi  parandum,  non  ad  manus  esset,  potius  specimen 
quoddam  fastorum  inter  se  comparatorum  e  mense,  qui 
uberiores  notas  habet,  describere  volui. 

II.  Transeo  autem  ad  aliud  qualecumque  subsidium, 
quo  ad  Ovidii  argumentum  tamen  proxime  pertinente, 
priores  interpretes,  quorum  tempore  tenebris  adhuc  obru- 


374  EXCURSUS 


tiim  jacebat,  caraerunt.  Joannis  Lauremiii  Philadelpiii- 
ensis  Lydi  aio  opuscalum  Chrcecum  de  mensibad,  qnod  t 
duobus  codd.  Barberin.  et  Vatic.  post  specimen  exhibitai 
in  BMioihek.  d.  Litteratur  u,  Kumt.  Stiick,  7.  lipsie 
edidit  Nic.  Schow,  prof.  Hauniensis,  1794.  Quam  raaxitte 
g^udeo,  jam  pridem  Lenzium  V.  C.  in  libro  landato,  rd 
ad  specimen  illud,  quod  ad  hoc  argtimentam  aocedere 
▼idebat,  animum  attendisse  ejusqae  loca  cum  OTidio  oofl^ 
parasse ;  hujus  autem  ioci  potissimum  esse  putaviy  qM> 
modo  hoc  scriptore  in  Ovidio  utendum  sit,  paucis  adootare. 
Congerit  hic  seculi  sexti  compilator  adversaria  sua  e  mMi 
scriptoribus  antea  fere  iguotis,  et,  ut  multa  frivola  prsMe^ 
tim  sine  omni  ordine  eum  exhibere  nemo  inficias  eat,  ite 
passim  loca  hoc  argumentum  pr»clare  illustrantia  ei  de- 
beri  concedendum  est.  Ut  fieri  solet  in  ejasmodi  boiai- 
nibus,  ea,  quse  ipsorum  sunt,  plerumque  quidem  vana  el 
inepta  reperiuntur,  sed  servamnt  nobis  optimorum  etiam 
scriptorum,  quos  tunc  temporis  manibus  adhoc  terebant, 
sententias  et  loca,  ut  ut  interdnm  confusa  et  tarbata,  ia 
quibus  expediendis  haud  raro  nostrum  acumen  exeroent 
In  hoc  nostro,  ut  in  quo  alio,  caute  versandnm  erit»  qaon 
haud  facile  aliquis  exstet,  qui  res  maxime  alienas  magis 
misceat,  et  quaecumque  ei  forte  succurrebant,  sine  certa 
ratione  et  consilio  jungat,  ita  ut  totus  liber  potius  adver- 
sariorum  undique  corrasorum,  aliquando  digerendoruin, 
quam  justi  libelli  speciem  prae  se  ferre  mihi  videatur^ 
Maxima  ejus  commoda  omnino  redundant  ad  historiam 
festorum  recentiorum,  quce  fere  ad  ejus  tempora  pertioe- 
bant,  ubi  inprimis  Kalendario  Constantini  in  maltis  ilias- 
trando  inservit,  v.  c.  p.  62.  de  votorum  nuncupatione;  p.80. 
de  Mamuralibns ;  84.  Pelusiis,  Hilaribus,  etc. 


®  Siquidem  V.  C.  mense  Januario,  jani  genere  et  rebus  gestis  exponit— 

ci^).  6.  a  magnetis  et  piperis  arboris  et  cum  Esais   capite  i.  ver.  11  sq- 

natura,  ad  ortus  et  occasus  quorum-  commentariis  suis  in  JaDuarium  fioeai 

dam  siderum,  et  cap.  7.  post  Junonis  imponit.  Omnia,  ut  certe  videtur,  sioc 

allegoricam  interpretationem  de  Tra-  causa  e  rei  natura  oblata. 


IN  OVIDII  FASTOS.  375 

Sied  iu  Ovidio  etiam  tom  iliustrando,  tom'  oonfirmaiido 
magDie  ejus  partes  sunt»  ad  suum  ubique  locum  in^  subsi- 
dium  Yocandse  P.  H.  I.  qusedam  ejus  loca  pertingam^  ubi, 
^83  diverse  ab  Ovidii  aliorumque  anctoritate  tradit»  non 
temdiverso  suse  cetatis  mori,  quam  turbis  ab  ipso  compila* 
tore  ingestis,  ubi,  quas  ad  plures  pertinebant,  in  unam  rem 
comulabat,  tribuerim.  Ejusmodi  locum  jam  ad  Fast.  iv. 
6S5.  exhibuisse  mihi  visus  sum.  Probabiliter  huo  per- 
tinet»  quce,  p.  71.  de  Parentalibus  exhibet.  Bene  oum 
Ovidio  aliisque  convenit,  si  ob  Manes  placandos  ab  Id. 
Fabr.  hora  sexta  usque  ad  viii.  Kal.  Mart.  sacra  cessare, 
et  principes  privato  habitu  incedere  dicit.  Ovid.  enim  ii» 
567:  Nec  tamen  Juec  tdtra,  quam  tot  de  mense  supersint 
iMciferi^  quot  habent  carmina  nostra  pedes,  Ultimaplar 
candis  Manibus  illa  dies ;  quod  bene  se  invicem  illustrat; 
Sed  vix  huc  pertinet,  quod  statim  subjnngit,  matronas 
Romanas  eo  procedere  pudicitie,  ut  in  balneis,  ne  ple- 
beiis  mulieribus  misceantury  peculiaribus  locis  (fjMr^viKMi) 
ntantur;  nam  in  Parentalibus  lavationum  nullam  mentio- 
nem  usquam  legi ;  referenda  autem  hsBC  nota  haud  dubie 
ad  d.  1  Aprilis,  ubi  humiliores  etiam  feminas  in  balneis 
lavari  omnes  annotant.  Lyd,  91.  Verrius  ad  1  April,  Sa- 
crificium  denique  matronarum  in  honorem  Bruti  certo  non 
tam  ad  hunc  diem,  quam  ad  Regifugium  d.  24  Febr.  per- 
tinere,  quisque  videt,  p.  101.  ubi  Lydus :  xp^  8c  iopryi  roZ 

Mmiovmfit^PuiMUotqalittp)  a-CKrfMiv  iK€<rlat;  COmmutatio  vidotur 

cum  Kalend.  Jun.  ad  quas  Tempestatis  ferias  refert  Ovid. 
vi.  191 .  Nonnisi  de  priore  Junii  parte,  sed  de  toto  Maio 
Ovidius  edicit,  quod  Lydus  de  toto  Junio,  male  ibi  nuptias 
fieriy  p.  107.  o  U  *l6v'yio^  ^V  <iy€«<Ti]$c<o<  'gpU  7^/««w»  differentia 
e  duorum  mensium  permutatione  haud  dubie  nata. 

III.  In  multis  scriptoribus  etiam  nummos  non  raro  in- 
signe  interpretationis  et  illustrationis  subsidium  esse,  apud 

9  P.  91.  de  mulieribus  sub  myrto      riis,  et  asinonim  coronandonim  more, 
lavmri  solitis ;  p.  107.  de  pistorum  fe-      etc^ 


976  EXCURSUS 

omnes  semper  in  confesso  fuit.  Magnam  eorum  in  hoc 
etiam  carmine  usum  fore,  quum  ad  patriam  religionem  et 
csBtera  hujus  carminis  argumenta  ssepissime  nummi  speo- 
tare  soleant,  et  facile  existimavi  et  expertus  sum,  ad  ip- 
sius  textus  constitutionem  aliquam  eorum  vim  esse  merito 
magnopere  gaudens.  Speciminis  causa  ex  hoc  etiam  gd- 
nere  loca  qusedam  percensere  liceat. 

Fast.  vi.  803.  {Marcia,  sacrifico  deductum  nomen  oi 
Anco,)  Marcii  Philippi  generis  nobilitatem  ab  Anco  rege 
repetunt,  quam  vanitatem  gentes  in  nummis  maxime  ex- 
primere  solebant  (Ekhel.  tom  v.  p.  89.)  Ut  igitur  Camr 
(Suet.  Jul.  6.)  idem  de  Marciis  regibus  prsBdicat,  ita  nanmii 
gentis  Marciae  Ancum  regem  cum  Numa  avo  tamqaam 
oapita  jugata  referre  solent  (Ekhel.  doctrin.  nummor.  t  v. 
p.  246.) 

Herculem  Musageten  (Fast.  vi.  812.  Adnuit  Alcides, 
increpuitque  lyram)  probabiliter  ad  statuam  in  templo  po- 
sitam  expressum  nobis  affert  nummus  Pomponii  Muse, 
exhibens  Herculem  cum  attributis  lyra  canentem  c.  inscr. 
Hercules  Musarum.  Ekhel.  I.  c.  tom.  v.  p.  283. 

Fast.  iii.  253.  Junoni  Lucinae  more  solemni  flores  of- 
feruntur : 

Ferte  Deaijlores;  gaudet  Jlorentibus  herbis 
Haec  Dea,  de  tenero  cingite  flore  caput. 

Flores  autem  ejus  attributum  fuisse  e  nummo  Lucillae  vi- 
demus,  ubi  stat  Lucina  dextra  extenta ^orem,  s.  infantem 
tenens :  et  nunc  patet,  quid  sibi  velint  flores  opere  mosivo 
expressi  in  pavimento,  quod  e  ruinis  templi  Lucinfe  era- 
tum  tradit  Foggin.  Comm.  p.  21. 

Lares  preestites,  ut  ab  Ovid.  v.  129.  descripti  sunt,  ex- 
acte  exhibet  nummus  gentis  Ceesiae.  Vejovis  (Fast.  iii. 
433.)  cum  capra  adstante,  ita  tamen  ut  fulmen  adsit,  cod- 
tra  Ovidium,  in  gentis  Fonteiae  denariis  habetur. 

Juno  Sospita  (quse  in  nummis  Sispita  scribi  solet,  unde, 
an  etyroologia  a  sospes,  sospitare,  vera  sit,  dubitari  potest) 


IN  OVIDIl  FASTOS.  377 

Fast.  ii.  55.  in  denariis  Prociliae,  Juno  Moneta  (Fast.  Ti. 
183.)  iu  nummis  gentis  Carisiee  exstat. 

Ad  Fast.  iv,  945.  ic  fine,  ubi  vide  notas  argumenti  his- 
torici  ad  instar  nobis  est  nummus  Servilii,  vide  Ekhel.  loco 
ibi  citando. 

Sed  omnium  fructuosissimum  haud  dubie  est,  si  uno  in 
loco  jam  Ekhelius,  vir  magnus  (tom.  v.  p.  276.)  lectionis 
Tindicandae  viam  e  nummo  ostendit. 

Fast.  vi.  651  sqq.  (cf.  Liv.  ix.  30;  et  Val.  Maxim.  ii.  5. 
sec.  4.)  Ovidius  originem  Quinquatruum  minorum  expo- 
siturus,  tibicines  Romanos  aliquando  jura  qusedam  sibi 
ademta  aegre  passos  Tibur  exsulasse,  canit;  alterius  cen- 
soris  autem  astutia,  quum  religio  ejus  rei  senatum  teueret, 
potos  in  plaustro  noctu  in  urbem  invectos  esse :  ver.  683. 
ita  pergit : 

Jamque  per  Exquilias  Romanam  intraverat  urbem  ; 

£t  mane  in  medio  plaustra  fuere  foro. 
Callidus,  ut  possent  specie  numeroque  senatum  685 

Fallere^  personis  imperat  ora  tegi. 
Admiscetque  alios :  et  ut  hunc  tibicina  coetum 

Augeat^  in  longis  vestibus  ire  jubet. 
Sic  reduces  bene  posse  tegi>  ne  forte  notentur 

Contra  CoUegoe  jussa  redisse  sui,  690 

Duo  in  censura  collegae  tunc  fuere,  Appius  Claudius  et  C. 
Plautius ;  Liv.  I.  c.  Versu  690.  sub  collega  qui,  ne  irri- 
tnm  faceret  consilium,  timetur,  haud  dubie  Appius  Clau- 
dius  intelligendus ;  cf.  v.  663.  Alterius  nomen  in  vulgatis 
deest,  sed  e  varia  lectione  Cautius  pro  Callidus  jamdudum 
Pighius  e  conjectura  restitnerat  Plautius,  quod  unice  sen- 
sum  prsebebat,  quum  nomen  proprium  ibi  necessario  desi- 
deraretur.  E  gentis  Plautiae  nummo  (vid.  Ekhel.  I.  c.) 
quem  ipse  in  Museo,  quod  Cassellis  est,  inspexi,  ubi  ad 
lepidam  hanc  catastrophen  alluditur,  vix  dubium  manere 
poterit,  Plautium  tunc  restitutB  pacis  et  piae  fraudis  auc- 
torem  fuisse,  et  Pighii  conjecturam  unice  rectam  veramque 
esse.  Habet  nummus  in  Ant.  Personam  mulierem,  in- 
VOL.  v.  3  c 


378  EXCURSUS 

script.  L.  Plautius;  in  averso  exstat  Aurora  alata  qua- 
tuor  equos  ducens ;  inscribitur  Plancus,  Persona  mnlie- 
bris  ad  jocum  a  se  excogitatum,  Aurora  ad  tempus  catas- 
trophes  alludebat,  et  a  dignitate  gentis  non  alienam  ent, 
nummis  incudere  casum  aliquem,  qui  festi  alicnjas  Romi- 
nis  origo  factus  erat,  quod  gentes  semper  magoo  sibi  honoie 
diicere,  et  in  nummis  celebrare  solebant. 


EXCURSUS    III. 

DE  ORTIBUS  ET  OCCASIBUS  SIDERUM  IN  OVIDIO  NOTATIS,  DE- 
QUE  FASTIS  SIDERALIBUS  GRiECORUM  ET  ROMANORUM. 

I.  XJiO  majore  ego  cum  voluptate  huic  carminis  nostri 
parti  immoror,  quse  ad  rem  astronomicam  pertinet,  quo 
pauciores  barum  literarum  cultores,  etsi  vetemm  scripto- 
rum  intelligentia  probabilem  hujus  disciplinas  cognitionem 
omnino  flagitet,  hac  etiam  ex  parte  rerum  cognitione  inter- 
pretationem  adjuvare  solent.  Magnorum  philologorum  et 
interpretum,  Heinsiorum,  Burmannorum  aliorumque,  qno- 
rum  commentarii  frequenter  manibus  triti  sunt,  exemplum, 
qui  his  rebus  explicandis  dijudicandisque  plerumque  sa- 
persederunfi,  non  parum  nocuisse,  in  promptu  est.  Quam- 
vis  alia  fortasse  earum  disciplinarum  causa  sit,  quss  a 
veteribus  quidem  peculiaribus  libris  tradita?,  minus  tamen 
ad  alios  omnes  scriptores  pateant  (v.  c.  medicina,  architec- 
tura,  etc.  in  quorum  scriptoribus  quaedam  ignorare  philo- 
logo  non  adeo  crimini  vertendum  esset,  quum  magis  per 
se  valeant,  minoremque  et  in  aliis  scriptt.  vim  habeant) 
contra  historiae  naturalis  et  astronomiae  probabili  notitia  in 
veteribus  scriptoribus  non  facile  carere  posse  dixerim. 
Ne  enim  dicam  de  coeli  cognitione,  sine  qua  geographo- 

^  Vid.  V.  a.  Ileinsium  et  Burmannum  ad  Fastos. 


IN  OVIDII  FASTOS. 


379 


rum  veterum  nulla  est  iotelligentia,  quae  io  philosophis  fre- 
qnenter  desideratur,  in  mythologis  denique  atque  poetis 
mythicis,  qni  signis  coelestibus  fabulas  suas  adnectunt ; 
siderum  orius  et  occasus  annui  ad  anni  tempora  indicanda 
ita  ab  omnibus  scriptorum  generibus  recepti  sunt,  ut  quo- 
nimdam,  praesertim  scriptorum  rei  rusticse,  sine  eorum 
cognitiooe  nulla  omnino  intelligentia  sif^.  Et  re  vera  pris- 
cis  illis  hominibus,  praecipue  Graecis,  in  felici  terrse  regione 
per  octo  fere  anni  menses  ssepe  noctes  diesque,  dura  ne- 
gotiis  agrestibus  et  gregum  tuteLv^  operam  dabant,  sub  dio 
degentibus  coeli  splendidum  spectaculum  nimis  se  ingessit, 
quin  ad  sidera  illa  animum  intendere,  splendidiora  dignos- 
cere,  et  certa,  quibus  in  coelo  conspiciantur  vel  aufugiant, 
tempora  observare  debuissent.  £t  ita  jam  Hesiodi  aetate 
ad  splendidiorum  siderum  ortus  et  occasus  negotia  rustica 
distribui,  anni  partes  majores  distingui,  jam  apud  Home- 
rum  navis  cursum  ad  astrorum  situm  dirigi,  coelique  re- 
giones  inde  noctu  dignosci  videmus'.  Sine  ulla  autem  de 
coeli  natura  deque  causis  hujus  motus  cognitione,  et  abs- 
que  observationibus  accuratioribus  eam,  quam  diximus, 
siderum  observationem  cogitari  posse  et  per  se  patet,  et 
contra  Bailly  jam  multi  adseruerunt.  Quatenus  in  oculos 
incurrebaut,  ortus  et  occasus  tunc  in  coelo  notabantur.  de 
sphserse  descriptione  et  notatione  in  TcapaicrtyiMuri  nullum  ad- 
faoc  vestigium. 

II.  Thales  primus  astronomiam  spha?ricam  et  sphserse 
coDstructionem  in  usum  vocare  debuit,  siquidem  ad  eum 
primum  ea  refertur  laus,  Vergiliarura  exortura  non  appa- 


*■  Aristoteles  ita  sacpissime  tennpo- 
rum  notationes  a  sideribus  petit.  Hist. 
anim.  viii.  15.  de  thunnis:  koi  ap- 
\ovTai  ^TjpimffQai  o7r6  TrXiia^og 
SnfaroXrjg  fifxP'-  ^picrovpov  Svmatg  rb 
laxarov;  viii,  14.  de  (luibnsdam  imec- 
tis,  y)(Tv\aZov(Ti  ck  (nrb  irXeiaSog  cv- 
fTtojgfu\pi  rov  tapoQ,ei  ita  s^xpisVinie. 
Ipsi   rtTum  soriptores  liac  tcmpormn 


notatione  saspe  utuntur,  et  plura  ejus- 
modi  exempla  exstant  apud  Thucydi' 
dem  et  Polybium. 

"  Odyss.  V.  271.  Hesiod.  ipy,  383. 
564.  597.  609.  614.  Antiquissimum 
Jobi  carmen  apud  Hebr.  novit  Pleia- 
das,  Ilyadas,  Orionemque,  ix.  9.  et 
drHconcrn  scptemtrionalem,  cap.  xxvi. 
14. 


380  EXCURSUS 

rentem  tantum  et  heliacum,  sed  cosmicum  et  Terum  expo- 
suisse,  et  post  ejus  tempora,  accedentibus  aliis  etiam,  qu» 
ex  his  ortibus  et  occasibus  notandis  sperabantur,  commo- 
dis,  certo  et  artificiose  reliquorum  etiam  sidemm  tempon 
notata  esse  invenimus.  Cernebantur  haec  commoda  io  aiini 
tempestatum  variarum  ex  siderum  motibus  prsesagio»  tun 
ad  agriculturam,  tum  ad  omnem  vitam  utilissimo.  Meteo- 
rologi  enim,  sicut  hodie  id  agunt,  ut  e  lun»  diversis  vicibos 
tempestatum  mutationes  prsesagianty  tunc  temporis  omnes 
aeris  mutationes  et  temperies,  ventos,  pluvias,  etc.  cam 
certis  siderum  ortibus  et  occasibus  conjunctas  esse,  et  re 
vera  ab  us  pendere,  arbitrabantur ;  atque  tempestates  ita 
aeque  ac  siderum  motus  certo  suo  tempore  redire  et  pra&dici 
posse  credebant. 

Maximam  haec  res  ad  popularem  usum  vim  habuit.  Ce- 
leberrimi  igitur  ejus  temporis  astronomi,  rationibus  ad  as- 
tronomiam  spha^ricam  subductis/singulis  diebus  tum  certos 
siderum  ortus  et  occasus,  et  veros  et  apparentes  (ut  kalen- 
daria  ex  iis  excerpta  docent ;)  tum  certas  tempestates  cum 
iis  conjunctas,  quatenus  experientia  docuerat,  adposuerant 
Meton,  Eudoxus,  Euctemon,  Democritus,  Calippus,  Dosi- 
theus,  nomina  illa  celebria  fuere,  in  quorum  observationi- 
bus,  non  eorum  solum  tempore  sed  et  postea,  plurimi  e 
Grsecis  et  Romanis  ob  singularem  utilitatem,  etsi  ob  spvi 
et  situs  diversitatem  minus  convenireut,  acquiescere  soliti 
sunt^  Ut  in  fastis  ))ostmodo  Romae  factum  est,  ita  tabu- 
lae,  in  quihus  ha?c  notata  fuere,  in  Gra;ciaB  urbibus  publice 
cxpositap  ct  adfixa}  erant  (unde  irapair^y/xaTa,)  et,  ut  e 
Theonc"  videtur,  non  singulorum  tantum  sed  uridevigiDti 


*    \  alet   «l(;    liis   observation.   qiio(l  Miruiva  a(rrpoj'6fioi  Kni   xcvacac  tr 

alia  (le  ic  Fcstus  Avieuus  rrogn.  45  :  ralc    noXKri    tOtjKaif    -xtpi    riv  rtm 

"  lllius  ad  uuuitios  prolixa  decenuia  i)\iov  irfpKpopun'  rwv  h^PiaKatCfiaur' 

rursuin  A(lj»x'i.>^e  Mcton  (.'e«:ropia  di-  tjpivm',   ori    Kaff   hKanrof  Iruivrev 

citur  arte;     liidcditijne  tininii.-^,  tenuit  roiuaCe  tarai  xtifif**i*t  Kni  roiovCt  tap» 

rem  CJraicia  sollers  IVotiiius,  r/  /.••/^^ca  Kai  roiovCf  ^lpoi;.  Kai  nnttyct  ^/fhfo- 

inventum  tnioii  in  <niiio-.  7ru»()oj'  kui  riHolct  ih'Hiot  Kai  roXXu 

"    Ihco  ad    Vi.ui   Pha.'n.  ni  cf  fnru  -^pbi:   i^uH^iKut;    \pfia^;   rot'^    'ivGp*^ 


IN  OVIDII  FASTOS. 


381 


annorum,  qui  cyelum  sub  Metonis  nomioe  circumlatum 
efficiebaat,  tempestates  sideribus  suis  adsignabant  et  prae» 
dicebant.  Servatus  etiam  erat  mos,  in  praeceptis  rusticis 
siogulorum  negotiorum  tempora  non  ad  menses  eorumque 
dies,  sed  ad  siderum  ortus  et  occasus  prsecipere,  et  post- 
qnam  rustici  in  ipso  coelo  observare  desierant,  harum  tabu- 
larum  ope  cujusvis  sideris  ortus  et  occasus  reperiebant,  et 
ad  mensis  dies  referebant.  Observatio  harum  tabularum, 
elsi  non  rigorosa,  tamen  ssepe  accurata  erat,  ut  jam  Pfaf- 
fius'  monuit,  qui  etiam  criticse  ope  in  contextu  parapeg- 
matum  interdum  corrupto  veritatem  restituendam  esse 
docuit. 

Duo  sunt  antiqua  parapegmata  magnce  auctoritatis,  qusB 
observationes  illorura  astronomorum,  nomine  plernmque 
laudatorum,  nobis  servarunt.  Alterum  est  Ptolemaei  (Pe- 
tavii  Uranolog.  p.  94.)  et  inscribitur  <pda-€i^  &vXaySv  ixnnifAM» 

artSwy   vel   ipda^ciq  St,'sXaySy  koI  itfiffyjfxaaiai,   quod    jam    a    Suida 

laudatur.  Singulis  mensium  diebus  ortus  et  occasus  ex 
variorum  auctoritate  cum  i-KtavifjuKriaK;  adsignat;  hoc  tamen 
proprium  habet,  quod  et  scholion  indicat,  non  omnes  ibi 
stelias,  sed  primse  tantum  et  secnndsB  magnitudinis,  indi- 
cari ;  Vergilias,  Hoedos  et  ejusmodi  minores  exclusas  esse. 
Fructuosissima  ejusdem  nota  est,  qua  de  auctoribus,  unde 
conflatum  est,  et  de  regionibus,  ubi  singuli  observabant, 
exposuit.  Alterum  est  Gemini  (Petav.  Uranol.  p.  64.)  illi 
subsimile,  ita  tamen  ut  sidera  non  mensis  diebus,  sed  sig- 
uorum  Zodiaci  partibus  adscripta  sint.    Tertium,  a  Leomco 


TToig,  Si  enim  accuratius  quacreretur, 
undevicesimo  cjuoque  anno,  quo  Me- 
tonis  cyclus  iDCcepit,  cum  iisdem  orti- 
bus  easdem  tempestates  redire  crede- 
bant.  Hrevius  spatium  ponens  Plin, 
xviii.  s.  67.  coU.  ii.  s.  48.  ([uarto  quo- 
que  anno  easdem  redire  ex  Kudoxo 
tra<iit.  Omnium  si  libet  minimos  am- 
bitus,  rediie  easdem  vices  quadriennio 
exaclo  Kudoxus  pulat,  non  ventorum 


modo,  verum  reliquarum  tempestatum 
magna  ex  parte ;  conf.  Columella,  li- 
bro  III.  vi.  scc.  4.  • 

^  In  libro  egregio,  quo  omni  buic 
argumeuto  pra>claie  lucem  adtulit : 
De  orltbus  et  occasihus  iiderum  apud 
auctoies  cLassicos  commemoratis  Com- 
mentalio,  Gottiuga:  1786.  pra:mio  or- 
natti. 


882  EXCURSUS 

quodam  Latine  versum,  e  pluribus  compilatum  et  siiie 
auctoritate  Petavio  videtur.  Aetii  Atnideni  medici  wpar 
'KyfyyM  (Petav.  421.)  eas  tantum  aeris  mutationes,  que  ad 
sBgrotorum  statum  aliquam  vim  habere  credebantnr,  ex- 
cerpit.  Usum  eorum  in  Romanorum  fastis  rusticis»  qoi 
toti  ab  iis  fere  pendent,  explicandis  et  dijudicandis  maxi- 
mum  esse,  patet. 

III.  In  hac  etiam  re,  Graecis  prseeuntibus,  Romani  ms- 
tici  eadem  parapegmata,  ad  qusB  negotia  rustica  compo- 
nerent  et  unde  tempestates  prsBviderent,  quotidiano  usa 
terebanty  et  Ovidius,  in  carmine  suo  condendo,  hos  fastos 
rusticos  cum  urbanis,  qui  raro  siderum  mentionem  inji- 
ciunt,  cdnjunxit.  Accedebat  autem  in  his  alius  adhuc 
usus,  feriarum  scil.  rusticarum  publicorumque  sacrifici- 
orum  notationes,  quem  tamen  usum  Graecis  etiam  para- 
pegmatibus  fuisse,  conjicere  licet  e  Colum.  IX.  xiv.  sec. 
12 :  Verum  in  hac  ruris  disciplina  sequor  nunc  Eudoxi  d 
MetoniSf  antiquorumque  fastus  astrologorum,  qui  sunt  ap- 
tati  publicis  sacrificiis,  M utato  horizonte  et  tempore  veri- 
tas  eorum  nulla  erat,  sed  etiam  post  Caesaris  accuratiores 
calculos  semper  adhuc  in  usu  manebant,  et  in  normam 
negotiorum  rusticorum  adhibebantur.  Pergit  Col.  1.  c. 
Quia  ei  notior  esl  ista  vetus  agricolis  concepta  opinio ;  nec 
tamen  Hipparchi  subiiliias  jnnguioribuSf  ut  aiunt,  rustico- 
rum  literis  necessaria  est,  Ex  iis  autem  kalendaria  rustica 
sideralia  ut  apud  Coium.  xi.  2;  Plin.  xviii.  25  sqq.  Quinc- 
tilios  apud  Geop.  I.  ix.  p.  39.  exstant,  conflata  sunt,  om- 
niaque  praecepta  Plinii,  Columellge  Virgiliique,  si  tempas 
indicandum  est,  non  anni  menses,  sed  siderum  occasus  et 
ortus  spectant.  De  ipsius  autem  coeli  observatione  tunc 
non  cogitabatur  in  rustico,  et  Pliu.  xviii.  s.  60.  65.  67.  in- 
docilem  coeli  agricolam  ad  folia  decidua  tamquam  Pleiadam 
occidentium  signum,  cicindelas  autem  lucentes,  sidera  iila 
terrestria,  ut  coelestium  contemplatione  careant,  tamquam 
solstitii  appropinquantis  signum  attendere  jubet.  ^Hrgi- 
lium  (Gcorg.  i.  257.)  etiam,  qui  praecipit : 


IN  OVIDII  FASTOS.  383 

Nec  frustra  signorum  obitus  speculamur  et  ortus^ 
Temporibusque  parem  diversis  quatuor  annum ; 

potius  hoc  sibi  velle,  ut  horum  fastorum  usum  commendet, 
qnam  ipsa  sidera  observare  jubeat,  egregie  ad  h.  1.  notavit 
Voss.  Quin  ex  his  ipsis  tabulis,  quibus  auctorum  nomina 
probabiiiter,  vel  in  titulis,  vel  in  singulis  observationibus 
adscripta  erant,  astronomi  illi  duumviri  Conon  et  Eu- 
doxus^,  quos  Virgilii  pastor  poculo  insculptos  habuit,  pa- 
storibus  et  agricolis  innotuisse  poterant.  Ecl.  iii.  40 : 

In  medio  duo  signa,  Conon  et  quis  fuit  alter, 
Descripsit  radio  totum  qui  gentibus  orhem, 
Tempora,  quoe  messor,  quce  curvus  arator  haheret. 

IV.  Praeter  Graecorum  et  Aiexandrinorum  observati- 
ones,  alise  etiam  in  Italia  institutae  accesserant,  verbi  c. 
Csesaris  apud  Piinium  saepe  satis  exactae,  et  fasti  plerum- 
que  et  Grsecas  et  Romanas  junctim  exhibere  solebant. 
Plurimas  vett.  observationes,  quoad  veritatem  astronomi- 
cam  egregie  et  exacte  ad  Petavii  fabulas  propriosque  cal- 
culos  discussit,  et  horizouti  sevoque  suis  reddidit  iil.  Pfaff. 
1.  c.  Priusquam  vero  simili  ratione  in  quibusdam  Ovidii 
locis  ad  veritatem  astronomicam  revocandis  versabimur, 
et,  quid  de  iis  judicandum  sit,  videbimus,  paucis  de  or- 
luum  et  occasuum  apud  veteres  diversis  generibus,  et  de 
veritatis  astronomicee  probabiliter  quaerend»  ratione  di- 
cendum  est.  Veteres  enim  Grceci  ante  Thaletem  (vide 
supra)  apparentes  nonnisi  ortus  occasusque  spectabant  et 
ita  nonnisi  dividebant,  ut  ortum  (^«toXV)  et  occasum  (8j/V<y,) 
vel  matutinum,  vel  vespertinum  esse  indicarent '.     Quum 

y  Eudoxum  autem  esse  illum,  cujus  vel  quaudo  sidus  primum  in  cgbIo  ap- 

nomen  non  suppetit  canenti,  ob  cele-  paret  diligenter  distingui  vult  Gemi- 

bre,  quod  ejus  fasti  apud  rasticos  ha-  nus  (c.  xi.)  dvb  rrJQ  dvaroXiiQ,  id  est, 

bebant,  nomen  neminique  secundum»  ortu  quotidiano  post  solis  occasum. 

fere  exploratum  est.    Vide  Lucanum,  Awriv  item  dirb  Ttjg  Kpv\pio>g,  qusB 

Phars.  X.  187.  tamen  voces  saepius  commutantur,  ut 

'  'EiriToXffv,  id  est  annuum  ortum,  passim  rcperies. 


884  EXCURSUS 

vero  ortus  apparentes  et  veros  discernere  didicissent,  ita 
eos  divisos  et  appellatos  esse  constanter  iiiTeniiDus : 

Ortus  matutinus  verus^  i.  e.  cosmicus. 

apparens,  i.  e.  heliacus. 

vespertinus  verus,  i.  e.  acronyclius. 

apparens. 


Occasus  matutinus  verus,  i.  e.  cosmicus. 
Occasus  matutinus  apparens. 
Occasus  vespertinus  verus,  i.  e.  acronychus. 
Occasus  vespertinus  apparens,  i.  e.  heliacus. 

ubi  hoc  universe  tenendum  est : 

l^.  Mane  veros  ortus  multis  saepe  diebus  prcecedere  ap- 
parentes.  2**.  Vesperi  apparentes  praecedere  veros.  Astro- 
nomi  Graeci.  et  Columella,  et  Plinius  semper,  ut  necesse 
esty  sive  ortus  matutinus,  sive  vespertinus,  interdnm  etian 
sive  cosmicus,  sive  heliacus,  sive  acronychus  sit,  annotant 
Ovidius  raro,  sa^pe  falso,  saepe  ambigue,  uter  ortus  occa- 
susve  sit,  indicat,  et  videbimus  infra  eum  vix  ipsam  hanc 
differentiam,  utut  maximam,  novisse,  vel  expressisse. 
Penes  interpretes  ig^tur  manet  semper  investigatio,  qnale 
ortus  genus  in  singulo  loco  accipiendum  sit;  et  non  mirum 
est  saepe  eos  in  diversa  abire,  siquidem  sine  calculo  et  ta- 
bula  nihil  nisi  globum  aliave  kalendaria  in  consilium  voca- 
verant.  Non  solum  ad  hoc  videndum,  sed  universe  ad 
veritatem  astronomicam  dijudicandam,  expeditissimam  sane 
viam  aperuit  et  cuivis  patentem  calculorum  etiam  imperito 
Petavius,  tabulis  condendis,  in  quibus  multis  iisque  no- 
tissimis  stellis  ortus  occasusque  cosmici,  heliaci,  acronychi 
ad  Romae  et  AlexandrisB  horizontem,  cum  signorum  Zo- 
diaci  partibus,  in  quas  anuo  primo  Juliano  incidebant,  ad- 
signati  sunt.  Uranolog.  var.  Diss.  p.  58 — 61.  His  sig- 
norum  -  partibus  ad  mensis  dies,  quibus  tuuc  temporis 
respondebant  secundum  laterculum,  quod  p.  57.  praemisit, 
relatis,  accurate  intelligi  potest,  quando  quaepiam  stella 
anno  primo  Juliano,  vel  Roma;,  vel  Alexandriae  orta  sit, 


IN  OVIDII  FASTOS.  885 

vel  occiderity  unde,  qnale  ortus  occasusve  genus  in  Ovidii 
aliorumque  notfttionibus  intellig^ndnm  sit,  quatenus  ad 
veritatem  astronomicam  acbedant,  vel  denique  au  negli- 
gentiae,  vel  Ovidius,  vel  ejus  auctores  culpaudi  sint,  judi- 
cari  potest.  Quam  fructuosa  sit  hsec  via,  quam  jam  Pe- 
tavius  exposuerat,  ad  criticum  rei  studium,  luculenter 
laudatus  iii.  Pfaffii  liber  ostendit,  qui  tamen  numerorum 
typis  expressorum  accuratam  castigationem  passim  in  sus- 
picionem  vocavit,  et  semel  in  locum  incidit,  qui  aperte 
falsus  erat  (p.  95.)  QusBdam  etiam  signa  in  Ovidio  obvia, 
Aquarius  et  Pisces  ibi  desunt,  et  ex  accessione  horizontis 
Atheniensis,  qui  ibi  scepe  desideratur,  magnum  haberet 
incrementum  illa  Petavii  tabula. 

Quas  igitur  Ovidii  notationes  singulas  si  quis  ad  tabu- 
las  illas  exiget,  advocatis  aliis  kalendariis  sideralibus,  ad 
ODum  horizontem  unumque  aevum  omnes  nullo  modo  re- 
▼ocari  posse,  alias  ad  Romanum,  alias  ad  Alexandri»  ho- 
rizontem  pertinere,  eumque  modo  Grsecas  modo  Romanas 
auctoritates  sequi,  statim  intelliget.  Non  enim  cum  Pon- 
tedera "  consentiri  potest,  qui  eum  maxime  fastis  Cffisaris, 
qui  postea  sub  Augusto  emendatius  prodierunt,  usum  esse 
▼oluit,  quod  nonnisi  quibusdam  in  locis,  ubi  vere  cum  sevo 
Juliano  et  Romse  horizonte  convenit,  concedi  potest. 
Verisimillimum  erit  et  maxime  consentaneum  rationi,  qua 
Ovidius  in  omni  hoc  argumento  versatus  est,  ipsum  usum 
esse  fastis,  quales  Plinii  et  CoIumellsB  sunt,  ubi  ortus  et 
occasus  secundum  varias  plagas  annotati^  erant,  et  inde 
pro  lubitu  et  ut  carminis  rationes  admittebant,  notissimo- 
rum  siderum  apparentias  modo  huic,  modo  alii  horizonti 
adscriptas  in  carmen  suum  transtulisse.     Luculentius  hoc 

*  Pomedene    Antiqu.    Latinarum  dum  Italicam  rationem  Ccsaris  auc- 

Gnecararoque  enarrationes  atque  e-  toritati  opponat. 

fnendationes,  pr^ipue  ad  veterU  anni  ^  Ita  Plin.  semper  xviii.  s.  66.  iii. 

rationsm  attinentes.  Patav.  1740.  Qui  nonas  April.  in  Attica  Virgili»  vesperi 

vir  post  Cssarem  aliud  kalendarium  occultantur.    Esdem  postridie  in  Bs- 

emendatum  et  ItaliaB  magis  adapta-  otia :  Cssari  et  Chaldsis  Nonis. 
tum  esse  censet,  quum  Plinius  inter- 

VOL.  V.  3  D 


886  EXCURSUS 

mihi  arguere  yidentur  ea  ioca,  ubi  ejuMlem  stell»  idem 
ortas  bis  diversis  diebus  adscriptus  est,  et  ita  ut  alter  ac- 
curate  ad  Romas,  alter  ad  AlexaDdriae  horizontem  per- 
tiueat.  Accidit  hoc  iu  Delphini  artu  acronycho,  qai  vi. 
471.  diei  10  Jun.  adscribitur  (in  quem  idem  ortus  Rom» 
incidit,  ad  Petavium  Gem.  17^  0  =  d.  10  Jun.) 

Navita  puppe  sedens^  Delpbina  videbimns^  inquit ; 
Humida  quum  pulso  nox  erit  orta  die. 

Postea  repetitur  die  17  Jun.  quod  ad  Alexandriae  ho- 
rizontem  pertinet.  (Gem.  25^  2  =  d.  18  Jun.  quod  uno 
diediffert.)  vi.720: 

Continua  delphin  nocte  videndus  erit^ 

quod  et  h.  1.  de  ortu  acronycho  intelligi  debet.  Similia 
fere  loca  sunt,  v.  733.  et  vi.  235.  (vide  Pfaff.  p.  74  et  75.) 
ubi  Boot»  occasus  matutinus  bis  repetitur,  et  semel  ad 
Romae,  semel  ad  Gr»ci»  horizontem  pertinet,  et  eodem 
modo  se  habebit  cum  Lyras  et  ReguU  occasibus,  alio  no- 
mine  postea  laudandis,  quos  i.  654.  d.  23  Jan.  et  iterom  iL 
75.  d.  2  Febr.  adscribit,  ubi  in  Kaiendario,  quod  ante 
oculos  habuity  iidem  occasus  bis,  sed  secundum  diversos 
horizontes  adnotati  fuere.  Ad  Ovidii  autem  imperitiam  in 
his  ortibus  et  occasibus  carmini  suo  intexendis,  jam  pridem 
Kastnerus  aliquando  digito  intendit  {Kdstnersches  Man- 
cherley  astronomisch-philologischen  Inhalts  in  d,  neuen 
philoL  Bibliothek,  B.  II.  St.  i.  p.  7  sqq.)  et  Ovidium, 
quid  intersit  inter  ortum  et  occasum,  vel  matutinum,  vel 
vespertinum,  non  solum  neglexisse,  sed  forte  ue  scivisse 
quidem,  et  locus  a  Kastnero  ibi  expositus  et  multi  alii,  ubi 
aperte  alterum  alteri  substituit,  luculenter  arguunt.  Utrum- 
que  autem  vere  toto  coelo  differre  nemo  ignorat,  vel  in- 
specto  globo  deprehendet ;  i.  311 : 

Ergo  ubi  nox  aderit  ventuns  tertia  nonis^ 
Sparsaque  coelesti  rore  madebit  humus  ; 

Octipedis  frustra  quaerentur  brachia  Cancri  ; 
Prseceps  occiduas  ille  subivit  aquas. 


IN  OVIDII  FASTOS.  887 

Aperte  occasam  vespertinum  verbi  innuunt.  Occasum 
autem  nuxtutinum  dicendum  fuisse  omnes  viderunt.  Pto 
aderit  autem  rescribere  abiit,  etsi  Latinum  foret,  nec  ob 
sequentem  versum  licet,  qui  vesperam  innuit,  nec  hic  error 
semper  recurrens  concedit. 

I.  653.  (d.  23  Jan.)  Occasus  Lyras  vespertinus  cum  oc- 
casu  Reg^Ii  vespertino  jungitur.  Toto  coelo  hos  diiferre 
ne  verbo  quidem  indicatur,  et  ubi  iidem  occasus  junctim 
recurrunt  (causam  supra  tentavi)  ii.  57.  verba  ejus  aperte. 
indicant,  poetam  utramque  stellam  toto  coelo  distantem 
simul  occidere,  credidisse : 

Illa  nocte  aliquis  tollens  ad  sidera  vultum 
Dicet :  Ubi  est  hodie^  quse  Lyra  fulsit  heri  ? 

Dumque  Lyram  qusret^  medii  quoque  terga  Leonis 
In  liquidas  mbito  mersa  videbit  aquas. 

Vertere  liceat,  quas  Kastnerus  I.  c.  egregie  disseruit : 
Si  quis  frustra  Lyram  quaesiverat,  idque,  ut  apparet,  in 
cceli  parte  vespertina,  converti  hunc  nonnisi  oportebaty  ut 
orientem  videret :  poetice  igitur,  non  mari  immersum,  sed 
emergentem  e  mari  videbat.  Quod  si  noctem  pervigilare 
voluisset,  mane  quidem  Leonis  occasum  spectare  poterat. 
Etsi  autem  nox  ineunte  Februario  pervigilata  non  aeque 
longa  est  in  Italia,  ac  forte  Gottingae  fuerit,  dubito  tamen» 
an  etiam  Romae  de  integree  noctis  intervallo  subito  dioi 
queat.  Et  patebit  ita,  Ovidium,  Lyra  et  Leonis  occasum 
simul  cerni,  vere  credidisse.  Occasum  ibi  duplicem  esse, 
interpretes  breviter  adnotarunt,  etsi  vix  aliquis  inde  sen- 
sum  loci  satis  percipiat :  Eo  magis  exponendum  esset,  quam 
prater  naturam  passim  depinxerit  poeta,  in  cujtu  descrip- 
iianibus  alibi  non  legere,  sed  ipsam  naturam  intueri  nobis 
arbitramur,  Haud  dubie  stellas  nonnisi  e  libris,  eaeteras 
res  ex  ipsa  natura  cognovit,  et  defait  una  e  virtutibus» 
quas  in  Astronomis  laudat : 

Non  Venus,  et  vinum  sublimia  pectora  fregit. 

De  aliis  locis  monere  liceat,  ubi  eadem  est  utriusque 


088  EXCUBSUS 

ortes  comniotatiOy  qofls  lectorem  facile  ia  ciiuvui  iadMCot. 
Fa»t  ir.  165—170 : 

Xoz  nbi  tnmsierit,  codaiiiqiie  rnbeMefe  primo 

Coeperit^  et  tactie  rore  qoerentor  sres; 
Semnstamqne  faoem  Yigilata  nocte  Tiitor 

Pooet,  et  ad  aolitnm  msdcns  ilRt  opos  ; 
Pleiades  indpinnt  hnmeros  releTxre  patermia,  etc 

Fosa  descriptiooe  tempos  matotioom  indicat,  ubi  ▼esper- 
tinos  est  occasos.     Cf.  Pfsiff.  p.  63  et  64. 

Fast.  y.  545.  Noctem  contrahi  et  aofogere  sditD  citias 
sidera  caoens,  ot  mox  polchenrima  Martis  appareai  Im, 
his  ?erbis  otitor : 

Sed  qnid  et  Orion  et  caetera  siderm  mnndo 
Cedere  fiestiiiant,  noxqne  ooarctat  iter? 

ita  ot  Orion,  mane  occideos,  occasom  festioare  Tideatnr; 
sed  jam  die  9  April.  Fast.  iv.  387.  primae  ejos  partes 
vesperi  occiderant,  ot  Oyidios  ibi  explicandos  est  e  PKoio : 
Non.  Apr.  "  Orion  et  Gladins  ejus  incipioot  abscondi," 
et  die  11  Maii  reliqo»  ejos  partes  secotae  erant  Fast  t. 
493  et  494.  (cf.  Pfaff.  p.  84.)  ita  ut  oe  vesperi  qoidem, 
nedam  per  Doctem  et  maney  qaod  OYidios  ▼ult,  oUom 
Orionis  yestigium  in  coelo  esset,  quatnor  diebus  post  oc- 
casum  ejus  vespertinum :  Locus  luculenier  ejus  imperiHam 
arguens  ! 

Cf.  insuper  iii.  403.  qu»  huc  etiam  pertinent.  Majoris 
fere  momenti  sunt  ea  loca,  ubi  occasum  etiam  et  ortnm 
commutari  uullum  dubium  est.  In  his  etiam  locis  raro 
poetam  emendandum  censerem,  et  potius  vitium  interdom 
ejus  negligentiae,  vel  vitiis  in  ejus  fontibus  tribuerimy  nbi 
facile  voces  semper  recurrentes  oritur  et  occidit  passim 
commutatae  esse  poterant*^. 

^  Nuffquam  fere  frequcntius  libra-  quenter  recurrunt,  dudam  a  criticB 

riorum  oscitatione  coroniutationes  et  observatum  est.    Et  hodie  h»c  critiet 

depravationes  admissas  esse  quam  in  in  parapegmatibus  Grscis  ejcercendi 

locis,  ubi  vcrba  qusdam  pauca  fre-  est,  ubi  verba  iifoQ,  ifrKtpwQ,  iirvii. 


IN  OVIDII  FASTOS. 


389 


P.  IV.  903.  (die  25  Aprilis)  Aries  dicitDr  occidere : 

Et  frustra  pecudem  quseres  Athamantidos  Helles. 

Occasus  acronychus  (Aries  12^.  45.)  valde  inde  dissentity 
quum  in  die  4  Apriiis  incidat,  ortus  heliacus,  quem  huic 
substituendum  putat  Pontedera,  propius  accedit,  quum 
sit  in  Ariet.  22**,  8  =  d.  13  April.  Aftamen  haud  inde 
sequitur,  locum  emendandum  esse  cum  viro  laudato, 

Nec  frustra  pecudem  quseres^  etc. 

Cffiterum  Grsecus  auctor  concivit  cum  Ovidio:  apudGem. 
ad  Taur.  i.  qtd  diesfere  convenit,  legitur.  KaXiWf»  ^  irpi^ 
Xry^i  ivirtyj^tov,  id  est,  desinit  oriri,  sive  partes  extrem» 
asterismi  orinntur,  quum  dies  modo  scriptus  13  April.  ad 
lucidam  in  capite  Arietis,  prius  orientem,  pertineat. 

2?.  Majoris  momenti  locus,  iii.  405.  (d.  5  Mart.)  Arcto- 
phylax  dicitur  mane  occiderey  ut  aperte  verba  loquuntur : 

Quum  croceis  rorare  genis  Tithonia  conjux 
Coeperit,  et  quints  tempora  luds  aget ; 

Sive  est  Arctophylaxy  sive  est  piger  ille  Bootes 
Mergeturj  visus  ejffugietque  tnos. 

At  non  efiiigiet  Vindemitor, 

Sabstituitur  occasus  matutinus  ortui  vespertino,  in  quo 
omnes  consentiunt.  Euctemon,  qui  item  Arcturum  et 
Vindemiatorem  jungit ;  Pisc.  12 :  EvKrrifMyi  iipKrovfcq  ivirtXket, 
Keu  'Kporfvyrjriio  iK^ari^.  Ptolemseus  haud  dubie  ex  eodem  d. 
5  Mart.  &pKrovpo^  i<rx€pioq  iwirtXkei.     Plin.  xviii.  26.  8  Kalen- 


Kai  iircriXXa  semper  recurrunt.  A- 
perta  commutatio  in  Gemino  Piscium 
14 :  Eimrrifioii  i«r«roc  tifog  ^vvh, 
quod  mutandum  esse  in  kifoQ  imr^- 
Xa  omnes  rationes  postulant.  Gaudeo 
idem  animadvertisse  Pontederam,  p. 
405.  qui  eodem  modo  medetur.  Ita 
etiam  in  lib.  iii.  Fastoruro,  duo  car- 
mioa  449.  450.  intelligenda  sunt  et 
explicanda.  Facilior  tamen  fortasse 
emendatio  foret,  si  IfrTtipiOQ  hvvii 
legator,  quod  sque  verumest,  et  a 


Ptolemso  d.  5.  7.  9.  Martii  adscribi- 
tur»  6  Koivhc  Vinrov  cat  *AvSpofuSag 
ia-jripiog  dvvti,  quum  iaTrkpioQ  et  i^>oc 
facilius  commutari  poterant.  Vide 
emendationes  111.  Pfaffii,  p.  81.  not. 
quas  inter  hanc  etiam  amplectitur. 
Pares  errores  sspe  notat  Petavius 
Diss.  p.  90.  C.  Firmicus  pro  occasu 
ortum  scripsit,  viii.  14.  p.  91.  A.  Idem 
Piinium  emendat :  emergitur  pro  im- 
mergitur. 


890  EXCURJ5US 

dar.  MarL  hinindiois  visu  et  postero  die  Arcturi  exartu 
vespertino,  qui  cum  Eudoxo  facit.  Ad  amnssiiii  autem 
Petavius  cum  Euctemone,  in  cujus  tabula  acnmycte  aritwr 
Pisc.  13«.  32=rf.  5  Mart. 

Idem  video  animadvertisse  Pontederam,  qui  astronomi- 
cas  rationes  ne  re^pexit  quidem,  p.  405.  Quam  Tanbneros 
tentat,  medela,  ut,  interrogationis  signo  post  tuos  posito, 
locus  negetur,  vix  mentionem  meretur.  Aperte  inter  vitia 
a  poeta  admissa  referendus  est  locus,  et  probabiliter  fastos, 
quos  sequebatur,  maie  iegit.  Occasum  enim  matutimtwh 
quem  in  hunc  diem  male  posuit,  recte  describit  v.  733.  (d. 
26  Mai.) 

Auferat  ex  oculis  veniens  Aorora  Booten; 

consentiente  Petavio,  qui  eumdem  ad  Gem.  iii.  16.  ad- 
scribit  et  fere  Columella :  xi  Kaleod.  Jun.  Arcturus  wujou 
occidit :  cf.  Euctem.  in  Gem.  Ovidius  maxime  ad  yeritateni 
accedit. 

3".  iv.  904.  (d.  25  April.)  Caois  traditur  oriri : 

Signaque  dant  imbres;  exoriturque  Canis ; 

ad  quod  sidus  placandum  Robigalia  instituta  dicuntnr. 
Occasum  heliacum,  sive  vespertinum  apparentem  substi- 
tuendum  esse,  ita  ut  festum  celebraretur,  quom  primun 
Sirius  in  coelo  apparere  desierat,  omoes  videruot.  Occasid 
enim  sideris  vis  perniciosa  in  fruges  tribuebatur;  vid.  Plio. 
xviii.  29.  Ad  Petavii  tab.  occidit  heliace  Taur.  5**.  31=28. 
d.  April.  cum  quo  convcnit  Plin.  Columella  adponit  diei 
30.  Pr.  Kal.  Maias  Canis  se  vespere  celat;  et  Virg.  Georg. 
i.  217.  canis  occasum  cum  solis  transitu  in  Taurum,  quem 
Ovid.  etiam  tetigerat,  jungit : 

Candidus  auratis  aperit  quum  comibus  annum 
Taurus,  et  adverso  cedens  Canis  occidit  astro. 

Cod.  Farnes.  lectio  jam  medelam  adlatura  erat:  occidii 
atque  canis.  Neap.  conjecit :  effugietqm,  alii  occuKturqwe. 
Sed  hoc  vitium  a  poeta  admissum  esse,  persuasum  mihi 


IN  OVIDII  FASTOS.  391 

est,  et  fortasse  aliorum  populorum  sacra  ad  Sirii  ortum 
celebrata  (vid.  quee  supra  addoxi)  ei  ante  oculos  erant. 

4^  V.  723.  (d,  22  Mai.) 

Nocte  sequente  diem  cauis  Erigoneins  exit.  Si  cam 
interpretibus  facias,  locus  aperte  falsus  est.  Hi  enim  exit 
accepere  pro  oritur,  ut  similibus  locis  vi.  474.  exit  Eois 
aqtda:  sed  ortus  ab  hoc  loco  alienissimus  est.  In  hunc 
ipsum  diem  incidit  occasus  efus  heUdcus  Taur.  29".  2 ;  cf. 
Plin.  xviii.  27  s.  67.  et  Ptolem.  ad  d.  27.  'KfOKvw  /cpi^crai* 
QuaBritur  itaque,  anne  verius  ita  intelligatur  poeta,  ut  exit 
sit:  decedit  de  coeli  statione,  aufugit  ex  aspectu,  itaque 
occidit,  etsi  valde  ambigue  dictum  est,  et  de  ortu  alibi 
saspius  dicitur.  In  loco  sequente,  non  possum  a  me  im* 
petrare,  quin  contrarium  contendere  maluerim. 

5».  iii.  711.  (d.  16  Mart.) 

Postera  quum  teneras  Aurora  refecerit  herbas, 
Scorpius  a  prima  parte  videndus  erit. 

alias:  notandus  erit. 

Utraque  iectio  aperte  ortum  mihi  indicare  videtu^;  et 
dabito  an  e  verbis  aliud  quid  elici  possit.  Indicandum 
faisse  occasum  matutinum  prtmartint  stellarum,  non  dubium 

est.      Euctemon  :   rov  ^KOfKlov  ol  w^roi  &crr€p€q  hljifovtri.      Et  ita 

Columella  et  Plinius,  iv.  163.  (d.  1  April.)  totius  sideris 
occasus  matutinus  sequitur : 

Dum  loquor,  elatse  metuendus  acumine  caudee 
Scorpius  in  virides  priecipitatur  aquas. 

Eadem  tamen  ambiguitate  notandus  erit  et  Fast.  v.  417. 
de  occasu  dicit: 

Scorpius  in  ccelo^  quum  cras  lucescere  Nonas 
Dicimus,  a  media  parte  notandus  erit ; 

ubi  mihi  non  persuadere  possum,  poetam,  si  occasum  jn- 
noere  voluerit,  notandus  erit  dicere  potuisse.  In  utroque 
loco  poetam  ortum  sibi  cogitasse,  credere  fere  malaerim. 


392  EXCUfiSUS 


EXCURSUS    IV. 

DR   QUIBUSDAM   VETERIS   ITALI.e   NUMINIBUS    BT    IDEIS 

RELIOIOStS. 

• 

jMLAXIME  fortasse  Ovidio  debeamus  eas,  quas  nobu  de 
veteris  Italiae  mythis  reliquit  notitias,  et  haud  facile  aB- 
quis  scriptor  est,  qui  difficilis  hujus  nec  tamen  tennis  et 
infrnctuossB  qa»stionis,  quas  in  veterum  Latinomm  ideis 
religiosis,  numinibus  et  mythis  enarrandis  et  ab  interpo- 
latione  Grseca  discernendis  versatur,  denuo  excatiendie 
officium  magis  injungat.     Omnem  hanc  rem,  in  qna  vete- 
rum  testimonia  saepe  tam  pauca  exstant,  et  insuper  critiet 
plerumque  indigent  severissima,  quum  non  raro  verum  in- 
ter  multa  frivola  et  grammaticorum  somnia  lateat,  maxime 
lubricam  esse  et  nonuisi  in  partibus  ad  certam  aliqnam  la- 
cem  referri  posse,  et  multi  viderunt,  et  re  ipsa,  nt  nunc 
esty  conditio  indicat.     Egregie  in  quibusdam  viam  pneivit 
Illustr.  Heyn.  (Exc.  5  et  6.  ad  Virg.  Mn.  vii.)  et  fore, 
ut  jam  dum  haec  scribo,  ab  iis,  qui  praemium  in  hac  acade- 
raia  de  eadem  re  explicanda  propositum  ambituri  snnt, 
qusedam  illustrata  fuerint,  spes  mihi  est  jucundissima« 

Quaestio  statim  in  limine  movenda  merito  in  eo  versator, 
unde  factum  sit,  ut  mythi  veteris  Italise,  si  qui  huic  terras 
proprii  fuere,  in  popuio  tot  scriptorum  laude  florente  adeo 
parum  propagati  sint,  ut  vix  ulius  integer,  reliqui  fere  om- 
nes  cum  Graecis  fabuiis  confusi  supersint,  plurimi  interie- 
rint.  Ex  sola  enim  accessione  religionum  Graecarum,  que, 
quum  frequentior  consuetudo  inter  utrumque  populum  in- 
tercedere  coepit,  Romam  delatse  sunt,  nondum  patrios  my- 
thos  summotos  esse  et  decessisse  necesse  est.  Heynias, 
Vir  III.  I,  c.  ad  pravum  illud  Bomanorum  studium,  omnes 
res  suas  antiqniores  adeoque  my thos  et  religiones  ab  anti- 
quiore  aliquo  populo  v.  c.  Trojanis  et  Graecis  repetendi, 
hanc  rem  refert.     Aliud  mihi  momentum  hac  in  causa  in- 


IN  OVIDII  FASTOS. 


393 


super  ponderandum  videtur.  Yidemns  enim  populos  anti- 
quos  in  primis  culturae  gradibus  versantes  et  ante  artis 
scriptorise  vel  plasticae  initia  ad  fabulas  et  religiones  suas 
propagandas  et  posteritati  tradendas  carminibus,  quse  a 
bardis  suis  composita  omniumque  ore  freqnentata  erant, 
ad  unum  fere  omnes  usos  esse.  Habuere  ejusmodi  car- 
mina  Grseci,  Romani,  Germani,  Hebrcei.  Quse  si  igitur, 
vel  ob  naturalem  eorum  prcestantiam,  ut  in  Grsecis  carmini- 
bus  Homeridanim,  vel  casu  aliquo  servata  sunt,  veteres 
illae  idese  et  fabulae  hujus  populi  cum  iis  posteritati  traditae 
et  quasi  sancitse  sunt ;  e  contrario  cum  iis  plurimse  gentis 
fabulse  periere,  et  unicum  tunc  memoriae  genus  mansere 
ritus  sacri  in  memoriam  Deorum  instituti.  Ita  inter  Ro- 
manos  factum  esse  arbitror.  Rudia  illa,  quae  Latium  et 
Roma  habuere,  patria  carmina^,  citra  dubium  in  religione 
patrum  potissimum  versantia,  adeo  parum  auctoritate  valu- 
isse  et  virtutibus  se  commendasse  videntur,  ut  nisi  prius 
amissa,  tamen  poesi  Grsecae  in  Italiam  translatas  statim 
cederent,  et  cum  iis  patriae  illae  veteris  Latii  ideae  religiosae 
et  mytfai  haud  dubie  perierint,  ita  ut,  nonnisi  in  festis  et 
ritibus  domesticis  aliqua  eorum  notitia  servata,  causae  ri- 
tuum  illorum  plerumque  perirent.  Inde  simul  apparet, 
cur  ipsi  veteres  in  mythis  et  causis,  a  quibus  feriae  et  cere- 
moniae  domesticae  repetendae  essent,  adeo  in  diversa  abie- 
rint,  quum  vetera  illa  monumenta  vel  deperdita  essent. 


'  Ejusmodt  fuere  Satumii  versui 
metro  rndi  et  incondito;  Hor.  ep.  II. 
i.  168.  et  EDDios  apud  Cic.  Brut.  18 ; 
earmxna  Saliaria,  postea,  quum  ex  ac- 
cessiooe  literarum  Grscarura  lingua 
fnirum  in  modum  mutata  esset,  vix 
intellecta,  quorum  autem  magnam  vim 
esse  ad  inteUigeDdam  patriam  mytho- 
logiam  certum  est.  £a  eoim  numina, 
<{iUB  io  illis  nominatiro  occurrunt,  jam 
tunc  Romae  culta  esse»  judicare  licet» 
et  jam  veteres  grammatici  ex  eo»  si 
quod  numen  in  illis  non  obvium  erat, 
de  seriore    ejus  accessione    conjece* 

VOL.  V. 


runt;  (vid.  infra  de  Venere.)  In 
paucis  iis,  quae  habemus,  fragmentis, 
v.  c.  Janus,  cujus  prccipue  ibi  partes 
fuere  (unde  Lydus  a  potiore :  SaXtoc 
vfivoiroiovvTtQ  rbv  *law6v)  Satumut 
(quam  formam  vult  Scal.)  Lueetius, 
Valumniat  Mania,  PUumnut  occur- 
runt,  de  quorum  antiquitate  et  do- 
mestica  in  Italia  religione  judicare 
licet.  Aliud  eorum  commodum  in  eo 
versatur,  ut,  si  quid  aliud,  antiqua 
eorum  lingua,  ad  veram  notionem 
deorum  quorurodam  domesticonim 
conjectura  adsequendam  ducat. 

3  K 


904  EXCURSUS 

^el  ob  inconditam  Hng^aam  yix  intelligerentur. 
aotem  fabalis  literae  Romanse  tnnc  potissimum  citra  dn- 
bium  obratse  sunt,  quum  Grsecis  poetis  et  scriptoribus 
Tertendis  Romani  ingenium  exercere  coepissent,  et  tunc 
maxime,  quum  pro  Crono  Saturnum,  pro  Rhea  Opem,  pro 
Baccho  Liberum  substituerent,  factum  est,  ut  mythi  Graeci 
ad  hflBC  nomina  domestica  referrentur.  Ita  in  mtiltis  ac- 
cidit,  ut  nonnisi  nomina  ad  Latium  pertinentia  argnant 
religionem  eorum  ibi  domesticam  esse ;  fabuke  omnes  e 
Graecia  petitse  sunt.  Jucundissimum  accidit,  si  quando 
commutationis  eorum  cum  numinibus  Grsecis  moroentam 
aliqua  cum  verisimilitudine  deprehendisse  nobis  Yidcnri  pos- 
sumus,  ut  v.c.  Saturnum  cnmfalce  agresti  in  Kpnw,  qaod 
ille  falce  demetebat,  abiisse  multi  bene  obserTarunt.  In 
aliis  y.  c.  Anna  Perenna,  Maia,  Sanco,  haud  dabie  appel- 
lationis  similitudinem,  in  aliis  ut  in  Matuta,  vocis  significsr 
tionem  illud  momentum  fuisse,  quo  nomine  comparabantnr 
et  commutabantur,  apparet ;  Tide  infra. 

De  quibusdam  certe  numinibus  in  yetere  Latio  eitn 
controversiam  domesticis,  deque  aliorum  probabili  notione 
et  interpolandi  ratione  qusedam  verba  facere,  post  ea  qw 
III.  Heynius  I.  c.  habet,  ab  Ovidii  interpretatione  non 
alienum  erit.  Universe  numina  illa,  modo  reges  heroesqne 
in  deorum  numerum  relati,  modo  praesides  et  primi  auc- 
tores  operum  agrestium,  modo  nymphae  et  numina  sylves- 
tria  et  montana  vaticiniis  clara,  modo  dei  tutelares  singu- 
lorum  hominum  fuisse,  videntur.  De  Jano  et  Satumo 
celeberrimis  omnino  in  hac  mythologia  nominibus  h.  1. 
agere  supersedeo :  de  altero  quae  tentari  possunt  ad  Fast. 
i.  coliegi;  de  altero  ad  111.  Heynium  I.  c.  relegare  licebit. 
De  Silvano  multa  collegit  et  disputavit  III.  Voss.  ad  Eclog. 
p.  521.  De  Libero  s.  Lcebasio  vide  eumdem  ad  Ecl.  vii. 
58.  De  Cerere,  quae  mature  cum  Demetre  commutata 
est,  vix  aliquid  praeter  nomen,  quod  Sabinum  esse,  et  pa- 
nem  sonare  volunt  grammatici,  superest ;  Serv.  ad  Georg. 
i.  7.     Alii  explicabant  per  Geres,  permutatione  literarum 


IN  OVIDII  FASTOS. 


S95 


aotiqaa;  Cic.  Nat.  Deor.  ii.  26.  Ambarvalia  illa  (Tib.  ii.  1.) 
qoibos  juoctim  cum  Libero  plerumque  culta  est,  ad  vete- 
nim  ejus  io  Italia  cultum  pertiuere  videntur,  quum  Cerealia 
contra  urbana  prorsus  more  Graeco  ceiebrarentur,  et  a  De- 
metriis  Graecorum  repetita  essent;  Cic.  pro  Balbo,  cap.  24« 

Si,  quod  certum  est,  vita  pastoritia  agrorum  culturam 
in  Italiii  praecessit,  numina  huc  spectantia,  ut  PaUs  et  Op9 
forte  etiam  antiquiora  sunt  illis  culturse  auctoribus,  et  ad 
vitam  fere  nomadicam  ascendere  possunt.  Palilia  illa  (vid. 
Fast.  iv.  721.)  ipsa  Roma  antiquiora  memoriam  nobis  ser- 
Tarunt  Palis,  de  quo  numine  tam  parum  liquet,  ut  alita 
femina,  aliis  mas  videatur,  quod  ad  antiquam  statuam,  cu- 
ju8  sexus  non  amplius  apparebat,  refert  III.  Lenz.  ad  I.  c. 
Plurima  eo  redeunt,  procreationi  et  generationi  eam  pras- 
fuisse,  quod  et  ipsum  festi  nomen  indicat;  non  enim  pro 
pecudis  solum,  sed  et  mulierum  fecunditate,  eo  festo  vota 
suscepta  legimus%  et  altera  scriptura  Parilia  (a  pariendo) 
hoc  aperte  iunuit.  Comparatis  pluribus  vocibus,  ubi  /  et  r 
commutata  sunt,  et  in  se  iAvicem  abierunt,  (caeria,  caelia, 
Xel^y,  iilium ;  cf.  quod  Ovid.  tentat  de  Remuriis  et  Lemu- 
rib)  ipsi  scriptur»  Pales  et  Palilia  hanc  notionem  inesse 
fere  crederem. 

Opis  uomen  divitias  et  opulentiam  prisci  hominis  rustici, 
quae  in  rei  pecuarise  et  gregum  affluentia  totce  compre- 
hendebantur,  referre  videtur.  Ops  esse  ois,  ovis,  ut  laU^ 
daps,  et  a  pecude  ad  omnem  possessionem  antiquitus 
translatum  esse  jam  prius  monitum  est^;  vid.  Voss.  ad 


•  TiboU.  IL  V.  91 :  Et  fettu  ma- 
trana  dabit,  etc.  Festus :  Parilia  festa 
itbi  observaoda  judicant  privatim  ipse 
quoque  puerpene  domi  ia  stratia»  ut 
parieodo  ab  iis  stabiliantur.  De  votis 
pro  pecudis  partu,  vide  etiam  Dionys. 
i.  88.  et  Ovid.  l.c. 

'  Ab  ipsa  forma  opis  . . .  ovis  est 
opilio»  pro  quo  et  ovilio  reperitur. 
Inde  opulentuB,  ioops.  Ut  autem  a 
pecade,  in  quo  omnes  fere  priici  bo> 


minis  copis  versabantur,  ^oXv/iijXoi, 
voXvapvtQ  apud  Homerum  saepe  no- 
tionem  divitum  prsbent,  nt  inde  p«- 
cunia  dicitur,  ut  apud  Homerum  irp6- 
/3ara  qus  «cct/iijXioic  opponuntur,  et 
hodieque  passim  io  Gerraania  tauri 
Kar  itoxfiv  das  Gut  vocantur,  ita  optt 
postea  de  omnibus,  quscumque  aliquis 
possideat,  dici  coeperunt ;  vid.  Voss. 
epist.  myth.  i.  17. 


a96  EXCURSUS 

Ecl.  X ;  Scalig.  ad  Fest.  h.  v.  Pro  Saturni  coDJuge  jam 
tuDC  fuisse  habitam,  Opalia  cum  Saturoalibus  coDJuDcta, 
et  Opis  cum  Rhea,  Croni  uxore,  commutatio  ioDuuut. 
Macrobio  (i.  10.)  ipso  cum  Saturno  frugum  et  fructuum 
repertores  dicuutur,  ounc  tanquam  vitse  cultioris  auctores 
coli  soliti.  Aliis  terra  videbatur,  quod  semen  recipiebanty 
quo  etiam  Opis  cansivus  cognomen  spectat. 

Vertumni  quoque  et  PamotuB  memoria  flaminibus,  tem- 
plis,  et  feriis  celebrata  est.  Pomonae  munus  nomen  prodit; 
de  Vertumno  ipsi  veteres  interdum  dissentiunt;  eo  tamen 
plurima  recurrunt,  ipsum  nomen  munus  ejus  indicare,  ita 
ut  omni  rerum  vicissitudini,  anni  etiam  diversis  tempori- 
bus  praeesset     Locus  class.  apud  Prop.  iv.  2. 

Proxime  eamdem  ob  rationem  ad  eum  accedit  Anna 
Perenna,  in  cujus  festo  ver,  lietum  anni  tempus  spaiio  sw 
rediens,  publica  IsBtitia  excipiebant.  Ovidius  multus  est  de 
hilaritate  et  gaudio  interdum  effuso,  cui  suo  adhuc  tem- 
pore  bibendo,  jocando,  cantando  et  saltando  in  Annae  ne- 
more  ad  pontem  Milvium  indulgebant.  Ovidius,  qui  in  ea 
explicanda  quidem  fabulas  alienissimas  admiscet,  et  in  alia 
omnia  abit,  alibi  tamen  manifesto  ipsam  ad  Anni  initia 
fausta  refert  (iii.  145.  146.)  si  quidem  anni  veteris  au- 
spicia  hanc  etiam  ob  causam  a  Martio  petit,  quod  ibi  Anna 
Perenna  colatur.  Nec  mihi  parva  fides,  annos  hinc  isse 
priores,  Anna  quod  hoc  ccepta  est  mense  Perenna  coli ;  ia 
qua  argumeutorum  serie  eosdem  cum  Macrobio  (i.  12.  post 
init.)  fontes,  haud  dubie  fastographos  illos  (vid.  sup.  p.  454. 
Exc.  i.)  respexit.  Inter  alios  antiquiores  Latii  deos  re- 
censetur  his  Varronis  versibus:  te  Anna  et  Perenna, 
Panda  Koi  xdrv  Pales,  Nerienes,  Minerva,  Fortuna  ac 
Ceres. 

Ipsum  nomen  aeque  ac  annus  esse  a  notione  orbis,  cir- 
cuituSy  cui  omnes  fere  popuii  annura  similem  fingunt, 
persuasum  mihi  est.  Voces :  Annus  et  Annulus  (id 
est,  circuli)  mq,  iyiavroi,  Jahr,  year  ab  antiquo  yra  cir- 
cuire,  jam  compararunt  Bredow  et  Vossius;  sed  et  an- 


IN  OVIDII  FASTOS.  397 

num  esse  a  particula  vetere  an,  id  est,  circum,  jam  Ateius 
Capito  apud  Macrob.  i.  14.  animadvertit,  et  multa  verba 
cum  hac  particula  composita  arguunt ;  confer  Fest.  vid. 
Am.  verba:  anquirere  (circum,  circa  qucerere,)  ancq)s 
(hvpcfruvoi)  anclabre  (<&/x^iKi^eXXoy^)  ancik  (circumcselatumy 
Neapoi.  ad  ii.  435.) 

Singulare  autem  in  mythologia  veteris  Latii  momentum 
est,  numina  ista  tantum  non  omnia  vaticinio  et  cantu  apud 
mortales  claruisse,  et  celeberrimorum  oraculorum  in  Italia 
antiqua  undique  vestigia  sunt. 

De  Fauno  Picoque,  de  qulbus  locus  class.  exstat  apud 
Virg.  iSneid.  vii.  81 ;  deque  celeberrimo  Fauni  oraculo, 
quod  Latinus  de  Lavinia  sua  consulit,  abunde  egit  ad  h.  I. 
Illust.  Heynius;  Ovidius  duobus  locis  (Fast.  iv.  651;  iii. 
291.)  ejusdem  oraculj,  quod  diverso  modo  exomat,  men- 
tionem  injecit.  A  vaticiniis  eidem  Fatui  nomen  inditum 
est,  quod  proprie  fatidicus  est,  postea  e^  eadem  idearum 
conjuncdone,  de  delirante,  desipiente  dici  coepit,  quafuiyTK 
de  utroque  GrsBcis  dici  solebat,  ita  tamen,  ut  in  fUrrt^ 
notio  furendi  prsecederet.  Frequentius  uxor  ejus  Fauna 
Fatua  dici  solet.  Vetus  de  ea  mythus  (Butas  apud  Arnob. 
V.  p.  99 ;  Elm.  Plut.  Quaest.  Rom.  20.)  narrat  mulieribus 
eam  fata  cecinisse,  Faunum  viris,  nec  unquam  ob  singu- 
larem  castimoniam  virum  vidisse ;  tandem,  quum  clam  ma- 
ritum  e  vino  poto  ebrietatem  contraxisset,  virgis  ab  eodem 
ad  mortem  cs^am  esse,  postea  divinis  honoribus  auctam. 
Ad  hanc  fabulam  referendi  sunt  ritus  sacrorum  ei  die  1 
Maii  offerri  solitorum.  Eadem  enim  videtur,  quam  bonam 
Deam  vocabant,  consentiente  Plut.  Cses.  p.  711.  Bonam 
Deam  Dryada  et  Fauni  u^orem  dicente;  Macrob.  i.  12. 
Terram  etiam  et  Opem  immiscet.  De  commutatione  cum 
Pane  res  nota  est,  et  Lupercalia  recte  Ovidius  a  Lycaeis 
Arcadicis  repetit  (ii.  281 ;)  nam  ad  regem  Latinum  prorsus 
non  spectant.  Quicquid  etiam  de  terrore  Panico  et  re- 
pentina  fuga  gregum  Faunis  tribuitur,  jam  Pani  suo  tri- 
buerant  Arcades. 


996  EXCURSUS 

PertiDeot  porro  ad  hoc  genus  Canttu^  Egeriat  CdMM, 
Carmenta,  Porrima  et  Postverta  (Ovid.  i.  635.)  de  qaiboi 
ad  Ovidium  passim  ageodum  est.  Etiam  Mariis  oracaliu 
apud  Aborigines  babet  Dioojs.  i.  14 ;  ubi  pious  colamo» 
ligne»  insidens  deorum  voluntatem  exponit.  Juno  oracaia 
edens  plus  semel  occurrit  v.  c.  in  luco  EjLquilinb  aab  no- 
mioe  LucinsB  (Fast.  ii.  440.)  Ab  eadem  fotara  praNBo- 
aendi  facultate,  et  monitis  ejus  in  reipabiice  calamitatibu 
aadiri  creditis,  postea  Mouetae  nomen  accepit.  Inprimia 
in  historia  Sabinarum  raptarom  mentio  fit  Consi^  dfemonis 
csdterum  ignoti,  qui  Romulo  consilium  de  raptia  virginibos 
suppeditavit,  (KSyo-A^,  fiw^M^i  Plutarcb.)  in  cujus  bonorefli 
Consualia  celebrata  sunt,  quique  haud  dobie  conailii 
prssses  fuit,  ut  nomen  ipsum  prodit;  conf.  Piat.  Roai. 
xiii.  3;  Dionys.  u.  32.  Si  denique,  quod  yix  aliter  te 
habere  potest,  Minerva  ad  terram  Latinam  pertinet»  mox 
cum  Paliade  Greca  commntata,  hsec  etiam  ad  ea,  qoe 
consilio  et  sapientia  sua  homines  monere  et  adjuvare  cre^ 
delmntur  numinay  pertinere  debet.  Menervare  enim  aoti- 
qui  dicebant  pro  monere  (Fest.  promenervat,)  et  Minerva 
igitur  eamdem  notionem,  quam  v.  c.  Moneta,  offerret. 
Recte  igitur  in  hanc  sententiam  Festus:  Minerva^  q^od 
bene  moneat ;  lianc  enim  pagani  pro  sapientia  ponebant» 
Unicum  hoc  forte  vestigium  de  eo,  quod  Minerva  apod 
priscos  Italos  sibi  voluerit;  nisi  quis  hoc  nomen  Latinum 
demum  ad  exprimendam  Pallada  Graecorum  formatum 
esse  malit. 

Romanis,  vel  potius  Hetruscis  etiam  domestica  est  La- 
rium,  vel  publicorum,  vel  privatorum  religio.  Lar  apud 
Hetruscos  i.  q.  dominus,  princeps,  tum  viris  nobilibos 
houoris  causa  prueponitur  (Lar  Herminius.  Lar  Tolumnius, 
Lar  Porsenna,  Liv.  iii.  65;  iv.  17;  ii.  19.)  tum  diis  in- 
ferioribus  et  domesticis  tribuitur,  et  prorsus  respondere 
videtur  r$  vipu^  priscoriun  Grsecorum,  quod  aetate  Home- 
rica,  tanquam  epitheton  honorificum,  viris  claris  veniebat, 
postea  de  hominibus  divino  honore  auctis  dicebatur :  vide 


IN  OVIDII  FASTOS.  399 

Soliii.  h.  y.  de  herois  notione.  Ut  porro  ^p«<(  i%ix^ftct  in 
QrttoitL,  id  est,  viri  demortui  et  de  civitate  saa  bene  meriti 
una  semper  com  diis  domesticis  coli  solebant,  ita  apad 
Romanos  qnsBqne  civitas,  gens  et  familia  proprios  sibi 
habebat  Lares,  ad  qnos  tum  viri  civitatis  priucipesy  tum 
singularum  gentium  patres,  quibns  vis  aliqua  in  familiao 
salutem  tribuebatnr,  pertinebant.  Piautus :  Ego  sum  Lar 
famUiaris  ex  hacfamilia  . .  .familiceque  Lar  pater.  Am- 
phit  prolog.  2 ;  Merc.  V.  i.  5.  Post  apotheosin  Caesar,  et 
Octavianus  ex  urbium  adulatione  jam  718.  post  Sext. 
Pomp.  victum  iis  additi  sunt,  quod  Hor.  IV.  v.  33.  heroum 
cnltni  in  6r»cia  comparat. 

De  publicomm  Larium  matre  Lara,  Larunda,  dea  Mnta» 
Mana,  Mana  Geneta,  etc.  denique  de  Manibns,  Summano, 
Liemnribus  et  Larvis,  exponendi  occasionem  Ovidii  loca 
prsebebnnt. 

Qusedam  addere  liceat  de  aliarum  veteris  Italifle  gentium 
diis  et  religionibus  domesticis,  quffi  plus  minusye  postea 
Romam  etiam  migrarunt.  Ita  potissimnm  Satrioi,  Volsco- 
ram  urbe,  sanctam  Matutte  matris  fuisse  religionem  Li» 
▼ins  (vi.  33;  yii.  27;  XXVIII.  ii.)  tradit.  Satis  notnm 
est,  hoc  nnmen  pro  Lettcothea  Greecorum  semper  habitnm 
esse.  Veram  autem  hujns  desB,  qu(e  ad  priscam  Italiam 
apectat,  notionem  assecutus  esse  videor,  si  ab  Lucretio 
eamdem  prisco  illo  sensu  ab  interpolatione  Grseca  libero 
abhibitam  video ;  de  Remm  Natura,  libro  v.  vers.  655.  nbi 
ita  canit  ille  vates : 

Tempore  item  certo  roseam  Matuta  per  oras 
^theris  Auroram  defert^  et  lumina  pandit ; 

Matnta  nt  i^i^f  GrsBcomm  diei  primam  Incem  designat,  et 
hanc  veram  verbi  notionem  esse  cognat»  voces  et  gram- 
maticomm  testimonia  docent.  Nonius  Marcellus :  manum 
dixere  clarum,  nnde  etiam  mane  post  tenebras  diei  prima 
pars ;  inde  Matuta,  qnas  Graecis  Leucothea ;  et  Priscian. 
ii.  p.  591.  Putsch.  Matuta  significat  Auroram.  Maitttinum 


400  EXCURSUS  . 

tempus  inde  dici,  vix  moDendnm  est.  Quod  si  igitor  luBe 
prima  ejus  notio  erat»  ut  primam  diei  lucem  designaret,  et 
iode  Matuta,  id  est,  laicjda,  spkndida^  (ut  solem  Grmei 
^Mpey^  splendidum,  appellabant)  diceretnr ;  facile  conjictte 
Ucet»  qoomodo  cum  Acvka^cV  Grsecoram  commntata  sit,  coi 
commutationi  haud  dubie  nominis  significatio  ansam  pne- 
bebat;  mox  dici  coeptum  est  Leucotheam  cum  Matota 
eamdem  esse,  et  fabulsB  Graec»  de  Ino  sive  Leocothea  ad 
MaU^alia  etiam  Romana  transire  matore  coeperont,  ot 
ceremonisB  hojus  festi  solemnes  (Fast.  vi.  4S1.)  ad  Inds 
fabulam  adludentes,  et  GraecBe  proprie  originis  (I^ot 
Qusest  Rom.  16.)  aperte  prodont  Qnse  si  ceremoniae  ad 
ipsum  Serviom  templt  conditorem  adsorgont  interpolatio 
Graeca  hoc  ipso  (ut  re  vera  videtur)  antiquior  esse  debet 
Cnltns  Volscomm  an  more  Graeco  celebratos  rit»  non 
apparet. 

In  SabinsB  gentis  numinibus,  hujus  gentis  auctor  iSanaff, 
ob  templom  qood  Romae  haboit,  et  varias  ejos  interpreta* 
tiones  celeber  est ;  (Fast.  vi.  213.  214.)  De  popnlariom 
colto  locos  insignis  apod  Sil.  viii.  421.  Ibant,  ei  lastipars 
SancuM  voce  canebant  Auctarem  gentis,  pars  hudes  cte 
ferebant,  Sabe,  tuas,  etc.  Coll.  Lactant.  I.  xv.  sec.  8 ;  qai, 
ut  Faunom  Latinse,  Quirinum  Romanse,  ita  Sancum  Sa- 
binfe  gentis  auctorem  vocat.  Romani  etymologiam  hujos 
nominis  proprii,  quod  fere  cum  Anco  (nomine  item  Sabino) 
convenire  videtur,  a  sanciendo  quaBrentes,  inde  eum  Jo- 
vem,  sanciendorum  foederum  prassidem,  interpretabantor, 
et  foedera  ei  sacra  putabant.     Dionys.  IV.  cap.  IviiL  p. 

257  ;   ix.  p.  617.  (^y  Upf  Aio^  Hia^iov  ov  ^PufJkaToi  Soyicroy  jcoXmIo'!.) 

Post  eam  interpretationem  demum  dei  Fidii,  Fidionls 
nomen  ei  inditum  videtur,  et  ex  eo  orta  commutatio  cam 
Hercule,  quem  in  jurejuraudo  alias  invocare  solebant 
Frequentissima  omnium  tuec  commutatio,  et  Sancus  passim 
nonnisi  cognomen  Herculis  putabatur ;  quod  Propert.  IV. 
ix.  74.  ab  orbe  terrarum  manibus  suis  sanciendo,  id  est» 
purgando,  derivat.  (?)   Aliud  cognomen  Semo,  Sanco  volgo 


IN  OVIDII  FASTOS.  401 

indittim,  qnod  semibomo  explioant,  hescio  quo  jure  fatoque 
in  libris  antiqaitatem  expiicantibas,  ad  omnes  heroas  eft 
semideos  transiit;  a»que  mirandum  me  judice,  ao  si  di- 
yisionem  illam  in  deos  majorum  et  minorum  gentium,  quam 
fere  jocose  Cic.  Tusc.  i.  13.  a  senatu  Romano  ad  deos 
transfert  (alibi  etiam  ad  Stoicos,  Acad.  iv.  41.)  tamqnam 
priseis  solemnem  in  libris  mythologicis  serio  adoptari  Tide-: 
mus ;  quum  Stoicos,  in  quos  eamdem  divisiooetn  tj»mf$rU 
in  majorum  et  minorum  gentium  Stoicos  serio  divider^^noit 
faoile  cui  in  mentem  veniat.  Citra  dubium  ab  anttquft 
soriptura,  vel  e  Fastis  Preen.  nota  (i  pro  e,  Viniri  pro> 
Venere)  prifectnm  est,  si  Tertullianus,  qui  Simimi,  Iho 
Sancto  templo  inscriptum  legeret,  Simonem  magniti  (A^t. 
viii.  18.)  Rom»  cultom  sibi  deprehendisse  videbatur ;  tide 
Neap.  ad  vi.  213. 

Ad  eumdem  populum  pertioet  dea  quaedam  bellica,  pro 
uxore  Martis  ibi  habita,  Neriene,  Nerio,  Neria  (uf  Anio, 
Anien)  qaam  docta  disputatione  ex  Ennii,  Licinii  aliornm- 
que  loois  vindicat  Gell.  xiii.  22;  cf.  vers.  Varronis  supra 
de  Perenna.  Virtutem  et  fortitudinem  ipsa  vis  vocia 
innnitf  quaa  in  cognomen  Claudiorum,  Sabinas  gentis,  qui 
a  fortitudine  Nerones  appellabantur,  transiit;  vide  Sue- 
loaium,  Tiber.  1 :  Nero  lingva  Sdbina  fortis  ei  strenuus, 
E  Ijydo,  p.  85.  eamdem  Romae  cura  Marte  marito  Tnbi- 
lustrii  die  cultam  esse  cognoscimus,  ubi  eamdem  interpre- 
tationem  adjicit 

In  Tuaculanorum  religionibus  doraesticis  prqacipue  lau« 
datur  Maia  (magna  Dea)  quae.  tellurem  referre  videtur,  et 
Vttlcani  uxor  dicitur.  Forte  et  Maius,  id  est,  summua 
deus»  Vulcani  nomen  apud  Tuscul.  fuit,  etsi  plerumqua 
Maium  ad  Jovem  referunt.  Vindicanda  erit  eadem  Geilio, 
xiii.  22.  ubi  Naia  Volcani  apiid  Gronov.  perperam  legitur. 
Ab  alterutro  autem  Maium  mensem  nomen  habere  adse- 
runt  auctores  apud  Macrob.  quod  ad  probabilitatem  om- 
niura  proxime  accedit,  et  plurimi  Bonam  Deam,  die  1 
Maii  coli  solitam,  ad  hanc  Maiam  referunt.    Forte  Faunae, 

VOL.  V.  3  F 


402  EXCURSUS 

TerrsB,  Maiee  nomiDa  in  unum  numen  oumulata  sunt,  Tel 
utriusque  festum  nonnisi  in  unum  diem  incidebat.  Com- 
mutatio  ejus  eum  Maia  Mercurii  frequens  in  grammaticis. 

Multum  referret,  si  tempus,  quo  hujus  vel  illius  nnminis 
cultus  in  Italiam  primum  advectus  sit,  persequi  iiceret, 
nbi  in  paucis  vel  conjectura  aliquid  eificere  licet.  Serios 
aperte,  et  vel  post  Numse  tempora  transierunt  ▼.  c.  ApoOo 
et  Venu8.  Apollinem,  quem  cum  ipso  nomine  Grseco  adop- 
tarunt,  a  Numae  indigitamentis,  vel  canone  deornm  a  Numa 
ag^itorum  alienum  fuisse  Amobius  narrat,  et  Yeneris 
Bomen  neque  in  carmine  saliari  occurrere,  neque  omnino 
sub  regibus  cognitum  fuisse,  Cincius  et  Vano  Macrob.  i. 
12.  tradunt. 

Deniqneadjiciamus  qusedam  de  Hercule,  divitiarum,  for- 
tunee  et  sortis  prseside,  ad  Fast.  vi.  212 : 

Altera  pars  Circi,  Gustode  sub  Hercule  tuta  est. 
Si  titulos  quseris,  Sylla  probdvit  opus, 

Huc  referunt  locum  Plutarch.  Sylla  35:  'A^rMw  9c  t^ 
«M*^  Atdrn^  h  2(^Xa(  r^  *Hp0ucXc2  ddcdCnjy;  e  more  Romauis 
satis  consueto  Herculi  bonorum  decumam  offerendi,  eom- 
que  inde  novarum  divitiarum  acquirendarum  stbi  sperandi 
adjutorem^.  Quum  et  alia  loca  accedant,  ubi  Hercules 
tanquam  divitiis,  sorti  et  fortunae  prsepositus  adparet,  et 
quum  veteres  et  quidam  recentiores  jam  hac  de  re  quaesi- 
verint,  paucis,  quid  sentiam,  profiteri  liceat.  Post  polli- 
cendi  illum  morem,  tanquam  divitiarum  acquirendarum 
viam  superstitiose  creditam,  thesauri  etiam  subterranei, 
subito  et  praeter  spem  eruti,  ejus  favori  deberi  credeban- 
tur,  et  universe  ut  cui  maxime  res  suae  feliciter  procede- 
bant,  ita  Hercule  se  dexterrimo  uti  credebat,  eumque  co- 
lere  solebat.     Huc  pertinet  Horatii  illud  Sat.  II.  vi.  10: 

^  Plaut.  Baccb.  IV.  iv.  16 ;  Siich.  vai  Kar  ivxac.     Quare  et  Cmsuaiet 

II.  i.  (al.  I.  iii.  80  ;)  Varro,  L.  L.  v.  LucuUum   frequeoter    decumam  de- 

54 ;  Dionys.  i.  40.  de  ara  maxima :  disse  legimus.  et  a  mercatoribus  fac- 

hKnrtvfjfiQ  xP^Jf*^'^^  yivovrai  en>x-  tum  esse  e  Varrone  apparet. 


IN  OVIDII  FASTOS.  403 

O  si  aroain  argeDti  fors  qu»  mihi  monstret dives  amico 

Hercuk;  et  Pers.  ii.  11:  Sab  rastro  crepet  argeoti  mihi 
seria  dextro  Hercule!  ubi  scholiastsB  animadvertaot,  ''Her- 
eulem  divitiarum  praesidem  esse.*'  Quo  autem  oexa,  quseso, 
hoc  divitiarum  praesidium  cum  heroe  illo  Tiryiithio,  rebus 
ejus  gestis,  laboribus  et  mythis?  quem  tanquam  Pluti  et 
divitiarum  itiimicum  ipsa  fabula  repraesentat'*?  Inter  yete- 
res  jam  Plut.  Qnsest.  Rom.  18.  ea  de  re  queBrens,  multa 
tentat,  nec  sibi  ipsi  satisfacere  videtur ;  conf.  Wieland.  ad 
Horat.  I.  c.  Quid  igitur,  si  ea,  qusB  de  Hercule  forte  sub 
nomine  Heaarkel,  id  est,  mercator,  a  Phoenicibus  culto, 
cujus  et  ideae  et  res  gestae  postea  aliquando  ad  Herculem 
Graecum  translatae  sunt,  jam  pridem  a  quibusdam  conjec- 
tata  esse  video,  hoc  etiam  nomine  in  subsidium  vocare 
tentaremus?  Bene  illi  viderunt  (vid.  Encyclop.  univ.  voc. 
Herc.)  preesertim  itinera  illa,  quibus  terrarum  orbem  pera- 
gravit,  ad  Oceanam  usque  occidentalem  penetravit,  et 
Herculis  columnas  condidit,  ad  Herculem  illum  Tyrium 
proprie  pertinere,  et  inde  ad  Herculis  Graeci  famam,  cui 
magna  etiam  itinera  adscribebantur,  postea  accessisse'. 
Poterat  hic  Hercules  Tyrius  priscus  eorum  heros  esse, 
quem  primum  loca  illa  ad  mercaturam  gravissima  adiisse 
fama  narrabat,  et  quem  nunc  tanquam  divitiarum  et  fortunae 
auctorem  atque  praesidem  colebant,  eique  pro  felici  suc- 
cessu  vota  faciebant.  Hoc  modo  Herculem  Tyri,  Cartha- 
gine,  Gadibus  pari  religione  cultum  esse  legimus ;  et  om- 
nia  ista  templa  donis  opulentissimis  Herculi  ex  voto  datis 
conspicua  fuerunt.  De  opibus  templi  Tyrii  vide  Dio.  xlii. 
49;  et  eumdem,  xliii.  39.  de  templo  Gaditano,  quod  pror- 
sns  simile  erat  illi  Tyrio ;  Herod.  ii.  44  ;  Philostr.  v.  4. 

**  Phcdr.  iv.  11.     Coelo  receptus  Italia  plures  occumint,  H.  Monctct, 

propter   virtutes    Hercules,  ▼eniente  Labronis,  in  quibu5  fama  accedit,  eot 

Pluto,  qui  Fortune  est  filius,  avertit  ab   ipso  Hercule   conditos  esse,  ad 

oculos,  dicens  :    **  Odi    illum,  quia  Phoenices  pertinere  videntur,  qui  om- 

malis  amicus  est,  simulque  objecto  nia  in  Herculem  tamquam  nomen  ali- 

cuncta  corrumpit  lucro.*'  quod  illustre  cumulabant.  Vide  Virg. 

*  Ipsi  portus  Herculis,  quorum  in  vol.  iii.  nostrs  Colk  p.  203.  note  831. 


«04 


EXCURSUS 


Penuatuai  inde  mihi  habeo»  Romaiuw  kane 
iroits  et  decamis  in  Herculie  ara  oblatis»  dititiaa  ab  Her* 
oole  expetendi»  eique  opum  et  fortanaB  prsBsidiam  adscri- 
bendi,  quandocumque  ab  hoc  Phcenicum  more  petiiae ;  et 
eerte  hic  mos  eeque  accedit  prope  ad  Tyrium  illum  Hereu- 
fem,  quam  procul  eum  abhorrere  ab  heroe  iilo  Grseoo  om- 
nes  Yiderunt^. 


EXCURSUS   V. 

P£   ROMULI   ANNO   DECEM    MENSIUM   AD   FASTOS,  UU   121. 

ET  I.  28. 


Tempora  digereret  quum  conditor  urbisj  in  anno 
Constituit  menses  quinque  bis  esse  suo. 

Annus  erat^  decimum  quum  luna  replererat  orbem. 

h  xiATIONEM  a  plurimis  yeterum  initam^  at  menses» 
quales  postea  erant,  lunares  acciperent,  modo  tri^nta  die- 
rum,  modo  triginta  et  unius^  et  ita  anno  Romuleo  304  dies 
adsignarent,  acute  jam  confutavit  illustr.  Bredow  (Hist 
Unters.  H.  I.  p.  38.)  Disertis  enim  verbis  layius  anni 
divisionem  ad  Iutub  cursum  Numad  demum  adscribit ;  et, 
quod  omnino  gravissimum  est,  ipsius  anni  notio,  qu«  cer- 


k  Quod  si  igiiar  in  Sylla  naromis 
apud  Ekhel.  tom.  vi.  p.  98.  Herculem 
agnoscit  vir  doctus,  "  quacumque  de 
causa  illum  monet»  intulerit,  nescire 
se"  dicens,  vix  amplius  de  causa,  cur 
adsidue  Herculem  coluerit  Sylla,  du- 
bites.  Hic  entm  vir,  qui  ipse  confiteri 
«oleKaty  FoKunsB  se  omnia  debere,  ek 
inde  Felicis,  Fausii,  cognomina  sibi 
imponebat,  Ilerculem,  qui  tamquam 
opurn  et  divitiarum  prssidi,  bononun 


sub  ejus  prasidio  paratonin  deci- 
mam  oiTerebat,  omnino  maximi  habert 
debebat,  et  eamdem  ob  eausam,  qaa 
Venerem  et  Fortunam,  etiam  Heica- 
lem  in  nummis  exhibet.  Tamqatffl 
Bortis  et  fortuns  praeset  apparet  etitm 
in  historiola  apud  Piut.  Romii].  &  vbi 
talis  ludit  cum  cdituo. 

I  Ovid.  1.  c.  Macrob.  i.  12 ;  Sobo. 
i.  Censorin.  xx. 


IN  aVIDII  FASTOS.  405 

toBL  orbem  gravissimoram  naturse  phnnomenoram,  et  tem« 
poris  certo  spatio  recurrentium  designat,  annum  solarem 
aperte  desiderat.  £t  omnino  nihil  naturae  magis  consen* 
taneum  est,  quam  ut  popnli  rudes  hanc  periodum  a  natum 
ipsa  constitutam,  et  maxime  in  oculos  incurrentem^  ad  tem«« 
pora  digerenda  adhibeant.  Si  vero  h.  1.  annum  solarem 
ponimus»  de  mensium  numero  et  ratione  di£9cultas  oritnr. 

II.  Fuere  jam  inter  veteres,  qui  omnem  hanc  de  decem 
mensibus  famam  negarent,  et  nonnisi  ex  antiquariorum 
eonjectationibus,  quod  Quinctilis  et  Sextilis  a  numera 
dicti  essent,  ortam  esse  scriberent.  Ita  Licinius  Macer 
et  Fenestella  apud  Cens.  et  e  recent.  Scalig.  emend.  tem- 
por.  ii.  p.  172.  ejusdem  sententiae  se  patronum  obtulit. 
Eamdem  fere  paulo  tamen  immutatam  amplectitur  Plu- 
tarch.  (Numa,  xviii.  sec.  1  et  2.)  duodecim  menses  acci- 
piens,  quorum  primum  locum  Martius,  undecimum  et  duo- 
decimum  Januarius  et  Februarius  occuparent ;  ita  tamen 
quoad  dierum  ordinem  dispositos,  ut  sibi  impares  alius  ne 
vicenos  quidem^  alius  ultra  triginta  quatuor  dies  haberet; 
in  quo  ordine  hoc  uuum  spectaretur,  ut  annus  360  die- 
rum  existeret.  Sed  hac  etiam  ratione  constans  reliquas 
antiquitatis  fama  negligitur,  et  vi»  quserendse  erant, 
quomodo  decem  menses  in  anno  pleno  solari  explicari 
possent. 

IIL  A  Plutarcho  igitur  duotus  Petavius  annum  acoipit 
mensibus  imparibus  distinctum,  sed  decem  tantummodo» 
ita  ut  modo  longioreSf  modo  breviores,  tamen  justum  anni 
gpatium  implerent;  et  fere  similiter  illust.  Bredow.  ioc. 
cit.  sentit  numerum  denum»  tanquam  Romanis  et  alibi  so- 
lemnem,  ad  hanc  anni  divisionem  in  decem  partes,  a  lunes 
motu  aiienas,  sed  fere  suppares,  adhibituip  esse.  Laudai 
Yir  Cl.  alios  etiam  populos  (confer  etiam  Putean.  de  bis- 
sexto  6ra;c.  Thes.  viii.  457.)  qui  annum  solarem  in  partes 
modo  plures,  modo  pauciores,  libere  tamen  a  lun»  cursu 
distinctum  haberent,  v.  c.  Mexicanos,  qui  annum  in  18 
partes  ita  diviserant,  ut  qusevis  pars  20  dies  haberet,  5  in 


406  EXCUBSUS 

toto  anno  snperessent»  et  Indos  (Cnrt.  viii.  9.)  qni  24  anni 
partes  habebant:  qnibus  addere  liceat  Kamchatkanos,  qni, 
secundnm  labores  snos  in  agro  colendo,  annam  in  decem 
partes  dividunt.  {Voyage  de  M.  Vabhi  Chappe  en  Sibirie, 
tom.  iii.  p,  17  et  18.) 

IV.  Fortasse  et  cansam  hujus  Romanorum  diyisionis  re- 
perire  licet,  quse  sese  aliqua  probabilitate  commendet 
Apud  Athenienses,  ut  populus  in  decem  4»fXit^,  et  senatns 
in  totidem  %pvra»€iai ;  ita  etiam  totus  annus.  in  decem  partes 
(tr^vToycia^)  divisus  erat,  quarum  qucevis  triginta  quinqoe 
vel  sex  dies  habebat,  et  in  quibus  singulis  singulae  senatus 
vpt^aycK  reipublicae  praeerant.  Hae  anni  partes  juxta  menses 
consuetos  solemni  divisioni  inserviebant,  ut  mercedes  ad 
earum  ordinem  solverentur,  etc.  et  ipsae  aliquando  per 
abusum  fA^yc^  vocantur :  vide  Ammonii  locum  apnd  Neap. 
ad  i.  29.  s.  v.  «^pvfoyc/a.  Etsi  igitur  scriptores  Romani  in 
hist.  Romuli»  de  simili  senatus  divisione  et  imperii  per 
vices  tenendi  more  nihil  edant^  Ovidii  verba  (iii.  127.) 
similem  divisionem  non  obscure  innnunt : 

Inde  pares^  centum  denos  secrevit  in  orbes 
Romulus : 

et  quid  igitur,  si  anni  totum  orbem  ita,  ut  in  Atheniensibus 
fieri  videmus,  a  Romanis  etiam  ante  Numam,  qui  *'  om- 
nium  primus  annum  ad  lunce  cursus  in  duodecim  menses 
divisit "  a  tempore,  quo  quaeque  decima  senatus  pars  im- 
perium  urbis  teneret,  divisum  esse  statueremus  ?  et  decem 
menses  pares,  circiter  totidem  dierum  ac  vpxndv€ieu,  in  anno 
Romuleo  acciperemus  ?  Nomina  harum  partium,  sen  men- 
sium°,  si  ita  eas  vocare  licet,  a  numero  petita  esse  poterant, 
e  quibus  Numa  quaedam  etiam  in  mensibus  lunaribus  ser- 


^  Alii  patres:  sed  pares  jureprstuli.  vero  sque  bene  a  metiri,  mensus  wm» 

°  Derivatur  quidem  vulgo  nomen  derives,  ita  ut  ii,  qui  primi  hoc  nomeo 

mensis  a  ftrjv,  ita  ut  noDuisi  de  mense  posuerunt;  non  lunam,  sed  divisiocem 

lunari  originitus  dictum  sit.     Fortas:>e  tantum  anni  respexerint. 


IN  OVIDII  FASTOS.  407 

vavit^  Annum  autem  initium  cepis.se  ab  eo  tempore»  quo 
nunc  Martius  est,  et  constans  omnium  fama  est,  et  plura 
argumenta  probabiliter  deciarant.  Tum  enim  natursB  max- 
ime  consentaneum  est,  a  vere  anni  initium  petere,  tum 
Annae  Perennae  festum,  anni  initia  fausta  haud  dubie  de- 
sigdans,  tum  denique  ceremoniae  iileB  antiquas  ad  anni 
initium  spectantes,  quas  Ovid.  iii.  137.  et  Macrob.  i.  12. 
exhibent,  non  obscure  innuunt. 


EXCURSUS  VI. 

QUiESTIONES    AD   INTERPRETANDOS   QUOSDAM    LOCOS 

SPECTANTES. 

l^  VI.  778.  QUAM  ciio  venerunt  FortMf/lce  fortis  hanores. 
Qnaeri  potest,  an  Fortuna,  cui  Servius  hoc  die  templum 
dedicavity  primo  oasu  fortis  Fortuna,  vel  Fors  Fortuna 
dicta  fuerit.  Prius  verum  esse,  certissime  nunc  mihi  pro- 
batur.  Fortis  (vei  forctis,  forctus»  horctus ;  conf.  ad  iv. 
620.)  priscis  Romanis  fuisse  i.  q.  bonus,  et  Fest.  (vid.  Sor 
nates  ei  Horctum)  expressis  verbis  tradit,  et  exempla  apud 
Plautum,  ubi  hoc  usu  occurrit,  probant;  Mii.  IV.  iii.  13; 
Bacch.  II.  ii.  38. 

Ecquid  fortis  visa  est?  de  puella,  ubi  est  i.  q.  bona^ 
pulchra.  Eodem  sensu  vir  fortis,  alibi  bonus  (Patriot,)  Eo 
autem  minus  dubito,  ipsum  forte  templum  inscripttim 
fuLsse:  JPor^fma/orc^t^,  quum  ex  hac  solum  forma  iucem 
nanciscatur  Piutarchi  locus  perquam  singuiaris :  (de  fort* 

Rom.  p.  319.  A.)  Tt/%i}y,  ^y  (popriKriy  KaXova^ty,  Svcp  irrh  la^^icv, 
&ptrr€vriKyiv,    ^    Mftiav,    &q    rh    piKyiriKhif    dvsArTVv  Kfdroq  txoxurav, 

Yormam  forctis  in  Graecse  vocis  similitiidinem  mutaverat, 
ut  iile  linguse  Latinse  interdum  gnarus  est;  sensum  tamen 
exprimit,  ac  si  tpofriK^  i.  q.  fortis  esset.     Haberemus  igitur 

*  Fari  ratioDe   meDses  apud  Ju-       accipiebaDt;    vid.    Wamekros    hehr» 
dasos  primum  oumero  distiogueban-       Alterth,  p.  539. 
tur ;  postca  demum   propria  nomina 


408  EXCURSUS 

boc  eognofDine  designatam  Fortanam  bonan» '  fausfaa, 
felicem,  qnnm  et  malam  Fortnnam  a  Romanis  cnltam 
sciamus,  et  perperam  igitur  qnidam  Fortem  Fortunam 
catum  cascum  esse  dixere.  Idem  est  constans  loquendi 
usus  in  *'  forte  fortnna "  quod  de  re  aliqua  dicitur,  qofle 
casu  quidem,  sed  feliciter  nobis  obtigit ;  Ter.  Eun.  I.  iL 
54;  Uecyr.  III.  iii.  26;  et  si  postea  primo  casu  Fon 
Fortuna  occurrit  (Pbormio,  V  .vi.  1.)  nt  ipsi  grammatici 
adnotant,  nbique  eodem,  quo  dixi,  sensu  fit.  Donat.  ad 
I.  c.  Fortuna  dicta  est  incerta  res,  Fors  fortuna  eventui 
fortunte  bonus.  Fortasse  primus  casus  Fors,  hoc  nexo 
demum  a  casu  sexto  forte  fortuna,  qui  proprie  erat  a 
fortis  fortuna,  petendus  est. 

2®.  VI.  793.  Tempus  idem  st&t5r  aedis  habet,  etc.     Li- 
brarios,  qni  T.  «•  stdtoris  erat  reposuerant,  jam  bene  re- 
ftita?iC  Heinsius,  hanc  lectionem  ex  opt.  codd.  adprobAns. 
Haud  scio  an  satis  jam  a  grammaticis  annotatum  sit  mo* 
mentum  illnd,  quod  bene  ad  hnnc  lectionem  stabiliendam 
facit,  plurima,  scil.  verba  Latina  et  Grseca,  Tocali  brevi  io 
longam  producta,  significationem  suam  activam  in  passi- 
vam  et  mediam  mutare  solere.   Exempla  in  promptu  snnt: 
Act.  est  st&re,  cum  reduplicat.  sistere  (stetten)  uude  stStor» 
qui  sistit ;  statum,  i.  e.  constitutum ;  stlitim,  i.  e.  mox  (vid. 
Donat.  ad  Ter.  Phorm.  V.  iii.  7.  quod  vere  observatum, 
etsi  interdum  neglectum  est;)  Med.  stare,  se  sistere  («/«- 
hen;)  staturus,  stdtim,  i.  e.firmiter:  vid.  Donat.  1.  c.  et 
proprie  stator,  si  est  i.  q.  stans,  qui  adstat,  v.  c.  de  servo, 
ut  scepe.    Falsara  igitur  prosodiam  arbitrorin  Priap.  lii.  3* 
Jam  primum  stator  hic  libidinosus,  ubi  stator  esse  deberet 
Priapus  9iA$tans,  non,  qui  sistit.     Analogiae  causa  cf.  act. 
pend^re  (Aenken)  in  fipecie  libram  ^uspendere,  inde  solveri. 
med.  pendere,  suspensum  esse  {hdngen.)    Act.  jacio,  med. 
jaceo,  jactus  sum  (liegen)  act.  parSre,  producere  {erzeugtn,) 
parere,  produci,  (ersclieinen.)     Eodem  modo  Grseci,  ubi 
duplex  forma  est,  altera  transitiva,  altera  intransit.  pro- 
Bodia  has  distinguere  solent:  v.  c.  v^^daoi  transit.  (a  brev.) 
trans  mare  duco,  vendo  (unde  -Kncpda-KtS)  let^da-a,  intraosit. 


IN  OVIDII  FASTOS.  409 

a  long.)  transibo — <f>tJoty  ipiv/M — alibi  productiores  formse  in- 
trans.  eLrcu  satiare,  St^cau  satiatum  esse.  etc.  etc. 

3^.  I.  525.  ubi  Carmenta  fatidica  de  Roma,  ex  Trojae 
eyersae  cioere  splendidius  resurrectura,  exclamat : 

Urite  victrices  Neptunia  Pergama  flammee ; 
iNum  minus  hic  toto  est  altior  orbe  cinis  ? 

explicari  et  jungi  video :  num  hic  cinis,  id  est,  Troja  in 
cineres  redacta,  altior  toto  orbe  minus  quid  est,  quam  ante 
Troja  erat,  igitur :  an  Troja  incendio  imminuta  est  ?  Nonne 
ita  sensus  expediendus  est?  num  minus  est  interrogative, 
ut  graviororatio  poetica  poscit,  pro  pedestri :  non  minus, 
nihilominus,  aitamen.  Sensus:  Urite,  etc.  Attamen  hic 
cinis  altior  erit  toto  orbe.  Hoc  non  capientes  librarii  minus 
pro  adj.  capientes  ad  altior  cinis  referebant,  et  lectiones 
cnderant,  quales  sunt :  non  minor,  num  minor, 

4^.  I.  595.  ubi  multi  iusignes  referuntur  duces,  qui 
rebns  gestis  titulos  et  cognomina  reportaverant,  post  mui- 
tos  alios  etiam  dux  quidam  his  verbis  innuitur : 

Hunc  NumieUe  faciunt,  illum  Messana  superhum.  Co- 
gitarunt  interpp.  de  M.  Valerio  Messala,  vel  de  Appio 
Claudio,  qui,  primo  bello  Punico,  rem  in  Sicilia  gesserant, 
et  aiterum  vel  alterum  Mamertini  cognomen  accepisse 
opinantur.  Sed  dubito,  an  de  Valerio,  cujus  partes  in  hac 
expeditione  secundae  erant,  et  de  cognomine  cujus  nullum 
vestigium  exstat,  cogitari  liceat,  quum  inspecto  Polybio 
(i.  1.)  vix  de  eo,  quem  Ovidius  iunuit,  dubitari  queat. 
Appius  euim  Claudius  non  solum  singulari  celeritate  pri- 
mam  expeditionem  confecit,  Messana  expulit  Carthagi- 
nienses  et  Hieronem  expugnavit,  sed  et  postea  ad  exempla 
navis  Carthaginensis  classem  exstruxit,  prsBlium  navale 
commisit,  et  Caudicis  cognomen  inde  invenisse  dicitur: 
vid.  Polyb.  I.  c.  Nonne  hunc  titulum  Ovidius  spectasse 
putandus  erit  i 

FINIS    FXCURSUUM    IN    FASTOS. 
VOt..  V.  3  G 


I 


; 


i 


NERONIS  CLAUD.  DRUSI, 


COGNOMINE  GERMANICI, 


'EniKHAION 


OVIDIO  PROBABILITER  RESTITUTUM 


J' 


i 

i 


NERONIS  CLAUD.  DRUSI, 


COGNOMINE  GERMANICI, 


*EniKHAION 


OVIDIO  PROBABILITER  RESTITUTUM. 


\k 


PRiEFATIUNCULA. 


DE  AUCTORE  HUJUSCE  ELEGI^ 


C/ARM EN  hoc  Umge  pr^esianiissimum,  ut  summi  Viri 
verbis  utar,  et  dignum  gemo  ac  majestate  scecuU  Naso^ 
vAani^  etsi  non  Pedoni  Albinoyano,  ut  Jos.  Scaliger, 
Yossius,  aliique,  tribuendum  existimet  N.  Heinsius»  ni^ 
hilominUs  Ovidio  non  ausit  adscribere.  "  Ille  tamen^ 
eodem  auctore,  qui  primus  eruit  e  tenebrisy  insignem 
themurum  usibus  publicis  est  largitus!"  Vossius  Tero^ 
Ajrt.  Grammat.  ii.  S7.  indignum  quidem  non  esse  Ovidio 
ceDsety  ob  egregia  in  illo  ingemi  lumina;  sed  in  verba 
magni  Scaligeri  jurare  promtior,  Ovidio  non  msifabo 
tribui  pronuntiat.  Non  defiiere  tamen,  qui  Nasoni  fi-* 
benter  concederent ;  quos  inter  Passerai  *,  in  Piiaefatione 
quam  ptcemittendam  curaverat  interpretationi  hujus  Poe- 
matis,  qme  uiinam  prodmset !  exclamat  ex  animo  Bur- 
mannus.  Neque  negligenda  prorsus  Cl.  Barthii  senten* 
tia,  qiii,  quoties  sese  daret,  occasionem  non  praetermisit 
Ovidiani  juris  in  pulcherrimam  hanc  Elegiam  asserendi  ^ 
Quibuscum  omnino  consentit  vir  recentioris  quidem,  sed 
non  minoris  ideo  auctoritatb,  Dofn.  Beck^  in  sua  camiihis 
hujuls  suavissimi  editione,  quac  Lipsia^  prodiit,  1783.  in^^. 
Quuifh  igitur  lis  tantos  inter  viros  quasi  componenda 
nobis  supersit,  expehdendas  sine  studio  rationes  censui* 
mu9,  quibus  suam  quisque  opinionem  ttiefi  conatur. 

*  Jean  Ptu$eratt  qui  Auguat»  Tricamnoram  natus,  a.  d.  1534.  Comineiitarioft 
ioter  ctetera  edidit  ia  Gatull.  Tibull.  et  Propert.  quorum  talva  adhuc  auctoritas, 
non  tine  laude  unquam  ab  iis  commemoratur,  qui  curas  posteriorea  in  illustrandit 
Elegie  LatintB  principibus  impenderunt. 

^  In  Advenariit  passim»  et  ad  Stat.  Theb.  ii.  134 ;  ibid.  346. 


414  PRiEFATIUNCULA. 

Ac  primum  quidem  de  Pedone  inquirendum,  an  u 
ezstiterit  poeta,  cui  prtFstantissimum  illud  opus,  et  tot 
ingenii  luminibus  insigne,  tribueretur ;  quum  illi  ipsi,  qui 
tribuunt,  fateantur  Elegiam  in  obitum  Mtsecenaiisy  ejusdem 
ingenii  foetum,  totam  languere,  nec  quidquam  habere  dsg- 
num  August^eo  <bvo^,  Meminit  quidem  Pedonis  Quinti- 
lianus,  lib.  x.  i;  sed  obiter,  et  cum  Rabirio  conjungens, 
de  quibus:  non  indigni,  inquit,  cognitione;  sed  illis  tan- 
tum,  quibus  vacaret.  Quod  certe  non  pronuntiaiwet 
judex  sagacissimus  de  auctore  Consolationis  ad  lAviam. 
Aty  inquient  forsan^  perierat  carmen,  quum  hsec  Quinti- 
lianus  scriberet :  perierat  igitur  quoque,  tempore  Senece 
Rhetoris,  qui  quum  Suasor.  i.  fragmentum  Pedonis  aflerat 
de  Navigatione  Germanici  per  Oceanum  septentrianakm, 
nullam  omnino  de  Consolatione,  aliisve  Albinovani  operibus 
mentionem  faciat.  Sed  ad  auctoritatem  confugiamus  gra- 
vioris  multo  ponderis:  illam  dico  Ovidii,  cui  vixisse  Pe- 
donem  conjunctissimum  constat,  ex  Elegia  x.  de  Ponto, 
lib.  iv.  ad  eum  missa,  quo  tempore,  camdne  Thesea  bm- 
daret,  id  est,  Theseida,  conscriberet.  Sidereum  quoque 
dicit,  in  ejusdem  Libri  Elegia  ultima  v.  6.  Quis  porro 
crediderit  Nasonem>  qui  nulli  aequalium  poeseos  laudem 
dicitur  invidisse,  carmen  prsBstantissimumi  in  laudando 
Pedone,  qui  tam  fidelem  se  amico  prsestiterat,  silentio 
volentem  praeteriisse  ? 

Faciant  magis  ad  rem,  qui,  omisso  Pedone  Albinoyano, 
Jabulatore  egregio,  ut  vocat  Seneca,  et/estivo,  in  scenam 
inducant  auctorem  Elegise  nostrse,  Celsum  hunc  Albino- 
vanum,  ad  quem  inscribit  Horatius  Epistolam  viii.  Libri 
primi,  quemque  scribam  dicit,  comitemque  Neronis  (Ti- 
berii;)  quo  scilicet  munere  potuit  quidem  Drusi  frater 
poetam  ad  tempus  remunerasse,  qui  non  ita  Drusum 
laudaverat,  ut  non  in  Tiberii  fratris  laudes  copiosior  ex- 
undasset.  Diversum  bunc  a  Pedone  nostro,  licet  Albino- 
vanus  uterque  cognomine,  a  patria  Alba  Nova,  recte  de- 

^  LoDgiuime  abest  a  cariniDis  nostri  suavitate.     Beek,  op.  cit. 


PRiEFATIUNCULA.  416 

monstravit  Torrentius,  ad  Horat.  locum,  sed  nibil  adduxit, 
unde  constet  scripsisse  eum  Consolationem  ad  Liviam: 
conspirant  vero  multa,  quse  Ovidio  legitimam  restituant. 

Si  tempora  spectemus,  occidit  Drusus,  in  campis  as- 
tivis,  eo  ipso  anno,  quo  in  exilium  pulsus  Naso,  Roma 
emigravit,  mense  Novembri,  a.  d.  ix.  Tam  opportunam 
igitur  nactum  occasionem  flectendi  Caesards,  et  Liviam^ 
Tiberiumque  sibi  conciliandi,  quis  credat  non  arripuisse 
promptissimum  ?  Sed  cavisse  simul  probabile  est,  ne 
suus  ipsi  auctor  Epistolse  noceret;  ideoque  nomine  non 
suo  primum  emisisse;  tacitumque  expectasse,  quis  eam 
Buccessus  apud  Augustum  exciperet ;  nec  sibi  unquam  in 
posterum  opus  vindicasse,  quod  infeliciter  adeo  cessisset. 

Si  vero  ad  opus  ipsum  respexeris,  nihil  fere  depre- 
hendasy  quod  non  Ovidium,  et  auream  Latinae  lingusB 
SBtatem  referat,  unum  si  toUas  alterumve  locum,  temporum 
injuria  manifeste  depravatum.  Nec  aliter  videntur  sen- 
sisse  primi  operum  ejus  editores,  qui  quum  e  MSS. 
proxime  exscriberent,  Ovidio  constanter  Elegiam  hanc 
donaverunt.  Donemus  igitur  et  nos  quoque,  donec  ejus- 
modi  consurgant  argumenta,  quae  nodum  exsolvant,  sicque 
novum  poetam,  et  egregiiun  quidem,  Augusti  saeculo  con- 
gratulentur. 

Dignum  erat  profecto  tale  carmen,  quod  post  Micyllumi 
Scaligerum,  et  aUos,  Heinsii  et  Burmanni  studiosam  saga- 
citatem  exerceret;  sed  non  ea,  qua  solent,  feUcitate. 
Burmannum  praesertim  hic  ego  vix  agnosco,  qui  totus  in 
effundendam,  qua  tumet,  bilem,  nauseabundam  carminis 
hujus  commentationem  ultra  modum  omnem  ea  mente 
produxit,    ut    dicteriis    Clericum    incesseret  "^,    Editionis 


'  J«an  Le  Clerc,  Latine  Clericiu,  natus  erat  GenevaB,  a.  d.  1657.  Yir  fuit 
doctrinn  a  ten^s  tam  immodice  cupidus,  ut  sacris  simul  et  profanis  literis 
operam  impenderet ;  et  quo  tempore  scriptores  sacros  illustraret,  aut  rebus 
theologicia  vacaret,  Grscos  et  Latinos  auctores  susciperet  interpretandos,  et 
qusstiones  philologicas  viros  inter  doctos  moveret.  Unde  effectum  est,  ut  raro 
festinationis  vitium  in  scribendo  effugerit;   et  secundas  tantum  teneat,  qui 


416  PRiEFATIUNCULA. 


reimi  ABmiovaiiie,  quie  Amsteljedaiiii  prodnt,  Formm 
qoam  dictint  Octapa^  llOi.  et  iterum  171&  sob  Tkeodari 
GaraUi  nomine  *,  cum  Scaligeri  et  Heinsii  notis,  qoibiis  et 
aoas  adjecerat.  Nec  cimcta  certe  piobanda  in  hac  edi- 
tione,  qme  pneproperom  in  edendis  operiboa  editoiem 
arguit ;  neque  laus  ingens  Burmanno  frequentes  in  inter- 
prete  errores,  aut  memoris  lapsos  deprehendisse ;  cui 
eiiim  interpretum  tale  nihil  aliquando  effluxity  quum  nec 
Scaliger  quidem,  nec  Heinsius  ipse,  omnino  ae  Bunoan- 
nianse  ferulse  aubduxerint?  Sed  gravius  in  vinimy  qui 
magistrum  se  in  Arte  Critica  profitehatury  peccaTerat 
acriptojr,  qui,  dum  Artis  bujus  ftmdamenta,  regulas  et 
fines  descriheret,  certis  aliquot  signis  homines  yere  eru- 
ditos  ab  iUis  discreverat,  qui  vana  tantum  verborum  os- 
tentatione,  vel  locorum  apparatu  hinc  et  iUincy  prout  sete 
offerunt,  coactorum;  vel  emendationum  licentia,  fuGam 
ignaris  faciunt,  mentiuun  inde  famam  doctriiue  conseqnnti. 
Quorum  hic  causam,  veluti  propriam,  quare  amplezuB 
fiierit  Burmannus  non  video,  nisi  lacessitus  prior  ab  ipso 
Clerico^,  impositam  sibi  respondendi  necessitatrai  cen- 
suerit. 

Inde  sequitur,  ut  nihil  omnino  interpretem  novum  vetus 
hic  commentator  juverit;  et  tota  fere  illustrandi  operis 
moles  in  unum  ine  recubuerit.  Quod  quidem  qui  scriptoris 
et  scripti  commodo,  viderit  aequus  Lector  ac  bcnevolus. 

primas  partes  ia  arte  critica  potuisset  obtinere.  Obiit  Am&teiaedami,  a.  m. 
Docxxxvi.  Operum  illius  Catalogus,  opus  ipse»  quod  bibliographis  relioqiieih 
dum  judico. 

'  Theodori  Goralli.  Quas  voces  sunt  nominis  ejus  et  pnBnominis  interprett- 
tiones ;  ita  ut  praenomen  quidera  Hebraicum  sit  graice  versum  ;  nomen  vero 
Graecum,  Hebraica  voce  expressum. 

'  Vid.  vitam  Clerici,  ab  ipso  conscriptam,  p.  117  ;  et  cl.  viri  Spanbeim. 
Epistol.  ad  calcem  ejusdem  libri.  Amstelaed.  1711. 


AD  LIVIAM  AUGUSTAM, 


DE 


MOllTE  DRUSI  NERONIS, 

FILII  EJUS, 


CONSOLATIO*. 


YISA  diu  felix,  mater  modo  dicta  Neronum, 
Jam  tibi  dimidium  nominis  hujus  abest : 

Jam  legis  in  Drusum  miserabile,  Livia,  carmen  : 
Unum,  qui  dicat  jam  tibi,  mater,  habes. 

Nec  tua  te  pietas  distendit  amore  duorum  :  5 

Nec  posito  fill  nomine,  dicis  ;  Uter  ? 


*  "Livia  amiserat  filium  Dnisum, 
magDum  futuram  principem,  jam  mag- 

Dum  ducem Accedebat  ad  hanc 

mortem,  quam  ille  pro  republica  ohi- 
erat,  ingens  civium,  provinciarum- 
que,  et  totius  Italis  desidcrium ;  per 
quam  effusis  in  officium  lugubre  mu- 
nicipib  coloniisque,  usque  in  urbem 
ductum  erat  funus,  triumpho  similli- 
mum.  Non  licuerat  matri,  ultima 
filii  oscttla,  gratumque  extremi  ser- 
monem  oris  haurire.  Longo  itinere 
reliquias  Drusi  sui  prosequuta,  tot  per 
omnem  Italiam  ardentibus  rogis,  quasi 
toties  illum  amitteret,  irritata,  ut  pri- 
mum  tamen  intulit  tumulo,  simul  et 
illum,  et  dolorem  suum  posuit ;  nec 
plus  doluit,  quam  aut  honestum  erat 
C«ian,  aut  squum  matri.  Non  de- 
siit  itaque  Drusi  sui  celebrare  nomen, 

VOL.  V. 


ubique  illum  sibi  privatim  publicequie 
reprssentare,  et  libentissime  de  illo 
loqui,  de  illo  audire."  Senec.  Con- 
solat.  ad  Marciam,  Cremutii  Cordi 
filiam ;  iii. 

1.  Mater  modo  dicta  Neronum,'] 
Tiberii  scil.  et  Drusi,  quos  ex  priori 
conjuge  Tiberio  Nerone  Livia  susce- 
perat. 

3,  4.  MUerabile  carmen."]  Ad  roi« 
sericordiam  commovendam  compoei- 
tum.  Sic  apud  Virgil.  Philomela  mi' 
serabile  carmen  integrat, — Unum  qui 
dicat,  etc.  £  duobus  filiis  unus  tan- 
tum  superest,  qui  dulci  te  matris  no- 
mine  compellet !  Idem  quod  supra : 
Jam  tibi  dimidium  nominis  hujus  (ma- 
tris)  ahest ;  et  ad  Ovidianos  modos  et 
quasi  nutus  aptissimus  sane,  qui  hsc, 
si  non  Ovidius  ipse,  scripsit. 
3  H 


418 


AD  UVIAM  AUGrSTAM 


Et  quisquam  leges  audet  tibi  dicere  flendi  ? 

Et  quisquam  lacrima&  temperat  ore  toas  ? 
Hei  mihi!  quam  facile  est,  quamiis  hic  oontigit 
omnes, 

Alterius  luctu  fortia  verba  loqui !  10 

Scilicet  exiguo  percussa  es  fulminis  ictu ; 

Fortior  ut  possis  cladibus  esse  tuis. 
Occidit  exemplum  juvenis  venerabile  monmi« 

Maximus  ille  armis,  maximus  ille  toga. 
IUe  modo  eripuit  latebrosas  hostibus  Alpes,       15 

Et  titulum  belli  dux,  duce  firatre,  tulTt. 


7,  8.  £l  quiMquam  lege*  atuUt  tibi 
dieertJUndLJ  Qiiis  io  Unto  tamqoe 
jntto  doloftt,  /Undi  modum  ant  hges 
andeat  tibi  prectpere  ?  Eodem  tnimi 
•ffecta  Horat.  ad  VirgiL  de  morte 
Qoioctilii  Vari,  lib.  i.  Od.  24  :  "  Qnis 
deeiderio  sit  pador  aat  modiu  Tam 
cari  capititl" — Notanda  in  sequenti 
locutio  hec  Uterimas  ore  tetnperare, 
quod  idem,  ac  verbit  contolatoriis  do- 
lorem  alicujus  irominuere.  Hinc  sane 
Statius,  Silv.  libro  v.  Carm.  v.  60: 
"  . . .  Qui  dicere  legem  Fletibus,  aut 
fines  audet  censere  dolendi." 

9,  10.  Hei  mihi!  quam  fcLciU  est, 
Altertui  luctu  fortia  verba  loqui  /j 
Hinc  vere  et  humauiter  Charinus  ille 
apud  1'erent.  And.  ii.  Sc.  i.  ix. :  "  Fa- 
cile  omnes,  quum  valemus,  recta  con- 
tilia  egrotis  damus ;  1'u,  si  hic  sis, 
aliter  sentias  V* 

11.  Scilicet  exiguo,  etc.]  Sic  enim 
tecum  isti,  de  quibus  modo :  non  ea 
est,  quam  experiris,  jactura,  qus  ani- 
mum  gravioribus  servatum  calamitati- 
bus  usque  adeo  debeat  affligere. 

13.  Occidit  eiemplumjuvenis,  etc.J 
Non  consentiunt  inter  se  scriptores  de 
mortis  genere  quo  Drusus  occubuit. 
Livius  enim  Epitom.  lib.  cxl. ;  "  £x 
fractura,  equo  super  crus  ejus  coUap- 


10,  trigesimo  die  qvun 

t«iis  est.**    Cootee  VcU.  FHoci. 

97:"nhDn.../e 

solem,  agentea 

npoit."    Aperthis  vcre»  ei  qvit  nt 

an  non  verins,  Soet.  in  ClaBd.  i.  nar- 

rat :  "  Nomiallos  tradere  anot  ns- 

pectum  eam  Aagasto,  levocatoBi^ 

ez   provincia :    et  qaia   cimctaicCart 

veneuo  interceptum,**      Cai  vefo  ez 

illis,   quK    sentiret,    profari    licebat, 

grassante  roagis  ac  magis  regnaBti- 

bus  assentandi  libidine  ? 

14.  MaximusilUarmis^etcl  *'Ca- 
jus  ingenium,  (inquit  Velleius,  ii.97.) 
utrum  bellicis  magis  operibas,  an  ci- 
vilibus  suffecerit  artibos,  in  incerto 
est."  Proximeque:  '*  Morom  certe 
dulcedo  ac  suavitas,  et  adrosas  aBii- 
cos  aequa  ac  par  sui  estimatio  iniiai- 
tabilis  fuisse  dicitur." 

16.  £(  titulum  belli  dux,  dutefnt- 
tre,  tulit.']  Verbo  quidem  Tiberisi 
frater,  ut  qui  natu  major,  dux  exer- 
citus  ;  sed  vere  dux  ille,  qui  ducebat 
ad  victoriam,  sicque  titulum,  id  est, 
laudem  oronem  heili  hujos  tuliu  Vid. 
Dio.  Cass.  liv.  et  Vell.  Paierc.  coJBi 
haec  sunt  verba :  "  Adjutore  qpeiis 
dato  fratre  ipsius  (Tiberii)  Dmso 
Claudio." 


CONSOLATIO. 


419 


Ille  genus  Suevos  acre,  indomitosque  Sygambros 

Contudity  inque  fugam  barbara  terga  dedit ; 
Ignotumque  tibi  meruit,  Romane,  triumphum ; 

Protulit  in  terras  imperiumque  novas.  20 

Solvere  vota  Jovi,  fatorum  ignara  tuorum, 

Mater,  et  armiferae  solvere  vota  Deae, 
Gradivumque  patrem  donis  implere  parabas ; 

£t  quoscumque  coli  jusque  piumque  Deos. 
Maternaque  sacros  agitabas  mente  triumphos :  25 

Forsitan  et  cune  jam  tibi  currus  erat. 


17.  Ille  genu$  Suevo»  aett,  etc] 
**  Ipsum  Suevorum  nomen  unde  ori- 
gincm  ceperit,  plane  incertum  ett. 
£Bt  equidem  immcnsum  montium  ju- 
gnm  in  Septemtrione,  Norvagiam 
hodie  a  Suedia  ditpescens,  olim  Sevo 
Romanis  auctoribus  dictum ;  cui  jam 
inde  ab  antiquissimis  sxculis  adfixa 
fuit  Suianumt  sive  Sueonum  magna 
gens;  est  praeterea  amnis  Ptolemao 
So^iy/Sof,  SuevuSf  in  Germanicum 
mare,  «ve  sinum  ejus  Codanum  sese 
effundens ;  quorum  singula  ex  uno 
eodemque  fonte,  cum  universis  Suevis 
sortita  fuitse  adpellationes  suas,  nemo 
temere  negaverit.  Nec  tamen  facile 
quisquam  dixerit.  cujus  vocabulum 
primum  omnium  exstiterit,  amnis,  na- 
tioQis  Sueoonum,  an  vero  universs 
geotis  Suevorum."  Cluver.  German. 
Aotiq.  iii.  24. — Indomitoique  Sygam^ 
brot,  Horum  populorum,  qui  varie 
apud  scriptores  occurrunt  denominati, 
Sicambri,  Sygambri  et  etiam  Sugam- 
bri,  Don  dubitat  vir  idem  doctissimus 
Cluvor.  ibid.  c.  9.  quin  nomen  quesi* 
tum  sit  a  flumine  Sige,  quod  accoluisse 
eos,  antequara  ab  Ubiis  pulsi,  ad 
Rbeni  divortium  descenderunt,  cre- 
dibile  est.  Hinc  etiam  oppidum  est 
in  Sigambrorum  finibus,  Sigeburg  no- 
minef  veteris  sedis  ad  Sigum  amnem 
memoriam  servans.    Quapropter  om- 


nium  rectissime  nomen  eomm  scribi 
Latine  putat  Sigambri. 

20.  ProtuUt  in  terras  imperiumpie 
funMis.]  Sed  hsc  ad  tempus.  "Dif- 
ficilius  est  enim,  inquit  Florus,  pro- 
vincias  obtinere,  quam  facere."  Victi 
quippe  magis  Germani,  quam  domiti, 
Romauos  mores  magis,  quam  arma, 
sub  imperatore  Druso  susceperant; 
cui  quum  in  imperio  Varus  succes- 
sisset,  superbia  mox  et  intempestiva 
crudelitate  irritare  victorum  animos, 
qui,  correptis  subito,  Arminio  duce» 
armis,  Varianas  legiones,  tres  quidem 
numero,  profligarunt.  Qus  clades, 
ipsa  Cannensi  exitu  foedior,  tanto 
Augustum  dolore  confecit,  ut  per  con* 
tinuos  menses,  barba,  capilloque  sum- 
misso,  caput  interdumfDribusillideret, 
vociferans:  QuinetHi  Vare,  fegiones 
redde,  Suet.  August.  23. — Non  hic 
Varus,  cujus  de  morte  Virgil.  Hora- 
tius  contolatur,  Od.  I.  24,  1 ;  sed  ad 
hunc  referendum  quod  ipse  Virg.  Ecl. 
vi.  12 :  *'  ...  Nec  Phoebo  gratior  ulU 
est,  Quam  sibi  qus  Vari  prcscripeit 
pagina  nomen." 

24.  Et  quoseumque  eoli,  etc.]  Deot 
intelligit  csBteros,  quos  colere  equum 
et  pium  est. 

26.  Forsitan  et  cur<t,  etc.]  Cur- 
rum  jam  triumphalem  mente  exor- 
nabas. 


420 


AD  LIVIAM  AUGUSTAM 


Funera  pro  sacris  tibi  sunt  ducenda  triumphis ; 

Et  tumulus  Drusum  pro  Jovis  arce  manet. 
Fingebas  reducem ;  praeceptaque  mente  fovebas 

Gaudia ;  et  ante  oculos  jam  tibi  victor  erat.  30 
Jam  veniet ;  jam  me  gratantem  turba  videbit : 

Jam  mihi  pro  Druso  dona  ferenda  meo. 
Obvia  progrediar,  felixque  per  oppida  dicar; 

Collaque  et  hoc  oculos  illius  ore  preroam. 
Talis  erit ;  sic  occurret,  sic  oscula  junget :         35 

Hoc  mihi  narrabit ;  sic  prior  ipsa  loquar. 
Gaudia  vana  foves ;  spem  pone,  miserrima,  falsam : 

Desine  de  Druso  laeta  referre  tuo. 
Ceesaris  ilhid  opus,  voti  pars  altera  vestri, 

Occidit :  indignas,  Livia,  solve  comas.  40 

Quid  tibi  nunc  mores  prosunt,  actumque  pudice 

Omne  aevum,  et  tanto  tam  placuisse  viro  ? 
Quidque  pudicitia  tantum  inviolata  bonorum, 

Ultima  sit  laudes  inter  ut  illa  tuas  ? 


28.  Et  tnmulus  Dntsum,  pro  JovU 
aree,  manet,']  Pro  Capitolio,  ubi  Jovi 
Opt.  Max.  leinpluni  exstructum  erat, 
quod  victorem  ascensurum  Livia  Dru- 
sum  speraba,  ignara  scilicet /atortim 
qu(e  ipsum  oppresserant. 

31.  Jam  veniet,  etc.]  Suus  eam  ita 
ludit  error  vere  maternus,  et  qus  di- 
cet,  qusque  dicenti  referet  filius,  ani- 
rou  jam  prscipiat. 

39.  C<esari$  illnd  opns.^  Eo  sensu 
C^esaris  opus  Drusum  dicit,  quod  illum 
sibi  et  liberium  fratrem  in  filios  Au- 
g^ttus  adscripserat. —  Voti  pars  altera 
ve^tri.  Sic  ex  ipso  Ovidio  corrigen- 
dum,  qui  Pont.  iv.  Eleg.  xiii.  47 : 
**  Sic  valeant  pueri,  votum  eommune 
duorum."  Alii  omnes :  Velnti  pars 
altera  vestri. 

41.  Quid  tihi  nuiie  mores,  etc.j  Ni- 
mius  hie  poeta   in   Livix   laudibus: 


parciores  multo.  sed  forsan  iniqviores, 
Tacit.  Suet.  Dio.  Patercul.  vero,  lib. 
ii.  130.  per  omnia  Deis,  quam  horoi* 
nibus,  similiorem  feminam  dicere  ood 
dubitat. 

43.  Quidque  pudieitia  tantnm  invio- 
lata  bonovum?]  Locus  certe  mendo- 
sissimus,  in  quem  taroen  restituendun 
viclssim,  sed  frustra,  conspirasse  vi- 
deo  viros  doctissimos.  Non  male  Pi- 
thoeus,  in  tantum  inviolata  btmarum. 
Maxima  quippe  pudicitiet  laus,  qme 
m  tanto  bonorum  concursu,  id  est. 
quum  tot  suppeditent  causas,  qos 
possint  violare,  inviolata  permaoet. 
Sed  Latiua  minns  locutio  haec,  quam 
ut  admittendam  putaverim.  Micylb 
vestigiis  insistens  Heinsius,  aliquando 
cogitabat:  "  Quidque  pudicitia  taa- 
tum  eumulane  bonorum  ?"  Ut  sit 
sensus:  quid  tibi  profuit  tamtum  ^ 


CONSOLATIO. 


421 


Quid  tenuisse  animum  contra  sua  secula  rectum ; 

Altius  et  vitiis  exseruisse  caput  ?  46 

Nec  nocuisse  ulii,  et  fortunam  habuisse  nocendi  ? 

Nec  quemquam  nervos  extimuisse  tuos  ? 
Nec  vires  errasse  tuas  Campoque  Foroque ; 

Quamque  libet  citra  continuisse  domum  ?       50 
Nempe  per  hos  etiam  Fortunee  inj  uria  mores 

Regnat ;  et  incerta  est  hic  quoque  nixa  rota. 
Hic  quoque  sentitur :  ne  quid  non  improba  carpat, 

Saevit;  et  injustum  jus  sibi  ubique  facit. 
Scilicet  immunis  si  luctus  una  fuisset  55 

Livia,  Fortunae  regna  minora  forent  ? 
Quid  ?  si  non  habitu  sic  se  gessisset  in  omni, 

Ut  sua  non  essent  invidiosa  bona  ? 
Csesaris  adde  domum ;  quae  certe,  funeris  expers, 

Debuit  humanis  altior  esse  malis.  60 

IUe  vigil,  summa  sacer  ille  locatus  in  arce, 

Res  hominum  ex  tuto  cernere  dignus  erat. 


narum  (tot  virtutes)  adeo  pudicitia 
cumuUme,  {iuperasse,)  ut  sit  iUa  (pu- 
dicitia  scilicet)  ultima  (extrema,  sum- 
ma)  tibi  virtus,  tot  inter  virtutes. 
Legebat  Clericus  (Jean  Le  Clerc :) 
Quidve  pudieiti^t  (profuit)  turba  iti- 
violata  bonorum  ? 

47.  Nee  nocuisse  ullif  et  fortunam 
kahuiMae  nocendi,']  Haoc  quoque  lau- 
dem  Paterc.  loc.  dt.  Liviie  tribuit, 
"  cujus,  inqoit,  potentiam  nemo  sen- 
ait,  nisi  aut  levatione  periculi,  aut  ac- 
cessione  dignitatis." 

49, 50,  Nec  vires  errasse  tuas,  etc.] 
Quid  juvat  nec  suffragia  in  comitiis, 
nec  in  foro  judicia  corrupisse,  quum 
utmmque  tibi,  pro  tuis  viribus,  (qusB 
tua  est  potentia)  facile  admodum  ces- 
sitset?  Quamque  libet  citra  eonstitu- 
isse  dimum.  Vires  subintell.  aut  ri«r- 
vos;  et  sic  e  prascedenti  48.  interpre- 
teria:   nulla  dorous  est,  quaotumvis 


humilis  (quslibet)  quie  quid  possia 
unquam  eitimuerit,  Legrendum  igitur 
cum  HeiDsio,  continuisse, 

51.  Nempe  per  hos  morei.]  Per  hos 
mores  intelligenduro,  meo  quidem  ju- 
dicio,  de  iis  principibus  qui  insolen- 
tiori  potentisB  sue  usu,  animos  exas- 
perant;  sicqae  fortunsB  subserviunt 
inscii,  qus  brevi  a  miseris  poenas  re- 
petit  favoris  sui.  Unde  fit,  ut  miscere 
principatum  cum  publica  libertate  sit 
res  omnium  difficillima ;  statioque  (in 
rota  fortunffi)  maxiroe  lubrica.  Nihil 
aliud,  credo,  poeta  voluit  innuere. 

54.  InJustumJM  sibi  ubiquefacit,'] 
Hoc  sibi  fortuna  arrogat  injuste,  ut 
ubique  dominetur. 

57.  Qnidl  si  non  habitu,  etc.]  For- 
tunas  hoc  laudi  tribuit,  quae  talem  so 
semper  gesserat,  quo  minorem,  qu» 
largitur  bona,  invidiam  sui  faccrent. 

61.  IIU  vigil,  summa  sacer  iUe,  etc.] 


42S 


AD  UVIAM  AU6USTAM 


Nec  fleri  ipse  suis,  nec  quemquaiii  flere  siKwiini ; 

Nec,  quae  nos  patimur  vulgus,  et  ipse  pati. 
Vidimus  erepta  moerentem  stirpe  sororis :  65 

Luctus,  ut  in  Druso,  publicus  ille  fbiL 
Condidit  Ag^ppam,  quo  te,  Marcelle,  sepolcro; 

£t  cepit  generos  jam  locus  ille  duos. 
Vix  posito  Agrippa  tumuli  bene  janua  ciausa  est : 

Perficit  officium  funeris  ecce  soror.  70 

Ecce  ter  ante  datis,  jactura  novissima,  Drosus 

A  magno  lacrimas  Csesare  quartus  habet. 
Claudite  jam,  Parcae,  nimium  reserata  sepiilcra; 

Claudite :  plus  justo  jam  domus  ista  patet. 
Cedis ;  et  incassum  tua  nomina,  Druse,  ievantur. 

Ultima  sit  fati  tisBC  summa  querela  tui.  76 


Non  «tne  Ifi^tun  repetitio  Iubc.  In 
aree :  in  coclo  scilicet,  ubi  suam  Au- 
gusto  jam  ttmtioDem  poeta  adsignat. 

65.  Ereptaatirp§$aroris,]  Marcello, 
Octavin  filio,  qui  Juliam  Augusti  fi- 
liam  duxerat»  et  tantam  sui  apem 
morum  caodore,  et  omoi  virtutum 
genere  fecerat,  ut  publicus  defunc- 
tum,  anno  quidem  aetatis  decimo  oc- 
tavo,  luctui  prosequutus  fuerit.  Noli 
nimis,  quaro  ut  hic  referam,  Virgilii 
de  eo  versus,  X.a.  vi.  883.  Sed  in 
dubium  nuper  revocavit  Cl.  Mongetf 
e  Sociis  Regi»  Inscript.  Academis, 
animo  Octaviam  defecisse,  recitante 
Virgilio  hunc  versuro,  Tu  Marcellus 
eris;  et  jussisse,  pro  singulis  hujus 
argumenti  versibus  auctori  dena  ses- 
tertia  nuroerari.  Desiderantur,  fateor, 
scriptorum  testimonia  qus  factum 
comprobent,  a  Donato  primum,  ut 
videtur,  confictum  :  legirous  contra 
apud  Senecani,  Consol.  ad  Marc.  ii. 
carmina  celehranda  Marcelli  memoria: 
comj^osiia  reJecisM ;  sed  ne  laudem 
hanc  Musis  et  tanto  poetse  invide* 
amus ! 


68.  £l  eepit  gtnwrat  Jmm  Uemt  ilU 
duos.}  Defuncto  enim  Marcello,  Ja- 
liam  Augustns  Agripp«  miptai  dc- 
derat,  esorata  sorore,  at  s3m  geMroiB 
cederet.  Suet.  Aug.  63. 

70.  PerficU  ojffiemm  fmmen$  ace* 
soror.]  Octavia,  qnae,  perfaeta  fix 
AgrippsB  funere,  et  quum  tomuli  tix 
bene  clansa  esset  Januu,  Romc  de- 
cessit,  quinquagesimum  et  quartuin 
agens  statis  annum. 

73,  74.  Claudite,  Jam  Parc^,  etc. 
Plusjustojam  domus  ista  patet.]  Ditis» 
scilicet.  Virg.  Mn.  vi.  127 :  ••  Noctcs 
atque  dies  patet  atri  janua  Dius.** 

15,  16.  Cedis ;  et  incassum  tme 
nomina,  Drust^  Ur^ntur.]  Inlelligil 
Burroannus  de  claroore  supremo,  qio 
roortuos  ciebant,  proprio  eos  nomine 
vocautes ;  unde  voeaniur  l^endni 
forte  censebat.  Micyllus  vero.  de  ti- 
tulis  et  nominibus  magnificis  qos 
jam  sibi  Drusus  virtute  paraveraL 
Ultitna  sitfati  hac  sumiiMi  ^mertla  tai. 
Optat  poeta,  ut  querela  h^c  de  fete 
Drusi  sit  tandem  ultima,  qoum  tot 
secum   bona    abstulenl.     Tentaverat 


CONSOLATIO. 


42S 


Iste  potest  implere  dolor  vel  secula  tota, 

Et  magni  luctus  obtinuisse  locum. 
Multi  in  te  amissi :  nec,  cui  tot  turba  bonortim,   ' 

Omnis  cui  virtus  contigit,  unus  eras.  80 

Nec  genetrice  tua  fecundior  uUa  ]>arentum, 

Tot  bona  per  partus  quse  dedit  una  duos. 
Heu !  par  illud  ubi  est,  totidem  virtutibus  aequum? 

Et  concors  pietas,  nec  dubitatus  ambr? 
Vidimus,  attonitum  fraterna  morte,  Neronem    85 

Pallida  promissa  flere  per  ora  coma, 
Dissimilemque  sui,  vultu  profitente  dolorem : 

Hei  mihi !  quam  toto  luctus  in  ore  fuit  ? 
Tu  tamen  extremo  moriturum  tempore  fratrem 

Vidisti ;  lacrimas  vidit  et  ille  tuas ;  90 

Adfigique  suis  moriens  tua  pectora  sensit, 

Et  tenuit  vultu  lumina  fixa  tuo ; 
Lumina,  caerulea  jam  jamque  natantia  morte; 

Lumina,  fraternas  jam  subitura  msmus. 
At  miseranda  parens  suprema  neque  oscula  fixit, 

Frigida  nec  fovit  membra  tremente  sinu.         96 
Non  animam  adposito  fugientem  excepit  hiatu ; 

Nec  traxit  C8esas  per  tua  membra  comas. 


olim  Heiatii»,  sed  non  sua,  ut  mihi 
videtur,fortuna :  "  Cedis,ut  incassum 
tua  nomina,  Dnise,  Ugantur,  UJtima 
ntfaciu  kacee  querela  tui» .'" 

77.  Jite  potest  implere  dolor,  etc.] 
Friget  admodum  oratio  ad  v.  83.  quia 
ioDgina  Naso  immoratur,  in  evolvenda 
una  eademque  sententia. 

79.  Cui  tot  turba  bonorum  contigitf 
etc.]  Tot  cui  virtutes  obtigerant: 
ex  emendatione  ScaHgeri ;  nam  prius 
legebatur,  tot  verba  bonorum,  Sed 
correetionem  N.  Heinsius  in  textum 


recipere  minime  dubitavit,  et  trana- 
tulit,  ut  vidimus,  Le  CUrc,  ad  ver.  48. 
83.  Heu!  par  illud  ubi  ett,  etc.] 
Fratrum  scilicet,  Tiberii  et  Drusi, 
quos  eaedem  exornabant  virtutes,  et 
indubitatus  amor  adhuc  conjunzerat. 

94.  Lumina  fratema»  jam  subitura 
manus,']  Qu»  mox  fraterna  manus  oc- 
cludet. 

95.  At  miteranda  parene,  etc.]  Ita 
Euryali  mater  apud  Virg.  .£n.  ix.483. 
sed  vehementius  multo,  ut  msitrem 
ipaam  decebat. 


4^ 


AD  LIVIAM  AUGUSTAM 


Raptus  et  absenti,  dum  te  fera  bella  morantur, 

Utilior  patriae,  quam  tibi,  Druse,  tuae.  100 

Liquitur ;  ut  quondam,  Zephyris  et  solibus  ictse, 

Solvuntur  tenerae,  vere  tepente»  nives. 
Te  queritur,  casusque  malos,  irrisaque  tales, 

Accusatque  annos,  ut  diuturna,  suos. 
Talis  in  umbrosis,  mitis  nunc  denique,  silvis    105 

Deflet  Threicium  Daulias  ales  Ityn : 
Halcyonum  tales  ventosa  per  aequora  questus 

Ad  surdas  tenui  voce  sonantur  aquas : 
Sic  plumosa  novis  plangentes  pectora  pennis 

(Eniden  subitae  concinuistis,  aves :  1 10 

Sic  flevit  Clymene ;  sic  et  Clymeneides,  alte 

Quum  juvenis  patriis  excidit  ictus  equis. 
Congelat  interdum  lacrimas»  duratque,  tenetque, 

Suspenaasque  oculus  fortior  intus  agit. 


101.  Liquitur ;  ut  quondam,  etc.] 
Solvitur  in  lacrimu:  propria  voz  eo 
sensu  Uquitur,  Virg.  Georg.  i.  43: 
"  Gelidus  caiiis  quum  montibus  hu- 
mor  Liquitur,  et  2^pbyro  putris  se 
gleba  resolvit" 

103.  Te  queriturf  casusque  malos, 
irrisaqtie  taUs.'}  Feliciter  Heinsius 
corruptissimum  locum,  qui  nuUum 
omnino  sensum  exhibebat,  nulla  licet 
MSS.  vel  scriptorum  emenUantem 
auctoritas  adjuvaret,  sic  curavit  re- 
stituendum :  **  Te  queritur,  elc.  ir- 
risaque  vota.** 

104.  Ut  diutuma,']  Ut  qusc  vitam 
longius  protulerit. 

105.  Talis  in  umbrosis,  elc.]  Nul- 
lus  sane  hic  erat  locus  in  campum 
mythologicum  late  adeo  excurrendi. 
Quod  si  forte  poetam  Virgilii  exem- 
plum  tentaverit,  qui  luctus  Orphei, 
amissa  Eurydice,  cura  luctu  Philo- 
melie  comparat,  Georg.  iv.  511;  de- 
buisset  attendere  Maronem  fabulam 


narrare,  qua  sua  peteret  omamentt, 
ex  ipso  fonte,  unde  esset  oriuDda: 
Nasonem  vero  facto  receatiori»  et  qui- 
dem  crudelissimo,  matris  ipsins  aores 
verberare. 

106.  Daulias  a/es.]  Vide  Episto- 
lam  XV.  156. 

109 — 110.   Sic  plum<»a  novis. 

(Eniden  concinuistis  aves.]  Diomedis 
socios  designat,  qui  ducem  amissniD 
tam  amare  defleverunt,  ut  illos  Dii  ia 
cycnos  immutaverint.  Dicunt  alii  in 
aves  conversos,  ob  iram  Venerts,  qaam 
ferro  Diomedes  lasserat. 

111.  Sicflexnt  Clymene:  sie  et  Cl9- 
meneides.']  Mater  Pbaetootis  et  ^ro- 
res.    Vid.  Nostrum  Met.  lib.  ii. 

113.  Congelat  interdum  laerimes.] 
Facit  premendo,  ut  subsistant  lacri- 
ms,  aqus  more,  quae  acriori,  vel  inter 
cadendum  frigore  correpta,  subito  pen- 
det  adstricta.  De  oculis  Hom.  Odjss. 
T.  21 1 :  'Oip9a\fwi  ^  i,<ni  Kipd  hfn- 
(Tav,  y)i  ffi^fjpoc.     IJbi  rectc  Scholias- 


CONSOLATIO. 


425 


Erumpunt,  iterumque  gravant  gremiumque  sinus- 

Effusee  gravidis  uberibusque  genis.  [que, 

In  vires  abiit  flendi  mora :  plenior  unda 

Defluit^  exigua  si  qua  retenta  mora. 
Tandem,ubi  per  lacrimas  licuit,  sic  flebilis  orsaest, 

Singultu  medios  impediente  sonos :  120 

Nate,  brevis  fructus,  duplicis  sors  altera  partus, 

Gloria  confectae,  nate,  parentis,  ubi  es  ?      [tus, 
Sed  neque  jam  dupiicis,  neque  jam  sors  altera,par- 

Gloria  confectae  nunc  quoque  matris,  ubi  es  ? 
Heu !  modo  tantus,  ubi  es  ?  tumulo  portaris  et  igni. 

Haec  sunt  in  reditus  dona  paranda  tuos?       126 
Siccine  dignus  eras  oculis  occurrere  matris  ? 

Sic  ego  te  reducem  digna  videre  fui  ? 
Csesaris  uxori  si  talia  dicere  fas  est ; 

Jam  dubito,  magnos  an  rear  esse  Deos.         130 
Nam  quid  ego  admisi?  quae  non  ego  numinacultu, 

Quos  ego  non  potui  demeruisse  Deos  ? 
Hic  pietatis  honos  ?  artus  amplector  inanes. 

Et  vorat  hos  ipsos  flamma  rogusque  sinus. 


tes  KtpA  T6^a  iaterpretatur.  Inde 
conUnti  ocuU  apud  Suet.  Tib.  c.  7 ;  et 
mox  Noster :  "  Suspensasque  oculus 
fortior  intus  agit"  Quod  est  retorbere 
fletum,  ut  ait  Seoec.  Herc.  (£t.  1285. 

117.  /n  viret  ahiit  flendi  mora.]  Id 
est,  eo  fluuDt  lacrimaB  uberiores,  quo 
loDgior  eas  mora  detinuit :  rem  com* 
paratione  illustrat. 

120.  Sing%iUu — impediente  sonosJl 
Freqpedimte^  Noster,  Tristium,  I.  Eleg. 
iii.  42 :  '*  Singultu  mediot  prspediente 
aonos." 

122.  Gloria  eonfectac — parentit,'] 
Moerore  scilicet ;  nondum  enim  annis. 
Vett.  Edd.  eoiupeeia: ;  quae  vox  in 
Uato  dolore  ambitiosior :  possit  tamen 
defendi,  oppositionis  respectu  cum 
gleria  filii,  unde  multo  magis  consptct- 

VOL.  V. 


enda  mater.  Venus  quidem  ad  Amo- 
rem,  i£n.  libro  i.  668  :  "  Nate,  mea 
vires,  mea  magna  potentia  solus." 

129.  Casarit  uxori  si  talia  dicerefai 
est,]  Recte  corrigit  quae  mox  dictura : 
non  enim  decebat  Caesaris  uxorem, 
qui  ut  rebus  politicis,  sic  et  religiosis 
praeerat,  dubitare  an  Dii  ettent,  licet 
eo  desperationis  adductam  et  amentiaB» 
ut  furenti  quidquid  exciderit,  ipsi  Dii 
faciles  ignovissent:  sed  occasionem 
nactus  Ovidius  suam  Augusto  pietatis 
faraam  gratulandi,  non  voluit  prster- 
mittere. 

132.  Quot  ego  non  potui,  etc.] 
Quem  inquit,  Deorum  neglexi,  ut  ad- 
versum  sperare  mer^terim  7 

134.  Et  vorat  hot  iptot  flamma  ro- 
gutque  sinus,]  Libri  veteres:  "  £vo- 
31 


436 


AD  LIVIAM  AUGUSTAM 


Tene  ego  sustineo  posituoi  scelerata  yidere  ?    135 

Tene  meae  poterunt  unguere,  nate,  manus  ? 
Nunc  ego  te  infelix  summum  teneoque  tuorque  ? 

Effingoque  manus  ?  oraque  ad  ora  fero  ? 
Nunc  primum  adspiceris  consul  victorque  parenti  ? 

Sic  mihi,  sic  miserse  nomina  tanta  refers?    140 
Quos  primum  vidi  fasces,  in  funere  vidi : 

Et  vidi  eversos,  indiciumque  mali. 
Quis  credat  ?  matri  lux  haec  moestissima  venit, 

Qua  natum  in  summo  vidit  honore  suum ! 
Jamne  ego  non  felix  ?  jam  pars  mihi  rapta  Neronum, 

Materni  celeber  nomine  Drusus  avi  ?  146 

Jamne  meus  non  est,  nec  me  facit  ille  parentem  ? 

Jamne  fui  Drusi  mater  ?  et  ipse  fuit  ? 


cat  (v€l  Et  vorat)  hos  ipsos  flamma 
rognsque  tuta,"  Qui  ▼erias  qmdem, 
qain  vera  sit  lectio,  minime  dubito; 
nec  ftntu,  pro  tuut  iegentibus  ullus 
adsentior.  Agit  enim  de  artubns,  qoos 
inanet  amplectitur,  quosque  jam  varat 
rogus  tuutf  id  est,  qui  ad  comburen- 
dos  paratur.  Fuit  qui  vellet  tuot, 
quasi  illos  artus  jure  suo  rogus  sibi 
jam  viodicaret;  verum  hoc  argutius. 
Quam  facile  autem  iu  evocat  abierit 
tt  vorat,  non  distincte  satis  exaratum, 
vix  dicendum. 

135.  Tene  ego  tustitieo  positum  sceU' 
rata  videre,}  Sustineo  pro  possum,  vul> 
gare ;  et  jHmtum,  solemne  in  exequiis. 
Scelerata.  Pollutam  se  aliquo  scelere 
suspicatur,  ideoque  Diis  invisam,  qui 
tale  pietatis  praemium  rependerent. 
Idem  enim  scpe  sceleratus  ac  impu- 
rus,  dvwruiQ  :  sic  sceleratus  camput 
dicebatur,  in  quo  Vestales,  quae  in- 
cestum  fecerant,  defodiebantur  ;et  sce- 
Urata  Porta  Carmentalis,  unde  sex  et 
trecenti  Fabii,  cum  clientium  millibus 
quinque,  adversus  Hetruscos  egreasi, 
pugnando  interfecti  sunt  Vid.  Tit. 
Liv.  ii.  49. 


140.  Nomina  tania  refert  /]  Cooso- 
latns  qnippe,  et  OeimaBici  oognomeo 
Dmso,  eo  ipso,  quo  periit,  anno  obci- 
gerunt 

142.  £l  vidi  fMrsot.]  Qnidain  fiitvr- 
sof.  Solebant  enim  yiromm  insignis, 
▼el  arma  in  fnnere  inverti:  qni  mos 
adhuc  apud  nos.  Sic  Virgil.  Mn.  xi. 
lib.  93.  in  Pallantis  funere  :  "  — Tum 
moesta  phalanx,  Teucrique  sequuntar, 
Tyrrhenique  duces»  et  verus  Arcadei 
armit." 

143.  Lmx  tuec  nuEStitsima  venit.] 
Caritsima  vett.  omues  edd.  Qood  itt 
non  improbem»  ut  ironice  dictum,  ne- 
que  ideo  a  summo  dolore  alieoun. 
Confirmant  prsterea  qusB  sequnnlv» 
145  :  Jamne  ego  nonfelix  f 

146.  Matemi  celeber  nomine  DnuHi 
avi,']  Drusonim  familia,  livia  prinim 
denominabatur ;  sed  quum  uoos  ei 
illis  Gallorum  ducem  quemdam,  Dm- 
tum  nomine,  occiditset,  hoc  sibi  cog- 
nomen  addidiL  Hinc  genns  dnoebit 
Livia  Drualla,  de  qua  hic  agitnr. 
Drusos  Viigil.  honorifice  commesM- 
rat,  iEn.  vi.  824 ;  sed  adalatorie  ma- 
gis,  quam  bistorice. 


CONSOLATIO. 


427 


Nec  quum  victorem  referetur  adesse  Neronem, 

Dicere  jam  potero,  Major,  an  alter,  adest?    160 
Ultima  contigimus :  jus  matris  habemus  ab  uno : 

Unius  est  munus,  quod  tamen  orba  negor. 
Me  miseram!  extimui,frigusqueper  ossacucurrit; 

Nil  ego  jam  possum  certa  vocare  meum. 
Hic  meus  eece  fuit:  jubet  hic  de  fratrevereri ; 

Omnia  jam  metuo  :  fortior  ante  fui.  166 

Sospite  te  saltem  moriar,  Nero !  tu  mea  condas 

Lumina,  et  excipias  hanc  animam  ore  pio. 
Atque  utinam  Drusi  manus  altera,  et  altera  fratris, 

Formarent  oculos  comprimerentque  meos !  1 60 
Quod  licet,  hoc  certe  tumulo  ponemur  in  uno, 

Druse ;  neque  ad  veteres  conditus  ibis  avos. 
Miscebor  cinerique  cinis,  atque  ossibus  ossa. 

Hanc  lucem  celeri  turbine  Parca  neat!*'       164 
Haec  et  plura  refert:  lacrimae  sua  verba  sequuntur, 

Oraque  nequicquam  per  modo  questa  fluunt. 
Quin  etiam  corpus,  matri  vix  vixque  remissum, 

Exsequiis  caruit,  Livia,  pene  suis. 


150.  Major,  an  alter  adest  ?"]  Nec 
qiuerere  jam  potero»  uter  adest  victor  ? 
Natune  major,  Tiberiiis  scilicet,  an 
Dniaus  frater?  Ambo  autem  victores 
jun  redierant  e  Rhstis,  Viodelicis, 
etc.  qua  quidera  victoriae  magnifice 
adeo  fuerunt  ab  Horatio  decantats, 
Ub.  iv.  Od.  4et]4. 

161.  Quod  lieet,  hnc  certe,  tumulo 
ecmpenemur  in  itno.]  0  eerte  legendum 
monebat  Heinsius.  Tumulo  in  uno, 
In  roausoleo  Ccsarum,  non  in  monu- 
mento  Ciandis  vel  Livis  gentis ;  et 
Bta  factum  fuisse  narrat  Dio  Cass. 
Iv. 

163.  Miseebor  cinerique  cinM.]  Nec 
voto  excidit ;  nam  in  eodem  tumuio. 


quo  Drusus,  Livia  condita  fuit ;  leate 
scriptore  eodem,  ineunte  lib.  iviii. 
Conferant,  qui  talibus  deiectantur, 
orationem  hanc  Livin  cum  verbis 
Evandri,  i£n.  xi.  152.  super  exstinc- 
tum  Pailanta  procumbentis,  erumpen- 
tisque  in  has  voces:  "  Non  hasc,  6 
Palla,  dederas  promissa  parenti/'  etc 
167.  Quin  etiam  eorput  matri  vix 
viique  rmtmim.]  Is  erat  militum  amor 
in  Drusum,  nt  auferendum  ipsis  fuerit 
corpus ;  quod  qunm  retinere  non  po- 
tuissent,  duci  saltem  monumentom 
inaoe  quidem,  sed  splendidum  poss- 
eruot,  ad  Rhenuro,  ipsis  in  locis  ubi 
Germanorum  impetum  ad  tempns  fre- 
gerat. 


428 


AD  LIVIAM  AUGUSTAM 


Quippe  ducem  arsuris  exercitus  omnis  in  armis, 

Inter  quae  periit,  ponere  certus  erat.  170 

Abstulit  invitis  corpus  venerabile  frater ; 

Et  Drusum  patriee,  quod  licuitque,  dedit. 
Funera  ducuntur  Romana  per  oppida  Drusi ; 

Heu  facinus !  per  quae  victor  iturus  erat ; 
Per  quae  deletis  Rhaetorum  venerat  armis.        175 

Hei  mihi !  quam  dispar  huic  fuit  illud  iter ! 
Consul  init  fractis  moerentem  fascibus  urbem. 

Quid  faceret  victus,  sic  ubi  victor  init  ? 
Moesta  domus  plangore  sonat,  cui  figere  laetus 

Parta  sua  dominus  voverat  arma  manu.         180 
Urbs  gemit,  et  vultum  miserabilis  induit  unum ; 

Gentibus  adversis  forma  sit  illa,  precor!  [bem; 
Incerti  clauduntque  domos,  strepitantque  per  ur- 

Hic  illic  pavidi  clamque  palamque  dolent. 
Jura  silent,  mutaeque  tacent  sine  vindice  leges:  185 

Adspicitur  toto  purpura  nuUa  foro. 


171.  Frater.]  Tiberius,  qui,  audita 
vix  fratris  valetudiDe,  ad  illum  advo- 
lavit,  defunctique  corpus  "  pedibus 
toto  itinere  praegrediens,  Roroam  us- 
que  pervexit."  Ab  hoc  uno  Tibe- 
rium  omnem  discas  licet.  Rem  fu- 
sius  narrat,  nec  adulatorie  minus  Val. 
Maxim.v.5.  *'  Tantum  amorem  prin- 
ceps,  inquit,  parensque  noster  insitum 
animo  fratris  Drusi  babebat,  ut  quum 
Ticini,  quo  victor  hostiura,  ad  com- 
plectendos  parentes  venerat,  gravi  il- 
lum  et  periculosa  valetudine  in  Ger- 
mania  fluctuare  cognosset,  proinde 
metu  attonitus  erumperet.  Iter  quo- 
que  quam  rapidum  et  prseceps,  vel  ut 
UDO  spiritu  corripuerit,  co  patet,  quod 
Alpes,  Rhenumque  transgressus  die 
ac  nocte,  routato  subinde  equo,  du- 
centa  miilia  passuura,  per  modo  de- 


victam  Barbariem,  Antabagio  duce 
solo  comite,  evasit."  Omnes,  ut  vide- 
tur,  ex  Livio,  Epit.  lib.  cxl. 

177.  Consul  init,  etc.]  Sic  olim  ie- 
gobatur :  **  Consuluit  fracds  moeren- 
tem  fascibus  urbem.**  Versum  haiK 
corruptissimum  omnium  primus  Mi- 
cyllus  restituit,  iegitque  pro  contuUit, 
comul  init.  Sequuti  deinde  Pitboeas, 
Scaliger,  Heinsius,  etc.  Sed  riri  mo- 
destiam  animadvertas,  qussoj  qai 
quum  plurima  felicitate  pari  emeodi- 
verit,  textum  nusquam  imroatare  au- 
sus  est;  talemque  ommno,  qualem 
invenerat,  fideliter  exhibuit. 

181.  Urbi  gemit,  et  vultum  wMen- 
bilii  induit  tinum.J  Tristitia  eadea 
omnium  in  vultu  pariter  insidet ;  quod 
gentibui  adversis  accidat  f/reeatur 
poeta ;  scilicet,  ut  sic  iugeant. 


CONSOLATIO. 


429 


Dique  latent  templis  ;  neque  iniqua  ad  funera  vul- 

Pra&bent ;  nec  poscunt  tura  ferenda  rogo.    [tus 
Obscuros  delubra  tenent :  pudet  ora  colentum 

Adspicere,  invidiae  quam  meruere  metu.       190 
Atque  aliquis  de  plebe  pius  pro  paupere  nato 

Sustulerat  timidas  sidera  ad  alta  manus : 
Jamque  precaturus :  **  quid  ego  autem  credulus," 

"  Suscipiam  in  nuUos  irrita  vota  Deos?  [inquit, 
Livia,  non  illos  pro  Druso  Livia  movit :  196 

Nos  erimus  magno  maxima  cura  Jovi  ?" 
Dixit :  et  iratus  vota  insuscepta  reliquit ; 

Duravitque  animum,  destituitque  preces. 
Obvia  turba  ruit ;  lacrimisque  rigantibus  ora 

Consulis  erepti  publica  damna  refert.  200 

Omnibus  idem  oculi ;  par  est  concordia  flendi. 

Funeris  exsequiis  adsumus  omnis  Eques. 
Omnis  adest  aetas :  moerent  juvenesque  senesque ; 

Ausoniee  matres,  Ausoniaeque  nurus. 
Auctorisque  sui  praefertur  imagine  moesta,        205 

Quae  victrix  templis  debita  laurus  erat. 
Certat  onus  lecti  generosa  subire  juventus, 

Et  studet  officio  sedula  colla  dare. 
Et  voce  et  lacrimis  laudasti,  Caesar,  alumnum ; 

Tristia  quum  medius  rumperet  orsa  dolor.    210 


190.  Invidi4[,  guam  merugre,  metu.'} 
Non  ignari  quantum  in  ipsos  invidiae 
tam  acerba  Drusi  mors  apud  Romanoii 
debeat  incitare. 

200.  ContuUt  erepti  jmblica  damna 
refert.']  Enumerat  illacrymans,  quot 
quantaqne  Reipublicc  boua  Consulis, 
id  est  Drusi,  letum  inviderit.  Nec 
sine  meote  Reipuhlica  dixit:  prolata 
enim  est,  aTiberio  fratre,  Drusi  Epist. 
*'  qua  aecum,  inquit  Sueton.  Tiber. 


50.  de  cogendo  ad  restrtuendam  liber- 
tatem  Augusto  agebat."  Quid  mirum 
nunc,  quod  incerto  mortis  genere,  tri- 
ginta  vix  annos  natus,  e  vivis  excea- 
serit! 

209.  Et  voce  et  lacrimit,  etc.]  "  Vi- 
vum  tantopere  diiexit  Augustus,  ut 
coheredem  semper  fiiiis  instituerit, 
sicut  quondam  in  senatu  professus  est ; 
et  defunctum  ita  pro  concione  lan« 
davit,  ut  Deos  precatus  sit,  similes  ei 


480 


AD  LIVIAM  AU6USTAM 


Tu  letum  optasti,  Dis  aversantibus  omen, 

Par  tibi ;  si  sinerent  te  tua  fata  mori. 
Sed  tibi  debetur  coelum :  te,  fulmine  pollens, 

Accipiet  cupidi  regia  magna  Joris. 
Quod  petiit,  tulit  ille ;  tibi  ut  sua  facta  placeretit: 

Magnaque  laudatus  preemia  mortis  habet*    216 
Armatseque  rogum  celebrant  de  more  cohortes^ 

£t  pedes  exsequias  reddit  equesque  duci. 
Te  clamore  vocant  iterumque  iterumque  supremo; 

At  vox  adversis  coUibus  icta  redit.  220 

Ipse  pater  flavis  Tiberinus  inhorruit  undis : 

Sustulit  et  medio  nubilus  amne  caput. 
Tum  salice  implexum,  muscoque  et  arundine,  cri- 

Caeruleo  magna  legit  ab  ore  manu ;  [nem 

Uberibusque  oculis  lacrimarum  flumina  misit :  225 

Vix  capit  adjectas  alveus  altus  aquas ; 
Jamque  rogi  flammas  extinguere  fluminis  ictu^ 

Corpus  et  intactum  tollere,  certus  erat. 
Sustentabat  aquas,  cursusque  inhibebat  equonim, 

Ut  posset  toto  proluere  amne  rogum.  230 


8U0S  Cssares  facerent,  sibique  tam 
honestura  quandoque  exitura  darent, 
quara  ipsi  dedissent."  Sueton.  Claud. 
c.  1.  Neque  contentus  (additscriptor 
idem,  loco  cit.)  elogium  ejus  turoulo, 
versibus  a  se  compositis  insculpsisse, 
etiam  vits  memoriam  prosa  oratione 
composuit." 

215.  Qtiod  petiit,  tulit  ille.]  Nihil 
aliud  sibi  Drusus  in  agendo  proposuit, 
quam  ut  sua  tibi  facta  probarentur ; 
ergo  vits  et  mortis  ipsius  prfemium 
habet,  a  te  post  mortem  publice  lau- 
datus. 

221.  Ftavis  undis,^  Solemne  fluvii 
hujus  epitheton ;  neque  aliter  illum 
unquam  designant  Virgilius  et  Hora- 


tius.     De  origine  et  vero  sensu  voea- 
buli,  vid.  Turneb.  Adv.  x»i.  7. 

222.  Nubilus.]  Tristis;  et  froate 
quasi  nubibus  obducta« 

226.  Vii  capit  adjectas,  c^c]  Nulli 
tunc  Tiberis  exundatio;  sed  refeft 
poeta  ad  funus  Drasi,  quod  erenisse 
narrat  Dio,  liii.  quo  tenapore  ohiit 
Marcellus ;  scilicet,  adaucttim  repeote 
Tiberim  pontem  sublicinm  evertisse, 
fecisseque,  ut  urbs  per  triduum  estet 
navibus  pervia. 

227.  Fluminis  tctti.]  Immiaso  n- 
darum  impetu.  Sic  illum  fingit  Hor. 
**  Retortis . . .  violenter  undis,  Ire  de- 
jectum  monumenta  regis,  TempUqw 
Vest«."  (I.  Od.  2.) 


CONSOLATIO. 


481 


Sed  Mavors  templo  vicinus,  et  accola  Campl, 

Tot  dixit  siccis  verba  nec  ipse  genis  : 
Quamquam  amnes  decet  ira,  tamen,  Tiberine»  qui- 

Non  tibi,  non  ullis  vincere  fata  datur^     [escas : 
Iste  meus  periit ;  periit  arma  inter  et  enses,    235 

£t  dux  pro  patria ;  funere  causa  latet. 
Quod  potui  tribuisse»  dedi :  victoria  parta  est. 

Auctor  abit  operis ;  sed  tamen  exstat  opus. 
Quondam  ego  tentavi  Clothoque»  duasque  sorores, 

Pollice  quse  certo  pensa  severa  trahunt,       240 
Ut  Remus  Iliades,  et  frater  conditor  urbis 

Effugerent  aliqua  stagna  profunda  via. 
De  tribus  una  mihi;  partem  accipe,  quee  datur, 

Muneris :  ex  istis,  quod  petis»  alter  erit.  [inquit^ 


231.  Templo  vieinui,  tt  tMCcola  cam- 
pi.]  Erat  eoim  Marti  templuro,  in 
campo  ab  ipsius  nomioe  dicto,  sacra- 
t«iD,  qnod  A.  U.  C.  dccUii.  folmine 
percaasum,  totum  conflagravit.  Dio. 
ItU 

293,  Amnu  dseet  tra.]  Egregie 
Lncanns,  de  Niio,  Korapdicrac  im* 
petn  magno  proflnente,  Phars.  x.  315 : 
"...  Quis  te  tam  lene  flueotem  Motu- 
mm  tantas  violeoti  gurgitis  iras,  Nile, 
pntett  Sed  quum  lapsns  abrupta  via- 
nim  Excepere  tuos,  et  precipites 
cataractSB,  Ac  ousquam  vetitis  uUas 
obiistere  cautes  Indignaris  aquis, 
•poma  tunc  astra  lacessis ;  Cuncta 
fremuBt  undis;  ac  multo  murmure 
montisSpumeus  invictis  canescitfluc- 
dbas  amnis."  Non  male  certe ;  sed 
quanto  major  Homerus,  io  descri- 
beodis  Scamandro  et  Simoente,  pro 
ripis  cum  Achille  decertantibus !  Iliad. 
^.  V.  234.  sqq. 

235.  hte  meu$  p«rttt.]  Meut,  quem 
ipse  ad  artem  bellicam  inibrraaveram, 
fovebamque  amore  patemo;  periit 
quidem ;  sed  nt  alnmnam  meum  de- 


cebat  perire,  arma  inter  et  enm,  et 
dux  pro  patria  !  Funere  cau$a  latet, 
Interpretes  diu  multuroque  exercuit 
hoc  bemistichion.  InteUigebat  Mi- 
cjrllns:  cur  illon  Dii,  seu  (ata,  tam 
cito  abstulerint,  in  obecuro  ett.  Qoi 
sensus  non  ita  repugnat,  qaam  non 
satis  inter  se  constent  seriptores,  de 
causa,  aut  genere  mortis :  sed  ad- 
mittenda  tunc  durior  multo  dvrlir- 
rwfi/Qtfunere,  ^ro  funerie  velfuneri, 
Quod  Scaligerum,  Heins.  et  Burman- 
num  impulit,  ut  legerent,  prirous  qui- 
dem :  "  £(  lux  proh !  patris  funere 
elavsa  latet"  Heinsius  vero :  "  £t 
lux  proh  !  patris  lumine  cassa  latet.'* 
Servato  Burroanni  priori  hemistichio, 
levi  admodum  imroutatione.  Ut  dux 
pro  Patria,  alterum  sic  constitait: 
funere  cauta  patet,  Id  est,  ipsom 
funus  declarat  Drusum  yro  patria  oc- 
cubuisse.  Praeluserat  jam  Cuperus, 
Observ.  iv.  3. 

244.  Quod  petit,  aUer  erit.  Im- 
mortalis,  scilicet ;  qua  autem  via  ad 
Superos  Roroulus  migraverit,  incer- 
tum.      Poetice    qaidera:    "  Martis 


432 


AD  LIVIAM  AUGUSTAM 


Hic  tibi ;  mox  Veneri  Caesar  promissus  uterque. 

Hos  debet  solos  Martia  Roma  Deos.  246 

Sic  cecinere  Deae  ;  nec  tu,  Tiberine,  repugna, 

Irrite ;  nec  flammas  amne  morare  tuo ; 
Nec  juvenis  positi  supremos  destrue  honores. 

Vade  age,  et  admissis  labere  pronus  aquis.  250 
Paret,  et  in  longum  spatiosas  explicat  undas ; 

Structaque  pendenti  pumice  tecta  subit. 
Flamma  diu  cunctata  caput  contingere  sanctum, 

Erravit  posito  lenta  sub  usque  toro.  254 

Tandem  ubi  complexa  est  silvas,  alimentaque  sum- 

Mther^,  subjectis  lambit  et  astra  comis.        [sit, 
Qualis  in  Herculeee  colluxit  coUibus  (Etae, 

Quum  sunt  imposito  membra  crematstv^Deo. 
Uritur  heu !  decor  ille  viri,  generosaque  fonipa, 

Et  faciles  vultus ;  uritur  ille  vigor !  260 


eqnisAcheroDtafujpt."  (Hor.  iii.  Od. 
3.)  Sed  historicos  audiamui :  "  fuisse 
credo,  inquit  Livius,  lib.  1.  cap.  16. 
tum  quoque  aliquos,  qui  discerptum 
patrum  mauibus  taciti  arguerent." 
Plutarcb.  quoque  in  Romul. 

245.  Cesar  uterque.]  Julius  Caesar 
et  Augustus,  jyromiisus  uterque  Veneri 
ab  ipso  Jove:  Julius  quidem,  JEn. 
i.  390;  Augustus  vero,  Metam.  xv. 
819. 

249.  Nec  juvenis  positi  supremos  de- 
ttrue  honores.}  Nec  rogum  dejicias, 
ut  certus  eras,  in  quem  honorandum 
lupremo  fnnerejuvenem  posuerunt. 

250.  Admissis  labere  pronus  aquis,] 
Immissis,  codd.  nonnuUi,  et  vett.  edd. 
ad  unam  omnes :  et  recte  quidem. 
Quum  enim  Mars,  labere  pronus  aquisf 
dicit,  Fluvium  monet,  ut,  receptis  in 
alveo  aquis,  qus  in  rogum  Drusi  jam 
jam  immittendffi  intumuerant,  pronus 
labatur ;  id  est,  quo  suus  eum  fert 
decursus,  placidus  sequatur.      Nihii 


ergo  mutandum:  ferri  tameii  poaet, 
si  daretur,  admissis. 

252.  Structaque  ptndenti  ptuuet 
tecta  subit.]  Ita  passim  apod  poetts 
saxa  qusvis  erosa,  de  quibus  sacrs 
Dearum  ac  Nympbanim  antra  coo- 
struxerunt,  pumices  vocantur,  aut  t4h 
phit  iu  quibus  pendere  verboffl  est 
maxime  proprium. 

254.  Lenta  sub  usque  toro,}  Veteres, 
sibi  usque:  Scaliger,  lenta  SHMtqme. 
Neutri  adhsrendum,  quum  res  ipsa 
sensum  tam  aperte  declaret.  Flamma 
enim  cunctata  diu,  quasi  timeret  €»• 
put  sanctum  contingere,  corripit  pri- 
roum,  et  lente  {usque)  ligrna  deposdt, 
quae  toro  fuerant  subjecta. 

256.  Subfectis  lambit  et  astra  eemis.] 
Fiamroas  elegsnter  comae  didt,  qos. 
quum  altius  exsurrexerint,  in  lotideB 
apices,  capiliorum  more,  quasi  filatisB 
dissolvuntur,  et  perpetuo  ac  volubili 
motu  astra  videntur  iambere, 

260.  Et  faciUt  vulttu :  uritmr  HU 


CONSOLATIO. 


433 


Victricesque  manu^,  facundaque  principis  ora, 

Pectoraque,  ingenii  magna  capaxque  domutsr ! 
Spes  qdoqiie  multorum  flammis  uruntur  in  isdem. 

Iste  rogus  miserfe  viscera  matris  habet. 
Facta  ducis  vivent,  operosaque  gloria  rerum :   265 

HsBc  manet;  haec  avidos  efFugit  una  rogos. 
Pars  erit  historiae,  totoque  legetur  in  8bvo  ; 

Seque  opus  ingeniis  carminibusque  dabit. 
Stabis  et  in  rostris  tituli  speciosus  honore ; 

Causaque  dicemur  nos  tibi,  Druse,  necis.     270 
At  tibi  jus  veniae  superest,  Germania,  nuUum ; 

Postmodo  tu  paenas,  barbara,  morte  dabis. 
Adspiciam  regum  liventia  colla  catenis ; 

Duraque  per  seevas  vincula  nexa  manus; 


wgmr!  Quum  vero  facilis  habeant 
Scidiger.  Ald.  Pith.  et  alis  edd.  le- 
gendum  hinc  conjiciebat  Burmann. 
**  Et  faeilit  vultus  uritur  ille  rigor" 
Vt  qui  ri^gm  qoemdam  vultu  prs- 
ferrel,  faeilitmie  et  benigoitate  tem- 
peratmii.  Quod  non  ita  repugnat  de 
DrofO,  eujus  duteedo  ac  ntmntat  max- 
ime  a  Vell.  laudatnr,  ii.97. 

263.  Peetoraque,  ingenii  magna  ea- 
fmsqu€  tUmutJ]  De  eodem  Mriptor 
ideiB,  Joco  citato :  *'  Cujus  iogenium, 
vtniiii  bellicis  magis  operibus,  an  ci- 
vilibns  BXttheerit  artibos,  in  incerto 
«ft.  Faiise  aatem  creditur,  non  minus 
gloriom,  qoam  civilis  animi."    Suet. 

ClSlKl.  I. 

266.  Sefue  oput  ingeniis  earmini- 
teiifM  Mit.']  Amplam  certe  mate- 
riem  mippeditabit,  in  quam  tractan- 
dwii  IC86  eziemot  poetarum  ingenia. 
Et  Horatio  jam,  tit  vidimiis,  suppedi- 
tsmati  et  ipti  dein^e  Ovidio :  Trist. 
IV.  Eleg.  ii.  39.  de  Pont.  n.  Kleg.  ii. 
74.  Fast.  i.  697. 

960.  Stabis  tt  m  rff»lrif,etc.]Statua 

VOL.  V. 


in  rostris  donaberis.  "  Praeterea  sena- 
tus,  iuter  alia  compiura,  marmoreun^ 
arcum  cum  tropsBls  via  Appia  decrevit, 
et  Germanici  cognomen  ipsi  posteris- 
que  ejus."  Suetonius,  Claud.  1.  Dio. 
iv.  TituH  tpeeiotut  honore,  HoDO* 
rifica  insignis  inscriptione,  quae  sic 
adhuc  in  numismattbus  legitur :  nbko 

CLWDIVS    DKUSUS    OKRMANICUS    IMP. 

*'  Non  per  adulationem,  inquit  Flortts, 
iv.  12.  sed  ex  meritis  defuncto  ibi  (in 
German.)  fortissimo  juvene,  ipsi,  quod 
numquam  alias,  senatus  cognomen  ex 
provincia  dedit." 

273.  Adtpieiam  regum  liventia  eoUa 
eatenit,  etc.]  Durior  justo  imprecatio 
ha»c  in  Germanos,  qui,  communi  gen- 
tium  jure,  suam  sibi  Ubertatem  et  pa- 
triam  armis  viodioare  oonabaiitiir. 
Caeterum,  hniic  se  e^  illos  Drusua 
gesserat,  quem  vel  ipsi  hostes,  teite 
Seneca,  Consoiat.  ad  Marciam,  iii. 
afgrum  eum  venefatiaitt  et  pace  nnitua 
proteipterentur  ;  nec  <^tare  quod  erpe" 
diefHtt  auderetrt. 

3K 


4d4 


AD  LIVIAM  AUGUSTAM 


£t  tandem  trepidos  vultus;  inque  illa  ferocum 

Invitis  lacrimas  decidere  ora  genis.  276 

Spiritus  ille  minax,  et  Drusi  morte  superbus, 

Carnifici  in  moesto  carcere  dandus  erit. 
Consistam,  Isetisque  oculis,  lentusque  videbo 

Strata  per  obscaenas  corpora  nuda  vias.         280 
Hunc  Aurora  diem,  spectacula  tanta  ferentem, 

Quam  primum  croceis  roscida  portet  equis. 
Adjice  Ledaeos,  concordia  sidera,  fratres ; 

Templaque  Romano  conspicienda  foro. 
Quam  parvo  numeros  implevit  principis  eevo,  285 

In  patriam  meritis  occubuitque  senex ! 
Nec  sua  conspiciet,  miserum  me !  munera  Drusus, 

Nec  sua  pro  templi  nomina  fronte  leget ! 
Seepe  Nero,  illacrimans,  submissa  voce  loquetur: 

Cur  adeo  fratres,  heu !  sine  fratre,  Deos  ?    290 
Certus  eras  nunquam,  nisi  victor,  Druse,  reverti. 

Haec  te  debuerant  tempora :  victor  eras. 


380.  Sirata  per  ob$eana»  eorpora 
nuda  viasJ]  Mos  erat  occisorum  in  car- 
cere  corpora  nuda  fcede  projici  per 
vias  vicinas,  quae  ideo  o^sccntf » id  est, 
male  ominosa.»  habebantur :  memora- 
turque  a  Dione,  Iviii.  tot  inter  qus 
Sejani  mortem  portenderent,  quod 
servi  ejus,  eo  ipso  die  quo  captus  est, 
in  viam  diverterint  qus  ducebat  ad 
carcerem,  lapsique  ceciderint  per  sca- 
ias  Gsmonias  descendentes. 

283.  Adjice  I^deos^  concordia  si- 
dera,  fratres,]  **  Ilis  (Tib.  et  Drus.) 
scio  equidem  nullum  aliud,  quam 
Castoris  et  PoUucis»  specimen  con- 
sanguineaB  charitatis  convenienter  ad- 
jici  posse."  Val.  Max.  v.  5.  Putida 
ha:c  quidem  adulatio  ;  constat  tamen 
Tiberium  Concordise  et  Ledsorum 
aedes  instaurasse»  suoque  et  Drusi  fra- 
tris  nomine,  licet  defuncti,  inscripsisse, 
ut  amicitis,  qus  vivos  conjunxerat, 


mansuram  apud  posterot  famam  cob- 
secraret.  De  illa  templi  Coocordic, 
quod  olim  Furius  voverat,  insaara- 
tione  meminit  quoque  Ovidios  FaiUH 
rum  libro  i.  637  sqq. 

285.  Quam  parvo  numeros  impUfii 
principis  d:vo/]  El^anter  admodoia. 
pro  :  quam  brevi  annorum  spatio 
princeps  exstitit  numeris  omnibns  ab- 
solutus  !  Numerum  adimplevit  virta- 
tum,  qus  principem  absolvuDt. 

290.  Cur  adeo  Jratres,  keu!  am 
fratre,  Deos !]  Verba  sunt  Tiberii.  do- 
lentis  quod  sine  fratre»  Deos  fnirts, 
adeat,  Cast.  et  PoUuc.  in  mdtm  qnsB 
ipsis  dicabat.  Sensus  plane  obtiai, 
et  affectus  quidem  dulciasimus :  ouk 
non  video  quid  ScaUgemm  impolcnt, 
ut  legeret:  *«  Cur  adeo,  frater,  kaa! 
sine  fratre  tuo  es  Y* 

291—292.  Certus  era$  iiitiifiu«. 
nisi  vietor,  etc.]  Fixum,  immotuBiqK 


CONSOLATIO. 


435 


Consule  nos,  duce  nos,  duce  jam  victore,  caremus : 

Invenit  en  tota  moeror  in  urbe  locum. 
At  comitum  squalent  immissis  ora  capillis,       295 

Infelix,  Druso  sed  pia  turba  suo. 
Quorum  aliquis,  tendens  in  te  sua  brachia,  dixit : 

Cur  sine  me,  cur  sic  incomitatus  abis  ? 
Quid  referam  de  te,  dignissima  conjuge  Druso, 

Atque  eadem  Drusi  digna  parerite  nurus  ?    300 
Par  bene  compositum ;  juvenum  fortissimus  alter, 

Altera  tam  forti  mutua  cura  viro. 
Femina  tu  princeps ;  tu  filia  Caesaris :  illi 

Nec  minor  es  magni  conjuge  visa  Jovis. 
Tu  concessus  amor,  tu  solus  et  ultimus  illi,      305 

Tu  requies  fesso  grata  laboris  eras. 
Te  moriens,  per  verba  novissima,  questus  abesse ; 

Et  mota  in  nomen  frigida  lingua  tuum. 
Infelix  recipis,  non  quem  promiserat  ipse ; 

Nec  qui  missus  erat,  nec  tuus  ille  redit;       310 


in  animo  tibi  sedebat,  ut  Romam  dud- 
quam,  niti  victor  redires.  Victor  eras: 
debuerant  igitur  iocolumen  te  nobis 
tempora  reddere. 

799.  Quid  referam  de  te,  etc.]  Ser- 
monero  nunc  couvertit  ad  conjugem 
I>nisi,  Antoniam  mioorera,  Antonii 
Triumviri  ex  Octavia,  Angusti  sorore« 
filiani.  De  ea  sic  Val.  Max.  iv.  3: 
**  Antonia  quoqne  femina  laudibus  vi- 
lilem  ^unilis  sus  claritatem  super- 
gressa,  amorem  mariti  egregia  fide 
penaavit ;  quas  post  ejus  decessum, 
forma  et  etate  florens,  cubiculum  so- 
crus  pro  conjugio  habuit :  in  eodem- 
que  toro  alterius  adolescentis  vigor 
ezstinctus  est ;  alterius  viduitatis  ex- 
perientia  consenuit."  Totam  se  tra- 
didit  liberis  educandis,  qui  tres  nu- 
mero :  Germanicus,  Calipula:  pater : 


Claudius,  qui  deinde  imperator,  et 
Uvia,  seu  Livilla,  morum  dissolutione 
adeo  infamis.  Veneno  interceptam  a 
Caligula  dato  Aotoniam  innuit  Suet. 
Claud.  23. 

305.  Tu  eonceisus  amort  tu  solus  et 
nltimus  iUi,']  Laudem  hanc  Druso  tri- 
buit  Val.  Max.  loco  jam  adlato,  quod 
Veneris  usum  intra  conjngis  charitatem 
elausum  tenuerit,  Quidam,  confessus 
amor,  legitimus. 

308.  Et  mota  in  nomenfrigida  /in- 
gua  ttfum.]  Volebat  Francius  ad  no- 
men,  quasi,  audito  conjugis  nomine, 
adhuc  compellaret.  Sic  de  Orpheo 
suo  Virgil.  Georg.  iv.  525 :  "  ...  Eu- 
rydicen  vox  ipsa  et  frigida  liogua,  Ah! 
miseram  Eurydicen,  anima  fugiente, 
vocabat  !'* 


•. 


496 


AD  LIVIAM  AUGUSTAM 


Nec  tibi  deletos  poterit  narrare  Sicambros, 

Ensibus  et  Suevos  terga  dedisse  suis. 
FIumiQaque,  et  montes,  et  nomioa  magna  locorum; 

£t  si  quid  miri  vidit  in  orbe  novo. 
Frigidus  ille  tibi,  corpusque  refertur  inaiie  ;     315 

Quemque  premat  sine  te,  sternitur  ecce  torus. 
Quo  raperis,  laniata  comas,  simiiisque  furenti  ? 

Quo  ruis  ?  attonita  quid  petis  ora  mauu  ? 
Hoc  fuit  Andromache,  quum  vir  religatus  ad  axem 

Terruit  admissos  sanguinolentus  equos.        320 
Hoc  fuit  £vadne,  tunc  quum  ferienda  coruscis 

Fulminibus  Capaneus  impavida  ora  dedit. 
Quid  mortem  tibi  moesta  rogas ;  amplexaque  natos, 

Pignora  de  Druso  sola  relicta  tenes  ? 
£t  modo  per  somuos  agitaris  imagine  falsa,      325 

Teque  tuo  Drusum  credis  habere  sinu  ? 


311.  Sec  tibi  deletot  pateril  narrare 
Sieambrott  etc.J  "  lade  validissiuias 
nationes,  Cheruscos,  Suevos  et  Sicam- 
bros  pariter  aggressus  est :  qui,  viginti 
centurionibus  iiicrematis,  hoc  velut 
sacramento  sumserant  bellum,  adeu 
certa  victori»  spe,  ut  pra^dam  in  an- 
tecessum  pactione  diviseriat :  Che- 
ru.vci  equos,  Suevi  aurum  et  argen- 
tupi ;  Sicambri  captivos  elegerajit : 
sed  omnia  retrorsum.  Victur  nam- 
que  Drusus  equos,"  etc.  Flor.  lib. 
iv.  12. 

314.  Et  ii  quid  miri  vidit  in  orlte 
novi).]  Non  ita  noims  Romanis  oi  ^ij 
ille,  quero  jam  Caesar  obiter  descrip- 
serat,  de  Bell.  Gall.  vi.  21  sqq.  Fu- 
sius  deinde  et  accuratius,  ut  par  erat, 
Tacitus,  in  eximio  illo  d4  moribus 
Germanite  opusculo. 

320.  Terruit  admistos  sangiiinoUn- 
tus  eqitos,]  Vide  qus  adnotavimus, 
ad  veis.  36.  Epist.  prim. 


321—322.  Hocjuit  Evadme,  ttc] 
Tali  quoque  furore  agitata  Evafdat 
Capanei  uxor,  prscipitem  se  m  con- 
jugis  rogum  immisit.  Statius,  TbeU 
xii.  BOO.  Unde  meruit,  ut  de  ilJi  ci- 
ueret  Propert.  i.  Eleg.  xt.  21 :  "  Oc- 
cidit  Argivae  fama  pudicitlae." — Qnum 
ferienda  corusci*  Fiiiminifria  CaftMMt 
impavida  ora  dedit.  Mento  impt» 
dum  dicit.  qui  sic  ipsam  Jovem  incre- 
passet,  Theb.  lib.  x.  899:  "  Kcnc 
age,  nunc  totis  in  me  coxLsislere  dsut- 
mis,  Jupiter !  an  pavidas  tooitm  tnr- 
bare  puellas  Fortior,  et  sooeii  tvrres 
exscindere  Cadmi  V — Feriindan  P»- 
tat  Heins.  Jeriunda  ;  sic  potimmda  ti 
similia  apud  Ovidium. 

325.  Agitaris  imagine  JaUa.]  Tiir- 
baris  per  somQos  et  inqoietaris  um- 
gin$,  qus  tuum  amorem  lodit,  iDaaeB 
tibi  Drusum  offerens,  qoem  fntUt 
queris  in  vacui  jtarte  tori. 


CONSOLATIO. 


m 


£t  subito  tentasque  uianu,  sperasque  receptum ; 

Quaeris  et  in  vacui  parte  priore  tori  ? 
Ille  pio,  si  non  temere  heec  creduntur,  in  arvo 

Inter  honoratos  excipietur  avos ;  330 

Magnaque  maternis  majoribus,  aequa  paternis 

Gloria,  quadrijugis  aureus  ibit  equis ; 
Regalique  habitu,  curruque  superbus  eburno, 

Fronde  triumphali  tempora  vinctus  erit. 
Accipient  juvenem  Germanica  signa  ferentem  335 

Consulis  imperio  conspicuumque  decus  ; 
Gaudebuntque  suae  merito  cognomine  gentis» 

Quod  solum  domito  victor  ab  hoste  tulit. 
Vix  credent  tantum  rerum  cepisse  tot  annos : 

Magna  viri  latum  quserere  facta  locum.         340 
Hsec  ipsum  sublime  ferent :  haec,  optima  mater» 

Debuerant  luctus  attenuare  tuos. 


333.  Regalique  kabitu,  etc.]  Rec- 
le  :  nam  quem  mors  Driuo  preripu- 
erat  triumphuro,  in  arvo  pio  poeta  oon- 
cedit,  fii^tque  ab  avis  honorifice  ez- 
ceptum,  qui  gaudmt,  quod  unus  e 
suis  Germanici  primus  meritum  cogno- 
roen  Drusorum  et  Claudiorum  nomini 
addiderit. 

339.  Vix  credent  tantum  rerum  ce- 
pU$»  tot  annoeJ]  Vix  credent  tot  tan- 
laique  res,  tam  br€vi  annorum  spatio 
confid  potuisse. — Tot,  pro  paucis, 
vul^re  apud  poetas.  De  tot  sorori- 
ims,  dizit  Ovid.  Met  iv.  418.  quum 
d€  trilnu  modo  hic  agatur. 

340.  Magna    viri    latum   qtutrere 
facta    loeum^       Quamvis    concedat 

Burm.  et  ezemplis  firmet,  iocum  pro 
temporis  spatium  sumi  posse,  negat 
tamen  latum  locum,  pro  temporis 
spatio  arapiiori  esse  hic  intelligen- 
dum ;  conjicitque :  "  Magna  viri  Ut- 
tum  qusrere  facta  modum"  Ut,  in- 
qutt,  modw  latui  temporis  sit  longum 


spatiuro,  non  oertis  finibus  conscrip- 
tum ;  et  looam  adfert,  e  Statto,  Theb. 
vii.  996:  **  ...Pater  est,  natnaqiie; 
sed  a*vi  Confudere  modou*'  Sed  agi- 
tur  ibi  de  patre  et  nato,  (Lapithaone 
et  Alathreo.)  qui,  confusit  revera  ttvi 
ordine  modoque,  ita  pares  state  et 
armis  incedebant,  ut  fratres  diceren- 
tur.  Hic  vero,  cur  non  locum  refera- 
mus  ad  ipsam  Germanis  partem,  ubi 
factis  Drusus  inclanierat ;  quem  qui- 
dem  locum  velint  latiorem,  digniorem- 
que,  qui  prsclaris  adeo  faciiioribus 
illustraretur  ?  Qui  locus,  ab  ipsis 
militibus  Campus  tcelerattit  dictus 
est. 

341.  Heee,  opiima  materf  ddmerant, 
etc.]  Feliciter  admodum  eo  redit, 
unde  inceperat  oratio;  ad  Liviam 
scil.  quam  poeta,  postquam  materno 
dolori  diu  satis  permisit  indulgere, 
ad  Imperatoriam  dignitatem  revocat, 
hortaturque  adepieiat  quid  Drusi  ma- 
trem  deceat,  quid  uxorem  Cttsarit, 


438 


AD  UVIAM  AUGUSTAM 


Femina  digna  illis,  quos  aurea  condidit  aetas, 

Principibus  natis,  principe  digna  viro. 
Quid  deceat  Drusi  matrem,  matremque  Neronis, 

Adspice :  quo  surgas,  adspice,  mane  toro.   346 
Non  eadem  vulgusque  decent,  et  lumina  rerum: 

Est  quod  prsecipuum  debeat  ista  domus. 
Imposuit  te  alto  Fortuna,  locumque  tueri 

Jussit  honoratum,  Livia :  perfer  onus.  350 

Ad  te  oculos,  auresque  trahis :  tua  facta  notamus; 

Nec  vox  missa  potest  principis  ore  tegi. 
Alta  mane ;  supraque  tuos  exsurge  dolores ; 

Infragilemque  animum,  quod  potes,  usque  tene. 
An  melius  per  te  virtutum  exempla  petemus,  355 

Quam  si  Romanae  principis  edis  opus  ? 
Fata  manent  omnes  :  omnes  exspectat  avarus 

Portitor ;  et  turbae  vix  satis  una  ratis. 
Tendimus  huc  omnes :  metam  properamus  ad  unam. 

Omnia  sub  leges  mors  vocat  atra  suas.         360 
Ecce  necem  intentam  coelo,  terreeque,  fretoque, 

Casurumque  triplex  vaticinantur  opus. 


343.  Condidit  (ttas.'}  Pro  condidit, 
legit  prodidit  Ruhnk.  ad  Vell.  Pat. 
i.  3. 

346.  Quo  surgaSt  adspice,  maiie 
toro.']  Cujus  sis  uxor ;  cujus  e  thala- 
mis  mane  prodeas. 

347.  Kt  lumina  rerum.'\  Nescit 
Burmann.  an  non  praestet  culmina  ; 
neque  ego  ignoro  verba  hzec  sxpius  a 
librariis  confusa:  cave  tanien  ne  quid 
immutes.  Virorum  enim  principura 
exempla  quasi  totidem  sunt  lumina, 
qus,  quo  imposita  allius,  eo  certius  in 
rectam  vel  pravam  viam  sequentis 
vulgi  gressus  inducunt.  Mox  ipse 
Noster  :  ad  te  oculos  trahis:  tuajacta 
notamus, 

352.  Nec  vox  mitisa  potest  principis 


ore  tegi,'}  Nec  si  quid  principi  exd- 
derit,  diu  latere  potest.  CavenduBi 
igitur,  ne  quid  dicat,  vel  faciat.  quod 
indictum  frustra,  infectuonve  ddoHe 
velit. 

356.  Qnam  si  Romamt  prind^ 
edis  opus.]  Quam  si  principem  le,  tt 
Romanam  quidem  prKstiteris. 

358.  Turhtt  vix  satis  una  ratis.] 
Petron.  Specim.  Belli  civilis.  117: 
**  ...  Vix  squalida  Porlhmeus  Soffi- 
ciet  simulacra  viruro  tradacere  cjm- 
ba  :  Classe  opus  est.*' 

362.  Casurumque  triplex  vaticinau- 
tur  opus.]  Editio  prim.  easurHm  tri- 
plex  vaticinatur  opus.  Unde  passive 
sumendum  vaticinatur,  conjiciebtt 
Micyllus.     Alie  omnes,  ut  edidimos ; 


CONSOLATIO. 


439 


I  nunc,  et,  rebus  tanta  impendente  niina, 
In  te  solam  oculos  et  tua  damna  refer. 

Maximus  ille  quidem  juvenum,  spes  publica  yixit ; 
£t,  qua  natus  erat,  gloria  summa  domus.     366 

Sed  mortalis  erat ;  nec  tu  secura  fuisti, 

Fortia  progenie  bella  gerente  tua. 
Vita  data  est  utenda :  data  est  sine  foenore  nobis 

M utua,  nec  certa  persoliienda  die.  370 

Fortuna  arbitriis  tejnpus  dispensat  ubique. 

IUa  rapit  juvenes :  sustinet  illa  senes. 
Quaque  ruit,  furibunda  ruit ;  totumque  per  orbem 

Fulminat,  et  csecis  cseca  triumphat  equis. 


et  accipias  de  Philosophisj  vel  Sibyl- 

liais  oracalis,  quae  intentam  hanc  ne- 

cem  triplici  operi,  id  est,  coelo,  terris 

et     freto,    vaticinahantur.     Respexit 

Noiter  ad  Lucretium,  v.  95 :  "  Pria- 

cipio,  maria  ac  terras  coelumque  tu- 

ere:    Horum  naturam  triplicem,  tria 

corpora,  Memmi,   Tres   species    tam 

dissimiles,  tria  talia  texta  Una  dies 

datrit  exitio,**     Neque  illud  non  ani- 

madversione  digonm,  quod  versus  ille 

casttrum^tM,  etc.  totidem  verbis  occur- 

rat  expressus,  Trist.  ii.  426.    Secun- 

dum  autem  hunc  Trist.  librum  constat 

acripsitse  Ovidium,  et  ad  Augustum 

misiise,  statim  ut  in  Pontum  advene- 

rit«  ineunte  sdlicet  decimo  a  Christi 

nativitate   anno.    Quum  vero  Drusi 

mors  in  annnm  prscedentem  incide- 

rit,  minime  potuit  Albinovanus,  seu 

quivis  auctor  alius  hujus  Elegis,  ver- 

sttm  hunc  Ovidio  surripere ;  nec  pro- 

babile  magis  carmen  de  roorte  Drusi 

tam  cito  ad  Ovidium  in  exilio  suo 

pervenisse.     Prsterea,    quis    credat 

poetam  omnium  uberrimum,  eo  pe- 

nuric    subito  devenisse,  ut  alienum 

hunc  in  sua  reciperet  ?    Qui  se  ipsum 

toties,  cur  alium  hic  compilasset  ? 


364.  In  te  solam  oculoi,  etc.]  Qusb 
sis  ipsa,  et  quem  amiseris  considera : 
maiimui  ille  quidem,  etc.  ;  sed  mor' 
talis  erat ;  et  quum  ea  sit  rerum  om- 
nium  conditio,  ut  intereant,  eo  minia 
secura  fuisti,  quo  sua  Drusum  in  cer- 
tius  periculum  virtus  immitteret.  Po- 
etam  hic  rhetor  male  occupat,  et  Se- 
necam  magis,  quam  Nasonem  agit ; 
sed  ipsa  hsc  verborum  intemperies 
Ovidium  arguit ;  qui  in  patentem 
adeo  adulationi  campum  semel  exspa- 
tiatus,  non  erat  is  qui  stare  posset,  ubi 
sistendum  recto  judicio  oportuit. 

369.  Vita  data  est,  etc.]  £x  Cice- 
rone,  qui  Tuscul.  1  :  "  At  ea  quidem 
(natura)  dedit  usuram  vits,tamquam 
pecunis,  nulla  prsstituta  die."  Lu- 
cret.  quoque,  iii.  984:  "  Vitaque 
maocipio  nulli  datur,  omnibus  usu." 

312.Sustinet  illasenes.]  Frustravul- 
gatam  sustulit  tuetur  Scaliger,  quem 
non  cepisse  miium  est,  eo  sensu  siuli- 
nere  hic  accipiendum,  quo  in  Epistol. 
i.  1 14  :  **  Respice  Laerten ;  ut  jam 
sua  lumina  condas,  Extremum  fati 
sustinet  ille  diem."  Ubi  pro,  in  aliud 
tempus  differri  exoptat,  sane  est  in- 
telligendum. 


440 


AD  LfVIAM  AUGUSTABf 


Regna  Deae  immitis  parce  irritare  querendo:  375 

Sollicitare  animos  parce  potentis  heras. 
Quee  tamen  boc  uno  tristis  tibi  tempore  yenit, 

Ssepe  eadem  rebus  favit  amica  tuis. 
Nata  quod  en  alte  es,  quod  fcetibus  aucta  duobus; 

Quodque  etiam  magno  consociata  JoTi ;       380 
Quod  semper  domito  rediit  tibi  Csesar  ab  orbe, 

Gessit  et  invicta  prospera  bella  manu ; 
Quod  spes  implerunt  maternaque  vota  Nerones; 

Quod  pulsus  toties  hostis  utroque  duce. 
Rhenus,  et  Alpinee  valles,  et  sanguine  ntgro    385 

Decolor  infecta  testis  Itargus  aqua ; 
Danubiusque  rapax,  et  Dacius  orbe  remoto 

Apulus ;  huic  hosti  perbreve  Pontus  iter ; 
Armeniusque  fugax,  et  tandem  Dalmata  supplex, 

Summaque  dispersi  per  juga  Pannonii ;        390 
£t  modo  Germanus  Romanis  cognitus  orbis  : 

Adspice  quot  meritis  culpa  sit  una  minor. 


379.  Nata  quod  es  atte.']  Alte  es 
veteres  plerique,  ne  in  metrum  pec- 
cetur.  Edidit  Heinsius:  nata  quod 
en  alte  e$,  Davis.  vero  ad  Caes.  de 
Bell.  Gall.  ii.  25:  Nata  tptod  et  alto 
a,  Sed  ex  alto  nasei  recte  dici  non 
putat  Burniannus :  nec  ullus  quidem. 
unde  firmetur  haec  lectio,  occurrit 
locus. 

386.  Decolor  infecta  testis  Itargns 
aqua,']  "  Viilgo  varie  dicti  amnis  vo- 
cabuluro  scriptum  est  in  variis  exem- 
plaribus,  ItargnSf  Itargis  et  Iturgus, 
Ihirgis,  ex  quibus  doctissirai  etiam  fe- 
eenint  Iturgis  et  Isurgus ;  euroque 
ttttelKgi  poet»  amnem  docuerunt,  qui 
aliis  auctoribus  dicitur  Visurgis,  le 
Weter,  Ego  vocem  varie  vitiatam  in- 
trepide  corrigo  in  Ilargus ;  esseqne 
eura  amnem,  qui  nunc  in  Suevia  dici- 


tur  Iler,  audacter    proountio."    Sic 
Cluvcr.  Vindel.  et  Noric.  c.  6.  p.  747. 

388.  AptUus  huic  hosti perbreve  Pw- 
tus  iter,'}  Locum  valde  deprtvatain 
Scaliger  sic  emendabat :  "  Danubins- 
que  rapax ,  et  Dacius  orbe  rerooto  An- 
gtitus:  hinc  hosti  perbreve  pmttsiXeT.' 
Veteres  scribebant  aggnlus,  ande  «p- 
putus  fecerunt.  Dacia  ttinc  fints  im- 
perii  Romani,  Danubio  terminata  * 
itaque  potts  jungens  Danubiam  fuisKt 
perbreve  iter  hosti  ad  finea  impeni 
Romani. 

392.  Adtpiee  quot  meritit,  elc.]  Te- 
cum  ipsa  reputes  quot  quantaqae  ia 
te  beneficia  fortuna  contulerit :  et 
unam  quam  admisit,  in  tollendo  Dni- 
80,  eutpam  minorexn  merith  inveniti 
necesse  est.  Sed  h«c  omnia  sttbtifias. 
quam  verius. 


CONSOLATIO. 


441 


Adde  quod  est  absens  functus ;  nec  cernere  nati 

Semineces  oculos  sustinuere  tui. 
Quique  dolor  menti  lenissimus  influit  bgrae,     395 

Accipere  es  luctus  aure  coacta  tuos. 
Praevertitque  metus  per  longa  pericula  luctum ; 

Tu  quibus  auditis  anxia  mentis  eras. 
Non  ex  praecipiti  dolor  in  tua  pectora  venit, 

Sed  per  mollitos  ante  timore  gradus.  400 

Jupiter  ante  dedit  fati  mala  signa  cruenti, 

Flammifera  petiit  quum  tria  templa  manu ; 
Junonisque  gravi  nocte,  impavidaeque  Minervae, 

Sanctaque  et  immensi  Caesaris  icta  domus. 
Sidera  quin  etiam  coelo  fugisse  feruntur ;  405 

Lucifer  et  solitas  destituisse  vias. 
Lucifer  in  toto  nuUi  comparuit  orbe, 

Et  venit  stella  non  praeeunte  dies. 
Sideris  hoc  obitus  terris  instare  monebat ; 

Et  mergi^St^ia  nobile  lumen  aqua. 
At  tu,  qui  superes  moestae  solatia  matri, 

Comprecor,  illi  ipsi  conspiciare  senex. 
Perque  annos  diuturnus  eas  fratrisque  tuosque ; 

Et  vivat  nato  cum  sene  mater  anus. 


410 


402.  Flammifera  petiit  quum  tria 
templa  manu.^  Scilicet  Jovis  Capito- 
lini,  et  JuQonis,  et  Minervse,  quae  ipsi 
proxima.  In  quo  difTert  Noster  a 
Dione,  qui  libri  Iv.  initio,  Jovis  tem- 
plum  indicat,  et  alterum  (rvvvaov  av- 
rav  ;  cujus  vero  numiuis,  non  dicit. 

403,  404.  Junoniique  gravi  nocte, 
etc.]  Distichon  hoc  vicissim  Cuper. 
Heins.  et  Burmanuus  tentaverunt ; 
sed  parum  adeo  feliciter,  ut  fateatur 
Burm.  exspectandum  esse  a  Ubris  me- 
Uaribus  auxilium:  quod  quum  nobis 
nondum  obtigerit,  desperatam  tantis 
viris    curationem     non    suscipiemus. 

VOL.V. 


Neque  ita  repugnat  qui  sese  primum 
ofTert  sensus;  domum  scilicet  Juno- 
nis,  Minervae  et  Cassaris,  nocte  gran, 
id  est,  ominosa,  exitiosa,  fulmine  si- 
mul  a  Jove  ictam  fuisse.  Forsan  et 
tria  hsec  esse  templa,  de  quibus  su- 
periori  versu  locutus  est,  credi  po- 
test. 

411.  At  tu,  qui  superes,  etc.]  Sermo 
nunc  ad  Tiberium  conversus. 

414.  Et  vimt  nato  cum  sene  maler 
unus,]  Vixit  quidem  anus  Livia,  et 
cum  nato  provects  jam  statis;  sed 
eum  experta,  ut  multo  ei  prsstitisset, 
antequam  Tiberius  imperaret,  inter- 
3L 


442 


AD  LIVIAM  AUGUSTAM 


Eventura  precor:  Deus  excusare  priora  415 

Dum  volet,  a  Druso  cetera  Iseta  dabit. 
Tu  tamen  ausa  potes  tanto  indulgere  dolori^ 

Longius  ut  nolis,  heu  male  fortis,  ali. 
Vix  etiam  fueras  paucas  vitalis  in  horas, 

Obtulit  invitae  quum  tibi  Caesar  opem :         420 
Admovitque  preces,  et  jus  immiscuit  illis ; 

Aridaque  adfusa  guttura  tinxit  aqua ; 
Nec  minor  est  nato  servandae  cura  parentis : 

Hic  adhibet  blandas,  nec  sine  jure,  preces. 
Conjugis  et  nati  meritum  pervenit  ad  omnes :  425 

Conjugis  et  nati,  Livia,  sospes  ope  es. 
Supprime  jam  lacrimas :  non  est  revocabilis  istis, 

Quem  semel  umbrifera  navita  lintre  tulit. 
Hectora  tot  fratres,  tot  deflevere  sorores : 

Et  pater,  et  conjux,  Astyanaxque  puer,        430 
Et  longaeva  parens :  tamen  ille  redemtus  ad  ignes, 

Nullaque  per  Stygias  umbra  renavit  aquas. 
Contigit  hoc  etiamTThetidi :  populator  Achilles 

Iliaca  ambustis  ossibus  arva  premit: 


iisse.  Vide  Sueton.  Tib.  capp.  50  et 
61. 

415.  Deus  excusare  pi^iora  dum  t'o- 
letf  etc.]  Nec  vana  precor ;  Dii  enim, 
ut  illatam  Drusi  morte  calamitatem 
imminuant,  nihil  non  felix  ac  prospe- 
nim  matri  deinceps  et  fratri  conce- 
dent. 

417.  Tu  tamen  awa  potes,  etc.] 
Liviam  increpat,  qusB  ita  dolori  pri- 
mum  videtur  indulsisse,  ut  longhis  ali 
noluerit;  vixque  precauti  et  jubenti 
etiam  Augusto,  cui  non  minor  erat 
quam  filio  (Tiberio,)  cura  servandae 
parentis,  vitam  suam  concesserit.  Haec 
Poeta :  Seneca  vero,  Consolat.  ad 
Marc.  iv :  "  Illa,  inquit,  in  primo 
fervore,  quum  maxime  impatientes, 
ferocesque  sunt  miserie,  se  consolan- 


dam  Areo  philosopho  prsbuit;  et 
multum  eam  rem  profuisse  sibi  con- 
fessa  est :  plus  quaro  populum  Roma- 
num,  quem  nolebat  tristero  tristitia 
sua  facere :  plus  quam  Augnstam, 
qui,  subducto  altero  adminiculo,  titu- 
babat ;  nec  luctu  suorura  inclinandus 
erat,"  etc.  Certe  non  maU  fortih 
quae  talem  se  mulier  praestiterit. 

427.  Non  est  revocubilis  istis  (Uicri- 
mis)  quem  semel,  etc.]  Horat.  ad  Yu- 
gil.  de  Quinctilio,  i.  Od.  24:  "  Non 
vanae  redeat  sanguis  imag^ni,  Quam 
virga  seroel  horrida  Non  leois  precibos 
fata  recludere,  Nigro  corapulerit  Mer- 
curius  gregi." 

429.  Hectora  tot  fratres,  etc.]  Poe- 
tice  luxuriantem  quis  non  hic  Ovi- 
dium  agnoscat  1 


CONSOLATIO.  443 

IUi  csenileum  Panope  matertera  crinem  435 

Solvit,  et  immensas  fletibus  auxit  aquas ; 
Consortesque  Deee  centum,  longaevaque  magni 

Oceani  conjux,  Oceanusque  pater ;  [omnes 

Et  Thetis  ante  omnes :  sed  nec  Thetis  ipsa,  neque 

Mutarunt  avidi  tristia  jura  Dei.  440 

Prisca  quid  huc  repeto?  Marcellum  Octavia  flevit, 

Et  flevit  populo  Caesar  utrumque  palam ; 
Sed  rigidum  jus  est,  et  inevitabile  mortis : 

Stant  rata,  non  uUa  fila  renenda  manu. 
Ipse  tibi  emissus  nebulosi  litore  Averni,  445 

Si  liceat,  forti  verba  tot  ore  sonet : 
Quid  numeras  annos  ?  vixi  maturior  annis. 

Acta  senem  faciunt :  haec  numeranda  tibi ; 
His  aevum  fuit  implendum,  non  segnibus  annis. 

Hostibus  eveniat  longa  senecta  meis.  450 

Hoc  atavi  monuere  mei,  proavique  Nerones : 

Fregerunt  ambo  Punica  bella  duces  ; 


• 


435.  lUi  cimileum  Panope  crinem  noDa,  Di^n  Dumerat  palmas,  credidit 

soivtt.]    Id  est,  Panope  soror  Thetidis,  esse  senem." 

qu«  Achillis  mater,  crines  suos  solvit,  449.  His  (svumfuit  implendum,  non 

audita  iUius  (Achillis)  morte.      De  segnibus  annis,]  **  Longa  est  vita,  si 

luctu  vero  Thetidis,   vidend.  Quint.  plena    est.     Impletur    autem,  quum 

Calab.    iii.   604  sqq.    quem    locum  animus.  sibi  bonum  suum  reddidit,  et 

adiisse  non  pigebit.  ad  se  potestatem  sui  transtulit/'  Se- 

441.  MarctUum  Octavia  JUvit,]  Et  nec  Epist.  93. 

immodice  quidem,  si  tides  Senecae,  451.  Hoe  atavimonueremei,proavi'' 

supradicta  Consolat.  cap.  ii :  "  Nul-  que  Nerones.^l  Livii  scilicet  et  Claudii. 

lum  finem,  per  omne  vits  sus  tempus,  Narrat  Tit.  Liv.  lib.  xxvii.  46.  49 ; 

flendi,  gemendique  fecit ;   nec  uUas  Asdrubalem,  qui  cum  recenti  exercitu 

admisit  voces  salutare  aliquid  adfe-  Alpes  eo  consilio  transcenderat,  ut  se 

rentes,  ne  avocari  quidem  se  passa  cum  fratre  Annibale  conjungeret,  a 

est.     Intenta  in  unam  rem,   et  toto  M.  Livio  Salinatore  victum  ac  cssum 

animo  affixa,  talis  per  omnem  vitam  esse ;  eamque  victoriam  non  minore 

fuit,  qualis  in  funere.*'  opera  Claudii  Neronis,  alterius  Con- 

448.  Acta  senem  faciunt :  htc  nu'  sulis,  esse    partam,  propterea  quod, 

meranda  tibiJ]  Martial.  x.  53.  de  quo-  quum  Annibali  oppositus  esset,  relictis 

dam  Scorpo,  auriga  famoso  £p. :  "  In-  ita   castris  ut  hostem   lateret,  lecta 

vida  quem  Lachesis  raptum  trieteride  manu  profectus,  Asdrubalem  circum- 


444 


AD  LIVIAM  AU6USTAM 


Hoc  domus  ista  docet,  per  te  mea,  Cssans  ahL 

Exitus  hic,  mater,  debuit  esse  meas :  4St 

Nec  meritis,  quamquam  illa  juvant  magis,  afaftk 

Mater^  honos :  titulis  nomina  plena  vides.  [iIKk 
Consul,  et  ignoti  victor  Grermanicus  orbis, 

Cui  fuit  heu !  mortis  publica  cansa,  legar. 
Cingor  ApoUinea  victricia  tempora  lauro, 

Et  sensi  exsequias  funeris  ipse  mei ;  40) 

Decursusque  virum  notos  mihi,  donaque  Regnm: 

Cunctaque  per  titulos  oppida  lecta  suos ; 
Et  quo  me  officio  portaverit  illa  juventus, 

Quae  fuit  ante  meum  tam  generosa  torom : 
Denique  laudari  sacrato  Caesaris  ore  463 

Emeruiy  lacrymas  elicuique  Deo. 


venit.  Mertto  igitor  Horat.  ia  carmine 
jam  laudato :  "  Quid  debeas,  6  Roma, 
Nerooibui  Tettis  Metanmm  flomen; 
et  Atdrubal  Devictus,  et  pulcber  fn- 
gatii  Ille  diei  Latio  tenebris." 

463.  Itta  domuM,  per  te  mea,]  Dncta 
•cilicet  uxore  Antonia,  qus  Augusti 
neptis,  ex  Octavia  sorore  ;  quod  non 
nisi  per  Liviam  factum,  cujus  filios 
suis  adscripserat  liberis  Augustus, 
quum  ipse  nuberet  Liviae. 

465.  Nec  meritUf  quamquam  ilUiju- 
vant  magis,  abfuit  illis,  Mater,  honos,'} 
Sic,  et  Gronovio  in  suis  ad  Heins. 
Kpist.  quum  olira  legeretur;  •*  Nec 
meritis  quicquaro  illa  juvant :  magis 
affuit  iliis  Mater  honos."  Quod  sic 
modcste,  ut  solet,  corrigendum  pro- 
ponebat  Micyllus  :  *'  Nec  /neritis 
quicquam  illa  juvat  magis;  affuit 
iilis/'  etc.  Ut  esset  sensus  :  nec  me 
domus  iila  Cassaris  facta  mea  per  te, 
magis  Juvat,  in  postcrum  commendat, 
quam  quae  de  patria  bene  merui ;  quia 
scilicet  testis  affuit  mater,  h^mor  ipsa, 
honoribus,  quos  sequentibus  recenset. 

466.  Tilulit  nomina   pUna  vides*] 


Forte  omma 

Qnidenim 

dicant  qase  teqnimter : 

et   Germanici  titalis  ntmmimm  Si 

Claudii  Drusi,  etc.  in  inscripdoBxb» 

insignita  tegebantur, 

463.  Cui  fuit  heu !  wufrtis  pubiia 
causa.'}  Qui,  ed.  prim.  et  recte  qs^- 
dem,  ut  ad  orbem  Germanicum  rcfe> 
ras,  in  quo  pro  patria  pugnando  Dra- 
sus  occubuit ;  ideoque  foit  mortis  eJDS 
publica  causa. 

462.  Cunctaque  per  titulos  opfftda 
lecta  suos.]  Nomina  et  tituli  urbium 
quas  ceperat  Drusus,  in  pompa  fuM- 
bri,  velut  in  triumpho,  prseferebantttr. 

464.  Qute  fuit  ante  mrum  tam  ^ 
neroi(t  torum.]  Quid  sibi  velit  istnd 
ante  torum  non  intelligit  Micyllus;  et 
interpretatur  Bnrmannus  de  iis  qui 
torum  (lectum  in  quo  jacebat  cadsver 
impositum)  prtecedebant,  iUorum  vi- 
cem,  qui  deferebant,  excepturi.  Ma- 
lit  tamen  legi .  "  Qua^  fuit  ante  roeani 
tam  generosa  rogum,**  Sed  quid  opos 
emendatione,  quum  difiicultatem  (si 
qu»  tamen)  solverit  interpretatio  ? 


CONSOLATIO. 


445 


Et  cuiquam  miserandus  ero  ?  jam  comprime  fletus : 

Hoc  ego,  qui  flendi  sum  tibi  causa,  rogo. 
Hsec  sentit  Drusus,  si  quid  modo  sentit  in  umbra ; 

Nec  tu  de  tanto  crede  minora  viro.  470 

Est  tibi,  sitque  precor,  multorum  filius  instar ; 

Parsque  tui  partus  sit  tibi  salva  prior. 
Estconjux,tutelahominum;  quo  sospite,  vestram, 

Livia,  funestam  dedecet  esse  domum. 


467.  Et  euiquam  miserandM  eroJ'] 
Cui  sim  in  posterum  misei'andus,  qui 
laudatus  a  Cssare,  lacrimaa  ipsi  (Deo) 
elicuerim  7  Jam  comprime  fletus,  Que- 
relanim  igitur  desine,  mater ;  et  fletus 
comprime,  quum  tot  sint  tibi  causs, 
unde  petas  solatium ! 

473.  £st  conjux,  tutela  hominum, 
etc.]  Nimius  in  adulando  Noster, 
quam  qui  non  lectori  nauseam  saepius 


moveat,  modo  quis  pudoris  sensus. 
Quid  enim  vero  ?  dedecet  domum  Cs- 
saris  luctu  funestari,  vel  si  maxima 
spei  principem  amiserit,  sospite  scilieet 
uno  CiEsare.  Sumraum  hoc  humilita- 
tis,  nec  poets,  etiaro  exulanti,  et  redi- 
tum  imploranti,  condonandum.  Quid 
vero,  si  nec  ipsum  tam  abjecte  adula- 
tionis  pretium  tulerit ! 


P.  OVIDII  NASONIS 

H  ALIEUTICON  *. 


FRAGMENTUM. 


ACCEPIT  mundus  legem :  dedit  arma  per  omnes, 
Admonuitque  sui ;  vitulus  sic  namque  minatur. 


Utrum  terrestria  aquaticis  ani- 
malibus,  an  terrestribus  aquatica  pne- 
stent  industria,  quserit  et  ezaminat 
Plutarchus,  in  libello,  cujus  ipsa  qus- 
stio  titulus ;  et  adductis  utrinque,  qui- 
bus  suam  quisque  opinionem  tueatur, 
exemplis,  dubia  prorsus  res  ab  arbitro 
relinquitur.  Id  genus  argumentum 
Noster  sibi  videtur  proposuisse,  quan- 
tum  licet  conjicere,  e  cullectis  adeo 
misere  discerpti  poets  membris. — 
Vid.  Aristot.  Hist.  Animal.  ibique 
Jul.  Caes.  Scal.  Gratii  Cyneget.  Op- 
pian.Halieut.  etCyneget.  ed.Schneid. 
Argentorati,  1776.  Plin.  Hisl.  Nat. 
ix.  et  xxxii. — Qu»  raira  referunt  ve- 
teres  de  quorumdam  Piscium  indus- 
tria,  magnaex  parte  infirmavitcredula 
minus,  sed  diligentior  recentiorum  ex- 
ploratio. 

•  Hujus  tam  faede  ac  misere  cor- 
rupti  et  mutilati  operis,  bis  mentio 
est  apud  Plin.  Sem.  xxxii.  c.  2,  his 
verbis:  "  Mihi  videntur  mira,  quae 
Ovidius  prodidit  piscium  ingenia,  in 
eo  volumine,  quod  Halieuticon  inscri- 
bitur."  Secundo,  eodem  Libr.  cap. 
ult.  ubi  sic :  **  His  adjiciemus  aj>ud 
Ovidium  posita  noroina,  qu£e  apud 
neminem  alium  reperiuutur;  sed  for- 
tassis  in  Ponto  nascuntur,"  etc.  II- 
lustravit  hoc  poema  Scholiis  suis  Con- 
radus  Gesnerus  in  libellis  tribus  novis 


de  Piscibus  et  aquatiUbas,  TigUEi, 
in-8^. :  quem  librum  ipse  vocat  Pro- 
gymnasmata  in  historiani  aqaaticdm, 
quam  postea  majori  mole  edidit.  De- 
inde  Janus  Vlitius,  in  Venatitme  AV 
vantiqua  recensuit;  quorum  ▼ironun 
Scholia  nostris  adjunzimiis.  Primom 
vero  fuisse  Paulum  Manutiiim,  Aldi 
fil.  qui  in  lucem  edidit,  Gesaenis  in 
Prefatione  docet ;  attolisse  vero  Ac- 
tium  Syncerum  Sannazarium  ex  Gal- 
liis  manu  scriptum.     Hkins.  et  Buhm. 

1.  Accepit  mundtu  Ugem,  etc.] 
Swartius,  libro  i.  Analect.  cap.  5. 
legit,  regem:  inepte,  licet  approba- 
torera  reppererit  magistrum  snuiD 
Barthium,  xliv.  Advers.  ii.  Ln  est 
constans  ille  et  perpetuus  naturs  or- 
do,  quera  omnia  creata  sequi  debent: 
quae  jura,  fadera  mundif  passim  a 
poetis  dicuntur. — Dedit  arma  per 
omnes.  Certe  comiptus  locus;  aa 
enira  mundu$  dedit  armal  et  quiboi? 
forte  illa»  accepit  mundus  legem,  ciua 
praecedentibus,  qus  periere,  incln- 
denda  parenthesi ;  et  natura,  de  qva 
antea  agebat,  intelligenda  est,  qoe 
dedit  arma  aniraalibus  omnibus.  Pei 
arma  vero  intelligit  illa  animaliam 
membra,  quibus  se  defendunt.  Vid. 
lepidissim.  Anacreontis  Odarium,  ii: 
^vtfig  KEpdTa  ravpoig.  c.  r.  X.    Bcbii. 

2.  Minatur.'}   Ald.  ex  MSS.  Sin- 


HALIEUTICON. 


447 


Qui  nondum  gerit  in  tenera  jam  cornua  fronte : 
Sic  damae  fugiunt,  pugnant  virtute  leones, 
Et  morsu  canis,  et  caudae  sic  scorpios  ictu ;         5 
Concussisque  levis  pennis  sic  evolat  ales. 
Omnibus  ignotae  mortis  timor,  omnibus  hostem, 
Praesidiumque  datum  sentire,  et  noscere  teli 
Vimque  modumque  sui :  sic  et  Scarus  arte  subundis 
Incidit,  adsumptamque  dolo  tandem  pavet  escam. 
Non  audet  radiis  obnixa  occurrere  fronte ;  1 1 

Aversus  crebro  vinem  sed  verbere  caudae 
Laxans  subsequitur,  tutumque  evadit  in  aequor. 
Quin  etiam  si  forte  aliquis,  dum  pone  nataret, 
Mitis  luctantem  Scarus  hunc  in  vimine  vidit,     15 


nazarii :  minaci.  Forte  :  "...  Vi- 
tulus  sic  namque  miQaci,  Qus  non- 
dnm  gerit,  intentat  jam  cornna 
fronte." 

6.  Concimugue.]  Concursi*que  U^ 
vis  pennis  MSS.  Vlitius.  Pinnis  ed. 
Gesneri  et  Pithsi. 

9.  Sie  et  Seamt,  MSS.  $ic  Etcanu ; 
et  sic  itidem  vers.  38.  Isidorus  quo- 
que  Escarum  pro  Scaro  posuit  Hb.  zii. 
c.  6.  et  ab  esea  dictum  finxit.  Ges- 
nenis  itrxapov  aliud  aquatile  animal, 
a  Scaro  longe  diversum  constituit. 
Nam  et  him  tn^poQ  Grscis  est.  Nobis, 
Ijt  Seare, 

10.  Ineidit,']  Ita  Gesn.  ut  supple- 
mentum  juvaret  MSS.  et  Ald.  decidit, 
quod  meo  insititio  versui  quadraret. 
Ante  hunc  versum  legebatur  sin :  ce- 
iera  hiatu  unius  versus  relicto  ;  quod 
ex  diversa  lectione  roi;  decidit  natum 
puto;  cui  aliquis  superscripserit  In: 
hoc  est,  vel,  Incidit,  Incidere  etcam, 
ut  Incidere  terras,  Met.  vii.  524. 
Heins. — Swartius  legebat :  "  Decipit, 
absumptaraque  dolo  jam  depavet  es- 
cam."  Aisumptaqite,  Forte,  assu- 
tamque  dolo  eseam. 


12.  Avenus  erebro  veniens  sub.} 
Plinius,  lib.  zxxii.  c.  2.  "  Mihi  vi- 
dentur  mira,  qus  Ovidius  prodidit, 
piscium  ingenia,  in  eo  volumine,  quod 
Halieuticon  inscribitur:  Scarum  in- 
clusum  nassis  non  Ironte  erumpere, 
nec  infestis  viminibus  caput  inserere, 
sed  aversum  cauds  ictibus  crebris 
laxare  fores,  atque  ita  retrorsum  erum- 
pere:  quem  luctatum  ejus  si  forte 
alius  Scarus  extrinsecus  videat,  ap- 
prehensa  mordicus  cauda,  adjuvare 
nixus  erumpentis." — Oppian.  Halieu- 
tic.  iv.  44  sqq. 

14.  Quin  etiam  tiforte  aliquis  dam- 
pus  nataret,]  Dum  pone  nataret,  Pan- 
tagath.  et  Gesn.  restituerunt  ez  vet. 
lect.  qus  est  in  Al.  damptus  nataret. 
Pith.  dampro  nat.  ex  MSS.  qui  ita: 
dam  pronatareto  :  f.  dum  pronatat  er- 
tra. — Aliquis  dam  pronata  retro  Thn- 
an.  Ambrosian.  dam  pro  nata  rete, 
Scribe,  si  forte  alius,  dum  pranatat, 
arto.  arto  sc.  vimine,  quod  sequitur; 
pranatat,  pro  pnctematat;  nisi  malis, 
prope,  dum  uatat :  posset  et  dum  pone 
nataret,  cum  Pantagatho  et  Gesnero 
legi.     HaiNs. 


448 


P.  OVIDII  NASONIS 


Aversam  caudam  morsu  tenet ;  atque  ita  .  .  .  . 
Uber  servato,  quem  texit,  in  .  . .  resultet. 

Sepia  tarda  fugae,  tenui  quum  forte  sub  unda 
Deprensa  est,  jam  jamque  manus  timet  illa  rapaces, 
Inficiens  aequor  nigrum  vomit  ore  cruorem ;       20 
Avertitque  vias,  oculos  frustrata  sequentes. 

Clausus  rete  Lupus,  quamvis  immanis  et  acer, 
Dimotis  cauda  submissus  sidit  arenis. 


16.  Atque  tto,  etc.]  Sic  locum  hunc 
vere  inejctricabilem  restitueDdum  cen- 
aebat  GesDerua :  "  ....  Atque  tra- 
hendo  Captivum  texto  socium  de  car- 
ceresolvit."  Heinsiusvero  :  "  ...  At- 
qu€  ita  tandem  Victor  servato,  quem 
texit,  cive  resultat,**  Quam  ego  cor- 
rectionem  GesneriaDseoIibentiusprae- 
tulerim,  quod  servet  ingeDiosius  quas 
fractse  lectionis  fragmina  supersunt. 

18.  Sepia  tarda  fugte.']  Vide  et 
iElianum,  i.  cap.  35.  H.  A. 

19.  Jam  jamque  manui  timet  illa 
rapaces,  etc.]  Verbum  illa  bis  in  hoc 
disticho  positum  otiosum  plane  est : 
lego  igitur  cum  Ach.  Statio :  "...  Vo- 
mit  ore  cruorem."  CioF.  MSS.  vomit 
illace,  quod  alteii  conjecturae  meae  ad- 
stipulatur  :  nigram  vomit  ilicet  iram, 
vel  undam.  Vlit. 

21.  Avertitque  vices."}  Et  pericula 
effugit.  Virg.  lib.  ii.  JEn,  431  : 
'*  Iliaci  cineres,  et  flamma  extreraa 
meorum,  Testor  in  occasu  vestro,  nec 
tela,  nec  ullas  Vitavisse  vices  Dana- 
um,"  etc.  Observavit  Statius  hoc 
verbum  vices,  nullum  hic  locura  ha- 
bere,  et  cum  Ciaccono,  et  Mureto 
sentio.  Ciop.  Plin.  ix.  29,  de  Sepiis  : 
Ubi  sensere  se  apprehendi,  effuso  atra- 
mento,  quod  pro  sanguine  his  est,  infus- 
cata  aqua  absconduntnr,  Et  ad  ver- 
bum  Oppianus,  libro  iii.  v.  162 :  Kai 
i^p.a\^'VV£  KsXtifOa,  ohscuratqne  inas. 
Vlit.  Viuii  scripti :  opinor,  avertitque 
fugax,  vel  avertitque  minas.  H.  Ita 
nVr  et  vices  confusap,  lib.  xv.  Metam. 


238;  et  apud  Val.  FUc.  i.  283.  et 
alibi.  BuRM. 

22.  ClauMis  rete  LupuiJ}    Gracis, 
Xdfipa^ ;  Italis,  tpigola. 

23.  Dimotis  cauda ;  tubmimit  sedet 
armis  in  austrL]  Lego,  Latitat  m^ 
missus  arenis,  Post  hunc  versam  in- 
seruerim  alium :  "  At  piscis  captos, 
qui  Grajo  est  nomine  Cestreus."  Nam 
hoc  de  Cestreo  (id  est  Mugili,  qoeai 
forte  eumdem  esse  ignoravit  Ovidiv, 
quum  inferius  itenim  de  Mugilb  it> 
tutia  scribat;  aut  hoc  nihil  prohibet: 
nam  et  de  Murien»  astutia  deDuoirri- 
bit)  ostendit  Oppianus,  lib.  iii.  de  Fis- 
cibus :  ubi  et  alia  qusdam  similiter, 
ut  hoc  in  loco  Ovidius,  describtt 
Lupum  Plinius  ex  Ovidio  scribit  reti 
circumdatum,  arenas  arare  cauda,  at« 
que  ita  conditum  transire  rete.  Gesk. 
— Dimotis  cauda  submisttss  eedet  areais 
in  austri.  Pantagathus  legebat :  Si- 
dit  arenis.  Sed  inter  hunc,  et  sequen- 
tem  versum  aliquot  carmina  deesse 
suspicabatur.  Ciof .  Sidit  arenis.  Ita 
ego :  Pith.  sidet  arenis.  MSS.  ridet 
arenis.  Gesner.  latitat  submissus  arf 
nis :  pro  eo,  quod  est  in  A.  sedet  arwus 
in  austri.  Quorum  ultima  proxifflo 
vers.  sunt,  quae  sequuntur :  in  auras. 
Ita  MSS.  et  Pith.  Quibus  ego  pr«- 
fixi :  Atque  ubi  jam  transire  ptagas 
persentit,  in  auras,  etc.  Praeenute 
Plinio  :  "  Lupum  reii  circumdatniD 
arenas  arare  cauda,  atque  ita  ccmdi, 
dum  transeat  rete."  Isidorus :  *'  De- 
nique  rete  circumdatus  fertur  arenas 


HAXIEUTICON. 


449 


in  auras 

Emicat,  atque  dolos  saltu  deludit  inultus.  25 

£t  Muraena  ferox,  teretis  sibi  conscia  tergi, 
Ad  laxata  magis  conversa  foramina  retis, 
Tandem  per  multos  evadit  lubrica  flexus, 
Exemploque  nocet,  cunctis  intervenit  una. 

At  contra  scopulis  crinali  corpore  segnis        30 
Polypus  heeret,  et  hac  eludit  retia  fraude, 
Et  sub  lege  loci  sumit  mutatque  colorem ; 
Semper  ei  similis,  quem  contigit :  atque  ubi  prsedam 
Pendentem  setis  avidus  rapit,  hic  quoque  fallit 


anre,  atque  iU  coQditus  transire  rete." 
Inepte.  Nod  conditug  plagas  traniit 
hipoi,  led  conditum  lapum  plagc. 
Hoc  voluit  Plinius.  Vut.  Thuan. 
ct  Ambr.  ridtt  artnU  in  aurtu,  Lege, 
ridit  artnii :  tn  auras  BequeDtii  versos 
dus  ultira»  suDt  voces.  Met.  lib.  i. 
807.  ex  antiquis  libris :  **  Qunsitisque 
din  terris  ubi  tidert  detur."  Quum 
aistare  illic  legeretur  in  vulgatis ;  pos- 
sit  et  scribi,  m  dat  areni».  H. 

25.  DaUn  uUu  dtludit  inuUus.'} 
Lege,  vmUos.  Met.  iv.  426 :  "  Nil 
poterit  JuDO  nisi  inultosflere  dolores.'' 
Ubi  multc»  scripti  plerique  perperam : 
nc  et  apud  Apulei.  i.  Met.  scriben- 
dom  opinor»  ftuB  qHum  subinds  inultis 
mmsTtbur  non  a  muUis  n<^eretur, — 
DtUidit.  Dibtdit  ed.  Gesn.  Bers.  Vlitii. 

26.  £t  Abmma.]  Hunc  locum 
aduBibnivit  PKnius,  lib.  zxxii.  c.  2. 
uIh  ita  est :  "  Mursnam  maculas  ap- 
petere  ipsas,  consciam  teretis  ac  lu- 
brici  tergi,  tum  multiplici  flexu  laxare, 
dooec  evadat.*'  Ci07. 

27.  Conversa  foramina,]    Connexat 
firmm  MSS.  Idem. 

29.  Extmploque  nocet,  etc.]  Sic  et 
scripti.  Castigandum  omnino :  **  £x- 
emploque  nocens  cuoctis  iter  invenit 
una."  Apposite  Philas,  de  Muraena . 
'H  fskv  ydtp  ivOwV  sifBitQ  &irb  furpiov 

VOL.  V. 


ir6pov,  AuU^v  vuJ^avoa  koI  rdc  ow» 
v6fiiovQ,  H. 

30.  At  eontra  scopuiu  crinaU  eot^ 
pore  stgnu  Pobfpus  lueret,  etc.]  Idem 
tradit  ^ianus,  lib.  vii.  c.  1 1 ;  et  PliDi 
lib.  ix.  cap.  29 ;  lib;  xxxii.  cap.  11»  ' 

31.  Hac.  MS3.  hae.  Pliuius  de  bac 
fraude  nihil,  nisi  quod  eam  respexissc 
videri  possit,  lib.  ix.  cap.  29.  de  Pb^ 
lypis :  **  Cetero  per  brachia  veluti 
acetabulis  dispersis  astu  quodam  ad- 
hnrescunt,  tenentque  supini,  nt  avalli 
non  queant."  Si  bene  ita  coojicio. 
Vulgo:  haustu  quodam.  De  quo  ni» 
hil  Aristoteles,  lib.  iv.  cap.  1.  unde 
illa  desumpsit  Plinius. 

32.  Sub  Uge  loci.]  Plinius  ibidtkn  : 
colorem  mutat  ad  $imiUtudinem  toci, 
Loei,  Ovidiana  locutio  iii.  Am. : 
<*  Hsec  ex  Uge  loci  commoda  circus 
habet. "  H . — Mutatque.  Mittitque, 
Ambros. 

33.  Atque  ubi  pradam  Pendentem 
retU  avidus,  etc.]  Pantagathus  legen- 
dum  putavit,  setu,  non  retu :  vere. 
Equinis  enim,  ut  nunc  quoque  fit,  se- 
tis  albis  ad  suspendendos  haroos  cap- 
tandis  piscibus  usos  priscos,  docet 
Plntarchus  in  libello  De  industria 
animalium ;  ejusque  rei  rationem  ad- 
fert  Oppianns,  libro  iii.  C. 

34.  FalUt.  MSS.  stiUit:  et  supra 

a  M 


450 


P.  OVIDII  NASONIS 


Elato  calamo,  quum  demum  emersus  in  auras  35 
Brachia  dissolvit,  populatumque  exspilit  hamum. 

At  Mugil  cauda  pendentem  everberat  escam, 
Excussamque  legit.     Lupus  acri  concitus  ira, 
Discursu  fertur  vario,  fluctusque  ferentes 
Prosequitur,quassatque  caput,  dum  vulnere  ssevus 
Laxato  cadat  hamus,  et  ora  patentia  linquat.    41 
Nec  proprias  vires  nescit  Muraena  nocendi ; 
Auxilioque  sui,  morsu  nec  cominus  acri 
Deficit,  aut  animos  ponit  captiva  minaces. 

Anthias  his,  tergo  quee  concutit,  utitur  armis,  45 


in  fiQe  prozimi  vereus  post  pr^dam 
adjicitur,  prttdarett  quod  huc  refero, 
ut  restituam :  huie  quoque  adJusret 
Elato  calamo,  Huie  tc.  prsds  :  rb 
odh^et  absorptum  erat  in  jfntd^tret, 
atque  ita  factum,  predat  ret,  Conjec- 
tor»  mes  adstipulatur,  Plin.  1.  xxxii. 
c  2 :  "  Polypum  hamos  appetere, 
brachiisque  complecti,  non  morsu; 
nec  prius  dimittere,  quam  escam  cir- 
cumroserit ;  aut  arundina  levatum  ex- 
tra  aquam."  Sed  postrema  non  satis 
congruunt.  Noster  enim,  etiam  elato 
ccUamo,  adhaerere  praeds  suae  polypum 
dicit,  donec  hamum  jam  populatum 
exipuat, 

35.  Qnum  demum.']  Tum  demum, 
Ambros. 

37.  EiMugiL]  "  Scit  et  Mugil  esse 
in  hamo  escam,  insidiasquc  non  ig- 
norat:  aviditas  tamen  tanta  est,  ut 
cauda  verberando  excutiat  cibos." 
Plio.  xxxii.  c.  2.  Ita  hoec  plusquam 
7rapa0pn^a,  qui  reliqua  vixdum  epi- 
tomaverat.  Vi.it.  De  Mugili  Pliaius, 
eodem  lib.  cap.  9.  sec.23.  et  alibi.  C. 
At  editiones  roultfie.  Mugilis,  Heins. 
malebaL 

38.  Lupus  acri  concilu$  ira.]  *'  Mi- 
nus  in  providendo  Lupus  solertite  ha- 
bet,  sed  magnum  robur  in  poenitendo : 
nam  ut  ha;sit  in  hamo,  tumultuoso  dis- 


curstt  lazat  vulnera,  doncc  exddaat 
insidis."  Plio.  ib.  c  2. 

39.  DiKurm.  MS&.  DuewM  id 
taifdueuuu.  Iobm. 

42.  Murgna.']  "  Muneiia  «IJam  DOi 
ignorat  vires  proprias  iam  Mceiidi 
aliis,  tum  ad  auxiliaDdiim  sibt  m 
morsii  esse  sitas.  Prsmordet  eaiB 
lineam:  neque  mordendi  vim  remit- 
tit,  donec  omnino  debilitata  ae  cip- 
tam  et  victara  fateatur.  MvrmB 
amplius  devorant  quam  hamum,  ad- 
moventque  dentibus  lineas,  atque  its 
erodunt."  Piinius,  loco  cit.  G. 

43.  Aujcilioque  itM.]  Lege,  snt  ex 
Thuan.  et  deinde,  cominus  pra  eo  flit> 
tixut  ex  utroque  scripto ;  forte :  **  Aax- 
iliumque  sui  morsu  nec  comminus  ach 
Deficit."  Sic  illa  tempestate  loqoe- 
bantur ;  et  r6  defieere  cum  quarto 
casu  conjungebant,  ut  alU>i  plunboi 
est  demonstratum.  Sequenti  versu  &s- 
mos  ponat  captura  minaces.  Thuan.  H. 

45.  Anthias  his,']  De  hoc  piscc 
Plinius  lib.  ix.  cap.  59.  £st  autem 
a  Gr^cis  vocatus  up6Q  ('x^T*  >^  ^^ 
Aristoteles  lib.  ix.  de  hist.  anim.  cap» 
37  ;  quod  in  eo  loco  sit,  ubi  nulia  re- 
peiiatur  beliua.  De  eodem  ebaa 
i£lianus  lib.  i.  cap.  3.  et  lib.  viii.  csp. 
27.  Plutarcbus,  in  jam  citato  libello. 
— Tergo  qutt  noH  videt,     VidU  Hiiiai. 


HALIEUTICON. 


451 


Vim  spinae  novitque  suae ;  versoque  supinus 
Corpore,  lina  secat,  fixumque  intercipit  hamum. 

Cetera  quae  densas  habitant  animalia  silvas, 
Aut  vani  quatiunt  semper  lymphata  timores, 
Aut  trahit  in  praeceps  non  sana  ferocia  mentis.  50 
Ipsa  sequi  Natura  monet,  vel  cominus  ire. 
Impiger  ecce  Leo  venantum  sternere  pergit 
Agmina,  et  adversis  infert  sua  pectora  telis : 
Quoque  venit,  fidens  magis  et  sublatior  ardet, 
Concussitque  toros,  et  viribus  addidit  iram ;      55 
Prodidit,  atque  suo  properat  sibi  robore  letum. 


quem  non  vidit,  Ambros.  Lege,  ^tic 
eeneutit,  wel,  qu^  ctmtintt.  Met.  i. 
143 :  '*  Sanguiaeaque  manu  crepitan- 
tia  eoneutit  arma." 

47.  Cerpore,  lina,']  Plinius  ix.  c. 
59 :  "  Anthis,  quum  unum  hamo 
teneii  viderint,  spinis,  quas  in  dorao 
serratas  habent,  lineam  secare  tra- 
dimtur,  eo,  qui  tenetur,  extendente, 
ut  prsBcidi  possit.  At  inter  sargos 
ipse  qui  tenetur,  ad  scopulos  lineam 
terit."  Imo  et  ipse  Anthias  sibi  id 
prsstat,  Qt  Noster  tradit ;  quem,  ob- 
litns  sui,  ita  hic  sequitur  Plinius  : 
"  Anihiam  tradit  idem  infixum  hamo 
ioveitere  se,  quoniam  sit  dorso  cultel- 
lato,  spinaque  lineam  presecare." 
Ita  jam  dudum  restitui  corruptissi- 
inam  locum,  quem  ant  frustra  ten- 
tant,  ant  temere  nimis  prustituunt 
editores.  Vlit. — Anthiarum  captu- 
ram  eJeganter  describit  Oppian.  Ha- 
iieut.  V.  305  sqq. 

48.  Cetera,]  Digreditur  ad  ani- 
nantes  terrestres,  ut  eas  roinus  in- 
dustric,  vel  astutis,  quam  plerosque 
piscea  habere  ostendat.  Equos  tamen 
et  canes  laudat.  Idem. 

49.  Aut  vani.]  Id  est,  aut  nimis 
aunt  timida,  ant  nimis  audacia:   et 


animi  tantum  afiectu,  non  ingenio  aut 
astutia  aliqua  utuntur.  Gesn. 

51.  Ipsa  iequi  naiura,  etc.]  Sequi 
fugieatia,  et  cominus  ire  resistentibua. 
loEM.  Hic  versus  est  infra ;  unde  haDC 
omnia  e  suis  locis  convulsa,  et  tur- 
pissimo  mendo  deformata,  vel  etiam 
adulterina  es/ne,  qui  judicio  pollet, 
nullo  negotio  animadvertet  C. — Mo' 
vet,  Alii,  monei,  vel  docet.  G.  Monet 
MSS.  et  Pith.  movet,  Ald.  V. 

52.  Impiger  et  telo  venantum  tter- 
nere  pergit  AgminaJ]  In  verbo  telo, 
roendum  inesse  recte  putavit  Ciac- 
conus ;  et  Leo,  quum  de  aliis  infra 
feris  agat,  legit.  Ego  vero,  quoniam 
syllaba  le  brevis  est,  et  carroen  clau- 
dicat»  a  veteribus  editionibus  parum 
recedens,  lego :  Impiger  ecce  Leo,  etc. 
Venantum  autem  emendavit  idem  Ci- 
acconus,  quum  antea  male  legeretur, 
Venatem,  Cjop. 

54.  Qvoque  venitJ]  Sensus  videtur : 
quo  proprius  venit,  vel  quo  magis  vul- 
neratur.  Gesn. 

55.  Toros,]  Id  est  partes  corporis 
camosas.  Ioem. 

56.  Prodidit,]  Mallem,  proruit,  si 
active  acciperetur :  simul  ommesjoras 
proruunt  se,  Terent.  InEM^-lTiuan. 


452 


P.  OVIDII  NASONIS 


Foedus  Lucanis  provolvitur  Ursus  ab  autrisy 
Quid  nisi  pondus  iners,  stolidseque  ferocia  mentis? 
Actus  Aper  setis  iram  denuntiat  hirtis, 
Et  ruit  oppositi  nitens  in  vulnera  ferri ;  60 

Pressus  et  emisso  moritur  per  viscera  telo. 
Altera  pars  fidens  pedibus»  dat  terga  sequeati, 
Ut  pavidi  Lepores,  ut  fulvo  tergore  Damae, 
£t  capto  fugiehs  Cervus  sine  fine  timore. 
Ipsa  sequi  natura  docet,  vel  cominus  ire  *.  65 

Hic  generosus  honos,  et  gloria  major  Equorum; 
Nam  capiunt  animis  palmam,  gaudentque  trium- 
Seu  septem  spatiis  Circo  meruere  coronam ;  [pho: 
Nonne  vides,  victor  quanto  sublimius  altum 


Prodedit  pro  prodidit,  Lego :  "  Con- 
ciusitque  toros,  et  viribus  adjicit  iram, 
Prodigus."  Tb  P^igu$  a  viro  cla- 
rissimo,  Jano  Vlitio,  jam  occupaturo 
video.  Heins.  'Ego  legerem,  Proei- 
dit ;  vid.  ad  librum  ix.  Metam.  649 ; 
addidit  vero  noD  rautandum.  Sic 
lib.  iii.  Metam.  306 :  "  SsvitiflB, 
flanmaeque  minus,  minus  addidit 
iraB." 

68.  Ferocia  mentis.']  Menti  reponit 
Aldus.  CioF. 

69.  Actus  aper.']  Actus  et  per  retis 
MSS.  rb  agere  ita  ])assim  ponil  Gra- 
tius :  *'  Gliftnpice  te  silvis  egit,  etc. 
stimulisque  potentibus  acti  Jn  furias 
vertere  canes"  Vlit. 

60.  Et  ruit,  MSS.  se  rnit.  Idem. 
Se  rtiit,  Tliuan.  Forte  :  iram  dum  nun- 
tiat  (vel  concitat^  hirtis,  se  mit.  Ele- 
ganter.  Sic  omnia  ruei'c,  Germanicus, 
Fragmento  Prognosticorum. 

61.  Emisso.]  Forte,  immisso.  Hkin- 
sius. 

64.  Et  captojugiens  cervus  sinejine 
timore.l  Capto,  id  est  concepto,  ut 
paulo  post ;  nam  capiunt  animis  pal- 
mam,  Gesn.  Reposui,  cauto  timore: 
quod  passim  in   vetustissimis  Ovidii 


codicibus  pro  eanto,  capio  tcribi  aai- 
madverterim.  Hbinb. 

66.  *  Ipsa  sequi.']  Aba&dat  kie  ver- 
sus,  paulo  ante  soo  loco  potiti». 

66.  Hiegenenmu.']  Ptoto  l«geiidiB, 
Hine ;  et  pro  JV^om,  tequeiiti  rtam, 
Jam.  Heins. 

68.  Seu  septem  tpatii»  Ctrco.]  I^M 
emenda  Gratium,  sub  finem  Cyoe- 
getici,  ubi  legenduro  :  *'  . . .  Ille  vi- 
gebit  Septem  actus  spatiis"  De  Nv- 
mida  equo:  quum  nunc  scribatur, 
Centum  spatiis,  Septimam  orbitam  et 
septimam  rotam  dixit  Propertius,  aep- 
tem  Circi  spatia  respiciens ;  tepttm 
gyros  Amobius.  Gnecis  ^^rra  Kafnrrm 
vel  Kafitrrnpfc ;  quomm  exeroplo  Cas* 
siodorus,  in  descriptione  Cim^eptem 
metas,  etsi  parum  pruprie,  dixit.  H. 
— Sensus  idem,  quem  in  Cynegetico 
his  versibus  decoravit  ipse  Grabus: 
"...  Spatiis  qualis  perroissm  Lechsii 
Thessalium  quadriga  decus,  qQam 
gloria  patrum  Excitat,  et  priros  spes 
ambitiosa  corons."  Qua  si  compa- 
rentur  inter  se,  et  sequentia  cum  iis, 
qus  de  equis  in  6ne  Cynegetici  saat, 
eumdem  genium  ac  auctorem  referre, 
nemo  negaverit.  VLrr. 


HALIEUTICON. 


458 


Attollat  caput,  et  vulgi  se  venditet  aurae  ?  70 

Celsave  quum  ceeso  decoratur  terga  leone, 
Quam  tumidus,  quantoque  venit  spectabilis  actu, 
Compescatque  solum  generoso  concita  pulsu 
Ungula  sub  spoliis  graviter  redeuntis  opimis :    74 
Quse  laus  prima  Canum  ?  quibus  est  audacia  prae- 
Venandique  sagax  virtus,  viresque  sequendi.  [ceps, 
Quee  nunc  elatis  rimantur  naribus  auras, 
Et  nunc  demisso  quserunt  vestigia  rostro ; 
Et  produnt  clamore  feram,  dominumque  vocando 
Increpitant :  quem  si  collatis  effugit  armis,        80 
Insequitur  tumulosque  canis  camposque  per  omnes : 
Noster  in  arte  labor  positus ;  spes  omnis  in  illa. 


72.  Qmmtoqu€  venit speetabilis  actu.'\ 
MSS.  aetum:  pari  mendo  supra  ca- 
t4$o  pro  citfo :  Uo  pro  Uone :  unde  de- 
cesiit,  quod  hic  accrevit.  Luculen- 
tissima  autem  bsc  locutio  et  vere 
Gratiana.  Cynegetico:  primtts  ne- 
fuidquam  offenderet  actus,  V.  Ma- 
lim,  quanto  veniat :  vel,  quanto  ut  re- 
niat,  Heini. 

73.  Compeseatque  solum,']  Nihil  in 
boc  versu  desidero.  Astericum  tamen 
appositum  reliqui.  Sic  et  Lucanus 
elflgaoter  dlxit :  Undas  compescere  r«- 
smu,  GxsN.  Ita  MSS.  et  Al.  conjfis- 
emtque  Pith.  Compeseatque  solum, 
Tbuaiu  forte,  concutiatque  solum, 
Hbins. 

75.  QiMe /attfprima  Canum.]  Canes, 
pratacftim  venatici,  similiter  ut  equi, 
animoBi  generosique  sunt :  non  timidi, 
Don  cum  fnrore  audaces.  Gesn. — Au- 
dtieia  preeeps.  Mera  Gratii  -phrasis, 
de  cane  Hyrcano^  sed  prttceps  virtus, 
etc.  Pertinet  hoc  ad  genus  bellico- 
som,  quum  vorat  exiremo  (ut  ibi  canit) 
ffreteepe  diserimine  Mavors,  Ad  sa> 
gaces,  quod  sequitur :  Venandique  sa* 
gax  virtus.  Quibus  natura  sagax  et 
toUrtia  naris  ab  eodem  attribuitur  in 


Cyneg.  Tertium  genus  faciunt  illa  : 
viresque  sequendi ;  de  quo  in  Cyneg. 
ad  v.  200.  videsis.  De  tribus  bls  ge- 
neribus  quum  ita  distincte  hic  agatur, 
quis  auctorem  non  agnoscit  1  Nempe 
ipsum  Gratium  ;  qui  primus  inter  La- 
tinos  triplez  canum  genus  instituit. 
Vlit. 

77.  Naribus  auras.']  Noster  in  Cy- 
neg.  vers.  239.  celsisve  adprensat  na- 
ribus  auras,  Ubi  et  huac  iocuro  ex- 
plicui,  pag.  195.  Idem. 

79.  Et  produnt  clamore  ferum,^ 
Loquitur  enim  hic  de  canibus  agmina- 
tim  indagantibus,  qui  non  quiden 
semper  Hfia  vXax^  duzOiovrti:  indi- 
stincte  et  indesinenter  latrant;  sed 
tum  demum,  quum  ad  cubile  perve- 
nerunt,  Clamoreferam  produnt.  Hoc 
est,  quod  expressit  Maro  in  Geoig. 
iii.  411 :  Volutabris  pulsos  sUvestrUfus 
apros  Latratu  turbabis  agens,  etc 

80.  Effugit  arinis.]  Si  fera  domi- 
num  effugerit.  Gesn.  Locus  mendo- 
sus :  puto,  qwt  si  colUttis  effugit  armis : 
ut  ad  feram  referatur.  H. 

82.  In  arte  labor,]  Non  quod  ve- 
natio  pedestris  in  viribus  raagis,  quam 
arte  consistat ;  sed  quia  initio  irapfc- 


454 


P.  OVIDII  NASONIS 


Nec  tamen  in  medias  pelagi  te  pergere  sedes 
Admoneam,  vastique  maris  tentare  profundum. 
Inter  utrumque  loci  melius  moderabere  funem.  85 
Aspera  num  saxis  loca  sint :  nam  talia  lentos 
Deposcunt  calamos ;  at  purum  retia  litus. 
Num  mons  horrentes  demittat  celsior  umbras 
In  mare :  nam  varie  quidam  fugiuntque  petuntque. 
Num  vada  subnatis  imo  viridentur  ab  herbis.    90 

Objectetque  moras»  et  molli  serviat  algse. 
Descripsit  sedes  varie  Natura  profundi ; 
Nec  cunctos  una  voluit  consistere  pisces. 
Nam  gaudent  pelago,  quales  Scombrique,  Boves- 
Hippuri  celeres,  et  nigro  tergore  Milvi ;  [que, 


P&n^  dizerat  reliqua  animalia  ter- 
restria  suo  quodam  instinctu  agi,  qum 
ipsa  natura  monet,  vel  sequeado,  vel 
cominus  depugnando,  venari ;  quum- 
que  piaces  jam  yafritie'  quadam  aut 
hac,  aut  illac  ezcellere  docuerit,  ideo 
jam  subjicit,  arte  adversus  eos  uten- 
dum,  qui  non  natura  sua,  aut  viribus, 
aut  fuga,  sibi  semper  consulunt,  sed 
insuper  ingenio  et  fraudibus  certant. 
Hic  sensus  totius  digressionis,  et  hu- 
)ja  inavdSov,  Idem. — In  illa.  Cane; 
est  enim  dubii  generis  apud  Grsecos 
pariter  et  Latinos.  Gesn. 

86.  Aipera,']  Deest  verbum  aspice, 
vel  simile.  Idem. 

87.  At  purum  retia  litu$.']  Verbum, 
deposcit,  hic  subaudies.  Describit  au- 
tem  qualia  esse  oporteat  loca,  in  qui- 
bus  homines  piscentur,  et  quibus  uti 
debeant  instrumentis.  Cior. — Purum, 
Sine  saxis  et  algis.  MSS.  pucrum :  id 
est  pulchrum,  vel  curvum.  Vlit. 

89.  Quidam.'}  Pisces,  scilicet. 

90.  Num  vada.]  Post  hunc  deest 
versus  talis,  aut  similis :  "  In  fundo, 
soleatque  illic  se  pascere  piscis."    Kx 


Oppian.  Hal.  102.  sapplcTit  Vfitin 
hoc  modo :  '*  Gurgite  :  limon  bub 
quis  pascatur  arena." 

92.  Detcrifmt  ttdet  narMt.]  Verk 
Thuan.  ut  supra :  "  ...  Nam  varie 
quidam 'fugiuntque  petuntque."  Aa 
Dissepiit,  ut  in  Metam.  lib.  i  t  sed  ni- 
hii  temere  muta :  vide  Gifan.  Ind. 
Lucret.  Hkins. 

94.  Seombritpte,'}  Idem,  Scombrfu, 
Latin.  ^KOfippoCf  Gnece  :  Maetreil», 
Italice.  Marinus  in  arenosis  litoribus 
est.  CioF. — Bovetqttt,  Boves  Opptanos 
collocat  in  cceno  marts.  G.  De  Bo- 
bus,  iElianus,  lib.  i.  c.  20.  C. 

95.  Hippuri  celeret,']  Hipjmrvs  t 
caudae  equin»  similitudine  nomen  ac- 
cepit,  pinna  scilicet  a  capite  ad  caa- 
dam  deducta,  qu»  caudae  equiaB 
simillima  est:  hieme  latitat;  csttte 
tantum  capitur ;  camivonis  est,  dos- 
tris  litoribus  ignotus ;  Hispanis  cogni- 
tus,  a  quibus  vocatur  Lampuga,  Gis- 
caf.  CioF. — Milvi.  Milvus,  Latin«. 
'Ikpa^,  Graece.  Rondina,  Italice.  Pe* 
lagius ;  altius  volat,  quam  hirundo,  et 
ad  lapidis  jactum  :  id  autem  solet  fo- 


HALIEUTICON. 


455 


At  pretiosus  Helops,  nostris  incognitus  undis ;  96 
Ac  durus  XiphiaSy  ictu  non  mitior  ensis ; 
£t  pavidi  magno  fugientes  agmine  Thunni : 
Parva  Echeneis   adest,  mirum!   mora  puppibus 
ingens :  99 

Tuque  comes  ratium^  tractique  per  eequora  sulci, 
Qui  semper  spumas  sequeris,  Pompile,  nitentes : 
Cercyrosque  ferox,  scopulorum  fine  moratus : 


cere,  dum  timet :  it  gregatim  ;  licet 
edentiilus  sit,  carniTonis  tamen  est; 
linguam  igneam,  rttbicnndam  et  splen- 
dentem  habet.  Ij>bm. 

96.  At  pretiotut  Helop$,  nogtrit  tn- 
eognitut  undit,^  Plinius  nullum  ordi- 
nem  sequitur,  quanquam  pleraque 
expresait;  sed  post  alios,  qui  hic  se- 
quuntur,  de  Helope  ita  enotat:  He- 
iopen  quoque  dieit  ette  nottrit  incogni" 
tum  undit,  Quintilianus,  lib.  v.  ez 
Nostro  etiam  habet:  nee  Helopen 
nottro  mari  dueat,  An  ergo  in  Ponto 
tantum  nasd  credidit  Plin.  1  Dizerat 
emm:  "His  adjiciemus  apud  Ovi- 
dium  posita  nomina,  qu»  apud  ne- 
minem  alium  reperiuntur,  sed  for- 
taasis  in  Ponto  nascuntur."  Triplici 
errore.  Non  Oridii  hsBC  sunt,  sed,  si 
quid  probavi,  Gratii.  Nec  hic  tan- 
tum  Helopis  mentio;  sed  et  Ari- 
stotelesy  et  Hesiodus  Scuto  Herculis 
"BXKorat  ixBvc  indigitavit.  Denique 
non  in  Pooto,  sed  in  Pamphylio  tan- 
tnm  mari  capitur,  testibus  Columella 
et  2£Iiano.  In  eo  quoque  fallitur, 
quod  lib.  ix.  c.  17.  dicat  de  Acipen- 
aere :  "  Nullo  in  honore  est,  quod 
quidem  iniror,  quum  sit  rarus  inventu : 
quidam  eum  Eiopen  vocant."  Nostro 
contra  est,  pretiotui  Helapt;  qui  et 
iroXvr^roc  Epicharmo;  sed  ipse 
nbi  etiam  obloquitur  Plinius,  ut  os- 
iendam  ad  vers.  ult.  Vut. 

97.  Xip}uat,'\  Plinio,  cap.  zliz.  li- 
bro  iz.  Trygon  vocatur.  De  quo 
^lianus,  lib.  iz.  cap.  40.  et  lib.  ziv. 


cap.  22.  Oppianus,  lib.  ii.  Latine, 
Gladiut:  Italice,  Petce  tpada,  Ois* 
caferius.  Pelagiusest;  adCetaceam 
magnitudinem  pervenit:  rostro  est 
mucrooato,  utramque  mazillam  ro- 
stratam  habet :  inferiorem  tamen  bre- 
vem,  et  triangularem :  superiorem 
magis  osaeam,  duriorem,  longissimam, 
ensiformem.  Cior.  Ae  dunu,  bene 
scripti.  Heins. 

98.  Thunni.^  Tkunnut,  Latine. 
Qvwoct  Grace.  Tonno,  Italice.  Ubi 
primum  natus  est,  Latinis  Cordila; 
ubi  ad  sez  menses  pervenit,  PeUamt ; 
ubi  ad  annum,  Tkunnut  dicitur:  a 
verbo  Gneco  Ovvttv,  quod  est  cnm 
impetu  promoveri :  ubi  major  factus 
est,  &PKVV0C'  in  immensnm  auctui, 
Ktfrii»  Giscaf.  Ciop. 

99.  Parva  Eeheneit  adett,  minmf 
mora  puppibut  ingent,^  Plinius  iz.  cap. 
25.  "  £st  parvus  admodum  piscis, 
Echeneis  appellatus ;  hoc  carinis  ad- 
hsrente,  naves  tardius  ire  creduntur, 
inde  nomine  impositOy  etc. ;  dirb  rov 
rdc  viiac  ix^^*"  Puto,  Part»  £eM- 
neit,  vt  et,    Heins. 

101.  Pompile,}  Oppianus,  i.  186. 
penultimam  corripit:  '£y  KtivoiiQ  wf- 
furai  Kai  HopTriKoQ  Sv  irdrt  vavrcu 
aZjovrm,  Gesn.  De  Pompili  natura 
i^lianus  lib.  ii.  capite  15.  et  lib.  ziv. 
capite  33  ;  Plioius,  lib.  iz.  cap.  15.  et 
alibi.  Hic  autem  piscis  Neptuno  sa- 
cer  est,  quod  navigia  ad  portum  usque 
sequatur. 

102.  Cereyroiqu€i,']  KipKOvpoi  Op- 


466 


P.  OVIDII  NASONIS 


Cantharus,  ingratus  succo :  tum  concolor  illi 
Orphas,  caeruleaque  rubens  Erythinus  in  unda : 
Insignis  Sargusque  notis,  insignis  et  alis :        105 
Et  super  aurata  Sparulus  cervice  refulgens ; 
Et  rutilus  Pagur,  et  fulvi  Synodontes,  et  ex  se 
Goncipiens  Channe,  gemino  fraudata  parente. 
Tum  viridis  squamis,  parvo  Saxatilis  ore, 
Et  rarus  Faber,  et  pictae  Mormyres,  et  auri     1 10 


pMDo  circa  petraa  degnnt.  Apad 
FUd.  circa  fioem  lib.  zxxiu  perperam 
legitur,  Bobgyro»,  MSS.  Cercyroeaque : 
Plioiua ;  Cercyron  in  Kopulis  viven" 
tem.  Ita  dodum  ego,  et  pridem  Ges- 
neras*  Vulgo  Bopgyron:  moostroie. 
Foite:  S^tvum  Cercynun ;  quiay«rox 
hic  dicitor  a  Noatro.  Vlit. — CantkA* 
ruim  De  hoc  pisce  iElianut,  lib.  i. 
cap.  27. 

103.  Tum  concolor  ilU  Orj)kas,'] 
Plinius  ex  Ofidio  nomiDat  Orphumru- 
bentem,  Rhacinumque  puUum,  pcrpe- 
ram,  ut  apparet ;  oisi  coracinum  legas 
puUum;  et  forte  carmeo  uoom  hic 
desit.  Scio  quidem  etiam  Orphum 
rubere.  Graccis  'Op^c>  vel  'Op^dfQ 
Attice.  Gesn. 

104.  Erythinus.]  Plioius,  lib.  ix. 
cap.  16  et  52.  et  alibi.  Pelagius  est 
Aristoteli :  Oppiaoo  vero  litoralis :  io 
mari  tantum  reperitur. 

105.  Insignis  Sargug.]  Festus:  Sar" 
gus  piscis  genus,  qui  in  £gypiio  mari 
fere  nascitur.  Lucii. :  **  Quero  prK- 
clarus  Elops,  quem  i£gypto  Sargu' 
roovebit."  I)e  Sargo  Plinius  quio- 
que  in  locis,  et  il:)lianus  libro  i.  cap. 
24 ;  litoralis,  roarinus  ;  Auratis,  et 
Sparis  fere  siroilis,  latior,  roluodior 
tameo  est :  bis  parit,  Vere,  et  Au- 
turono :  plures  habet  uxores,  et  pro 
iis  certamen  init :  caprarum  est  aroan- 
tissimus.  Mulli  lutarii  reliquias  se- 
quitur.  V'lit. 

106.  Sparulus.]  Sparus  Auratae  si- 
roillirous  est,  adeo  ut  etiaro  piscaiori- 


bns  frequenter  iioponat.  Vcram  i»- 
tandiore,  minore,  et  nagis  uwipnji 
est  corpore.  OiacAr.-— £t  mtslw  Fsh 
gur.  Pager  vei  Pagrue,  Gtwm, 
^itypoQ,  quod  voraci«iniiis  lit;  ib 
Erythino  divertns  ett,  nt  no»tat  ]U»> 
deletins :  dittingvitnr  magiitodiM 
corporis,  et  latitadine»  et  iDsiii 
FaUitur  Joviut,  qni  Bagmm 
existimat,  qni  vnlgo  lUnianit  fVnt»- 
Uno,  et  GaUb  Nmrbonentibat  fW^ 
hu»  vocatur,  qunm  iit  potint  Eijlfcittt 
tit.  Cior. 

107.  Et  fuhoi  SyiMMfentefc] 

&>WC.  ffwaypsQ,  x6P^*  «« 
Dentii,  eumdem  piseem  tigni6€sat; 
noroen  enim  ab  extantibnt,  et  pfo- 
minentitibus  dentibut  impositnm  ctL 
Romanis  Dentule.  Giscaf.  De  e»> 
dem  i£Iianus,  libro  i.  cap.  49.  Cior. 

108.  Et  ei  »e  Concipint  Ckanm 
gemino  fraudata  parente..]  Idem  trt« 
dit  Plioius,  lib.  ix.  cap.  16.  et  lib.3!. 
cap.  ult.  loEM. 

1 10.  Ei  rarus  Fater.]  Faberhai, 
qui  xoXjccvc  Graecis,  vel  rev^,  Plunt 
Faber  dicitnr :  Romanis  petee  S.  Pie- 
tro:  Gallis  Dorce.  Captut  graatit 
suum  roore :  Roroae  in  fioTo  piseaiio 
frequens  est.  C. — Et  pictet  Marmyres. 
Mormures  gas«;  dicuntur :  Gmcti 
pofivpoi,  vel  popfivKoi.  Qood  rtitti 
noroen  hodie  Romaoi  imitari  vidct- 
tur,  a  quibus  MormilU  vocaatttf. 
Lyncis  puUis  in  lateribus  paraUeiis 
iusignis  est,  unde  ab  Ovidio  pictc 
dicuntnr.  Giscaf.  Cior. 


HALIEUTICON. 


4ff7 


iiys  imitata  decus :  tum  corporis  Umbrse 

rapidique  Lupi,  Percaeque,  Tragique. 

le  insiguis  caudse  Melanurus,  et  ardens 

lureena  notis,  M erulseque  virentes, 

ue  SU8B  Conger  per  vulnera  gentis ;    116 

(  duro  nociturus  Scorpios  ictu, 

uam  aestivo  conspectus  sidere  Glaucus. 


phona.'}  Aureique  eo- 
•  apud  Plininin  non 
fsophryn,  Gesn.  Aw 
Orata,  Italice.     Lito- 

et  in  marinis  stagnis 
ite  mediis  fervoribus, 
sexaginta,  ut  Glaucus, 
t ;  hieme  etiam  laborat ; 
vescitur ;  timidissiraus 
Umbrit.  Umbrara  alii 
unt,  et  alios  quoque 
'vidius  hic  pelagios  fa- 
m,  Scorpium:  litorales 
m  et  Mormylum.     Lu- 

fluminum,  etc.  Gesk. 
-ece,  quod  suo  natatu 
is  piscis  umbra  potius, 
iscis  intuentibus  appa- 
i :  Effugiens  oeulos  ce- 
hra  natatu.  Marinui 
i  saxosa,  et  herbis  vi- 
s;  camivorus  est,  et 
p. 

ftK.]  Plinius,  libro  iz. 
isonius  in  Mosella.  ubi 
15:  "  Nec  te  delicias 
rca,  silebo  Amnigenos 
lignande  marinis." — 
Mtro  Plinius :  Fr^eterea 
im,  et  placentem  eauda 
lis  ego  invicem  Gesne- 
n.  Ille  ex  Plinio  su- 
legebat:  Tum  viridit 
>  taiatilii  ore.  Ego 
a  illa  non  hinc  modo, 
kio  exstirpanda  censeo, 
ido :  Prsterea  Percam, 
laeenUm    eauda  Mela' 


nwrum;  quibns  vestigiatim  Noftmm 
expressit.  Qui  vero  parvum  Tragum 
potuit  dicere,  quem  ne  fando  quidem 
cognoverat,  ut  ipse  fatetur,  quumque 
nihil  tale  quid  hic  de  magnitndine 
ejus  traditum  invenisset?  Vut< — TVa- 
gique,  Oppiano  Msn»  et  Tragi  in 
coeno  maris  degunt  Gesn. 

113.  Laude  inngnis  caudm  Mela" 
nurus.'}  Aliter  videtur  tradere  iE3ia- 
nus,  libro  i.  cap.  43.  Ciof. 

114.  MeruUtque  virentes.']  Idem 
eodem  lib.  cap.  xix.  ejus  mentio  est 
apud  Plinium. — ^MSS.  Munera  nolis 
merelateque.  Vlxt. 

115.  Conger,']  '*  Congri,  (inqnit 
Gesnerus  ad  hnnc  locum,)  se  invicem 
maxime  vorant,  auctore  Aristotele." 
Si  id  verum  est,  leg.  Immititque  sust 
c.p.v.  genti,  Sed  quum  id  apud  ne- 
minem,  nec  quidem  in  Aristotelis  lib. 
inveniam,  prsplacet  mihi  lectio,  quam 
Pithoeus  edidit  ex  MSS.  caneer; 
prssertim  quum  Scorpius  sequatur. 
Reliqua  taraen  in  mendo  cubant. 
Forte:  ftue  per  vulnera  chtUt»  Vel, 
si  de  Congro  loquitur :  sui  per  vuU 
nera  dentis.  Vlit. 

116.  £t  capitis  duro  nociturus  Scor- 
pius  ietu.']  Ciacconus  legit,  Et  eaptus 
duro,  etc.  probabilis  admodum  con- 
jectura :  utpote  que  esdem  pflsne 
litterflB  sunt,  et  sensus  talis  requiritur ; 
Scorpii  autem  non  semel  mentio  est 
apud  iElianum,  et  apud  Plinium,  lib. 
ix.  cap.  51. 

117.  JEttivo  ndsre,'}  Exorto  Cane, 
id  estf  quo  osque  in  coelo  Canis  con- 

3  N 


458 


P.  OVIDII  NASONIS 


At  contra  herbosa  pisces  laxantur  arena, 
Ut  Scarus,  epastas  solus  qui  ruminat  escas ; 
Fecundumque  genus  Msense,  Lamyrosque»  Sma- 
risque,  120 

Atque  immunda  Chromis,  merito  vilissima  Salpa : 
Atque  avium  dulces  nidos  imitata  sub  undis ; 
£t  SqualuSy  et  tenui  suffusus  sanguine  Mullus : 
Fulgentes  Soleae  candore,  et  concolor  illis 
Passer,  et  Adriaco  mirandus  litore  Rhombus :  125 
Tunc  Epodes  lati,  tum  moUes  tergore  Ranse. 


ipicitur. — De  Glauco  ^ianiia  cap. 
17.  libro  i;  sed  ne  verbam  qaidem 
de  hoc,  quod  hic  Ovidius. 

119.  Ut  Seartu,  eptuUu  tolu»  pu 
rwninat  $seat.'}  Idem  auctor  libro  ii. 
cap.  54.  ubi,  quod  poeta  noeter  Eic 
adfirmat,  te  ab  aliis  accepine  testa- 
tur:  idem  fere  Plin.  ix.  c.  15.  et 
alibi. 

120.  Smaritqu*.']  De  hoc  pisce 
Plin.  libro  zzxii.  cap.  ult.  SmifruMqui, 
alii  legebant.  Meryxque  alius.  Hbins. 

121.  Salpa.]  SaXxf},  Grsce:  Sal- 
pa,  Italice.  Marinus  piscis  est,  et  in 
marinis  lacubus  vivit,  et  herbosa  are- 
na  laxatur  :  autumno  tantum  parit, 
sicut  et  Sargus ;  clarissime  audit ; 
erro  non  est,  stercore,  et  alga  vesci- 
tur.  CioF. 

122.  Atque  avium  dulces,  etc.]  Sola 
Fhucis  est,  quae  in  aquis  nidificat. 
Arist.  lib.  viii.  fine :  Movi)  S^  ^vkIq 
r&v  9a\arri(jjv  ixBviJV  ori^doQ  xoc- 
lirai,  etc.  Qus  ita  vertit  Plinius, 
lib.  ix.  c.  26  :  Eadem  piscium  sola  nt- 
dijicat  ex  alga,  atque  in  nido  parit, 
Lego  itaque  hoc  loco :  Atqike  avium 
Phycis  nidos  imitata. — Ingeniosissime 
Vlitius,  qui  videtur  felix  tam  hoc, 
quam  aliis  hujus  poematis  locis  egre- 
gie  a  se  illustratis:  sub  nomine  duLcit 
latet  nomen  piscis.  Heins. — Hardu- 
inus  ad  Plin.  lib.  ix.  cap.  26.  legit 


etiam :  Atque  Amum  Pkyei$  nidm 
tata  tub  undai,  Periiide  qoaai  Vfitfi 
Dotas  Damquam  inspexiaiet ;  Md  ae 
solet. 

123.  Et  Squabu,  etc]  lU  Ge» 
rus  et  recentiores.  Edd.  Ald.  et  Fltk 
et  Squalus  tenuL  Nmm  prinia  pollas 
producenda  est.  sive  ez  KJfaKcQ  coa- 
trahitur,  quod  Geaaero  Yisini ;  siif» 
ut  verisimilins,  a  aq[ual§a,  MSS.  A 
tqua  et  tenui,  Hic  itaqiie  malim: 
Et  tquatut  et  tanuL  £t  j^tieliiai  wofn 
ad  vs.  118.  relegare:  SquaU,  Sem- 
brique,  Bovesque,  Squatut  antem  idem, 
qui  squatina,  ut  ostendit  Gesn.  Vur. 
— Mullus.  GrsBce,  rpiyXa :  Italioe* 
Triglia.  Pelagius  est  Galeno:  Aii- 
stoteli  vero,  litoralis  :  Oppiano  antcB 
saxatilis  dicitur:  parit  ter  in  aano: 
DianflB  sacrificabatur.  OceanosSep- 
temtrionalis,  et  Oecidentmlia  hanc  oos 
gignit.  Carne,  alga,  concha,  et  ccaao 
vescitur.  Lepoiem  mariuum  ioaeqai- 
tur:  homini  nocuus,  et  eo  vesdtar. 

ClOF. 

124.  SoUet,']  Hujus  item  pisds  cte- 
berrima  apud  Plinium  mentio.  Cror. 

125.  Patter.1  In  coeoo  d^t  Op- 
pian. — Rhombut.  Juven.  Sat.  iv.  39: 
**  Incidit  Adriaci  spatium  adminbik 
Rhombi." 

126.  Tunc  Epodet  loti.]  Sic  etiw 
Pliuius  nominat  ex  Ovidio.    £x  ilii 


k 


HALIEUTICON. 


459 


Extremi  parent 

Lubricus  et  spina  nocuus  non  Gobius  ulla, 
Et  nigrum  niveo  portans  in  corpore  virus 
Lolligo,  durique  Sues,  sinuosaque  Caris : 
Et  tam  deformi  non  dignus  nomine  Asellus : 
Tuque  peregrinis,  Acipenser,  nobilis  undis. 


130 


(quod  aciaro)  Demo  hoc  BomeQ  posuit. 
IjopitUt  vulgo  dicuntur  ptsces  quidam 
plani  et  lati.  G.— MSS.  Ltporet  letu 
Flin.  ezcerpsit,  Epode*  lati  generis, 
Vlit. — Ran^,  Ranas  marinas  de  pis- 
cium  genere  intelligo.  G. 

127.  Poieunt.'}  Ald.  extremi  pof.* 
BISS.  et  Pith.  extremi  pareue.  *  Ego 
reliqaa  ex  Oppiani  Hal.  I.  initio  ita 
supplevi:  **  I^tremi  pascunt,  propter 
confinia  riptt,  Aut  fizs  scopulis  h»- 
rent,  Penueque  Sudesque."  Pemes- 
que  Sudetjue  ez  Plinio,  qui  hinc  cita- 
verat,  in  locum  hunc  postliminio 
reslitui.  Vut. 

128.  GofrttM.]  Gobii  vel  Cobii  in 
pelris  et  arenis  degunt  ^liaoo.  Lu- 
brieut  Gobii  epitheton  dizerim  : 
qiuunquam  Oliithot,  id  est  lubricus 
sui  generis,  piscis  est  Oppiano  prope 
ostia  fluviorum.  Gbsn. 

130.  Lolligo.]  Pelagia  est  Lolligo 
magna.  Gesn.  Plinius  multis  io  lo- 
cb :  iElianus,  in  libri  iz.  capite  52. 
Ez  mollium  genere,  sicut  Polypus,  et 
Scpia :  propriom  hahet,  inter  moUia 
ttt  volet,  et  volitans  Conche  adhs- 
rens,  et  ita  affixus,  aut  arena  sese 
suburrans,  tempestatis  signum  est: 
vivendi  spatinm  tam  Sepi»,  quam 
Lolligini  breve  est.  Naroque  paucis 
ezcerptis,  bimatum  non  complent: 
numqoam  illi  deest  copia  atramenti ; 
suis  promuscidibus  pisces  venatur. 
CiOF. — Durique  Suet,  Dirique  passim 
citat  Gesnerus.  Vlit. — Sinuosaque 
Cett,^  Prcclare,  ut  omnia,  hoc  vul- 
nus  sanavit  Pantagathus ;  legit  enim, 
Cettra,  £Bt  autem  Cestra,  piscis, 
qus  in  capite  habet  duos  aculeos, 


quibus  Thynnum  vel  mazime  infestat, 
ac  persequitur.  Aidus  Aldi  N.  repo- 
nebat,  Thetta ;  quo  de  pisce  Plinius» 
lib.  zzxii.  cap.  11.  Cior.  Carit,  libri 
scripti,  et  Pithoeus. 

132.  Tuque  peregrinit,  Acipenser, 
nobilit  undit'}  De  Acipeiuere  Plinius, 
lib.  iz.  cap.  zvii.  et  alibi.  Italice, 
Storione,  Gallice,  Etturgeon.  Sensit 
mecum  clarissimus  Muretus:  et  alii 
viri  eruditissimi,  inter  quos  Rondele- 
tius,  cap.  ult.  lib.  ziv.  id  litteris  con- 
signarunt.  At  aliter  Giscaferius,  qui 
hsc  notat  in  hac  secunda  editione. 
De  Acipensere,  inquit,  varia  est  inter 
scriptores  sententia,  quisnam  sit,  et 
quo  apud  nos  vocetur  nomine.  Jovius 
eumdem  esse  tuU  cum  Ellope;  U 
L6tard ;  idque  probare  contendit  non- 
nullis  argumentis.  Rondeletius  di* 
versos  esse  inter  se  ezistiroat;  £1- 
lopenque  squamosi,  AcipSnserem 
mustelltni  generis  ;  eumque  esse, 
qui  apud  nos  Sturio  vocatur:  quod 
quidem  non  paucis  rationibus  et  auc- 
torum  testimoniis  confirmat.  Paulus 
tamen  Jovius  Silurum  Sturionem  esse 
nostrum  arbitratur.  In  hac  tam  anci- 
piti  pugna  perdifficile  est  nosse  in 
utram  magis  partem  ioclinet  victoria. 
Hoc  tamen  animadvertendum  existi- 
mo,  mirum  videri  Acipenserem  ab 
Ovidio  peregrinum  vocari,  si  noeter 
Sturio  sit,  quum  non  procul  a  moeni- 
bus  Urbis  in  Tiberi,  vere  et  sstate 
Sturiones  laudatissimi  frequenter  ca- 
piantur.  Hoc  autem  argumento  facile 
credi  posse  alium  esse  Acipenserem, 
qui  e  remotis  maribus  Romam  vehi 
solitus  eiset.  Ciof. 


ARGUMENTUM  NUCIS. 

XX  AKTBOLOO.  OR;eC4.  X.  C.  20.  XPIOR.  I.  BRUNCX.  ANAL.  I.  P.  173. 

Bh^Uiv  mp^ffv  /u  'K-aptpxoiiivotc  ifvnwrw 

Hauri,  XiBopkfircv  leaiyvtov  thvroxiflC 
TL&vrajQ  V  &Kpkiiovdc  rt  coi  cMoXloc  6poidnvovc 

KficXaoyuu,  mmtvaic  xH^I"^  ptiSXoiMivti, 
ISMpimv  lifK&piroic  oifikv  wXiov  i^  yAp  ly«#yf 

AwrSaiittfv  lir*  i/Aj)v  S/Spcv  iKapm^Spow» 

Qaod  Epigramma,  sive  Platoni,  sive  Antipatro  Sidonio  tribaerit  Cnam  inter 
utnimqtte  disceptatur,)  nallas  tamen  ne^veris  quin  hinc  efflnxerit  Heffm 
sttbteqoentis  argnmentttm,  quod  juvenili  more,  et  primo  laxnriantis  ingeni 
impetu  amplificatum,  in  carmen  excrevit  non  fere  minns  qaam  dacentot  vtrsai 
complectens.    Grscuro  sic  vertit  Alciat.  in  Emblem. : 

Ludibrium  pueris  lapides  jadentibut,  hoc  me 

In  trivio  pofuit  nutica  cuni  Nucem  : 
Quse  laceris  ramis,  pentrictoque  ardua  libro, 

Certatim  fundis  per  latus  omne  petor. 
Quid  iterili  posset  contingere  turpiua  i  eheu  ! 

Infelix  fhictus  in  mea  damna  fero  ! 


NUX, 


E  L  E  G  I  A\ 


NUX  ego  junctavise,  quum sim sine  criminevita, 

A  populo  saxis  praetereunte  petor. 
Obruere  ista  solet  manifestos  pcena  nocentes, 

Publica  quum  lentam  non  capit  ira  moram. 
Nil  ego  peccavi ;  nisi  si  peccare  vocatur,  5 

Annua  cultori  poma  referre  suo. 
At  prius  arboribus,  tum  quum  meliora  fuere 

Tempora,  certamen  fertilitatis  erat. 


*  Sunt  qui  asseraQt,  hoc  opusculum 
de  N%ie$  hXao  adacribi  Nasoni :  ego 
vero,  ut  noD  negarim,  Ovidium  ju- 
venem,  et  adhuc  tironem  in  Musarum 
militia,  hasc  quasi  sui  prsexercita- 
menta  scripsisse,  meliora  quidem  fu- 
tuia,  si  in  provectiorem  aetatem  dis- 
tulisset;  sic  ipsius,  non  alterius  poetae 
partum  esse  asseverarim,  quod  ez  di- 
cendi  charactere  quivis,  vel  mediocri- 
ter  eruditus,  deprehendere  poterit.  M. 

1.  Nus  ego,  ttc,']  CoDtigit  hoc  for- 
tuna  quadam  huic  Elegiae,  ut  inter- 
pretem  nancisceretur  virum  saeculi 
decimi-sexti  lumen  ingens  et  decus, 
Desider.  Erasmum;  qui  si  tales  in 
Ovidinm  omnem  curas  extendisset,  viz 
equidem  sentio  quid  agendum  posteris 
reliquisset.  Jam  ab  hoc  versu  primo, 
leonis  unguem  seutias,  in  expouendo 
qua  potissimum  arte  Noster  lectorem 
secum  in  rem  mediam  rapiat;  et, 
omiasis  quibuscumque  praeludiis,  id 


statim  de  quo  agitur  det  intelligen- 
dum.     Juncta  vut.   Proxima,  conti- 

2.  Petor,']  Percutior.  Val.  Maxim. 
lib.  v.  cap.  3.  Lycurgut  uepe  lapidi' 
btu  petitut  ett, 

3.  Obruere.]  Proprie.  Diciturenim 
elegantissime,  saxis  et  lapidibus  ali- 
quem  obruere, 

6.  Nisi  si  pecearefatemur.1  Voeatur 
praBtuli :  eadem  varietas  II.  Pont.  ii. 
19 :  "  Utque  magis  cauti  possunt  ti- 
midique  videri."  Ubi  vocari  codd. 
nounulli.  Peccare  etiam  pro  peccato, 
Terent.  Andr.  act.  v.  sc.  3.  v.  55. 
Si  id  peecare  est,  fateor  id  quopu* 
Unde  hic  fatemur  posset  defendi.  Nec 
tamen  doeetur  admodum  displicet,  ut 
sit  pro  ostenditur,  probatur :  ila  Te- 
rent.  Adel.  i.  2. 45.  te  plura  in  hac  re 
peccare  ostendam, 

6.  Referre  $00.1  Meo,  Bodleianus  a 
manu  secunda. 


462 


P.  OVIDII  NASONIS 


Quum  domini  memores  sertis  omare  solebant 

Agricolas,  fructu  proveniente,  Deos,  10 

Saepe  tuas  igitur,  Liber,  miratus  es  uvas : 

Mirata  est  oleas  ssepe  Minerva  suas. 
Pomaque  Isesissent  matrem ;  ni  subdita  ramo 

Longa  laboranti  furca  tulisset  opem. 
Quin  etiam  exemplo  pariebat  femina  nostro ;      15 

NuUaque  non  illo  tempore  mater  erat. 
At  postquam  platanis,  sterilem  prsebentibus  um- 

Uberior  quavis  arbore  venit  honos ;  [bram, 

Nos  quoque  fructiferse,  si  nux  modo  ponor  in  illis, 

Ccepimus  in  patulas  luxuriare  comas.  20 


9.  Qttum  domini  tnemoret  tertis,  etc.] 
Memores  scilicet  tuoc  agricol»,  cui 
Deoram  arbor  anaqosque  erat  sa> 
crata,  Deum  huQc»  id  est,  ipsam  ar- 
borem,  sertis  oraabantyquum  fractuum 
proventus  votis  respondisset.  Hinc 
liber  tuas  uvas,  et  oleas  Minerva 
mirabantur, 

10.  Agrieolas,  fructu  proveniente, 
Dmm.]  Lege,  AgricoUu  DeoSt  quicquid 
libri  veteres  dissentiunt.  Met.  viii. 
236  :  **  Coeptus  ab  agricolis  superos 
pervenit  ad  omnes  Ambitiosus  ho- 
nos."  Posset  et  Agricolam  Deum  legi ; 
quemcumque  Deum  agricolam.  Sic 
Tibullus,  libro  I.  Eleg.  i.  19 :  "  Et 
quodcumque  mihi  pomum  novus  edu- 
cat  annus,  Libatum  agricoltc  ponitur 
ante  Deo**  Ubi  nihil  mutandum : 
quamquam  Agricolas  ante  Deos  non- 
nulli  legunt :  aut  si  quid  mutetur,  pro 
lihatum,  libens  reponam,  libandum, 
Proveniente,  Beismannus  explicat 
pnrcoci  fructu :  sed  quis  ita  veterum 
loquitur?  provenirCt  proventus  millies 
de  fertilitate  tam  hominum  et  anima- 
lium,  quam  agrorum  apud  veteres  oc- 
currit.  Buum.  Prteveniente  tii  veiu^ 
lectio. 

12.  Oleas,]  Pro  oiivis  dixit.  Contra 


Maro  in  Bucol.  oUvam  pfo  olct,  m- 
quiens:  IncumbenM  tereH  Demem  sk 
ectpit  o/ttMT.  Est  enim  oUa  nibor,elim 
bacca.  Licet  hic  in  proprio  qooqoe 
significatu  pro  arbore  dictam  acdpere 
possimus.  Sed  nieUor  tameii  prior 
sententia :  nam  supra  non  ▼itea,  sed 
uvasdixit.   Mar. 

13.  Matrem,^  Arborem  icilicet,  qvs 
poma  tulit,  quorum  pondere  oppressa 
fuisset,  ni,  etc.  lu  Plin.  libro  xiL 
Rami  in  excelsum  emieant,  sy/oMa 
muUitudine^  vasto  matris  corpore, 

14.  Longa  laboranti  ramo,'}  Fatis- 
centi,  pr«  multitudine  fractuum.  Sic 
alibi  Noster,  Remed.  Am.  175 :  "  As- 
pice  pomoram  curvatos  pondere  ra- 
mos,  Ut  sua,  quod  peperit,  vix  ferat 
arbor  onus.'' 

16.  Nullaque  non  illo  tempore  mater 
erat.l  In  mores  aetatis  sue,  data  oc- 
casione,  erumpit ;  et  feminas  tai^t, 
quas  non  modo  non  fertilitatis  honortm 
expetebant,  sed  et  conceptos  foetus 
nefandis  artibus  in  ipso  sspe  utere 
necabant. 

19.  Nos  quo<[ue  fructiferdt,]  Frugi- 

fertt  scripti  plerique ;    nec  respuen- 

dum.    Jurisconsulti  certe  tam/ni^'- 

feras  arbores,  qixnm  frwtiferat  agnos- 


NUX,  ELEGIA. 


463 


Nunc  neque  continuos  nascuntur  poma  per  annos ; 

Uvaque  Isesa  domum,  laesaque  bacca  venit. 
Nunc  uterum  vitiat,  quse  vult  formosa  videri ; 

Raraque  in  hoc  sevo  est,  quee  velit  esse  parens. 
Certe  cfgo,  si  numquam  peperissem,  tutior  essem. 

Ista  Clytemnestra  digna  querela  fuit.  26 

Si  sciat  hoc  vitis,  nascentes  supprimet  uvas ; 

Orbaque,  si  sciat  hoc^  Palladis  arbor  erit. 
Hoc  in  notitiam  veniat  maloque  pyroque ; 

Destituent  silvas  utraque  poma  suas.  30 


cunt  Fm^tratmn  Cdainella  non 
semel  meminit.  Tadtns  de  Germa- 
nia :  SatU  ftrax,  frugiftrarum  arbo- 
rumimpatwns,  B.  Si  wux  modo  jfOHtr 
in  iUit,  Modeste  nimium  viz  se  inter 
/ruetiftrat  arboret  ponit  recensendam. 

20.  Luxuriart.l  Eleganter  hoc  de 
arbofibus  late  crescentibni.  Sic  xiv. 
Met.  629 :  "  Qua  modo  luiuriem  pre- 
mit,  et  spatiantia  passim  Brachia  com- 
peicit.*' 

21.  Nune  ntqut,}  Malaerim,  hine 
nequt:  caiisam  reddit  infoeconditatis. 
Hsnfs. 

21,  22.  Continuet  per  annot.'}  Non 
uno  quoqne  anno,  ut  quondam.  {/oo- 
que  Uaa,  Uttaque  baeea,  Lgtat  dicit, 
qnia  jam  non  Baccho  nec  Minenr» 
soUti  honores  persolvuntur ;  neglecti- 
que  Dei  svas  quoque  arbores  negli- 
gunt:  unde  6t  ut  nec  uva  nec  baeea 
domum,  id  est  apud  agricolam,  ad- 
ferantur. 

23.  Nune  uterum  vitiat,  etc.]  Varie 
exhibent  codices  hunc  locum,  sed 
prsefero  receptam  a  viris  doctis,  et  de 
abortu  intelligo,  qui  medicamentis  cu- 
ratus,  vitiat  uterum,  ne  facile  iterum 
concipiat.    B. 

26.  Itta  Clytemnettra  digna  querela 

fuit,']  Tutior  etenim,  si  nuoquam  pe» 

perittet  Clytemnestra,  quae  Orestem 

tulit,  a  quo  postea  interempta  fuit. 


Sed  juste  minus,  quam  Nux,  questa 
fuisset,  quum,  occiso  conjuge,  soelua 
ipsa  scelere  provocaverit. 

27.  Nateentet  tupprimat  uvat,']  Vel 
in  ipso  nascendi  tempore  premat; 
enasci  vetet.  Jam  de  verbo  hoc  lup" 
prvmere  diximus,  eo.  sensu  accipienp 
dum. 

28.  Orbaqu^PaUadit  arbor  erit,] 
Ipsam  se  fructibus  suis  orbaret. 

29.  Hoe  in  notitiam  veniat,  etc] 
Discant  hinc  (ex  iis  que  patior,)qnid 
ipeis  servetur;  et  mox  quos  ferunt 
fructus,  arbores  suas  dettituent,  quss 
nihil  tuuc  aliud  quam  tilwt,  et  inutile 
Ugnum,  focis  dettinatum, 

30.  Utraque  poma  mmu.]  Post  hunc 

versum  in  multis  codicibus  adscripti 

erant  ineptissimi  qnidam  versus,  quas 

Monachorum  sordes  lacile  produnt: 

"  Audiat  hoc  prunus,  dare  desinet 

utile  munus :   Audiat  hsc  cerasUf 

stipes  inanis  erit.    Audiat  hcc  ficus, 

ficu  privabit  amicum  (yel  amicoa.) 

Escule,  ne  parias !  ne  quoque  tn  pe- 

reas.   Fraxinus  horroris  causam  quvm 

vestit  honoris. . ."  £t  hec  ipsa  etiam 

diverso  modo  leguntur  in  codicibns,  et 

multa  etiam  deesse  hujus  poetastri, 

indicium  dabat  Junianus  codex,  ubi 

inter    primum   et  secundum  versum 

intervallum  erat,  unde  excidisse  qu«* 

dam  constat.   Burm. 


464 


P.  OVIDII  NASONIS 


Quaeque  sibi  vario  distinguit  poma  colore, 

Audiat  hoc  cerasus^  stipes  inanis  erit. 
Non  equidem  invideo :  numquid  tamen  uUa  feritur, 

Quse  sterilis  sola  conspicienda  coma  est  ? 
Cemite  sinceros  omnes  ex  ordine  truncos/        35 

Qui  modo  nil,  quare  percutiantur,  habent. 
At  mihi  saeva  nocent  mutilatis  vulnera  ramis ; 

Nudaque  decerpto  cortice  ligna  patent. 
Non  odium  facit  hoc,  sed  spes  inducta  rapinsB. 

Sustineant  aliae  poma ;  querentur  idem.         40 
Sic  reus  ille  fere  est,  de  quo  victoria  lucro 

Esse  potest :  inopis  vindice  facta  carent. 
Sic  timet  insidias,  qui  scit  se  ferre  viator, 

Quod  timeat :  tutum  carpit  inanis  iter. 
Sic  ego  sola  petor,  soli  quia  causa  petendi  est : 

Frondibus  intactis  cetera  turba  virent.  46 


31.  Vario  colore,  Sic  varut  uwt 
apud  ColumellaiD.  DUtinguit.  Ves- 
tit  iua  potna  eolore,  Lovan. 

35.  Sineeros.'}  Id  est integros  et  ills« 
80S.  Ovid.  IV.  Pont.  ix.  10 :  "  Et 
mea  sincero  curreret  axe  rota.  Douza. 

38.  Decerpto,}  Licet  nonnulla  ex 
manuscriptts  exemplaribus  habeant 
detecto,  tamen  legendum  omnino  est, 
ut  in  pluribus  exemplaribus  legitur, 
decerpto:  quod  participium  ante  ocu- 
los  ponere  videtur  vulnera  illa,  qun 
cortice  illiso  et  detracto  a  saxis  carp- 
tim  inferuntur  arboribus.    Mar. 

41.  Sic  reM.'^  Fit  reus  ille  fere  ex 
Vaticano  legebat  olim  Heinsius.    Sic 

facere  reum  Suet.  Tib.  8.  et  passim 
alii.  De  quo  victoria  lucro,  In  multis 
kgitur,  victoria  Ueta,  etiam  in  MSS. 
unde  suspicor  lectionem  ab  alio  emen- 
datam :  Utta  autem,  lucrosa,  trium- 
pho  digna.    Fabr. 

42.  Inopis  vindice  facta  carent.l 
Non  est  qui  pauperem  ab  injuria  vin- 
dicet,  toeatur. 


43.  Qut  sctt  se /crrt  vtafor.]  Qui 
Itmcat.]  Ant  Ieg«ndam  ett,  cnt  (*- 
meat,  aut  quod  positttm  est  pro  quire ; 
ut,  non  est  quod  mnuau  Ebasmts. 
Maff.  liber,  Cur  timeat.  Vere. 

44.  Tutum  carpit  inanit  iterj]  Inanit 
viator,  qui  nihil  fert  aecom,  unde  t 
latronibus  impetatur.  Eodem  sensQ 
vacuus,  apud  Juv.  Sat.  x.  v.  22: 
"  Cantabit  vacuus  coram  latrooe  via- 
tor." 

45.  Soli  quia  cauta.'\  Soli  mdki  CBUte 
Neapol.  quia  frut.tut  ctntsa,  alios. 
Petendi  passive  dixit :  causa  cor  pe- 
tar,    Eras. 

47.  Nam  quod  habent  fTuticts  ak- 
quando  proiima  nostro.l  Pro  aliquaad», 
legendum  alii  quoque,  cum  MOTeti  oo- 
dice.  Lovaniensis  ex  Dostrii,  et  Fa- 
bricii  codeiQ,  alioquin.    H. 

48.  Fragmina,  qutt,  l^to,  etc.]  Ra- 
mos  intellige»  qui  saxis  petiti,  io  ilios 
ex  arbore  vicina  resultantibus,  fneti 
circa  Nucem  ipsam  jacent. 


NUX,  ELE6IA. 


465 


Nam  quod  habent  frutices  aliquando  proxima  nobis 

Fragmina,  quae  laeso  vimine  multa  jacent ; 
Non  istis  sua  facta  nocent :  vicinia  damno  est. 

Excipiunt  ictu  saxa  repulsa  meo.  50 

Idque  fide  careat ;  si  non,  quse  longius  absunt, 

Nativum  retinent  inviolata  decus. 
Ergo,  si  sapianty  et  mentem  verba  sequantur, 

Devoveant  umbras  proxima  queeque  meas. 
Quam  miserum  est,  odium  damnis  accedere  nostris ; 

Meque  ream  nimiae  proximitatis  agi !  56 

Sed,  puto,  magna  mei  est  operoso  cura  colono. 

Invenias,  qui  detnil  mihi,  praeter  humum. 
Sponte  mea  facilis  contemto  nascor  in  agro : 

Parsque  loci,  qua  sto,  publica  pene  via  est.   60 
Me,  sata  ne  Isedam,  quoniam  sata  laedere  dicor, 

Imus  in  extremo  margine  fundus  habet. 
Non  mihi  falx  nimias  Saturnia  deputat  umbras : 

Duratam  renovat  non  mihi  fossor  humum. 
Sole  licet  siccaque  siti  peritura  laborem,  65 

Irriguae  dabitur  non  mihi  sulcus  aquse. 
At  quum  maturas  fisso  nova  cortice  rimas 

Nux  agit,  ad  partes  pertica  saeva  venit : 


53«  Ergo  <t  sapiant,  etc.]  Si  tnent, 
igitur  arboribas  illis ;  li  quid  possent 
capere  mente,  et  mentem  haoc  verba, 
qmbus,  quid  aentiant,  expriroerent, 
lequerentur,  sapienter  faciant,  fata- 
lem  hanc  ipeis  vicinitatem  Diiis  de« 
voveodo. 

55.  Odium  damnU  accedere  nottrii,'] 
Eleganter  in  uno  codice,  accrescere: 
de  qua  voce,  cum  rf  accedere  confusa, 
vide  Heins.  ad  Val.  Flac.  lib.  i.  178. 

61.  QMoniam  sata  Utdere  dieor,'] 
Callide,  nec  inficiatur,  quod  niani- 
festum  est :  nec  agnoscit,  qood  erat 
obfuturum.   £ba8m. 

VOL.  V. 


62,  ffRus.]  Imui  fundut,  pro  ager 
poetremuti  quoroodo  Faber  imut,  in 
extrema  vici  parte  habitans,  apud 
liorat.  in  Art.  Poet.  Sic  primafabula, 
exirema  platea,  medius  Janut, 

63.  Non  mihi  falx  nimiat  Satumia, 
etc]  Non  hic  Satumia  falx  insigne 
TempcTxt,  Kp^vov;  sed  Saturni,  ut 
pote  cui  vitis  et  frugum  disciplina 
competeret. 

66.  SuUtu  aque^']  Multi  libri,  sue- 
cut :  nil  muta.   In  tribus  erat,  rivut. 

68.  Pertiea  itevaJ]  Longa,  duo  libri : 
ut  in  istis  Ovidii,  iii.  Fast.  117:"  Fer- 
tica  suspensos  portabat  longa  mani- 
dO 


466 


P.  OVIDII  NASONIS 


Pertica  dat  plenis  immitia  vulnera  ramis ; 

Ne  possim  lapidum  verbera  sola  queri.  70 

Poma  cadunt,  mensis  non  interdicta  secuadis : 

Et  condis  lectas,  parca  colona,  nuces. 
Has  puer  aut  rectus  certo  dilaminat  ictu  ; 

Aut  pronus  digito  bisve  semelve  petit. 
Quattuor  in  nucibus,  non  amplius,  alea  tota  est ; 

Quum  sibi  suppositis  additur  una  tribus.       76 
Per  tabulae  clivum  labi  jubet  alter ;  et  optat 

Tangat  ut  e  multis  quamlibet  una  suam. 


plos."  H.    Sc^va  Palat.  et  mox  Nea- 
polit. 

7 1 .  Mensis  non  interdicta  iecundit.Jl 
Fuit  tempus,  quum  noQ  modo  doq 
interdicta  nux  meniis  secundist  quae, 
sublatis  primis,  elegaoti  apparatu  in- 
stniebantur ;  sed  et  ipsis  ornamento 
erat.  Horatius,  Serm.  libro  II.  Satyr. 
ii.  121  :  "  — ^Tum  peosilis  uva  se- 
cundas  Et  nux  oruabat  mensas,  cum 
duplice  ficu." 

73.  Haspuer,  etc.'}  Nihil  addubito, 
quin  Ovidius  ita  scripserit  hoc  car- 
men  :  Has  puer  aut  certo  rectas  dita- 
minat  icln.  Siquidem  dilaminare  dixit, 
pro  in  duas  laminas  diducere.  Id  fit 
quoties,  solutis  commissuris,  finditur 
nux  in  duas  partes.  Unde  paulo  post 
laminam  vocat  putamcn  6ssile.  Illud 
interim  erat  artis,  certo  ictu  tangere 
commissuram.  Nam  dilaniandi  ver- 
bum,  quod  in  Aldinisquoquecodicihus 
legitur,  etiam  carminis  ratio  respuit. 
Porro  quod  ait,  Rectas,  opponitur  illi 
quod  mox  sequitur,  Pronas,  hoc  est, 
transversas.  Suspicor  autem  hunc 
esse  lusum,  quo  findimus  etiam  mala 
praedura.  Imponitur  index  sinistr» 
mali  pedunculo,  et  in  hunc  pugnus 
dexter  subito  impingitur.  In  impetu 
ac  celeritate  sita  est  victoria.  Etenim 
si  leviter  impingas,  et  digitum  oflTen- 


dis,  nec  iindis  malum.  Erasm.  IX- 
laniat  multi  ez  scriptis.  Unde  Em- 
mus,  dilaminat :  ingenkMe ;  qMBOib 
et  codex  Mediceas,  com  prieca  cdi- 
tione :  etsi  verbum  id  sit  iiOvirai,eerte 
Laminam  nucis  infra  hic  idem  sKlor 
appellat. 

76.  Quum  nbi  suppotitisJ]  Elcgas- 
tissime  descripsit  ale«  iUod  geoM» 
quum  pueri  castellatim  sibi  meei 
construunt,  quas  procul  distautes  a 
everterint  nuce  emis8a,quotqaot  em- 
sae  fuerint,  atque  etiam  quse  dispositc 
sunt  infra  eversas,  omnes  lucrantnr. 
Hinc  quidam  apud  Tranquillum  is 
Augusto  cap.  83.  leguot  sic  illsd 
membrum :  **  Animi  laxandi  caasa 
modo  talis,  aut  casteltatis  nucibes  h- 
debat  cum  pueris  minutis.**  Tranqiiilli 
tamen  plura  exemplaria,  Ocetlatis  m- 
cibus ;  id  est,  perforatis  instar  oceUo- 
rum,  scriptum  habent. 

77.  Per  tabuUt.']  Altera  IttdeBdi 
species  est,  ut,  dispositis  ia  serieB 
nucibus,  per  tabulam  declivem  fol- 
vatur  nux  :  quae  si  tangat  quam  opor- 
tet,  vincit  qui  misit.  Erasm.  CHtnm, 
declivitatem  et  deacensum.  Viigil.  ia 
Bucol.  IX.  V.  7  :  Q^a  se  subduttn 
coUes  Incipiunt,  moHique  jugum  ii' 
mitlere  clivo.  Mar. 


NUX,  ELE6IA. 


467 


Est  etianiy  par  sit  numerus  qui  dicaty  an  impar : 

Ut  divinatas  auferat  augur  opes.  80 

Fit  quoque  de  creta,  qualem  cceleste  figuram 

Sidus,  et  in  Greecis  litera  quarta  gerit. 
Haec  ubi  distincta  est  gradibus,  qui  constitit  intus, 

Quot  tetigit  virga,  tot  rapit  inde  nuces. 
Vas  quoque  seepe  cavum,  spatio  distante,  locatur ; 

In  quod  missa  levi  nux  cadat  una  manu.        86 


79«  Est  etiam,  par  sit.J  SIc  hodie 
«{Qoqne  ludentes  pueros  conspicimus. 
Nuces  enim,  quotquot  voluerint,  ma- 
nibus  premunt,  et  tanquam  problema 
quisque  compari  suo    proponens  in- 
tent^at,  par  insit  numerus,  an  impar : 
qaod  si  ille  divinaverit,  omnes  nuces 
•mafert:   sin  minus,   totidem   amittit. 
Hujns  ludi  meminit  et  Flaccus  in  Ser- 
monibus,  dnm  pueriles  ludos  recenset, 
inquiens  :  Litdere  par  impar,  equitare 
dn  arundine  Innga,  Nec  vero  nucibus 
tantum  aut  castaneis  ludere  par  tm- 
par  soliti  erant   antiqui,  sed   etiam 
nummis.    Legimus  enim  apud  Tran- 
qnillum,    Augustum    sic     ad    filiam 
icripsisse :  "  Misi  tibi  denarios  du- 
centos  et  quinquaginta,  quos  singulis 
conTivis  dederam,  si  vellent  inter  cce- 
nam,  vel  talis,  vel   par    impar   iu- 
deie."   Idem. 

80.  Ut  divinatat  avferat  augur 
opei.Jl  Ut  toUat  victor  puer  opest  nuces 
scilicet!  quarum  numerum  divinando 
coojecerat.  Totus  hic  pleuus  elegan- 
tia  locus ;  et  varius  semper  poeta  in 
describendo  varios  puerorum  lusus, 
cum  ipsis  videtur  colludere ;  neque 
ideo  rerum  gravitatem  verbis  usquam 
clevat. 

81.  Fit  quoque.']  Tertium  lusus  ge- 
nus  describit.  £x  creta  pingitur  am- 
pla  figura  triangula,  qualem  habet 
apud  Gnecos  AiXra  majuscula  forma 
scriptum.  Eamdem  figuram  apud 
.£gyptios  cursu  suo  facit  Nilus  :  unde 
et  loco  nomen  inditum.    £t  huic  si- 


milis  ostenditur  in  ccelo  super  caput 
Arietis.  Hac  notant  tres  stells,  dua- 
bus  lineis  aequalibus,  tertia  breviore : 
sed  quae  in  angulo  stellam  clariorem 
habeat,  Grsci  dtKrwTov  appellant. 
In  lineis  itaque  pictis,  certis  inter- 
vallis,  quos  hic  gradut  vocat,  dispo- 
nuntur  nuces.  Puer  qui  stat  in  roe- 
dio,  jactu  virgs  quot  tetigerit,  tot 
aufert.  £rasm. 

84.  Quot  tetigit  virga,  tot  capit  ipsa 
nuces.']  Ipse  nonnulli,  ille  duo.    Sed 
vetus  editio,  codex  Regius,  et  Lan- 
germanni  recte,  tot  capit  inde :  quare 
et  in  superiori  versu  scribendum,  ^t 
eoristitit    intus ;    non,    qtut.     Heins. 
Legebat  vero  Sentlebius:  "...  Que 
constitit  intra  Quot  tetigit  virgas,  tot 
capit  inde  nuces."     £t  ita  explicat  : 
Delta  Grscorum    triangulari    forma 
pingebatur,  idque  gradibus  invicem 
distinguebatur.    Colludentes  ergo  pu- 
eri  procul  stantes  nuces  singulas  in 
Deltoton  mittebant,  et  cujuscunque 
nux  in  illo  scheroate  coosistebat,  tot 
lucrabatur  nuces,  quot  tangebat  vir- 
gas,  seu  lineas ;  si  vero  nux  missa 
Deltoto  penitus  emigrasset,  missio  ista 
erat  irrita,  et  alius  ex  sociis  admit- 
tebatur.      Recte,  ut    quidem    puto, 
Sentlebius,  qui  uberius  hunc  locum 
illustrat :  nam  consistere  nux  dicitur, 
quae  e  manu  emissa  et  evoluta,  quies- 
cit  et  cursum  finit,  ut  millies  ea  vox 
occurrit.     Burm. 

85.    Vas    qtuMjue.]  Meminit   hujus 
lusus   et  Persius :    Et  angtatm  eoUo 


468 


P.  OVIDII  NASONIS 


Felix,  secreto  quae  nata  est  arbor  in  arvo ; 

Et  soli  domino  ferre  tributa  potest ! 
Non  hominum  strepitus  audit,  non  illa  rotarum; 

Non  a  vicina  pulverulenta  via  est.  90 

Illa  suo,  quaecumque  tulit,  dare  dona  colono, 

Et  plenos  fructus  adnumerare  potest. 
At  mihi  maturos  numquam  licet  edere  foetus ; 

Ante  diemque  meae  decutiuntur  opes.  94 

Lamina  moUis  adhuc  tenero  dum  lacte,  quod  intro 

Nec  mala  sunt  uUi  nostra  futura  bono :       [est; 
Jam  tamen  invenio,  qui  me  jaculentur ;  et  ictu 

Praefestinato  munus  inane  petant. 
Si  fiat  rapti,  fiat  mensura  relicti ; 

Majorem  domini  parte,  viator,  habes.  100 

Saepe  aliquis,  foliis  ut  nuda  cacumina  vidit, 

Esse  putat  Boreae  triste  furentis  opus. 
i£stibus  hic,  hic  me  spoliatam  frigore  credit : 

Est  quoque,  qui   crimen   grandinis    esse  pu- 
tet. 


non  fallier  orcte.  Singuli  pueri  de- 
ponunt  nuces  aliquot  in  orcam,  id  est 
ollffi  genus  :  deinde  ex  intervallo  sin- 
guli  per  vices  petant  os  oUae;  qui 
Bolus,  aut  fiequcntius,  imraiserit,  au- 
fert  orones  nuces.  Eimsm.  Quamvis 
Scholiastes  Persii,  quisquis  ille  sit, 
huc  referat,  ad  Talorum  jactum  eit 
referendum. 

92,  Ei  pUnos  frnctus  adnnmerare 
potcst,]  Proprie  usus  est  verbo  adnu" 
tneraiidi,   Cior. 

93.  At  milii  maturos.']  Rursus  ma- 
nuscriptura,  At  mihi  materjios :  quod 
sequentia  declarant  non  plane  esse 
ineptum  ;  nam  ad  arbores  traosferri 
modo  diximus.    Fab. 

95.  lAimina  moUis  adhuc  tenero  dum 
lact€f  etc.]    Dum  succus  est  adhuc 


lacteus  magis,  quam  nacleus.  Sic  dc 
frumentis  Virgil.  Georg.  i.  315.  qttom 
"  . . . .  In  viridi  stipula  laetentia  tiir> 
gent."  Lamina  (xnticem  de^Bal, 
quse  mollis  primum,  et  qoasi  lactM, 
sensim  durescit,  6tque  matoritatt 
lignum,  et  quidem  dtirissimum. 

99.  Si  Jial  rapti,  etc.]  Ut  ubiqae, 
malum  hic  exaggerat,  ex  modo  ra- 
pince.  Non  solum  fraudatur  domioas, 
sed  plus  aufert  raptor;  qui  si  dimi- 
diam  saltem,  non  vero  majorem  tol- 
leret  partem ! 

103.  jEstibus  hic,  kic  me.]  Odiosa 
repetitio  et  ingrata  rov  hie:  scribe 
cum  Neapolitaao  :  **  i^tibusAic,  aliv 
spoliatam  frigore  credit."  B.  Sic 
Metam.  libro  i.  293 :  **  Occupat  hic 
collem  ;  cymba  sedet  alter  adttBca." 


NUX,  ELEGIA. 


489 


At  mihi  nec  grando,  duris  invisa  colonis,  1 06 

Nec  ventus  fraudi,  solve,  geluve  fuit.        [cem ; 
Fructus  obest ;  peperisse  nocet ;  nocet  esse  fera- 

Quaeque  fuit  multis,  et  mihi  prseda  malo  est. 
Preeda  malo,  Polydore,  fuit  tibi :  praeda  nefandae 

Conjugis  Aonium  misit  in  arma  virum.  110 

Hesperii  regis  pomaria  tuta  fuissent ; 

Una  sed  immensas  arbor  habebat  opes. 
At  rubus,  et  sentes  tantummodo  laedere  natae, 

Spinaque  vindicta  cetera  tuta  sua  est. 
Me,  quia  nec  noceo,  nec  obuncis  vindicor  hamis, 

Missa  petunt  avida  saxa  proterva  manu.       116 


106.  Nec  ventusfraudi,']  Fraut  ver- 
bam  Jaris.  Alii  perperam  leguot, 
damno:  quod  glosseroa  est.  Terent. 
in  Heautontim.  act.  iii.  sc.  i.  v.  33 ; 
"  In  eamdem  fraudem  ez  hac  re,  at- 
que  ez  illa  incides." 

107.  FruQtta  (Ant ;  peperwe  nocet ; 
nocet  em  feraeem,']  Expressisse  vide- 
tar  ez  Epigramm.  Gneco,  unde  peti- 
tum  duximus  totius  Elegi»  arguroen- 
tum.  Malim,  feraei,  si  per  libros 
liceat.  Sic  lib.  iz.  477.  Met.  verum 
noe§t  em  torori;  et  ubique  fere,  ut 
jam  notavimus. 

108.  Ett  mtAi.]  QaerelsB  magis 
convenit  lectio  manuscripti,  hei  mihi 
pntda  malo  ett !  Convenit  etiam  ex- 
eroplis  tristibus  Polydori  Trojani, 
Amphiarai  Thebani,  Atlantis  Libys. 
Fabr. 

109.  Prada  malo,  Polydore,  etc.] 
Vid.  Earipid.  Hecub.  et  Virg.  iEn. 
iii.  45.  Prada  nefandte  conjugit. 
Eryphiles,  qu»,  accepto  a  Polynice 
monili,  quod  Hermiona;  olim  Venus 
dooo  dederat,  Amphiaraum  conjugem 
ia  bellum  Trojanum  imroisit,  quod 
ipst  (atale  erat.  Vid.  Stat.  Theb.  ii. 
265 ;  ibid.  vii.  viii.  Aonium  autem  di- 
cit,  quod  et  ApolUneuro,  quia  vates 
et  augur  celebris. 


111.  Hesperii  regis,  etc.]  Nota  satis 
fabula  de  hortis  Hesperidum.  Marcus 
autem  Varro  mala  aurea,  capros  et 
oves  ioterpretatur  (de  Re  Rustica,  lib. 
ii.)  quas  Hercules  ez  Africa  in  Grs- 
ciam  exportavit.  £a  eoim  sua  voce 
Graci  mala,  lAfjXa  adpellant.  Hoc 
idem  Diodor.  lib.  v.  Draconem  vero, 
hortorum  custodise  prcpositum,  intel- 
lexeruntTlin.  etSolin.  flexuosos  maris 
meatus,  qui  pomaria  Atlantis  circui- 
bant.  Plura  ad  Met.  ubi  limes  histo- 
riam  inter  et  fabulam  contermiuus  re- 
centioribus  docuroentis  adsignabitnr. 

113.  iit  ruims,  et  sentes  tantummodo 
Udere  natie,]  Persimile  apud  Teren» 
tiuro,  in  Phormione,  act.  iii.  scena  i. 
16 :  "  . . . .  Non  rete  accipitri  tendi- 
tur,  neque  milvio»  Qui  male  faciunt 
nobis :  illis,  qui  nil  faciunt,  tenditur ; 
Quia  eniro  in  iilis  fruclus  est ;  in  illis 
opera  luditur."  At  rubus  et  sentet 
Udere  nata,  Pro  nattt  ad  Ittdendum. 
Graece  potius,  quam  Latine :  irc^v- 
Kviai  ^XdfrrHy,  Quamquaro  Grasci 
vs^vKtv  usurpant  simili  roodo,  pro 
solet,  £. 

116.  Saia  protei-va,]  £odem  modo 
impudens  lapis  dicitur  ab  Homero,  qui 
coromendatur  ab  Arist.  lib.iii.  Rheto- 
ricoruro.  Ciof. 


470  P.  OVIDII  NASONIS 

Quid,  si  non  aptas  solem  fugientibus  umbras, 

Finditur  Icario  quum  cane  terra,  darem  ? 
^uid,  nisi  suffugium  nimbos  vitantibus  essem, 

Non  exspectata  quum  venit  imber  aqua  ?     120 
Omnia  quum  faciam,  quum  praestem  sedula  cunctis 

Officium,  saxis  officiosa  petor. 
Haec  mihi  perpessae,  domini  patienda  querela  est. 

Causa  habeor,  quare  sit  lapidosus  ager.        124 
Dumque  repurgat  humum,  collectaque  saxa  remit- 

Semper  habent  in  me  tela  parata  viae.  [tit, 

Ergo  invisa  aliis,  uni  mihi  frigora  prosunt : 

Illo  me  tutam  tempore  praestat  hiems.      [esse ; 
Nuda  quidem  tunc  sum;  nudam  tamen  expedit 

Nec  spolium  de  me,  quod  petat,  hostis  habet. 
At  simul  induimus  nostris  sua  munera  ramis,  131 

Saxa  novos  fructus  grandine  plura  petunt. 
Forsitan  hic  aliquis  dicat :  quae  publica  tangunt, 

Carpere  concessum  est :  hoc  via  juris  habet. 

in,Solem  vitantibiis.'}  Non  solum,  Saxa  scil.  qus  dominus   agri,  dmn 

inquit,  fniclifera  et  inDoxia;  verum  repurgat,  in  viam  reroittit. 

etiam  aliis  modis  commoda  sum  via^  131.  Sua  munera ;  id  est  fnictos. 

tori :  videlicet  sub  umbram  meam  con-  INI. 

fugit,  quum  non  tolerat  sstum  solis,  \32,  Grandine  plura,^   Hyperbolice 

aut  quum  sub  dio  subito  oborta  pluvia  dicil ;  quod  Grsci  xoXaZ^i^^ov. 

occupavit.  Ehasm.  133.    Forsitan   hic    aliquis    dicat.] 

118.   Finditur  Icario    quum    cane  Quod  sibi  objici  posset,  coDfutat  ei- 

(erra,etc.]  Sirius,  sive  •jrpoKvojv,  quod  emplis.  Qus  cujusquam  civitatispab- 

sit  in  capite  stellse,  qus  canis  dicitur.  lica  sunt,  communi   omnium,  qui  ex 

Produnt  hunc   fuisse  comitem  Icari,  eadem  sunt  civitate,  usui  deserviuDt. 

qui  domini  corpus  exstincti  prodide-  Nux  igiiur  in  publica  via  sila  com- 

rit ;  quod   ipsi  oflficium  locum  inter  munis  est,  ex  qua  omnes  ejus  civitaiis 

sidera  meruit.  Euasm.  homines  fructus  capere  possunt.    £a- 

124.  Causa  habeor.']  TibuII.  lib.  I.  dem  sensu  sunt  illa  Ciceronis  libro  i. 

Eleg.  iii.  17:  *•  Aut  ego  sum  causa-  de  Oflfic.**  Multa,  in<iuit,  suntcivibos 

tuSf  aves  dant  omina  dira,  Saturni  aut  inter  se  communia  :  forum,  fana,  por- 

sacram  me   tenuisse  diem."     Causa  ticus,  viae,  leges,**  etc.     Publica  aa- 

habeor  quare  sit    lupidosus  ager.      E  tem  et  commnnm  ioterdura  apud  Jurts- 

conjectis  in  nucem  saxis.  consultos  confunditur.  Ciof. 

126.  Semper  habent  in    me,   etc.]  134.  Hoc  Juris.^  Sic  Kleg.  I.  lib.  i. 


NUX,  ELEGIA. 


471 


Si  licet  hoc,  oleas  distringite :  caedite  messes,  135 

Improbe !  vicinum  carpe,  viator,  olus. 
Intret  et  urbanas  eadem  petulantia  portas ; 

Sitque  tuis  muris,  Romule,  juris  idem. 
Quilibet  argentum  prima  de  fronte  tabernae 

ToUat;  et  ad  gemmas  quilibet  alter  eat.       140 
Auferat  hic  aurum :  peregrinos  ille  lapillos ; 

£t  quascumque  potest  tangere,  tollat  opes. 
Sed  neque  toUuntur :  nec,  dum  regit  omnia  Caesar, 

Incolumis,  tanto  praeside,  raptor  erit. 
At  non  ille  Deus  pacem  intra  moenia  finit :       145 

Auxilium  toto  spargit  in  orbe  suum.      %Sr 
Quid  tamen  hoc  prodest,  media  si  luce,  palamque 

Verberor,  et  tutae  non  licet  esse  mihi ! 
Ergo  nec  nidos  foliis  haerere,  nec  uUam 

Sedibus  in  nostris  stare  videtis  avem.  150 

At  lapis,  in  ramo  sedit  quicumque  bifurco, 

Haeret ;  et,  ut  capta  victor  in  arce,  manet. 
Cetera  saepe  tamen  potuere  admissa  negari, 

Et  crimen  nox  est  inficiata  suum. 
Nostra  notat  fusco  digitos  injuria  succo,  155 

Cortice  contactas  inficiente  manus. 


Amor.  V.  5 :  "  Quis  tibi,  ssBve  puer, 
dedit  hoe  in  camiina  juri»1"  Id  est, 
hoc  ju8,  hanc  facultatem. 

138.  Sitque  tuis  murist  etc.]  Nove, 
inquit  Erasmus,  tuis  muriSf  pro  in 
tuas  muros,  Mceoia  sunt  inviolata ; 
nam  Romulus  ob  violata,  Remum 
fratrem  occidit.  Ad  id  adlusit  poe- 
ta ;  nec  gratia  caret  apostrophe. 

140.  Et  ad  gemmas  qtiilibet  alter 
eat.]  Adnota  hic  vim  verbi  ire*  Do- 
natus  in  Terent.  And.  Act.  i.  sc.  v : 
Itur  ad  me,  quasi  ad  hostem,  Plaut. 
io  Pseud.    Itur  ad  me,  Virg.  ix.  423  : 


"...  Simul  ense  recluso,  Ibat  in  £u* 

ryalum."     Lapillos,  uniones.  Ciop. 
144.   Raptor,]    Recte:    quasi  fur 

manifestus.  Ciof. 

149.  Ergo  nec  nidos,  etc.]  Ne  quid 
omitteret  argumentorum,  hinc  quoque 
coUigit  improbitatem  viatorum,  quod 
ob  densitatem  sazorum,  nullfe  aves 
nidulentur  in  ramis  ipsius :  quod  ta- 
men  accidere  probabilius  est,  ob  na- 
tivam  amaritudinem  foliorum  et  cor- 
ticis,  graveroque  nidorem.  Ekasm. 

153.  Cetera  stepe  tamen  potuere  ad' 
missa  negari,  etc.]  Ea  dicit  crimina. 


472 


P.  OVIDII  NASONIS 


IUe  cruor  meus  est :  illo  maculata  cniore 

Non  profectura  dextra  lavatur  aqua. 
O  ego,  quum  longae  venerunt  tsedia  vitae, 

Optavi  quoties  arida  facta  mori !  160 

Optavi  quoties,  aut  caeco  turbine  verti, 

Aut  valido  missi  fulminis  igne  peti ! 
Atque  utinam  subitae  raperent  mea  poma  procells ; 

Vel  possem  fructus  excutere  ipsa  meos ! 
Sic,  ubi  detracta  est  a  te  tibi  causa  pericli,      165 

Quod  superest,  tutum^  Pontice  castor,  habes. 
Quid  mihi  tunc  animi  est,  quum  sumit  tela  viator, 

AtqBitf  oculis  plagae  destinat  ante  locum? 
Nec  vitare  licet  moto  fera  verbera  trunco, 

Quem  sub  humo  radix  vinclaque  firma  tenent. 
Corpora  praebemus  plagis  :  ut  saepe  sagittis,    171 

Quum  populus  manicas  deposuisse  vetat; 
Utve  gravem  candens  ubi  toUi  vacca  scK^urim, 

Aut  stringi  cultros  in  sua  coUa  videt. 


quorum  nox  sola  conscia  fuit,  et  quae 
potuit  ideo  negare ;  ijificiata  est, 

161.  Aut  caco  turbine  verti,']  Coe- 
cum  ideo  vocat,  quod  insano  tumultu 
ruat,  et  cuncta  sine  discrimine  ullo 
per£let«  Sic  cacum  amorem  dicimus, 
et  furorem  atcum* — C<eco  tnrhine  verti. 
Verti  pro  everti  capiendum  esse  no- 
tavit  Douza :  ut  apud  Virg.  ^oeid.  i. 
20 :  **  ...  Tyrias  olim  quae  verteret 
arces."  Quod  Pierius  efficacius  esse 
docet,  quam  evertere. 

163.  Atque  utinam  subila,  etc.] 
Ventus  enim  vehementior  frequenter 
excutit  mala,  pyraque  ;  sed  jugiandes 
bsrent,  tenacius  ligno  adfixs ;  nec 
temere,  nisi  saxis  aut  pertica  ex  ar- 
bore  excutiuntur.  Rursus  fructus  alii, 
ubi  immaturuerunt,  sponte  in  tcrram 
decidunt ;  quod  non  Nuci ;  ideoque 
exoptat  sibi  id  quoque  evenire.    Ka. 


165.  Sic,  ubi  detracta  est  a  te  tOH 
causa  pei'icli,  etc.]  Fabulis  receptiim 
est  Fibrum,  quum  venatores,  ut  eum 
capiant,  insequuntur,  testes  sibi  am- 
putare,  illisque  eos  abjicere,  atque  iu 
venantium  insequentiumque  manusef- 
fugere.  Hac  de  re  .<£sopu8  fab.  33. 
CiOF. — Sexlius  vero  apud  Plin.  xxxii. 
3.  negat  id  esse  verum,  quod  boc  aoi' 
mal  testes  habeat  pusillos,  ac  lumbis 
substrictos ;  nec  posse  avelli,  nisi  cnm 
vita. — Pontice,  Sic  dictus  Castor,  vel 
Fiber,  quia  in  Ponto  frequentissimos: 
"  ....  Virosaque  Pontus  Castorta 
(Mittit.)"  ViRG.  Georg.  i.  57. 

173.  Utve  gravem  catuiens,  etc.] 
Candens  vacca,  quia  victims  albc,  ul 
cx  antiquis  auctoribus  est  compertuin, 
nisi  qus  D2s  inferis  ca&debantur.— 

HfilNS. 


NUX,  ELE6IA. 


473 


Saepe  meas  vento  frondes  tremuisse  putastis :  175 

Sed  metus  in  nobis  causa  tremoris  erat. 
Si  merui,  videorque  nocens,  imponite  flammae ; 

Nostraque  fumosis  urite  membra  focis. 
Si  merui,  videorque  nocens,  excidite  ferro, 

£t  liceat  miserae  dedecus  esse  semel.  180 

Si  nec  cur  urar,  nec  cur  excidar,  habetis, 

Parcite :  sic  coeptum  perficiatis  iter ! 


177.  /mpraite /amnMB.]  Forte  k- 
gendiuii,  imponiujlammam:  ut  intel- 
ligatnr,  «rborem  suecisam  ezuri.  Id 
n  Doii  placet,  intelligamus  iliam  ex- 
eisam,  illic  exari,  ubi  uata  est. 

178.  Nottraquejwmom,  etc.]  Qoo- 
rum  deplorata  malitia  est,  capitissup- 
plicio  velut  amputantur  a  corpore  ci- 
▼ium :  in  arboribus  deploratis,  duplex 
est  poena  capitis:  aut  enim  excidun' 
tur,  ut  admoveantur  focis ;  aut  si  non 
est  tanti,  eiunjmtur,  injecta  flamma, 
nt  ▼esUgium  ezusts  testetur  fuisse 
Doziam.     Facete   Tero   ramos   dlzit 


membra, — Si  merui.     Convenit  «fieo> 
tiu  repetitio.  Euasm. 

180.  Et  lieeat  wimet  dedeeue  em 
semel.'}  Ignominia  quidem  est  affici 
supplicio;  sed  majus  mnlto  snppli- 
cium  pati  quotidte  quod  patitur;  ideo- 
que  orat  ut  miser»  liceat  subire  de* 
deeut,  quod  ipeam  perpetuo  dedecori 
subducat,  et  ignominias,  qu»  sit  mo- 
menti  cujusque.  Quod  ita  parum  vi- 
detur  Heinsius  intellezisse»  ut  nihU 
uini  in  hoc  versu  inesse  affirmety  et 
sic  censeat  refingendum :  "  £t  liceat 
miser»  dedoluuae  leneL" 


VOL.  V, 


3P 


PUBLII  OVIDII  NASONIS 

IBIS\ 


TEMPUS  ad  hoc,  lustris  jam  bis  mihi  quinque 
peractis, 

Omne  fuit  Musae  carmen  inerme  meae ; 
NuUaque,  quae  possit,  scriptis  tot  millibus  exstat 

Litera  Nasonis,  sanguinolenta  legi. 
Nec  quemquam  nostri,  nisi  nos,  laesere  libelli,    5 

Artificis  periit  quum  caput  Arte  sua. 
Unus,  et  hoc  ipsum  est  injuria  magna,  perennem 

Candoris  titulum  non  sinit  esse  mei. 


IbiQy  sub  quo  nomine  Hyginum  la- 
tere  volunt,  quod  Ovidii  noroen  male- 
dictis  laceraret,  et  falsis  criraination- 
ibus  in  invidiam  et  odium  adduceret, 
quod  porro  ejus  uxorem  sollicitaret 
importune,  quodque  fortunis  inbiaret 
poetse,  diris  omnibus  bic  devovet. 

*  Ibis.  Ita  rectius  inscribetur  hoc 
poeroa,  quam  In  Ibin,  quod  hacte- 
rius  circumfertur ;  neque  aiiter  suum 
poeroa  Caliimachus  inscripserat.  Vi- 
de  Suidam  in  KaWifxaxos»  Eutyches 
quoque  Grammaticus,  lib.  ii.  Ovidiutn 
in  Ihide  citat,  non  in  Ibiu. 

1.  Lu«fm.]  Lustrum  dixerunt  La- 
tini  spatium  quiuque  annorum.  Serv. 
in  il£neid.  lib.  i.  vs.  283  :  "  Luslrum 
dictum,  quod  post  quinquennium  una- 
quieque  civitas  lustrabatur.  Unde 
Romae  ambilustrum,  quod  non  lice- 
btt,  nisi  ambos  censores,  post  quin- 


quennium  lustrare  civitatem.'*  Qnam- 
vis  Varro  a  luendo,  id  est,  solvendo 
lustrum  ducit,  quod  quinto  qaoqne 
anno  vectigalia,  et  ultro  tributa  pet 
censores  persolvebantur.  Domit. 

2.  Cartnen  tnmntf,  etc.]  Hic  mores 
suos,  candoremque,  et  ingenium  mi- 
nime  maledicum  indicat  Naso.  Z. 

4.  Litera  sanguinolenta.']  Cannen 
maledicum. 

6.  Arte  sua.']  Eadem  alibi  ac  ht- 
quens  querela  est  poets :  ut  Trist 
lib.  ii.  vers.  2 :  "  Ingenio  perii  qoi 
miser  ipse  meo."  Et  Pont.  II.  Heg. 
vii.  V.  47 :  "  Artibus  ingenuis  qussiu 
est  gloria  multis :  Infelix  perii  doQ- 
bus  ipse  meis." 

7.  Unus.]  Ibis :  vel  quem  deincep> 
Ibidis  noroine  notabo. 

8.  Titulum,']  Dc  quo  III.  de  Pro- 
to,  Eleg.  iv.  vs.  13. 


P.  OVIDII  NASONIS  IBIS. 


475 


Quisquis  is  est,  nam  nomen  adhuc  utcunque  tacebo, 

Cogit  inadsuetas  sumere  tela  manus.  10 

Ille  relegatum  gelidos  Aquilonis  ad  ortus 

Non  sinit  exsilio  delituisse  suo ; 
Vulneraque  immitis  requiem  quaerentia  vexat, 

Jactat  et  in  toto  nomina  nostra  foro ; 
Perpetuoque  mihi  sociatam  foedere  lecti  15 

Non  patitur  miseri  funera  flere  viri : 
Quumque  ego  quassa  meae  complectar  membra 

Naufragii  tabulas  pugnat  habere  mei ;    [carinae, 
Et  qui  debuerat  subitas  exstinguere  flammas, 

Is  praedam  medio  raptor  ab  igne  tulit.  20 

Nititur  ut  profugse  desint  alimenta  senectae ; 

Heu !  quanto  nostris  dignior  ipse  malis ! 


9.  Nomen  adhuc  utcunjue  taecho,'] 
Neminem  ioterpretam  observasse  vi- 
deo,  ctir  Ovidius  Ibidis  nomeD  sul>- 
tieuerit.  Ad,  De  carmioibus  Ovidi- 
anis  Ibis  inclaresceret ;  io  quam 
aententiam  euodem,  oi  fallor,  adlo- 
quitiir,  lib.  IV*  ex  Footo,  £1.  iv.  vs. 
1  sq.  Vix  tamen  est,  ut  basc  fuerit 
mens  poets,  quooiam,  postremo  dis- 
ticho  bujus  libelli,  verum  Ibidis  oo- 
men  polUcetur.  An  Naso  revereotia 
legis  dnodecim  Tabulanim  sibi  tem- 
peravit,  qua  nimirum  famosos  libellos 
prcjicere  capitale  fuit.  £jus  memi- 
nit  Tttllius,  Ub.  iv.  Tusculao.  in  huoc 
modnm  :  '*  Quaoquam  id  quidem 
etiam  doodecim  TabulsB  declaraat, 
coodi  jam  tum  solitum  carmeo,  quod 
ne  liceret  £eri  ad  alterius  iojuriam, 
lege  sanxemnt." 

10.  Tela.']  Imprecatiooes. — Jnad- 
suetat  manui.  Quia  oemioem  prster 
Ibidem  carmioe  offendit. 

15.  Soeiatam,  etc.]  Uxorem  dicit, 
qnam  ad  eztremum  usque  diem  ad- 
probavit.  , 

16..  Non  patitur  miserifuneraflert 


vtrt.]  Ar^te  Politiaoi  liber  et  nnni 
Vaticao.  vivi  viri:  exsules  civiliter 
mortui.  Seoeca  relegatus  in  Epi- 
grammate  ad  Corstcam :  *'  Farce  re- 
legatis,  boc  est,  jam  parce  sepultis. 
Vivorum  cioeri  sit  tua  terra  levis;'* 
Rutilius,  Itioerario  de  amico  vits  mo- 
nastic»  addicto:  "  Ferditus  hic  vivo 
funere  civis  erat."  ExnU  ubi  nuM- 
quam  domi  est,  tinc  iepulcro  e*t  mor- 
tuut,  apud  P.  Syrum.  Seneca  The- 
baid. "  funus  extendis  meum,  Longas- 
que  vivi  ducis  exsequias  patris."  H. 
Funera,  Vivi  viri  calamitatem,  et  me 
vivum  ac  exsulem  perinde  ac  mortuum 
funere  prosequi. 

19.  Subitas  eutinguere  flammat,'] 
Mihi  opitulari,  sicut  soleot  ioceodiis 
homines  extinguendo  ignem  auxilium 
pnestare.   Z. 

21.  Alimenta,']  Alimenta  exponit 
Glossarium  vetus  ^peirr^pia  Kai  rpo- 
^ia,  hoc  est,  prsmia  educationis, 
sive  quod  parentibus  nutricationis 
causa  a  filiis  rependitur.  Legimus 
liberos  parentibus  aetate  confectis  ali- 
menta,  sive  dptvrhpui  suppeditare  le- 


476 


P.  OVIDII  NASONIS 


Di  melius  1  quorum  longe  mihi  maximus  ille, 

Qui  nostras  inopes  noluit  esse  vias. 
Huic  igitur  meritas  grates,  ubicunque  licebit,   25 

Pro  tam  mansueto  pectc^e  semper  agam. 
Audiet  h«c  Fontus :  faciat  quoque  forsitan  idem, 

Terra  sit  ut  propior  testificanda  mihi. 
At  tibi,  calcasti  qui  me,  violente,  jacentem,   . 

Quamlibet  et  misero  debitus  hostis  ero.         30 
Desinet  esse  prius  contrarius  ignibus  humor, 

Junctaque  cum  Luna  lumina  Solis  erunt ; 
Parsque  eadem  coeli  Zephyros  emittet  et  Euros, 

£t  tepidus  gelido  flabit  ab  axe  Notus ; 


gibiu  coactos:  Grscis  v6iwi  irtkap- 
yuBol  adpeUaotnr.  Sensui  ctt :  ille, 
quiiqais  est,  bostis  acerrimiis,  conatur 
et  uxori  et  liberis  booa  adimere,  quo 
mihi  fetate  fracto,  et  in  extremas  Pooti 
oras  ejecto,  alimeota  suppeditare  ne- 
queant«  Recte  jfrofugam  teneetam  vo- 
cat,  quod  procul  a  finibus  Romanis 
pulsus,  apud  Tomitas  senescere  inglo- 
rius  cogatur.    Dessel. 

23.  Di  melius!]  Nota  priscis  for- 
mula;  Virg.  G.  iii.  513.  Di  meliora 
piis;  Ovid.  Mel.  vii.  37.  Di  meliara 
velint.  QHorum  longe  mihi  maiimus 
ille.  Augustum  iutelligit,  quero  Trist. 
ii.  54.  prasentem  conspicuumque  D^um 
adpellat.  Quod  vero  Augustus  poetae 
nostro  bona  minime  ademerit,  ipse 
abunde  testis  est ;  "  Idque  Deus  sen- 
tit,  pro  quo  nec  lumen  ademptum  est : 
Nec  mihi  detractas  possidet  alter 
opes."  Relegationis  beneficium  sig- 
nificat,  ab  Augusto  acceptum  :  alias 
eorum,  qui  exsilio  erant  damnati  et 
deportati,  bona  publicabantur.    Des- 

BEL. 

24.  Jnopes  vias.^  Viaticum  enim 
dedit.    Zar. 


27.  Audiet  hete  PoniuSp  etc]  So- 
sus  est :  Andiet  hoe,  aTe  A«e,  id  ist, 
gratiarnm  actioDem  raeam ;  cC  Um 
acil.  CBSir  fortassis  fteiH,  «I  tsrrs 
ffopior  nt  mtikt  tuti/Scatsdm,  hoe  Cft, 
testis  citanda,  me»  ergm  ilhmi  giati- 
tudinia :  per  quod  inoQit,  ae  Boodan 
omnem  spem  abjectsse  propioris  se 
tolerabilioris  ezsilii.  Quasi  dicat: 
Ac  spero  Caraarem  aliquaoto  placatio- 
rem,  mitius  exsiHum  aliqoaDdo  wA\ 
adsignaturum.  Sed  mortuus  est  ii 
exsilio  Ovidius,  Olyrop.  cxcix.  kaks- 
dar.  januarii,  statis  Ix.  Tiberii  reg» 
nantis  quarto.   Micvi.. 

29.  CalcastiJ]  losultaati  injoria  id- 
fecto.    DoM. 

30.  Quamlibet,'}  Quacunque  parte 
licueriu    Zkr. 

33.  Parsque  eadem  eetU  Zephjfros.] 
Ventos  hos  cardinales,  qui  quatuor, 
pulcherrime  describit  I.  Trist.  Eleg .  ii> 
ver.  27 :  "  Nam  roodo  purpureo  virei 
papit  Eurus  ab  ortu,  Nunc  Zephjns 
sero  vespere  missus  adest.  Nunc  ge- 
Hdus  sicca  Boreas  bacchatur  ab  Arct», 
Nunc  Notus  adveraa  praeHa  fironte  g«* 
rit."    Dessel. 


IBIS. 


477 


Et  nova  fraterao  veniet  concordia  fumo,  36 

Quem  vetus  accensa  separat  ira  pyra ; 
Et  Ver  Autumno,  Brumse  miscebitur  ^stas ; 

Atque  eadem  regio  Vesper  et  Ortus  enint, 
Quam  mihi  sit  tecum  positis,  quse  sumsimus,  armis 

Gratia,  commissis,  improbe,  rupta  tuis :         40 
Quam  dolor  hic  unquam  spatio  evanescere  possit, 

Leniat  aut  odium  tempus  et  hora  meum ! 
Pax  erit  h»c  nobis,  donec  mihi  vita  manebit, 

Cum  pecore  infirmo  quse  solet  esse  lupis. 
Prima  quidem  c(spto  committam  prselia  versu :  45 

Non  soleant  quamvis  hoc  pede  bella  geri. 
Utque  petit  primo  plenum  flaventis  arense 

Nondum  calfacti  velitis  hasta  solum ; 
Sic  ego  te  ferro  nondum  jaculabor  acuto, 

Protinus  invisum  nec  petet  hasta  caput.         50 
£t  neque  nomen  in  hoc,  nec  dicam  facta  Kbello ; 

Teque  brevi^  qui  sis,  dissimulsure  sinam. 
Postmodo,  si  perges,  in  te  mihi  liber  iambus 

Tincta  Lycambeo  sanguine  tela  dabit. 


36.  Et  nova,  etc.]  Nota  estfabnlosa 
historia  Eteoclia  et  Polynicis  fratrum, 
jrogom  in  duas  partes  divisum  esse : 
'*  Scinditur  in  partes,  geminoque  ca* 
cnmine  surgit ;"  Lucan.  Pbars.  lib.  i. 
▼er.  551 :  "  Scinditur  in  partes  atra 
favilla  duas;"  Ovid.  Trist.  lib.  ▼.  El. 
V.  ver.  35. 

43.  Pas  erit  hxe  rubit,  etc.]  Non 
dissimile  illud  Flacci,  Epod.  iv.  ver. 
1 :  '*  Lupis  et  agnis  quanta  sortito 
obtigit,  Tecum  mibi  discordia  est." 

DXSSEL. 

45.  C(Epto,^  Coeptum  versum  sim- 
pliciter  intellige,  quo  coepit  hsc  scri- 
bere  in  Ibin,  hoc  est,  Elegiaco. 


46.  Hoe  pede,"]  Nam  metro  iambico 
maledicta  scribuntur. 

48.  Velitii,]  Velites  levis  armaturv 
et  evpediti :  vide  Tumeb.  48.  Advers. 
lib.  ziv.  cap.  IL 

54.  Tincta  Lyeambeo  tanguine,  etc.] 
Nota  iambica  mordacitas.  Archilo<* 
chum  primum  iambis  usum  volunt: 
ut  Horat.  de  Arte  Poet.  vers.  79: 
**  Archilochum  proprio  rabies  armavit 
iambo/'  etc.  Lycamben  enim,  socerum 
suum,  a  quo  minus  desponsat»  fiU« 
nuptiis  frui  posset,  virulentis  et  male- 
dicentissimis  poematiis  ad  laqueos 
adegit.     Dkssel. 


478 


P.  OVIDII  NASONIS 


NunCy  quo  Battiades  inimicum  devoyet  Ibin,     55 

Hoc  ego  devoveo  teque  tuosque  modo. 
Utque  ille,  historiis  involvam  carmina  caecis : 

Non  soleam  quamvis  hoc  genus  ipse  sequi. 
lUius  ambages  imitatus  in  Ibide  dicar, 

Oblitus  moris  judiciique  mei.  60 

£t  quoniam,  qui  sis,  nondum  qu^rentibus  edo, 

Ibidis  interea  tu  quoque  nomen  habe. 
Utque  mei  versus  aliquantum  noctis  habebunt» 

Sic  vitse  series  tota  sit  atra  tuae. 
Haec  tibi  natali  faxo,  Janique  kalendis,  65 

Non  mentituro  quilibet  ore  legat. 
Dl  maris  et  terrae :  quique  his  meliora  tenetis 

Inter  diversos  cum  Jove  regna  polos ; 


65.  Battiadet*']  Callimachiu»  quia 
lA^c  B&TTOV  Kai  yieadTfUiCt  ut  est  in 
Suida.  Alii  a  Batto  rege,  Cyrenes 
conditore,  ita  vocatum  volunt,  et 
Cyrenenses  omnes  Battiades  dictos. 
Jbin,  ApoUonium  Rhodium.  Inimt- 
cum.  Nam  quum  fuisset  discipulus 
Callimachi,  multa,  qus  a  praeceptore 
acceperat,  pro  suis  ostentabat.  Dom. 
Devovet  Ibin,  Non  solum  propter  im- 
puritatem  et  spurcitiem  ipsius  signifi> 
candara,  Ibin  dici  puto:  sed  et  quia 
JEgyptius  esset  patria,  cujus  terrse 
haec  avis  quasi  peculiaris :  utroque 
autem  modo  per  contemptum,  et 
contumeliose.     Micyl: 

57.  Utque  illet  historiis  involvam 
carmina  cacis,]  Suidas  etiam  Calii- 
machi  libellum  in  Ibin  perobscurum 
fuisse  testatur,  de  quo  Papinium  loqui 
non  dubito,  lib.  iv.  Syl v.  quum  patrem 
laudat  in  ejus  epicedio,  quod  Calii- 
machi,  Lycophronis,  Sophronis  et  Co- 
rinnae  versusobscurissimosintelligeret. 

62.  Tu  quoque,]  Quemadmodum 
ApoIIooius  Khodius.  Dom. 


65.  Faio,  minantis.  Hire  tibi  maUlL 
Priusquam  Naso  Deos  invocando  sibi 
conciliet,  Ibin  monet,  ut  natali  sdo, 
kalendisque  januariis,  has  impreca- 
tiones  a  quovis  legi,  sibique  pro  favstis 
imprecationibus  recitari  cnret,  qoo 
scil.  iis  diebus  pronunciatae,  certiorein 
perniciem  portendant.  Veteres  enim, 
quidquid  ominis  mali,  temporibus  illis 
auditum  fuisset,  dinim  nescio  quod 
exitium  minari  credebant.  Contra 
dies  illos,  si  nihil  infausti  contigisset, 
faustissimos  censebant.  Salvag. 

68.  Inter  divertos  polos.l  ArcticuiB 
et  aotarcticum.  Divi  erant  duodedm, 
qui  cum  Jove  dicebantur  tenere  cob- 
lum,  et  majorum  gentiura  Dii  voca- 
bantur ;  quos  et  conssntes  adpellabant, 
qui  a  consilio  Jovis  erant ;  ita  dicti, 
quod  consentirent  in  eo,  quod  geren- 
dum  esset.  Jupiter,  Juno,  Vesta, 
Minerva,  Ceres,  Diana,  Venus, 
Mars,  Mercurius,  Liber,  Neptanus, 
ApoIIo,  ii  tantum  nectare  uteban- 
tur. 


IBIS. 


479 


Huc  precor,  huc  vestras  omnes  advertite  mentes, 

£t  sinite  optatis  pondus  inesse  meis.  70 

Ipsaque  tu  Tellus,  ipsum  cum  fluctibus  ^quor, 

Ipse  meas,  Mther,  accipe,  summe,  preces : 
Sideraque,  et  radiis  circumdata  Solis  imago ; 

Lunaque,  quae  nunquam,  quo  prius,  ore  micas ; 
Noxque  tenebrarum  specie  reverenda  tuarum;  75 

Queeque  ratum  triplici  poUice  netis  opus ; 
Quique  per  infernas  horrendo  murmure  valles 

Imperjuratse  laberis  amnis  aquae  ; 
Quasque  feruht  torto  vittatis  angue  capillis 

Carceris  obscuras  ante  sedere  fores ;  80 

Vos  quoque,  plebs  SuperAm,  Fauni,  Satyrique, 
Laresque, 

Fluminaque,  et  Nymphae,  Semidefimque  genus, 
Denique  ab  antiquo  Divi  veteresque  novique, 

In  nostrum  cuncti  tempus  adeste,  Chao ! 
Carmina  dum  capiti  malefido  dira  canuntur,      85 

Et  peragunt  partes  ira  dolorque  suas : 
Adnuite  optatis  omnes  ex  ordine  nostris, 

£t  pars  sit  voti  nuUa  caduca  mei. 
Queeque  precor,  fiant :  ut  non  mea  dicta,  sed  illa 

Pasiphaes  generi  verba  fuisse  putet.  90 


77.  Quique,']  Invocat  Stygem  pa- 
ladem,  cujus  filia  Victoria,  quum  in 
bello  Giganteo  opem  tulerit  Jovi, 
meruit  ut  matris  nomen  jusjuraadum 
esset  Deorum :  quod  qui  fallebat,  no- 
▼em  diebus  carebat  nectare;  Virgil. 
^n.  vi.  ver.  324  :  "  Dii  cujus  jurare 
timent,  et  fallere  numen." 

79.  Vittatii,  etc.]  Ligatis  tanquam 
Tittis:  nam  vittarum  loco  tribuunt 
anguibus  contortis  revinctum  caput. 

81.  Vos  quo^,  plebs.l  Dii  mino- 
rum  gentium,  quos  et  plebeios  ad- 
pellat.    Laresque,     Dii  domestici  et 


patrii.  li  compita  servant.  Inde  com- 
pitalia  festa,  et  dies  attributi  Laribus, 
quibus  in  compitis  sacrificabatur. 

82.  Semide^mque  genut,]  Hierocles 
in  Carm.  Pythag.  ver.  1.  hoc  itaillus- 
trat :  UpStrov  iOavdrovQ  Oioi>Q  h  fra- 
puw  \6yoQ  lafinavt,  rb  ik  fiiaov,  *H- 
pioaQ  dyavobQ,  cat  rb  iaxorov  dal' 
fjLOvag  KaraxBoviovc  propter  virtutes 
enim  in  Deos  referebantur.  Hic  au- 
tem  poeta  minorum  gentium  Deos  ad- 
pellat  Semideos. 

90.  Panphaet  generi.l  Theseum  in- 
nuit,  ob  ductam  Ariadnam»  Minois 


480 


P.  OVIDII  NASONIS 


Quasqtie  ego  transiero  poenas,  patiatur  et  illas : 

Plenius  ingenio  sit  miser  ille  meo. 
Neve  minus  valeant  fictum  exsecrantia  nomen 

Vota,  minus  magnos  commoveantve  Deos ; 
IUum  ego  devoveo,  quem  mens  intelligit,  Ibin ;  95 

Qui  se  scit  factis  has  meruisse  preces. 
NuUamora  est  in  me :  peragam  rata  vota  sacerdoB: 

Quisquis  ades  sacris,  ore  favete,  meis. 
Quisquis  ades  sacris,  lugubria  dicite  verba, 

£t  fletu  madidis  Ibin  adite  genis :  100 

Ominibusque  malis,  pedibusque  occurrite  laevis» 

Et  nigrae  vestes  corpora  vestra  tegant. 
Tu  quoque,  quid  dubitas  ferales  sumere  vittas  ? 

Jam  stat,  ut  ipse  vides,  funeris  ara  tui. 
Pompa  parata  tibi  est :  votis  mora  tristibus  absit : 

Da  jugulum  cultris,  hostia  dira,  meis.  106 

Terra  tibi  fruges,  amnis  tibi  deneget  undas ; 

Deneget  adflatus  ventus  et  aura  suos. 
Nec  tibi  Sol  clarus,  nec  sit  tibi  lucida  Phoebe ; 

Destituant  oculos  sidera  clara  tuos.  1 10 


et  Pasiphaes  filiam.  Sensus  est ;  tam 
rata  ac  certa  mea  sint  vota  et  verba, 
qaam  Thesei,  quibus  Hippoljrto  filio 
dira  vovit ;  vide  Argum.  Epist.  iv. 
Heroid.  Ovid.     Dessel. 

91.  PasnasJ]  Octo  poenarum  genera 
in  legibus  Cicero  tradit:  damnum, 
ignominiam,  servitutem,  vincula,  ver- 
bera,  talionem,  exsilium  et  mortem. 
Zar. 

92.  Plenitis  ingenio  sit  miser  ille 
meo.']  Eodem  sensu  capio  hunc  ver- 
sum  Valerii  Catonis  in  Diris:  "  nos- 
tris  superent  hiec  carmina  votis." 

93.  Neve  minus  noceant.']  In  car- 
mine  quo  aliquis  devovebat,  necesse 
erat  proprium  nomenexprimere ;  alio- 
quin  preces  erant  inanes.    Hac  de 


causa  Romani  nomen  urbis  Latinnm 
exstare  noluerunt,  ne  ab  hoste  devo* 
veri  posset ;  vide  Plin.  lib.  iii.  cap.  5. 
et  lib.  xxviii.  cap.  2  ;  Macrob.  lib.  iiu 
cap.  9. 

98.  Ore  favete.]  Eif^fuin,  booa 
verba  dicite.  Juvea.  Linguis  sm- 
misque  favete ;  Virgil.  v.  i£iieid.  71. 
Ore  favete  omnes.  Alii  pro  sitete ; 
vide  LaBvin.  Torrent.  ia  Horat  iii. 
Od.  i.  ver.  2. 

102.  Et  nigret  vesies.]  Nam  sacia 
infemalia  peragebantur  indntis  saeer* 
dotibus  veste  nigra,  qua  nmbrarBBi 
similitudinem  reprssentabaot. 

103.  Ferales  vittat,]  Ccnileas,  sea 
atras;  Tumeb.  lib.  xiv.  c.  4.    Des- 

SEL. 


IBIS. 


481 


Nec  se  Vulcanus,  nec  se  tibi  prsebeat  aer : 

Nec  tibi  det  tellus,  nec  tibi  pontus  iter. 
Exsul,  inops  erres,  alienaque  limina  lustres, 

Exiguumque  petas  ore  tremente  cibum. 
Nec  corpus  querulo,  nec  mens  vacet  aegra  dolore ; 

Noxque  die  gravior  sit  tibi,  nocte  dies.  116 

Sisque  miser  semper ;  nec  sis  miserabilis  uUi : 

Gaudeat  adversis  femina  virque  tuis. 
Accedat  lacrymis  odium,  dignusque  putere, 

Qui  mala,  quum  tuleris  plurima,  plura  feras.  120 
Sitque,  quod  est  rarum,  solito  defecta  favore 

^rumnse  facies  invidiosa  tuse. 
Gausaque  non  desit,  desit  tibi  copia  mortis : 

Optatam  fugiat  vita  coacta  necem. 
Luctatusque  diu  cruciatos  spiritus  artus  125 

Deserat,  et  longa  torqueat  ante  mora. 
Evenient :  dedit  ipse  mihi  modo  signa  futuri 

Phoebus ;  et  a  laeva  moesta  volavit  avis. 
Certe  ego,  quae  voveo,  Superos  motura  putabo, 

Speque  tuae  mortis,  perfide,  semper  alar.      130 
Finiet  illa  dies,  quae  te  mihi  subtrahet  olim ; 

Finiet  illa  dies,  quae  mihi  tarda  venit : 
Et  prius  hanc  animam,  nimium  tibi  saepe  petitam, 

Auferet  illa  dies,  quae  mihi  sera  venit ; 


123.  Cautaqtie  non  desit,  dent  tibi 
tcfut  nMirtis.]  JuxU  Sopboclenm  illad 
in  Electra»  ver.  1010 :  O^  y<ip  Qaviiv 
ixfitOTW,  <&XX'  ^rav  Baviiv  \pviX,*av 
Twc,  flra  luiBk  rovr'  ixy  Xa/3ctv. 

127.  Evenient,'}  Omni  in  re  agendt 
obienrabtnt  roajorea  aigna,  qus  a  nu- 
minibus  dtrentur:  ut  aut  \^i%  coniir- 
mati  rem  inchoatam  perficereot,  aut 
perterriti  desisterent.  Inchoato  igi- 
tur  devotionis  carmine,  fingit  poeta 
Deos    signa    dediase,    quibus    por- 

VOL.  V. 


tendebant  ejns   imprecationem    fore 
ratam. 

128.  Eta  Ucva  nnttta.']  Coeli  parte 
sinistra:  ab  ea  enim  Romanis  pro- 
spera  augurit.  Graiis  et  Barbaris  ea 
meliora  erant,  quie  a  dextra  coeli  da- 
bantur ;  vide  Cic.  ii.  de  Divinat.  Quib 
essent  aves  mali  ominis,  Plinius  docet 
in  X.  Zar. 

131.  Finiet  illa  dies.]  Supervacuum 
est  boc  distichon,  et  a  manu  indocta 
hic  inculcatum.  Hbins. 
3Q 


482 


P.  OVIDII  NASONIS 


Quam  dolor  hic  unquam  spatio  evanescere  possit, 

Leniat  aut  odium  tempus  et  hora  meum.      136 
Pugnabunt  jaculis  dum  Thraces,  lazyges  arcu, 

Dum  tepidus  Ganges,  frigidus  Ister  erit ; 
Robora  dum  montes,  dum  pabula  moUia  campi, 

JDum  Tiberis  flavas  Tuscus  habebit  aquas;  140 
Bella  geram  tecum :  nec  mors  mihi  finiet  iras ; 

Sseva  sed  in  manes  manibus  arma  dabit. 
Tum  quoque,  quum  vacuas  fuero  dilapsus  in  auras, 

Exanimis  mores  oderit  umbra  tuos. 
Tum  quoque  factorum  veniam  memor  umbra  tuo- 

Insequar  et  vultus  ossea  larva  tuos.    [rum,  146 
Sive  ego,  quod  nolim,  longis  consumtus  ab  annis; 

Sive  manu  facta  morte  solutus  ero : 
Sive  per  immensas  jactabor  naufragus  undas, 

Nostraque  longinquus  viscera  piscis  edet :   150 
Sive  peregrinae  carpent  mea  membra  volucres; 

Sive  meo  tingent  sanguine  rostra  lupi : 
Sive  aliquis  dignatus  erit  supponere  terrae, 

Et  dare  plebeio  corpus  inane  rogo : 
Quidquid  ero,  Stygiis  erumpere  nitar  ab  oris,  155 

Et  tendam  gelidas  ultor  in  ora  manus. 
Me  vigilans  cernes :  tacitis  ego  noctis  in  umbris 

Excutiam  somnos,  visus  adesse,  tuos. 
Denique  quidquid  ages,  ante  os  oculosque  volabo, 

Et  querar,  et  nulla  sede  quietus  eris.  160 


146.  Insequar  et  vultus  oueaforma 
tuas.]  Ossea  larva  codex  Dionysii  Sal- 
vagnii  Boessii  :  quomodo  Seneca, 
Epist.  xxiv.  larvarum  habitum  nudis 
ossibus  cohteretttium  dixit.  H. 

148.  Morte  solutus.^j  Definitionem 
Platonis  exprimit,  qui  scribit  mortem 
e&se  solutionem  anime  a  corpore :  6 


QavaroQ  XvaiQ  Kai  x*^^f^^  i^^K 
dwb  ffiifiaroc» 

151.  Volucres  peregrin^.^ji  yn]tom 
habebantur  aves  peregiine,  quaai  ex 
alieno  orbe  venientes.  Undeet  belKs 
civilibus  venerunt  aves  anaquam  aotes 
viss,  specie  paulo  infra  columbas, 
quas  adpellabant  Betrientes. 


IBIS. 


483 


Verbera  torta  dabunt  sonitum ;  nexaeque  colubris 

Conscia  fumabunt  semper  ad  ora  faces. 
His  vivus  furiis  agitabere,  mortuus  isdem ; 

Et  brevior  pcena  vita  futura  tua  est. 
Nectibicontingentfunus  lacrymeeque  tuorum;  165 

Indeploratum  projiciere  caput. 
Carnificisque  manu,  populo  plaudente,  traheris ; 

Infixusque  tuis  ossibus  uncus  erit. 
Ipsae  te  fugient,  quae  carpunt  omnia,  flanmiae : 

Respuet  invisum  justa  cadaver  humus.  170 

Unguibus  et  rostro  tardus  trahet  ilia  vultur; 

Et  scindent  avidee  perfida  corda  canes. 
Deque  tuo  fiet,  licet  hac  sis  laude  superbus, 

Insatiabilibus  corpore  rixa  lupis. 
In  loca  ab  Elysiis  diversa  fugabere  campis;     175 

Quasque  tenet  sedes  noxia  turba,  coles. 
Sisyphus  est  illic  saxum  volvensque,  petensque ; 

Quique  agitur  rapidae  vinctus  ab  orbe  rotae : 


161.  Verbera  <cva.]  Verbera  torta 
prims  editiones  et  tres  scripti ;  recte : 
Tibdlus,  lib.  i.  £leg.  vi.  45 :  *\  nec 
acrem  Flamroam,  nec  demens  verbera 
torta  timet ;"  Eleg.  iz.  22 :  "  intorto 
verbere  terga  seca ;"  SenecaTbyeste : 
"  Quid  ora  lerres  verbere,  et  tortoa 
feroz  Minaris  angues?"  et  Medea: 
**  anguis  ezcosso  sonat  Tortus  fla- 
geUo;"  Val.  Flac.  viii.  20 :  "  Indc, 
v«liU  torto  furiarum  erecta  flagello» 
Prosilit." 

162.  Coiucia.]  Cicero  pro  Sexto 
Roacio,  dicit:  "  Nolite  putare,  eos 
c|fii  aliquid  impie  scelerateque  com- 
miserunt,  agitari  et  perterreri  tsdis 
ardentibus :  sua  queroque  fraus,  suus 
error  maxime  vexat :  suum  queroque 
scelas  agitat,  amentiaque  adficit: 
sna  mals  cogitationes  conacientiaeque 


animi  terrent :  e»  sunt  impiis  adsiduflB 
domesticsque  furisB,  qu9  dies  ooctes- 
que  parentum  poenas  a  8celerati«imis 
filiis  repetant." 

165.  Nee  tibi  eontinget,  etc.]  Acer- 
bissiroum  id  veteribus  visum,  si  sepul- 
tune  bonore  carerent. 

166.  Prtdidere.'}  Corpora,  que  se^ 
pultura  carent,  peculiari  significatione 
fnvfiei  dicuntur;  Cicer.  lib.  L  Tus- 
culam :  '*  Durior  Diogenes,  «t  id  qui- 
dem  sentiens,  ut  Cynicus,  asperius, 
projici  se  inbumatum;"  Sen.  Epist. 
93 :  '*  Quero  ssvitia  projecerit,  dies 
condet."    Ita  Grecis  iCi^pifi^uvoc. 

168.  Infixuique  tuis  ostUmi  uneut 
erit,]  Vuto  faueibus»  Gutturi  enim  in- 
figebantur  unci,  qua  de  re  dictum 
nonnibil  Amor.  lib.  i.  £leg.  vi.  ver. 
26.  Heins. 


484 


P.  OVIDII  NASONIS 


Quaeque  gerunt  humeris  perituras  Belides  undas, 

Exsulis  Mgypti,  turba  cruenta,  nurus.  180 

Poma  pater  Pelopis  praesentia  quaerit,  et  idem 

Semper  eget,  liquidis  semper  abundat  aquis ; 
Jugeribusque  novem  qui  summus  distat  ab  imo, 

Visceraque  adsidue  debita  praebet  avi. 
Hic  tibi  de  Furiis  scindet  latus  unaflagello,     185 

Ut  sceleris  numeros  confiteare  tui : 
Altera  Tartareis  sectos  dabit  anguibus  artos ; 

Tertia  fumantes  incoquet  igne  genas. 
Noxi^  mille  modis  lacerabitur  umbra,  tuasque 

^acus  in  pcenas  ingeniosus  erit.  190 

In  te  transcribet  veterum  tormenta  reonim : 

M anibus  antiquis  causa  quietis  eris. 
Sisyphe,  cui  tradas  revolubile  pondus,  habebis; 

Versabunt  celeres  nunc  nova  membra  rotae. 
Hic  erit,  et  ramos  frustra  qui  captet  et  undas :  195 

Hic  inconsumto  viscere  pascet  avem. 
Nec  mortis  poenas  mors  altera  finiet  hujus, 

Horaque  erit  tantis  ultima  nulla  malis. 
Inde  ego  pauca  canam ;  frondes  ut  si  quis  in  Ida, 

Aut  summam  Libyco  de  mare  carpat  aquam.  200 


181.  Poma  pater  Pelopis,']  Taatalus 
dignatua  Deorummensa,  Jovis  mystica 
protulit  mortalibus.  Uode  apud  in- 
feros  esse  meruit  sitiens  in  aquis  ori 
adlabentibus :  "  Quserit  aquas  in 
aquis,  et  poma  fugacia  captat  Tanta- 
lus:  hoc  illi  garrula  lingua  dedit." 
Zar. 

190.  jEacu*  bi  panas.]  Hic,  Minos 
et  Rhadamantus,  Jovis  et  Europae  filii, 
apud  inferos  judices  sunt.  Zar. 

191.  Veterum  lormenta  virorum,] 
Beorum  esse  scribendum  monui,  Fast. 
V.  ver.  622.  Seneca,  Hercuie  furente, 


de  Minoe  ac  Rhadamaoto :  *'  £t  qai 
fronte  nimis  crimina  tetrica  QucmDt, 
ac  veteres  excutiunt  reos."  Idem 
Agamemnone:  "  Reputemus  oiaoei» 
quos  ob  infandas  manus  QuasiUir  ttraa 
Gnosius  versat  reos."  Clandiaoas, 
)ib.  ii.  in  Rufinum  de  Rhadamanto: 
"  Tum  quoque,  dum  lites  StjgiiqBe 
negotia  versat  Dura  fori,  ▼etemqae 
reos  ex  ordine  qusrit,  Rufinam  procal 
ecce  notat."  Hetns. 

200.  Ul  ii  jiuit  carpat  fnHiies  di 
/r/a.]  Ida  sylva  in  Creta,  ot  et  in 
Phrygia :  in  hac  proceritas  arburoia. 


IBIS. 


485 


Nam  neque  quot  flores  Sicula  nascantur  in  Hybla, 

Quotve  ferat,  dicam,  terra  Cilissa  crocos. 
Nec,  quum  tristis  hyems  Aquilonis  inhorruit  alis, 

Quam  multa  fiat  grandine  canus  Athos. 
Nec  mala  voce  mea  possint  tua  cuncta  referri,  205 

Ora  licet  tribuas  multiplicata  mihi. 
Tot  tibi  V8B  misero!  veniant  talesque  ruinae, 

Ut  cogi  in  lacrymas  me  quoque  posse  putem. 
IUae  me  lacrymae  facient  sine  fine  beatum : 

Dulcior  hic  risu  tum  mihi  fletus  erit.  210 

Natus  es  infelix ;  ita  Dl  voluere,  nec  uUa 

Commoda  nascenti  stella,  levisve  fuit. 
Non  Venus  adfulsit,  non  illa  Juppiter  hora : 

Lunave  non  apto,  Solve  fuere  loco. 
Nec  satis  utiliter  positos  tibi  praebuit  ignes,     215 

Quem  peperit  magno,  lucida  M aia,  Jovi. 
Tefera,  nec  quidquam  placidum  spondentia,  Martis 

Sidera  presserunt,  falciferique  senis. 
Lux  quoque  natalis,  ne  quid^  nisi  triste^  videres, 

Turpis,  et  inductis  nubibus  atra  fuit.  220 


et  copia  in  admiratioDe  est.  De  tnarg 
Ubyeo.  Mare  libycum  idem  Africa- 
nam  dictumett ;  protenditur  in  i£gyp- 
tium  usque  pelagus.  Libyco  de  mare» 
Priace,  pro  de  mari ;  Caris.  lib.  i.  Dess. 

202.  Terra  CiUi$a  crocoi.]  Circa 
Corjfcium  Cilicis  montem  crocum 
optimum  habetur,  inter  cetera  elec- 
tissimam,  ibi  Corycos  opp.  est,  et 
specns.  Crocum  autcm  adolescentem 
foiase,  fabal«  ostendunt,  in  florem  sui 
nominis  transmutatum. 

204.  Athot.^  Mons  altissimusMace*- 
donia. 

214.  Lunave  non  apto.^  Hoc  est, 
Bullo  adspectu  bono,  boroscopum,  sive 
signum  adscendens  respexerunt.  Sig- 
nificat  autem  Sol,  vitas  atque  anni 


constitutiooem,  Luna  autem  corporis  r 
qui  si  nulla  bona  radiatione  cum  ac^ 
scendente  signo  comparantur,  ipsum 
quoque  natum  infeliciorem,  minusqoe 
durabilem  futurum.astrologorum  dog^ 
mata  tradunt.  Micyl. 

215.  Noc  tatit  utilitor.^  Mercurii 
sidus  dicit  admodum  humano  geoeii 
nocivum,  si  in  Ariete  fuerit,  in  Ge- 
minis,  in  Cancro,  in  Sagittario,  ac  in 
Capricomo. 

217.  MaHii  ttdera.^  Planetam  pea- 
simum,  bella,  intemeciones,  et  litigia 
amat ;  et  quando  alicujus  prsest  nati- 
vitati,  malum  significat»  nisi  adspec- 
tum  cum  Jove,  aut  Venere  habuerit; 
vide  Joh.  Bapt.  Pium,  Annotat.  po* 
ster.  cap.  42.  Zab. 


486 


P.  OVIDU  NASONIS 


Hdec  esty  in  Fastis  cui  dat  gravis  Allia  nomen, 

Quaeque  dies  Ibin,  publica  damna  tulit. 
Qui  simul,  impura  matris  prolapsus  ab  alvo, 

Cinyphiam  fcBdo  corpore  pressit  hnmum ; 
Sedit  in  adverso  noctumus  culmine  bubo,        225 

Funereoque  graves  edidit  ore  souos. 
Protinus  Eumenides  lavere  palustfibus  ulvis, 

Qua  cava  de  St^rgiis  fluxerat  uiida  vadis ; 
Pectoraque  unxerunt  Erebeae  feUe  colubrae, 

Terque  cruentatas  increpuere  manus :  230 

Gutturaque  imbuerunt  infantia  lacte  canino ; 

Hic  primus  pueri  venit  in  ora  cibus. 
Perbibit  inde  suae  rabiem  nutricis  alumnus, 

Latrat  et  in  toto  verba  canina  foro. 


221.  Hacat.^  Dies  erant  ath  om- 
nes  pott  Idus  et  Nonas,  qui  pottri- 
dtumi  dicebantor.  lidem  dies  dicnn- 
tar  AUienset,  quoniam  ob  infelicem 
pugnam  ad  AUiam  sint  constituti. 
AUia,  Flamen  qaindecim  millibus 
passuura  ab  urbe  distans,  bustis  Ro- 
manis  nobilis,  deleto  prope  ad  iater- 
necionem  exercitu ;  vide  Flor.  lib.  i. 
cap.  13.  DoM.  £a  enim  fuit  veterum 
snperstitio,  ut  eos  dies,  quibus  cladem 
aliqnam  accepissent,  pro  nefastis  ac 
iaauspicatis  haberent,  illosque  diro- 
^(Ki^ac  Grsci  vocabant.  Salvaomus. 
Fasti,  libri  dies  festos  continentes, 
redacti  in  volumen  a  Co.  Flavio, 
scriba  Appii  Csci,  tanta  gratia  apud 
plebem,  quum  eos  edidisset,  ut  creatus 
sit  edilis  curulis,  praeteritis  duobus 
filiis  coasulum  :  nam,  aote  libros  ilios 
ab  eo  editos,  cogebatur  plebs  rationem 
dierum  qusrere  a  principibus  civita- 
tis,  auctore  Plinio.  Dom.  H<rc  est  in 
Fastis.  Hac  est,  pro,  Eadem  dies  est 
in  Fastis,  AUiensis,  et  qus  Ibin  in 
lucem  protulit;  ut  significet,  postri- 
duana  atque  atra  die  natum. 


224.  Humum  Cimypkimmu]  Cw  lit 
poeta  Ibin  natum  esae  in  Cinyphis 
terra,  qna  est  in  libya»  mtt  «b  bireoi 
Cinyphios,  qui  foetidi  sunt ;  Qt  «Mteo- 
dat  eum  male  olere :  nam  qui  msle 
olent,  dicnntnr  hirooeL  An  qoMiisM 
feraa  raonstruosae  ibi  nascebantur,  ooa- 
venientibus  diversis  animalibus  sd 
eundera  fontem  ob  penuriam  aquarain 
in  Libya,  et  ibi  diversissimis  miftis. 
Unde  proverbium  illud  susceptum  e^ 
Africam  semper  novi  aiiquid  adfene. 

225.  Bubo.]  Acherontis  filias  et  Or- 
phnes  njonphs,  conversns  in  avem  ex 
Ascalapho,  ob  accusationem  Proser* 
pinae,  avis  funebris  est, 

226.  Gravts.'}  Querulos. 

227.  Protinus  Eumenides  laveref- 
lustribus  undis.  Tb  unda  prosiDW 
versu  sequitur,  ut  hic  ferri  rix  pooit. 
Scribe :  "  Eumenides  lavere  palostii- 
bus  ulvis,"  et  adi  Notas  Met.  xiv. 
ver.  103.    IIeins. 

233.  Ebibit  inde  su4t  rabiem.}  P<r> 
bibit  plerique  veteres.  Mihi  tanen 
disticlion  hoc  suspectum  est,  ut  sapra, 
ver.  24.  jam  sum  testatos.    U. 


IBIS. 


4S7 


Membraque  vinxerunt  tinctis  ferrugine  pannis» 

A  male  deserto  quos  rapuere  rogo :  236 

Et,  ne  non  fultum  nuda  tellure  jaceret, 

MoUe  super  silices  imposuere  caput. 
Jamque  recessurae,  viridi  de  stipite  factas 

Admorunt  oculis  usque  sub  ora  faces.  240 

Flebat,  ut  est  infans  fumis  contactus  amaris, 

De  tribus  est  quum  sic  una  locuta  soror  : 
Tempus  in  immensum  lacrymas  tibi  vovimus  istas, 

Quae  semper  causa  sufficiente  cadent. 
Dixerat :  at  Clotho  jussit  promissa  valere,       245 

Nevit  et  infausta  stamina  puUa  manu ; 
Et  ne  longa  suae  praesagia  diceret  horse : 

Fata  canet  vates  qui  tua,  dixit,  erit. 
lUe  ego  sum  vates :  ex  me  tua  vulnera  disces, 

Dt  modo  dent  vires  in  mea  verba  suas.         250 
Carminibusque  meis  accedant  pondera  rerum» 

Quae  rata  per  luctus  experiere  tuos. 
Neve  sine  exemplis  aevi  moriare  prioris ; 

Sint  tua  Trojanis  non  leviora  malis. 
Quantaque  clavigeri  Pseantius  Herculis  heres,  255 

Tanta  venenato  vulnera  crure  geras. 
Nec  levius  doleas,  quam  qui  bibit  ubera  cervse, 

Armatique  tulit  vulnus,  inermis  opem : 


236.  Ftrrugitu.']  Colore  noctis.  Sic 
poeta  Met.  zv.  ver.  788 :  "  Csrulus 
€t  viiltam  ferrugine  l^icifer  atra  .... 
Spanot  erat."  Sic  Virgilius,  yi.  ver. 
303.  .Chvontis  cymbam  vocat  femi- 
giaeam. 

239.  D§  viridi  tttptte,  etc.]  Nam 
faoes  ▼iridea  infelices  sunt,  propter 
famttm. 

256.  PitantiM  Hereulis.]  Philocte- 
tes,  Paeantis  AUus,  ex  Melibcea  urbe : 
compulsos  ab  Hercule  jurare  corporis 


sni  reliquias  non  indicatunim,  ab  ipso 
pro  munere  sagittas  felle  hydr»  in- 
tinctas  accepit,  stne  quibus  Troja  capi 
non  poterat.  Zar. 

257.  Nee  Uvius  doUtu,  qwm  fm 
bUnt  uhera  eerve.']  Telephus  Afrb  rHc 
OifX^C  Kai  rov  i\6/^Vt  filius  Herculis 
et  Auges,  filias  Alei,  inter  virgulta  in- 
ventus  est,  nutritus  a  cerva,  donatus 
a  pastoribus  Corytho,  Thessalie  regi. 
Dum  ez  oraculo  didicisset,  matrem 
fugientem  patemam  iram,  vel  potius 


48B 


P.  OVIDII  NASONIS 


Quique  ab  equo  praeceps  in  Aleia  decidit  arva, 

Exitio  facies  cui  sua  paene  fuit.  260 

Id,  quod  Amyntorides,  videas,  trepidumque  minis- 

Praetentes  baculo,  luminis  orbus,  iter :  [tro 

Nec  plus  adspicias,  quam  quem  sua  filia  rexit, 

Expertus  scelus  est  cujus  uterque  parens : 
Qualis  erat,  postquam  est  judex  de  lite  jocosa  265 

Sumtus,  Apollinea  clarus  in  arte  senex : 
Qualis  et  ille  fuit,  quo  praecipiente  columba 

Est  data  Palladiae  praevia  duxque  rati : 


femtssam  &  pltre  ob  stttprum  cum 
Hercule,  pervenisie  in  Mysiam,  eo  se 
contuUt:  ubi  a  Teuthraute  rege  et 
Auge  ducta  est  uzor,  et  Telephus 
factus  filius,  successor  regni,  vulnera- 
tus  est  ab  Achille.  Dom. 

^58.  Armati^  tulit  vulnu$,  tti«r- 
wntM  opem.]  Ut  sit  sensus :  Qui  vulnus 
ab  armato,  id  est,  hoete  Achille  ac- 
cepit,  quod  postea  ejusdem  illius  re- 
conciliati  auxilio  et  ope  curatum  fiiit. 

259.  AU'ia,J  GrsBcis  'AXffia  TriSia 
sunt,  et  WiSiov  'AXifiov»  Pltnio,  lib. 
V.  cap.  27.  campi  Aleii;  Homerus, 
Hiad.  Z.  de  Bellerophonte :  'Hroi  6 
KairmSiov  t6  'AXffiov  olog  SlKoto 
"Ov  Ovfibv  KaTtSunft  trdTOv  AvOptjjirwv 
dLXteivwv.  Quas  Cicero  sic  vertit : 
"  Qui  miser  in  campis  mcerens  erra- 
bat  Aleis,  Ipse  suum  cor  edens,  ho- 
minum  vestigia  vitans.*' 

261.  Id,  quod  Amyntoridttt  videai, 
trepidumque  ministro,  etc.]  Phoenix 
filius  Amyntoris  fuit,  filii  Cercaphi, 
quem  Ormenius  genuit.  Hic,  quum 
haberet  rem  cum  pellice  patris,  ut 
auctor  est  Hom.  delatione  novercie 
accusatus  aufugit,  venitque  ad  Pe- 
leum,  Achillis  patrem. 

263.  Nec plus, etc,]  (Edipus,  incesta 
matre,  et  patris  nece  infamis,  ob  sce- 
leris  conscientiam  caecatus  est,  rege- 
baturque  cscus  ab  Ismena  filia. 


265.  QualitJ]  Tiresias,  nimtiis  jo- 
dex  a  Junone  et  Jove»  virioe  an  s»- 
lieris  libido  major  e»et,  aenteiitiaiB 
tulit  iD  Junonem,  a  qua  ocsliB  ert 
privatus:  aed  Jupiter  comolatns  ert 
cjus  calamiutem  honore ;  nem  Mit 
divinandi  artem :  hic  pnadizit  Tlw- 
barum  interitum.  Daphne,  ejui  fifia, 
qusB  postea  dicta  eat  Sihjlla*  valiei- 
nandi  arte  edocta,  mnlta  acripsit  le- 
sponsa  ;  unde  Homer.  poema  oraant. 
DoM.  QuaUs  erat  poiUguam^  etc  Tra- 
ditur  et  alia  causa,  cur  visii  privatK 
fuerit  Tiresias:  videlicet  quod  Psl- 
ladem  lavantem  nudam  adspexiiKt 

MlCYL. 

267.  Qualit  et  ipse.']  Phioeos,  Arca- 
di^B  rex :  qui  ducta  CUopatru  ume, 
Orythum  et  Crambin  er  ea  fiiiM  hi- 
buit :  stiperinducta  noverca,  tuatu  ^u*- 
dem  liberos  exatcavit:  unde  et  ifsi  a 
Diis  iratis  eruti  oculi,  et  dapibns  dm 
poterat  vesci,  quum  Harpy»  admotc 
mensis  eas  fo&darent«  Zetos  et  Ca- 
lais,  Boreae  filii,  insecuti  sunt  aves  ad 
Plotas  usque  insulas,  quas  postft 
dicts  sunt  Strophades :  eumque  tuto 
supplicio  liberarunt.  Quo  beneficio 
devinctus,  cantt  apud  Apolkmiiin 
Rhodium,  monens  Argonautas,  utia- 
ter  Cyaneas  petras  columbam  seqaaa* 
tur,  quam  Dii  mitterent. 

268.  PaUadi^,]  Argo  navis  PdU^ 


IBIS. 


489 


Quique  oculis  caruit,  per  quos  male  viderat  aurum, 

Inferias  nato  quos  dedit  orba  parens :  270 

Pastor  ut  ^tnaeus,  cui  casus  ante  futuros 

Telemus  Eurymedes  vaticinatus  erat : 
Ut  duo  Phintdas,  quibus  idem  lumen  ademit, 

Qui  dedit :  ut  Thamyrae,  Demodocique  caput. 
Sic  aliquis  tua  membra  secet,  Satumus  ut  illas  275 

Subsecuit  partes,  unde  creatus  erat : 
Nec  tibi  sit  melior  tumidis  Neptunus  in  undis» 

Quam  cui  sunt  subitse  frater  et  uxor  aves ; 


dia  dicta  est,  quoniam  facta  est  cura 
Palladis. 

269.  Quiqne  oculis.']  Polymnestor, 
rex  Thracis,  veteri  amicitia  con- 
junctus  cum  PHamo,  imminente  bello 
Graecomm,  Polydorum  Priami  filium 
apsrentibui  sibi  demandatum  hospi- 
tio  auscepit.  Sed  ruentibus  Trojanis, 
anri,  quod  Polydorus  adtulerat,  avidi- 
tate  captus,  contempto  hospitii  jure, 
Folydoram  obtruncat.  Quod  quom 
Hccuba  mater  percepisset,  dissimu- 
Uns  se  ignorare,  PolymDestorem  ro- 
gavit,  ut,  accepto  thesauro  quem  in- 
dicaret,  filium  reddereti  Is  secutiis 
Braiierit  fidem,  addnctus  io  secretum, 
ab  Hecuba  et  ancillis  oculis  privatur. 

271.  Pattar  ut  £tnau».]  Polyphe- 
mxu,  inter  Cyclopes  Siculos  Homeri 
carmine  celeberrimus,  oculum  amisit, 
adusto  stipite  effossum  ab  Ulysae, 
quum,  absnmptis  quinque  sociis  illius, 
▼ino  obmtus  jaceret. 

272.  TeUmut  Eufymede».'}  Eurif- 
mudet  dictum  Met.  ziii.  ver.  771.  H. 
2Wcmti«.  Vates,  qut  prsdtxit  Poly- 
pfaeiDO  aliqoando  futurura,  ut  ei  oculus 
«fibderetur  ab  Ulysse. 

273.  Ut  duo  Phinidit.]  Crambis  et 
Orythus,duo  Phinet  filii  ex  Cleopatra, 
Tim  intulerant  Ide,  quam  Phineus 
•uperinduxerat,  filiam  Dardani,  Scy- 
tharum  regis :  qua  de  causa  excscati 
a  patre  sunt. 

V0L.V. 


274.  Thamyra.'\  Filius  Philammo- 
nis  et  Argiopes  NymphsB,  et  a  Lino 
musicam  edoctus.  Dicitur  ab  Hom. 
Thamyris  aptus  ad  lyram  et  carmen, 
ut  icribit  Diod.  Claruit  mustca,  adeo 
ut  ex  (Echalia  Peloponnesi  veniens» 
Mnsas  quibus  occurrit,  in  certamen 
provocaverit,  a  quibus  excstcatus  est. 
Demodoeique.  Duo  cantores  sunt  apud 
Hom.  Phemius  in  convivio  prooorum» 
Demodocus  tn  convivio  Alcinoi:  cu* 
jus  musicam  laudat  Hom.  Hunc  css- 
cum  valde  Musa  dilexit,  dedit  bo- 
numque  malomque ;  ocuUs  quidem 
privavit,  sed  cantum  dedit  suavisd- 
mum. 

277.  Nee  tiH  «».]  Ceyx  Alcyones 
conjuz,  quum  ad  oraculum  navigastet, 
facto  naufragio  submersiu  est ;  cujua 
rei  dolore  Alcyone  in  avem  conversa 
est  so^  nominis ;  vide  Ovid.  Met.  lib. 
xi.ver.  741  sqq. 

278.Frater,etc.]  Dsdalion,  Ceycts 
frater,  filiam  hahuit  nomine  Chiouem, 
formosissimam,  quam  ApoUo  et  Mer- 
curius  compressere,  et  nati  sunt  ge- 
melli.  Apollini  Pbilamon,  qtii  musica 
clamit,  patrem  imitattis.  Autolycus 
autem  Mercurio,  fur  nobilis.  Suam 
prsferre  Chione  formam  Dians  ausa 
est,  a  qua  e&t  sagittis  interempta. 
Cujus  in  rogum  pater  Daedalion  prsB 
dolore  se  voluit  iromittere:  at  pro* 
hibittis,  in  Pamassum  roontem  abiit ; 
3R 


490 


P.  OVIDII  NASONIS 


SoUertique  viro,  lacerse  quem  fracta  tenentem 

Membra  ratis  Semeles  est  miserata  soror.    280 
Vel  tua»  ne  pcense  genus  hoc  cognoverit  unus, 

Viscera  diversis  scissa  ferantur  equis : 
Vel  quae,  qui  redimi  Romano  turpe  putavit, 

A  duce  Puniceo  pertulit,  ipse  feras. 
Nec  tibi  subsidio  sit  prsesens  numen,  ut  illi,    285 

Cui  nihil  Hercaei  profuit  ara  Jovis : 
Utque  dedit  saltus  de  summo  Thessalus  Ossa, 

Tu  quoque  saxoso  praecipitere  jugo : 
Aut  velut  Euryali,  qui  sceptrum  cepit  ab  illo, 

Sint  artus  avidis  anguibus  esca  tui :  290 

Vel  tua  maturet,  sicut  Minoia  fata, 

Per  caput  infusae  fervidus  humor  aquae : 


■adk  qvmm  se  pnMipttem  dcdiaaet,  iii 
vokiorem  ab  ApolliDe  est  mutaioi. 

280.  StmeUt  ut  miteraU  toror,] 
Cadao  ThdMumm  eonditori  ez  Har- 
monia,  Veneris  et  Martis  filia,  nate 
asnt  Agave,  Autonoe,  loo,  et  Semele, 
et  Poljfdorui.  Athamanti,  JEoli  fiUo, 
Thebarum  regi,  Ino  nupsit,  qus  Ck- 
archum  genuit,  et  Melicertam,  qui 
Junonis  odio  haud  diu  vixere. 

283.  Vel  qutt,  qui  redimi,]  Attilius 
Regulos,  qui  captus  patribus  suasit, 
ne  captivonim  permutatio  fieret :  ma- 
Ittitque  ad  paratum  suppUcium  reverti, 
quara  vivere  inurilis  civis  patria:.  Quo 
supplicio  sit  adfectus,  non  satis  con- 
stituunt  Annales.  Dom. 

286.  Cui  nihil  Herc^i,]  Vide  Vir- 
giL  JEneid,  ii.  512  sqq. 

287.  Utque  dedit  saltnu]  Plutar- 
chus  roemorat  divinatricem  quandam, 
Aglaonicem  nomioe,  Egemonis  Thes- 
sali  filiaro,  quum  in  Ossa  monte  Luns 
coitus  observaret,  in  judicio  convic- 
tam,  a  mulierculis,  existimantibus  ab 
ea  Lunam  coelo  deduci,  gravissimis 
adfectam  suppliciis,  et  ex  Ossa  pre- 
cipttatam.  Dss.     £  tumma  Tbeitalut 


Ottm,  De  tttmme  qQfttnor  acripli  « 
primc  editiones;  aic  Metaoi.  z.  (Eiem 
bis  maacuUno  geoere  dixit,  nt  ia  opii- 
Bia  est  oodicilnia,  et  tnm  r6  «mm  m^ 
imeUigitur.  Sic  Otknft  apvd  OnMOs 
feminini  geneiis  eat,  maacoliai  a|ii4 
Romanoa.  HsiNa. 

289.  Aut  velmt  EmryaiL]  Hcmsa 
filium  habuit  llieasalum,  Thessalic 
regem,  qui  ab  Euryalo  advena  (nsa 
erat  Corcyrsus)  ex  Ossa  monte  pns- 
cipitatus  est.  £a  caede  quum  pnrgan 
non  posset  Euryalus,  deditnm  Stygia 
paludi  capiit,  furialibus  anguibus  diei- 
tar  absumptus. 

291.  Minoia,]  Minoe,  ob  ii^arism 
acceptam  a  Dasdalo,  labyriotho  tt- 
bricato,  eum  claase  peraecntos  est  ad 
Cocalum  regem  Sicilis,  ad  qoem  csa- 
fugerat,  multisque  prsclaris  opcribti 
editis,  iUius  gratiam  aibi  ecmpen- 
verat:  quum  primum  Mioos  dss- 
sem  adpuUt  io  Siciliam,  hostiliterqiK 
agnim  popularetur»  Cocalos  ad  coUo- 
qaium  eum  provocavit,  proposita  ipe 
dedendi  DsedaU.  TanKiio  aotem  j«- 
sit  eum  in  tbermis  dousum  expedarr, 
quoad  vaporibus  caUdaroaa 


IBIS. 


m 


Utque  parum  miti,  sed  non  impune,  Prometheus, 

Aerias  volucres  sanguine  fixus  alas : 
Ac,  velut  Etracides  magno  ter  ab  Hercule  quintus, 

Caesus  in  immensum  projiciare  fretum :        296 
Aut,  ut  Amyntiaden,  turpi  dilectus  amore 

Oderit,  et  saevo  vulneret  ense  puer : 
Nec  tibi  fida  magis  misceri  pocula  possint, 

Quam  qui  comigero  de  Jove  natus  erat.       300 
More  vel  intereas  capti  suspensus  Achsei, 

Qui  miser  aurifera  teste  pependit  aqua : 
Aut  ut  Achillidse  cognato  nomine  clarum 

Opprimat  hostili  tegula  jacta  manu : 
Nec  tua  quam  Pyrrhi,  felicius  ossa  quiescant,  305 


est  exsiinctus.  Exanimum  corpus 
leddidit  socits,  iidfirfDaiis  eum  casu 
lapsom  in  aquas  calidas  mortuum  esse. 
293.  Utque  parum  mitU.']  Scribe 
miti,  et  refer  ad  rb  tanguine*  H.  Im* 
fmne,  Promethens,  Prometheus,  a 
Vuleano  religatus  in  Caucaso  monte, 
pascit  aquilam :  quoniam  et  olim  Deos 
deeeperit,  et  ignem  subripuerit   de 

295.  Aut  velut  Etracide$,^  Etra- 
cidea,  quum  Clebam  pueram,  Dori 
filiitm,  in  deliciis  haberet,  eique  tri- 
bueret  omnia,  ab  eo  occisus  est.  Nam 
puer  in  militarem  ardorem  excitatus, 
neeato  domino,  exercitnm  contraxit, 
lateque  evagatus  condidit  Cumam 
Fhrjconitiden.  Dox.  Magno  ter  ab 
Hereule  quintut,  Qui  quintns  Iler- 
calea  Tocatns  est,  post  ter  magnum 
tlhnii  Herculem,  cujus  ingentia  facta 
TlMseas  est  emulatus. 

297.  Avtf  ut  Amyntiadem,  turpi 
dileetu»  amore  Oderit,  et  stevo  vulneret 
enie  puer,']  Philippas,  Amynts  filius, 
Maoedonum  rex,  aboraculo  acceperat, 
ut  quadrigas  eritaret :  nam  erat  ab  eis 
in  fatis  ut  occideretur.  Non  tamen 
fati  periculum  effugere  potuit.  Stu- 
prato  etenim  Pausania  ab  Attalo  Phi- 


lippi  sororio,  apud  regem  sspissime 
Pausanias  conquestus  est :  ille  antem 
hoc  protrahendo  parvi  fecit ;  Pausanias 
inimici  Attali  injuriam  in  ipsum  judi- 
cem  vertit,  quem  gladio,  in  quo  quad- 
rigs  erant,  interfecit.  Zar. 

300.  Qitam  qui  eomigero  de  Jove 
natus  erat.']  Intelligit  Salvagn.  Alex- 
andrum,  qui  Hammonem  Jovem  ge- 
neris  sui  auctorem  credi  volebat. 

301.  AcfutL']  Intellige  Andromachi 
filium,  qui,  quum  universam  cis  Tau- 
rum  Asiam  imperio  suo  regeret,  a 
BoKde  et  Cambylo  proditus,  et  ad 
regem  Antiochum  adductus,  crudelis- 
simo  supplicio  interiit,  ut  Polyb.  Hb. 
viii.  p.  528.  describit. 

303.  AututAchHUden.'\  AWi  Aehil' 
lides.  Scribe  Achillide,  hoc  est  Pyrrhi 
Neoptolemi.  H.  Aut  ut  AehiUiden. 
Pyrrhus  raatemo  genere  ab  Achille 
oriundus,  paterno  ab  Hercule,  quum 
adversus  Antigonum  Argos  obsideret, 
anus  e  tecto  spectans  iilium  prodeun- 
tem  in  aciem,  et  periculo  commota, 
utraque  manu  tegulam  demisit,  qua 
exanimatus  est  Pyrrhus,  ut  Piutarchus 
et  Cornelius  scribunt.  Dom. 

306.  Nec  tua  quam  Pyrrhi,  etc.]  De 
Pyrrho    Neoptolemo    intelligendum. 


492 


R  OVIDII  NASONIS 


Sparsa  per  Ambracias  quse  jacuere  vias : 
Nataque  ut  ^acidae,  jaculis  moriaris  adactis : 

Non  licet  hoc  Cereri  dissimulare  nefas. 
Utque  nepos  dicti  nostro  modo  carmine  regis 

Cantharidum  succos  dante  parente  bibas :   310 
Aut  pia  te  cseso  dicatur  adultera»  sicut, 

Qua  cecidit  Leucon  vindice,  dicta  pia  est : 
Inque  pyram  tecum  carissima  pignora  mittas ; 

Quam  finem  vitse  Sardanapalus  habet : 
Utque  Jovis  Libyci  templum  violare  parantes,  315 

Acta  Noto  vultus  condat  arena  tuos  : 
Utque  necatorum  Darei  fraude  secundi, 

Sic  tua  subsidens  devoret  ora  cinis  : 


Achillis  filio,  cujus  ossa  per  fines  Am- 
bracis  sparsa  esse,  narrat  Hyginus, 
Fab.  cxxiii.  Micyl. 

306.  Ambraeias.'}  Ambracia,  teste 
Dvio,  urbs  in  Epiro  est,  aspero  sub- 
jecta  tumulo,  qus  dudum  Pyrrhi 
regia  fuit. 

307.  Nataque  tU  ^aeida,'}  Ut  in 
veteri  legimus  commentario,  Laoda- 
mia,  sive  Periboea,  Pyrrhi  filia  fuit : 
qus,  quum  in  teraplum  Cereris  Am- 
bracia;  confugisset,  inimicorum  telis 
est  interfecta.  Intelligunt  nonnuUi 
Ueracliam,  Hieronis  filiam  ex  Achillis 
genere,  quae  in  templo  Cereris  una 
cum  duabus  filiabus  a  populo  Syra- 
cusano  telis  coufossa  cecidit. 

308.  Non  licet,  etc.]  Vid.  Justin. 
lib.  xxviii.  Zar. 

309.  Utque  nepos  dicti,  etc.]  Mihi 
Pyrrhus  designari  videtur,  qui  tertius 
est  ab  eo,  cujus  res  in  Italia  gestee  me- 
morantur.  Hic  enim  magni  Pyrrhi 
nepos  fuit.  Deinde  Olympias,  roater 
ejus,  vel  avia,  ut  nonnuUi  volunt, 
Tigridem  puellam  Leucadiam  ejus 
concubinam,  tpapfuueoig  ankKTtiviv, 
veneno  sustulit,  inquit  Athenseus,  lib. 
xiii.  p.  579.  edition.  Casaub.  ut  sus- 


picer,  Pyrrhom  una  cum  Tigridc  anka 
sublatum  esse.  Salv.  CmUhandim 
aueeo*,  Caniharis  vennis  viridis ;  vide 
PUnium,  lib.  xxix.  cap.  4.  et  Bioft- 
corid.  lib.  vL  Val.  Andk. 

311.  Aui  pia  U  c^uo.l  Lencoo,  flt 
vetustissimus  docet  interpres,  ex  Per- 
sicis  regibus  Spartacum  fratrem  ocd- 
dit,  regno  inde  potiri  sperans,  qaam 
et  rem  haberet  cum  ipsius  fratris 
uxore.  Non  tamen  votum  valuit  coo- 
sequi ',  nam  in  palude  Sabedana  Leo- 
conem  mulier  interfecit,  quare  pia  est 
judicata.  Dicunt  nonnuUi,  Oxilochi 
regis  Ponti  uxorem  banc  fuisse,  noa 
Spartaci. 

315.  Utque  Jovis  LibycL']  Camby- 
ses,  cujus  meminerunt  Herodotus  et 
Trogus,  quum  studio  evagandi  JE^y^ 
tum  peteret,  misit  qui  popularcDtsr 
templum  locupletissimum  jovis  Am- 
monis :  qui  omnes  ira  uuminis  are- 
narum  cumulis  obruti  suot.  Dom. 

316.  Acta  Noto,']  Signate  adposite- 
que  Noto  dixit,  quia  tiante  taotum- 
modo  Austro  fil  illa  arenanim  tem- 
pestas,  ut  auctor  est  Herodotus  et 
Arrianusin  tertio. 

317.  UtqHe  necatorum  Darei,]  De 


IBIS. 


493 


Aut,  ut  olivifera  quondam  Sicyone  fugato, 

Sit  frigus  mortis  causa  famesque  tuse :  320 

Aut,  ut  Atarnites»  insutus  pelle  juvenci 

Turpiter  ad  dominum  praeda  ferare  tuum : 
Inque  tuo  thalamo  ritu  jugulere  Phersei, 

Qui  datus  est  leto  conjugis  ense  suae : 
Quosque  putas  fidos,  ut  Larissaeus  Alebas,       325 

Vulnere  non  fidos  experiare  tuo : 
Utque  Milon,  sub  quo  cruciata  est  Pisa  tyranno, 

Vivus  in  occultas  praecipiteris  aquas : 
Quaeque  in  Adimantum  Phliasia  regna  tenentem 

Ab  Jove  venerunt,  te  quoque  tela  petant :    330 


Ocho  aliqui  dictum  volunt,  qui  Da- 
reus  est  dictus;  cujus  historiam  Val. 
liaz.  lib.  ix.  cap.  2.  de  crudelitate ; 
vol.  ii.  pag.  151.  nostr.  edit. 

319.  Aui,  ut  olivifera.]  Neocles  (vel 
Nicocles)  Thuscus,  ex  Sicyone  pul- 
BUM,  omnibus  vitae  prsesidiis  destitu- 
tns,  fame  et  frigore  mortem  obiit. 

321.  Atamite*.']  £t  de  Hermia  in- 
tellige,  Atams  rege,  sive  tyranno,  ut 
recte  Turneb.  lib.  iz.  Advers.  cap.26. 
Addit  e  Diodoro,  lib.  xvi.  Turnebus, 
Uermiam,  quia  a  Persarum  rege  de- 
fecerat,  circumventum  ab  Hectore 
duce  regis  Persarum,  et  in  potesta- 
tem  redactum.  At  quod  Ovidius  ait, 
intutum  pelle  juvenci,  id  de  Hermia 
qui  scriberet  adhuc  non  vidi.  Val. 
Anor. 

323.  Iwiue  tuo  thaUuno.]  In  secundo 
Officiorum  docet  Cicero,  Alexandi-um 
Pheraeum  uxorem  Theben  admodum 
dilexisse :  tamen  ex  epulis  ad  eam  in 
cubiculum  quum  se  conferebat,  bar- 
barum  districto  gladio  jubebat  an- 
teire :  deque  stipatoribus  suis  praemit- 
tebat,  qui  muliebres  arculas  perscru- 
taientor.  Non  tamen  eum  fefellit  opi- 
mo :  nam  ab  uxore  propter  pellicatus 
suspicionem  est  interfectus. 


325.  Quotque  putat  Jidot.]  Thio- 
damantis  filius  fuit  Alebas,  qui  La^ 
rissffi  in  Thessalia  dominatum  habuit. 
Satellites,  civium  timore,  Alebas  ad 
custodiam  habebat,  quos  fidos  sibi 
existimabat.  At  ab  ipsis  postea  est 
interfectus;  vide  Alciatum,  lib.  vi» 
Parerg.  cap.  21. 

827.  Utque  Milon.]  Milones  plures 
fuisse  constat:  quorum  quidam  Pi- 
sam  Elidos  tenuit,  qui  Pisanos  crucia- 
tibus  adficiebat.  Tandem  in  Alpheum 
fluvium  Pisam  profluentem  demersus 
a  Pisanis  est,  si  vetustissimo  credimus 
interpreti.  Sunt  autem  Piss  juxta 
Alpheum  sit»,  ubi  ludi  Olympii  ce- 
lebrabantur.  Forte  legend.  hic  :  Ut- 
que  ille  sub  quo,  et  intelligendum  de 
Pantaleooe.  Pausan.  pag.  240 — 242. 
Sanct. 

329.  Qu^ue  in  AdiTnantum.']  Adi- 
mantus,  Phyleti»  rex,  Ponto  con- 
juncts,  8ive(ut  alii  volunt)  Theasalia, 
Deorura  contemptor,  Diis  sacrificare 
neglexit,  se  ipsis  majorem  prsdicansj 
quare  a  Jove  fulmine  ictus  interiit« 
Pausanias,  in  Corinthiacis,  multa 
scitu  dignissima  de  Phiiasiis  prodi- 
dit. 


4»4 


P.  OVIDII  NASONIS 


Aut  ut  Amastriacis  quondam  Lenaeus  ab  oris 

Nudus  Achillea  destituaris  humo. 
Utque  vel  Eurydamas  ter  circum  bosta  Thrasylli 

Est  Larisseis  raptus  ab  hoste  rotis ; 
Vel  qui  quee  fiierat  tutatus  mceoia  ssepe  335 

Corpore  lustravit  non  diutuma  suo ; 
Utque  novum  passa  genus  Hippomeneide  poens» 

Tractus  in  Acteaa  fertur  adulter  humo ; 
Sic,  ubi  vita  tuos  invisa  reliquerit  artus^ 

Ultores  rapiant  turpe  cadaver  equi.  340 

Viscera  sic  aliquis-  scopulus  tua  figat»  ut  olim 

Fixa  sub  Euboico  Graia  fuere  sinu. 
Utque  ferox  periit  et  fulmine  et  aequore  raptor ; 

Sic  te  mersuras  adjuvet  ignis  aquas. 
Mens  quoque  sic  Furiis  vecors  agitetur,  ut  illi  345 

Unum  cui  toto  corpore  vulnus  erat ; 


331.  Atit  ut  Amastruicis.']  Amastris 
urbs  est  ia  peainsula,  habens  portus 
ex  utraque  parte,  quam  condidit 
Amastris  Oxyartis  filia,  uxor  Dionysii 
tyranni  (leracliensis.  Hic  Dionysius 
Lensus  dictus  est:  qui  expulsus  a 
Mithridate,  aufugit  in'Axi\X€a>c  ^po- 
fuw,  in  locum,  quem  Cursum  Achillis 
adpeilant ;  ubi  a  suis  desertus,  peritt 
omni  destitutus  ope.    Dom. 

333.  Uttiue  vel  Eurydama».]  Mos 
diu  apud  Thessalos  fuit,  ut  interficien- 
tium  corpora  circa  occisorum  sepulchra 
traherentur,  ut  Eurydamantis  exem- 
plo  constat,  qui  circa  Thrasylli  (quem 
interfecerat)  tumulum  a  Simo,  Thra- 
sylU  fratre,  tractus  est,  auctore  in 
xxii.  Iliad.  Porphyrio. 

335.  Vel  qui  quafuerat  tutatus  nur- 
nia  9ape  Corpore  lustravit  noti  diu- 
turna  diio,  Hector.  Dom. 

337.  Hijrpomei^eide.l  Hippomenes 
Athenarum  princeps  fuit,  cujus  filia 
in  adulterio  deprehensa  est,  a  patre 


ob  scelus  juucta  tqno :  qai  oondans 
quum  alimentis  careret,  dentes  ia 
puellam  conjecit.  Aduher  yero  per 
regionem  Atticam  ab  equis  tracms 
est.  DoM. 

341.  Viscera  sic  aliquis,  etc.]  Lo- 
crenses  intelligit,  qni  post  eversam 
Trojam,  in  patriam  redeuntes,  ob  unias 
Ajacis  noxam,  in  Euboese  promooto- 
riis  misere  naufragio  perieruot;  at 
Virg.  ALn.  i.  39  sqq.  refert ;  quod  et 
Ajacis  ipsiusinteritus  dbtichoproximo 
indicat.  Salv. 

343.  Utque  ferox  periit.']  Impreca- 
tur  laniationem  corports,  qualis  Ajad 
Oilei  contigit  naufrago  :  scribuot  hoc 
factum  fuisse,  quoniam  Cassandram 
in  templo  Palladis  violaverat ;  qoare 
indignata  Pallas,  ipsum  circa  Capba> 
reum  promontorium,  fulmine  inter' 
fecit,  navesque  dissipavit. 

345.  Mens  quaque.l  Imprecatur  fo- 
rorem  mentis,  qualis  contigit  Marsys, 
qui  tibie  inventa  inodulatione  adco 


IBIS. 


405 


Utque  Dryantidae  Rhodopeia  regna  tenenti, 

In  gemino  dispar  cui  pede  cultus  erat ; 
Ut  fuit  (Etaeo  quondam,  generoque  draconum, 

Tisamenique  patri,  Callirhoesque  viro.         350 
Nec  tibi  contingat  matrona  pudicior  illa, 

Qua  potuit  Tydeus  erubuisse  nuru ; 
Quaeque  sui  Venerem  junxit  cum  fratre  mariti, 

Locris  in  ancillae  dissimulata  necem. 


est  elatui,  nt  PbiBbmii  in  oertameii 
provocaverit :  in  qoo  superatus  peHem 
eraisit,  pepeoditqve  es  plataao :  Parr- 
haitttt  et  Micylitts  boc  de  Ajace  Te- 
lamonio  intelligi  volont:  led  cootra 
meatem  Salvagaii,  qni  priorem  ezpo- 
■tionen  probaL 

346.  UiMMi  fm  Ufto  earjfert  vukuu 
Jbofof.]  Citt  ertd  JnreL  qui  erat  doe 
alii;  recte:  Met.  tL  ver.  388.  de 
Manya,  Nee  quie^uaM  ntn  vubim 
€rat ;  1&.  xv.  ver.  529.  de  Uippolyto, 
wmmque  erat  omnia  vulnut, 

347.  Utque  Dryanlwdm  Rhedapeia 
regna  Untnie,'}  Ljrcorgam,  Dryantii 
£liam,  intellige,  qui  liberum  de  regno 
fiigavH:  qnem  v[uvan  negaret  Deun 
eiae,  vinnmqne  bsbinet,  et  ebriui  ma- 
tvem  aoam  violare  volnimet,  tnnc  vitei 
ezcidere  eii  oooatnt:  q«i  insania  a 
iibero  objecta,  uzoiem  luani  et  filium 
interiectt :  tptumque  Lycnrgum  Liber 
^pantberii  objecit  in  Rhodope,  qui  moni 
eat  Thracie,  cujm  imperium  habuit. 
Hic  traditar  nnum  pedem  sibi  pro  vi- 
libvi  ejEcidine.  Atque  iinnc  futpo- 
m^wiBa  Grcci  quoque  vocarunt,  ut- 
pote    ahero   pede  cmo,  nve  Uno. 

Dryantiorf*.    IhryantkLi  me- 


340.  Utfuit.]  Hercttlei  CEtsus  dio- 
tsi  eit  ab  Glta  monte,  in  quo  anit : 
▼el  ob  tnnicam  venenatam,  minam 
a  Dejaniia,  ut  fidntls  ferunt,  Ovid. 
Mittam.    tz.      Generoque   draoenum. 


Athamai  in  ftirofem  venm  etl,  ira 
Junonis :  gener  fuit  Cadmi  et  Har- 
monias:  qui  in  Illyricum  profecti,  in 
draconm  versi  ennt :  uade  generdra- 
ooonm  dictos  eit. 

350.  Tieamamfue  patri,}  De  OreHe 
intcUige,  qui  ea  Hemrioiie  Tiiame- 
num  filium  luscepit.  Dom.  CaUi^ 
rhoeeque  mro,  Alcmnonem  inteliigit 
Ovid.  Ampluarai  et  Eriphyles  iiUun» 
qui  occita  matre  in  faroren  versui 
fingitur.  Consulto  oracido,  m  teiran 
onmhim  receatinimam  ire  justnt  etl. 
Nactvt  itaque  terram,  qua  Aoheieut 
in  mare  enmipit,  filiam  Acheloi  CaU 
lirhoen  uxoiem  habuit :  vide  ApoUo- 
dorum,  lib.  iii. 

351.  Nee  tibi  contingat,ttc,'\  JEgta- 
leam  intelUgit,  Diomedit  unvem. 
Quum  enim  Venus  a  Diomede  mal- 
nus  aooepisseii  ejut  miorem  tanta 
libidinis  impotentem  reddidit,  vt  te 
passim  Hippolyto  et  Cometi  protti- 
tueret ;  quorum  furioiit  amoribut  adeo 
exagttabatur,  ut  ipti  Diomedi,  Troja 
redeonti,  necem  molita  tit,  quam  ad 
Jnaonis  aram  noctu  oonfugient,  vix 
evadere  potuiL  Salv. 

354.  Ltfcrtt.]  Hypermneitca  L»> 
crensis,  quum  firatris  viri  coocnbitnn 
adpeteret,  clam  nocturao  «empore  id 
adsecuta,  mane  pudom  adfecta,  ot 
scelas  sanm  dissinularet,  andUam 
cum  fieunulo  necavit,  qnati  ia  ^s 
ooncubitu  eos  deprehendisset. 


496 


P.  OVIDII  NASONIS 


Di  quoque  tam  faciant  possis  gaudere  fideli     355 

Conjuge,  quam  Talai  Tyndareique  gener; 
Quaeque  parare  suis  letum  patruelibus  aus® 

Belides  adsidua  colla  premuntur  aqua ! 
Byblidos  et  Canaces,  sicut  facit,  ardeat  igne ; 

Nec,  nisi  per  crimen,  sit  tibi  nota  soror.       360 
Filia  si  fuerit,  sit  quod  Pelopea  Thyestae, 

Myrrha  suo  patri,  Nyctimeneque  suo. 
Neu  pia,  neve  magis  capiti  sit  fida  patemo, 

Quam  tibi  vel,  Pterela,  vel  tibi,  Nise,  fuit ; 


356.  Conjuge,  quam  Talai.']  Eri- 
phyle,  Ainphiarai  uxor,  Talai  filia, 
latentem  marituni  ue  ad  bellum  The- 
banum  iret,  in  quo  per  auguria  pro- 
tpezerat  se  periturum,  prodiditoorrup« 
ta  monili,  quod  olim  Venus  possede- 
rat :  deprehensus  maritus,  et  in  bellum 
proficiscens  Alcmieoni  filio  mandavit, 
ut  quum  mortuus  esset,  mactaret  tu- 
mulo  suo  Eriphylem  matrem ;  quod 
factum  est,  sed  postea  insanus  factus. 
Tyndareique  gener,  Agaroemnon  ge- 
ner  Tyndari  (nam  Clytsronestra  1  yn- 
dari  filia  fuit,  ut  scribit  Pausan.) 
interfectus  est  ab  uxore  dolis  i^gisthi. 
DoM. 

359.  Biblis.]  Milcti  filia  ct  Cyanes, 
Caunum  fratrem  impudice  amavit ; 
cujus  concubitum  quufll  adsequi  non 
posset,  lacrymis  liquata  est  in  fon- 
tem  ;  Ovid.  lib.  ix.  Met.  453.  D. 
Et  Canaces,  Fuit  Canace  ALoli  et 
Amphiteae  filia ;  cujus  ardens  amore 
Macareus  frater  eam  violavit.  Verum 
conceptus  infansrem  vulgavit.  i£olus 
itaque  Hlix  ensem  misit ;  qus  accepto 
ense  flagitium  a  fratre  illatum  nece 
sua  ulta  est.  Desseu 

361.  FUia  sifuerit,]  Pelopeia  cum 
patre  Thyeste  inscio  concubuit :  ex 
quo  nefario  concubitu  /Egisthus  natiis 
est :  quem  a  matre,  ut  scelus  tegeret, 
in  sylvis  expositum,  a  capris  nutritum 


fabulantur :  unde  et  illi  nomen.  Hie 
fttate  grandior  Atreum  et  AgameBBo- 
nem  occidit.    Val.  Aimm. 

362.  Nyetimene.1  Qiiam  patrii 
coocubitum  esset  adsecnta,  pvdart  ia 
avem  cooversa  sui  nominis,  Ince  doo 
volat,  solaqne  amat  tenebras.  Fabolt 
est  apnd  Ovidium  in  Itb.  ti.  Met.  vcr. 
591.  Dom.  Myrrka  muo  patri,  Foit 
Cinjrrs^Cypriorum  regis,  filia  Mynte* 
quie  ut  in  s.  Metamorphos.  inicio 
cum  patre  ooncubiiit ;  a  qao  cogoita 
parum  abfuit  qain  occideretttr;  dobi 
stricto  gladio  eam  petiit,  quse  in  pedei 
se  dedit,  in  Arabiam  usque :  abi  io 
myrrham  arborem  dicitur  mutata,  et 
Adonem  formmissimum  edidisse,qiu 
adeo  a  Venere  creditur  amatus.  Zis. 

364.  Pterela.]  Thebarum  rez,  a 
Creonte  necatus  est,  proditione  Polj- 
dices  filis» ;  Ovid.  Metam.  viii.  Tm, 
Nise,fuit,  Pandion,  Atbenarumrez. 
quatuor  habuit  filios,  Nisum,  iiilgettm, 
Lycum,  Pallantem.  Nisus,Megareo* 
sium  rex,  obsessus  a  Miaoe,  prodi- 
tione  ScyllaB  filic,  quc  Minms  annre 
capta  est,  crinem  fotalem  amisit,  sic- 
que  interemptus  est ;  Ovid.  viii.  Me- 
tamorph.  Dom.  QiAam  tua  vel  Pte- 
rela,  De  Taphionim  rege  ejaaqac 
Hlia  Comaethone  locum  intellige,  qoc 
Cephali  amore  capta,  patriam  patrem- 
que  hostibus  prodidit.  \al. 


IBIS. 


497 


Infamemque  locum  sceleris  quae  nomine  fecit,  365 

Pressit  et  inductis  membra  paterna  rotis. 
Ut  juvenes,  pereas,  quorum  fastigia  vultus 

Olim  Piseae  sustinuere  foris ; 
Ut  qui  perfusam  miserorum  ssepe  procorum 

Ipse  suo  melius  sanguine  tinxit  humum ;      370 
Proditor  ut  saevi  periit  auriga  tyranni, 

Qui  nova  Myrtoae  nomina  fecit  aquse ; 
Ut  qui  velocem  frustra  petiere  puellam, 

Dum  capta  est  pomis  tardior  illa  tribus ; 
Ut  qui  tecta  novi  formam  celantia  monstri       376 

Intrarunt  csecae  non  redeunda  domus ; 
Ut  quorum  ^acides  misit  violentus  in  altos 

Corpora  cum  senis  altera  sena  rogos ; 


365.  itifoOTcm.]  Tullia  Tarquinii 
fiHa  ctrpentum  per  ora  patris  inter- 
fecti  agi  jastit,  quo  scelere  loco  nomen' 
dedit.  Nam  vicus  ille  est  dictus  See- 
Uratut.   DoM. 

367.  Uijuvenet,  pereoMJ]  His  versi- 
bna  Hippodami»  proci  tanguntur ; 
quoa  (Enomaus,  Elidis  et  Pisae  rez, 
cnmH  certamine  victos  interfici  jussit. 
Qttum  enim  GElnomaus  ex  oraculo  per- 
cepiaset,  aliquando  fore,  ut  a  genero 
confieeretur,  omnibns  artibus  procos 
ab  HippodamisB  fili»  conjugio  deter- 
rere  est  conatus.  Equis  enim  fisns, 
qiioa  Aquilone  velociores  habebat, 
cercamen  cumle  proposuit,  ea  lega, 
vt  qni  victor  exstitiaset,  Hippodami» 
Duptias  obtineret;  qui  vero  victus, 
temeritatii  poenas  capite  Ineret ;  eo- 
q«e  pecto  non  paucos  vita  privavit; 
qaoram  deinde  capita  Pis»  foribus 
adfigt  imperabat,  ut  aliis  fastidio  ter- 
roriqne  forent :  unde  Naso  eorum  ju- 
vennm  vultus,  fastigia  nuncupat. 
Sai.v. 

360.  Ut  qui  prrfuMam.']  (Enomaum 
dicit:  qui  ut  modo  docuimus,  trede- 

VOL.  V. 


cim  proeis  interemptis,  seipsum  a  Fe- 
lope  victum  interfecit. 

371.  Ftoditor  ut  utvL]  Myrtilofl, 
quum  ab  Hippodamia  promissam  pr»- 
mium  posceret,  a  Pelope  est  in  mare 
prtBcipitatus,  cui  et  nomen  dedit ;  nam 
Myrtmm  dicitur  pelagus,  estque  inter 
lonium  et  JE^geum.    Z. 

373.  Ul  qui  vetocem,  etc.]  Atalanta 
Seh^nei  filia, 

375.  Ut  qui  tectaJ]  Androgeo,  Mi- 
nois  filio,  Atbenis  int^rfecto,  numinia 
ira  sterilitas  agrum  Atticum  invasitf 
qua  liberari  posse  Athenienses  didice- 
ruDt  ex  oraculo,  si  Minoen  placarent ; 
quod,  utfieret,  jactis  sortibus,  septem 
jnvenes  Athenienses  singulis  annis 
Minotauro  mittebant,  quem  labyrin- 
thi  ambagibus  clausum  habebat  Mi* 
nos.  Theseus  voluit  et  ipse  tanto  se 
periculo  exponere,  quia  inter  civea 
rumor  erat,  ipsuro  malorum  causa  a 
pericnlis  abesse :  qui  Ariadns  auxilio 
victor  domum  rediit. 

376.  Caca  domusJ]  Labyrinthus.  Z« 

377.  Ut  quoTum.]  Achilles  in  ro- 
gum    Patrocli    ardentem,    duodecim 

3S 


496 


P.  OVIDII  NASONIS 


Vt  quoSy  obscuri  lusos  ambagibus  oris, 

Legimus  infandae  Sphinga  dedisse  neci ;       380 
Ut  qui  Bistoniae  templo  cecidere  Minervae, 

Propter  quod  facies  nunc  quoque  tecta  Deae  est; 
Ut  qui  Threicii  quondam  praesepia  regis 

Fecerunt  dapibus  sanguinolenta  suis ; 
Therodamanteos  ut  qui  sensere  leones,  385 

Quique  Thoonteae  Taurica  sacra  Deae ; 
Ut  quos  Scylla  vorax,  Scyllaeque  adversa  Charyb- 

Dulichise  pavidos  eripuere  rati ;  [dis, 

Ut  quos  dimisit  vastam  Polyphemus  in  alvum ; 

Ut  Laestrygonias  qui  subiere  domos ;  390 

Ut  quos  dux  Poenus  mersit  putealibus  undis, 

£t  jacto  canas  pulvere  fecit  aquas ; 


Tfojanos  fortissiinos  jugulatos  conje- 
cit,  ut  Homenu  scribit ;  quatuor 
equos  prsterea,  et  duos  canes,  uocto 
piius  cadavere  pingui  ovium  et  boum, 
qui  mactati  sunt.    Dom. 

379.  Victos  ambagibut  oris.^  Ltitos 
eleganter  Polit.  lib.nisi  vinctos  mavis, 
ut  ad  Sphingos  nomen  adladat. 

381.  Ut  qui  Bistonia.^l  Bistones 
populi  sunt  ThraciaB ;  unde  Palladis 
simulacrum  ad  Lacedaemonios  trans- 
latum  est,  apud  quos  impia  lex,  quam 
Ccvi}Xa<rtav  adpellarunt,  est  promul- 
gata,  ne  alicui  hospiti  Sparts  com- 
morari  liceret.  Spreta  autem  lege, 
Lemnii  Spartam  venere ;  quos  in  tem- 
plo  Palladis  Spartani  occidere :  quo 
facinore  pariter  et  impietate  Des 
imago  torva  adparere  creditur,  ut 
vetus  scribit  interpres.  Zar.  Bisto- 
nia,  Fortasse  Naso  Minervam  Bis- 
toniam  adpellat,  quod  illa  praeesset 
militice,  cujus  peritia  Thraces  maxime 
ffloriantur  :  unde  et  ^rpartia  est 
dicta,  et  'Aptia,  sive  Martia.    Sal- 

VAO. 

383.  Ut  qui,]   Diomedes  Tyndam 


urbem  Thrtda  tenoit»  nt  acribit  Pli- 
nius,  ubi  equos  feros  catenis  devioeloi 
iBoeis,  corporibos  hnmmnit  akbit: 
eos  Hercules  sostolit,  jnssa  £v^ 
thei:  Eurystheus  sacravit  JoBOBi: 
eorum  genus  propagatum  est  utqjK 
ad  Alexandrum  Magnum,  si  Diodoro 
credimus.    Dom. 

385.  Therodamanteos.]  Tberoda- 
mas,  rex  Scythis,  sicut  vetus  docet 
interpres,  timens  ne  per  insidias  ocd- 
deretur,  leones  hominuu  saBgmoe 
alebat,  quo  magis  soevirent :  ut  si  ca- 
sus  postularet,  ad  crudelitatem  pan- 
tos  haberet.  Hujus  in  primo  de  Ponto 
Ovid.  £p.  ii.  121.  meminit:  "  }ioa 
tibi  Tberodamas,  crudosque  vocabitar 
Atreus,  Quique  suis."    Z. 

390.  Ut  Ltutrygoniau']  Antiphates 
Laestrygonus  rez  fuit,  qai  et  noam  ei 
Ulyssis  sociia  comedit,  ac  naves  viroft- 
que  mersit,  praater  unam,  que  Ifip^ 
sem  vehebat ;  ut  in  Met.  ziv.  240.  ab 
Ovid.  docemur. 

391,  Ut  quos  dux  Pcenus,]  Appianus 
Alexandrinus,  in  eo,  qui  Libjfcus  in- 
scribitur,  libro,  ostendit  CarthagineB- 


IBIS. 


499 


Sez  bis  ut  Icaridos  famulee  periere  procique, 

Inque  caput  domini  qui  dabat  arma  procis ; 
Ut  jacet  Aonio  luctator  ab  hospite  fusus,  395 

Qui,  mirum,  victor,  quum  cecidisset,  erat ; 
Ut  quos  Anteei  fortes  pressere  lacerti ; 

Quosque  ferse  morti  Lemnia  turba  dedit ; 
Ut  qui  post  longum  sacri  monstrator  iniqui 

Elicuit  pluvias  victima  caesus  aquas ;  400 

Frater  ut  Antdei,  quo  sanguine  debuit,  aras 

Tinxity  et  exemplis  occidit  ipse  suis  ; 
Ut  qui  terribiles  pro  gramen  habentibus  herbis 

Impius  humano  viscere  pavit  equos ; 
Ut  duo  diversis  sub  eodem  vindice  csesi  405 

Temporibus  Nessus,  Dexamenique  gener ;    . 


8CS  quaodoque  Acerranoram  senatum 
per  iadncias  fideotem  puteis  immer- 
siaie,  atque  sazis  obruiase.  Addit  ve- 
toa  interpres,  Amilcarem  tunc  P(Bno* 
inm  ducem  fuisse,  de  hac  puto  poetam 
loqui  crudelitate,  licet  alii  aliter  intel- 
ligant 

393.  Sex  bit  ut  Icaridosfamule  pe- 
ritre ;  Odyss.  x :  *'  Tum  substrata 
procis  famnlaria  scorta  necantur.  In- 
formi  tremulum  fune  pependit  onus." 
Mi)  KaOapif  davartpi  Homer.  d.  l. 
▼er.  462. 

394.  Inqut  eaput  domini  qui  dabat 
arma  procis,']  Hsc  omnia  reperies  in 
Odyss.  X, 

396.  Aonio  ab  hotpite.]  Ab  Her- 
cnle.     Luctator,  etc.    Antsus. 

297.  Ut  quM  Antdn.]  Multos  ex- 
temos  certamine  ab  Antieo  occisos 
fuisse,  auctor  est  Diodorus. 

398.  Lemnia  turba  dedit,  etc.]  Lem- 
nieoees  mulieres,  quum  Veneris  sacra 
essent  aversat»,  irata  Dea  eis  tetrum 
immisit  odorem.  Quumque  Lemnii 
viri  in  Thraces  bellum  agerent,  tan- 
dem  victores  magmam  pellicum  tur- 


bam  secum  duxere ;  quam  quum  uz»- 
res  ferre  non  possent  injuriam,  unani- 
mes  decreverunt  viros  occidere :  quos, 
ut  statuerant,  ad  unum  ioteremere» 
pariter  et  Thraces  mulieres  filioeque, 
metuentes,  ne  patemam  ulciscerentur 
injuriam :  non  tamen  tants  immani- 
tatis  fuit  Hipsipyle,  quas  sola  patri 
Thoanti  pepercit,  eumque  servavit. 
Zab. 

399.  Ut  qui  pott,]  Prasillus,  ut  alii 
cod.  habent,  Thrasius,  vel  Tbrasyllus, 
Busiridem  docuit  immolare  hospites, 
quum  adfirmasset  nece  humana  plu- 
vias  impetrari  posse  a  Jove.  Primui 
occisus  est,  eandemque  servavit  cra- 
delitatem  Busiris  in  adventum  usque 
Herculis,  a  quo  domitus  fuit. 

401.  Frater  ut  Antttu]  Pygmalion, 
frater  Antsi,  hospitea  suos  occidebat 
ante  aras. 

403.  Ut  qui  terribilet,]  Diomedem 
dicit,  qui  cquos  humanis  pascebat  cor- 
poribus;  hunc  Hercules  suis  equis 
tradidit  edendum.  Zar. 

405.  Ut  duo.]  Nessus  centauras, 
quum  ad  Evenum  fluvium  Dejaniram 


500 


P.  OVIDII  NASONIS 


Ut  pronepos,  Saturoe,  tuus,  quem  reddere  vitam 

Urbe  Coronides  vidit  ab  ipse  sua ; 
Ut  Sinis,  et  Sciron,  et  cum  Polypemone  natus, 

Quique  homo  parte  sui»  parte  juvencus  erat ;  410 
Quique  trabes  pressas  ab  humo  mittebat  ia  auras» 

^quoris  adspiciens  hujus  et  hujus  aquas ; 
Quaeque  Ceres  vidit  laeto  pereuntia  vultu 

Corpora  Thesea  Cercyonea  manu. 


yiolarevellet,  uxorem  Herculis,  sagitta 
ab  Hercule  interemptus  est. 

406.  Deiamenupti9  gener.']  Perquem 
Eurytionem  ceDtaurum  iatelligo :  Izi- 
onis  ex  nube  filinm,  Nessi  fratrem, 
qui  et  ipse  occisus  fertur  vindice 
Hercule. 

407.  Ut  pronepos,  Satume,  tutisJ] 
De  Peripheta  intellige,  quem  a  clava, 
quaro  gestare  solebat,  Corynttam  dix> 
ere.  Hic  a  Theseo  circa  Epidaurum 
occisus  est,  quo  loco  .£sculapius  cole- 
batur :  unde  ab  urhe  $ua  ccdem  illius 
prospexisse  ipsum  dicit  poeta.  Est 
eoim  reddere  vttam,  mori ;  non,  ut 
quidam  accepisse  videntur,  revivis- 
cere.  Fuit  autem  Coryneta  pronepos 
Saturni,  hoc  pacto :  Saturni  filia  Juno 
fuit;  Junonis  Vulcauus ;  hujus  Peri- 
pheta ;  quod  et  Pausanias  testatur  in 
principio  Corinthiorum. 

408.  Coronides.']  .tli^culapius,  Co- 
ronidis  ex  ApoUine  filius.  Zar. 

409.  Ut  ScinU.]  Sinis  tam  hic, 
quam  Met.  vii.  ver.  440.  et  Epistola 
Phylydis,  ver.  70;  S/vtf  est  apud 
Griecos.  H.  Sinis.  Qui  (ut  scribit 
Diodorus)  adiigata  corpora  curvatis 
arboribus  in  altum  emittebat,  unde 
curvabantur.  D.  Et  eum  Polypemonc, 
Procrustes  Polypemonis  filius  in  eo 
loco  terrae  AtticaB,  quaj  dicitur  Curda- 
lus,  viatores  inusitato  supplicio  sus- 
toUebat.  In  lectica  namque  eos  pone- 
bat:    quod  si  longiores  erant,  parte 


supereminente  aroputabttntw:  itTeio 
breviorei,  pedibua  djsteadcbaatar. 
Zer. 

410.  Quique  homo.']  De  Miootaoio 
intelligtt,  quem  Tbeitas  interTedt. 

411.  Quique  trtAet  prettas,  etc]  Pi- 
tyocampten  inteliigit  poeta,  qm  ab  to 
nomen  habuit,  quod  hospites  a  te  ccr- 
tamine  victos,  diverns  pinibas  in  ter- 
ram  curvatis  adHgsbat,  atqne  ita  liga- 
t08,  iisdem  arboribns  snisam  iteniB 
ac  pariter  eminis,  lacerabat.  Hic 
Isthmi  angustias  obsidebat»  qnare  kic 
a  poeta  dicitor,  hujus  et  iUivs  eqeoris 
aquas,  hoc  est,  lonium  et  .£geam 
mare  adspexisse.  Ceterum  eoodein 
hunc  alii  faciunt  cum  eo  quem  Sioin 
supra  vocari  diximus.  Ovidtos  autem, 
diversos,  Sinin  et  bunc,  de  quo  hic 
dicitur,  Pityocaropten  facere  videtar : 
quum  supra  Sinin,  suo  ac  proprio  oo- 
mine,  hic  autem,  eum  qui  arbores  in 
terram  curvatas,  rursum  in  aoras 
emisit,  subpresso  nomine  posuerit. 

413.  Qutrque  Ceres  vidit,]  Cercyo- 
nem  Arcadem  in  palsestra  Theseos 
juxta  Eleusiniaro  Cererem  superavit, 
ut  Plutarchus  scribit,  et  ab  Ovidio  io 
Met.  lib.  vti.  439.  tangitur :  *'  Cff- 
cyonis  lethum  vidit  Cerealis  Eleosii." 
Qtutque  Ceres  vidit  leeto  pematit 
vultu,  Propter  sublata  latiociiiii 
scilicet,  quibus  ille  viam  atqne  aditsa 
ad  Elcusinem,  ubi  Ceres  prKcqMr 
colebatur,  infestarat. 


IBIS. 


aoi 


Hsec  tibi,  quem  meritis  precibus  mea  devovet  ira, 

Eveniant,  aut  his  non  leviora  malis :  416 

Qualis  Achaemenides  Sicula  desertus  in  iBtna, 

Troica  quum  vidit  vela  venire,  fuit : 
Qualis  erat  nec  non  fortuna  binominis  Iri, 

Quique  tenent  pontem,  quee  tibi  pejor  erit.  420 
Filius  et  Cereris  frustra  tibi  semper  ametur, 

Destituatque  tuas  usque  petitus  opes. 
Utque  per  alternos  unda  labente  recursus 

Subtrahitur  presso  mollis  arena  pedi ; 
Sic  tua  nescio  quo  semper  fortuna  liquescat,  425 

Lapsaque  per  medias  effluat  usque  manus. 
Utque  pater  solitae  varias  mutare  figuras, 

Plenus  inexstincta  deficiare  fame. 
Nec  dapis  humanee  venient  fastidia ;  quaque 

Parte  potes,  Tydeus  temporis  hujus  eris.     430 


419.  QwUis  erat.]  Iras  Ithftcensis 
meBcUcni,  celebiis  cannine  Homeri. 
Hic  in  mendicitatis  objurgationem 
temper  objicitur.  BiwminU  dicitur, 
qvoniam  Arnens  oUm  est  adpellatus  a 
matre:  sed  dictus  Irus  ab  aliis,  a 
loquacitate  mendicandi. 

420.  Quique  tenent  pontem.']  Vide 
Mart.  lib.  x.  £p.  v.  Juv.  Sat.  v. 
de  egenis  in  pontibus  considere  80< 
litis. 

431.  Filius  et  Cererit.']  Hunc  om- 
nfls  locum  meo  quidem  judicio,  falso 
iDterpretantur,  quum  de  Triptolemo, 
aut  Asterio  inteUigunt.  Plutum  enim 
inteUigit,  cnjos  in  Theogonia  Hesiodus 
hanc  fabulam  refert.  Cum  Jasio,  in 
teroplo,  quod  fuit  in  TripoU  Cretae 
civitate.  Ceres  concubuit :  ex  quibus 
Platxis  natus  est,  qui  opulentia  inter- 
pretatur.  Dives,  quicunque  hunc  adi- 
bat,  efficiebatur.  Ideo  nunc  poeta 
improcatur    mendicam    in  tnimicum 


vitam :  et  quod  si  forte  Plutum  adiret, 
cupit  nt  ab  eo  spernatur,  cui  et  odio 
siu  Zah. 

427.  LTtfUtf  pater .]£ri8ichthon,sac- 
cisa  quercu,  Dryadum  precibus  a 
Cerere  irata  tanta  fame  torquebatur, 
ut  coactus  sit  vendere  fiUam,  Dry- 
opida:  vel  ut  alii  volnnt  Mettram, 
Vendita  modo  pro  virgine,  modo  pro 
aUis  animantibus,  patn  alimenta  din 
subministravit:  sed  tandem  coactus 
est  miser  morsu  proprios  artus  lace* 
rare. 

429.  Nec  dapit  human^'\  Tydeaa- 
<£nei  regis  filius,  vel,  ut  aUi,  Martis 
et  AltheaB,  in  beUo  Thebano  a  Mena- 
lippo  lethaU  vulnere  percussus  est: 
moribundus  Tydeus,  MenaUppi  caput 
ad  se  deferri  jussit :  quod  Capaneus  e 
vestigio  in  ipsius  Tydei  conspectum 
portavit:  quo  viso  laetatus  Tydeus, 
cerebrum  dentibus  corrosit,  ut  Statius 
in  octavo  Thebaidos  scribit.  Zar. 


502 


P.  OVIDII  NASONIS 


Atque  aliquid  faciaB,  a  vespere  rursus  ad  ortus 

Cur  exsternati  Solis  agantur  equi. 
Foeda  Lycaoniae  repetes  convivia  meDsee, 

Tentabisque  cibi  fallere  fraude  Jovem : 
Teque  aliquis  posito  tentet  vim  numinis  opto ;  435 

Tantalides  tu  sis,  Tereidesque  puer. 
Et  tua  sic  latos  spargantur  membra  per  agros, 

Tanquam  qua&  patrias  detinuere  vias. 
^re  Perilleo  veros  imitere  juvencos, 

Ad  formam  tauri  conveniente  sono  :  440 

Utve  ferox  Phalaris,  lingua  prius  ense  resecta, 

More  bovis,  Paphio  clausus  in  aere  gemas. 
Dumque  redire  voles  aevi  melioris  in  annos, 

Ut  vetus  Admeti  decipiare  socer. 
Atque  eques  in  medii  mergare  voragine  cceniy^^S 

Dummodo  sint  fati  nomina  nulla  tui. 
Atque  utinam  pereas,  veluti  de  dentibus  orti 

Sidonia  jactis  Graia  per  arva  manu. 
Et  quae  Penthides  fecit,  fraterque  Medusae, 

Eveniant  capiti  vota  sinistra  tuo.  460 

Et  quibus  exiguo  volucris  devota  libello  est, 

Corpora  projecta  quae  sua  purgat  aqua. 


431.  Aut  aliquid.'}  Adludit  ad  fa- 
bulam  Thyestae  et  Atrei,  a  quorum 
mcDsa  Sol  dicitur  avertisse  currum ; 
vide  Hygin.  Fab.  68.  et  Tragoed.  Se- 
necaB  Thyest. 

436.  Tantalides.']  Pelops,  filiusTan- 
tali,  Duminibus  hospitio  susceptis,  a 
patre  adpositus  est,  experiente  an  Dii 
esscDt.  Reliqui  abstinueruDt :  Uoa 
Ceres  humerum  absurapsit,  quem 
postea  reddidit  eburueum  divinitas. 
Tu  Tereusque  puer.  Ityu  filium  Terei 
desiguat,  patri  adpositum. 

445.  Atqueeques.]  Dehisceolc  terra 


in  urbc,  aruspices  responderuDt,  Po- 
stulionem  mauium  Deum  poscere  vi- 
rum  fortissimura :  qui  nisi  daretur, 
iDteritum  urbi  imminere.  Curtius 
iDveDtus  est,  qui  armatus  eum  in  lo- 
cum  se  dejecit.  Nomen  datum  est, 
ut  Curtiut  lacus  adpellaretur ;  vide 
Val.  Maixim.lib.  v.  cap.  6.  Dom  . 

451.  Et  quibta  eiigtto  u^ucrit.] 
iDtellige  eas  iroprecationes,  quibus 
ApolloDium  Rhodium  a  Callimacbo, 
sub  Ibidis  DomiDe  devotum  esse  dixi- 
mus  iuitio  hanim  obaervationum. 
Ovidius  enim  planius  deachbere  ooa 


IBIS. 


503 


Vulnera  totque  feras,  quot  dicitur  ille  tulisse, 

Cujus  ab  inferiis  culter  abesse  solet. 
Adtonitusque  seces,  ut  quos  Cybeleia  mater   455 

Incitat  ad  Phrygios  vilia  membra  modos. 
Deque  viro  fias  nec  femina  nec  vir,  ut  Attys, 

Et  quatias  moUi  tympana  rauca  manu. 
Inque  pecus  subito  magnae  vertare  parentis, 

Victor  ut  est  celeri  victaque  versa  pede :      460 
Solaque  Limone  pcenam  ne  senserit  illam, 

Et  tua  dente  fero  viscera  carpat  equus. 
Aut,  ut  Cassandreus,  domino  non  mitior  illo^ 

Saucius  ingesta  contumuleris  humo. 
Aut,  ut  Abantiades,  aut  ut  Cycneius  heros,     465 

Clausus  in  aequoreas  prsecipiteris  aquas. 


potnit  Ibidis  natunini,  quam  yentrem 
roaCro  pufgare  solitam  prodideniot, 
PUd.  Kb.  viii.  cap.  32;  ^ian.  lib. 
vi.  cap.  7.  de  Hist.  Animal.  Saltao. 

453.  Vulneratotqueferas,]  DeMe- 
noetio  nonnnlli  intelligunt :  quod  fal- 
sum  est;  nam  loquitur  de  Osiride  qui 
in  24  partea  discerptus  fuit  a  Typhone 
firatre :  huic  mortuo,  sacra  instituta 
fuerunt  ab  uxore,  in  quibus  piaculum 
est,  gladium  esse.  D. 

455.  Adionitu$qut  seees.']  Moserat, 
nt  Cybeles  sacetdotes  virilia  amputa- 
rent»  ejus  rei  causam  hanc  traditLac- 
tantius :  Deftm,  inquit,  mater  amavit 
formosum  adolescentem,  et  eundem 
cum  pellice  deprehensum,  exsectis 
vinlibus,  semivirum  fecit:  et  nunc 
a  Gailis  sacerdotibus  saora  ejus  ce- 
lebrantur. — Cyheleia  mater,  Cybele  a 
moote  Phrygie  nomen  habet,  in  quo 
colebatur :  alii  Airb  Kv^ar^v  ri)v 
ief^aXi}v,  id  est,  a  capitis  rotatione, 
quod  proprtom  est  saeerdotum. 

459.  InquM  pectts.]  Atalanta  supe- 
rata  ab  Hippomene  cnrsu,  versa  est  in 
lesBnam,  marito  in  leonem  converso. 


quum  in  Cybelis  templo  amoris  im- 
patiens  Hippomenes  cum  puella  rem 
habuisset.  Dom. 

461.  Solaqus  LtmoiM.]  Jimone, 
Hippomenis  ex  Atalanta,  filia,  a  patre 
in  adulterio  deprehensa,  equis  disoer- 
penda  est  tradita.  Zar. 

463.  Aut,  ut  CosMiuIrcui.]  Vid. 
Pont.  1.  ii.  £1.  9. 

465.  Aut  ut  Abantiadet.]  Perseum 
intelligit ;  nam  ex  Lynceo  et  Hyper- 
mnestra  Abas,  ex  Abante  Preteus  et 
Acrisius,  ex  Acrisio  Danae,  e  Danae 
Perseus  oriundus  est :  qui  arculsB  in- 
clttsus,  ab  Acrisio  in  mare  praDceps 
datus  est,  postquam  consulenti  Deum 
iripi  iraiBwv  ytvstmiic  &ppivt*v,  ex 
oraculo  responsum  esset,  nascitumm 
.e  filia  filium,  a  quo  interimeretur. 
y A  L .  Andr  . — Lymeiiut  herot,  Cye- 
neiut  cum  Sarraviano ;  roulti  Ldgneiut 
et  Leneiut ;  pro  Cetut  etiam  Clautut 
reponendum.  Perseus  enim  et  Tenes 
arce  inclusi  fuerunt,  quum  in  mare 
praecipitabantur.  Nos  plura  de  hoc 
loco  notis  uberioribus  in  medium  pro- 
feremus.    H. 


604 


P.  OVIDII  NASONIS 


Victima  vel  Phoebo  sacras  mactens  ad  aras, 

Quam  tulit  a  saeyo  Theudotus  hoste  necem. 
Aut  te  devoveat  certis  Abdera  diebus, 

Saxaque  devotum  grandine  plura  petant.      470 
Aut  Jovis  infesti  telo  feriare  trisulco, 

Ut  satus  Hipponoo,  Dosithoesque  pater ; 
Ut  soror  Autonoes,  ut  cui  matertera  Maia  est ; 

Ut  temere  optatos  qui  male  rexit  equos : 
Ut  ferus  ^olides,  ut  sanguine  cretus  eodem,  475 

Quo  genita  est,  liquidis  quae  caret  Arctos  aquis : 
Ut  Macedo  rapidis  icta  est  cum  conjuge  flammis; 

Sic  precor  aetherei  vindicis  igne  cadas. 
Praadave  sis  illis,  quibus  est  Latonia  Delos 

Ante  diem  rapto  non  adeunda  Thraso :         480 


469.  Abdera.']  UrbsThracts  initio 
aDni  hominem  devovet  pro  salote 
communi,  obniitque  lapidibus. 

472.  Ut  tatu*  Hippoiioo,']  Impre- 
oatur  hoftti  KipawoirXijyiav,  De 
Capaneo,  Hippouoi  filio,  quem  poetas 
in  oppugnatioae  Thebanim,  fulmine 
percussum  esse  finguDt.  lllud  non 
perinde  notum,  ab  ipso  primum  sca- 
larum  oppugnationem  inventam  ;  cu- 
jus  rei  testis  est  Vegetius,  lib.  iv.  c. 
21.  S. — Dottiihoes.  Atrax,  quum  fi- 
liam  Dosithoen  a  Jove  compressam 
prodidisset,  fulmine  exstinctus  est. 

473.  Ut  soror,']  Semele  soror  Au- 
tonoes,  luce  Jovis,  quam  decepta  im- 
petravit,  exstincta  est;  vide  Ovid. 
Metam.  iii.  Dom. — Ut  cni  matertera 
Maia,  Non  referendum  hoc  ad  Se- 
melen,  cui  Maia  Atlautis  filia  mater- 
tera  magna  fuit  (tunc  enim  legendum 
esset,  et  cui  mater  Maia ; )  neque  ad 
CEnomaum,  Martis  et  Steropes  Atlan- 
tidis  filium,  cujus  domus  fulmine  quo- 
que  arsit :  sed  potius  ad  Jasium,  Jove 
et  Electra  Atlantide  natum.  Val. 
Andr. 


475.  I7»/«rtM  JSottdcs.]  Salnoaa, 
i£oli  filii,  temeritatem  in  Ti.  Jia, 
VirgiL  cecinit :  Vidi  et  erudtki  imt- 
tem  Sabnonea  jKtMas,  etc.  Hic  soIibbi 
sibi  perforatum  exstnuch,  in  qno  Te- 
hebatur ;  unde  crepitus  ingeDS  prodi- 
bat,  et  aquam  per  foramiDa  emittebat, 
praedicans  tonitrus  et  pluvias  ut  Deot 
edere  :  quem  Jupiter  fnlminavit.  Zas. 
— Ut  ianguine  natus  eodem,  Nescio 
quid  de  Ismeneo  Lycaonis  filio  cooi* 
miniscuntur;  qui  quum  Deos  flord 
faceret,  fulmine  percossas  interierit: 
Sanctius  de  ipso  Lycaone  interpre- 
tatur.  Ego,  hanc  libri  San-Victoriam 
lectionem  sequor :  ut  eodem  sangnine 
nali:  quia  Lycaonis  liberos  inteiligo: 
eos  enim  partim  in  lupos  coDrenof, 
partim  fulmine  percussos,  auctor  est 
Hecatacus  Milesius,  libro  ii.  Genealog. 
Natal.  Comes,  lib.  ix.  cap.  9.  Mytbo- 
log.  Salv. — Sanguine  natus,  CrKiu 
tres  scripti.  H. 

479.  Prtedave  m  tZiu.]  Imprect- 
tur  ianiationem  a  canibus,  qualis  coo- 
tigit  Thraso  puero  in  Delo ;  Thraaos 
autem  puer  Diane  dilectus  a  caDihas 


IBIS. 


505 


Quique  verecundae  speculantem  labra  Dianae, 

Quique  Crotopiaden  diripuere  Linon. 
Neve  venenato  levius  feriaris  ab  angue, 

Quam  senis  CEagri  Galliopesque  nurus ;       484 
Quam  puer  Hypsipyles;  quam  qui  cava  primus 

Cuspide  suspecti  robora  fixit  equi.  [acuta 

Neve  gradus  adeas  Elpenore  cautius  altos, 

Vimque  feras  vini,  quo  tulit  ille  modo. 
Tamque  cadas  domitus,  quam  quisquis  ad  arma 
vocantem 

Juvit  inhumanum  Thiodamanta  Dryops ;      490 
Quam  ferus  ipse  suo  periit  mactatus  in  antro 

Proditus  inclusae  Cacus  ab  ore  bovis ; 
Quam  qui  dona  tulit  Lernaeo  tincta  veneno, 

Euboicasque  suo  sanguine  tinxit  aquas. 
Vel  de  praecipiti  venias  in  Tartara  saxo,  495 

Ut  qui  Socraticum  de  nece  legit  opus ; 


«liscerpiat  esU  £go  Thrasum  euQdem 
psto  cum  Thrasio,  Anii  sacerdotis 
filio,  de  quo  Hyginus,  cap.  247. 

482.  Quique  Crotopiadeii  diripuere.^j 
Dqo  lini  f^erunt,  alter  Apollinis  et 
Puunathe^i,  filie  Crotopi,  filius,  a  ca- 
ntbus  est  discerptus.  Crotopiades  dici- 
tnr,  quod  nepos  sit  Crotopi.  Pausan. 
alter  Amphimari,  ejus  qui  fuit  Nep- 
tQDi  et  Urani»  fil.  qui  ab  Apolline 
aagittit  confixas  fuit,  eo  quod  se  illi 
arte  musices  comparasset. 

483.  NeveJ]  Eurydice,  uxor  Or- 
phei,  filii  (Eagri  et  Calliopes;  vide 
Ovid.  Metam.  lib.  z.  vers.  10 :  scr- 
pentii  icta  mortna  est. 

485.  Quam  pner.]  Opheltes,  filius 
Lycnrgi  regis  Nemeorum,  qui  postea 
Archemorus  est  dictus,  dum  parum 
diligenter  ab  Hypsipyle  nutrice  custo- 
diretur,  serpentis  morsa  exstinctus 
est.  Q«a  orbitate  Lycurgus  iratus, 
dinnn  jus  in  Hypiipylem  exercuisset, 

VOL.  V. 


ni  a  Graecis  fuisset  prohibitus;  at 
quum  ab  oraculo  admoniti  essent 
Grsci,  non  prius  Thebas  posse  per* 
venire,  quam  Archemori  manes  pla- 
cassent,  ludos  funebres  constituerunt» 
de  quibus  victores  apii  corona  insig- 
niebantur,  et  ludi  postea  celebres  ex 
iv.  agonibus  Isthmii.  Micyl« — QiuMm 
^i,  Laocoon,  immisso  telo  in  equum 
Trojanum  ligneum,  serpentis  morsa 
cecidit.    Notum  est  carmen  Virgilii. 

DOM. 

493.  Quam  qui  dona."]  Lichas  ve- 
nenatam  tunicam  Herculi  adtulit,  a 
quo  in  mare  Euboicum  dejectus  est ; 
Hygio.  cap.  36.  Dom. 

495.  Vel  de  pracipiti  venia$  in  Tar' 
tara,']  Cleombrotus  Ambraciotes, 
riatonis  lib.  de  Anim.  immortalitate, 
qui  Phedon  inscribitur,  perlecto,  e 
turri  in  saxo  prscipitem  se  dedit: 
Cicero  autem  in  mare  eum  scribit  se 
prtecipitasse.  Zar. 
3T 


ao6 


P.  OVIDII  NASONIS 


Ut  qui  Theseae  fallacia  vela  carinee 

Vidit ;  ut  Iliaca  missus  ab  arce  puer ; 
Ut  teneri  nutrix,  eadem  matertera,  Bacchi ; 

Ut  cui  causa  necis  serra  reperta  fuit ;  500 

Lydia  se  scopulis  ut  virgo  misit  ab  altis, 

Dixerat  invito  quae  mala  verba  Deo. 
Fceta  tibi  occurrat  patrio  popularis  in  arvo, 

Sitque  PhayllaBee  causa  leaena  necis. 
Quique  Lycurgiden  letavit,  et  arbore  natum,  505 

Idmonaque  audacem,  te  quoque  rumpat  aper. 


497.  Utq}UThe$eitJ]  i£gieus,The- 
jei  pater,  quum  reverteQtU  filii  vela 
nigra  ez  arce  prospexisaet,  mortuum 
putavit,  doloreque  sese  priecipitavit 
ex  alto :  ab  hoc  mare  .£gsum  non- 
nulli  dictum  putant. 

498.  lUaca  miuui  ab  arct  puerJ] 
"Heu!  columen  illud  regie  eitre- 
mum  decus,  Tantum  timendus  ad 
necem  eztrahitur  puer;"  ex  Eurip. 
Uecub. 

499.  Nntrix.]  Ino,  Semeles  soror, 
quum  Athamantis  viri  furorem  fu- 
geret,  e  scopulo  se  cum  filio  Pals- 
mone  dimisit  in  mare  :  hsc  nutrivit 
Bacchum. 

500.  Ut  cui  catiia.]  Perdix,  Dsdali 
nepos  ex  sorore,  quum  serram  et  cir- 
cinum  ingenio  suo  adinvenisset,  Da- 
dali  invidia  dejectus  ex  turri,  in  avem 
sui  nominis  est  conversus. 

501.  Lydia,]  Mars  llicen  Ibyci  Ly- 
dii  filiam  amavit,  qus  tuta  Dians 
auxilio,  amores  Martis  contemnens, 
diris  imprecatioDibus  in  furorem  acta 
se  demisit  e  scopulo.  Dom. 

503.  Patrio  popularis  in  arvo.Jl  Hic 
Ovid.  Ibidis  patriam  subindicat :  nam 
initio  hujus  libelli,  eum  quasi  Liby- 
cum  esse  osteodimus.  Etenim  leoni- 
bus,  quos  Ibidis  populares  Naso  vocat, 
Libya  scatet.  Salv.  Fctta.  Papha- 
gus,  Ambracis  rex,  quum  incidisset 


in  leenam  catolis  atipatam,  ia  horttt 
suis  ab  ea  est  dilaniatus. 

504.  Sitque  PhaylUut.]  FhayUns 
cursu  celerrimus.  ▼.  .£Uaii. 

505.  Quique  Lyeurgiden  Ueeremi 
ab  arbore  natum,1  Scribe  iHamt  eter^ 
bare  natum  cum  Jureti  libfo,  aUisqae 
nonnullis;  atque  ita  citat  Ea^rehes 
Grammaticus.  Letundi  Terbo  «ns 
Noster  Metam.  iii.  et  Viigilins  ia 
Culice,  324.  Adonin  autem  intel- 
ligit.  H.  QufftM  Lyeurgiden,  E^ 
Ancsum,  Lycurgi  et  Antinoes  filinm, 
itemque  Adooidem  et  Idmonem  (quos 
et  inter  Argonautas  numerant)  intel- 
ligo;  vide  Hyginum,  cap.  247.  de  iii 
qui  apri  ictu  conciderunt.  Et  arberi 
natnm.  Adonim  intelligit,  CinyraCy- 
pri  rege  et  Myrrha  jam  arbore  natQD, 
quem  juvenem  Mars,  in  porci  sylves- 
tris  speciem  formamque  mutatost  at 
sibi  primas  in  amore  Veneris  Tindici- 
ret,  incaute  contra  se  ruentem,  peran- 
sit ;  vide  Nostrum  lib.  z.  Metamorph. 
Val.  Andr. 

506.  Idmonaque,'}  Idmon,  ApoUinis 
et  Pheretis  filius:  vel,  ut  alii  vdant, 
Asteris.  £t  audacem  poeta  illom  vo* 
cat,  quia,  quum  sciret  se  in  illa  expe- 
ditione  (erat  enim  vates)  peritoram: 
tamen  una  cum  Argonautis  Aigo 
navim  conscendiL  Quumque  tli- 
quantum  a  sociis  aeceasisset,  ab  apn 


IBIS. 


507 


Isque  vel  exanimis  faciat  tibi  vulnus,  ut  illi, 

Ora  super  fixi  quem  cecidere  suis. 
Sive  idem  simili  pinus  quem  morte  peremit : 

Phryx  et  venator  sis  Berecynthiades.  510 

Si  tua  contigerit  Minoas  puppis  arenas, 

Te  Corcyraeum  Cressia  turba  putet. 
Lapsuramque  domum  subeas,  ut  sanguis  Alevae, 

Stella  Leoprepidae  quum  fuit  eequa  viro  : 
Utque  vel  Evenus  torrenti  flumine  mersus,      615 

Nomina  des  rapidae,  vel  Tiberinus,  aquae. 


occisua  est,  ut  Orpbeus  et  ApoUoDius 
testantur. 

507.  Itqu€  velJ]  In  agro  Posido- 
niatanim  in  re^one  Andragathia : 
qas,  quum  yenando  etcelleret,  cap- 
tammque  ferarum  capita  et  pedes 
Dians  Torisset,  capto  ingenti  apro, 
solnm  caput  arbori  adpendit,  Dea 
eontempta;  mox  qnum  eodem  loco 
donniret  meridiano  sstu,  solntum  apri 
caput,  dormientis  os  oppressit. 

609.  Atqus  idem,]  Atys  et  Nauclus 
pinei  pomi  casu  dormientes  in  yena- 
tioiie  obniti  sunt. 

511.  MtfiMS.]  Socii  Minois  regis 
interfecti  in  ^cilia  injuriam  ulciscen- 
tes,  quicunque  ex  Sicilia  in  Cretam 
naTigarunt,  interficiebant. 

513.  Lapturam.l  Alcide,  Alebs  La- 
riassi  filia,  cum  Yiro  Lycoride  eadem 
domus  ruina  obruta  est.  Dom.  Ut 
aamguU  AUwt,  Videtur  poeta  histo- 
riam  SimonidsB  significare,  cujus  me- 
mineie  Valer.  Maxim.  lib.  i.  cap.  de 
Miraculis,  et  Cicero  item,  lib.  ii.  de 
OnUae,  hujus  verba  sunt  hasc :  '*  Di- 
eunt  enim,  quum  coenaret  Cranone  in 
Tbessalia  Simonides  apud  Scopam, 
fortunatum  hominem  et  nobilem,  ceci- 
nissetque  id  carmen  quod  in  eum 
scripsisset,  in  quo  multa  in  Castorem 
scripta  et  PoUucem  fuissent,  nimis  il* 
lum  sordide  Siroonidi  diziste,  se  di- 


midium  ejus,  ei  quod  pactus  esset  pro 
illo  carmine  daturum ;  reliquum  a  suis 
Tyndaridisy  quos  aeque  laudasset,  pC' 
teret,  si  ei  videretur.  ^  Paulo  post 
ferunt  esse  nunciatum  Simonidi,  ut 
prodiret:  juvenes  stare  ad  januam 
duos  quosdam,  qui  enm  magnopere 
evocarent,  surrexisse  illum  ipsum,  pro- 
disse,  vidisse  neminero.  Hoc  interim 
spatio  conclave  illud,  ubi  epularetur 
Scopas  concidisse :  ea  ruina  ipsum 
oppressum  cum  suis  interiisse/'  etc 
Fttit  enim  Scopas  Alevao  sanguis,  hoe 
est,  ex  illius  progenie,  Creontis,  et 
EchecratisB  filius,  ut  interpres  Theo- 
criti  tradit.  Per  itellam  ergo  Casto- 
rem  et  PoUucem,  qui  GemiDorum 
sidus  constituunt,  iotelligo :  per  Ly^ 
eoridem  autem  virum»  Simonidem. 
Mic. 

514.  Sulla  lAfcoridoR.']  Recte  Lea- 
prepidtt  Scaliger  Ausonianis  Lectio- 
nibusi  insistens  vestigiis  veterum  ex« 
emplarium :  Leoprepis  filtus  Simoni- 
des ;  ita  passim  auctores.   H. 

515.  Utque,']  Evenus»  qnum  Mar- 
pissaro  filiam  pulcherrimam  haberet, 
eam  poscentes  in  uxorem,  in  certamen 
curule  provdcabat,  eorum  qui  victi 
essenty  capita  foribus  adfigebat,  ut 
reliquos  a  contentione  deterreret.  Idas 
autem,  qni  Apharei  filius  ferebatur, 
quum  esset  Neptuni,  acceptis  a  patre 


aoe 


P.  OVIDH  NASONIS 


Astacidseque  mddo  decisa  cadavere  trunco, 

Digna  feris,  homini  sit  caput  esca  tuum : 
Quodque  ferunt  Brotean  fecisse  cupidine  mortis, 

Des  tua  succeusee  membra  cremanda  pyrse :  520 
Inclususque  necem  cavea  patiiatris^  ut  iUe 

Non  profecturae  coaditor  bi^toride. 
Utque  repertori  nocuit  pugnacis  iambi, 

Sic  sit  in  exitium  lingup.  proterva  tuum : 
Utque  parum  stabili  qui  carmine  Isesit  Athenas, 

Invisus  pereas  deficiente  cibo :  526 


equis  velocissiiDiSy  Evenum  tuperavit» 
MtrpisMm  filiam  abduxit  nzoTem. 
Evenus  autem  pne  dolore  se  ia  Ly- 
cormam  i£toli«  €uvium  demersit,  cui 
dedit  Domeii.  Nam  ex  illo  est  adpet> 
htfuEvenus. 

616.  Nomina  des  rapidtt,]  Aurelius 
Victor  io  Origiue  gentis  BomaaaD  sic 
illnm  adpellat :  "  Post  eum  regoavit 
Tiberius  Silvius,  Silvii  filius,  qui  quum 
adversus  fiDitimos  bellum  ioferentes 
copias  eduxisset,  iuter  praeliautes  de- 
pmlsus  in  Albulam  fiumen,  deperiit, 
mutandique  Dominis  exstitit  causa." 
De  qua  DomiDis  varietate  non  miran- 
dnm  ;  quum  ipsi  quoque  fluvio  diveraa 
sint  nomina.  Fuit  Tiberius  octavus 
Albaoorum  rex  ab  i£nea,  ut  Ovidius, 
lib.  ii.  Fast.  ver.  389.  scribit.  Salvagn. 

519.  Quodfutf.]  Broteus,  Valcani  et 
Minervs  filius,  propter  deformitatem 
oris  contemptus»  se  in  pyram  arden- 
tem  conjecit.  Alio  nomine  Erich" 
thonius  dicebatur ;  vide  et  Gell.  NocL 
Art.  lib.  xxii. c.  II.  Dom. 

521.  Inclususque  nec^m  cavea.'\  Cal- 
listbenem  designat,  qui  rerum  Alexan- 
dri  Magni  scriptor,  illius  jussu  cavea 
inclusus  inedia  periit.  De  Callisthenis 
nece  difTerunt  scriptores;  vide  que 
narrant  Suidas  ;  JustiDus,  xv.  3 :  Cur- 
tius,  viii ;  Senec.  Nat.  Qusst.  v.  23 ; 


Tullius,  de  Oratore,  ii;  Arriaa.  it. 
Caleram  eziitiBamnt  qnidam  Callis- 
thenis  Historiam  in  Vatieana  BiUm- 
tlttca  Boms,  in  regia  Ijifcetue,  ia 
Medicea  Florvntida:  «Mnrari.  Sed 
bsc  onmioo.  spnria,  faka  «t  tQp|MB> 
titia  est,  fidialiBque  veferta. 

683.  Utque  rwperiorim]  Arebaioekm 
quum  Lycamben,  iambieo  eaiiHBt 
invento,  ad  lai|Beum  ooDi|ralissct,  ab 
illtus  domesticis  necatus^it.  AJiiiD 
exsilium  raissiun  dicxmt.  JDov. 

524.  Si  sit  in  eiitium  Hnguu  yro- 
terva,'^  Valerius,  lib.  vi.  cap.  de  Sevc- 
ritate,  dicit,  libros  ejnadem  poeta 
Lacediemonios  e  ctvitate  sua  exper- 
tari  jussisse :  quod  eomm  param  «e> 
recundam  ac  pudicam  lectaoncm  ar- 
bitrabantur.  De  morte  Arcbiksdu 
autem,  et  de  Calonda  percusaore  «pu 
tradit  Sutdas. 

525.  Utque  parum  stabiU,  cic.]  Al- 
ciatus,  Parerg.  lib.  v.  cap.  18.  et  Tar- 
neb.  Advers.  lib.  ix.  cap.  25.  Aihm» 
legendum  adserunt,  et  de  Hipponsctt 
intelligendum :  **  Videtor  enim,  otC 
de  Hipponacte  iutelligi,  qui  daadi- 
cante  et  pamm  stabili  vecsa,  id  eit, 
Scazonte  in  Bupalam  et  AtbeniD  ia- 
vectus  est  Atbenienaes:  quo  in  csr- 
mine,  ne  Atbenis  quidem  peperoecat,'' 
etc.    Salvagk. 


IBI8. 


m 


Utve  lyrae  vates  fertur  periisse  sever8&, 

Causa  sit  exitii  dextera  Isesa  tui : 
Utque  Agamemnoaio  vulnus  dedit  anguis  Orests&y 

Tu  quoque  de  morsu  virus  habente  cadas.    530 
Sit  tibi  conjugii  nox  prima  novissima  vitae ; 

Eupolis  hoc  periit,  et  nova  nupta,  modo. 
Utque  cothumatum  cecidisse  Lycophrona  narrant, 

Haereat  in  fibris  fixa  sagitta  tuis. 
Aut  lacer  in  silva  manibus  spargare  tuorum,    535 

Sparsus  ut  est  Thebis  angue  creatus  avo. 
Perque  feros  montes  tauro  rapiente  traharis, 

Ut  tracta  est  conjxix  imperiosa  Lyci. 
Quodque  suae  passa  est  pellex  invita  sorori, 

Excidat  ante  pedes  lingua  resecta  tuos.        540 
Conditor  ut  tardae,  Blaesus  cognomine,  Myrrhse» 

Orbis  in  iniiumeris  inveniare  locis. 
Inque  tuis  opifex,  vati  quod  fecit  Achaeo, 

Noxia  luminibus  spicula  condat  apis. 


627.  Utqut  lyr^  tMit«s.]  Alcieuin, 
poetam  lyricum  intelligo,  qui  morda- 
ciirimi»  vexiibut  Fittacum  praecipue» 
Mynilnm«  Megalagyrum,  Cleanacti- 
dii»  ali^tque  tyranDidem  in  patria 
ezercantv,  iasectatus  est,  tette  Stra- 
hofOit,  tib.  xiii.  pag.  424.  edit.  Casaub. 
Horat.  lib.  IV.  Od.  ix.  ver.  7.  Per 
Utmm  dBxirgm,  fidem,  quam  Pittaco 
Yerisimiliter  Alceui  obstdnxerat,  vio- 
Um  intelUgo ;  nam  in  fide  adstrin- 
gfoida,  dezleras  juogere  solebaBt. 
%iLMJ9AO.  Utqmt  lyrm  mt9i,  De  Ste- 
•icboro  forte  loquitur,  de  quo  Hora- 
tius,  lib  iv.  Od.  ix.  ver.  8.  Sttsiehori» 
fM#.  gravm  canHOMt,  Credibile  enim 
9U  peetam  junxisse  tres  iambograpfaos 
eosdenkqiie  maledicos:  Archilochum, 
HippooRCtem  et  Stesichorum.  Sanct. 

529.  Utqus  Agamemnomo  vulntu,^ 
Orestes,  ut  jam  omnibus  constat,  in- 


terfecta  matre,  furore  correptus  fuit ; 
inde  tiberatus,  quum  per  sylvam  iret, 
a  serpente  occisus  est.  Z. 

631.  Sit  tUfL]  £upolis,  veteris  co- 
mcBdie  scriptor  apudT  Ooecos,  ducta 
uxore  Glyceria,  prima  nocte  mortuua 
inventus  est  una  cum  paeUa. 

634.  LyctfpArofto.]  Hic  qnum  de 
antiquorum  poetarum  principatu  cer^ 
taret,  sagitta  ab  adversario  ictus  occi- 
dit,  ut  hic  ait  Ovid. 

536.  Aut  lacer.]  Pentheus,  a  fu- 
rente  matre  disoerptus«  noroen  a  luctu 
estsortittts.  Dom. 

536.  Avo  angut,"]  Cadmum  didt  in 
anguem  versumt  Zar. 

637.  Perquc  /eroi.]  Dyrce  Lyci, 
Thebarum  regis  uxor :  vide  Hygin.  fab. 
7  ei  8.  D. 

643.  Inque  tuis  opt/ei.]  AchsBi  plu- 
res  fuerunt :  quorum  hic  unus>  de  quo 


510 


P.  OVIDII  NASONIS 


Fixus  et  in  duris  carparis  viscera  saxis,  545 

Ut  cui  Pyrrha  sui  filia  fratris  erat. 
Ut  puer  Harpagides  referas  exempla  Thyestae, 

Inque  tui  ceesus  viscera  patris  eas. 
Trunca  geras  saevo  mutilatis  partibus  ense, 

Qualia  Mimnermi  membra  fuisse  ferunt.      550 
Utve  Syracosio  praestricta  fauce  poetae, 

Sic  animae  laqneo  sit  via  clausa  tuae. 
Nudave  derepta  pateant  tua  viscera  pelle, 

Ut  Phrygium  cujus  nomina  flumen  habet. 
Saxificae  videas  infelix  ora  Medusae,  555 

Cephenum  multos  quae  dedit  una  neci. 
Potniadum  morsus  subeas,  ut  Glaucus,  equarum ; 

Inque  maris  salias,  Glaucus  ut  alter,  aquas. 
Utque  duobus  idem  dictis  modo  nomen  habenti, 

Praefocent  animae  Gnosia  mella  viam.  560 


nuDC  agitur,  io  cujus  per  hortum  am- 
bulantis  capite  agmen  apum  insedit, 
quod  quum  expellere  vellet,  eorum 
aculeis  acie  oculorum  dicitur  privatus, 
ut  tradit  vetus  interpres.  Zar. 

645.  Fixus  et  in  duris,']  Prome- 
theus,  quifratrero  habuitEpimetheum, 
ex  quo  Pyrrha  nata. 

549.  Trtinca.']  Mamertes,  ut  scrip- 
serunt  quidam,  Mycernus  Sysaphonis 
Corinthii  frater,  quum  fratris  filium 
imperii  cupiditate  necasset,  a  Sysa- 
phoue  membratim  est  laceratus.  Dom. 

551.  Utve  Syracuiio,  etc.]  Syra- 
cusius  poeta  Empedocles  est,  philoso- 
phus  et  poetaj  vide  Horat.  de  Art. 
poet.  "  Deus  imroortalis  haberi  Dum 
cupit  Empedocles,"  etc.  V.  Andr. 
Syracusio,  Syracosio  dixi  libro  v.  ver. 
277.  Faslorum.  Heins. 

553.  Nudave,  etc.]  Marsyas,  victus 
Phcebo,  pelle  exutus,  nomen  fluvio 
dedit,  de  quo  supra.  Dom. 


555.  Saxifiem  videa$J]  Perseut,  fi- 
berata  Andromeda,  cum  Phinco 
certavit ;  ut  Ovidius  in  Metam. 
lib.  V. 

557.  Potniadum  momu,']  Glaucos 
e  Potnia  civitate,  quum  Veneris  sacn 
sperneret,  suis  equabus  a  Dea  fmror 
immissus  est :  a  quibus  quum  vehere- 
tur,  roorsibus  est  dilaceratus,  at  Virf. 
in  iii.  Georg.  docet,  267  sqq. 

558.  Inque  maris  iaUau]  GlaacQS 
is  piscator  ardenter  Scyllam  amavit, 
qui  in  Euboica  Andone  herba  quadam 
gustata,  incredibili  cupiditate  se  io 
mare  projecit,  et  a  Neptuno  csterisqve 
Diis  marinis  Deus  effectus  est,  auctore 
Ovid.  in  Met  xiv. 

559.  Utque  duobus  idem.']  AHttS 
quidam  Glaucus,  Cretensis  (nam  pla- 
res  Glauci  fuerunt,)  ob  lasciviam  in 
filiam  venenato  roelle  exstinctus  est; 
videHyginum,  Fab.  136. 


IBIS. 


511 


SoUicitoque  bibas,  Anyti  doctissimus  olim 

Imperturbato  quod  bibit  ore  reus. 
Nec  tibi,  si  quid  amas,  felicius  Haemone  cedat, 

Utque  sua  Macareus,  sic  potiare  tua. 
Vel  videas,  quod  jam,  quum  flammae  cuncta  tene- 

Hectoreus  patria  vidit  ab  arce  puer.   [rent,  565 
Sanguine  probra  luas,  ut  avo  genitore  creatus, 

Per  facinus  soror  est  cui  sua  facta  parens. 
Ossibus  inque  tuis  teli  genus  heereat  illud, 

Traditur  Icarii  quo  cecidisse  gener.  570 

Utque  loquax  in  equo  est  elisus  guttur  acerno, 

Sic  tibi  claudatur  pollice  vocis  iter. 
Aut  ut  Anaxarchus  pila  minuaris  in  alta, 

Ictaque  pro  solitis  frugibus  ossa  sonent. 


561.  Anyti  daetiuimus  olitnJ]  Ve- 
terei  plerique  veluti,  an  Meliti  ?  tam 
enim  Meliti  quam  Anyti  rens  Socrates. 
Heins.  Melitos  penultimam  longam 
habet. 

563.  Hitmone,']  Hsmon,  Creontis 
Thebanorum  regia  filius,  Antigonem, 
(Edipi  et  Jocaste  filiam,  sibi  despon- 
sam,  tam  impotenti  amore  deperiit,  ut 
ad  mortua  tumulum  sese  interfecerit. 

504.  Utque  tua  MaeareiaJ]  Insigni 
dedecore  notns  est  ob  concubitum 
Canaces  aororis:  eandem  turpitudi- 
nem  Ibidi  imprecatur.  Dom. 

567.  Sanguine  probra  /uai.]  Myrrha, 
Cinjre  filia,  innuitur. 

5i69.  OttUmi  inque  tuit . . .  IcarH  ge» 
Mer.]  Interemit  Ulyssem  patrem  Te- 
legonns. 

571.  XJtque  loquax,']  Hunc  locum 
expticat  Politian.  in  Miscellaneis«  cap. 
75.  Intelligitur  autem  Anticlus,  qui 
cum  oeteris  Gnecis  equo  Durateo  in- 
dosns,  ad  vocem  Helenie  simulantis 
sermonem  et  verba  uxoris  illius,  re- 
spondere  Toluit.    Sed  ab  Ulysse  eo 


usque  illitts  fauces  compressas,  donec 
cum  Toce  una  et  yitam  amitteret: 
auctore  Tryphiodoro. 

573.  Aul  ut  Anaxarehut,]  In  Vita 
Auaxarchi,  Laertius  tradit,  Anaxar- 
chum  hunc  Abderitam  fuisse,  et  Alez- 
andrum  secutum.  Habuisse  autem 
inimicum  Nicocreontem,  Cypriorum 
tyrannum.  Proinde  quum  «diquando 
cum  Alexandro  coBnaret,  isque  de 
convivii  adparatu  Anaxarchum  inter- 
rogaret,  respondisse,  omnia  laute  atque 
adfatim  adparata  esse,  pneterquam 
quod  caput  satrapa  (Nicocreontem 
innuens)  non  eodem  adlatum  esset. 
Hanc  vocem  postea  Nicocreontem» 
mortuo  Alexandro,  ultum,  atque  An- 
axarchum  tempestate  quadam  Cypro 
adpulsum  comprehendisse,  mortario- 
que  sive  pila  (ut  hic  dicitur)  impotitum« 
pistillis  ferreis  contundi  jussisse :  ex- 
secta  etiam  lingua,  ne  cooviciis,  qui- 
bus  etiam  inter  supplicia  tyrannum 
incessebat,  diutius  molestus  esset; 
vide  et  Valer.  Max.  lib.  iii.  cap.  3. 

MlCYL. 


512 


P.  OVIDII  NASONIS 


Utque  patrem  Psamathes,  conilat  te  Phoebus  lo 

Tartara;  quod  natae  fecerat  il|e  suae.    [ima575 
Inque  tuos  ea  pestis  eat,  quam  dextra  Choroebi 

Vicit>  opem  miseris  Argolicisque  tulit. 
Utque  nepos  ^three,  Veneris  periturus  ob  iram, 

Exsul  ab  adtonitis  excutiaris  equis.  580 

Propter  opes  magnas  ut  perdidit  hospes  alumnum, 

Perdat  ob  exiguas  te  tuus  hospes  opes. 
Utve  ferunt  fratres  sex  cum  Damasichthone  csesos, 

Intereat  tecum  sic  genus  omne  tuum. 
Addidit  ut  fidicen  miseris  sua  funera  natis,      585 

Sic  tibi  sint  vitee  tsedia  justa  tuee. 
Utve  soror  Pelopis,  saxo  dureris  oborto, 

Et  laesus  lingua  Battus  ab  ipse  sua. 


575.  Utque  patrem  Psamathii,]  Scri- 
be  Psamathes  ex  Photio.  H.  Utque 
patrem  Psamaihe*.  Ita  in  Aldinis  le- 
gitur  ;  ut  de  Crotopo  Psamathes  patre, 
ciyus  crudelitate  Linus  iofans  exposi- 
tus,  et  a  canibus  laceratus  fuit,  intel- 
ligatur.  £t  hanc  lectioaem  etiam 
probabilem  facit  id  quod  statim  sequi- 
tur  de  Choroebo,  de  quo  Pausanias  in 
Atticis.  Vel  Crotopus»  Argivorum 
rex,  ubi  rescivit  filiam  ab  ApoUiDe 
vitiatam,  atque  matrem  jam  esse,  morti 
dedit.  Indigaatus  ApoUo  Crotopum 
confecit  telis.  M. 

577.  Inque  tuoi  ea  pestis  eat.']  A 
Choroebo  monstrum  filios  raatrum  sinu 
educens,  atque  devorans  interfectum  ; 
Statius,  lib.  i.  Thebaidos,  ubi  hoc 
monstrum  graphice  depingit,  dicens 
596  :  **  Sero  memor  thalami,  moBstSB 
solatia  morti,  Phoebe,  paras,  monstrum 
infandis,  Acheronte  sub  imo,"  etc. 
Ovidius  autem  illud  monstrum  pestem 
adpeUat«  S. 

579.  Utque  nepos  ^thra.]  Revera 
Hippolytum,  ob  iram  Veneris,  qua) 
ab    eo    contemnebatur,   interemptum 


comperio  apud  Ovid.  lib.  t.  Fastor. 
309 :  *'  Hippolyte  infelix,  ▼ellei  co- 
luiaie  DioDem,  Qaam  oon&tematis 
diripereris  equii."  Salv. 

581.  Utper^UdUho^.}  Ideit,iit 
Polydorus  a  Polymnestore,  ThndB 
rege,  violato  hospitii  jure  necatus  est, 
cupiditate  auri  quod  habebat.    D. 

583.  Utque  ferunt.'}  De  nttmero 
filiorum  Niobes  diverss  apud  auctores 
rcperiuntur  sententiaB :  nam  Home- 
rus  pueros  puellasque  seoos  futsse 
scribit,  bis  septenos  Earipides,  qoi* 
dam  alii  scriptores  tres  tantum  volant; 
Ovid.  etiam  in  Met.  vii.  bis  BepteD 
dicit,  et  marium  ponit  nomina:  qai 
oranes  sagitta  a  Phcebo  occisi  sant, 
propter  matris  nimiam  saperbtam,  La- 
tonaeque  contemptum,  quam  aterilen 
praedicabat ;  e  quibus  unus  erat  Dt- 
masichton. 

585.  Addidit.'\  Amphion,  coojai 
Niobes,  mortuis  filiis,  sibi  mortem 
conscivit,  clarus  arte  musica.    Dov. 

587.  Soror  Pelopis.^  Niobe  TaBlali 
ex  Taygete  filia,  Amphionb  Theln- 
rum  regis  uxor  fuit :  quc  nimio 


IBIS. 


51S 


Aera  si  misso  vacuum  jaculabere  disco, 

Quo  puer  CEbalides,  ictus  ab  orbe  cadas.     590 
Si  qua  per  alternos  pulsabitur  unda  lacertos» 

Omnis  Abydena  sit  tibi  pejor  aqua. 
Comicus  ut  mediis  periit,  dum  nabat,  in  undis, 

Et  tua  sic  Stygius  strangulet  ora  liquor : 
Aut  ubi  ventosum  superaris  naufrs^s  aequor,  595 

Contacta  pereas,  ut  Palinurus,  humo. 
Utque  cothumatum  vatem  tutela  Dianae, 

Dilanient  vigilum  te  quoque  turba  canum. 
Aut  tu  Trinacrius  salias  super  ora  gigantis, 

Plurima  qua  flammas  Sicanis  ^tna  vomit.  600 
Diripiantque  tuos  insanis  unguibus  artus 

Strymoni»  matres.  Orpheos  esse  rat«. 
Natus  ut  Althaeae  flammis  absentibus  arsit, 

Sic  tuus  ardescat  stipitis  igne  rogus. 
Ut  nova  Phasiaca  comprensa  est  nupta  corona,  605 

Utque  pater  nuptae,  cumque  parente  domus ; 
Ut  cruor  Herculeos  abiit  diflFusus  in  artus ; 

Corpora  pestiferum  sic  tua  virus  edat. 


rore  ob  Baloram  iQteritum  in  mannor 
didtar  versa,  ut  ab  Ovid.  in  Metam. 
lib.  vi.  accepimns. 

588.  ^t  Uuui  Ungua  Battui.]  Iq 
Metamorph.  ii. 

590.  Qmo  jmer,']  Hyacinthus,  a 
Phoebo  dilectus,  in  ludu  disci  ab  eo 
est  extinctus  per  imprudeDtiam.  Dom. 

583.  Comicus  ut  mediit.'j  Tereotii 
comoediarum  scriptoris  significat  io' 
teritum,  qui,  quum  ex  Grscia  re- 
diens,  navem  consceodisset,  naufra- 
gio  periit,  et  cum  eo  fabuUe  108.  ex 
Bftnandroconverse,  interierunt.  Zar. 
— Camieui  ut  meeUiM,  Egnatius  £u- 
polim  Comicum  putat  intelligi,  quem 
bello  Peloponnesiaco  in  Hellesponto 
periis8«  naufragio  constat  ex  Suida. 

VOL.  V. 


Eupolim  vero  inter  priscas  commoedis 
principes  nuroerat  Flacc.  lib.  i.  Sat. 
iv.  ver.  1.  Val.  Anqr. 

597.  Utqut.l  Earipides,  quum 
apud  Arcbelaum  regem  coBnasset, 
domumque  reverteretur,  a  canibus  a 
quodam  SBmulo  immissis,  est  discerp- 
tus  ;  Val.  Maxim.  lib.  ix.  cap.  12. 

602.  Strymonia,]  MuHeres  Thraciss 
Orpheum  laniarant.  D. 

605.  Ut  nflvu  Phasiaca  eamprenta 
est  nupta  *  eorona,']  Eurip.  Medea: 
"  Nec  potuit  unquara  gravius  ulcisci 
viraro.  Ornata  naroque  Colcbicis  do- 
nis  perit  Creusa :  totam  flamma  com- 
prendit  doroum.  Ipsum  Creootem 
corripit  flagrans  lues,  Car»  suprerois 
gnatae  iahsrentemosculis.' 
3  U 


»> 


514 


P.  OVIDU  NASONIS 


Qua  sua  Penthlden  proles  est  ulta  Lycurgum» 

Haec  maneat  teli  te  quoque  plaga  noTi.         610 
Utque  Milon,  robur  diducere  fissile  tentes» 

Nec  possis  captas  inde  referre  manus. 
Muneribusque  tuis  leedaris,  ut  Icarus,  in  quem 

Intulit  armatas  ebria  turba  manus. 
Quodque  dolore  necis  patrise  pia  filia  fecit,      615 

Vincula  per  laquei  fac  tibi  guttur  eant. 
Obstructoque  famem  patiaris  limine  tecti» 

Ut  legem  pcenae  cui  dedit  ipsa  parens. 
Illius  exemplo  violes  simulacra  Dianee» 

Aulidis  a  portu  qui  leve  vertit  iter.  620 

Naupliadaeve  modo  ficto  pro  crimine  posnas 

Morte  luas ;  nec  te  non  meruisse  juvet. 


609.  Pentheiden,^  Penthiden  ve- 
teres.  H. — Qua  sita.  Butes.  Lycurgi 
filius,  ob  patrem  sublatum  a  Baccho, 
ejus  numinis  sacerdotes  omnes  ne- 
cavit  variis  et  acerbissimis  suppli- 
ciis. 

613.  Muneribus.1  Icarus,  Erigones 
pater,  quuro  Attics  colonos  vini  usum 
docuisset,  ilii  iuusitato  liquore  ebrii, 
venennm  datum  sibi  arbitrantes,  eum 
necarunt  uno  impetu  :  cujus  morte 
audita,  Erigone  filia  laqueo  vitaro  fi- 
nivit ;  Hyginus,  Fab.  130. 

617.  Obstructo.]  Tantumeratlaudis 
bellics  studium  apud  Lacedsmonios, 
ut  roatres  filiis  in  aciem  prodeuntibus 
scutaporrigeute3,h»cdicerent:  "Cum 
his,  aut  victores,  aut  roortui."  £u- 
rysthenes,  quum  maie  pugnasset,  du- 
mum  seropiterno  dedecore  adfecit, 
qua  de  causa  roater  indignata,  eum 
clausum  inedia  perire  coegit.  Dom. — 
Limine  tecti,  Alii  autem,  limine  tem- 
pU  putant  legendum,  qnoniam  de 
Pausania  intelligatur,  qui  in  templo 
Minervs  ^aXccoicov  obsessus  fuit. 
Scribit  autem  i£milius  Probus,  ma. 


trem  PauMnia.  Alcitkieaivi  MnniBe, 
quum  ille  in  templom  confugiaei, 
ephorique  fores  sedicuUe,  ubi  ille  ab- 
ditus  erat,  obstnierent»  ac  tcctna  de- 
molirentur,  ut  inopia  rerum  ac  Cum 
laborantem  hoc  pacto  cooficerent; 
postquam  de  scelere  ac  proditione 
filii  coroperisset,  primum  lapidon  ad 
obserandum  illam  adportasse,  idquod 
hic  Ovid.  innuit,  quum  dicit  legea 
poens  ipsam  parentem  dedisae.  Ve- 
rum  in  schedis  San-Victorianis  legi- 
tur,  ipse  parens:  £t  tum  Agesilaiun 
Pausauis  patrem  sdis  fores  occnhiisse 
putandum  est. — Hoc  veru,  cnm  Pau- 
sanias  tutoris  munere  functus  esMt, 
prohibet  historis  fides.  £d. 

619.  Illius  exemplo.]  Intelligcoda 
illa  sunt  de  Ajace  Oilei,  qui,ob  viola- 
tam  Cassandram  in  templo  Palladit 
Des,  naufragium  fecit,  ut  ante  est 
dictum  ex  sententia  et  Uomer.  ei 
Strab. 

621.  Naupliadt^.]  Palamedea,  cxi* 
mine  ficto  ab  Ulysse,  quod  aamoi  t 
Priamo  in  Grscorum  proditioQem  sc- 
cepisset,  lapidibus  obrutus  esU  M. 


IBIS. 


515 


^thalion  yita  spoliavit  ut  Isidis  hospes, 

Quem  memor  a  sacris  nunc  quoque  pellit  lon ; 
Utque  Melanthea  tenebris  a  csede  latentem     625 

Prodidit  officio  luminis  orba  parens ; 
Sic  tua  conjectis  fodiantur  pectora  telis ; 

Sic,  precor,  auxiliis  impediare  tuis. 
Qualis  equos  pacto,  quos  fortis  agebat  Achilles, 

Acta  Phrygi  timido  est ;  nox  tibi  talis  eat.  630 
Nec  tu,  quam  Rhesus,  somno  meliore  fruaris, 

Quam  comites  Rhesi  tum  necis,  ante  viae : 
Ut  quos  cum  Rutulo  morti  Rhamnete  dederunt 

Impiger  Hyrtacides,  Hyrtacidaeque  comes ; 
Cliniadaeve  modo,  circumdatus  ignibus  atris,   635 

Membra  feras  Stygiae  semicremata  rati. 
Utve  Remo  muros  auso  transire  recentes, 

Noxia  sint  capiti  rustica  tela  tuo. 


625.  Utque  Melanthea.'}  Melan- 
theus,  homicidio  obnoxius,  quum  la- 
tcret,  a  matre  rei  iuscia  qusreutibus 
est  BaDifestatus,  utque  melius  cogno- 
scerent,  lumeo  adtulit ;  qui  captus  ca- 
pite  mnltatus  est.  Ita  vetus  interpres, 
qaod  mihi  nuspiam  lectum. 

627.  Sic  tua  conjectis.}  Ad  hujus 
loci  interpretationem  tres  inferiores 
veraus  pertioent :  et  Dolona  Phry- 
grium  taxat.  Hic  ad  Grscorum  cas- 
tra  exploraoda  missus  est  a  Trojanis, 
qaibus  Achillis  equos  abducere  pac- 
tus  est:  sed  ab  Ulysse  et  Dioraede 
per  noctem  captus  occiditur;  prius 
tamen  Txojanorum  detectis  consiliis. 
DoM. 

629.  Qualu  equoi  pacto,]  Doloo, 
Eumedis  filius,  in  castra  Gnecorum 
a  Trojanis  explorator  missus,  equis 
Achillis  pro  mercede  sibi  promissis,  a 
Diomede  ct  Ulysse  interceptus,  et  cod- 
tra  fidem  datam  interfectus  est,  post- 
quam  ipsos  edocoisset,  quid  rerum 
Trojani  roolirentur.  £x  Homero  Iliad. 
X;    Dicty  Cretensi,  lib.  ii.     Cujus 


facti  meminit  Ovidius,  Trist.  lib.  iii. 
£1.  4.  et  Art.  Am.  lib  ii ;  item  Met. 
lib.  xiii. ;  quo  loco  Dolonem  imbellem» 
vocat,  ut  hic  timidum,  ex  Homeri  ni- 
mirumArerbis  .  ...'O  ^  dp  tarri,  rap- 
ptftrkv  rt  BanPaivotv*  apafioQ  Si  Std 
ar6fia  yiyvir  Mvnav,  XXoip^c  vwai 
^iiov^. 

633.  Quam  quos  cum  RuIuLk]  Ni- 
sus,  Hyrtaci  filius,  et  comes  £uryalus 
io  Rutulorum  castra  venere,  ubi 
Rhamnetero,  multosque  alios  morti 
dedere.  Tandem  et  ipsi  agniti,  oc- 
cisi  sunt,  ut  in  IX.  i£neid.  Virgil.est 
auctor.  Zar. 

635.  Cliniadtique  modo,  etc.]  Cli- 
niades  Alcibiades  intelligitur,  cujus 
pater  Clinias  dictus  fuit.  Periit  au- 
tem  in  oppido  quodam  Phrygis,  cir- 
cumdata  doroo,  in  qua  erat,  ignibus, 
quum  ii  qui  a  Phamabazo  ad  ioter- 
ficiendum  illum  roissi  erant,  ferro  ag- 
gredi  non  auderent ;  auctores  Plut.  et 
^milius.  MicYL. 

638.  Riutica  iela.'\  Rutrum,  vel  ra- 
strum  intelligo.  Zar. 


518  EXCURSUS 

Henricus  Stephanas  Epistola  ad  Ladovicum  Castelve- 
trom,  quee  praefixa  esi  editioni  suas  libri  Jani  Parrhasii  de 
rebus  per  epistolam  qusBsitis,  "  Age,  inquit,  tu  quicumqoe 
Beroaldi,  aut  Domitii  scripta  non  uuius  assis,  prae  iis  qoae 
hodie  eduntur,  aestimaoda  putas,  quid  sine  Beroaldo,  ac 
DomitiOy  aliisque  hujusmodo  magistris  scribi  ab  eomm 
posteris  potuisse  arbitraris?"  Neque  enim  solam  Domi- 
tins  hunc  Ovidii  libellum,  sed  etiam  Ciceronis  Epistolas, 
Martialem,  JuvenalemyPapiiifi  Silvas,  Suetonium,  et  qaof- 
dam  alios  scriptores  enarravii.  Denique  tot  tantaqne  edi- 
dit,  aiebat  Egnatius,  quot  quantaque  in  hoc  genere  ad 
hanc  diem  nemo.  Eo  factum  est,  ut  acerbas  cum  aemalb 
simultates  exercuerit,  a  quibus  piperatis  litemlis  perstrie* 
tus  fuit»  quod  sibi  comparatam  auctoritatem  retinere  qua- 
vis  ratione  et  arte  contenderet;  atque  ita  crados  ingenii 
sui  foetus  emittere  coactus  sit,  quibus  proToetior  sBtas  pio- 
cttl  dubio  raaturitatem  attulisset  Quippe  "  auctoritatis 
tam  magnas  fnit,"  iuquit  Angelus  Politianus  Miscellaa. 
cap.  9.  "  ut  Romae  inter  professores  juyenis  adlnie  pri- 
mam  celebritatem  sibi  vindicaTerit,  cnjas  tneiidee  ac  leli- 
neadae  gratia  factum  compluries  putamus,  nt  in  snijs 
bus  frontem  perfricuerit,  et  per  sequa,  per  iDiqna  fi 
captans,  parum  ex  iide  qusepiam  retulerit ;  nooBuIla  etian 
male  solers  et  prtestigiosus  speciem  qaidem  primorem  veri 
habentia,  magno  credentium  dispendio  sententiis  ignorafai- 
libus  implicuerit,  et  pulverem,  quod  aiunt,  ocuUs  offaderit ; 
aut,  sicubi  major  difficuUas,  nec  absisteus,  nec  coagredieaB 
spem  lectoris  eluserit.  Ita,  dum  nescire  se  nihil  probare 
contendit,  etiam  Partbis  aliquoties  et  Cretensibus  men- 
dacior  invenitur."  Ideo  Raphael  Volaterranus,  Anthropo- 
logiee,  lib.  xxi.  dignum  eum,  ut  de  Ccelio  Quiatitiaoas  ait, 
vita  longiore,  ingenio  tamen  metiore  existimavit.  Qaam 
enim  trigesimum  quartum  setatis  annam  attigisset,  Rom« 
pesiilentia,  vel  ut  Jovius  auctor  est,  febre  correptas,  obiit 
Ille  ipse  est,  quem  de  sacrificio  illo,  quod  Gregorios  Na- 

zianzenUS  aye»ifAwcrov  Bvcriauf,  Syuesius  T«Xer^  atiff^xm  yocait. 


IN  OVIDII  IBIN.  519 

male  seiiUenteiii  politissimus  ille  Polilianns  boc  epigram- 
ouite  facetissime  traduxit : 

Audit  Marsilius  Missam ;  missam  facis  illam 
Tu^  Domiti :  magis  est  relligiosus  uter  ? 

Quis  dubitet  ?  tanto  es  tu  relligiosior  illo^ 
Quanto  audire  minus  est  bona,  quam  fieu^ere. 

Nolim  aatem  referre,  quod  de  eo  Ludovicus  Vivei,  lib.  iL 
de  Veritate  Fidei»  in  hanc  rem  prodidit,  ne  pias  cbristiaiii 
hetoris  aures  laraerim.  Casterum  non  multo  post  eamdem 
ptovinciam  snscepit  Christopborus  Zarottns  JuBtinopoIit»- 
oofly  coi  transversum  ungoem  a  veteris  interpretis  senten- 
iiak  discedere  religio  est:  qua  etiam  teropestate/'nempe 
aono  millesimo  quing^ntesimo  decimo  sexto,  Andrese  Nao^ 
gerii  Annotationes,  de  Diversitate  Lectionum,  in  omoia  Ovi-* 
dii  opera  Venetiis  prodierunt.  Post  paulo,  Jodocns  Ba- 
dios  Ascensius  in  Domitii  verba  juratus,  bunc  libellom 
tirooibos  enarravit.  Fuit  ille  typograpbus,  et  in  iUa  tom 
oeieberrima  Lutetiee  'ni^  •tKWfAamii  ^«TOfui^^  Academia,  grann^ 
matices  professor,  ubi  familiares,  ot  ipse  loqoitor,  exposi- 
tiones  in  aoctores,  quum  vetereSt  tom  recentes,  prope 
iiioomerabilea  edidit.  Quin  etiam  Baptista  Egnatius  Ve- 
netos»  vir  astate  sua  raagni  nominis,  brevibus  suis  notatio- 
oibos  ooD  parum  caliginis  inde  sustulit.  Post  illum  Guido 
Morillonos,  qoem  Adrianos  Jonios  virnm  moltijuga  doc* 
trina*  et  oinoifaria  lectione,  atque  homanitatis  et  philoso- 
phiflB  omois  A^pMniy  xai  xAftra  vocare  non  dobitavit»  cujus* 
qoe  eruditionem  Petros  Naonius  initio  lib.  v.  MiscellaD. 
magnis  laudibus  extollit,  boc  opusculum  extremis  digitis 
attigit.  Deinde  Jacobos  Micyllus  Argentinensis,  accurato 
vir  ingenio»  aliquas  observationes  addidit,  quibos  non  me» 
diocrem  laudem  meruit.  Hic  Micylli  nomen  retinoit»  qood 
poer  scite  personam  egisset  Micylli,  onios  ex  ioteriocutori- 
bofl  in  dialog^  Luciani,  qui  "O^tpo^  4  'Akacr^vt^  inscribitur: 
Ovidianorum  autem  operum  recensione,  et  variis  Lociani 
latine  redditis,  tum  poesi,  et  duobns  arithmetices  logisticaB 


Sao  EXCURSUS 

libris,  exemplis  admodum  atilibas  illostratis,  nominis  sm 
decas  ad  posteros  propag^vit.  Heidelbergas  obiit  aDoo 
1558.  relictis  duobas  filiis  disparis  sortis :  Julius  enim  can- 
cellarius  fuit  Ludovici,  electoris  Palatini;  alter  yero  sartor 
erat  Heidelbergeusis.  Tum  Franciscus  Sanctius  Brocensb 
huic  chart»  impalluit,  et  aliquid  in  eam  non  parvi  momeoti 
contulit.  Accesserunt  Gregorii  Bersmanni,  Constantioi 
FanensiSy  et  Hercnlis  Ciofani  Sulmonensis  scholia;  eoi- 
qne  secutus  est  Didacus  Mexia  Hispalensis,  qni  apod 
Mexicanos  Indos  hoc  poemation  in  Hispanam  Hnguam 
traduxit,  et  annotationes  vemaculas  adjecit,  editas  HispaB 
anno  1608.  quas  humanitati  debemus  Jacobi  Mantelii,  ho- 
minis  exquisita  doctrina.  Vidimus  et  quae  Joannes  Grejo- 
niuSy  itemque  Jacobus  Andrevius  Lutetias,  magno  discipo- 
lorum  plausu,  dictasse  feruntnr ;  hic  anno  15S4.  ille  1571 : 
sed  in  illis  merus  Domitius,  preterea  nihil.  Postremo 
Valerius  Andreas  Desselius,  plurima  lectione  exercitas, 
non  poenitendam  operam  in  hac  Sparta  omanda  coIloca?it, 
editis  anno  1618.  locupletibus  no(is.  Nec  sine  piaculo 
prasteream  Antonium  Urceum  Codrom,  Janum  Parrha- 
sium,  Angelum  Politianum,  Andream  Alciatum,  Baptistam 
Pium,  Paulum  Leopardum,  Adrianum  Turnebum,  Jose- 
phum  Scaligerum,  Didacum  Covarruviam,  Abstemiom, 
HartuDgum,  Lipsium,  Schottum  (Jupiter,  quos  viros!)  qai 
vel  in  adversariis  et  Miscellaneis  dedita  opera,  vei  in  aliis 
opusculis  obiter  quosdam  Nasonis  locos  excusserunt,  ut 
vere  de  hoc  poematio  dici  possit,  Cui  non  dictus  Hylas^ 
Suppudeat  autem,  me  quoque  prindpibus  permistum  agnos- 
cere  Achivis,  cui  si  paterna  res  administranda  foret,  aetatis 
venia  non  daretur.  Et  vero  post  tot  eruditionis  spectats 
viros  in  eamdem  palsestram  descendere,  hoc  revera  est 
post  Roscium  iri  scena  velle  gestum  agere ;  sed,  quia 
jacta  est  aiea,  efficiendum  est,  ne  mihi  jure  novum  opus 
nuncietur,  aut  interdicto  quod  vi.  aut  clam  mecum  agi 
possit.  Neminem  laude  sua  fraudabo :  nobilis  enim  mihi 
semper  visa  est   iex   illa   Laurentium,  NB    pomum   bx 


IN  OVIDII  IBIN.  621 

ALIENO.  Itaqae  preecipaiis  hic  nobis  scopus  ob  ocalos 
erity  at  quee  obsooriora,  nec  dom  coiqoam  explicata  sont, 
qaoad  ejos  fieri  poterit,  illustratom  eamos.  Excusoram 
etiam  librorom  roacalas  manu  scriptorum  ope,  aut  certe 
ipsi  de  ingenio  eluaraus.  Prima  quidem  editione  Obser- 
▼ationum  nostrarum  diiBciliora  quaedam  loca  saltuatim  se- 
legeramus;  planiora,  et  quse  ab  aliis  enucleata,  silentio 
transmiseramns  :  Nunc,  hortatu  virorum  acri  judicio,  abe- 
riorem  et  perpetuum  Commentariom  damus,  ne  alio  quae- 
renda  sit  fabularum  minus  obviarum  enarratio.  Quanquam 
ne  sic  quidem  nos  oranes  hujusce  libelli  salebras  explana- 
taros  pollicemur,  ut  quivis  deiuceps  inoffenso  pede  qua- 
cumque  progrediatur :  id  enim  pleniorem,  quam  aetas 
nostra  ferat,  eruditionem  postolat.  Deinde  molta  sunt  iu 
eo,  qose  nisi  SibyUa  kgerit,  ot  ait  apod  Plautum  Pseudo- 
lus,  interpretari  alium  pos$e  reor  neminem;  cujusmodi 
sont  ista : 

Aut  velut  Euryali  qui  sceptnun  cepit  ab  illo, 
Sint  artus  avidis  angoibus  esca  tui. 

Et  ista : 

Aut  pia  te  cseso  dicatur  adultera^  sicut 
Qua  cecidit  Leuoon  vindice^  dicta  pia  est. 

Item  illa : 

iBthalon  ut  vita  spoliavit  Isidius  hospes^ 

Quem  memor  a  sacris  nunc  quoque  pellit  lo. 

Utque  Melantheum  tenebris  a  cede  latentem 
Prodidit  officio  luminis  ipsa  parens. 

Et  similia,  quorum  interpretatio  petenda  esset  ab  illis 
scriptoribus,  qui,  temporis  injuria  amissi,  triste  nobis  et 
acerbum  sui  desiderium  reliquerunt:  hic  enim  fabulae 
qusedam  sive  historiee  tanguntur,  quarum  apud  unum  dun- 
taxat  auctorem  mentio  est,  quem  si  forte  desiderari  con- 
tigisset,  de  earum  enarratione  procul  dubio  actum  esset, 
Nimirum  Achaei  supplicium,  cujus  memiuit  Ovidius  versu 
301.  unus  Polybius  commemorat.  Pyrrhi,  Achillis  filii, 
VOL.  V.  3  X 


622  EXCURSUS 

reliqnias  per  Ambraciae  vias  diqectas  esse»  Hygioo  soli 
cam  Nasone  convenit.    De  Enrydamante  a  Siraone  Jjt- 
rissaeo  circa  Tfarasylli  taranlum  raptato,  pra$ter  OTidinm  et 
Didymum,  Homeri  Scholiasten  ad  Iliad.  x.  nemo  qoid- 
quam  memoriae  prodidit.    Thasum  etiam  a  canibus  lacen- 
tnm  Naso  duntaxat  et  Hyginus  retulerunt.     Item  carmeii 
507  ab  unico  Diodoro  illustratur,  ut  et  yersus  631  ab  epi- 
grammate  d^^^^,  lib.  iii.  Anthologriae  ;  ut  credibile  sit,  qo»- 
dam  hic  esse  obria»  quae  si  quis  alibi  quaerere  velit,  operam, 
credo,  omnem  luserit.     Sic  apud  LycophroDem,  historis 
quaedam  exstant,  quas  nemo  alius  attigrit,  ut  Prylis»  Mide; 
et  vocabula  non  pauca,  quibus  praeter  eum  nullus  usus  est, 
qualia  f^XafM^,  xdpit,  rcip^,  'Kri'KB^,    Ejus  tamon  Alexandram, 
sive  Cassandram,  quamvis  tenebricosam,  poematio  nostro 
obscuriorem  esse  Domitius  non  concedit.     Sic  enim  per- 
oratione  Commentariorum  suorum :  **  Lycophronis  carmen 
legimus  saepe,  in  quo  argumento  quidem  Ovidio  grandior, 
sed  verbis  apertior  nobis  videtur ;  et  cseci,  qui  illum  inter- 
pretantur,  in  tanta  prsesertim  librorum   copia:  non   tam 
enim  per  conjecturam  fabulse,  ut  apud  illum  indagandse 
fuerunt,  quam  colligendee  a  diversis  auctoribus  scriptse/' 
Quamobrem   nemini  mirum  videri  debet,  si  tot  Ovidiaoas 
mentis  interpretes  in  plerisque  locis  veluti  in  circo  Anda- 
batarum  raore  decertamus.     A  versu  nimirum  255,  unde 
Naso  fabulas  et  historias  auspicatur,  ad  versum  645,  qui 
libelli  postremus  est,  triginta  supra  ducentas  memorantur. 
luterdum  uno  disticho  tres  continentur,  interdum  quatuor, 
ut  illo  : 

Ut  fuit  CEtaeo  quondam,  generoque  draconum, 
Tisameniqiie  patri,  Callirhoesque  viro ; 

ita  ut  Ovidianum  hoc  poematium  fabularum  officina  ?ere 
dici  possit.  Causa  vero  a  nobis  suo  loco  afferetur,  car 
Ovidius  obscuritati  studuerit;  sed  et  ante  illum  CinDa 
poeta,  Virgilii  praeconio  celebratus,  Smymam,  poema  ob' 
scurissimum,  elaboravit,  quod  quum  vulgo  non  intelligere- 


IN  OVIDII  IBIN.  528 

tor»  Crassitius  grammaticus  Commentario  luculento,  in 
ipsum  edito,  adeo  inclaruit,  ut  hoc  epigramma  de  eo  scrip- 
tom  sit,  teste  Suetonio,  Ubro  de  illustribus  Grammaticis : 

Uni  Crassitio  se  credere  Smyrna  probavit : 

Desinite,  indocti,  conjugio  hanc  petere. 
Soli  Crassitio  se  dixit  nubere  velle^ 

Intima  cui  soli  nota  sua  exstiterint. 

Smyrnam  autem  novennii  opus  fuisse  Catullus  et  Quinti- 
lianus  prodidernnt :  quo  fortasse  respexit  Horatius  iu  epis- 
tola  ad  Pisones,  quum  prsecipit,  duratura  poemata  io 
nonum  annum  premenda  esse.  Nec  omiserim,  antiquissi- 
mos  poetas  de  industria  obscuritatem  affectasse,  ut  ^schyli 
scboliastes  notavit  ad  II^/a.  $e<r/A.  his  verbis :  Oi  vaXaM)  ri^ 

wotiifAaTa  avrSif  v^afroy  /xcy  al^iyfiaa-i  y€ypdtf>aart¥f  Carffoif  he  «cadoXou 


CAPUT  II. 

GERMANUS  HUIC  OPUSCULO  TITULUS  ASSERTUS. 

AnTVERPIENSIS  editio  arida,  modo  pumice  Valerii 
expolita,  hoc  titulo  circumfertur,  P.  Ovidii  Nasonis  DiraB 
in  Ibin,  quemadmodum  egregium  illud  poemation,  cujus 
autorem  esse  Valerium  Catonem  grammaticum  perspica- 
ciores  existimant.  Verum  ne  Dii  sinant,  ut  ab  epigraphe 
recepta  deflectamus,  nisi  libros  omnes  tum  excusos,  tum 
exaratos  valere  jubeamus :  nisi  denique  Nasoni  ipsi  affin- 
gamus,  qui  se  hoc  opusculum,  Libellum  in  Ibin  ioscripsisse 
liquido  testatur  ver.  51,  in  hunc  modum : 

Et  neque  nomen  in  hoc^  nec  dicam  ^ta  libello ; 
iterum  versu  461 : 

Heec  tibi  tantisper  subito  sunt  missa  libello ; 

qua  dictione  poematia  quseque  proprie  designantur.  Sic 
enim  Ausonius  Griphum  suum  de  Ternario  numero  indigi- 


534  EXCURSUS 

tat:  **  Latebat  inter  nug^  meas  libellus  ignobilis;''  paoio 
post :  '*  Igitur  iste  nugator  libellns  tamdiu  secreta  quidem, 
sed  Yulgi  lectione  laceratus,  pervenit  tandem  in  maniis 
tuas."     Idemque  Protrepticon  suum  de  puerili  studio  li- 
bellum  nominat  epistola  adHesperium:  "  Libellum,  quem 
ad  nepotulum  meum,  sororis  toae  filium,  instar  Protreptici 
luseram,  venturus  tibi  praemisi  legendum.''    Sic  etiam  Pb- 
pinius  Silvulas  suas  Libellos  adpellat,  P^aefatione,  lib.  i. 
ad  Stellam ;  rorsus,  Prasfat.  lib.  ii.  ad  Meliorem  Atedium; 
iterum,  Praefat.  lib.  iii.  ad  Pollium;   et  lib.  iv.  Hende- 
casyl.  ad  Plotium.    Quin  etiam  jurisconsulti  ea  carmina, 
quibus   alicujus   fama  proscinditur,  cujusmodi    sunt  ista 
Ovidiana,  famosos  libellos  vocant.     Hcec  autem  minora 
fortasse  videbuntur,  quam  ut  animadversione  digna  es- 
sent.    Parum  enim  reipublicse  literariae  interest  Dirm  ne, 
an  Libellus  hoc  poemation  inscribatur:  verom  legitimam 
scriptionem,  atque  ipsam  Nasonis  manum  immutare  nulli 
per  me  licebit.     Ut  ut  sit,  Nasonis  votum  omne  in  malis, 
monstris,  morbis,  exsiliis,  suppliciis,  plagis,  mortibus,  cujos- 
modi  carmen  diras  appellabant,  quod  illae  scilicet  nltrices 
Deae  putarentur,  quarum  numina  precibus  in  hostium,  aot 
inimicorum  perniciem  evocarentur.    Priscum  illud  quidem, 
atque   in  scenis  primum   agitatum,  mox  ad   recentiorum 
animos  accommodatum,  ut  observatum  est  a  Julio  Scali- 
gero,  Poetices  lib.  i.  cap.  53.     Exornatur  autem,  ut  ipse 
ait,  sententiis  non  vulgaribus,  et  variis  historiarum  ambagi- 
bus,  qualia  scripsit  Ovidius  in  Ibin.     In  Horatii  Epodo 
aliquid  imaginis  est :  expressior  apud  Catullum  in  AriadDse 
conquestione,  et  in  quarto  ^neidos.     Item   quae  fundit 
Statianus  (Edipus,  sumpta  de  Grsecis  tragicis,  ut  et  Se- 
necse  Theseus  ex  Euripide. 


IN  OVIDII  IBIN.  625 

CAPUT   III. 

ARGUMENTUM  LIBELLI.  QUARE  CALLIMACHUS  APOLLONIUM 
IBIDIS  NOMINE  DEVOVERIT,  CONTRA  MINUTIANI,  ALCIATI, 
BISC10Li£,  ET  ALIORUM  SENTENTIAM.  JOANNIS  MEURSII 
LAPSUS.    PHILIPPICiE.    ALIA  SCITU  DI6NA. 

OVIDIUS  hoc  libello  nescio  qaem  sub  Ibidis  nomioe 
graphice  exornatam  Diris  devovet :  causa  triplex  ab  ipso- 
met  affertur.  Ibis  Ovidii  nomen  ubique  maledictis  lacera- 
bat,  ipsumque  in  invidiam  atque  odium  apud  Augostum 
Yocabat,  quo  diutius  Tomis  exsulantem  remoraretur ;  tum 
ejus  uxorem  importune  sollicitabat.  Praeterea  Ovidii  for- 
tunis  inhians,  ipsum  ad  extremam  inopiam  redigere  cona- 
batur.  Omne  votum  in  suppliciis  et  mortibns,  ut  modo 
dicebam ;  idque  Callimachi  imitatione,  qui  in  Apollonium 
Rhodium,  Argonauticorum  scriptorem,  Ibidis  nomine  no- 
tatum,  libeilum  scripsit,  de  quo  Suidas  in  KaXX//Maxo(.    "Ecrr^ 

^^  xoftllAa  innr^TffitvfjUwy  (l^  Sta-d^^iay  KoCi  KotBopiaw,  c»(  rt^a  *^Ij9»y> 
«yeW/xcyoy  ix^flv  rov  KaXXtfAdx^^'  ^^  ^^  o2/to<  *AvoXX»y<o<>  o  ypd^a^  rk 

*ApyopavrtKd.  ''  Est  autem  pooma  de  industria  compositum 
obscure,  continens  contumeliosam  insectationem  in  quem- 
dam  Ibin,  qui  fuerat  inimicns  Callimachi :  erat  autem  hic 
Apollonius,  ille  qui  Argonantica  scripsit."  Quare  dejerare 
ausim  Callimachi  manes,  eundem  Apollouium  esse,  quem 
ille  hymno  eU  'AiriXKuva,  ipsam  invidiam  aiffirtKSi  appellat 
his  versibus : 

'O  ^Blvo^  'AT^XX»yo(  ii^  ovara  XdBpio^  c^Tcy' 
O^K  ayafiat  r\y  Stothly,  e<  oi/$*  00*«  vlrro^  iitthu» 
Toy  <l>$oyoy  'OToXX»y  to$i  t'  viKaa-iy,  S^€  r*  €€tv€y' 
^Afftrvpiov  vorafMTo  fjUya^  ^^o^,  ayj^  r^  iroXXcb 
AvfAara  7^^  Kot  ToXXoy  i^*  vbart  (rv^€roy  cXivct. 
Aijoi  $*  oiK  Stico  vayroq  Ciu^  ^op^ovart  McXio^o-ai^ 
*AXX*  ^TK  KaBapvj  tc  koi  Sixpdayro^  ay€pv€t, 
TlilaKO^  i(  t€p^^  oktyiff  artpa^,  OKfoy  aaroy' 
Xaipc  aya('  0  8c  MSfM^,  ty*  i  ^Bopo^,  €y9a  ylotro. 


526  EXCUBSUS 

Quos  qnam  alii  totidem  Latinis  expresserinty  quid  impedit, 
qaominas  et  nos  id  tentemus  ?  interdum  enim  Latias  Mnsas 
nostras  iuter  Graecas  luxuriari  sinimus : 

Livor  ApoUineas  occulte  dixit  in  aures : 
Non  miror  vatem,  qui  non  canit  aequoris  instar ; 
Livorem  pepulit  simul  ille>  simulque  locutus. 
Assyrius  late  fluit  amnis,  at  ille  palustris 
Illuviem  terrie  sordesque  volutat  in  undis. 
Non  quovis  Cereri  libant  e  fonte  Meliss», 
Sed  qui  limpidus  est^  et  limi  prosilit  expers^ 
Sacro  fonte  latex  parvus^  flos  summus  aquarunu 
Salve^  rex^  abeat  quo  crux  erit  inridus  ille. 

Causam  autem  profert  Nicodemus  Frischlinas  in  vita  Cal- 
limachi  g^sece  conscripta :  El^  oy  Kal  voinifAa  iwmTib€VK€  Im  ti 

TcpotrKOtyiriKov  iKttyoy  uvat  ruv  KaXKifJidx^v  /3*/3XiW,  #ca*  Si»jarrfUn  «w 
^yllMKTt  y  aMv  KpwrtKSq  "•^P^^f  «<  f  «*  N«{o-wy  o  »o<ijt^^  •vt«  w#«  futf' 

rvptt  "  Id  huQC  Callimachus,  quod  suos  ille  iibros  sibi 
arrogaret,  et  alieQos  labores  pro  suis  venditaret,  maledi- 
cum  carmen  edidit,  ipsumque  Apollonium  soppresso  oo- 
mine  Ibin  nominavit,  quemadmodum  Ovidius  testatur/' 
Haec  ille,  quod  apud  alium  notae  melioris  auctorem  non 
memini  me  legere,  nisi  quod  hunc  versum,  qui  apud  eum- 
dem  Apolloniura  exstat,  Argonaut.  lib.  i.  pag.  64.  editionis 
Stephanese, 

Kat  T^  fA€y  i)^  rjf/^Wa  f^era  xpovov  iKrtXctcBai, 

Callimachi  versum  esse  ab  Apollonio  usurpatum,  vetus 
ipsius  Apollonii  scholiastes  asserit.  Nicodemum  autem 
Frischlinum  quum  in  testimonium  adduxi,  miseret  me 
acerbissimi  ejus  fati:  nam,  quum  ob  ea,  quee  ore  nimis 
libero  effutiisset  in  viros  uobilissimos,  Moguntiae  in  car- 
cerem  conjectus  esset,  indeque  deductus  foret  in  Wur- 
tembergici  soli  arcem  Hohenauracensem :  quo  captivitatem 
eifugeret,  pannos  discidit,  ut,  his  colligatis,  se  demitteret; 
sed  hujusmodi  funis  perfidia  iu  alias  aliasque  petras  pne- 


IN  OVIDII  IBIN.  527 

eeps  datus,  confractis  membris  expiravit.  Caeteram  CaU 
limachus  Apollonium  Ibidis  nomiDe,  quie  est  ayis  Mgyp- 
tia,  notum  esse  voluit,  non  propter  ejus  spurcitiam»  cui 
rostri  aduncitate  per  eam  se  partem  proluere  insitum  est, 
qua  redduntur  ciborum  onera,  ut  Minutianus  grammaticus 
apud  Coelium  Rhodiginum,  Antiq.  Lection.  lib.  xiii.  cap. 
1 ;  Alciatus,  Emblemate  86 ;  Zarottus,  et  plerique  gram- 
maticorum  existimant ;  nec  etiam,  quod  libellus  Callimachi 
diris  et  exsecrationibus  esset  refertus,  quee  serpentium 
instar,  quibus  Ibis  vescitur»  ApoIIonium  morderent  a^  lace- 
rarent  (quse  sententia  est  Laelii  Bisciolae  in  Horis  Subseci- 
vis,  lib.  V.  cap.  18:)  sed  ut  ApoUonius,  qui  Alexandrinus 
eraty  aliqua  ex  parte  indicaretur.  Quamvis  enim  Rhodius 
diceretur,  Alexandrinum  tamen  fuisse  prodidit  Strabo,  lib. 
xiv.  pag.  45.  editionis  a  Casaubono  recognitse,  his  verbis ; 

Atw^to^  h(  l  ^pai,  Koi  *AToXX»yM(  i  rohf  *Apyoyaiira^  voi-ljaa^,  'AXc- 

(ea^ffti  f*€y,  iKaXovifro  Se 'P^Siw.  *'  Dionysius  vero  Thrax,  et 
ApoIIonius,  Argonauticorum  conditor,  Alexandrini  quidem 
fuerinty  sed   nominati  sunt  Rhodii."     'AiroXX^yio^  Suidas : 

'AXffftyS^ei'^  iwSv  TOxtyT^;  harp^ij/ai  iy  'Fo^^,  vlo^  StXXc»<.   Item  ano- 

nymus  auctor,  qui  scripsit  yiwq  *AToXX»y/ot/  rov  'Po^Cov*  quan- 
qnam  iEIianus,  de  Animalibus,  lib.  xv.  cap.  23.  eum  Nau- 
cratitam  facere  videtur.  Sed  utcunque  est,  i^gyptus 
patria  fuit:  Naucratis  enim  urbs  est  i^gypti.  Quam- 
obrem  longe  fallitur  Joannes  Meursius,  qui,  Syntagmate  de 
ApoUoniis,  pro  diversis  habet  Rhodium  et  Alexandrinum, 
Sillei  filium,  qui  Eratostheni  in  Alexandrinae  bibliothecas 
praefectura  successit.  Ovidins  autem,  Callimachi  exemplo 
inimicum  suum  Ibin  appellasse  videtur,  quemadmodum 
Tollius  Orationes  suas  in  Antonium,  Demosthenis  imita- 
tione,  Philippicas  inscripsit,  uti  etiam  Trogus  Pompeius 
historias  suas,  aBmulatione  Theopompi,  qui  Philippicas 
scripserat.  Sed  magis  est  ut  credam  Nasonis  adversa- 
rium  Ibidis  nomine  designatum,  quod  is  revera  i^gyptius 
esset,  qua  de  re  sequenti  capite  disseremus :  nam  et  Ari- 
stophanes  in  Avibus  Lycurgum  Ibin  nominavit,  propterea 


528  EXCURSUS 

qaod  genere  et  moribiu  JEgyptiuB  esaei,  ot  yetus  Arifto- 
phanis  scholiastes  exponit. 


CAPUT   IV. 

IB1DIS  NOMEN  CONJECTURA  PERQUISITUM,  FORTE 

COMPERTUM. 

PJ^ASCrrUR  saa  sponte  obscaritas  ex  istis  privatamiii 
reram  historiis»  quibus  etiam  Naso  dedita  opera  tenebna 
effundit,  ut  ardoam  sit,  tam  densis  nebulis  veri  scintinaii 
exscalpere.     Ego   tamen,  incasso  ad  illam   tenebriecm 
yetastatis  pyriten  chalybe,  non  mediocrem  lacem  expra- 
sarum    me    confido.     Sed,  antequam  sententiam   roger, 
operae   pretium   est  yeterem   grammaticum   audire,  qai, 
teste  Coelio  Rhodigino,  Antiq.  Lect.  lib.  xiii.  cap.  i.  Cor- 
yinum  esse  prodidit,  quem  hic  Naso  sale  et  resina  coDfri- 
cat.    Ejus  yerba  sunt :  ''  Illud  obiter  adnotarim,  in  Ca^ilii 
Minutiani  Apnleii  Fragmentis  obseryatum,  annis  septem 
in  exsilio,  consumptis  functum  esse  fato  Ovidium,  qua  die 
Titus  quoque  Livius  decesserit ;  structum  item  illi  a  Bar- 
baris  per  multas  lacrymas  tymbon  ante  januam.     Auctor 
idem  Minutianus  est,  Corvinum  ab  Ovidio  adpellatum  fn- 
isse  Ibin,  ex  avis  foeditate,  cui  ventrem  rostro  purgsre 
insitum  sit,  et  hoc  ex  Callimachi  imitatione :  pulsum  qoo- 
que  in  exsilium,  quod  Augusti  incestum  vidisset."     Hasc 
ille,  quorum  fides  esto  penes  auctorem,  qui  nondum  lu- 
cem  vidit,  unique  Coelio  Rhodigino  notus  fuit,  uti  jso 
antea  pronuntiavit  Lilius  Gyraldus,  de  Poetarum  historis» 
Dialog.  4.     An  Corvinus,  quisquis  ille  fuerint,  in  Libya 
natus  est,  ubi  scilicet  Ibin  natales  habuisse  declarat  Ori- 
dius  in  his : 

Qui  simul  impurae  matris  prolapsus  ab  alvo  est, 
Ciny  phiani  focdo  corpore  pressit  humum  ? 


IN  OVIDII  IBIN.  m 

Item  wm.  513.  nbi  leaenas,  qnibus  scatet  Afnca,  Ibidis 
popolares  yocat.  Verain  enim  vero,  si  conjectara»  locos 
detur,  dicam  quid  ego  sensero,  et,  at  apud  Plautum  Tra- 
clMilio,  pramittam  capiHum,  incipiamque  hariolari.  Neqae 
enim  cymbalum  illud  mundi  Appionem  grammaticum  imi- 
tandam  mibi  proposui,  qui  teste  Plinio,  lib.  xxx.  cap.  2. 
prodidit,  se  evocasse  umbras  ad  percontandum  Homerum, 
qaa  patria,  quibusve  parentibus  genitus  esset ;  non  tamen 
aosum  profiteri,  quid  sibi  respondisset.  Non  Georgium 
Joachimnm  Rheticum,  Copernici  discipulum,  quem  ferunt, 
dom  in  motu  Martis  hsereret  mirabundus,  neque  se  expli- 
caret,  ad  Genii  familiaris  oraculum  confugisse :  atque  hioc 
exasperatum  Dasmona  sciscitatoris  importnoi  caput  ad  im- 
minens  laquear  aflSixisse,  iterumqoe  diroissi  corpus  ad  pavi- 
mentum  proturbasse,  addito  responso ;  hnnc  esse  motnm 
Martis,  ut  refert  Joannes  Keplerus,  epistola  dedicatoria 
ad  Rudolphum  imperatorem.  Tota  res  conjecturis  pera- 
getnr.  Itaque  suspicor  C.  Julium  Hyginum  esse,  quem 
Ovidius  ficto  nomine  Ibin  appellat.  Illum  inquam,  de  quo 
Saetouins,  libro  de  Illustribus  Grammaticis,  retulit  in  heec 
verba :  **  Caius  Julius  Hyginus,  Augusti  libertus,  natione 
Htspanus,  etsi  nonnulli  Alexandrinum  putant,  et  a  Caesare 
pnerum  Romam  advectum  Alexandria  capta,  studiose  et 
avide  imitatas  est  Corneliam  Alexandrum,  grammaticnm 
gr»cam,  quem  propter  antiquitatis  notionem  Polybistorem 
multi,  quidam  Historiam  vocabant.  Prsefuit  PalatinsB 
bibliotbecae,  nec  multo  secius  plurimos  docuit,  fuitque 
Ovidio  poet»  familiarissimus,  et  Caio  licinio  consulari 
historico,  qui  eum  admodum  pauperera  decessisse  tradit, 
et  liberalitate  sua,  quoad  vixit,  sustentatum.  Hujus  liber- 
tus  fuit  Julius  Modestus,  in  studiis  atque  doctrina  vestigia 
patroni  secutus."  H&ec  ille,  cujus  verba  diligenter  et  acri 
jadicio  perpensa  non  levem  suspicioni  mese  ansam  prsebere 
videntur.  Quum  enim  Hyginum  Ovidio  familiarissimum 
fuisse  dicit,  ubi  modo  vel  in  omnibus  utriusque  monumen- 
tis  tantse  necessitudinis  vestigium  exstat?  Ovidius  ad  uxo- 

VOL.  V.  3  Y 


iSSO  EXCURSUS 

rem,  ad  Caram,  ad  Perillam,  ad  Bratom,  ad  Maximmn, 
ad  Rafioum,  ad  Grasciniiin,  ad  Messalinum,  ad  Severamt 
ad  Flaccum,  ad  Germanicum,  ad  Solannm,  ad  Atticum, 
ad  Cottam,  ad  Cotim,  ad  Suillium,  ad  Albinovanum,  ad 
Gallionem,  ad  Tuticanum  epistolas  mittit,  ad  Hyginam 
vero  nullam.  An  forte  ille  est  ad  quem  suppresso  nomiae 
toties  seribit?  neutiquam.  Hyginum  enim  admodum  pau- 
perem  decessisse  Tranquillus  ait ;  alterum  divitem^  atqae 
opibus  abundantem  fuisse,  Naso  diserte  prodidit  his  versi- 
bus,  quos  ad  amicum  mittit,  cujus  nomen  consulto  pnete- 
rit,  Tristium,  IV.  EI.  v : 

O !  mihi  dilectos  inter  sors  prima  sodales^ 

Unica  fortunis  ara  reperta  meis ; 
Gujus  ab  adloquiis  anima  hiBC  moribunda  revixit, 

Ut  vigil  infusa  Pallade  flamma  solet ; 
Qui  veritus  non  es  portus  aperire  fideles, 

Fulmine  percussse  oonfugiumque  rati ; 
Cujus  eram  censu  non  me  sensurus  ^entem^ 

Si  Caesar  patrias  eripuisset  opes. 

Deinde  in  ea  epistola  uxor,  liberi  et  frater  ejus,  ad  qnem 
scripta  est,  commemorantur,  quorum  Suetonius,  caeteroqoi 
non  omissurus,  nullam  mentionem  habet.  Unum  autem 
et  eumdem  esse  animadverto,  ad  quem  Ovidius  tacito  no- 
mine  literas  iterum  atque  iterum  dedit.  Ipsemet  enim  tes- 
tis  est,  de  Ponto,  lib.  iii.  Eleg.  6.  ubi  familiarcm  quemdam 
his  verbis  adioquitur : 

Ipse  ego,  quod  primo  scripsi  sine  nomine  vobis, 
Vix  excusari  posse  mihi  videor. 

Una  tamen  est  quae  ad  Hyginum  scripta  videtur,  nempe 
tertia,  de  Ponto,  lib.  iv.  amicum  enim  quemdam  taxat, 
et  eum  nota  levitatis  inurit,  quod,  quum  a  teneris  annis 
secum  arctissimo  necessitudinis  vinculo  junctus  fuerit, 
tandem  in  adversa  Tortuna  non  modo  eum  deserat,  sed 
nequidem  cognovisse  simulet.  Ejus  est  initium,  Conque- 
rar,  an  taceam?    Qua  quidem  epistola  facile  crediderim 


IN  OVIDII  IBIN.  sai 

eiundem  ab  Ovidio  notari,  in  quem  ipse  nmic  invehttnr; 
nam  qnod  ait : 

....  Sed  et  insultare  jacenti 
Te  mihi^  nec  verbis  parcere  flEuna  refert ; 

repetere  videtur  in  Ibin,  hoc  modo : 

Vulneraque  immitis  requiem  quaerentia  vexat, 
Jactat  et  in  toto  verba  canina  foro ; 

et  paulo  po8t : 

At  tibi^  calcasti  qui  me^  violente^  jacentem, 
Qua  lioet,  heu  !  misero  debitus  hostis  ero. 

Hanc  autem  elegiam  in  HygriQum  conscriptam  esse  verisi- 
mile  est»  quum  enim  inquit : 

lUe  ^o  sum^  quanquam  non  vis  audire^  vetusta 
Peene  puer  puero  junctus  amicitia. 

Dixit  p€me,  quia,  teste  Suetonio,  Hyginus  Alexandria 
pner  advectns  erat»  et  Ovidio  familiarissimns  fuit.  Rur- 
8118  nbi  sic : 

IUe  ego  judiciis  unica  Musa  tuis. 

Illnm  apprime  literatum,  atque  etiam  criticnm  esse  innuit, 
qualem  fuisse  constat  Hyginum,  cujus  in  Vii^lium  Com- 
mentaria  laudantur  ab  A.  Gellio.  Jam  vero  quum  nuUam 
apud  Ovidium  apertis  verbis  Hygini  mentionem  fieri  U- 
queaty  subortum  equidem  inter  ipsos  dissidium  suspicari 
Ucet,  quod  Hyginus  Ovidu  exsulantis  uxorem,  ob  pristi- 
nam  cum  illo  consuetudinem  procul  dubio  sibi  notissimam, 
solUcitare  ausus  esset,  ejusque  facultates  ab  Augusto»  cu- 
ju8  Ubertus  erat,  impetrare  conaretur.  Proinde  Naso  jure 
in  ipsum  invectus,  CaUimachum  imitari  voluit ;  sciUcet  ut 
ille  ApoUonium,  quod  Alexandrinus  esset,  Ibin  adpellavity 
ipse  pariter  Hyginum,  qui  a  nonnuUis  Alexandrinus  habi- 
tas  esty  Ibin  vocitaret.    Advertendum  prseterea,   quod 


sae  BXCURsus 

Ibidi  cum  Nasone  jus  arctum  iiecessitttdinis  inCereesseral, 
ut  ex  his  liquido  patet: 

Desinet  esse  prius  contrarius  ignibus  humor, 
Junctaque  cum  Luna  lumina  Solis  enint. 

Deinde  post  a^i/yara  multa, 

^iam  mihi  sit  tecum^  positis  quae  sumpsimus  armiay 
Gratia^  commissis,  improbe^  nipu  tuis. 

Hoc  est  plane  quod  de  Hygino  Suetonius  testatnm  reli- 
quit.  Postremo  quum  ille  Hyginum  admodom  pauperesi 
decessisse  tradit,  conjectura  mea  mirum  in  modam  confir- 
matur ;  Ibidis  enim  paupertatem  Ovidios  ipae  ionaity  hac 
imprecatioue,  quam  Domitius  non  percepit : 

Filius  et  Cereris  frustra  tibi  semper  ametur, 
Destituatque  tuas  usque  petitus  opes. 

Nasonum  enim  votum  est,  ut  Plutus,  Cereris  et  lasii  filius, 
qui  divitiarum  Deus  ab  antiquis  habitus  est,  molestas  Ibidis 
preces  nunquam  exaudiat,  eumque  semper  inopia  laboiare 
sinat.  Is  est  autem,  cujus  mythologici  libri  cminimi  maoi- 
bus  triti  supersunt,  ut  merito  fabulis  suis,  quasi  propriis 
armis,  jugulari  videatur.  Annon  mirifice  omnia  conve- 
niunt  ?  Ceeterum  disticho  superius  adducto  Cinjphius,  id 
est,  Africanus  a  Cinyphe,  Libyam  aUuente,  nominatnr, 
quomodo  Juba,  MauritaniaB  rex,  ab  eodem  Nasone,  Me- 
tamorphoseon,  lib.  v. : 

Nuinidasqne  rebelles, 

Cinyphiumque  Jubam ; 

et  Bocchus  a  Sidonio  Panegyrico  Majoriani : 

Ciim  divite  cera 

Pinges  Cinyphii  captiva  Mapalia  Bocchi. 

Hinc    Hesychius    Kiinj<ptcif,  inquit,   t^v   'AyraMy    aich    luyv^  T«: 

irora/Aot/,  tametsi  constet,  regiam  Anta^i  ad  extremum  Ocea- 
num  fuisse:  unde  apparet,  Cinyphium  generaliter  sumi 
pro  Libyco,  raore  scilicet  poetarum,  qutbus  usitatum  pecB- 


IN  OVIDII  IBIN.  533 

liari  unius  loci  nomine  totam  desig^are  provinciam.  Neque 
▼ero  refert  quod  Ibis,  Ucet  ^gyptius,  ad  Cinjrphem  editns 
fingatur:  poetee  siquidem  non  semel  regionum  nominibus 
propter  viciniam  abutuntur.  Sic  enim  ClaudianuSy  et  ipse 
Alexandrinns,  qni  nxorem  in  patria  duxerat,  Liby»  appel- 
latione  usus  est;  ideraque  Pelusiacus  et  Canopicus  a  Si- 
donio  dictus  est,  quura  tamen  AlexandrisB  natus  esset ;  sic 
Ausonius  scribens  in  Monosyllabis  : 

Threicium^  Libycum  freta^  Cimmeriumque  ferat  bos. 

Per  Idbycum  intelligit  iEgyptnm,  ut  Scaliger  observavit 
Sic  Persa  pro  Medo  et  contra:  sic  in  Cataleciis  Gailui  pro 
Britanno,  propter  utriusque  gentis  vicinitatem.  Ita,  quo- 
niam  Hadriaticum  mare  lonio  conjungitur,  tcar^  /A^^iUv» 
rov  MiAaro^  lonium  appellatur,  et  lonium  vicissim  Hadria- 
ticum,  ut  Apollonii  Scboliastes  ad  Argonaut.  lib.  iv.  et 
Enstachius  ad  Dionysii  Periegesin  notant.  Ovidius  autem 
quo  orofMrofioKwtrlap  Ibidi  8U0  exprobraret,  juxta  Cinyphem 
natum  fingere  mibi  videtnr»  ubi  procerissimi  nascuntur 
hirci,  qui  inde  Cinyphii  dicuntur  Silio,  lib.  iii;  Martiali, 
lib.  vii.  Epigrammate  in  Linum;  item  Virgilio,  Georg. 
lib.  iii.  quum  ait : 

Nec  minus  interea  barbas^  incanaque  menta 
Cinyphii  tondent  hirci. 

Sed  hsBC  hactenus  quae  pro  compertis  non  tradimus,  donec 
super  iis  habita  sint  doctiorum  comitia. 


FINIS  fiXCURSUS  IN  OVIDII  IBIN. 


FRAGMENTA 


PUBLII  OVIDII  NASONIS. 


£X  MEDEA. 

QUINTILIANUS,  lib.  viii.  cap.  5 :  Nam  qmuii  sit  rec- 
tum»  nocere  facile  est»  prodesse  difficile,  Tehementias  apud 
Ovidiura  Medea  dicit : 

Senrare  potui^  perdere  an  possim  rogss  ? 
liem, 

Feror  huc  illuc,  ut  plena  Deo. 

Sbn.  Suaaor.  iii. 

EX  EPIGRAMMATIS. 

Cur  ego  non  dicam^  Furia^  te  furiam  ? 

Fab.  lib.  ix.  cap.  3. 
Item» 

Ride^  si  sapis,  o  puella !  ride. 
Pelignus^  puto^  dixerat  poeta. 

Mart.  lib.  ii.  Epig.  41. 
Item, 

Larte  ferox  cseso  Cossus  opima  tulit. 

Prisc.  lib.  V. 

EX  PHJENOMENIS. 

Tot  numero>  talique  Deus  simulacra  figura 
Imposuit  caelo  :  perque  atras  sparsa  tenebras 
Clara  pruinos»  jussit  dare  lumina  nocti. 

Lactant.  lib.  ii.  de  Orig.  Err.  cap.  5. 

Pleiades  ante  genu  septem  radiare  feruntur, 

Sex  tantum  apparent :  sub  opaca  septima  nube  est. 

Probus,  in  Georgica  Virgilii,  in  cujus  vulgati* 
libris  hi  versus  depravatissimi  Iqi^tur. 


FRAGMENTA.  535 

In  Priapeiis  quaedam  Ovidii  (vid.  Bart.  ad  Statium,  i. 
Theb.  229.)  exstare,  eruditi  arbitrantur.  £x  illo  certe, 
cnjus  initium,  Ohscure  poteram  iibi  dicere,  Seneca  pater, 
lib.  i.  Controvers.  2.  hunc  versum  adducit : 

Dum  timet  alterius  vuhiiis  inepta  loci. 

ServiuSy  in  Georg.  iv.  nbi  agit  de.Eurydice,  citat  ex  Ovidio, 
Bis  rapitur,  vixitque  semel, 

qnod  in  auctore  nostro  nunc  nnsquam  comparet. 

Scholiastes  vetus  Horatii  ad  lib.  ii.  Od.  5:  **  Gyges 
nomen  pueri  ex  insula  Cnido  Veneri  sacra ;  hnjus  antem 
pueri  pulchritudinem  laudat  etiam  Ovidius."  Atqui  in  iis, 
qusB  exstant»  laudat  nullibi. 

Quintilianus,  lib.  xii.  cap.  10:  ''  Sed  evauescnnt  hsec, 
atque  emoriuntur  comparatione  meliorum,  ut  lana  tincta 
fuco  citra  purpuram  placet :  at  si  contnleris  eam  lacemaB, 
conspectu  melioris  obruatur,  nt  Ovidius  ait."  Qusb  nullo 
negotio  in  metrum  redacta  iambum  tragicum  efficient,  et 
duos  hendecasyllabos : 

Ut  lana  tincta  purpuram  citra  placet : 
At  si  contuleris  eam  lacemee^ 
Conspectu  melioris  obruatur. 

In  Notis  enim  ad  Epist.  7.  communem  esse  ultimam  in 
contuleris,  dederis,  credideris,  et  similibus  syllabam  mo- 
nemus. 

Seneca,  Controvers.  10.  ex  declamatione  Ovidii  qua- 
dam  hsec  producit:  **  Quicquid  laboris  est,  in  hoc  est,  ut 
uxori  virum,  et  viro  uxorem  diligere  concedas.  Necesse 
est  deinde,  jurare  permittas,  si  amare  permiseris.  Quod 
habuisse  nos  jusjurandum  putas?  tu  uobis  religiosum  no- 
men  fuisti.  Si  mentiremur,  illa  sibi  iratum  patrem  invo- 
cavit,  ego  socerum.  Parce,  pater;  parce,  socer;  non  pe- 
jeravimus.  Ecce  objurgator  noster,  quam  effraenato  amore 
£ertur!   quanquam  esse  filiam   preceris;   carum  quidem» 


m  P.  OVIDII  NAaONIS 

quod  tllitm  ab  iDdalgentia  siia  avoeet.  JX  boni!  quo- 
modo  hic  amavit  uxorem  ?  aiaat  filiaa,  et  abdicat :  dolet 
perielitatam  esse»  et  ab  eo  dbdadt,  sine  qao  negat  ae  posse 
vivere :  queritur  pericolom  ejos,  qoa  pene  caivit  iiic,  qai 
amare  caute  jubet.  Facilius  iu  amore  finem  impetres, 
quam  modum :  tune  hos  ponis  terminos,  ut  nihil  faciant, 
uisi  oonsiderate ;  nihil  promittant,  nisi  ut  jus  iactnri ;  om- 
nia  verba  ratione  et  fide  ponderent?  Senes  sic  amaat. 
Pauca  nostiy  pater,  crimina :  et  litigavimus  aliqnando,  et 
decidimus ;  et  fortasse,  quod  non  potas,  pejeravimns.  Qui^ 
ad  patres  pertinet,  quod  amantes  jurent?  si  vis  credere, 
nec  ad  Deos  perttnet.  Noo  est  quod  tibi  placeas,  uxor, 
tanquam  prima  peocaveris :  periit  aliqoa  com  viro,  pehit 
aliqua  pro  viro ;  illas  tamen  omnis  cetas  honorabit,  oraDC 
celebrabit  iDgenium.  Fer,  socer,  felicitatem  tuam  ;  mag- 
num  tibi  quam  parvo  constat  exemplum !  in  reliquum  di- 
ligentiores  facti  somos:  errorem  nostrum  confitemur: 
exciderat  jurantibus,  esse  tertium  qui  magis  amaret:  sic, 
Di^  sit  semper.  Persevera,  socer ;  recipe  filiam  :  ego,  qui 
peccavi,  poena  dignus  sum.  Quare,  uxore  necata,  socero 
causa  sim  orbitatis  ?  Discedam  e  civitate  ;  fugiam  ;  exsu- 
labo :  utcunque  potero,  desiderium  misera  et  crudeli  pa- 
tientia  perferam.  Morerer,  si  solus  moriturus  essem/' 

In  codice  poematiorum  veterum  longe  antiquissimo, 
quem  apud  V.  C.  Petrum  Scriverium  vidi,  Ovidio  hoc 
epigramma  ineditum  adscribebatur : 

Jam  nitidum  liquidis  Phcebus  jubar  intulit  undis^ 
Emeritam  renovans  Tethyos  amne  facem. 

Astra  subit  niveis  Phoebe  subvecta  juvencis, 
Mitis  et  aethereo  labitur  axe  sopor. 

Adludunt  teneri  tremulis  cum  matribus  agni, 
Lacteolasque  animas  lacteus  humor  alit. 

In  eodera  codice  argumenta  librorum  Virgilianorum  nostro 
etiam  adscribebantur,  ut  et  in  multis  aliis  exemplaribns 
vetustis,  quae  vidi :  sed   perperam.     Denique  in  antiquo 


P.  OVIDII  NASONIS  FRA6MENTA.     537 

libro  Georgii  Fabrioii»  hoc  epigramina  de  Lacretia  Naso- 
nii  DomeD  ostentabat : 

Qaum  foderet  ferro  caBtum  Lncretia  pectiu^ 

Sanguinis  et  torrens  ^rederetnr,  ait : 
Prooedant  testes  me  non  placnisse  tyranno, 

Ante  vimm  sangais,  spiritus  ante  Deos. 

Sed  jam  satis :  nam  illas  ineptissimonim  hominum  de  Pu- 
lice,  Philomela,  et  his  similes  nugas  quis  Ovidio  adscribi 
patienter  aut  »qu6  animo  ferat?  Carmen  etiam  panegy« 
ricum  ad  Pisonem  ad  alia  jam  castra  jure  optimo  tran- 
sivit. 


FINIS   FRA6MENTORUM. 


VOL.  V.  3  Z 


VOLUMINIS    QUINTI 


INDEX  SPECIALIS. 


Faoe 
Fromuivu   V 

Kalbndarium xiii 

Fastorum  Liber  primus  1 

— — ^  Liber  secundas 55 

— — — -  Liber  tertius 115 

Liber  quortus 173 

Liber  quintus 245 

Liber  scxtus 299 

EXCURSUS  IN  OVIDII  FASTOS. 

£xcuR8U8  primus 355 

secundus  ....* 367 

tertius 378 

r  quartus 392 

quintus 404 

sextus 407 


CL.  RICARDI  BENTLEII 


IN  PUBLII  OVIDII  NASONIS  OPERA 


EMENDATIONES, 


NUNC  PRIMra  SDITiB.  DBCSRPTiB  8UNT  E  MAROINE  EXEM- 
PLAR.  BBNTLEIAN.  BDITT.  HBIN8II  ET  BURMANNI  :  UTRO- 
QUE  IN  MU8B0  BRITTANICO  8ERVAT0. 


HEROIDUM  EPIST.  I. 

2  Nil  mihi  rescribas  tu  tamen, 

4  Troja  jacet  certe  denos  ohte$$a  per  anno$ 

6  Obrutus  (Egeeis  (vel  incanis,) 
13  gUnmratot  Troas 

15  narrabat  a  vti2nere  victum ; 

16  Antilochus  nostri  cauta  dolorit  erat: 

27  Grata  ferunt  nupta  [vel  tponsdt  MS.  D.] 

28  Illi,  fUM^tM  suis, /ortia/octa  canunt. 
40  proditus  ille  metu, 

47  Graiii  disjecta  lacertis  [Rem.  66.] 

48  murus  qu6,  stetit  ante,  [Trist.  iii.  11. 23.] 
52  Aeeola  captivo 

65  Sparte  quoque  nescia  vestri,  [Trist.  iii.  3.  26.] 

66  Quas  habites  terras,  aut  ubi  lentus  agas? 

82  Cogit,  et  invisas  [xix.  210.] 

83  tua  sim,  tua  dicar 

91  Medontaque  dium,  (vel  Medontaque  dieam) 

100  Dum  parat,  ignaris  omnibus, 
103  Hue  hcinni 

105  qui  sit  inutilis  annit. 

107  Transpone  107,  108,  et  109,  110. 
110  Tu  eitus  advenias,     [£p.  v.  57.] 
Spe  citius  venias.  [Fast.  iv.] 


4  B£NTl£U  ElifiNDATIONB. 

EPIST.  V. 

^  quod  mihi  iidus  abest.  [Tiii.  88.] 

8  Cui  venit  indigns  [£p.  iv.  26.] 
33  IUa  dies  attr  misenB  mihi  luxit :  ab  Ulo 

36  Quo  Veniu 

41  classe  parata, 

45  nostros  prmiui  flentit  ocellot ; 

62  asquoreiis  ilU  retidit  aquis.  [cf.  x.  25.] 

68  FtemiMeos  (Ytlfmnineutn)  vidi,  corde  tremaate»  gr€gu  (vel  gregewu) 
83  Ncctamen.    MS.  Rel. 
89  ibi  nulla  parairtar 

121   Vox  erat  in  cursu,  etc. 

125  Sit  facie  quamvis  pratignit, 

126  Deseruit  tociot  hospite  capta,  torot* 
141  rupi  priut 

152  Fertur,  et  «  nostro 

EPIST.  VI. 

15  credentibus,  ijue 

18  Ojficium,  maneo 

24  Venit  tt  ut  tactum 

99  timidumque  Dtot  jurare  coegi. 

37  Rettabat  ierpent  [Met  i.  700 ;  ii.  655.  Fast  v.  361.] 

38  altemant  spesque  timorque  vicem, 

39  studio  eurtune  loquendi» 

40  Detegit  indicio  vulnera  nottra, 

(MS.  D.  Tira;  MS.  Rel./acta  post  rasura.) 
52  pellere  tramtra  manu. 

55  virum  vidua  lectoque  aDimoque  recepi :  [ii.  57.] 

58  Impl^ti  lacrymis  talia  verba  ttut  [Met.  xiii.  586.— cf.  xx.  76.] 

63  cadentUfut  ora, 
66                          vento  concava  vela  tument, 

68  prospicieutur  aqua.  [v.  63.] 

76  Dedalet  atque  ira  [iv.  155.  Art.  ii.  55.] 

77  quod  liiflona  perdam. 

78  Hostia  pro  damnis  concidet 

82  Non  expectato  [xii.  182.] 

83  Nec  facie  meritisve  placet ;  sed  carmina  volvit. 

87  obliquaque/u/mtna  sistit: 

88  vivaque  saxa  tro^t. 
93                               male  qusritur  iitit, 

100  Se  voUt ;  (MS.  Dun.) 

104  Aurea  Phryxeae  terga  reveiit  ovis. 

108  Quaerat,  et  a  ripa 

(MS.  Pria  pro  ripa) 
1 1 1  cur  noD  mcus  iode  redisti.  (MS.  Rel.) 


BENTLEU  EMENDATIONES.  5 

119  Namqu§  etiam  (vel  quin  etiam  xy.  1510 

135  Ltgatot  quoi  [iii.  127.] 

130  Viseera  pignoribiu 

133  adultera^rto.  [43.] 

140  Quamlibet  tn/irmif .   [Am.i.7.66.]  (MS.  Rel.  iratis) 

150  abstulit  illa  tuas. 

152  Juppiter,  ilU  meis. 

EPIST.  VII. 

4  aveno  vovmtu  ista  Deo. 

11  Nec  mea  Carthago, 

12  nec  sceptro  tradita  Byria  tuo. 
15  Ut  tamen  invenias, 

17  Altera  habenda\ua>r  tibi  restat« 

33  En  ego  [cf.  Ep.  iii.  7.] 

37  elatagus  rupibus  altis 

40  adversu/atiMM  [xviii.  211.] 

45  Non  ego  tim  tanti, 

52  £t,  nisi  duritie 

63  Quid  1  quasi  nescieris, 

54  EzpertsB  toties  tam  male 

55  Ut  pelago  suadente  viam  [Met.  ziii.  14.] 

56  Multa  etiam  UBtus 

60  Uda  Cytheriacis  [sed  vide  Amor.  i.  14.Trist.  ii.  527.] 
63  Vive  ^rrocii/. 

71  Quicquid  erit  totum  memi  [Am.  ii«  14.  33.] 
75  Nec  mihi  tu  cura 
82  Primavtf  plector  ego. 

87  ....  Quin  te  mea  munera  damnent  MS.  D. 
89  55frti6u«  ejectum 

97  Cod.  Dun.    Ezige  laese  pudor  poenas  violataque  lecti  Jura  nee  ad  cineret 
fama  retenta  meos  Vosque  mei  manes  anim^  dnisque  (leg.  umbrttque  B.) 
Siefuti  Ad  quas  me  miseram.   [Sic  et  Cod.  Reg.  cit.  ab  N.  H.]  ^ 

105  Da  veniam/asitf;  MS.  Dun. 
113  Occidit  Hercttas  (vel  heu!  Tyrias) 

116  £t  feror  >n  dubias  (z.  62.  zvi.  22.) 

11 7  Adplicor  hii  oris 

119  lai^que  patentia  j>ci 

122  Vizque  rudes  populos  Martis  ad  arma  paro. 

127  manus  impia  poteit  [MS.  Re!.] 

140  Punica  neu  Teucris  [MS.  Dun.] 

147  MS.  D.    Ut  moveas  velo  que  toas  remoque  carinas  ( Ventoque  tuas  MS. 

Scriverian.) 
150  avectas  Pygmalionis  opes. 

152  sceptraque  regna  tene.    [MS.  D.] 

160  Hactenus  et  damnis  [zv.  156.  Fast.  v.'  161.] 
168  Dum  tua  sim  Dido  quodlibet  esse/erom. 


6  B£NTL£U  EMENDATIONES. 

169  Afrump/an^tfnttalittos: 

]  75  Lacerataqtie  classis 

179  Dum  freU  mitetcant  MS.  D. 

180  Fortiter  ediscam  MS.  D. 

193  Et  ooDSumta  rogia, 

194  in  tumuli  margine 

196  concidit  icta  manu.   [MS.  D.  Tide  Fast.  iii.  550.] 

Versibus  7,  B,  9, 10.  12,  notulas  interrogationis  adjungit,  recte :  rw»  i 
86, 87,  88 ',  97, 98  abjudicentur. 

EPIST.  VIII. 

5  Qood  potni,  Unui  [MS.  Coke ;  vel/eci  MS.  Dun.] 

21  yidudi  flevuset  in  aula ; 

22  mater  ut  ante  mea  (vel  tibi) 
24  Nec  ffiret  Danai  militis :  [Met.  xviii.  7.] 

31  meritis  gravis  auctor  et  annis, 

33  CTt  pater  ^aeide 

34  Fhis  patre  quo  prior  est  ordine,  pollet  avus.  [xix.  76.] 

39  genero  concedet  amorem:  [MS.D.  MS.Re].] 

48  Si  mcdtM  numeres,  (xvi.  174.) 

52  sed  data  lumpe  tuo. 

59  quidquam  ne  ohje-cit  Oresti? 

65  Num  generis  fato,  quod  nostros  durat  in  annos,  [vii.  111.] 

73  ab  hospite  victa  (vel  rapta.) 

79  etiam  tunc  scissa  (MS.  Dun.  tum  scissa  MS.  Rel.) 

84  facta  proterva  parens,    [MS.  Dun.] 

88  Quodve  mihi  miser^ 
100  quae  tua  nata  foret 

104  Muneris  hoc  nobis 
107  Mox  ubi  me  thalamus 

Abjudicentur  vv.  21,  22. 

EPIST.  IX. 

1  titulis  accedere  vestris : 

3  Fama  Pelasgiacas  (MS.  Dun.) 

4  Discolor  et 

10  NoD  satis  ut  tantus 

12  Sustulit  haec  humilis, 

15  tibi  se  tuta  squora  debent : 

20  Si  maculas  turpi  facta  priora  nota  ? 

29  veniunt  ad  aratra  juvenci, 

35  studiis  operata  pudicis, 
47  Nec  mihi 

51  Teuthrantia  turba 

52  nulla  relicta  tatet  (MS.  Dun.)   NuUa  relicU  tibi  est  (MS.  Rd.; 

53  narratur  adultera  nobis 

55  Maeandros,  toties  terris  errator  in  isdem, 


BENTLEn  EMENDATIONES.  7 

56  Qoi  lapus 

58  CoUo,  cui  ccelum 

61  Nemeaa  lacertis 

77  dedueens  pollice  fila, 

78  Et  datalSmoim  M^.  Dun. 

79  digitis  dum  torques  grandia  dnris,  [z.  90.] 

83  EiimUs  pompit  immania  temina  Uiudem  IVIS.  D. 

84  Factaque  norradis 

86  Infantem  nodis 

87  VtTegedeia  aper  Cyparissifero  [M$.  D.  Cuperiaiifero] 

88  Jneubuit,  vasto  pondere  lant  MS.  D. 

97  dixtrumque  lacertum, 

104  Hna  tropaea  viro. 

110  '  '    amica  tua  est, 

111  costis  exuta  Itenis. 
120  £n  venit  ad  risus  omnis  ab  aure  dolor. 

123  «    mediam  carpenta  per  urbem  [Fast.    619.] 

124  adspicienda  vehunt» 

125  Nec  venit  ineomtis, 

126  Fortunam  vultu  fassa  tegensve  suam,  MS.  D. 
129  tublimis  at  Hercule  victo : 

133  atque  Jnaehii  [vel  Aonii  Met.  iz.  112.] 

134  fddera  junget  Hymen. 
141  lotifero  Eveno 

143  referenti  nuntia  venit 

149  Et  quid  adhuc  (MS.  D.  En  MS.  Rel.) 

150  mors  mea  pignus  erit. 
156                                vivus  in  igne  perit. 

160  Ne  videar/esti«  [z.  6.]  vel  thoris  (MS.  D.)  insidiosa  tius  (MS.  D.) 
163  lUita  Nessao. 

Abjudicentur  vv.  17,  18;  61, 62 ;  74,  76;  81,  82;  136,  136. 

EPIST.  X. 

3  Quam  legis, 

8  Spargitur,  et  tactte  rore  (Fast.  iv.  166.) 

9  Incertum  vigil  anne  a  somoo 
10  Thesea  prensuras 

16  rupta  coma  est,  (MS.  D.) 

21  Interea  toto  clamavi,  (MSS.) 

26  Nunc  scopulus  (MS.  D.  Ilinc,    MS.  Rel.  Hic) 

31   Ut  vidi,  aut  etiam  cum  te  vidisse  putarem,  (MS.  D.  me,) 

40  Jactatae  hng^  MS.  D. 

45  quam  me  mala  lumina  flerent  (MS.  D.  Te  mea  MS.  R.) 

46  Postquam  desierunt 

69  Nam  pater  etjusto  tellus  MS.  D. 

70  nomina  bina. 


8  BENTLEn  EMENDATI0NB8. 

73  Tttfn  mihi  (vel  tune  mihi.    M8S.) 

75  ti  modo  vivo  (vel  vivit.) 

86  Qttit  wdi,  ID  hec  unA  tigride  tyhfa  vaat, 
96  Destitaor  rohidit  MS.  Rel. 

104  MBpe  reUeta  manus ! 

106  belluApiancithiimiim, 

110  Hlic,  qui  nlieem, 

111  Crttdeles  lomiu,  qui  me 

115  De$traque  crudelis,  <jui  me  fratremqtte  necdtti : 

116  QuiedaU 

120  Nec  mea  qutt  digitit 

126  Cum  steteris  turlMt  celtus  in  ere  tam, 

141  quodjam  ceuerit,  adoro. 

143  Sed  ne  poeaa  quidem,  nm  non  egp  causa  salutis. 

Abj^dicentur  vv.  1»  2 ;  45,  46 ;  85,  86;  95,  90;  145, 146,  147, 148. 

EPIST.  XI. 

1  IForsan']  Si  parus  cecis  extabant  scripta  lituria ; 

10  SpectAret  siccis 

46  P lenaque  lucifeTOB 

61  Germani  nnpta  futura  es. 

65  Quid  mihi  grataris  ? 

77  tabentia  (vel  languentia)  membra  videres. 

80  £t  vix  a  miter^ 

89  silvas  immitis  in  altas. 

106  Amiua  memores. 
111  rabidarum  praeda  ferarum . 

Abjudicentur  vv.  1,  2. 

EPIST.  XII. 

6  Produxi  vitam 

16  comuaque  unca  bonm,  (vel  armaque  adunca.) 

17  iotidem  jecistet  et  hostes : 
29  Accipis  si  hospitio  (vel  accipis  hospitio) 

53  Quam  tibi  tunc  longe 

54  nata  Creontis  erat  ? 

63  ad ter^ia^ue  in  orajacentem 

65  petit  altera,  et  alter  habebat, 

69  Sunt  in  eo,fuerintque  diu, 

75  juvet  ista  potestas ; 

80  Per  quoscumqiie  alios 

87  Conscia  scit  Juno, 

92  Si  cito 

93  Jungis  aenipedes 

101  Insopor  ecce  vigil,  squammis,  etc.  [ut  Puteanus.] 


BENTLEU  EMENDATIONES. 

1 10  Nomen  in  ezilio  quodlibet  esse  tuli.  [vii.  168.] 

118  femiDa,  jamtpie  nocens. 

125  QiUBM  yomit 

137  Ut  snbito  nostras  Hymewtut  clana  (vel  Uttut,)   Lucret.  i.  97. 

139  geniaiia  «umint  [fortuse.    Sed  vide  zzi.  155.] 
141  scelos  eae  paUbat  [zzi.  155.] 

149  catu  studioiM  videDdi 

151  Hic  mibi,  Mater,  adi ;  (vel  adet) 

152  Dueit ;  et  adjunctos 

163  iSerpentemne  igitur  [cf.  v.  190.] 
199  DoB  ubi,  ti  qusris : 

EPIST.  XIII. 

15   *  abrepiaque  vela  tetendit ; 

43  Dyspari  Priamide, 

50  £t  sua  det  redt^  [MS.  Dun.]  vir  meus  arma  Jovi.  [Cf.  v.  144.] 

53  Simoisque,  et  Xanthut,  et  Ide, 

55  nisi  ti  defendere  poiset, 

57  lato  spectabilis  auro>  [iz.  127.] 

60  pars  quotacumiiue  sui  ? 

61  lUit  te  victam,  consors  Ledei  gemellis, 
65  si  sum  tibi  cura,  caveto. 
69  £t  tacitut  dicas, 

71  Si  cadere  Argolico /atum  est 

72  vulnus  habente,  cadet. 

74  Et  rapiat  Paridi,  quod  Paris  ante  sibi.    [MS.  Dun.] 

76  Dispar  cautta  tua  est  [MS.  Dun.] 

83  quam  pugnat  amare. 

87  Cum  laribut  velles 

104  Tu  mihi  luce  precor,  (vel  memor,)  tu  mihi  nocte,  veni,  (vel  venit.) 
116  Languida  neguitia 

121  narrantia  labra  resittent  (vel  resistunt.) 

122  lingua  refecta  mora.    [Cf.  Fast.  iv.  610.] 
135  Sed  quid  ego  hat  revoco  1  revocaminit  omen  abesto, 
137  quamvit  lacrimosa  suorum 

140  Dardamique  arma  dabit. 
159  Per  reditus,  corpusque  tuot, 

162  Tu  tecum 

Abjudicentur  vv.  l,  2. 

EPIST.  XIV. 

4  £st  mihi  supplicii  caussa»  fuisse  pitt. 
14  non  est,  quam  piget  esse  pia,  (vel  piam  MS.  Dun.) 

22  [Sic  MSS.  Dun.  Rel.  rect^ :  cx.  v.  77.] 

23  magni  sub  templa  Pelasgi ; 


10  BENTLEU  EMENDATIONE& 

36  £t  tamen  audieram ; 

42  Quapque  tibi  detUram  [MS.  Don.] 

47  At  runut  monitujuttuqu»  coaeta  parentit,  [MS.  Dub«] 

49  £t  timor 

83  Abstrahor  t  patriis  laribut;  (vel  manUfue  BI&  Duu.) 

93  mirarifl  in  undi  ?  [M8.  Don.] 

100  durA  (MS.  Dun.  vel  udA)  nuda  recwnbis  humo. 

107  Per  leptem  Nilus  portat, 
109  mihi  cana  vetuttat 

1 12  ^ectat  (MS.  Dun.  vel  ejectos,  MS.  Dun.)  ultimua  orbis  habet 

128  Scttiptaque  lint  titulo  [MSS.  Rel.  Dun.]        4 
Abjudicentur,  w.  109, 1 10. 

EPIST.  XV. 

4  unde  movetur  opus  1 

8  barbitos  UUl  meas. 

11  Arva,  Phaon,  cff(06ra« 
17  mihi  crede  Gyrinno: 

19  quas  nee  sine  crimine  amavi. 

32  damna  repende  mem, 

33  Sim  brevis ;  [zvii.  13.] 

49  eonfusa  voluptas, 

53  Aut  vos  erronem 

63  Carptit  opet  [Pont  iv.  8.  32.  et  9.  22.]  fraler,  vinctut  [xz.  86.] 

66  Quamque  male  amisit,  tam  male  querit  opes. 

75  nullum  est  in  cruribut  aurum : 

83  arf uque  magittra  ; 

89  HuDC  si  conspiciat,  qus  conspicit 

92  Sed  videt 

134  Sine  me  non  licet  e&se  tibi,  [xix.  57.] 
157  vitroque  magis  perlucidus  omni, 

162  Naias  uda  meos. 

178  Et  mea  non  magDum 
185  miseram  me  mittit  ad  oras, 

191  Ah  quaoto  melius 

202  DesiDite  ad  citharte  verba  veoire  mea:, 

211  votiva  paramus 

212  Munera;  qu id  crficias 

Abjudicentur  vv.  219,  220. 

EPIST.  XVI. 

1  Hanc  tibi  Priamides  mitto,  Ledei,  salutem  ; 
15  Qus  rata  sit,  [MS.  Dun.:  i.  e.  spes.  Bent.] 
29  Nec  nos  huc  adpulit  error.  [MS.  Dun.] 
33  Nec  venio  Grajas,  tentus  (v^l  tanquam  MS.  Dun.)  spectator, 


BENTLEn  EMENBATIONES.  11 

39  liciit  ApolUnii  arcu 

45  IUt  tibt  in  partu 

53  Ett  locus  iD  wudiit  nsmorosa  vaUibut  Id«  [Am.  i.  14.  11.] 

69  Arbiter  es  nudu:  [xviL  116.]  (vel  sumptut  [Met.  iii.  132.]  ) 

75  jodexque  querebar, 

76  cauasaiii  potte  tener§  suam.  [xvii.  244.] 
83  Dulce  Venus  risit,  ne  te,  PSiri, 

87  donis  form^ue  probatit, 

91  Leta  domus,  nato  pott  tempora 

96  cura  dolorque  (vel  laborque)  fui. 

99  oculis  animi 

100  vineta  sopore  jacent 

101  Qmd  faetre  presens, 

102  tam  procul  ignis  erat. 

1 13  Qua  tamen  ipse  vehar, 

114  Dea  picta  tuL 
l\7  At  pater  et  genetrix 

133  Vt  vidi,  ut  ttupui  : 

134  inealuitte  novis. 
143  Crede  ted  hoc  nobisT 

145  quam  quod  promiterat  illa : 

153  caput  hoo  cervice  recita,  (vel  cnienta  MS.  Dun.) 

167  stulte  legisse /atefror: 

175  Regna  parens  Asis, 

185  O  quotient  dices, 

186  Una  domus  qu4tvit  [MSS.  Dun.  Rel.] 

205  socerum  Titana  fugantem 

206  Numina ;  qui  trepidit  a  dape  vertat  equit, 

221  quidntf  [MS.  Dun.]  enim  non  omnia  narrem  : 

241  Ah  quoties  aliquem  [MS.  Rel.]  narravi  potus  amorem, 

249  tuamvtf 

256  £t  modo  per  nicium  [Met.  iii.  460.  £p.  xvii.  82.] 

267  audacia/orttt^  isset :  (^vb\  protinut  irei :) 

274  AUthicTtsiUiritL 

277  Hoc  mihi,  nunc  recolo 

295  que  eorriget  bora  jugalis :  [MSS.  Dun.  Kel.] 

298  Neve  lui  furtis 

30 1  Ritit  et  Idsi  ( ve]  Etset  et  Idsi :  MS.  Dun.  cum  Put. )  cumjam  tibi  [MS.  Dnn.] 

304  hospitis  uUa  tui 

305  Hunccine  tu  credat 

307  hic,  si  bona  magna  putaret 

.  308  crederet  Ule  viro. 

309  Ut  nec  mutua  vox, 

320  in  ttata  jura  tuis,  (vel  in  tua  jura  meis,) 

328  enumerabor  ego.  (MS.  Dun.) 

336  totaque  Troja,  (vel  Trojaque  tota  [MS.  Rel.]  v.PeoeL  v.  2.) 
dabit  [MS.  Dun.] 


12  BENTLEII  £M£NDATiaN£9w 

340  GraBdt  nuta  m&i. 

341  Tot  priiu  abductis»  ecqua 

343  Ertcthida  Thraces : 

353  quam  Graus  copia  terne :  [i.  47.] 

371  Nec  tamen  mdignum  eit  pro  tantik  sumere  bellum 

Abjudicentur  w.  39,40;  49,  50.    Post  v.  50  plura  desuDt.     MSS. 

Dun.  Rel.  et  alii  omnibus  a  39  ad  143.  versibus  carent. 
Dubitat  Bentleius  an  Ovidius  hujus  epistoUe  sit  auctor  :    vtde  O. 

Burmanni  notulam  ad  v.  13. 

EPIST.  XVII. 

[Versus  duoe,  quos  ad  calcem  pagins  224tsB  adscriptos  habemns,  restitiiit 
Bentleius,  ut  Puteanus.] 
7  diversa  quamvis  de  gente  venires, 

15  Si  non  est  acto  [MS.  Dun.] 

16  Nec  sedeo  torvis  dura  (MS.  Dun.  vid.  xvi.  287.  lege,  Nec  tedet  in  tarw 

eura  mperciUit ;) 
19  qusB  sit  fiducia  c<tpto  {capti  MSS.  Dun.  et  ReL) 

29  non  his  contentut  abiuet. 

30  similis  non  fuit  ille  HM. 

35  (<1^  ci^™  irascetur  amanti?)  [MS.  Dun.  pro  interpretatioBe.] 

37  non  quod  fiducia  desit, 

41  formotaque  rara  pudica  est. 

54  TyndaridxqMt  decus ; 

58  Cumque  suo  Priamo 

61  potentia  terra,  [xvi.  175.] 

66  Ut  possent  ipsas 

7 1  sic  acceptissima  quondam 

73  quod  sum  tibi  caussa  dolorn, 

79  proxima  nostis 

83  Ut  sspe  extimui, 

90  sic  ego  posse  loqui. 

95  Altera  sed  potius  [MSS.  Dun.  Rel.J 

102  nec  [MS.  D.]  minus  [MS.  R.]  oris,  adest.  [MSS.  Rel.  Dun.] 

107  prseceptaque  pntdia  serus,  [xx.  143.] 

109  Ut  tamen  optarem  fieri  tibi,  Troice,  conjux,  [MS.  Dun.] 

110  Invitam  rton  me  sic 

113  natura  tueri:   [MS.  Dun.] 

115  alt£  colUbus  Ids 

1 19  coelestia  ptctora  possum 

127  Sed  nilul  iiificior:  (vel  iujirmior,  vel  offendor,  ut  MS.  Dun.)  , 

128  Nam  cur  vox,  amimus  quod,  etc.  (vel  nam  mea  meusy 
137  sed  amare  recuso 

140  quara  locus  ipse  negat 

141  Sum  rudis  Sid  furtum  Veneris  [MS.  Dun.] 
147  Ipsa  virum  metuo,  jara  nunc,  elc.  [MS.  Rel.] 


BENTLEII  EMENDATIONES.  19 

157  Aut  mihi  sic  vUam  est;  ego,  dum  dabttaret, 

167  Forma  quoque 

168  Laudatur  vutgi,  justius,  etc.  [v.  174.] 
170  verba  dedisse^C. 

185  Quod  bene  penuades,  utinam  bene  cogere  pouet! 

186  Sk  mea  (MS.  Rel.  vel  Tunc  mea»  MS.  Dun.) 

188  Sic  certe  felix  ipia  (MS.  D.  vel  eue,  MS.  Rel.)  coacta /orem.    [MSS.  Rel. 

Dun.] 
190  residet  aquft. 

193  testis  MinoVa  virgo  IdeUto  rtp  est] 

194  Utaa  toris.  (237.  vel  paeta  MS.  Dun.) 

196  Ditieruisse  (MS.  Dun.  vel  deitUuitte  MS.  R.)  tuam. 

197  Non  tamen  [MS.  Dun.] 

206  Laomedontis  eam  1 

211  PriamiquidMAttatuxor;  [MSS.Dun.Rel.] 

213  qu!  poteris/ora 

226  me  tenet  tpio  modo. 

227  tuccuret  in  orisT 

228  Unde  petam/Yitres, 

232  Chalciopetw  soror. 

252  dissidet  ipta  tuit.  [MS.  Dun.] 

253  qoam  tunt  tua  corpora  Marti.  [MS.  Don.] 
256  altera  danda  tuit» 

259  aapiam  fortasse, 

261  prsBsentes  ista  loquamur ;  [MS.  Dun.] 

264  Nec  mora/t 

265  captiv^  conscia  mentis  [Am.  i.  2.  30.] 

VV.  109, 1 10.  abjudicentur.   A  MSto  Rel.  abest  hoc  distichon;  in  Dun. 
post  sequens  ponitur. 

EPIST.  XVIII. 

2  Sesti  puella,  tibi. 

5  cur  mea  vota  morantur,  • 

6  nec  patiuntur  a  qu&  1 
17  Forsitan  admotia  eiiam  tang^re  Ubellit; 
31  vigilantia  turrt, 

42  incaluisse  neget, 

43  Gaudia  capturo 

50  prope  litus  abest. 

53  Interea,  dum  vera  negant 

54  Guadia  prima  mei.  [v.  107.] 
56  Cum  laribus  patriis  [xiii.  87.     Rem.  237.] 
63  Non  sinat  (MS.  Dun.  vel  non  iinit  MS.  Rel.) 
70  ipsa  vide,  [MSS.  Dun.  Rel.] 
76                       Sponie  ferebar  aquas. 

79  Nullaque  vox  utquam  nostras  veniebat  ad  aures, 


14  BENTLEII  EMENDATIONES. 

84  Fortiar  in  sanniiis 

1 19  St  qua  fidet,  vidtm'  Tenieot  ad  U  etse  natator ; 
121  Hoc  quoqae  mi  credai ; 
125  Hei  auht !  cur  animit  jancti 

135  nisi  lic  itinmte,  qoerebar :  (itarare  M9S.  Dun.  Rel.) 

142  nomifu  miiMii  habet. 

144  tmrgon  Tezit  ovit. 

147  ParU  patrcr  nviSik :  (Am.  ii.  12.  14.    MS9.  Don.  Rel.  ut  Tolf .) 
149  Nec  MTttor  [MS.  Dun.] 

152  QaeM  (vel  fMoque  BfS.  D.)  micat 

153  At  mihi,  pum  Fenens  «nt  cum  Jove 

quat  Perms  et  cnm 
156  Non  wrrat  in  tenebris 
160  M^riaque  quem  tubitum  [Met.  liii.  943.} 
171  Hic  es,  at  eziguam  misero 

Huie  ett,  quod  raro  misero  [MSS.  Rel.  Dun.] 
174  Nunc  minus  tutc  [ziz.  142.] 
177  Quo  prapior  nunc  es, 

186  £t  [MS.  Dun.]  ventis  et  aquk  spes  mHu 

187  ^Cstus  adhuc  tamen  est.  quid  erit  eum  iMerit  [BIS.  Dun.] 
197  OpUbo  tantum,  ut  partes  titoUar  in  illas;  [MS.  Dan.] 

203  Desiuo ;  parce  qosBri.  sed  ut  hane  mare  dmnat  iram,  [MSS.  Don.  ReL] 
211  flatibut  uWti:  [yii.  40.] 

213  «eitrique  lacerto ;  (MS.  Rel.  pariter,  nt  vulg.  MS.  Dis* 

(«nmque) 
Abjudicentur  vv.  1 ,  2. 

EPIST.  XIX. 

1 1  aut  uncts  mane  palsstrs : 

18  Plus  quoque,  quam  eredi 

21  Aut/re(a  prospiciens, 

29  Vive  (MS.  Dun.  Usque  MS.  Rel.)  rogem 

32  HelUtpontiacas  ponis  iturus  aqiiat  7  [MS.  Rel.] 

35  lumina  turri  (vel  taeto  MS.  Rel.] 

36  atsidua  signa  notata  vi». 

41  Jam  putes  cepiste 

42  An  vigilant /umi/nfs? 

49  tactit  perfeci  stamina  terra,  [MS.  Dun.] 

70  lente  moratorf  abcs  1 

71  Est  mare  (confiteor)  non  nunc 

77  pacati  forma  profuodi : 

8 1  lenta  tonantet, 

82  Stare  precarer  aquas. 
89                        quot;6  illa  audacia  fugit  ? 

02  pcr  mare  catUut  iter.  [zviii.  110.  290.] 

100  Thressa  puella  viro.  (MS.  D.  toro  MS.  Rel.  at  volg.) 


BENTLEII  EMENDATIONES.  15 

105  Vulnere  morwr  isto :  [M6.  Dun.] 

1 16  Caussaque  sit  certc 

1 17  Qaod  si  qua 

118  JamduduiD  ^Mca, 

133  C«yc«que  et  Antanoe  nata,  [MS.  Dun.] 

151  Sternuit  enlamen: 

153  medios  dum  gtilUtt  in  ignes : 

161  Ire  libet  mediat 

169  Atqae  ita  uterque 

171  clam  cogit  amore, 

180  jtl  pauibut  ire»  natas. 

183  Arte  laboratas  merguntur 

207  Spes  tamen  est  ttratis  [vii.  49.] 

Abjudicenturvv.  29,  30;  65,66;  147,  148. 

EPIST.  XX. 

4  Qui  meus  est,  ull^  parte  dolere  lui,  [MSS.  Dun.  Rel.] 
13  J^unc  quoque  idem  cupio : 
15  nee  tempore  loDgo, 

23  nisi  uti  tibi  jungere  runi  1 

24  Id  te,  quod  quereris,  [vi.  24.] 

27  (si  quid  tamen  egimus)  arte  [MSS.  Dun.  Rel.] 

33  mittoque  preeantia  verba. 

36  caveas  te  [MS.  Dun.]  licet  ips$  peti.  [MS.  Rel.] 

38  Scripta  mibi  attut^ 

46  Quae  tibi,  si  credat, 
48  Inque  mei  cupido  [MSS.  Dun.  Rel.] 
Inque  mto  cupidi 

67  Invidiam  patior: 

70  nempe  secuta  suum. 

74  sit  modofacta  tui. 

77  Utque  solent/amu/<r, 

87  Cum  bene'se,  quantumque  volest 

93  Hoc  quod  amorjiissit,  scriptum  ett  injuria  nottri :  [MS.  Dun.] 

95  Nec  meruit 

101  Testis  erit  (^vel  adest  MS.  Dun.)  Calydon;  nempe  aper ;  nescimus  an  iUa 
113  Inde  fit,  ut,  quoties  hhncfallere  [i.  e.  fides.] 

120  Quique  subit  niveo  lenis  in  ore  rubor.  [MS.  Dun.] 

121  Hostibus  et  si  quis, 
127  In  caput  hoc 

134  adsideoque  toro. 

1 43  nostras  decerpere  messes  T  [  M  S.  Dun .  ] 

,     144  Ad  spes  alterius  [MS.  Dun.] 
155  Nam  quod  habes  et  tu  thalami 
159  hsc  sejuravit  amanti.  [MS.  Dun.] 

161  Hic  metuit  mendax,  hsBG  et  peijura  vocari.  [MSS.  Dun.  Rcl.] 


16  BENTLEII  EBIENDAnONES. 

163  An  dubUoi^  hic  tit  [BIS8.  Dun.  Rd.] 

173  Ad  t€,  Cydippe, 

176  quimovett/ic,  cadat!  [BfSS.Dttn.Rel.] 

183  Ut  valeant  alU,  femim  pati&ntur  [BIS.  Rel.]  vel  patientnr  [BfS.  Dnn.] 

188  Exeiderant  animo  fcedera  pacto  tno.  [zxi.  101.] 

189  modo  eatUmt  istii;  [xxi.  99.    Am.  ii.  1. 10.] 
193  Audiet;  lute, 

304  dum/octt  ipia  Des.  [xxi.  93.] 

313  Eoe  reor  vinctam, 

3 19  qui  sim  qualUqvLt,  jnbeto : 

333  si  generosa  jfrMtit  (BIS.  Dnn.  prebatu  MS.  Rel.) 

336  me  tjhijungat  amor. 

338  talis  habendus  eram. 

335  data  signa  taha  [is  ?]  [xvi.  90.  rata  tigna.'] 

343  Clautula  consueto 

[Vide  qu»  diximus  ad  finem  sequentis  Epistols.] 

EPI8T.  XXI. 

16  Tabida  vix  cubito  membra  levare  puta 
33  Ctimque  venire  videt, 

35  Sicut  erant, 

36  £t  tegitur  tepido 

38  Quantus  tis  nobis, 

39  Qttopeream, 

38  Perditit;  et  proprio  [v.  58.] 

44  corporis  ardor  adett : 

49  contendit :  at  alter 

55  Dic  tnihi,  solitoque 

67  deducta  est  tempore  (vel  sidere)  navis, 

89  et  crinibus  aurum  : 

91  quibus  insula  ^ata  est, 

113  Luminaque  in  greroio,  vel  humo  defixa, 
127  More  proci  solito 
135  nil  nosjuravimits  iWk ; 

144  isto  more  legendus  erat. 

149  Majores  hoc 
165  Projicit  ipse  sua  deductus  [Am.  i.  6.  67.] 

167  laeturo  consistere  turba : 

168  trausit  in  ore  eolor 
180  A'qne  tua  est  (vel  dve) 

186  Non  tua  sit, 

198  In  dextrum  vertor, 

199  Nec  loquor,  et  clatiso  (vel  dempto) 
205  At  mihi  signa  foret; 

213  anne  ut  miserabile  corpus, 

227  Sed  tamen  adspicias  vellem,  quod  et  ipse  rogabas« 


BENTLEII  EMENDATIONES.  17 

228  AtpieiM  sponie 

2*29  Dttrini  et  ferro  nUi  ti  tibi 

234  voei»  htbere  fidem.  [Fast.  iw.  58. 141.] 

235  Hoc  Deus,  hoc  vates,  hoc  edita  carmiQa  dicunt: 
239  partet  sequor  ipsa  Deorum : 

240 '  victas  in  tua jtira  manus.  (Am.  i.  2.  20.  vel  victas  uHlitate  manus. 

TriBt.i.3.88.) 

Abjudicari  videntur  vv.  247«  248.    Bentleio,  sicut  et  BurmUDo,  ultinuB 
duae  epistoloB  ab  Ovidiana  vena  non  fluxisse  videbantur. 


AMORUM  LIBRI  PRIMI 


ELEGIA  I. 

7  Quid  t  si  prcripiat  rava  Venus  arma  Minerve, 

8  rava  Minerva  faces? 
13  Sat  tibi 

18  proiimuM  iWe  tuot, 

22  spicula  nata  meum : 

ELEOIA  II. 

3  £t  vaeuam 

12  £t  rurtui  nuUo 

13  quos  kabet  usus  aratri, 

14  Detrectant  prenci 

20  ad  tua  crura  manus.  [Ep.  xx«  78.] 

25  populo  comitante  triumpbum, 

48  tigribus  ille  tuis. 

52  Quh  vicit, 

Abjudieentur  versus  25,  26. 

ELEGIA  IV. 

5  Alteriusque  tinu  deitram  subjecta 
7  Desino  mirari, 

15  Curo  premit  ille  torum,  et  vultu 
36  Tolle  nec  in  rigido 

38  nu1]a  dedisse  velim* 

ELEOIA  V. 

1  ^flstus  erat,  sextamque 
1 1  famosa  Semiramis  isse 


18  BENTLEII  EMENDATIONES. 

ELE6IA  VI. 

15  Te  Dimiam  quantum  [cf.  tv.  41. 72.] 
25  Eicute:  ticquandam 

43  caro»  te  eelanU,  lolelMUD» 

54  pand4  forei. 

ELEOm  VII. 

13  Quin  fonnota  fiiit; 

24  rtiiiffr  potui  • 

29  madia  de  plebe  Quiritem» 

33  profitebar  amare, 

37  eomitantum  tttrba  sequetur, 

46  Et  Dimium 

47  ,  lenitir  otk 

ELEOIA  VIII. 

13  vertam  volitare  per  umbras 

16  Inmen  tb  orbe  micat. 
19  Hae  sibi  [v.  6.] 

37  tpeetabit  ocellis, 

49  volatilit  ctu: 

53  Forma,  nisi  adjutetf  [Art.  iti.  105.   Met.  ii.  732.] 

54  Nec  lalis  in  tumptui  unus  amator  habet*  (vel  erit,)  [Cf.  II.  10.  12.] 

64  Retpiee,  gypsati 

65  cireum  atria  ctrm, 
67  Qui  quia  pulcber 

72  $ibi  constet  honor. 

85  j^erjura  etse  timeto. 

86  Commodat  in  iusus  [Ep.  xx.  11.] 
96  iurf^ia^  durat  amor. 

ELEGIA  IX. 


13 

tiniifliis  caussabitur  Kuros; 

32 

mattus  Achilles. 

ELEGIA  X. 

5 

errabat  in  agris. 

27 

vacca  reposcit : 

ELEGIA  XIIL 

14   Kt  iniUs  seras  aptat  [cf.  Pont.  iii.  4.  62.] 
23  pi^scuut  cessare  lacerti, 


BENTLEU  EM£NDATIONES.  » 


37  qoia  grartdior  b?o, 

39  At  si  quem  thalamit 

ELEGIA  XIV. 

54  v$Um-a  digna  loco. 

SLBilAXV. 

25  Tityrus,  et  segetes, 

26  4pf>A  caput  orbis  eriu 


AMORUM  LIBRI*ECUNDI 
*  ELEGIA  I.  ^ 

15  cam  Jove  fiili%en  habebam, 

18  Juppiter  ipse  meo. 

19  Jttppt<«v  ignoscas : 
30  Quid  pro  me  Ajacet 

ELEOIA  II. 

1 1  servare  laboret, 

20  postmodo  notus  erit. 

Post  verba  veiis  [v.  17]  times  [v.  18]  seeum  [v.  19]  ignotus  [v.  20]  ct  visere 
[v.  22]  notuls  scribantur  interrogative. 

ELEGIAM  III. 

elegis  prioris  partem  esse  videtur. 

ELEGIA  IV.  ^ 

5  odisse,  quod  odi. 

9  invitet  amores. 

17  Sive  esl  docta,  placet. 

18  Siverudis;  capior  simplicitate  nia. 

23  altera  ^r« 

24  mollior  ire  viro. 

25  Huic  quia 
■ 

ELEOIA  V. 

16  Nictibtis  in  vestris 


20  BENTLEU  EMENDATIONES. 

27  nec  Piutbo  feire  DUmam ; 

34  veiut  ID  ore  rabor. 


ELEGIA  Vl. 

G  guttura  vettra  tubft. 

8  £xp1^  cst  numerit  [v.  40«} 

9  dn>erter€  fuDas. 
21                            hebetare  Smaragdot, 

29  Optima  qu€futfati  mtnibiit  rapiuntvr  aeerhi ;  e 

,  ELEGIA  VII. 

17  tollera  anci^Cypasiis,  [vide  v.  23.  et  cf.  Am.  i.  8. 87.  ii.  19. 41 

iSI3  operota  capillis; 

24  apta  miaistra  minua. 

ELEGIA  VIII. 

2  Comere  sed  omiHat  [Am.  iii.  13.  18.  sed  v.  4.] 

ELEGIA  IX. 

8  Cojifixum  medic4 

9  capta  relupiit : 

23  menii  sub  Amort,  puells, 

36  llic  tibi  $unt  vires:  hic  tua  dextra  valet, 
45  modo  jurgia  ntctat, 

ELEGIA  X. 

9  dttferor,  ut  [ii.  4.  8.] 
32  Miles,  ut  aeterDum 
38  CoDvenieDS  voto  mors  fuit  ista  suo, 

ELEGIA  XL 

6  Argo  funestas  merta 
12  Una  est  in  toto  csrula  forma  mari, 
n  At  vobis  alii 

ELEGIA  XII. 

12  nominii  alter  habet.  [Trist  v.  9.  32.] 


BENTLEII  EMENDATIONiS.  21 


ELEGIA  XIII. 


5  Ft  tamen 
10  Per  septem  fHfrtas 
14  Et  coroes  io  pompd 


ELEGIA  XfV. 


10  Gens  hominum  tubito 

33  quis  vos  irritat  lason 

Hanc  etiam  prscedenti  adjungit  Elegiam  noster,  et  vv.  27,  28.  abjudicet 
vide  V.  3. 

ELEGIA  XV. 

11  Tunc  ego,  ildomine  liheat  tetigisse  papillas, 

14  Inque  sinum  magiea  * 

24  per  pereuntet  aque.  [Art.  iii.  335.]  * 


ELEGIA  XVI. 

27  Qttod  si  Neptuni  (etc.  ut  vulg.  vel) 
Quod  si  navigium  ventorum  prclia  vincit, 

28  Et  subventura*  auferet  unda  trabei ; 

39  Choleoive  feros,  viridesve  Dritannos, 

40  QusBtv 

46  ventus  et  aura  femnt. 

Abjudicentur  vv.  31,  32. 

ELEGIA  XVII. 

26  Non  erit  hic  i'o6i< 

ELEGIA  XVIIL 

3  Nos,  Macer,  ignava 

29  signum  coffnovit  Uliiei» 

ELEGIA  XIX. 

13  Ah  quoties^iigefu  culparo,  quoniamque  Hbebat, 

14  InMonli  speciem 


»  B£NTJ£II  EMENDATIONES. 


AMORUM  LIBRI  TERTII 
ELEGIA  I. 

7  £legeia  pasa  eapiliot: 

9  vuUm  amantU:   [Art  i.  730.] 

10  £(  pedibus 

13  late  regale  movefrot : 
33                      Jurta  pudore  refers. 
25                        CdJiiefatapotenhim: 
40  Obruet  eiiguot  regia  Testra  laret, 
43  Rustica  lif 

56  AacillB  miseram 

* 

60  Manus  habes, 
*  64  magnus  in  ore  tonui,  (deleta  parentbesi.) 

ELEGIA  II. 

5  Tu  currus  [Trist.  iv.  2.  63.  Art.  iii.  634.] 

8  contigit  esse  tihi ; 
20  Hsc  ifiiAt  lege  loci  [Art.  L  142.] 

25  jacent  tiW  pallia  terra,  [Art.  i.  153.] 
70  proximus  aze  fu6i. 

ELEGIA  III. 

4  postquam  nuraina  Itesit,  habet. 

6  ADte/uit:  ni veo  nunctft  in  ore  rubor. 

1 1  Scilicet  £terni  [Rem.  688.] 

14  en  doluere  mei. 
17  Sat  Don  invidis 

20  Et  mecum  lasor 

33  imponere  curat  ? 

35  Juppiter  igne  suos  lucos  jaculatur  et  aras,  (vel  tcdes*) 

ELEGIA  IV. 

20  nempe  fefellit  Amor. 

29  Non  proba/f, 

ELEGIA  V. 

19  adimenle /«rendis  \\u.  6.  70.] 

26  Sed  niger  in  vacuo  [Met.  i.  520.] 


BENTLEII  EMENDATIONES.  23 

ELEGIA  VI. 

46  jMmifera  arva  rigas. 

78  Neteis  famosis,  (aliter /anuu«,)  qui  notet  ora,  rubor.  [Met.  iv.  329.  vi.  46.] 

85  latis  gpatioiUn'  midit, 

ELEOIA  VII. 

15  et  inutile  tignum : 

21  pias  Romana  sacerdos  [Fast.  iii.  9.] 

41  Hlias  ad  tactam  Pelias 

ELEGIA  VIII. 

25  nos  scimus  inermet, 

59  avidi  liceantur  amores ; 

60  Quod  satb  est, 

ELEGIA  IX. 

23  Et  LinoH  ip  silvis  idem  Patareidot  altis 
99  Durat  opus  vatit,  (vel  vati,) 

31  nomen  habebis ; 
35  Cum  rapiunt 

49  Hic  certe 

51  Hic  soror 

57  Quid  ait  7  tihi  tunt  mea  damna  dolori, 

ELEGIA  XI 

4  £t  quc  non  puduit 

19  rom itata  placebas. 

32  non  ego  nunc  stultus,  ut  ante  fui. 

52  y^n  quamvis  nolim,  cogar  amare  tamen? 

ELEGIA  XII 

3  occurrere  votis  ? 

1 5  Cum  Thcbc,  cum  Trojdi  foret, 

20  Dehuerat  verbis  [v.  43.] 

21  croceos  furata  capillo!$, 


ELEGIA  XIV. 


6  Solaqueybrmo^am 
39  Tunc  ego: 


34  BENTLEII  EMENDATIONES. 


ARTIS  AMATORIiE 


LIBER  PRIMUS. 

101  Primof  to2«nfi«i 

110  pectore  mulu  vovent. 

114  signa  p«f  ito  dedit. 

126  ipse  decere  tlmor, 

153  Pallia  si  terra 

263  Hactenus,  unde  legas  quod  amgt, 

343  Quare  age,  ne  dubita  cunctas  tperare  puellas ;  (Cod. Alb.  Rubeng.  t.  £p.  4St] 
348  plus  aliena  luu  ? 

362  Ipsapatet; 

400  reepicienda  putat. 

413  TtMi  licet  incipias, 
439  imitataque  amantem 

447  Si  dederis,  aliqiia 
515  La6raque  ne  rigeant : 

759  quot  in  ore  figure :  [Rem.  435.] 

Abjudicentur  versus  587,  588. 

LIBER  SECUNDUS. 

24  Semibovemve  virum,  semivirumve  bovem ; 

96  Ossategit  Tethyt; 
219  Inter  loniadas 
469  Mox  coelum  impositum  est  auris: 
479  Quod  facereot  1 
496  ille  videodus  adit. 

506  qui  legit  arte,  legat,  [iii.  334.] 

554  conciliante  tnVt. 

611  Scilicet  internos 

612  Sic  tamen,  inter  nos 

616  nempe  puella*suos. 

659  Si  straba,  sit  Veneri  similis:  si  rava,  Miaervx. 
694  Qus  puto 

724  aptaque  verba  joco. 

Abjudicentur  vv.  3,  4. 

LIBER  TERTIUS. 

13  Tulaionia:  Eriphyles 

28  Femina  qno  cauie  possit  amare  modo. 

61  Dum  licet,  et  virides  etiam  nunc  ducitis  annos. 


BENTLEII  EMENDATIONES.  25 

[Mark.  p.  293 :  dum  oondum  Bogitit  esae,  quam  eascs  jaoiores.] 
129  Vos  quoque  ne  caris 

485  mand  perarate  tabellag :  [Am.  i.  11.  7.] 

532  nempe  cliemis  agat. 

570  Nec  wptus 

572  vulnere  mente  feret.  [ii.  535.  Nuz.      .] 

730  Ut  mens  ut  rediit 
771  Nota  sibi  sit  qusque : 


REMEDIORUM  AMORIS  LIBER  UNUS; 

COLLATUS  CUM  CODICB  MSTO.  CCCC  ANN0RU1|  COLLEOII  8ACR0« 

SAKCTiE  TRIKITATI8  C AKTABRIOIiB . 

9  qu&  potei  arte  parari : 

1 1  nec  uoitram  prodimus  artem : 

16  ientiet  artis  opem. 

17  Cur  aliquis  laqueo  collum 
25  Non  poteras 

32  Et  tegat  oppo$itat 

34  Verbaque  dent  cauto  (T.  C.  ut  nostra.) 

47  Vulnus  in  aedilleo 

54  pectus  habere  suuni. 

65  Crede  Parin 

67  Impia  si  nottros 

71  Naso  legendus  erum, 

72  Naso  legendus  ero. 

73  Publicus  adsertor  virtut 
75  Te  precor,  tnctptenj 

94  est  (lege  et)  qui  non  hodie, 

95  Verba  dat  omnis  amanst 

97  parvis  de  fontibus  orta :  (T.  C.  lege  magnis  de  fontibus  orta.) 

103  Veneris  decerpere/ruceum, 

106  acrtiii  arbor  agit. 

112  Debtierant  celeri  praesecuisse  manu. 

118  c<mva/uuM  suas. 

119  Dum  furor  (cum  furor  T.  C.  ut  ftra) 
121  cum  descedere  possit, 

123  Impatiens  animi,  (forsan)  nec  adhuc  tractabilis  arti,  [v.  135.] 

124  verba  docentis  habet.  [f .  298.] 
129  impleverit  sgrum ; 

131  Temporibus  medicioa  valet 

133  irritesque  monenfio ; 


26  BENTLEII  EMENDATIONES. 

135  fMHra  medicabiHs  arU, 

136  Fwcfugiai  monitii 

137  h»c«  fiue  fec^re«  Wntur : 
141  Qoim  platanus  rivo 

143  finem  queris  ameri,  (T.  C.  amoris  ut  ilra.) 

147  EripiuQt  ontmii  omn§» 

152  Splendida  castra  tqgs. 

164  Tranftulenml  vires 

177  Adspice  UbenUtjueundo 

J80  UtrefsranthmdiB 

185  tupporitot  fugiunt  ezamina^nios, 

186  vimina  curva  favi  ? 

189  maturu»  rusticus  ttvof 

190  CoUigit}  et  (etc.) 

191  aliigat  htrhtm; 

192  MTttt  humum. 

193  dedueor»  in  hortis : 
203  ^                  vacua  formidine  cervos : 

206  Ezcipit ;  et  dulei 

207  alite  capto, 

210  Abdere  sub  parvi»  (v.  MeU  viii.  855.  sed  parva  jam  antea  208.) 
213  Tu  tantum  i,Jirmi»  quamvi» 
215  Flebis,  et 
219  Nec  pluvi^  et  venti: 
ff.     220  alea  nota  suis. 

230  ora  lavabis  aquft ; 

233  mtfjtitftma  janua  nostras, 

234  tempora  posse  pati. 

235  Adspicis,  ut  presso» 

240  Pretendes  culpae  splendida  verba  tua^, 

245  5«d  (T.  C.  vel  quod)  si  iirmat&  properaris 

247  Quicquid  et  abfueris,  fitiens  avidusque  reUibisj   (T.  C.  vel  sitientiar  iei 

redibis.) 

252  Innocuam  nullo  crimine 
259  p«ct(>r«  curas; 

264  Cum  tibi  Naricia*  abstulit  unda  rates  1 
266  lintea  vela  fugs. 

268  Longus  et 

282  NoD  aliquis  [Am.  i.  13. 39.]  socios  rt^rsu» 

284  Totaque  (vel  Tuta)  sub  imperio  terra 

293  Optimus  ille  sui  vindex,  (T.  C.  fuit,  ut  iira.) 

295  Sed  cui 

296  Qon  eget  iste  meis. 

297  Tu  modo, 

299  damna  puellae ; 

301  coDtenta  rapio^  ehi 

302  Sub  tHulo 


BENTLEll  EMENDATI0NE9. 


304  Ante  nuu  qootira  puu  jaccri/ort 
307  maretuanl  ommn  Ka 

317  QuUD  mBla,  Sctbam,  luatTK  nml 
321  Quambreviaeit!  tttnX. 

333  //wodio 

323  eirort  lub  tpw 

325  Qh  poUs,  iD  pejui  mlitvn 
332  HuK  mrMu,  (tcI  mMeat,) 

334  (i  qua  n 


339  auT>,  quod  rideal,  ifta. 
840  quod  fleal,  ipf  refer. 

345  Sepe,  ub)  lit,  quod  amat,  iuUr  tam  Dnlla  nipiiru. 
t(a  InfeUivitiuriKidtt 

340  Km  tameD 
357  Ni»!  tibi, 

364  Qiii  volcl,  jtnpvgnM  <T.  C.  vel  •piamlibtt) 

365  JiKH-  dttrtetat  Homeii ; 
372  eiige  fiurfut  inoi. 
376  Vtrtibia  e  medii* 

380  £l  tu  aibitrio  ttdti  (vel  conMt  T.  C.)  amiea  fw>. 


393  creMlt  hanori: 

394  iwutr  anhelat  tquui. 
396  Qobite  debel  ej<ai. 
401  li  rinyurt  sumei. 
403  tua  prima  voluptai 

407  Vtnerii  quoque  junge  fignrl, 

408  <piii^  decere  pol»l. 

S8  yiin-il  Aiiila  voluplai ,              # 

4IS  maii«i  teti)(ix9e  puelUm^  . 

417  q\nicuin(\\i^  iD  eorpore  nenda  ^: 

425  toiiacDi,  ^uDi  iiw>nfigurai  [Cut.i.  75.] 

435  iitrahtt  (T.  C.  fontn  altrahal  B.)  ilte  puer 

440  tiftdimda  tamen. 

446  Laiique  niMueW 

453  Pragnidt  prrdidit  i^tt: 

455  Phiiiida  «emper  amirel, 

456  CoiiiiTM  fecil 

463  Pnrctui  e  niullis 

464  Quam  ^  (T.  C.  poit  murum) 

470  natd  flebat  ubique  paler. 

471  bene  convcDit  ilii. 


*  litjfi  Iti  et  qucre  cetera.    B. 


BENTL£1I  EtlENDATIONES. 


48fi  ^lintalur  amor. 

4ST  trtM,  tu  pcfUge  notlni 

493  Fiigidior  dniHM 

49S  Bbmrapere^omnioi 

49«  Um  ktajuaa  niei. 

601  fuwtanit  txattt ; 

60S  juma  duu ;  /trm. 

SOT  aec_/ae  coDTidi  poiti, 

S13  Te  qaoque/ali«l  amar, 

fil4  Pnpmttu  fnBlui 

517  NMH  tws  pUceit,  fttod 

618  cedat  ut  ipia  tnis. 

631  li  Mmpotimiadetitj 


53fi  tmriabmu*  actc». 

630  colU  tntl 

631  re/o-sni  lua  carbasa  venli : 
633  .   hic  lilu  «oBtt  eaL 

643  MD  liitt  tne  domo. 

S4S  ni6traAM  illun ; 

G46  luiui  erit. 

660  OmDibui  illi  Deui 

663  Cui  pBtei  eit  dnrui»,  ul  ixKo  ceten  cedut,  [T.  C.] 

560  UiDreni  volo  ^ 

568  Dc  titia  «t  iiiia  tiDie. 

574  natiania»  taa. 

581  Nam  tibi  «ecretii 

588  Oebilii  adde  tuoa. 

589  Sempei  tiibe  Fjladen,  ati^iitm  ftii  curtl  OicUcd. 
593  Ibat,  ut  Eonio  cilebram 

596  ftua  jacebai  huoui. 

598  vetba  Ia^(«ntii  eruit. 

600  Q.m  lulii 

601  Kidtrii,  inquit: 
604  ad  Bua  rtrba  lereiL 
^6  tioajieisil 

607  sectcta  tiiatto. 

*  Sic  iu  auiographii  BeDileiano. 


BBNTL^I  EHENDATIOMBS. 


611  OkUJI,  Dt  cnpido 
012  El,  qua  tt 


642  Ptrfrr:  «ril  lucro 

643  fuieni  smorii, 

644  ^  mulu  Bwrfmifa  leferti 
6S1  oliiu)  ire. 

633  radieilai  eieat  >un;>, 

6S4  molialu--  amor. 

6S7  Nte  eurimdai  adai    Ddio,  etc. 

663  ^rral  amor 

67B  imU  sMa  Deis. 

879  ra<n  tU  ventunii  «1  iUtin : 

683  Jamfatt  ut  e  molti* 

693  divortia  fturru : 

699  NoD  e^  Dulichiai 

700  Nec  rapido  (vel  raptai  T.  Ojubeait 
714  obKl  amor. 

73fi  E<  loc*  •cpt  naceot. 
726  iJla  dolorii  hibCDl. 

728  Docie  luiii.  [v.  778.J 

7S9  Admonilu  rtnointur  (T.  C.  p<M  raninim.) 

734  Flamma  ncanducn, 

735  Argoiiix  capecent 

741  poutDt  oliftid  Tationt  numtri,  (vd  lCTtre) 

745  Cholchida  reciuei 

7S3  canlutqae,  Ijrsque ; 

756  Qaid  caveu  MieMr, 
T7S  gaudia  ferre  viro. 

793  rtnutntt,  uluU. 

><tK  Vam  paraDt  animei 


MEDICAMINA  FACIEI. 


TRISTIUM  LIBRI  PRIMI 
ELEGIA  I. 


57  Tu  Umeii,  i, 

84  vela  re 


30  BENTLEII  EMEKDATIONES. 

ELEOIA  II. 

103  Si  utU  adJMvi  public»  vota  tMw; 

ELEGIA  IX. 

56  Expedit  a  studio 


0 


TRISTIUM  LIBER  SECUNDUS. 

85  faciente,/atesciint; 

lll  patrio  dicatur  ttt  arvo 

138  r«riiaqiie  fbrtuiis  [£p.  zxi.  121.] 
145  sperabimus  iijfu< ; 

175  atpieit  urbem ; 

223  lumin  ineptis, 

236  Bellaque  cum  vitiis 
254  Quod  (v.  326.)  dicae,  quamvis 
268  instniit  ituU  manus. 

285  in  hoc,  ut  amator  eodem 

296  vir  ante  fores. 

359  camesque  Terentius  esset ;  (ut  videtur.) 

373  forma  Chryseidos  ?  utque 

409  obscGenos  defleza  tragoedia  verms,  (i.  e.  fabul»  satyric».) 

429  Non  contentus  ea, 
437  In  quorum  libris, 
449  Fallere  custodem  durum 
472  HfBC  erat 
49B  Qui  semper  vetiti 
542  irrevocatus  eques. 

Abjudicentur  versus  4,  5 ;  63,  64,  65,  66 ;  87,  88  ;  191,  192 ;  231, 232; 

241,242,243,244;  262,263;  277,278;  281,282;  311,  312;  315, 

316;  373,374;  385,386;  495,  496;  517,518. 


TRISTIUM  LIBRI  TERTII 
ELEGIA  IV. 

25  vixit :  et  intra 


B£NTLEn  EMENDATIONES.  31 

ELEGIA  V. 


3  AVe  me  complezus 
53  ttt  nottram  molUat  ipte 

ELEGI^  VI. 

« 

Veite  31,  32  abjudicentttr. 


ELEGIA  VIl! 


13  Nam  tibi  cvanfaeU 


ELEGIA  VIII. 

12  fertoe  feretw  diei  1 

ELEGIA  XI. 

52  Ipse  tuum  jmncept 

ELEGI^  XIV. 

Abjodicentur  verfus  43,  44. 


TRISTIUM  LIBRI  QUARTI 
ELEGIA  I. 


7  Cantat  et«  tuiitens 


ELEGIA  IL 


61  deducet  in  urbem, 

62  tinet  esae  boni ; 
Abjudicentur  vv.  39,  40.  59,  60. 

ELEGIA  III. 

2  utraque  cerla,  rates ; 

23  Nan  subeunt 
25  Num  veniunt  questus, 
34  Nones?  at 
41  Spiritus  hic  prope 
74  vadit  iter. 


3U  BENTLEn  EMENDATIONES. 

77  An  toa,  Tiphy,  vmM, 

83  mttnere  nota  et : 


ELEOIA  IV. 

23  injaria;  naitra 

29  potes  hoc  meminiasej  probabat, 

45  Idqoe  Deut  aeotit,  per  qu§m 
47  vitMnn  modo,  finiet  olim« 

Abjndicentiir  tv.  23,  24.  93*  M.  a9>  06. 85,  86. 

ELEGIiE  VI. 

Abjudicentur  vv.  39,  40. 

ELEGIA  VIL 

12  Gorgoiiis  angttimt 

ELEGIJE  Vin. 

Abjudicentttr  tv.  13, 14. 19, 20. 45,  46. 49,  50. 

ELEGIA  IX. 

6  Twphoma  toe. 

ELEOIA  X. 

47  pedt  clarus  iambo 


TRISTIUM  LIBRI  QUINTI 
ELEOIA  I. 

16  Praemoneo :  non  est 

23  ad  tristia  carmina  flexi, 

28  Fortiina  est,  etc.  (cf.  v.  38.   Am.  iii.  8.  46.)  vel 

Materia  est  nostris  ingemuisse  malis. 
79  qusritis  ?  est  quod, 

AbjuUicentur  vv.  16,  17.  23,  24. 

ELEGIA  IV, 

8  postulet  ille  sibi ; 


BENTLEII  EMENDATIONES.   ^  33 


1 0  fluiiiine  eemgt  aquai : 

23  carior  UU, 

Abjudicentur  vy.  13,  14. 

ELEGIA  V. 

21  QuatenusAtfu/ 

32  Coruilio  fiigiunt  ^thera  (vel  atra)  Ponte  (?><iuim. 

ELEGIJE  VI. 

Abjudicentur  w.  35,  36. 

ELEGIA  VIL 

35  jactata  est  fluctibus,  audet 
Abjudicentur  w.  23,  24. 

ELEGIA  VIII. 

17  Sed  modo  Ista  venit, 

ELEGIJE  X. 

Abjudicentur  vv.  41,  42. 

ELEGLV  XII. 

33  Si  qu4t  tamen  nobis, 

56  plena  tumore  soni : 

Abjudicentur  vv.  55,  56. 

ELEGIA  XIV. 

25  Esse  borue 

36  Pene/opea  fidesl 
Abjudiccntur  vv.  31,  32,  33,  34. 


EX  PONTO  LIBRI  PRIMI 


EPIST.  I. 

63  mansuetior  ipse, 

Abjudicentur  vv.  65,  66,  67,  68. 


■  ■ 


34  BENTLEn  EMENDATIONES. 

EPIST.  II. 

40  rTi  grayior  loDga  «it 
51  venenitus,  amieit, 

66  Quam  ma]e  morato  (vel  pacato  109.) 
98  Pene  etiam  voto 

Abjudicentur  vv.  9. 12 ;  transponentnr  w.  10, 11 . 

BPI8T.  III. 

74  Polio»  hoipet  humnm : 

Abjudicentur  w.  85,  86. 

EPIST.  V. 

24  Subdueunt  oneii 
63  ft  glorier  Istmm 

Abjudicentur  w*  81,  82. 

EPI8T.  vn. 

Abjudicentur  w.  2 1 ,  22.  65, 66. 

EPI8T.  VIII. 

4  Summa  $at  ett  noetri 

EPIST.  IX. 

6  prsveniatve  precor. 

EPIST.  X. 

22  corpus,  ut  ante,  suo. 


EX  PONTO  LIBRI  SECUNDI 

EPIST.  II. 

85  Fratribus  adsimiies, 

EPIST.  III. 

33  Te,  nihil  ^xfacio  nisi  si  fecisse,  ferentem, 
57  Firmus  es;  et,  ifuanquam 
Abjudicentur  vv.  15,  16. 


BENTLEn  £M£NDATION£S.  36 

EPIST.  IV. 

6  Fasot  putem 

7  Ante  meos  ocalos  adttat  tua  semper  imago  (deleto  ry  est) 
17  liber  esset  mniea, 

22  Qaantus  in  JEaeide  Nettoridequt  fuit. 

EPIST.  V. 

67  Delphiea  non  ttqtu  g%utata  est  laurea  nobis ; 
75  Succedatque  futt  orbis  moderatut  habenis : 

EPIST.  VI. 

Abjndicentur  vv.  23, 24. 

EPI8T.  vn. 

5  fenor  ipse  malorum 

EPIST.  VIII. 

60  Quos  dedit  ars  vultus, 

« 

EPIST.  IX. 

27  Si  pacem  nullam  pmtutt  (xp6  rn  Ftontus.) 
34  Tam  bene  quod  patrie 

EPIST.  X. 

25  oUntit  stagna  Palid» 

60  juttut  ab  urbe  venis. 


EX  PONTO  LIBRI  TERTII 
EPIST.  I. 

113  Marte  nihil  tibi  oput,  nil,  etc. 

EPIST.  II. 

19  Ut  nimit  cauti  ^ 

23  jttvetitque  licebit 


96  BENTLEU  EMENDATIONES^ 

29  FaUar,  an  illa 

106  Quos  Numa  matemtti 

107  AbjectiqiM  pr06ft 

EPIST.  V. 

41  Interditm  fiutrit  toa  mens  oblita,  qmii  abit 

46  £t,  ttt  pttjwi 

EPIST.  VI. 

33  At,  si  forte  gticm  in  eoi 

34  Quifise» 

47  Cotmlmmqu»  wwit  ctpfrat  ranM  matU, 

EPIST.  IX. 

21  Scribentem  juvat  ipee  labor, 

23  fluiiuf  ardoa»  quanto 

31  qui  carmina,  sanos, 

32  eoUigeremsL Gt^:  [53. J 
44  rogandoa«rai? 

47  cwn  qois  nbi  finztrit  ipie, 

Abjudicentur  w.  24,  25. 


EX  PONTO  LIBRI  QUARTI 

EPIST.  IV. 

1 1  Nam  mihi,  dum 

EPIST.  V. 

15  Copia  nec  vobis  nullo 

EPIST.  VI. 

31  pugnare  videntur, 

EPIST.  IX. 

Abjudicentur  vv.  25,  26. 

EPIST.  X. 

43  At  Notus,  averso 


BENTLEn  EMENDATIONES.  37 

EPIST.  XI. 

I 

15  lUera  nostra  recumns 

EPIST.  XIII. 

(Inscriptio)  qu :  Caro  nde  venoi  2.  39. 

EPIST.  XIV. 

13  Ftamina  cultus  ager, 

31  ut  illaudabilis  Ascra, 

EPI8T.  XV. 

39  quecunque  rab  ullo, 

EPIST.  XVI. 

6  CecropiusqueFtdo; 


METAMORPHOSEON 
LIBER  PRIMUS. 

31  Extima  possedit, 

64  Tradita  suDt  Zephyro : 

93  sed  eraut  siae  vindice  (vel  judice)  tuti. 

231  everti  tecta  ministros^ 

245  alii  tacitit  adsensibus  implent. 

292  Omnia  pontus  erat ; 
332  innato  murice  tinctum, 

444  per  vulnera  crebra  veneno. 

580  Apidanusque  celer, 
591  Istorum  nemorum; 

Abjudicentur  vv.  1,  2,  3,  4. 87,  88. 

LIBER  SECUNDUS. 

1  sublimibus  apta  columnis, 

2  Clara  micans  auro, 

24  lucente  maragdis, 

128  labor  est  inbibere  volanles: 

132  Effugit  australem, 
165  vacuo  dat  in  aera  saltus, 


88  BENTLEII  EMENDATIONEa. 

204  a/joque  tub  0Uiere  fixii 

278  ticcaque  iafauee  locuU  ett : 

293  fn»a  nec  t$  gratia  ttngit ; 

313  woi  competcuit  ignibut  ignet. 

424  tunt  0«  tunt  gaudia  tanti  ? 

436  ted  quem  tu|>erare  puella, 

655  RetUbat  dietu  aUquid :  [I.  700.  £p.  n.  37.] 

780  Sed  videt  ingratU, 

790  Lunufuicingebant; 

802  Neve  mali  eautim  ipatium 

855  Comua  vara  quidem, 

LIBER  TERTIUS. 

68  fidiiiima  paetora,  mortit, 

90  conjecturo  in  guttura  feirum 

144  Jamque  diei  rerum  «Mdiuj 

152  Dbtat  idem  mtto, 

269«  270  quod  viz  mihi  contigit,  uno  De  Jave,  etc 

283  Nec  tamen  ette  Jm 

345  Infantem,  Nymphe,  [456.] 

354  tam  dura  luperbia  forma ; 

362  puB  fM  deprendere  poitet 

598  advntor  litora  remit ; 

669  Pictarumque  ululant  [iv.  404.] 

716  t&yrsuque  tequuntur 
Abjudicetur  vemit  230. 

LIBER  QUARTUS. 

74  toto  nos  corpore  jungi  1 

260  Nimborum  patiens ;  et  sub  Jove, 
280  modo  femina,  Sjfthon. 

285  quasi  male  fortibus  undis 

331  pendentibus  arbore  maUt, 

352  applauso  pectore  palmis, 

358  Pugnantemque  tenet ; 
487  monstris  est  territa  conjuz, 

505  vergit  furiale  venenum 

518  Discutit  ora  ferox : 
536  Si  tamen  lonio  (vel  Cyprio,  vel  in  medio.) 
662  arato  carcere  ventos; 

717  Sic  celeri  mitsus 
724  Quaquepatet, 
726  Desinit  in  pristem, 

801  admonitos  formidine  terreat  hostes, 

Post  V.  445  plura  deesse  videntur. 


BENTLEII  EMEXDATIONE&  89 

LIBER  SEXTUS. 

59  cinctaqvLt  ad  pectora  veste, 

130  rava  virago; 

200  Latonae  turbam  qita 
443  magni  mihi  muneris  iDstar 

556  comprentam  forcipe  lingaam 

593  Tergora  dependent ; 
629  Sed  simul  ae  nimia  mentem 

LIBER  SEPTIMUS. 

8  Lezque  datur  Minyis 
223  Despicit,jtinctM 

408  Hlud  Mchidnia  memorant  efaueilms  ortum 
520  Omnia  nunc  repetam : 
559  Nuda  sed  in  terra 
609  Jndittincta  TOgM: 

687,  688  Quod  petit  ille,  refert  Cephalut;  tactusque  dolore  [Cf.  756. 846.] 
Abjudicentur  vv.  170.  236,  237.  699. 

LIBER  OCTAVUS. 

87  Fert  secum  pretium  [105.] 

187  obstruximis  (vel  expungimur)  urbem 

277  Amhitio$us  honos : 
279  At  non  impune /«retis ;  [xi.  227.] 

313  Nestor  in  annis :  [iz.  39.] 
513  ipse  dedisse 

572  cum  mazimus  heros, 

596  '  quot  sacri  currimus  amnes, 

703  Talia  tum  placido 
B76  Materiam,  dederantqut 
Abjudicentur  vv.  182.  285. 

JilBER  NONUS. 

10  spes  ambitio$a  procorum. 

23  Nam  quo  te  jactas  Alcmena  matre  creati ; 
98  Huic  tamen  ablati  doluit ;  (vel 

Hanc  tantum  ablati  movit) 
198  defessajubendoct 

314  [Ubi  nos  'stupefacta'  fiurmannus  'patefacta'  prsfert;  ut  et  Heinsius: 

Bentleio  haec  vox  non  placet.] 

383  Qui  si  qua  est  pietas, 

558  secura  loquendi, 

638  Spem  Veneris,  pro  qua 


40  BENTLEII  EBfENDATIONES. 

646  mediii  in  ptrtibiig  ^niiai, 

Vem»  728, 748  pro  iporiis  habet  Bnrmannitty  Bentleiits  autem  admittit: 
idem,  nobis  placet. 

LIBER  DECIMUS. 

42  ft«(erutitquelxionts0p6«f:  [ix.  123.] 

144  Condlio  mediui  turlMt 
342  retinet  malus  error  euntem, 

531  Piscosamque  Guidon, 
721  Senuanimem,  inque  suo 

LIBER  UNDECIMUS. 

45  Te  carmina  ssBpe  secutae 
153  sua  munera  (vel  ntunina)  Nymphis, 

221  « Dea/  dixcrat,  '  ud4t,' 

262  eua  brachia  tendens, 

294  Fro^erat, 

319  progenitore  nitenti 

320  Esse  <a(c  prodest  ? 
381  Damna  tua 

403  Donec  infunrentis 

412  animi  oblectamina,  (vel  omnt  luctamine  [425.  446.  461.])  sortes, 

460  corpore  toto  est. 

494  (anfoque  potentior  arte  est ! 

591  Tecta  petit  spiisa  sub  nube 

772  Cerva  lupum,  longere  lacu 

LIBER  DUODECIMUS. 

97  decimo  tamen  orbe  moratur. 

132  eapu/oque  adversa  reducto 

182  longa  vetustas, 

338  Dum  fugit  astantem 

379  Eminus ;  Iphinoum 

395  barbs  color  aureus  :  aurea  £x,  etc.  (deleto  r^  que) 

453  Stravit  Krigdujmm : 

472  Commonuit?  mcntemque 
624  *o/w  Telamone  creatis 

LIBER  DECIMUS  TERTIUS. 

158  Num  petit  illa 

177  lUque  alios  taceam 

189  Ifanc  (cciuidem,  fateor,  fassoquc  ignoscat  Atrides,) 

199  communenif  Gripcia,  caussam 


BENTLEII  EMENDATIONES.  41 

232  AutHs ;  at  ausus  erat 

235  voce  repono, 

260  £t  Charopem, 

272  eredat  honorem ; 

273  sub  imagine  tectut  AcbilHs, 
303  Haud  ttmeo,  ne  jam  nefueam 

319  satis  esstjideti, 

[Pro  332,  333.]  Te  tamen  aggrtdior  Jiet  tibi  copia  nostri 

338  et  86  mihi  cor^erat  Ajax  1 

410  Combiberat:  raptata 

436  Tkreicium,  jugulo  [537.] 

442  similisque  minanti 

523  At,  puto,  muneribus 

694  demistd  per  fortia  vulnera  tela 

700  eitantibvi  sre 

731  vorat  hsc  sorptat,  revomitque  carinas : 

784  fistula  teptem  ; 

794  Nobilior  prtmM ; 

921  Debitut  aequoribus» 

Abjudicentur  vv.  253,  254.  273,  274.  295.  379.  [cf.  Ad  Liv.  399.]  404, 
405,  406.  693,  694,  et  hemistichion  ulterius  333. 

LIBER  DECIMUS  QUARTUS. 

196  crepitent  sub  dentibus  artus ; 

494  Talibus  irritant 

572  victricia  (vel  Vuleania)  nati 

573  Arma  vehit ; 

574  Dardanut  ignis 
681  Nec  loca  sola 

801  Corporibus  simul  aUpu  suis ; 

817  terruit  orbem, 

818  Cum  sibi 

LIBER  DECIMUS  QUINTUS. 

48  ille  potentit  (forsan) 

73  Arcuit  imponi : 

89  Ingestoqut  avidum 
218  admovit ;  et  aMi 

229  spectat  in  amne 

236  Paulatira  lento  consumitis  omnia  morsu 
246  In  liquidas  rarescat  aquas 

250  Ignis  enira  demum  (vel  cojm) 

251  crescit  ab  unda : 

307  aut  cognita  nobis,  [360.] 

308  lympha  liquores 


43  BENTLEII  EBfENDATlONESw 

809  DatqvcctpitqaeiMvafy 

311  AdxDO^  Athamantn 

312  Narraniur,  minimos 

47^  trutructum  pectora  dictis 

680  Quiiqub  adest,  jutsi 
818  templisque  loeetur, 

838  Pylias  cquaverit  aonos, 

Abjudicentur  vv.  178. 186, 187.  304.  462. 

'Barmannua  monet  eztare  hodie  [Aletaroorphoseon  versuum]  Doa  ab 
11993  :'  Bentleius  autem  11985;  utquindecem  deaaat. 


FASTOllUM  LIBER  PRIMUS. 

153  amicitur  frondibns  (vel  vestilms)  arbbs ; 

165  Post  fuK  (MS.  Dris  Meadi)  $eitabar, 

174  Ad  quoscumque  voUt 

202  Inque  Dei  dextra 

206  supposuisse,  tuo. 

239  iaeravit  in  cre, 

282  numine  clausus  ero. 

297  Felices  aHime, 

299  popti/iique  lodsque 

476  Multam  prgterito,  tempore 

LIBER  SECUNDUS. 

46  putattet  aqua ! 

186  verba  parantij  erant. 

244  inter  utrumque  nitet,  [25.] 

282  more  Dialis  obit, 

287  Ipse  Deus  nudos  nudus 
314  Hesperus  ut  fusco 
398  suspicor  esse  patrem^. 

631  Dis  generis  date  tura,  iMmi: 
637  Et^  Bene  nos,  bene  te,  patrio',  pater, 
845  Ilia  jacens  aversa 

LIBER  TERTIUS. 

557  Tertia  mandatus 

664  vertice  montis  agit. 

693  Ridet  aroatorem  rava 

845  pendere  pcena 

''  Sic  autographum  Bentlcianum. 


BENTLEII  EMENDATIONES.  43 

LIBER  QUARTUS. 


429  Tot  vem§nt  [ut  Tidetur.] 

430  r§nidet  humus. 

441  lecti  sine  nomiDe  flores : 


LIBER  QUINTUS. 


525  /20r«juventae 

Abjudicentur  vv.  37,  38.  273,  274. 


LIBER  SEXTUS. 


32  proxima  eura  fuit* 

1 00  Pergama :  plus  Urdant, 
140  Causa,  quod  Wremittm 
652  rava  Minerva,  meis. 

Abjudicentur  vv.  277,  278.  343,  344. 


AD  LIVIAM. 

70  Perciptt  o£Bciura 

71  Ecce  ter  ante  <iato5, 
99  llaptus  «s  absenti, 

103  casusque  raalos,  atque  irrita  volot 

\  1 1  Clymeneides,  udie 

122  Gloria  contpecUt, 

236  funere  causa  pat«t  (270. 458.) 

256  ^lhera  «ti^vectM 

347  culmxna  rerum : 

361  Ecce  necem  171  (entant 


NUX. 


30  Diitituet  silvas  utraque  ntmpe  suas. 
154  £t  crimen  vax  est 
1 80  dedoLuiue  semel . 


IBIS. 


1 1  gelidat  Aquilonis  ad  onu 

1 6  NoD  patitur  vivi : 

Abjudicentur  vv.  131,  132.  293,  294. 


/•  ■•       ' 


f. 


"if